Nationaal Park Lauwersmeer
Samenvatting Beheer- en Inrichtingsplan [bip]
Welkom in Nationaal Park Lauwersmeer Het Nationaal Park Lauwersmeer ligt op de grens van de provincies Groningen en Friesland. Van oorsprong een uitloper van de Waddenzee, is het Lauwersmeergebied na de afsluiting een aantrekkelijk en interessant natuurgebied geworden. De weidsheid van groot open water, grote begraasde vlakten en de beslotenheid van jonge bossen en duinstruweel, maken dat het gebied belangrijke broed-, rust- en foerageergelegenheid biedt aan talloze vogels. Door de gevarieerde bodemgesteldheid is er een bijzondere (en zeldzame) flora te vinden. Het Lauwersmeergebied wordt algemeen beschouwd als wetland van internationale betekenis. Steeds meer natuurliefhebbers en recreanten ontdekken de rust en de schoonheid ervan. Deze brochure is een samenvatting van het Beheer- en Inrichtingsplan (BIP) van het Nationaal Park Lauwersmeer. U kunt in deze brochure lezen waarom het Lauwersmeergebied is uitgeroepen tot Nationaal Park en wat de plannen zijn voor de toekomst.
2
Inhoud 2 Welkom in Nationaal Park Lauwersmeer 3 Inhoud 4 Nationaal Park Lauwersmeer 10 12 17 18 21
Beheer- en Inrichtingsplan (BIP) Behoud open waterrijk landschap Optimaliseren recreatief medegebruik Beleven staat voorop Zoeken naar samenhang
22 De begrenzingen van het Nationaal Park 23 Feiten en Cijfers Nationaal Park Lauwersmeer 23 Samenstelling Overlegorgaan Nationaal Park Lauwersmeer 24 Colofon
3
Nationaal Park 4
Waarom Nationale Parken? Aan het eind van de 19e eeuw drong het besef door dat de mens steeds minder ruimte overliet voor de natuur. Zonder maatregelen zou te veel bijzondere natuur verloren gaan. Sindsdien zijn er over de hele wereld Nationale Parken opgericht. In Nederland waren de Veluwezoom en de Hoge Veluwe de eerste Nationale Parken. Die zijn in de jaren dertig op particulier initiatief ingesteld. In 1980 is de Nederlandse overheid begonnen met het opzetten van een stelsel van Nationale Parken. De parken zijn opgericht om de natuur te beschermen en waar mogelijk verder te ontwikkelen. Bovendien kunnen omwonenden en bezoekers er zien hoe waardevol deze natuur is en er van genieten. Voorlichting en educatie spelen daarbij een belangrijke rol. Het stelsel van Nationale Parken vormt een staalkaart van wat de Nederlandse natuur te bieden heeft. Het omvat onder andere bossen, veengebieden, duinen en beekdalen. Het Lauwersmeergebied is opgenomen als voorbeeld van een afgesloten zeearm, de enorme vogelrijkdom en de bijzondere plantengroei.
Lauwersmeer 5
Lauwerszee werd Lauwersmeer De Lauwerszee was een brede rivierdelta die uitliep in de Waddenzee. Na de watersnoodramp van 1953 werd, uit oogpunt van veiligheid, besloten een afsluitdijk te bouwen tussen Friesland en Groningen. Daarmee veranderde de Lauwerszee in Lauwersmeer. Over de afsluiting van de Lauwerszee waren de meningen verdeeld. Toch heeft het vriend en vijand verbaasd hoe snel de natuur het Lauwersmeer heeft omgetoverd tot een geheel nieuw natuurgebied van internationale betekenis. Met de afsluiting verdween de natuurlijke dynamiek (eb en vloed) uit het gebied. Een deel van de platen kwam permanent droog te liggen. De instroom van zoet water zorgde voor een geleidelijk proces van ontzilting. Het oorspronkelijke
6
zeeleven werd vervangen door planten en dieren uit het zoete water. In de loop der jaren raakten de voormalige platen steeds verder begroeid en werd het open karakter van de zilte Lauwerszee meer en meer vervangen door de beslotenheid van struweel en bos.
Het huidige Lauwersmeer Het Nationaal Park Lauwersmeer is te karakteriseren als een open waterrijk landschap met een enorme vogelrijkdom. Het gebied bestaat uit open water, graslanden, uitgestrekte rietvelden en hier en daar bos. De gevarieerde bodemopbouw zorgt voor veel bijzondere en zeldzame planten. Op de noordelijke zandige gronden vinden we zeldzame vegetaties die doen denken aan de duinvalleien op de waddeneilanden. Hier vinden we verschillende soorten orchideeĂŤn. Ook de zeldzame parnassia komt hier nog massaal voor. In het zuidelijke deel overheersen de kleiige gronden. Hier vinden we nog planten van het zoute milieu zoals zeekraal en ogentroost. Door de ondiepe waterzones, de slikkige oevers en de rust trekt het gebied vele vogelsoorten aan. Het is een belangrijke overwinterings- en pleisterplaats voor honderdduizenden vogels.
7
8
Zo overwinteren er bijvoorbeeld jaarlijks tienduizenden ganzen. Het gebied kent een kleine 100 soorten broedvogels. Vooral voor de internationaal bedreigde groep van moerasvogels, zoals roerdomp en baardmannetje, is het Lauwersmeer een kerngebied. Het waterrijke gebied raakt steeds meer in de belangstelling bij natuurliefhebbers. Bezoekers kunnen zowel vanaf het land als vanaf het water volop genieten van de rust, ruimte en weidsheid van het landschap.
Lauwersmeer het beschermen waard Al in 1993 is het Lauwersmeer aangewezen als kerngebied in de Ecologische Hoofdstructuur. Het gebied valt grotendeels onder de Natuurbeschermingswet. Hoofddoel van deze aanwijzingen was de duurzame instandhouding, herstel en ontwikkeling van de natuurlijke en landschappelijke waarden. Daarnaast is het Lauwersmeer een belangrijke schakel in de toekomstige Natte As van Nederland. Deze as beoogt de belangrijkste natte natuurgebieden in Nederland met elkaar te verbinden. In het beschermingsplan moerasvogels is het Lauwersmeergebied aangewezen als kerngebied. Tot slot geniet het gebied nog inter-
nationale bescherming als ‘beschermd wetland’ op grond van de Conventie van Ramsar en is aangewezen als ‘speciale beschermingszone’ in het kader van de Vogelrichtlijn. Kortom redenen genoeg om het Lauwersmeergebied nu ook de status van Nationaal Park te geven.
Wat houdt de status van Nationaal Park in? Een Nationaal Park wordt bestuurd door een Overlegorgaan dat is samengesteld uit vertegenwoordigers van de diverse partijen die bij het gebied betrokken zijn (Zie overzicht pagina 23). Door hun gezamenlijke inspanningen is het Beheer- en Inrichtingsplan (BIP) opgesteld
en – na inspraakrondes voor de bewoners rond het gebied – vastgesteld. Dit plan verwoordt, op hoofdlijnen, de wensen van de betrokken partijen voor de toekomstige ontwikkeling van het Nationaal Park. Deze partijen zullen ook hun mogelijkheden, taken en bevoegdheden inzetten om de doelen te bereiken. Het plan speelt daarmee een belangrijke rol in de toekomst van het Lauwersmeergebied! In dit plan komen de volgende vier kernthema’s aan de orde: • Behoud van het open waterrijke landschap • Optimaliseren van het recreatief medegebruik • Beleven staat voorop • Zoeken naar samenhang
9
Beheer- en 10
De vier kernthema’s Het Beheer- en Inrichtingsplan (BIP) plan verwoordt, op hoofdlijnen, de wensen van de betrokken partijen voor de toekomstige ontwikkeling van het Nationaal Park Lauwersmeer. Deze partijen zullen ook hun mogelijkheden, taken en bevoegdheden inzetten om de doelen te bereiken. Het plan speelt daarmee een belangrijke rol in de toekomst van het Lauwersmeergebied! In dit plan komen de volgende vier kernthema’s aan de orde: • Behoud van het open waterrijke landschap • Optimaliseren van het recreatief medegebruik • Beleven staat voorop • Zoeken naar samenhang
Inrichtingsplan [bip] 11
Behoud open waterrijk landschap Onderzoek naar verandering van waterbeheer Het Overlegorgaan ziet het als haar primaire taak om zich in te zetten voor het behoud en de versterking van de huidige identiteit van het Nationaal Park Lauwersmeer. Tevens constateert zij, samen met deskundigen, dat de kenmerkende waarden van het gebied achteruitgaan: het weidse landschap dreigt te veranderen in een bosrijk merengebied. Dit gaat ten koste van de soorten waarvoor het gebied nu juist beschermd is. Oorzaken voor deze ongewenste ontwikkeling zijn de voortschrijdende ontzilting
12
van dit voormalige kweldergebied en het sterk gereguleerde waterpeil. Vroeger zorgde de zee dat het gebied open bleef en bomen en struiken weinig kans kregen. Begrazing vertraagt het dichtgroeien van het gebied weliswaar, maar houdt het uiteindelijk niet tegen. Het Overlegorgaan wil zich niet zondermeer bij deze achteruitgang neerleggen. Daarom wil het de komende jaren op zijn minst onderzoeken welke mogelijkheden er zijn om de kenmerkende waarden te behouden. Onderzoek naar veranderingen in het huidige waterbeheer maakt
deel uit van deze opvatting. Uit eerder onderzoek lijkt het invoeren van een gedempt getij het beste voor de natuur uit te pakken, gevolgd door seizoensfluctuaties in het waterpeil. Het Overlegorgaan heeft besloten het estuariene streefbeeld voor het Lauwersmeer op de lange termijn aan te houden. Hierbij hoort een aangepast waterbeheer waarbij de veiligheid in alle gevallen gewaarborgd moet zijn. Ook moet er voldoende draagvlak zijn voor nieuwe waterplannen. Het Overlegorgaan ziet het als zijn taak de natuurbelangen van het Nationaal Park in de komende discussies over het waterbeheer in Noord-Nederland in te brengen. Enkele leden hebben grote zorgen geuit over de mogelijke gevolgen van de zoute component in het streefbeeld voor de zeer lange termijn. De uitkomst van de modelonderzoeken Watervisie Lauwersmeer is een eerste moment om de haalbaarheid van het streefbeeld na te gaan. Het Overlegorgaan zal na de besluitvorming over de Watervisie het streefbeeld opnieuw tegen het licht houden.
13
Intern beheer natuur en landschap Het menselijk beheer is zo terughoudend mogelijk. Er vindt alleen bijsturing plaats door begrazing en het maaien van enkele botanisch waardevolle graslanden en rietpercelen. Het Overlegorgaan zet in op een koers, waarbij de natuurlijke dynamiek zodanig wordt vergroot dat het open waterrijke landschap behouden blijft.
kunnen trekken tussen de Waddenzee, het Lauwersmeer en de watergebieden in het achterland. Het zal zich sterk maken voor de realisatie van ecologische verbindingszones en de aanleg van specifieke faunavoorzieningen. Ook onderzoek naar het (gedeeltelijke) herstel van de zoet-zoutverbinding met de Waddenzee past in dit streven.
Waterkwaliteit verbeteren
Bosbeheer
Het Overlegorgaan wil dat de waterkwaliteit dusdanig verbetert dat de gewenste natuurwaarden kunnen worden gerealiseerd. Het water moet op termijn minimaal de kwaliteit van zwemwater hebben. Zij denkt dit te bereiken door bestaande initiatieven, zoals het landbouwmilieubeleid, te omarmen. Maar nadrukkelijk ook door het stimuleren van nieuwe maatregelen, zoals het afkoppelen van bovenstroomse landbouw gebieden, het saneren van riooloverstorten en de aanleg van afgiftepunten voor vuil water van boten.
In de aangeplante bossen zijn de natuur- en recreatiefunctie even belangrijk. Het waterpeil is daarop afgestemd. Er vindt geleidelijk spontane omvorming plaats naar bos met inheemse soorten. In de overige bossen geldt vooral een beheer van ‘niets doen’. Ziekten en plagen worden bestreden wanneer sprake is van ongewenste verspreiding naar de omgeving.
Verbindingen leggen met de omgeving Het Overlegorgaan streeft naar de situatie waarbij dieren ongehinderd en zonder gevaar
14
Beheer van soorten Het Lauwersmeergebied is van groot belang voor pleisterende ganzen en zwanen. Het Overlegorgaan streeft ernaar om voor alle boeren rondom het Nationaal Park, die bereid zijn deze vogels op te vangen, een vergoeding
mogelijk te maken. Zij zal hier bij de betreffende instanties op aan dringen. Het Overlegorgaan stimuleert het opstellen van een faunabeheerplan voor het Nationaal Park en directe omgeving. Dit in overleg met alle betrokken partijen. In dit plan komen in elk geval de vossenproblematiek en het voork贸men van schade buiten het Nationaal Park aan de orde.
Verminderen negatieve (omgevings) invloeden Het ruimtelijke ordeningsbeleid en het milieubeleid zijn zodanig vormgegeven dat geen hinder optreedt voor natuur en recreanten in het Nationaal Park. Dit houdt in dat bedrijvigheid en bebouwing worden geweerd als zij natuur en/of landschap schaden. Geluidsoverlast door militaire oefeningen wordt geminimaliseerd. Visserij vindt alleen plaats binnen de grenzen van de ecologische draagkracht van het gebied. Gestreefd wordt om ongewenste bijvangsten te minimaliseren.
15
16
Optimaliseren recreatief medegebruik Optimaliseren van de beleving Rust, natuur en ruimte zijn belangrijke belevingswaarden van het Nationaal Park. Het Overlegorgaan streeft naar optimalisatie van deze belevingswaarden. Zij tracht dit onder andere te bereiken door het verbeteren van handhaving en toezicht, het terugdringen van auto- en vliegverkeer en het scheiden van verschillende recreatievormen. Daarnaast maakt het Overlegorgaan zich sterk voor de landschappelijke inpassing van de bebouwing rond het Nationaal Park.
Rekening houden met verschillende doelgroepen
budget ingezet worden. Het zal hier vooral gaan om verbetering en/ of uitbreiding in de recreatieve infrastructuur, zoals fiets- en wandelpaden, kijkvoorzieningen en voorzieningen voor de watersport. Bij het realiseren van deze voorzieningen houdt het Overlegorgaan extra rekening met kinderen en met de toegankelijkheid voor gehandicapten. Ook bij de realisatie van de infocentra zal nadrukkelijk met deze beide doelgroepen rekening gehouden worden.
Verblijfsrecreatie afgestemd met natuur Het Overlegorgaan kiest voor een koers waarbij
alleen buiten de grenzen van het Nationaal Park een beperkte uitbreiding van de verblijfsrecreatie mogelijk is. Verblijfsrecreatie mag geen bedreiging vormen voor de kernwaarden van het Nationaal Park. Gedurende de looptijd van dit plan zullen het aantal toegestane slaap- en ligplaatsen geactualiseerd worden. Het Overlegorgaan zal kwaliteitsverbeteringen in bestaande accommodaties steunen, mits passend bij het karakter van het gebied. Daarnaast ziet het Overlegorgaan ruimte voor het ontwikkelen van arrangementen tussen recreatieondernemers en de beherende instanties.
In beginsel is iedereen welkom in Nationaal Park Lauwersmeer. Het Overlegorgaan zal zich vooral inzetten voor die recreatievormen die een duidelijke binding met de natuur van het Nationaal Park hebben. Daarbij kiest het Overlegorgaan voor een doelgroepenbenadering om gericht rekening te kunnen houden met de wensen van de verschillende typen bezoekers. Voor het realiseren van diverse voorzieningen voor deze doelgroepen zal een deel van het jaarlijkse
17
Beleven staat voorop Van beleving naar betrokkenheid en participatie Voor een succesvol Nationaal Park is het van belang dat omwonenden en recreanten graag in het gebied komen en zich betrokken voelen. Het stimuleren van voorlichting en educatie vormt niet voor niets één van de hoofddoelstellingen van elk Nationaal Park in Nederland. Het Overlegorgaan streeft wat betreft voorlichting en educatie naar een breed pakket aan producten en diensten. Dit pakket omvat zowel aantrekkelijke belevingsaspecten (ervaren), als inhoudelijke kennis (denken) en mogelijkheden tot actieve betrokkenheid en participatie (doen). Dit aanbod wordt zo goed mogelijk op
de diverse doelgroepen afgestemd en biedt voor ieder wat wils. Het zwaartepunt zal op het beleven liggen.
Bezoekerscentrum Het Overlegorgaan kiest voor de ontwikkeling van één centraal bezoekerscentrum en enkele steunpunten aan de rand van het Nationaal Park. Zij zijn gesitueerd bij de invalswegen van het Nationaal Park. De informatie in het bezoekerscentrum zal zich vooral richten op de ontstaansgeschiedenis, de natuurwaarden en de relatie van het park met zijn omgeving. De steunpunten krijgen elk een eigen thema. Natuurbeleving is het centrale thema in het Nationaal Park.
Eenduidige informatie Het Overlegorgaan streeft naar herkenbaarheid, eenduidigheid en concentratie van de infor matie voor alle uitingen van het Nationaal Park. De informatie heeft een éénduidige stijl en is voor iedereen te begrijpen. De producten dragen het logo en het adres van het Nationaal Park Lauwersmeer.
18
19
20
Zoeken naar samenhang Bestuurlijke samenwerking Het Nationaal Park onderhoudt goede contacten met haar buren, omwonenden en instanties. Afstemming op het gebied van natuur- en waterbeheer, inrichting en infrastructuur leidt voor alle partijen, binnen en buiten het Nationaal Park, tot meerwaarde. Het Overlegorgaan hecht aan een goede samenwerking tussen alle betrokkenen voor het welslagen van het Nationaal Park. Daarvoor zal zij werken aan een goede, open communicatie en een cultuur van openheid en vertrouwen. Het Overlegorgaan zal omwonenden en (belangen)organisaties nadrukkelijk uitnodigen bij de verdere beleidsontwikkeling.
Een herkenbaar Nationaal Park Het Overlegorgaan streeft naar een duidelijk herkenbare identiteit van het Nationaal Park, zowel bij de ruimtelijke aanduiding als bij de schriftelijke uitingen en de besluitvorming. Het Overlegorgaan wil de meerwaarde van de eigen identiteit van het Nationaal Park zoeken zonder afbreuk te doen aan de identiteit van anderen
in het gebied. En dit alles met oog voor de omgeving van het Nationaal Park.
Gebiedspromotie Het Overlegorgaan hecht er aan om met het Nationaal Park een bijdrage te leveren aan de promotie van het Lauwersmeer en van de wijdere omgeving van het gebied. In de promotie van het Nationaal Park ligt de nadruk op de actieve (natuur)beleving in de vorm van wandelen, fietsen en varen. Vooral in samenwerking met de VVV’s zal dit nader vorm gegeven worden.
Aanscherpen toezicht, handhaving en regelgeving Het Overlegorgaan streeft naar een evenwichtige mix van voorlichting, geleiding en handhaving in het gebied. Duidelijke regels zijn nodig om het gebied schoon, veilig en beschermd te houden. Het Overlegorgaan vindt daarom regelmatig overleg tussen en afstemming met de handhavinginstanties onontbeerlijk.
21
De begrenzing van het Nationaal Park
Cartografie: Grafisch Centrum Provincie Groningen
De grenzen van het Nationaal Park zijn vanuit het natuurbeheer en waterbeheer logisch en afgerond. In dit kader acht het Overlegorgaan het wenselijk de totale Vlinderbalg en het bos van de voormalige Kruitfabriek op termijn bij het beheer van het Nationaal Park te betrekken.
22
Feiten en cijfers Nationaal Park Lauwersmeer Algemeen
Flora en Fauna
Ingesteld: 12 november 2003
Aantal Broedvogels Rode Lijst (in 2002): 20 (o.a. dodaars, roerdomp, porseleinhoen, blauwe kiekendief, grauwe kiekendief, kemphaan, watersnip, zomertaling, oeverzwaluw en baardman).
Oppervlakte : ruim 6.000 ha Beheer: Staatsbosbeheer, m.u.v. Bantpolder Natuurmonumenten, Bantpolder Aantal bezoekers per jaar: Circa 700.000 (1999) Subsidie van het rijk: Jaarlijks circa € 170.000,Bijdrage Provincie Groningen: Jaarlijks circa € 45.000,-
Aantal vogelsoorten 1% norm* (seizoen 2001/2002): 9 (lepelaar, kleine zwaan, kolgans, grauwe gans, brandgans, krakeend, wintertaling, pijlstaart en slobeend). Maximum aantal ganzen (seizoen 2001/2002): 35.335 in oktober 2002 * Minimaal 1% van de totale Oost Atlantische populatie is op enig moment in gebied.
Samenstelling Overlegorgaan Nationaal Park Lauwersmeer Voorzitter Mevr. J.G. Vlietstra, burgemeester van Winschoten Secretaris Dhr. A.J. Hoogerwerf, Provincie Groningen Leden Provincie Fryslân Provincie Groningen Gemeente Dongeradeel Gemeente Kollumerland c.a. Gemeente de Marne Gemeente Zuidhorn Wetterskip Fryslân Wetterskip Lauwerswâlden Waterschap Noorderzijlvest Wetterskip de Waadkant Recreatieschap de Marrekrite Staatsbosbeheer Regio Fryslân Ministerie van Landbouw, Natuur en Voetselkwaliteit Noord Nederlandse Land- en Tuinbouw Oganisatie
23
Nationaal Park Lauwersmeer Colofon Deze brochure is een samenvatting van het Beheer- en Inrichtingsplan voor het Nationaal Park Lauwersmeer. De brochure is bedoeld voor een ieder die zich betrokken voelt bij het Nationaal Park Lauwersmeer. Uitgave: Overlegorgaan Nationaal Park Lauwersmeer Secretariaat: Postbus 630, 9700 AP Groningen, Tel. 050-3164459 lauwersmeer@provinciegroningen.nl Eindredactie: Jörgen de Bruin Coördinator Voorlichting & Educatie IVN Consulentschap Fryslân Postbus 538, 8901 BH Leeuwarden, Tel 058-2890463 consulentschap.friesland@ivn.nl Tekst: Judith ter Horst, medewerkster Voorlichting & Educatie IVN Consulentschap Fryslân Vormgeving: Hans van der Woerd BNO, Groningen Druk: Van Liere, Emmen Foto’s: Jörgen de Bruin, Hans Hut, Simon Bijlsma, Jur Bosboom Het Beheer- en Inrichtingsplan is te verkrijgen bij het secretariaat van het Overlegorgaan. Dit plan is ook te vinden op de website van Nationaal Park Lauwersmeer: www.lauwersmeer.org Meer exemplaren van deze brochure zijn te verkrijgen bij het IVN Consulentschap Fryslân. © Oktober 2003
Nationaal Park Lauwersmeer
www.lauwersmeer.org