DE WERELD VAN DE ARCHITECT | ARCHITECTUUR.NL ARCHITECTUURNL | 2/14
2/14
PIETER STOUTJESDIJK + PAUL HEIJNEN + DRENTS DORP + VILT AAN ZEE + NIEUW LEVEN IN OUDE FABRIEKEN + OPEN SOURCE CITY + SLUMMING HAÏTI + VICTAS UTRECHT + CLEAN AIR SCHOLEN VAN PRO + FAILED ARCHITECTURE + SAMIRA BOON + THUIS BIJ ARCHITECT SVEN DYCKHOFF 01_Cover_lossepagina.indd 5
11-03-14 08:17
Slumming Haïti In zijn afstudeerproject Critical alternative approach to and within post-disaster re-
development onderzoekt Wouter Pocornie een alternatieve benadering en uitvoering van ontwikkelingshulp in de herontwikkeling van getroffen stedelijke gebieden. Plangebied is het zwaar getroffen Villa Rosa in Porte au Prince, Haïti. Hij ziet inzet van de lokale sociale capaciteiten en culturele identiteit als troefkaart en gebruikt het sociale netwerk om een educatie-georiënteerde infrastructuur te maken, die de culturele veerkracht kan versterken. Hij werkt zijn strategische bevindingen ruimtelijk uit in vier stedenbouwkundige sleutelprojecten en in een architectonisch ontwerp voor een onderwijsinstelling. Buitenlandse films hebben mijn interesse gewekt om naar slums te kijken in relatie met stedenbouw. Na deelname aan een onderzoeksproject in El Salvador naar wederopbouw na natuurrampen, koos ik dit thema voor mijn onderzoeken voor de MSc Urbanism en Architectuur binnen de faculteit bouwkunde aan de TU Delft. In beide afstudeerprojecten heb ik mij verdiept in oplossingen voor de wederopbouw van Haïti. Haïti was wereldnieuws na de verwoestende aardbeving van 12 januari 2010. Een toevloed van buitenlandse NGO's (NonGovernmental Organizations) vond plaats om de wederopbouwmissie te coördineren. Deze werd voor een groot deel gefinancierd met donateuracties. Zoals vaak het geval is, is het moeilijk voor de internationale gemeenschap om in ontwikkelingslanden projecten te realiseren en als dit wel lukt rechtvaardigt het resultaat niet de beschikbare hoeveelheid professionele expertise. Het motto van internationaal gestuurde wederopbouw luidt vaak: ‘building back better’. Daarnaast moet er rekening gehouden worden met een snelgroeiende vorm van verstedelijking. Geïmproviseerde en fragiele vormen van zelfbouw is de doorsnee-benadering van vele nieuwe stedelijke bewoners in ontwikkelingslanden. Dit proces, slumming, is essentieel in stedelijke planning en illustreert de informele benadering voor huisvesting. Door erkenning van de potentie van de lokale ArchitectuurNL
46-49_masterpocorniekopie.indd 46
sociale capaciteit als een troefkaart, is de focus gericht op culturele veerkracht en integratie van identiteit in ontwikkelingshulpprojecten. Vanuit het perspectief van stedenbouw is de planning gericht op het publieke domein, om een kritische, alternatieve benadering en uitvoering te formuleren in ontwikkelingshulp.
Een patroon in urban planning Eigenlijk zijn er twee routes nodig in het formuleren van een patroon voor een kritische, alternatieve benadering en uitvoering van ontwikkelingshulp. De eerste is gebaseerd op kritische theorie en organisatorische doelstellingen. Vanuit een dergelijk kritisch perspectief (post-development theory) is op te maken dat ontwikkelingshulp zal moeten verschuiven van economisch-georiënteerde planning naar een fysieke en directe duurzame vorm van planning. De tweede route, min of meer parallel hieraan, is een benadering gebaseerd op een pedagogische filosofie: ‘situated educational paradigm’. Het mobiliseert educatieve programma’s en benadrukt begrip van lokale identiteit. Voor een participerende benadering in ontwikkelingshulp is de lokale sociale capaciteit het vertrekpunt. De sociale capaciteit is het voornaamste mechanisme dat de leefbaarheid van deze gebieden handhaaft. Het sociale netwerk is daarom gebruikt om een educatie-georiënteerde infrastructuur te maken. Dit is een netwerk van interventies dat versterking van de culturele veerkracht mogelijk
maakt. Daarnaast is het netwerk gebaseerd op systemen die zijn toegepast op duurzaamheid. Door middel van geïntegreerde interventies is de doelgroep, de lokale gemeenschap, in staat om publieke voorzieningen te gebruiken door betaling of arbeid daartegenover te stellen. Op deze manier worden publiekgeoriënteerde voorzieningen en infrastructuur onderhouden en aangedreven door een effectieve arbeidskracht. Bijvoorbeeld, de lokale waterafvoer is bezaaid met vuilnis en om zowel het waterafvoersysteem en een (nieuwe) afvalverwerking te laten opereren moet er een stimulans zijn voor lokale CBOs (community based organizations) die werkgevers kunnen
1
46 10-03-14 15:47
Relief Relief Emergency
Transitional Rehabilitation Recovery
Post-disaster re-development Development Durable solutions
NGO discourse ur
s
e
PRODUCTION
MASTER AMONG MASTERS
o dis c d e z i t syncre
se cour s i d l loca
TIME
2 (POST-DISASTER RE-)DEVELOPMENT
SITUATED EDUCATIONAL PARADIGM
CRITICAL ALTERNATIVE APPROACH
generic development: primary schools
shelter programs self-construction
generic development: material processing
3
Methodology Research & Design: 1. Wouter Pocornie studeerde in 2012 af in Architectuur en in 2013 Urbanism aan de TU Delft, faculteit Bouwkunde 2. Essentieel voor het integreren van culturele identiteit in het proces van ontwikkelingshulp is het versmelten van lokale productie (hoge kwantiteit en lage kwaliteit, fragiele huizen en in onafgemaakte fases opgebouwd) met de door de NGO opgezette productie (lage kwantiteit en hogere kwaliteit, afgemaakt en niet aanpasbare, uniforme shelters). 3. Onderwijs als overkoepelend thema: Naast de standaard shelter programma’s van NGO's zijn er projecten voor scholen en de bouw. Als het publieke domein en voorzieningen worden uitgebreid kan uiteindelijk door geïntegreerde interventies de algehele infrastructuur worden verbeterd en kunnen basisvoorzieningen worden geïntroduceerd voor een grote doelgroep.
47 46-49_masterpocorniekopie.indd 47
ArchitectuurNL
10-03-14 15:47
5
4
6
7
9
4. Villa Rosa in Porte au Prince in Haïti, het zwaar getroen gebied, is het plangebied. Na twee maanden veldwerk in deze slum is een plan opgesteld met een concept dat met specifieke projecten een beweging op gang wil zetten, is er een plan opgesteld die publieke voorzieningen inzet en verbeterd om de algehele structuur te versterken. 5-8. Vier stedenbouwkundige sleutelprojecten: 5. Een kleine, industriÍle zone in een vallei. 6. Een park met duurzame waterfiltering en een geconcentreerd sociaal programma. 7. Een verticale route met waterzuivering. 8. Een infrastructurele route met voorzieningen als versteviging van een buurt met hoge bebouwingsdichtheid ArchitectuurNL
46-49_masterpocorniekopie.indd 48
8
10
48 10-03-14 15:48
zijn voor de bewoners. Deze theoretische relatieschema’s zijn geprojecteerd op ontworpen sjablonen voor het patroon in de planning. Deze resulteren in een visie en strategie, specifiek voor de plaatselijke situatie van de slum Villa Rosa, Port-au-Prince. Deze strategie is gebaseerd op kritische postdevelopment theorie en volgt een infrastructuur van nieuwe wegen en routes, scholen en publieke instituten, en basisvoorzieningen.
Architectuur: onderwijsinstelling Het architectonisch ontwerp is een onderwijsinstelling. Samen met vier stedenbouwkundige sleutelprojecten geeft dit de uitwerking weer op een kleinere schaal. Het is een combinatie van een basisschool en een cultureel centrum. Daarnaast is er ruimte voor kantoren (flexplekken), bibliotheek, lezingzalen en een workshop. Het functioneert als een regionale hub voor essentiële faciliteiten die in het veldwerk door de meeste NGO's werd benadrukt om de overdrachtsfase te overbruggen. Deze NGO's hebben een veelvoud van organisatorische structuren opgemaakt voor toekomstige planning. Dit moet op verschillende plaatsen fysiek een ruimte krijgen. Volgens architectuurtheorie kan het proces van bouwen afgeleid worden van lokale traditionele methodes. De Haïtiaanse lokale typologie is geëvolueerd langs een techniek van aanpassing, vergelijkbaar met het concept van syncretisme in de vodou religie. De ‘genius loci’ is gedefinieerd door een open en tijdelijke structuur met een binnen-buiten relatie via de gevel en dakconstructie. De architectuur is een interpretatie van vervreemding van de kritische regionalismetheorie. Het ontwerp verenigt een gefragmenteerd gebouw. De ontwerptaal is gespecificeerd op de plaats en lokale cultuur.
9. Als architectuurproject is een ontwerp gemaakt voor een onderwijsinstelling, een gebouw dat meerdere voorzieningen huisvest en functioneert als lokaal icoon. 10. Het gebouw is een het resultaat van het spanningsveld tussen het landschap en de atmosfeer. Het dak is geoptimaliseerd om luchttoevoer, regenafvoer, en ruimte te begrenzen. De façade is rationalisering van vodou tekens (vévé’s) en gematerialiseerd met lokale, hergebruikte materialen. Het interieur is poreus en is gedefinieerd op gebruik, privacy, lichttoetreding en routing.
49 46-49_masterpocorniekopie.indd 49
Strategieën voor architectuur en stedenbouw in ontwikkelingshulp Wouter heeft een veelomvattend kader opgesteld voor interventies in postdisaster-gebieden en informele nederzettingen in landen waar de overheid niet in staat is of niet bereid is actie te ondernemen, en waar ontwikkelingshulporganisaties en NGO’s hard werken aan basisvoorzieningen en het plannen van stedelijke gemeenschappen. In deze landen is informele verstedelijking de norm, maar de afwezigheid van de overheid houdt in dat er weinig tot geen voorzieningen en faciliteiten beschikbaar zijn voor kwetsbare groepen. Daarom speelt ontwikkelingshulp een belangrijke rol in de stedelijke ontwikkeling. Wouter heeft een kritiek geformuleerd op de manier waarop deze ontwikkeling wordt benaderd en heeft geprobeerd de kwesties van ruimtelijke ordening en ontwerpen te koppelen aan het ontwikkelingsproces en de ontwikkelingshulpverlening. In zijn onderzoek bestudeert hij twee aspecten die cruciaal zijn voor een beter begrip van de rol van de architect/planner: bestuur en de rol van de staat. Wouter heeft een strategie ontworpen die bestaat uit fysieke interventies tezamen met bijbehorende acties, waarbij zijn inbegrepen de relaties tussen de belanghebbenden. In feite heeft Wouter nieuwe bestuurlijke schema’s ontworpen. Deze schema’s reflecteren niet alleen de relaties tussen de publieke sector, private sector en maatschappij, maar ook de vooruitzichten voor actie en aanbevelingen voor praktische alternatieven. Deze praktische alternatieven zijn onveranderlijk gerelateerd aan community building (samenlevingsopbouw), ruimte en ruimtelijke interventies. Dit houdt in dat Wouter verder is gegaan in het debat: hoe kan stedenbouw strategieën van ontwikkeling(shulp) integreren? Wat is de rol van stedenbouw? Wat is de rol van de stedenbouwkundigen? Hoe zouden gebruik en gebruikers leidend (of: richtinggevend) kunnen worden. Wouter heeft een diepgaand besef van de huidige discussie en praktijk met betrekking tot ontwikkeling(shulp). We zijn ervan overtuigd dat hij een significante bijdrage zal leveren in dit domein. Dr.ir. A. van Timmeren – Urbanism: Environmental Technology and Design en R.C. Rocco de Campos Pereira – Urbanism: Ruimtelijke Planning en Strategie, afstudeerbegeleiders BK TU Delft
Rol van de architect Architecten, die werkzaam zijn in ontwikkelingshulp, zijn te weinig bezig met hun specifieke expertise. Er zou meer focus moeten zijn op het proces van lokaalgestuurd ontwerpen en de aanpasbaarheid in het (onvoltooid) bouwen. In de crossculturele context moet de architect zijn/haar vaardigheden inzetten om culturele identiteit en lokale bouwwijzen te integreren in het ontwerpproces. Bovenal zou de architect haar/zijn professionele vaardigheden moeten inzetten om vanuit een geformuleerd concept te ontwerpen, bijvoorbeeld vanuit de genius loci. Zeker in het kader van ontwikkelingshulp moet het ontwerp zich aanpassen aan de lokale doelgroep, cultuur en plaats, teneinde zich te laten toe-eigenen. Een cultuuroverschrijdende interventie als architectuur zal dan transformeren en Haïtiaans worden.
Relevantie van stedenbouw Het project bepleit de relevantie van stedenbouw in ontwikkelingshulp. De theorie is opgebouwd mede op basis van onderzoek Tekst en beeld Wouter Pocornie
afkomstig uit andere disciplines, bijvoorbeeld sociologie, antropologie en pedagogie. De interpretatie ervan in stedenbouw relateert aan hedendaagse discussies van ontwikkelingshulp en ruimtelijke planning. Het project is dus een kritiek geformuleerd vanuit externe disciplines naar een alternatieve vorm van ruimtelijke planning. Het gebruikt politiek, grondexploitatie, en (sociaal-)economische context om een nieuwe benadering te formuleren. Het project illustreert hoe een hedendaagse gemeenschap omgaat met razendsnelle verstedelijking (slumming) en een drastisch tekort aan initiatieven ter verbetering van de broodnodige voorzieningen en infrastructuur. De stedenbouwkundige moet de rollen, betrokkenheid en verantwoordelijkheid van essentiële actoren begrijpen en die benaderen en inzetten voor specifieke doelstellingen. Hierbij moet de prioriteit gegeven worden aan geïntegreerde interventies in het publieke domein, die deel uitmaken van een ruimtelijke strategie, gericht op mobilisering en verbetering van de culturele veerkracht.
ArchitectuurNL
10-03-14 15:48