zeth by x44x44

YAZARLAR KOMİSYON

DEVLET KÝTAPLARI İKİNCİ BASKI ......................, 2012

MÝLLÎ EÐÝTÝM BAKANLIÐI YAYINLARI ....................................................................................: 5027 DERS KÝTAPLARI DÝZÝSÝ.........................................................................................................: 1510 12.Y.0002.4142

Her hakký saklýdýr ve Millî Eðitim Bakanlýðýna aittir. Kitabýn metin soru ve þekilleri kýsmen de olsa hiçbir surette alýnýp yayýmlanamaz.

Editör

: Doç. Dr. Orhan GÜRBÜZ

Dil Uzmaný

: Dr. Oğuz DOĞAN

Program Geliþtirme Uzmaný

: Orhan TÜMSAVAŞ

Ölçme ve Deðerlendirme Uzmaný

: Mehmet Akif KARAKUŞ

Rehberlik Uzmaný

: Yusuf SAYAR

Görsel Tasarým Uzmanı

: Nuriye SEMİZ Adnan UÇAN Erhan DÜNDAR

ISBN 978-975-11-3541-4

Millî Eðitim Bakanlýðý, Talim ve Terbiye Kurulunun 17.12.2010 gün ve 235 sayýlý kararý ile ders kitabý olarak kabul edilmiþ, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012 gün ve 3398 sayýlý yazısı ile ikinci defa 222.574 adet basýlmýþtýr.

içindekiler 1. Bölüm

DOÐA VE ÝNSAN ............................................................. 2

DOÐAL UNSURLAR ........................................... 4 İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA ............................... 7 MuHTEÞEM DöRTLÜ .......................................... 10 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ............................................... 13

2. Bölüm

HARÝTA BÝLGÝSÝ .............................................................. 14

COÐRAFÝ REHBERÝM: HARÝTALAR ..................... 16 HARÝTALARDA YER ÞEKÝLLERÝNÝ GÖSTERME YÖNTEMLERÝ.... 17 PROJEKSÝYON TÝPLERÝ ......................................................... 21 HARÝTALARLA YOLCULUK ................................................... 24 HAYALÝ REHBERLER: PARALEL VE MERÝDYENLER ................. 27

ARAZÝ REHBERÝMÝZ: ÝZOHÝPSLER ........................ 31 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ............................................... 38

3. Bölüm

YERKÜRE’NÝN ÞEKLÝ VE HAREKETLERÝ ........................... 40

YERKÜRE’NÝN ÞEKLÝ VE HAREKETLERÝ ...............42 YERKÜRE’NÝN ÞEKLÝ ............................................................ 42 YERKÜRE’NÝN HAREKETLERÝ ............................................... 43 MEVSÝMLER VE MEVSİMLERİN OLUÞUMU ............................. 44 ÝKLÝM KUÞAKLARI ............................................................... 46 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ............................................... 47

VII

4. Bölüm

ATMOSFER VE İKLİM .................................................... 48

ÞEFFAF KÜRE: ATMOSFER ............................. 50 HAVA DURUMU VE ÝKLÝM .............................. 54 ÝKLÝM ELEMANLARI ....................................... 56 ÝKLÝMÝN TEMEL ELEMANI: SICAKLIK ............................... 56 AÐIR AMA HÝSSETMEDÝÐÝMÝZ YÜK: BASINÇ ................... 68 RÜZGÂRLAR .................................................................. 72 NEM VE YAĞIŞ ............................................................. 79

DÜNYA’NIN ÝKLÝM ZENGÝNLÝÐÝ ....................... 85 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ......................................... 93

5. Bölüm

YERÝN ÞEKÝLLENMESÝ .................................................... 96

YERÝN YAPISI VE OLUÞUM SÜRECÝ ................... 98 YERÝN MERKEZÝNE YOLCULUK .......................................... 98 KITALARIN SERÜVENÝ ..................................................... 100

JEOLOJÝK ZAMANLAR ..................................... 103 DERÝNLERDEN GELEN GÜÇ: ÝÇ KUVVETLER ... 105 DAÐ OLUÞUMU (OROJENEZ) .......................................... KITA OLUÞUMU (EPÝROJENEZ) ........................................ VOLKANÝZMA ................................................................ DEPREMLER ...................................................................

105 108 109 113

GÜNEÞ’TEN GELEN GÜÇ: DIÞ KUVVETLER ...... 118 DOÐAL DEÐÝÞÝM ............................................................ RÜZGÂRLARIN OLUÞTURDUÐU ÞEKÝLLER ...................... AKARSULARIN OLUÞTURDUÐU ÞEKÝLLER ....................... ÇÖZÜNEBÝLEN KAYAÇLARDA OLUÞAN YER ÞEKÝLLERÝ .....

118 119 121 124

BUZULLARIN OLUÞUTURDUÐU ÞEKÝLLER ........................ 126 DALGA VE AKINTILARIN OLUÞTURDUÐU YER ÞEKÝLLERİ .. 128 YER ÞEKÝLLERÝNÝN DÝÐER OLUÞUM SÜREÇLERÝ ............... 129 KIYI TÝPLERÝ VE KIYILARIN OLUÞUM SÜREÇLERÝ ............... 130 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ........................................... 132

VIII

6. Bölüm

BEÞERÎ YAPI ................................................................ 136

BEÞERÎ DOKULAR ..........................................138 ÝLK YERLEÞMELER VE DEÐÝÞÝM ......................14 2 YERLEÞMEYÝ SINIRLANDIRAN FAKTÖRLER .....................145 YERLEŞME DOKu VE TİPLERİ NEDEN FARKLIK GöSTERİR? .................................................................147 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME .........................................149

7. Bölüm

YAÞADIÐIM YERDEN ÜLKEME ..................................... 150

NEREDE YAÞIYORUM? .................................... 152 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ......................................... 157

8. Bölüm

BöLGELER VE ÜLKELER............................................... 158

ORTAK PAYDA: BÖLGE ................................. 160 BÜTÜNDEN PARÇAYA .................................................... 160 BÖLGE SINIRLARI KESÝN HATLARLA AYRILABÝLÝR MÝ?..... 163 BÖLGE SINIRLARI DEÐÝÞÝR MÝ? ...................................... 164 BÖLGE SINIRLARI NASIL OLUÞTURULUR? ....................... 165 DOÐAL VE BEÞERÎ BÖLGE SINIRLARI ÇAKIÞIR MI?.............. 166 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ......................................... 167

9. Bölüm

ÝNSAN VE ÇEVRE ......................................................... 168

DOÐADAN NASIL YARARLANIYORUZ?............ 170 DOÐANIN EMRÝNDE MÝYÝZ? ............................. 173 SuÇLu KÝM? .................................................... 176 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME ......................................... 181

PROJE ÇALIÞMASI .......................................................... 182 PROJE DEÐERLENDÝRME ÖLÇEÐÝ ................................... 18 3 SÖZLÜK ........................................................................ 18 4 KAYNAKÇA ................................................................... 186 DÜNYA DÝLSÝZ HARÝTASI ............................................... 187 DÜNYA FÝZÝKÝ HARÝTASI ................................................ 18 8 DÜNYA SÝYASÝ HARÝTASI ................................................ 18 9 TÜRKÝYE DÝLSÝZ HARÝTASI ............................................. 19 0 TÜRKÝYE FÝZÝKÝ HARÝTASI .............................................. 19 1 TÜRKÝYE MÜLKÝ ÝDARE BÖLÜMLERÝ HARÝTASI ................ 19 2

organÝzasyon þemasI Bu bölümde konuya merak uyandýrmayý, ön bilgileri harekete geçirmeyi, motive etmeyi amaçlayan çalýþmalar yer almaktadýr. Bu bölümde öðrencilerin sýnýf dýþýnda bireysel veya grup hâlinde yapacaklarý uzun süreli (birkaç gün, hafta) çalýþmalar yer alýr. Öðrencilerin coðrafi becerilerini geliþtirmeye yönelik kazanýmlarý destekleyen sýnýf içinde yapýlacak çalýþmalar bu bölümde yer alýr. Çeþitli kaynaklardan alýnan ve konuyu destekleyen güncel haberler bu bölümde yer alýr. Bilimsel nitelik taþýyan, konuyu desteklemeye yönelik bilgiler bu bölümde yer alýr.

Öðrencilerin bilgilerini, bir ürüne veya aktiviteye dönüþtürmelerine ve coðrafi becerilerini geliþtirmelerine yönelik kapsamlý çalýþmalar bu bölümde yer alýr.

Bu bölümdeki etkinlikler öðrencilerin sýnýf dýþýnda yapacaklarý coðrafi çalýþmalarý kapsamaktadýr. Öðrencilerin gruplar hâlinde veya bireysel olarak coðrafi bir sorunla ilgili yapmasý istenilen tasarýlar bu bölümde yer alýr. Konuyu destekleyen bilgiler, olaylar, anýlar, makaleler, bilimsel çalýþmalar bu bölümde yer alýr.

Öðrencilerden Ýnternet ortamýnda yapýlmasý istenilen çalýþmalar bu bölümde yer alýr.

Konu ile ilgili öðrenilen bilgilerin ve kazanýlan becerilerin ölçüldüðü çalýþmalar bu bölümde yer alýr.

Konuya BaþLarKen

Dr. Snow’un Harita Kullaným Amacý 1884 yýlýnda Londra’nýn her tarafýna yayýlan çok kötü bir kolera salgýný büyük ölçüde açlýða ve yüzlerce insanýn ölmesine neden olmuþtu. Doktor Snow bu salgýnýn, kolera mikrobunun suya karýþmasý ve insanlarýn bu kirli suyu kullanmasý sonucuda yayýldýðýný düþünmekteydi.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Yukarýdaki harita üzerinde Kopenhag, Utah ve Daegu’da yapýlan spor müsabakalarý sýrasýnda Türkiye’deki tarih ve saat verilmiþtir. Atlasýnýzdan faydalanarak bu kentlerin, müsabakalarýn yapýldýðý andaki gün ve yerel saatlerini bulunuz.

etKÝnLÝK Malzemeler: Model küre, el feneri, tahta kalemi Model küre üzerindeki meridyenleri tahta kalemini kullanarak belirgin hâle getirin. El fenerini Güneþ olarak kabul ediniz. Þekilde görüldüðü gibi “a” meridyeni üzerindeki tüm noktalar ayný anda Güneþ’in tam karþýsýnda olurlar.

haBer KöþesÝ

Avustralya’daki aþýrý sýcaklar sebebiyle çýkan yangýn, bir hafta sonra kontrol altýna alýndý. Yetkililer yangýn sebebiyle boþaltýlan yerleþim birimlerine geri dönülmesine izin veriyorlar. Can kaybýnýn olmadýðý büyük yangýnda binlerce hektarlýk alan kül oldu ( Basýndan, 2005).

BÝLgÝ notu Alan hasaplamalarýnda kullanýlan formül, uzunluk hesaplamalarýnda kullanýlan formüle benzer. Fakat alan hasaplamalarýnda ölçeðin paydasýnýn karesi alýnýr.

Performans ödevÝ Hazýrlama süresi: 1 hafta Performans Ödevi: Sizden Ýnternet’e girerek CBS uygulamasý yapan bir kuruluþun hazýrladýðý CBS uygulamasýný incelemeniz isteniyor.

arazÝ ÇaLIþmasI Yakýn çevrenize bir gezi düzenleyiniz. Gördüðünüz yer þekillerini defterinize çizerek bu þekillerin profilini çýkarýnýz.

ProJe ÇaLIþmasI Okulunuzdaki eðitim-öðretim faaliyetlerini etkileyen çevre poblemlerini (gürültü, görüntü kirliliði vb.) anket yaparak tespit ediniz ve bu problemleri çözme amaçlý projeler hazýrlayýnýz.

oKuma metnÝ

Coðrafyanýn Özü ve Önemi Ýnsaný tanýmadan onun yaþadýðý köyün, kasabanýn, kentin özelliklerini bilmeden üzerinde yaþadýðý ülkenin, komþularýnýn topyekûn dünya ülkelerinin coðrafi bakýmdan araþtýrmalarýný ...

@ Ýnternet araþtIrmasI Yukarýda ünlü Türk denizcilerinden Pirî Reis hakkýnda kýsa bilgi verilmiþtir. Piri Reis haritacýlýk alanýnda da önemli bir yere sahiptir. Sizler de haritacýlýk tarihinde önemli olan diðer Türk bilim adamlarý ve bilim adamlarýnın çalýþmalarý hakkýnda Ýnternet ortamýnda araþtýrmalar yapýnýz ve çalýþmalarýnýzý ürün dosyanýza koyunuz.

% ÖLÇME

VE DEÐERLENDÝRME

1. Yeryüzü þekillerini gerçeðe en yakýn olarak gösteren yöntem ................................................ 2. Tarama yöntemi ile çizilen bir haritada taramalarýn sýklaþtýðý yerler .......................................

1. Bölüm

DOÐAVE ÝNSAN

Konular uNSuRLAR OĞRAFYA C E V A Ğ O D l İNSAN, LÜ EÞEM DöRT l MuHT

l DOÐAL

Temel Kavramlar l

Coðrafya

Fiziki coðrafya

Doða

Doðal ortam

OÐAL uNSuRLAR Konuya BaþLarKen

1. Doðal unsur deyince ne anlýyorsunuz? Açýklayýnýz. 2. Aþaðýdaki fotoðrafta yer alan doðal unsurlarý sað taraftaki boþluklara yazýnýz.

......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... ......................................... Ýnsanlarýn beslenmesine, giyinmesine ve barýnma þekillerine baktýðýmýzda, yeryüzünün deðiþik yerlerinde çok büyük farklýlýklar olduðunu görürüz. Bu farklýlýðýn temel sebebi doðal çevrenin insana sunduðu imkânlardýr. Sibirya’da kürklere sarýnmýþ olan insan, niçin Afrika’da yarý çýplak hâldedir? Eskimolar balýkla beslenip pirinci tanýmazken Güneydoðu Asya’da niçin insanlarýn temel besin kaynaðý pirinçtir? Buralarda yaþayan insanlar fok balýðýný görmüþler midir? Ýnsanlarýn konut tiplerinde ve yapý malzemelerinde de farklýlýklar görülür. Az yaðýþlý ve nem oraný düþük ortamlarda rastlanan kerpiç evlere, bol yaðýþlý ve nem oraný yüksek ortamlarda niçin rastlanmaz? Doðal unsurlar insanlarýn karakterlerinin oluþumunda da etkilidir. Dünyada dört mevsimin yaþandýðý yerlerde insan kýþýn soðukla, yazýn sýcakla mücadele etmek, kýþ mevsimi için yiyecek hazýrlamak mecburiyetindedir. Bu faaliyetler, bu yerlerde yaþayan insanlarýn mücadeleci bir karakter kazanmalarýný saðlamýþtýr. Sürekli yaz mevsiminin yaþandýðý ekvator ve çevresindeki yerlerde insanýn soðukla ilgili bir endiþesi olur mu? Çoðu zaman çevremizde olup biten doðal olaylarýn farkýnda olmayýz. Örneðin her gün Güneþ’in doðudan doðup batýdan batmasý, yaðmur ve karýn yaðmasý, rüzgârýn esmesi, denizlerde dalgalarýn oluþmasý, geniþ yapraklý bazý bitkilerin her yýl sonbaharda yapraðýný döküp ilkbaharda yeþermesi bize sýradan olaylar gibi geliyor. Bu doðal olaylarýn insan hayatýna etkisini hiç düþündünüz mü? Örneðin yarýn Güneþ doðmasa, önümüzdeki yýl yaðmur ve kar yaðmasa, rüzgâr esmese, sýcaklýk hep ayný derecede kalsa neler olurdu? Doða ile insan sürekli etkileþim içindedir. Bu etkileþim öncelikle hangi bilim dalýnýn konusudur? “Coðrafya” kelimesi size neler çaðrýþtýrýyor? Doðal çevre ile baþka hangi bilim dallarý ilgilenmektedir?

etKÝnLÝK Aþaðýda yer alan fotoğrafları insan doğa etkileşimi çerçevesinde yorumlayınız. Fotoðraflarda yer alan doðal unsurlarý kendi yaþadýðýnýz ortamla karþýlaþtýrýnýz.

etKÝnLÝK Aþaðýda çeþitli doðal unsur ve doðal olaylardan bazýlarý verilerek bunlardan bir tanesinin insan yaþantýsý üzerindeki etkisi açýklanmýþtýr. Siz de diðer doðal unsur ve doðal olaylarýn insan yaþantýsýndaki etkilerini, günlük yaþantýnýzdan ve farklý kaynaklardan yararlanarak karþýlarýndaki boþ bölümlere yazýnýz. Doðal Unsurlar ve Doðal Olaylar Sýcaklýk

Ýnsan Hayatýndaki Etkileri Sýcaklýklýðýn çok yüksek ve çok düþük olduðu yerlerde yaþam zorlaþýr. Belli dönemlerde görülen yüksek sýcaklýklar gerekli tedbirler alýnmadýðý taktirde insan saðlýðýný olumsuz yönde etkiler.

Kar

Rüzgâr

Nem

Yaðmur

Kayaçlar

Bitkiler

Hayvanlar

Deniz dalgalarý

Akarsu

Toprak

NSAN, DOĞA VE COĞRAFYA Konuya BaþLarKen

Fotoğraflarda görülen insan faaliyetlerinde coğrafya biliminden nasıl faydalanılmıştır?

İnsanIn doğa İlE EtKİlEşİmİndE coğrafya bİlİmİnİn rolÜ Coğrafya, insan ve doğa arasındaki etkileşimi inceleyen bir bilimdir. Yeryüzündeki doğa olaylarını ve insan faaliyetlerini incelerken bunlar arasında ilişki kurar. Böylece olayları bir bütün olarak kavramamızı sağlar. Örneğin; bir şehrin gelişmesi üzerinde etkili olan doğal kaynaklar, yüzey şekilleri, iklim, ulaşım, sanayi, nüfus vb. doğal ve beşerî faktörleri bir bütün olarak ortaya koyar. Herhangi bir bölgede yapılacak yatırımların belirlenmesi, yerleşme alanlarının oluşturulması, ulaşım ağlarının kurulması aşamalarında coğrafi çalışmalara ihtiyaç vardır. Geleceğe yönelik planlamalarda, coğrafya biliminin verilerinden ve çalışma yönteminden faydalanılması, doğayı koruyarak doğadan faydalanma imkânı sağlayacaktır. Aksi taktirde yapılacak yatırımlarda büyük ölçüde emek, zaman ve hatta can kaybı meydana gelebilecektir. Örneğin; verimli ovalarda sanayi tesislerinin kurulması, tarımı olumsuz yönde etkilerken böyle alanlarda meskenlerin inşa edilmesi depremde can ve mal kaybına neden olmaktadır. Bu ve benzeri olumsuzlukların temel nedeni, insanın doğayı yeterince tanımaması ve doğayla uyumlu sürdürülebilir projeleri hayata geçirememesidir. İşte coğrafya biliminin temel amaçlarından biri insanın doğayı tanımasını ve doğa ile uyumlu bir yaşam sürmesini sağlamaktır.

etKÝnLÝK

1. Fotoğrafta görülen alışveriş merkezinin ve barajın yeri seçilirken sizce hangi özellikler göz önüne alınmıştır? 2. Alışveriş merkezinin ve barajın yer seçiminde coğrafya biliminden nasıl faydalanılmıştır? Yukarıdaki örneklerden yola çıkarak doğa-insan etkileşiminde coğrafya biliminin rolünü tartışınız.

oKuma metnÝ

Kerpiç Evler mezar oldu Saat 04.32'de Elâzığ'da 6.0 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. İlk belirlemelere göre Kovancılar’a bağlı üç köyde büyük hasar meydana geldi. Bölgede incelemelerde bulunan Sağlık Bakanı, 41 kişinin hayatını kaybettiğini, 34 kişinin de yaralı olduğunu açıkladı. Başbakan ise yaptığı konuşmada kerpiç evler nedeniyle vatandaşların hayatını kaybettiğini söyledi. İl merkezinde can kaybının olmaması insanların depremden değil, kerpiç evler yüzünden öldüğünü ortaya koydu. 1. Yukarıdaki habere konu olan doğal afetin yaşanmasında hangi sosyo-ekonomik ve doğal özellikler etkili olmuştur? 2. Yapılarda neden kerpiç kullanılmış olabilir? Sizce yörenin hangi özellikleri bunda etkili olmuştur? 3. Doğal afetlerin etkisi azaltılabilir mi? Coğrafya biliminden bu konuda nasıl faydalanılabilir? Tartışınız.

Coğrafya yeryüzünde meydana gelen doğal olayları ve bunların insan yaşamına etkilerini sorgularken insanın doğa üzerindeki etkilerini de ele alır. Örneğin; tarım, turizm, ulaşım vb. birçok insan faaliyeti iklimin etkisindedir. Bunun yanında insanlar, doğada bazı değişiklikler yaparak farklı yararlanma şekilleri geliştirirler. İhtiyaç duyulan suyun depolanması için barajlar yapılması; bataklıkların kurutularak tarım alanı haline getirilmesi; engebeli alanlarda tüneller, viyadükler, köprüler yapılması; sulama kanalları inşa edilmesi; madenlerin işletilmesi; ormancılık faaliyetleri gibi hususlar bu kapsamda değerlendirilebilir. Bu uygulamalar yapılırken coğrafya biliminden faydalanmak oldukça önemlidir.

oKuma metnÝ coðrafyanýn Özü ve Önemi

Ýnsaný tanýmadan, Onun yaþadýðý köyün, kasabanýn, kentin özelliklerini bilmeden, l Üzerinde yaþadýðý ülkenin, komþularýnýn, topyekûn dünya ülkelerinin coðrafi bakýmdan gösterdiði fiziki ve beþerî potansiyeli keþfetmeden, l Bastýðý zeminin yapý ve rölyefini araþtýrmadan, l Tabiatýn sinesinde gizlediði yer üstü ve yer altý zenginliklerini ve bunlardan nasýl yararlanýlacaðýný tespit etmeden, l Dünya’ya diðer gezegenlerin doðrudan ve dolaylý etkilerini bilmeden, l Doðal olaylarýn insanlara, mal ve mülklerine faydalarýný arttýrmak, zararlarýný azaltmak ilkesine sahip olmadan, l Ýktisadi, kültürel ve siyasi geliþmeleri takip etmeden, Yapýlacak her türlü plan, proje ve yatýrýmlarýn önemli ölçüde maddi ve manevi kayýplara sebep olacaðý aþikârdýr. Ýþte coðrafyanýn özünde bu temel hedefler, deðerlendirmeler ve kýsaca “kâinatý tanýma ilkesi” yatmaktadýr. Prof. Dr. Ali Selçuk BÝRÝCÝK Marmara Coðrafya Dergisi l l

etKÝnLÝK Yukarýdaki metni de dikkate alarak bilgileriniz ýþýðýnda, aþaðýda bulunan boþluklara, coðrafya biliminin ilgilendiði konularý yazýnýz.

...................... .............

Yeryüzü þekilleri

...................... .............

COÐRAFYA Ekonomik faaliyetler

Yer’in þekli ve hareketleri

...................... .............

...................... ............. Doğal afetler

UHTEÞEM DÖRTLÜ

atmosfer

biyosfer

(Hava Küre) Yerküre’yi çepeçevre saran çeþitli gazlardan oluþan doðal bir ortamdýr.

(canlýlar Küresi) Litosfer, atmosfer ve hidrosferden oluþan doðal ortam içerisinde yaþayan canlýlardan oluþur.

Hidrosfer

litosfer (taþ Küre)

(su Küre)

Yerkürenin çeşitli kayaçlar-

Okyanus, deniz, göl, akar-

dan oluşan ve canlıların üzerinde

su, kaynak sularý, buzullar ve

yaşadığı en dış katmanıdır.

1 Dört temel ortam

yer altý sularýnýn hepsine birden verilen isimdir.

Doðal ortamý bir futbol takýmýna benzetebiliriz. Bu takýmda her oyuncunun bir görevi vardýr. Örneðin kaleci gelen toplarý tutmasa, forvet oyuncusu savunmada beklese, teknik direktör maçý televizyondan izlese neler olurdu? Hâlbuki takýmda herkes kendi görevini bilir ve ona göre davranýrsa takým, amacýna ulaþýr. Okulunuzda yöneticiler, öðretmenler, veliler ve yardýmcý görevliler (memurlar, hizmetliler) sizlerin baþarýlý olmasý için iþ bölümü yaparak dayanýþma içinde çalýþýrlar. Müdür ve yardýmcýlarý okula gelmese, öðretmenler derslere girmese, velileriniz okulunuzda size eðitim verilip verilmediði ile ilgilenmese, sizler canýnýz istediðinde derslere girseniz, derslerde sürekli gürültü yapsanýz baþarýlý olabilir misiniz? Demek ki baþarýnýzý sorumluluklarýný bilen bir takýma borçlusunuz. Ýþte bunun gibi yaþadýðýmýz çevrede de dört unsurdan oluþan bir ortam vardýr. Bu unsurlar arasýnda dengeli bir etkileþim vardýr. Örneðin; Güneþ’in ýsýtmasýyla sular buharlaþýr. Buharlaþan su yükselerek bulutlarý oluþturur. Rüzgârlar bulutlarý atmosferde farklý yerlere taþýr. Bu bulutlardaki nemin bir kýsmý yoðuþur ve yaðýþ olarak yere düþer. Düþen yaðýþýn bir kýsmý yer altýna sýzar, bir kýsmý akarak göllere ve denizlere ulaþýr, bir kýsmý ise buharlaþarak tekrar atmosfere yükselir. Yaðýþlarla yere inen suyu, yeryüzündeki canlýlar kullanýr ve bu sayede yaþamlarýný sürdürürler. Ýþte ifade edilen bu etkileþimdeki dengenin insanlar tarafýndan bozulmasý canlýlarýn yaþamýný olumsuz etkiler. Doðal unsurlarýn insana ve faaliyetlerine olan etkilerini coðrafya bilimi inceler, bu incelemeyi yaparken doðal ortamla ilgilenen diðer bilimlerle yardýmlaþýr.

Aþaðýdaki þemada coðrafyanýn bölümleri, bu bölümlerin dallarý ile faydalandýðý bazı bilim dallarý gösterilmiştir.

COÐRAFYA

Beþerî Coðrafya

Fiziki Coðrafya

Beþerî coðrafyanýn dallarý “Beþerî yapý” konusunda açýklanmýþtýr.

Jeomorfoloji (Yer Þekilleri Bilimi)

Hidrografya (Sular Bilimi)

Klimatoloji (Ýklim Bilimi)

Jeoloji

Hidroloji

Meteoroloji

Biyoloji

Jeofizik

Akarsu bilimi

Fizik

Botanik

Toprak bilimi (Pedoloji)

Göl bilimi (Limnoloji)

Taþ bilimi (Litoloji)

Okyanus bilimi (Oseonografya)

Biyocoðrafya (Canlýlar Bilimi)

Zooloji Týp

Yeraltı suları (Hidrojeoloji)

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Yukarýdaki kavram haritasýndan yararlanarak coðrafyanýn doðal sistemlerle ilgilenen dallarýnýn çalýþma alanlarý hakkýnda bilgi toplayýnýz. Yaptýðýnýz çalýþmayý sýnýfýnýzda arkadaþlarýnýzla paylaþtýktan sonra ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Doğa ve insan arasındaki etkileşim, doğal şartlar ve insan ihtiyaçlarına bağlı olarak farklılıklar göstermektir. Sanayi, tarım, madencilik, ulaşım vb. insan faaliyetleri doğal şartlara bağlı olarak farklı nitelikler göstermektedir. Coğrafi şartların ekonomik gelişmeyi olumlu yönde etkilediği alanlarda nüfus yoğunlaşmış buna bağlı olarak da insanın doğa üzerindeki etkisi artmıştır. Buna karşın çöller, kutup bölgeleri, engebeli yüksek sahalar ile yağmur ormanlarının yer aldığı alanlarda insanın doğal çevre üzerinde etkileri daha sınırlı olup bu alanlarda nüfus yoğunluğu azdır. Aşağıdaki kutucuklarda yer alan ifadeleri doğanın insan yaşamına etkisini göz önünde bulundurarak kompozisyon, şiir, resim, karikatür vb ile doldurunuz. Yaşadığım yerin yeryüzü şekilleri dağlık ve engebelidir………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… …………………………………………………

Yaşadığım yerde günlük ve yıllık sıcaklık farkı çok az olup yerleşme sınırı yüksektir.… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………...………………………………

Yaşadığım yerde kış mevsiminde kar yağışının fazla olup 5-6 ay yerden kalkmaz. ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… …..……………………………………………

Yaşadığım yerde yüzey şekileri sade olup toplu yerleşme tipi görülür. ……………….... ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… …………………………………………………. ..…………………………………………......…

Yaşadığım yerde insanlar evlerini genelde kerpiçten inşa ederler ………………..........…… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ……...………………………………………….

Yaşadığım yerde mevsimler belirgin olarak yaşanır.………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… ………………………………………………… …………………………………....................... ...................................................................... ............................……………………………

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz.

1. ................................... , ......................................, .................................... ve .............................. doðayý oluþturan dört temel ortamý meydana getirir. 2. Yer altý zenginlikleri, dört temel ortamdan biri olan ................................................ yer alýr. 3. Ýnsanýn karalar üzerindeki yaþayýþ ve daðýlýþýný etkileyen önemli faktörlerden biri de .............. 4. .........................., ............................., ..................................... gibi olaylar atmosferde oluþur. 5. Yeryüzü þekillerini inceleyen bilim dalý ........................................................... 6. Coðrafyanýn dallarýndan biri olan ............................................................... su küreyi inceler. 7. Coðrafyanýn dallarýndan biri olan biyocoðrafya ............................................. küresini inceler. 8. Klimatoloji .......................................... bilimi demektir. 9. Coðrafyanýn dallarýndan biri olan .................................... meteoroloji verilerinden faydalanýr. 10. Biyocoðrafya, .............. ve ............. bilimlerinden yararlanan coðrafyanýn bir dalýdýr. 11. Jeoloji ve jeofizik bilimleri coðrafyanýn dallarýndan biri olan ............................ yardýmcý olur. Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Canlýlarýn bulunduğu doðal ortama ne ad verilir? 2. Denizlerde hangi doðal olaylar meydana gelir? Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğal sistemler üzerindeki etkisini gösteren bir örnektir? A) Aşırı yağışların heyelan olayını tetiklemesi B) Deniz seviyelerindeki değişimler C) Bir dağ yamacı boyunca bitki türlerinin değişmesi D) Yanlış arazi kullanımının erozyonu tetiklemesi E) Kuzey yarım kürede yerleşmelerde daha çok güney cephenin tercih edilmesi 2. cm ö l ur2rl ı2ui. nı. z unit l g2r2I 2u2isnib1it l g2r2I l inoyeint nuifl yo ırnıeieuğnrnım ccm i rt ninooegeisnıernıi60u1ğ1ut l ieyreş ioeprnıeueisninoyeil rl url ı2u2i0ıol . l iy0. l ım cccm iYnı. z iI nyerrnıe,io0pıl yi0r1I 1ş 1isbi0rl . rl ı2ui0r1I 1ş iunt nurnıeuei6 ınçrnıeueisnieu6l uE rl ırl iereI yernıeueieuğnrnım cm i? y. l u16,iü r,it nuez,il yl ı61isni. nıil ro2i61rl ı2u2ui0r1I 1ş 1u1isnit l g2r2I 2u2ieuğnrnım Y1yl ı2t l yeil ç2yrl ş l rl ıt l iğ0gıl f. l u2uiCl uüei. l ıt 2ş ğ2ibereş it l r2iernierüereiberüeisnıerş nş eI oeı A) Biyocoğrafya B) Klimatoloji C) Hidrografya D) Ulaşım coğrafyası E) Jeomorfoloji

2. Bölüm

HarÝta bÝLGÝSÝ

Konular

harÝtalar : Ým r e b h e fÝ r l Coðra

StErME ÝLLErÝNÝ GÖ K E Þ r E Y a D HarÝtaLar YÖNtEMLErÝ tÝPLErÝ ProjEKSÝYoN a YoLcuLuK HarÝtaLarL

YENLEr LEL vE MErÝD a r a P : r E L r E HaYaLî rEHb

r : ÝzohÝpsle Ýz Ým r e b h e r l arazÝ

Temel Kavramlar l

Harita

Projeksiyon

Ölçek

Paralel

Meridyen

Enlem

Boylam

Yerel saat

Uluslararasý

Ýzohips

Eðim

saat

OÐRAFÝ REHBERÝM: HARÝTALAR

KONUYA BAÞLARKEN

dr. snow'un Harita Kullanma amacý 1848 yýlýnda Londra'nýn her tarafýna yayýlan çok aðýr bir K kolera salgýný, büyük ölçüde açlýða ve yüzlerce insanýn Broad Caddesi ölmesine neden olmuþtur. Dr. Snow bu salgýnýn, kole-ra mikrobunun suya karýþmasý ve insanlarýn bu kirli suyu kullanmasý sonucunda yayýldý-ðýný düþünmekteydi. Bunu test etmeyi düþünen Dr. Snow, Londra'nýn Soho kesiminde kol0 500 m eradan ölen her insanýn ismini Pompa istasyonu tespit etti ve bir harita üzerine bu kiþilerin yaþadýðý evleri nokta olarak belirledi. Haritasý üzerine ayrýca, Soho kesiminde kullanýlan su pompalarýnýn yerlerini tek tek iþaretledi. Haritanýn tamamlanmasýyla birlikte Dr. Snow haritaya bakýnca çok ilginç bir daðýlýmý fark etti. Broad Caddesi üzerindeki pompa, haritadaki noktalarýn çok fazla yoðunlaþtýðý bölgenin merkezinde kalýyordu. Dr. Snow, bu pompa suyunun kirlendiði sonucuna vararak yetkilileri pompanýn kapatýlmasý gerektiði konusunda yazýlý olarak uyardý. Bu sayede yeni kolera vakalarýnýn yaþanmasýný önledi. Ýyi bir týp hekimi kuramýný, kendi haritasýný oluþturarak kanýtlamýþtý. www.ncgia.ucsb.edu

1. Yukarýdaki okuma parçasýna göre Dr. Snow’un çalýþmalarýnda harita kullanmasý, ona ne gibi kolaylýklar saðlamýþtýr? 2. Haritalar günlük ve sosyal yaþantýda insanlara ne gibi kolaylýklar saðlamaktadýr? Listeleyerek sýnýf ortamýnda arkadaþlarýnýza sununuz.

Bilgilerin Haritalara aKtarilmasinda Kullanilan Yöntemler Yeryüzüne ait unsurlar nokta, çizgi ve alanlar kullanılarak haritalara aktarılır. Yandaki haritada Konya ve Aksaray illeri , hava alanı ile Karadağ nokta ile gösterilirken, karayolları, demiryolları ve akarsular çizgi ile, göller ve platolar ise alan yöntemi ile gösterilmiştir. bazı unsurların haritaya aktarılmasında ise birden fazla yöntem kullanılabilir. Örneğin nüfus yoğunluğunun gösterilmesinde hem nokta yöntemi, hem de alan yöntemi kullanılabilir. Yeryüzü şekilleri, ekonomik faaliyetler, ulaşım vb. unsurlarının haritaya aktarılmasında hangi yöntemleri kullanabiliriz?

ETKÝNLÝK "Ben askerî meseleleri olduðu gibi, siyasi meseleleri de haritadan mütalaa ederim." Mustafa Kemal Atatürk Atatürk, bu sözü söylerken haritalarla ilgili ne demek istemiþtir? Tartýþýnýz.

HarÝtalarda YerÞeKÝllerÝnÝ gösterme YöntemlerÝ Ýstanbul’da okuyan bir grup üniversite öðrencisi memleketlerine gitmek istiyor. Bu öðrenciler Türkiye’nin deðiþik bölgelerinde ikamet etmektedir. Öðrenciler memleketlerine ayný ulaþým araçlarýný kullanarak gidebilirler mi? Þüphesiz her öðrenci kendi memleketine gitmek için en uygun aracý seçecektir. Örneðin Kahramanmaraþ’a gitmek isteyen bir öðrenci gemiyle doðrudan memleketine ulaþamaz. Fakat Yalova’ya gitmek isteyen bir öðrenci için en uygun ulaþým aracý feribottur. Yukarýdaki örnekte görüldüðü gibi her öðrenci amacýna ulaþmak için uygun ulaþým türünü seçer. Harita çizimi yapýlýrken de haritanın kullanýþ amacýna en uygun yöntem seçilir. Þimdi haritada yeryüzü şekillerini gösterme yöntemlerini birlikte öðrenelim.

Ýzohips (eþ Yükselti eðrisi) Yöntemi Deniz seviyesine göre ayný yükseltide bulunan noktalarýn birleþtirilmesi ile oluþan eðrilerin kullanýldýðý yöntemdir. Eðrilerin sýk ya da seyrek olmasý yüzey þekilleri hakkýnda bilgi verir. Deniz seviyesine göre ayný derinlikteki noktalarýn birleþtirilmesi ile oluþturulan eðrilere ise izobat (eþ derinlik) denir. Kýyý çizgisi, izohips ile izobatlarýn birleşme noktalarýdýr. Ýzohips yöntemi haritalarda yer þekillerini gösterme yöntemlerinden en yaygýn olanýdýr. Bu yöntemle çizilmiþ haritalarýn kullanýmýný kolaylaþtýrmak için belirli yükseltiler farklý renklerle gösterilir. 1 Ýzohips yöntemi ile çizilmiþ bir şekil

Kabartma Yöntemi Bu yöntemle hazýrlanan haritalarda, yükselti deðerleri belli oranda küçültülür ve yer þekilleri kabartýlarak gösterilir. Bu haritalar yer þekillerinin üç boyutlu ve gerçeðe en uygun olarak gösterilmesini saðlar. Ancak bu haritalarýn yapýlýþý ve taþýnmasý zor olduðundan kullanýmı yaygın değildir.

2 Kabartma yöntemiyle hazır lanmış bir şekil

DERS DIÞI ETKÝNLÝK eþ Yükselti eðrileriyle model oluþturalým

2 4

3 5

Boþ bir kâðýt üzerinde yandaki gibi eþ yükselti eðrileri oluþturunuz. Eþ yükselti eðrileri sayýsý kadar kalýn karton veya naylon köpük temin ediniz. Kâðýdý naylon köpük üzerine yerleþtiriniz. En dýþtaki eþ yükselti eðrisini takip ederek kâðýt ile birlikte naylon köpüðü kesiniz. Ayný þekilde bir sonraki eþ yükselti eðrisini takip ederek diðer naylon köpüðü de kesiniz. Bu naylon köpüðü þekildeki gibi bir önceki naylon köpük üzerine koyunuz. Ýþlemi en son eþ yükselti eðrisine uygun naylon köpüðü kesinceye kadar devam ettiriniz. Eþ yükselti eðrilerinden yararlanarak kabartma yöntemi ile bir yeryüzü maketi elde ettiniz. Bu maket çevreniz6 deki hangi yer þekillerine benzemektedir?

renklendirme Yöntemi Öðretmen: Arkadaþlar fiziki haritalardaki yeþil renkler sizce neyi ifade eder? Aynur: Ormanlarýn daðýlýþýný. Öðretmen: Hayýr. Zeynep: Ovalarýn daðýlýþýný. Öðretmen: Hayýr. Sinan: Tarlalarýn daðýlýþýný. Öðretmen: Hayýr. Size bir ipucu vereyim. Ülkemizin batýsýnda yeþil renkli alanlar fazla iken doðuya doðru gidildikçe yeþil renk kullanýmý niçin azalmaktadýr? Ali: Buldum öðretmenim. Yeþil renk yükseltisi az olan yerleri gösteriyor. Çünkü ülkemizde batýdan doðuya doðru gidildikçe yükselti artmaktadýr. Öðretmen: Evet arkadaþlar, Ali’nin dediði gibi renklen- 3 Haritalarda yükselti ve derinlik basamaklarýný göstermede kullanýlan baþlýca renkler dirme yöntemiyle çizilmiþ fiziki haritalarda renkler belirli yükseltileri gösterir. Peki bir soru daha. Denizlerdeki mavi ve tonlarý size neyi anlatýyor? Özlem: Öðretmenim açýk mavi, derinliði az olan yerleri; koyu mavi, derinliði fazla olan yerleri gösteriyor. Öðretmen: Aferin çocuklar. Haritalardaki renklendirme yöntemini iyi kavramýþsýnýz.

ETKÝNLÝK

Yandaki şekilde izohipsler 200’er m yükselti aralýklarýyla çizilmiþtir. Buna göre yükselti basamaklarýndan faydalanarak þekli renklendiriniz.

tarama Yöntemi Bu yöntemde eðimin fazla olduðu yerlerde çizgiler sýk, kalýn ve kýsadýr. Eðimin azaldýðý yerlerde ise çizgiler uzun, ince ve seyrektir. Düz yerler boþ býrakýlýr. Çizgilerin uzanýþ doðrultusu eðim yönünü gösterir. Tarama yöntemiyle çizilen haritalar yüzey þekilleri hakkýnda genel bir fikir verir.

ETKÝNLÝK 1. Tarama yöntemi ile hazýrlanmýþ yandaki haritayý incelediðinizde çizgiler ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? 2. Çizgiler yüzey þekilleri hakkýnda nasýl bilgi vermektedir? 3. Yaþadýðýnýz yerin tarama yöntemi ile haritasýný hazýrlasaydýnýz çizgileri nasýl kullanýrdýnýz?

gölgelendirme Yöntemi Haritalar, bir köþesinden 45 lik eðimli bir ýþýkla aydýnlatýldýðý kabul edilerek çizilir. Harita aydýnlatýldýðýnda ýþýk alan yerler açýk, ýþýk almayan yerler ise koyu gösterilir. Haritadaki yer þekillerinin yükseltisine baðlý olarak açýk tonlu renkten koyu tonlu renklere doðru geçiþ yapýlarak yer þekilleri gösterilir. Bu yöntemde yükselti basamaklarý bulunmadýðýndan, yükseltileri tespit etmek ve profil çýkarmak olanaksýzdýr. Bu nedenle gölgelendirme yöntemi modern haritacýlýkta yardýmcý bir yöntem olarak kullanýlýr. o

4 Gölgelendirme yöntemi ile çizilmiþ bir harita

Kullaným amaçlarýna göre Haritalar Her haritanýn hazýrlanýþ amacý farklýdýr. Deðiþik özellikler dikkate alýnarak hazýrlanan haritalar, kullaným amaçlarý açýsýndan farklý isimler alýr. Örneðin iklim bölgeleri haritasý, toprak haritasý, maden haritasý, fiziki harita, nüfus haritasý vb.

ETKÝNLÝK Aþaðýda yer alan haritalardan yararlanarak sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Trabzon ili ve ilçelerini detaylý olarak görmek için hangi haritayý kullanýrsýnýz? 2. Trabzon ilinin akarsu havzalarý ve bunlarýn sýnýrlarýný hangi haritayý kullanarak daha kolay bulabilirsiniz? 3. Hangi haritayý kullanarak ulaþým yollarý ve çeþitlerini daha kolay bulabilirsiniz? 4. Bitki örtüsü ve çeþitliliðini hangi haritaya bakarak daha kolay bulabilirsiniz? 5. Hangi haritalarýn zaman içinde yeniden düzenlenmesi gerekebilir? 6. Haritalarý mevcut kullaným amaçlarý açýsýndan incelediðinizde hangi harita ya da haritalardan doðal afetlere yönelik risk haritasý hazýrlanabilir? 1

5 Trabzon iline ait farklý amaçlar için hazýrlanmýþ harita örnekleri

Kaynak: http://www.gislab.ktu.edu.tr

ProJeKsÝYon tÝPlerÝ

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Bir portakalýn üzerine renkli kalemle kýtalarýn sýnýrlarýný çiziniz. Portakalý dikey olarak ortadan ikiye bölüp içini çýkarýnýz. Kabuk kýsmýný A4 kaðýdý üzerine bastýrarak düzleştirmeye çalýþýnýz. Bunun socunda kýtalarýn þeklinde ne gibi deðiþimler gördünüz? Yerküreye ait özellikler, bilgiler belli bir ölçek dahilinde küre üzerine aktarýlarak model küre elde edilir. Ancak düzlem üzerine aktarýlýrken yerin þeklinden kaynaklanan bozulmalar ortaya çýkacaktýr. Çünkü yuvarlak olan bir cismi, bozulma olmadan veya özelliklerini yitirmeden düzlem üzerine aktarmak oldukça güçtür. Bu nedenle haritalar oluþturulurken bozulmalarýn en aza indirilmesi için çeþitli yöntemler geliþtirilmiþtir. Bunlar projeksiyon (iz düþüm) olarak adlandýrýlýr. Konik Projeksiyon Kürenin çevresine koni þeklinde bir kâðýt sarýlmasýyla oluþturulur. Bu yöntemle çizilmiþ haritalarda þekiller bozulur ama alanlar korunur. Konik projeksiyon orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çizimine kullanýlýr.

6 Konik projeksiyon

düzlem Projeksiyon Bir düzlemin kutup noktasýna teðet olarak geçirilmesiyle oluþturulan bu çizimde kenar uzunluklarý korunur. Bu yöntem daha çok dar alanlarýn ve büyük ölçekli haritalarýn çiziminde kullanýlýr.

7 Düzlem projeksiyon

silindirik Projeksiyon Bir kürenin çevresine silindir þeklinde bir kâðýt sarýlmasýyla oluþturulur. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe alan bozulmalarý görülür ve þekiller büyür. Bu yöntem daha çok deniz ve hava ulaþýmýnda yararlanýlan haritalarýn hazýrlanmasýnda kullanýlýr.

8 Silindirik projeksiyon

ETKÝNLÝK Şekildeki insanın kafasını inceleyerek nerelerde bozulmalar olduðunu söyleyiniz. Sizce yandaki harita hangi projeksiyon yöntemi kullanılarak hazırlanmıştır?

BÝLgÝ NOTU Coðrafi Bilgi sistemi (CBs) nedir? Coðrafi Bilgi Sistemi, yeryüzündeki fiziki ve beþerî unsurlara ait verilerin toplanmasý, depolanmasý ve analiz edilmesidir. Toplanan bilgiler bilgisayar ortamýnda sayýsal veri olarak kaydedilip görsel verilere dönüþtürülür. Bu sistem, günümüzde birçok fiziki ve beþerî problemin ortaya konulmasýnda ve çözümünde etkili bir araç olarak kullanýlmaktadýr. Mekâna ait modellemelere imkân sunan sistem sayesinde geleceðe yönelik planlamalar kolaylýkla yapýlabilmektedir.

CBs ne gibi Kolaylýklar saðlar? CBS ile toplanan veriler sürekli güncellenebilmektedir. Sistemin temel amacý olan farklý verilerin ayný tabanda birleþtirilmesi ile oluþan görsel verilere kullanýcýlar kolaylýkla ulaþabilirler. Veriler üzerinde analiz yapýlabilme imkâný, sistemin saðladýðý önemli avantajlar arasýnda yer alýr. Haritacýlýk, çevre, savunma, arazi kullanýmý ve belediyecilik hizmetleri alanýnda CBS yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Coðrafi Bilgi Sistemi’nin uygulanabilmesi için bilgisayar donanýmýna, yazýlýma, kullanacaðýmýz doðal ve beþerî unsurlarla ilgili verilere ve bu alanda yetiþmiþ uzman elemanlara ihtiyaç vardýr.

uzaktan algýlama teknolojisi Uzaktan algýlama, görüntülerin uydular, uçaklar veya gökyüzündeki çeþitli araçlarla elde edilmesidir. Hava fotoðraflarý çok geniþ alanlara ait görüntüleri tek fotoðrafta verebilmekte ve bu sayede mekâna ait analizler yapýlabilmektedir. Hava fotoðraflarý incelenerek bir bölgenin yeryüzü þekilleri, bitki örtüsü, arazi kullanýmý, yerleþim alanlarýnýn daðýlýmý gibi konularda çeþitli bilgiler elde edilebilir. Uzaktan algýlama teknolojisi günümüzde coðrafya, meteoroloji, tarým, þehir planlamasý, askerî sahalar, madencilik, jeoloji gibi alanlarda kullanýlmaktadýr.

ETKÝNLÝK

Yanda bir kentin uçaktan çekilmiþ fotoðrafý görülmektedir. Buna göre; 1. Bu fotoðrafta hangi beşeri unsurlar görülmektedir? 2. Gördüðünüz unsurlarýn bu þekilde fotoðraflanmasý yaþamýmýzda ne gibi kolaylýklar saðlar?

OKUmA mETNÝ

PÝRÎ REÝS 1465-1470 arasýnda Gelibolu'da doðduðu tahmin edilmektedir. Asýl adý Muhiddin Pirî'dir. 1480’li yýllarda kaptan olan amcasýnýn yanýnda denize açýldý. 1487'de onunla birlikte Ýspanya'daki Müslümanlarýn yardýmýna gitti. 1491-1493 arasýnda Sicilya, Sardunya, Korsika Adalarýna ve Güney Fran-sa kýyýlarýna yapýlan akýnlara katýldý. Amcasýyla birlikte Osmanlý Devleti'nin hizmetine girerek 1499-1502 Osmanlý Venedik Savaþý'nda bir savaþ gemisinde kaptanlýk yaptý. 1511'de amcasýnýn ölümü üzerine Gelibolu'ya çekilerek Kitab-ý Bahriye (Denizcilik Kitabý) üzerinde çalýþtý ve 1513'te bir Dünya haritasý çizdi. 1517'de ilk çizdiði haritayý Yavuz Sultan Selim Han’a sundu. 1521'de Kitab-ý Bahriye'yi tamamladýktan sonra 1522'de Rodos Seferi’ne katýldý. Büyük bir denizci olduðu kadar büyük bir haritacý olan Pirî Reis, korsanlýk günlerinden baþlayarak gezip gördüðü yerleri yabancý kaynaklardan da yararlanarak tarihî ve coðrafi özellikleriyle birlikte kitabýnda anlatmýþ ve haritalarýný çizmiþtir. Kitab-ý Bahriye'nin nazýmla yazýlan ve denizcilikle ilgili tüm bilgilerin toplandýðý baþlangýç bölümünde, genel açýklamalardan sonra Ege ve Akdeniz adalarý tanýtýlarak denizle ilgili gözlem ve deneyimin önemi vurgulanýr. Fýrtýna, rüzgâr çeþitleri, pusula ve Pirî Reis tarafýndan çizilen haritanýn tanýmýndan sonra Dünya’yý kaplayan denizler ve karalarýn Dünya haritasý oraný belirtilir. Portekizlilerin denizcilikteki ilerlemeleri ve keþifleri, Çin Denizi, Hint Okyanusu, Akdeniz ve Ege Denizi'ndeki rüzgârlar, Basra Körfezi, Atlas Okyanusu ayrýntýlý biçimde anlatýlýr. Düz yazý ile anlatýmýn baþladýðý haritalý bölüm asýl metni oluþturur. Bu bölümde Çanakkale Boðazý'ndan baþlayarak Ege Denizi kýyý ve adalarý, Adriyatik Denizi kýyýlarý, Batý Ýtalya, Güney Fransa, Doðu Ýspanya kýyýlarýyla çevresindeki adalara iliþkin tarihî, coðrafi bilgiler verilerek Kuzey Afrika kýyýlarý, Filistin, Suriye, Kýbrýs ve Anadolu kýyýlarý izlenerek Marmaris'te tüm Akdeniz'in havzasý noktalanýr. 1513'te çizdiði ilk haritasýnda Christoph Columbus (Kristof Kolomb)'un 1498'de çizdiði Amerika haritasýndan, Portekiz ve Arap haritalarýndan yararlandýðýný belirtir. Elde kalan parçasý Avrupa ve Afrika'nýn batý kýyýlarýyla Atlas Okyanusu’nu, Antil Adalarýný, Orta ve Güney Amerika'yý gösterir. 1528'de çizdiði ikinci haritasýndan günümüze kalan parça, büyük bir Dünya haritasýnýn kuzeybatý köþesi olup Atlas Okyanusu'nun kuzeyini, Kuzey ve Orta Amerika'nýn yeni keþfedilmiþ kýyýlarýný ve Grönland'dan Florida'ya uzanan kýyý þeridini içerir. Adalar ve kýyýlar son keþiflere dayalý olarak daha doðru çizilmiþtir. Keþfedilmeyen yerler ise beyaz býrakýlarak, bilinmediði için bu yerlerin çizilmediði belirtilmiştir. Ýlk haritadan daha büyük ölçekli ve geliþkin olan ikincisi, teknik olarak döneminin en ileri örneðidir. (Kitab-ı Bahriye, 1973 Y. SEMENOĞLU)

@ ÝNTERNET ARAÞTIRmASI Yukarýda, ünlü Türk denizcilerinden Pirî Reis hakkýnda kýsa bilgi verilmiþtir. Piri Reis haritacýlýk alanýnda da önemli bir yere sahiptir. Sizler de haritacýlýk tarihinde önemli olan diðer Türk bilim adamlarý ve çalýþmalarý hakkýnda Ýnternet ortamýnda araþtýrmalar yapýnýz ve çalýþmalarýnýzý ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

HarÝtalarla YolCuluK

ETK ÝNLÝK Bir yarýþmada, katýlýmcýlardan ayný yerin haritasýnýn hazýrlanmasý isteniyor. Uzun süren çalýþmadan sonra aþaðýda verilen üç ayrý harita hazýrlanýyor. Jüri, haritayý oluþturan kriterleri dikkate alarak bu haritalardan bir tanesini birinci seçiyor. Sizce hangi harita birinci olmuþtur? Bu haritanýn birinci seçilme nedenlerini söyleyiniz. K

60 km

Haritayý oluþturan unsurlar Bir çizimin harita olabilmesi için birtakým özelliklere sahip olmasý gerekir. Bu özellikleri birlikte öðrenelim.

ölçek Karadeniz’i bir A4 kâðýdý üzerinde nasýl gösterebilirsiniz? Karadeniz’i gerçek büyüklüðüyle göstermeniz mümkün olabilir mi? Ayný büyüklükte kâðýdý bulmanýz mümkün olmadýðý için Karadeniz’in þeklini küçültmeniz gerekir. Ýþte bu küçültme oranýna ölçek adý verilir. Ölçek, kesir ve çizgi ölçek olarak ikiye ayrýlýr. Kesir ölçek küçültmenin, 1: 5.000, 1: 200.000 gibi kesirlerle ifade edildiği ölçek türüdür.

ETKÝNLÝK Saðda görüldüðü gibi bir A4 kâðýdý temin ediniz. Bu kâðýdý fotoðraflardaki gibi art arda ikiye katlayýnýz. Ýþlemi tamamladýktan sonra fotoðraflarýn altýna küçültme oranýný (ölçeðini) yazýnýz.

Ölçek 1: 1

a Ölçek : ............

b Ölçek : .............

c Ölçek : .............

d Ölçek : .............

Çizgi ölçek, haritanýn küçültme oranýnýn bir çizgi üzerinde gösterilmesidir. Ölçmek istediðimiz iki merkez arasýndaki uzunluðu soldaki fotoðrafta görüldüðü gibi tespit ederiz. Bu uzunluðu saðdaki gibi çizgi ölçek ile karþýlaþtýrarak buluruz.

ölçek deðiþtikçe Haritalarda neler deðiþir?

ETKÝNLÝK Yanda farklý ölçekteki haritalar gösterilmiþtir. Ölçek küçüldükçe haritalarda da ayrýntýnýn azaldýðý görülmektedir. Örneðin ayný alaný kaplayan birinci haritada sadece Haliç ve çevresi detaylý görülürken ikinci haritada bu ayrýntý görülmemektedir. Bu þekilde diðer haritalarda da görülen deðiþiklikleri söyleyiniz.

300 m

25 km

4 2

4 km

Farklý ölçekteki harita örnekleri

ETKÝNLÝK Ýfadeler Ayrýntýyý gösterme gücü

Bir türkiye fiziki haritasý için ölçek aþaðýdaki gibi ise 1:25.000

1:100.000

Bir türkiye fiziki haritasýnýn ölçeði deðiþtikçe

Ön bilgilerinizden faydalanarak verilen örnekteki gibi tablodaki boþluklarý uygun ifadelerle doldurunuz.

Fazladýr.

Hata payý Gerçek alan Ölçeðin paydasý Yükselti deðerleri Enlem ve boylam dereceleri

Deðiþmez.

Kâðýt üzerinde kapladýðý alan

Haritalarda kullanýmý kolaylaþtýrmak amacýyla yön oku kullanýlýr. Haritalarda daðýlýþý gösterilen olaylarýn tamamýnýn yazý ile ifade edilmesi oldukça güçtür. Bu amaçla haritadaki bilgiler bazý sembollerle gösterilir. Sembollerin yer aldýðý bu bölüme harita anahtarý (lejant) adý verilir. Aþaðýda, haritalarda kullanýlan sembollerin bir kýsmý verilmiþtir. Akarsu

1: 2.000.000

Ýl merkezi

Baraj gölü

HarÝtalarda uzunluK ve alan HesaPlamalari Ölçeklerden yararlanarak uzunluk, alan ve eğim hesaplamaları yapılır.

a. uzunluk Hesaplamalarý Haritalardan yararlanarak uzunluk hesaplamalarý yapýlabilir. Bunu aþaðýdaki iþlemi yaparak görelim. Soru: A-B kentleri arasýndaki uzunluk 1:200.000 ölçekli bir haritada 6 cm olarak gösterilmiþtir. Bu iki kent arasýndaki gerçek uzaklýk kaç km’dir? Çözüm: A-B kentleri arasýndaki uzaklýk, ölçeðin paydasýnda görüldüðü gibi 200.000 defa küçültüldüðüne göre gerçek uzaklýðý bulmak için A-B kentleri arasýndaki harita uzunluðunu ölçeðin paydasý ile çarparýz. Gerçek Uzaklýk (GU)= Harita Uzunluðu x Ölçeðin Paydasý GU= 6 cm x 200.000 cm GU= 1.200.000 cm (Soruda, GU hangi birim olarak istenmiþse ölçeðin paydasý o birime çevrilir. Örneðin yukarýdaki soruda GU km olarak istendiði için ölçeðin paydasýndan 5 sýfýr atýlarak sonuç km olarak elde edilir.) GU= 1.200.000 cm GU= 12 km Aþaðýda verilen sorularý yukarýdaki formülden yararlanarak çözünüz. Soru 1 : Batman ile Giresun kentleri arasýndaki kuþ uçuþu uzaklýk yaklaþýk 400 km’dir. Bu iki kent arasý harita üzerinde 8 cm olarak gösterildiðine göre bu haritanýn ölçeði nedir? Soru 2 : Gerçekte 350 km olan Ýstanbul ile Ankara arasýndaki uzaklýk 1: 7.000.000 ölçekli haritada kaç cm olarak gösterilir?

b. alan Hesaplamalarý

16 cm2

1: 200.000

Þekilde kare biçimindeki bir alan 1: 200.000 oranýnda küçültülerek gösterilmiþtir. Bu alanýn gerçekte ne kadar olduðunu bulmak için haritadaki alaný, ölçeðin paydasýnýn karesi ile çarparýz. Gerçek Alan = Harita Alaný x Ölçeðin Paydasýnýn Karesi GA = 16 x (200.000)2 GA = 16 x 40.000.000.000 GA = 640.000.000.000 (Soruda birim alan km2 olarak istendiði için cm2 olarak elde edilen sonuçtan 10 sýfýr atýlarak sonuç km2ye çevrilir.) GA = 64 km2

ETKÝNLÝK Harita Alaný = Gerçek Alan : Ölçeðin Paydasýnýn Karesi Defterinize bu formüllere uygun sorular yazarak çözümleyiniz.

Harita Alaný Ölçek = Gerçek Alan

HAYALÎ REHBERLER: PARALEL VE MERÝDYENLER Nasýl ki þehirdeki bir evi bulabilmek için mahalle, cadde, sokak ve ev numarasý gibi unsurlara ihtiyaç varsa Yerküre üzerindeki herhangi bir yeri bulabilmek için de hayalî çizgilere (koordinat sistemine) ihtiyaç vardýr. Bu nedenle Yerküre’yi enine ve boyuna kestiği varsayılan paralel ve meridyenler tespit edilmiþtir. Paraleller Ekvatordan kutuplara doğru birer derecelik açı aralıklarıyla çizildiği varsayılan çemberlere paralel, yer küre üzerindeki herhangi bir noktadan ekvator düzleminin merkezine doğru çizilen doğru ile ekvator düzlemi arasındaki açıya ise enlem denir.

Paralellerin Özellikleri:  En büyük paralel dairesi Ekvator’dur.  Ekvator’ dan Kutuplara gidildikçe çapları ve çevreleri kısalır; enlem dereceleri büyür.  Ardışık iki paralel arası uzaklık 111 km’dir.  90° paralelleri birer nokta halindedir.  Bazı paralellerin özel isimleri vardır.  Paraleller 90 tane Kuzey ve 90 tane Güney Yarım Küre’ de olmak üzere toplam 180 tanedir.

Enlemin Etkileri: Enlem; iklimi, güneş ışınlarının düşme açısını, sıcaklık dağılışını, denizlerin tuzluluk oranını, gece ile gündüz arasındaki zaman farkını, kalıcı kar sınırı yükseltisini, yerleşme ve tarım faaliyetlerinin sınırını, bitki örtüsü çeşitliliğini, toprak çeşidini, akarsu rejimlerini, tarım ürünleri çeşitliliğini, yerleşme biçimini, hayvanların dağılışını vb. özellikleri etkiler

Meridyenler Kutup noktalarını birleştiren ve paralelleri dik kestiği varsayılan yarım çemberlere meridyen , herhangi bir meridyen düzlemi Başlangıç Meridyeni düzlemi arasındaki açıya ise boylam denir.

Meridyenlerin Özellikleri:  Başlangıç meridyeni, Londra’nın Greenwich kasabasından geçer.  Bütün meridyenlerin uzunlukları eşittir.  Aralarındaki mesafe yalnızca Ekvator’da 111 km olup kutuplara gidildikçe azalır.  Meridyenlerin uzaklıkları aynı paralel üzerinde birbirine eşittir.  Aralarında 4 dakikalık zaman farkı vardır.  180’i Batı, 180’i Doğu Yarım Küre’de olmak üzere toplam 360 meridyen vardır.  Aynı meridyen üzerinde tüm noktaların yerel saatleri aynıdır.

Aynı boylam üzerindeki noktalarda; Yerel saat , saat dilimleri, Başlangıç Meridyeni ile aralarındaki zaman farkı, güneşin en tepe noktasına geldiği an, ekinoks tarihlerinde Güneş’in doğuş ve batış saatleri aynıdır. Ancak Başlangıç Meridyeni ile olan mesafe ile ekinoks tarihleri dışında güneşin doğuş ve batış saatleri farklıdır.

Her Noktada Ayrý Bir Saat: Yerel Saat

Öðle vakti

Güneþ, herhangi bir yerde tam tepe noktaya geldiðinde saat 12.00 olarak kabul edilir. Buna göre hesaplanan saate yerel saat denir. O hâlde her noktanýn kendine has bir saati vardýr. Türkiye’nin en doðusunda öðle vakti, en batýsýndan 76 dakika daha erken yaþandýðý hâlde neden Türkiye’nin her tarafýnda ayný anda saatin 12.00 olduðu kabul edilir? Her ilde Güneþ’in gökyüzündeki konumuna göre ayrý ayrý saatler kullanýlsaydý ne gibi karýþýklýklar meydana gelirdi?

Batý

Doðu

Akþam

Sabah

12. Güneþ’in gün içindeki konumu

ETKÝNLÝK a b c d

Malzemeler: Model küre, el feneri, tahta kalemi Model küre üzerindeki meridyenleri tahta kalemini kullanarak belirgin hâle getiriniz. El fenerini Güneþ olarak kabul ediniz. Þekilde görüldüðü gibi “b” meridyeni üzerindeki tüm noktalar ayný anda Güneþ’in tam karþýsýnda olurlar. Küreyi, “a” meridyeni Güneþ’in tam karþýsýna gelinceye kadar ok yönünde çeviriniz. “a” meridyeni üzerindeki tüm noktalar ayný anda Güneþ’in tam karþýsýna geçiyor mu? Küreyi bu þekilde çevirmeye devam ediniz. Tekrar “b” meridyeni Güneþ’in tam karþýsýna gelince Dünya, Güneþ etrafýndaki bir günlük dönüþünü tamamlamýþ olur. Yerküre üzerindeki toplam meridyen sayýsýný ve bir gün uzun luðunu göz önüne alarak iki meridyen arasýndaki zaman farkýnýn kaç dakika olduðunu bulunuz. Bu etkinliðin sonucuna göre; Güneþ en erken hangi noktada doðar? Güneþ en erken hangi noktada batar? Yerel saat hangi noktada en ileridir?

Yerel Saat Hesaplamalarý Meridyenlerden faydalanarak yerel saat hesaplamaları yapılabilir. Aşağıdaki şekil üzerinde gösterilen yerel saat hesaplama formüllerini inceleyerek A-C-D noktaların yerel saatlerini hesaplayınız.

11.00

Aþaðýdaki soruyu birlikte çözerek yerel saat hesaplamalarýnýn nasýl yapýlacaðýný öðrenelim. Soru: 58 doðu meridyeninde yer alan Türkmenistan’ýn baþkenti Aþkabat’ta yerel saat 13.45 iken 10 doðu meridyeninde yer alan Hamburg’da yerel saat kaç olur? o

58 - 10 = 48 (aradaki meridyen sayýsý) 48 x 4 = 192 dakika = 3 saat 12 dakika (Zaman farký) 13 . 45 Aþkabat’ýn saati 0 03 . 12 Zaman farký 10 . 33 Hamburg’da yerel saat 10.33 olur.

13.45

Hamburg

Aþkabat

ETKÝNLÝK Yandaki þekilden faydalanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz.

B A

D C

1. B ile D noktalarý arasýnda kaç dakikalýk zaman farký vardýr? 2. B noktasýnda yerel saat 14.20 iken A ve C noktalarýnda yerel saat kaç olur? 3. C noktasýnda yerel saat 17.40 iken D ve E noktalarýnda yerel saat kaç olur?

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Saat 21.45 17 Mayýs 2000 Saat 14.00 29 Haziran 2002

Saat 05.00 8 Aralýk 2005

Türkiye - G.Kore Maçý (Daegu)

Utah Jazz - Atlanta Hawks (Utah)

Galatasaray - Arsenal maçý (Kopenhag)

Yukarýdaki harita üzerinde Kopenhag, Utah ve Daegu’da yapýlan spor müsabakalarýnın tarihi ile o anda Türkiye’deki yerel saat verilmiþtir. Atlasýnýzdan faydalanarak, müsabakaların, bu kentlerin hangi gün ve yerel saatlerinde yapıldığını bulunuz.

28 29

Ulusal (Ortak) Saat Ülkeler kendi sýnýrlarý içinde ticaret, ulaþým, haberleþme gibi hizmetlerin yürütülmesinde karýþýklýk çýkmamasý için ülke içinden geçen bir meridyenin yerel saatini ortak saat olarak seçerler. Örneðin Türkiye, ortak saat için 30º doðu meridyenini esas alýr. Doðu - batý doðrultusundaki uzunluðu fazla olmayan Türkiye’de bir tek ulusal saat kullanýlýr. Doðubatý doðrultusundaki uzunluðu fazla olan ülkeler birden fazla ulusal saat kullanýr. Bu bilgiye göre atlasýnýzdan yararlanarak hangi ülkelerin ayný anda birden fazla ortak saat kullandýðýný bulunuz.

45º D

30º D Kýþ dönemi

13.00

12.00 Yaz dönemi 11.00

12.00

30º doðu boylamýnda gün içinde Güneþ tam tepe noktaya geldiðinde yerel saat 12.00 dir. 45º doðu boylamýnda ise yerel saat 13.00 tür. Kýþ döneminde Türkiye 30º doðu boylamýnýn yerel saatini ortak saat olarak kullandýðýndan saatler bir saat geri alýnýr. Yaz döneminde ise Türkiye 45º doðu boylamýnýn yerel saatini ortak saat olarak kullandýðýndan saatler bir saat ileri alýnýr.

BÝLgÝ NoTu Ýlk defa Birinci Dünya Savaþý sýrasýnda Almanlar gün ýþýðýndan daha fazla yararlanmak amacýyla ileri saat uygulamasýný baþlattýlar. Almanya’yý örnek alan diðer ülkeler de benzer uygulamalara gittiler. Türkiye’de de, 1978 yýlýnda bu uygulamaya geçildi. Sizce bu uygulama ülkemize ne gibi avantajlar saðlamaktadýr? Tartışınız.

Uluslararasý Saat Dilimleri Ýletiþim hizmetlerinin geliþmesi ile beraber uluslararasý iliþkilerin saðlýklý yürütülebilmesi için uluslaý ý rarasý saat dilimleri belirlenmiþtir. Bunun için baþlangýç meridyeninin 7º 30 batýsý ve 7º 30 doðusu 0. ý saat dilimi olarak kabul edilmiþtir. 7º 30 doðu meridyeninden 15'er meridyen doðuya doðru gidildikçe ý bir sonraki ortak saat dilimine geçilmiþ olur. Yani 7º 30’ doðu meridyeni ile 22º 30 doðu meridyenleri ý ý arasý 1. saat dilimini oluþtururken, 22º 30 doðu ile 37º 30 doðu meridyenleri arasý 2. saat dilimini oluþturur. Bu þekilde her 15 meridyen bir saat dilimi kabul edilip sürekli doðuya doðru devam edildiðinde ý ý 22º 30 batý ile 7º 30 batý meridyenleri arasýnda 23. saat dilimine ulaþýlmýþ olur. 0. saat dilimi, 24. saat dilimidir.

13. Uluslararasý saat dilimleri

RAZÝ REHBERÝMÝZ: ÝZOHÝPSLER KoNuYA BAÞLARKEN

Aþaðýdaki topoðrafya haritasý, karýþýk çizgilerden oluþan bir çizim olarak algýlanabilir. Oysa bu çizgiler belli bir plana göre çizilmiþtir. Birçok bilimsel çalýþmada bu çizgilerden faydalanýlýr. Coðrafyacýlar için bu çizgiler vazgeçilmez bir öneme sahiptir. Bunlar âdeta bizi yeryüzünde dolaþtýran bir rehber gibidir. Bu haritaya göre; Eðrilerin sýk veya seyrek oluþu yüzey þekilleri hakkýnda nasýl bilgi verir? Çizgiler niçin iç içe kapalý eðriler þeklinde çizilmiþtir? Harita hangi amaçlar için çizilmiþ olabilir?

ETKÝNLÝK

Elinizi yumruk hâline getirerek 1. fotoðraftakine benzer çizgiler çiziniz. Sonra elinizi 2. fotoðraftaki gibi açýnýz. Bu durumda; 1. Fotoðraf 2’deki a ve b eðrilerini karþýlaþtýrýnýz. Hangi eðrinin yükselti deðeri daha fazladýr? 2. Eðriler iç içe kapalý mýdýr? Birbirlerini kesiyorlar mý? Yumruðunuzdaki çýkýntýlarý yeryüzündeki dað ve tepeler olarak düþününüz. Fotoðraflardan yola çýkarak topoðrafya haritalarýndaki çizgilerin yeryüzü þekillerini nasýl gösterdiðini söyleyiniz.

a 1

Yer Þekillerinin Çizgilere Yansýmasý Yer þekillerinin farklý yöntemlerle gösterildiðini öðrenmiþtiniz. Bu konuda ise eþ yükselti eðrilerinden faydalanarak yer þekillerinin haritalara aktarýlmasýný öðreneceksiniz.

ETKÝNLÝK Aþaðýda farklý yer þekillerine ait fotoðraflar verilmiþtir. Bu fotoðraflarý izohips haritasý üzerinde ait olabilecekleri yerlerle eþleþtiriniz. 1

Çevresindeki tepeler arasýnda kalan, yükseltisi onlardan daha az olan ve komþu iki akarsu havzasýný birbirinden ayýran yerler “boyun” olarak adlandýrýlýr. 2

Akarsu vadilerinin olduðu yerlerde eþ yükselti eðrileri “V” þeklini alýr. “V”nin sivri ucu akarsuyun kaynak yönünü gösterir ve bu yöne doðru eþ yükselti eðrilerinin deðeri artar. 3

Dað ve tepelerin doruklarý “nokta” veya “üçgen”vb. ile gösterilir. 4

Eðimin arttýðý yerlerde izohipsler sýklaþýr. Eþ yükselti eðrileri arasýndaki yükselti farký her yerde aynýdýr. Eðriler arasýndaki yatay uzaklýk eðime baðlý olarak deðiþir.

14. Yer þekillerinin izohipslerle gösterilmesi

Dað ve tepelerin olduðu yerlerde eþ yükselti eðrilerinin çapý en dýþtan en içe doðru gidildikçe küçülür. En içteki eþ yükselti eðrisi, en yüksek seviyeyi gösterir.

“V”nin açýk ucuna doðru yükselti deðerlerinin arttýðý yerler sýrt olarak adlandýrýlýr. 7

Çukur alanlar, izohips yöntemi ile çizilen haritalarda “ ” iþareti ile gösterilir. Bu alanlarýn yükseltisi çevresine göre daha azdýr. 8

Ovalarda ve eðimin az olduðu yerlerde eþ yükselti eðrileri seyrek geçer. En dýþtaki eðrinin yükseltisi en azdýr. Deniz seviyesi “0” metre eðrisi ile gösterilir.

ETKÝNLÝK Aþaðýda çeþitli yer þekilleri ve bu þekillere ait eþ yükselti eðrilerinin gösterimleri verilmiþtir. Verilen yer þekillerini, ait olduklarý izohips haritalarý ile eþleþtiriniz. 2 1

b 3 4 d

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Aþaðýda topoðrafyaya ait yükselti deðerleri verilmiþtir. Bu yükselti deðerlerinden faydalanarak buranýn izohips haritasýný yüzer metre aralýklarla çiziniz. Çizimi tamamladýktan sonra haritayý okuyarak haritada yer alan yeryüzü þekillerini belirtiniz.

Eþ Yükselti Eðrilerinden Profil Oluþturalým Eþ yükselti eðrilerinden faydalanýlarak yeryüzü þekillerinin profili elde edilir. Bunun için profili çýkarýlacak harita, kâðýt üzerine yerleþtirilip haritanýn alt kýsmýna miliB A metrik kâðýt konur. Milimetrik kâðýdýn sol tarafýna þekilde görüldüðü gibi haritadaki yükselti deðerleri yazýlýr. Harita üzerinde profili çýkarýlacak noktalar arasýnda bir doðru (A-B) çizilir. A noktasýndan baþlanarak A-B doðrusunun eþ yükselti eðrilerini kestiði her noktadan bu eþ yükselti eðrilerinin yükseltisi ile milimetrik kâðýt üzerindeki yükselti deðerinin kesiþtiði noktaya kadar dikey doðrultuda 15. Ýzohipslerden faydalanýlarak profil çýkarma bir çizgi çizilir. Bu yere bir nokta iþareti konulur. Bu iþlem B noktasýna kadar devam ettirilir. Ýþlem bittikten sonra bu noktalar birleþtirilir. Böylece A-B noktalarý arasýndaki profil elde edilmiþ olur.

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki haritada verilen A-B noktalarý arasýndaki profili çýkarýnýz.

2000

1500

1000

500

Yol yapýmýnda mühendis olarak çalýþtýðýnýzý düþününüz. Yandaki haritada yer alan A-B noktalarý arasýnda yol yapmanýz gerekiyor. Bu yolu en az maliyetle yapabilmek

ETKÝNLÝK

için hangi renkle çizilmiþ olan yolu tercih ederdiniz? Neden?

Eðim Hesaplama Ýki nokta arasýndaki yatay mesafe biliniyorsa bu noktalar arasýndaki eðimi izohipslerden yararlanarak hesaplayabiliriz. Eðim deðeri; iki nokta arasýndaki yükselti farkýnýn 100 veya 1000 ile çarpýlýp bu iki nokta arasýndaki yatay mesafeye bölünmesi ile elde edilir. Eðim yüzde (%) olarak istenmiþse yükseklik farký 100 ile binde (%o) olarak istenmiþse 1000 ile çarpýlýr. Yani;

Eðim =

Yükseklik farký (h) Yatay uzaklýk (L)

x 100 veya 1000

ETKÝNLÝK A

Yandaki haritada yer alan A-B noktalarý arasýnda kýþ sporlarý için teleferik hattý inþa edilecektir. Bu teleferik

hattý binde (%o) kaçlýk eðim ile yapýlabilir?

2000

2100 0

1 km

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Yaþadýðýnýz yerleþim birimine ait bir kent planý temin ediniz. Bu plan üzerine, yaþadýðýnýz yerdeki sosyal tesisleri, eðitim kurumlarýný, spor tesislerini, ana cadde, sokaklar ve ana yollarý iþaretleyiniz. Düzenlediðiniz bu planýn size ne gibi kolaylýklar saðlayacaðýný yazarak ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

pERfoRmANs ödEvÝ Hazýrlama süresi: 1 hafta Performans Ödevi: Sizden Ýnternet’te CBS uygulamasý yapan bir kuruluþun hazýrladýðý CBS uygulamasýný incelemeniz isteniyor. Çalýþmayý yaparken; www.ibb.gov.tr veya http://kentrehberi.ibb.gov.tr adresine girerek Ýstanbul þehir planýný mercek butonunu kullanarak büyütünüz. Bu iþlemi birkaç defa devam ettiriniz. Büyüttüðünüz her sayfayý ayrý ayrý kaydediniz. Bu iþlemi cadde ve sokaklarýn gösterildiði mahalle planlarýný elde edinceye kadar devam ettiriniz. Kayýt iþlemini tamamladýktan sonra elde ettiðiniz görüntüleri küçük ölçekten büyük ölçeðe doðru sýralayýnýz. Planýn ölçeði büyüdükçe elde ettiðiniz ayrýntýlarý not ediniz. Uygulama sonunda; Planlarda kaç farklý unsur tespit ettiniz? Planlar arasýnda ne gibi farklýlýklar gördünüz? Oluþturulmuþ olan bu CBS uygulamasý günlük hayatýnýzda ne gibi kolaylýklar saðlar? Buna benzer bir uygulama yapma imkanýz olursa hangi amaçla nasýl bir uygulama yapardýnýz? Uygulamanýzda hangi verileri kullanýrsýnýz? Çalýþmanýzý, yukarýdaki sorularý cevaplayarak rapor hâline getiriniz ve raporları ürün dosyanýza yerleþtiriniz. Deðerlendirme: Çalýþmanýz, önerilen sitedeki haritalarý ayrý ayrý incelemenize, bu haritalarý farklý ölçeklere göre kaydedip aralarýndaki farklarý ifade etmenize ve çalýþmayý zamanýnda teslim etmenize göre deðerlendirilecektir.

Öz Deðerlendirme Formu Aþaðýda Öz Deðerlendirme formu verilmiþtir. Performans ödevinizi yaptýktan sonra formda yer alan ifadelerden çalýþmanýzý en doðru þekilde yansýtan seçeneði iþaretleyiniz.

DERECELER

ÝFADELER Evet

Kýsmen

Hayýr

Yönerge doðrultusunda hareket ettim. Yönergede verilen Ýnternet adreslerine ulaþtým. Verilen adreslerdeki haritalarý ayrý ayrý kaydettim. Haritalardaki farklýlýklarý belirledim. Ölçeðin deðiþmesiyle haritadaki ayrýntýlarýn da deðiþtiðini gözlemledim. Çalýþmamý yaparken arkadaþlarýmdan yardým aldým. Yöneltilen sorularý eksiksiz cevapladým. Zamanýmý doðru kullandým. CBS’nin nasýl çalýþtýðýný öðrendim. CBS’nin hangi kolaylýklar saðladýðýný öðrendim.

% 26

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME 27

0 Yukarýdaki haritayý inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Ýstanbul ve Zonguldak kentleri arasýndaki kuþ uçuþu uzaklýk kaç km’dir? 2. Çorum’da yerel saat 16.15 iken Ýzmit’te kaç olur? 3. Güneþ hangi boylamda tepe noktasýna en erken ulaþýr? 4. Aþaðýda verilen koordinatlar üzerinde yer alan yerleþim birimlerini bulunuz. Paralel Meridyen Paralel Meridyen o o o o 41 Kuzey 29 Doðu 42 Kuzey 35 Doðu o o o o 40 Kuzey 33 Doðu 41 Kuzey 32 Doðu o o o o 41 Kuzey 30 Doðu 40 Kuzey 31 Doðu 5. Yalova, Tekirdað, Bolu, Bartýn, Samsun yerleþim birimlerinin coðrafi koordinatlarýný haritadan faydalanarak defterinize yazýnýz. Aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Bir ülkenin renklendirme yöntemiyle çizilen haritasýna bakýldýðýnda, haritada kahverengi ve tonlarýnýn olmadýðý görülmüþtür. Bu ülkenin yüzey þekilleri ile ilgili neler söylersiniz? 2. Tarama yöntemi ile çizilmiþ olan bir haritada kýsa, kalýn ve sýk çizgilerin çok yer tutmasý harita ile ilgili nasýl bir bilgi verir? 3. Ekvator ve çevresi hangi projeksiyon yöntemi ile çizilirse yer þekilleri daha az hata ile düzlem üzerine aktarýlýr?

100 km

4. 34 doðu meridyeninde yerel saat 12.10 o iken 25 batý meridyeninde kaç olur? o

5. Ýzohips yöntemiyle çizilen haritalardan faydalanýlarak hangi iþlemler yapýlabilir? 6. Yandaki izohips haritasýnda bir yerleþim birimi kurmanýz istense nereleri seçerdiniz? Neden? 7. Yandaki izohips haritasýnda hangi yer þekilleri görülmektedir? 8. Haritada yer alan en yüksek nokta kaç metrededir?

Aþaðýdaki ifadelerden doðru olanlarýn yanýna “D”, yanlýþ olanlarýn yanýna “Y” yazýnýz. 1. Ölçek deðiþtikçe haritalardaki ayrýntýyý gösterme gücü de deðiþir. ( 2. Ölçeðin paydasý büyüdükçe haritadaki ayrýntý oraný da artar. ( 3. Haritanýn ölçeði ile gösterdiði ayrýntý arasýnda doðru bir orantý vardýr. ( 4. Büyük kara parçalarýný göstermek için küçük ölçekli haritalar kullanýlýr. ( 5. Birer derecelik açýlarla çizildiði kabul edilen ardýþýk iki meridyen arasýndaki zaman farký 4 dakikadýr. (

) ) ) )

)

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

6. Öðle vakti, Dünya’nýn her yerinde ayný anda yaþanýr. 7. Türkiye ikinci ve üçüncü saat diliminde yer alýr. 8. Bütün meridyenlerin uzunluðu birbirine eþittir.

(

)

(

)

(

)

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1. Tarama yöntemi ile çizilen bir haritada taramalarýn sýklaþtýðý yerler………………... 2. Harita çiziminde yeryüzü þekillerini göstermek için kullanýlan en yaygýn yöntemler…............ ……………………ve…………………..…. 3. Dünya haritalarý yapýlýrken kara ve denizlerin þekil ve boyutlarýnda bozulma olmasýnýn sebebi ……......................................……......... o

4. 45 batý meridyeni ile ............ doðu meridyeni arasýndaki zaman farký 240 dakikadýr. 5. Ölçek büyüdükçe haritadaki ............. artar. 6. Deniz seviyesindeki eþ yükselti eðrisi .............. metreyi gösterir. 7. Eþ yükselti eðrileri arasýndaki mesafenin azaldýðý yerlerde ............ artar. 8. Ýzohips haritalarýnda dað ve tepe zirveleri ....... ............ ile gösterilir. 9. En içteki eþ yükselti eðrisi en .......... noktayý gösterir. 10. Yeryüzü þekillerini gerçeðe en yakýn olarak gösteren yöntem…………………... Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Yandaki haritada, seçeneklerdeki yeryüzü þekillerinden hangisi yoktur? A) Tepe B) Vadi C) Yamaç D) Delta E) Çukur

2. Yandaki haritada verilen yöre ile ilgili aþaðýdakilerden hangisi söylenemez?

A) Akarsular menderes oluþturarak akar. B) A ve C noktalarýnýn yükseltileri eþittir. C) Akarsu vadilerinin eðimi azdýr. D) Yükselti, kuzeyden güneye doðru artar. E) Akarsularýn denize döküldüðü yerlerde delta oluþur. 3. Yanda 100 m’de B A bir geçen eþ yükselti eðrileri ile yapýlan bir topoðrafya haritasý verilmiþtir. Buna göre haritada A-B noktalarýnýn yükseltisi sýrasýyla aþaðýdakilerden hangisi olabilir? A) 550-700 B) 650-850 C) 850-350 D) 650-700 E) 650-350 4. Aþaðýdaki haritada eþ yükselti eðrileri 250 m aralýklarla çizilmiþtir. Buna göre harita ile ilgili aþaðýdaki ifadelerden hangisi doðrudur?

A B

A) B noktasýnýn yükseltisi 500 m'dir. B) A noktasýnýn bulunduðu yerde eðim B'ye göre daha fazladýr. C) A ve B noktalarý arasýnda 1000 m yükselti farký vardýr. D) A-B noktalarý arasýndaki uzaklýk 20 km'dir. E) Haritadaki en yüksek izohips 2000 m’yi gösterir.

YerkürenÝn ÞeklÝ ve hareketlerÝ

3. Bölüm KONULAR

erÝ

L e HArekeT V Ý L k e Þ erküre’nÝn

l Y

ÞekLÝ YerkürenÝn rÝ HArekeTLe Ýn n e r ü k r Ye Þumu Lerİn oLu Ým s V e m e V meVsÝmLer kLArI ÝkLÝm kuÞA

Temel Kavramlar l

Geoit

Yörünge

Ekinoks

Dönence

Ekvator

Aydýnlanma dairesi

Kutup noktasý

l l l

Eksen eðikliði Ýklim kuþaklarý Sýcaklýk kuþaklarý

ERKÜRENÝN ÞEKLÝ VE HAREKETLERÝ KoNuYA BAÞLARKEN

1. Yerkürenin þekli ile ilgili geçmiþten günümüze hangi görüþler ileri sürülmüþtür? Bu konuda bildiklerinizi sýnýfça paylaþýnýz. 2. Yaþadýðýnýz yerde tek bir mevsim görülseydi bunun hayatýnýza olumlu veya olumsuz etkileri neler olurdu? Tartýþýnýz.

YERKÜRENÝN ÞEKLÝ Yerkürenin, kutuplardan basık Ekvator’dan şişkince kendine has bir şekli vardır, buna geoit adı verilir. Dünya, geoit şeklini ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan merkezkaç kuvvetiyle savrulması sonucu almıştır. Dünya’nın kutuplardan basık, Ekvator’dan şişkince olan şekline bağlı olarak; • Ekvator’un uzunluğu tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan fazladır. • Ekvator’un yarıçapı, kutuplardan geçen çemberin yarıçapından 21 km daha uzundur. • Kutuplar, Dünya’nın merkezine (Ekvator’a göre) daha yakındır. Bunun sonucu olarak, yerçekimi Ekvator’da az, kutuplarda daha fazladır. (Şekil 1) 1 Yerkürenin boyutları • Güneş ışınlarının düşme açısı Ekvator’dan kutuplara doğru küçülür. • Ekvator’dan kutuplara gidildikçe paralel boyları ve meridyenler arası mesafe azalır. • Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır. • Harita çizimlerinde hatalar meydana gelir. • Dünyanın yarısı aydınlık iken diğer yarısı karanlıkta kalır.

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki tabloda verilen ifadelerin Ekvator’dan kutuplara doðru gittikçe nasýl bir deðiþim gösterdiðini boþ býrakýlan yerlere iþaretleyiniz. Ýfadeler Güneþ ýþýnlarýnýn geliþ açýsý

Artar

Azalýr

Deðiþir

Sýcaklýk Buharlaþma miktarý Denizlerin tuzluluk oraný Yer çekimi Bitki türleri Kalýcý kar sýnýrý Meridyenler arasý mesafe Paraleller arasý mesafe Gece ile gündüz arasýndaki zaman farký

Deðiþmez

YERKÜRE’NÝN HAREKETLERÝ 1. Günlük Hareket Dünya, kendi ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru dönüşünü 24 saatte tamamlar. Buna “1 gün”, harekete ise “günlük hareket” denir. Dünyanın ekseni etrafındaki dönüşüne bağlı olarak; • Gece-gündüz birbirini izler • Gün içerisinde güneş ışınlarının geliş açısı değişir. • Cisimlerin gölge boyları ve yönü günün saatine göre değişir. • Günlük sıcaklık farkları meydana gelir, bunun sonucunda meltem rüzgârları ve mekanik (fiziksel) çözülme meydana gelir. • Yerel saat farkları oluşur, doğu ve batı yönleri oluşur. • Her iki yarım kürede 30º ve 60º enlemlerinde dinamik basınç alanları oluşur. • Sürekli rüzgarlar (Alize, Batı, Kutup) ile okyanus akıntılarının yönlerinde sapmalar oluşur. 2. Yıllık Hareket Dünya, Güneş çevresindeki dönüşünü elips biçiminde olan yörüngeyi takip ederek 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna “1 yıl”, harekete ise “yıllık hareket” denir. Dünya’nın güneş çevresinde elips şeklindeki yörüngeyi takip ederek dönmesine bağlı olarak; • Dünya’nın yörüngedeki hızı değişir. • Şubat ayı iki gün kısa sürer. • Yarım kürelerde mevsim süreleri farklı olur. • Eylül ekinoksu iki gün gecikerek 23 Eylül’de gerçekleşir. • Dünya, Güneş’e yaklaşıp uzaklaşır.

Dünya, Güneş çevresinde elips biçiminde bir yörüngede hareket eder. Bu yörüngenin oluşturduğu düzleme yörünge düzlemi (ekliptik) denir. Buna göre yer ekseni yörünge düzlemi arasında 66º 33’lık bir açı bulunur. Bu durum nedeniyle ekvator düzlemi yörünge düzlemi arasında da 23º 27’lık bir açı oluşur. Bu açı “eksen eğikliği” olarak ifade edilir.

2 Eksen eðikliði

Eksen eğikliği ve yıllık harekete bağlı olarak; • Güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı yıl içinde değişir. • Güneşin doğuş ve batış saatleri ile gece-gündüz süreleri yıl içinde değişir. • Aydınlanma çizgisi kutup daireleri ve noktaları arasında yer değiştirir. • Mevsimler arasında basınç farkları ve buna bağlı olarak muson rüzgârları oluşur. • Aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler görülür. • Matematik iklim kuşakları oluşur.

ETKÝNLÝK Dünyanın geoit şekli

Yer ekseninin yörünge düzlemine eğik olması

Dünya’nın güneş çevresinB deki hareketi Dünya’nın küresel şekli

Dünyanın kendi ekseni çevresinde dönmesi Dünya yörüngesinin elips şeklinde olması

C F

Yukarıdaki numaralandırılmış kutucuklarda dünyaya ait birtakım özellikler verilmiştir. Aşağıda verilen olayların nedeninin yer aldığı kutucuk numarasını karşıdaki boşluğa yazınız. İFADELER Yerçekiminin Ekvator’dan kutuplara doğru artması Dünya'nın Güneş çevresindeki hızı sabit değildir. Güneş ışınları yıl boyunca dönencelere bir kez, dönenceler arasına iki kez dik düşer. Sürekli rüzgarların ve okyanus akıntılarının yönlerinde sapma meydana gelir.

Gurup ve tan sürelerinin Sinop’ta Hatay’dan daha fazla olması Meridyenler arası yerel saat farkı oluşur. Aydınlanma çemberi mevsimlere göre yer değiştirir. Gece ve gündüz sürelerinin deðiþimi

MEVSÝMLER VE MEVSİMLERİN OLUÞUMU

ETKÝNLÝK Tarihler Ayný, Sorunlar Farklý

Millî Eðitim Bakaný, yarýyýl tatilinin yurt genelindeki yoðun kar yaðýþý nedeniyle bir hafta uzatýlacaðýný açýkladý. Bu habere en çok sevinen yine öðrenciler oldu. Bayram ve yarýyýl tatillerine bir hafta da kar tatili eklenince tatil 30 güne çýktý. Ara verilen eðitime 6 Þubat 2006 Pazartesi günü baþlanacak. (Basýndan, Ocak 2006)

Avustralya'daki aþýrý sýcaklar sebebiyle çýkan yangýn bir hafta sonra kontrol altýna alýndý. Yetkililer yangýn sebebiyle boþaltýlan yerleþim birimlerine geri dönülmesine izin veriyorlar. Can kaybýnýn olmadýðý büyük yangýnda binlerce hektarlýk alan kül oldu, binlerce hayvan telef oldu. Yetkililer 26 Ocaktaki þenliklerden önce yangýnýn tamamen söndürüleceðini bildirdiler. (Basýndan, Ocak 2006)

Yukarýdaki haberleri dikkatlice okuduysanýz, ocak ayýnda kuzey yarým kürede yer alan Türkiye'de kýþ mevsimi yaþanýrken güney yarým kürede bulunan Avustralya'da aþýrý sýcaklar sebebiyle yangýnlarýn çıktığı görülmektedir. GYK’de yaz mevsimi yaþanýrken KYK’de kýþ mevsiminin hüküm sürmesinin sebebi nedir? Tartýþýnýz.

ETKÝNLÝK Yukarıdaki şekilde Dünya’nın numaralandırılarak verilen konumlarıyla ilgili metinleri eşleştiriniz. * Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne dik düşer. * Güneş ışınları Ekvator’a dik düşer. * KYK’de kış, GYK’de yaz mevsiminin * Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz süresi başlangıcıdır. eşittir. * KYK’de en uzun gece yaşanır. Bu tarihten sonra * KYK’de sonbahar, GYK’de ilkbahar mevsiminin KYK’de geceler kısalmaya başlar. başlangıcıdır. * Aydınlanma çizgisi kutup dairelerinden teğet * Güneş ışınları kutup noktalarından teğet geçer. geçer.

8 1

0 * Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne dik düşer. * KYK’de yaz mevsiminin başlangıcıdır. * KYK’de en uzun gündüz yaşanır. Bu tarihten sonra KYK’de gündüzler kısalmaya başlar. * Aydınlanma çizgisi kutup dairelerinden teğet geçer.

* Güneş ışınları Ekvator’a dik düşer. * Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz süresi eşittir. * KYK’de ilkbahar, GYK’de sohbahar mevsiminin başlangıcıdır. * Güneş ışınları kutup noktalarından teğet geçer.

21 Haziran

21 Aralýk

4 Yerküre’nin haziran ve aralýk aylarýnda Güneþ karþýsýndaki durumu

3 Yerküre’nin mart ve eylül aylarýnda Güneþ karþýsýndaki durumu

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki tabloda verilen olaylar hangi tarihlerde gerçekleþir? Bazýlarýnda birden fazla tarih iþaretleyebilirsiniz. OLAYLAR

21 Mart

21 Haziran 23 Eylül 21 Aralýk

Güneþ ýþýnlarý Yengeç Dönencesi'ne 90°lik açý ile düþer. Güneþ ýþýnlarý öðle vakti Ekvator'a 90°lik açý ile düþer. Kuzey Yarým Küre (KYK)’de yaz mevsiminin baþlangýcýdýr. Bu tarihten itibaren KYK'de geceler, gündüzlerden uzun olmaya baþlar. KYK’de en uzun gündüz, en kýsa gece yaþanýr. KYK'de sonbahar, Güney Yarým Küre (GYK)'de ilkbahar mevsiminin baþlangýcýdýr. Ekvator’da gece gündüz süresi eþittir ancak Ekvator’dan kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kýsalýr. Aydýnlanma çemberi kutup noktalarýna teðet geçer. Bu tarihten itibaren gündüzler kýsalmaya, geceler uzamaya baþlar. Fakat 23 Eylül tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur. Dünya'nýn her yerinde gece ve gündüz süresi birbirine eþittir. Aydýnlanma çemberi Kutup Daireleri'nden teðet geçer. Yengeç Dönencesi'nin kuzeyinde cisimlerin en kýsa gölgesi oluþur. Bu tarih Kuzey Kutup Noktasý'nda 6 aylýk gecenin, Güney Kutup Noktasý'nda ise 6 aylýk gündüzün baþlangýcýdýr. KYK’de kýþ mevsiminin baþlangýcýdýr. Bu tarihten itibaren Güney Yarým Küre'de geceler, gündüzlerden uzun olmaya baþlar.

Kutup Kuþaðý

ÝklÝm kuþaklarI matematik Ýklim kuþaklarý Yandaki þekle dikkatle bakýnýz. 23 27 ve 66 33 o enlemlerini birbiriyle topladýðýmýzda 90 ye tamamlanýr. Yani eksen eðikliðinin derecesine baðlý olarak dönenceler ve kutup daireleri ortaya çýkmýþtýr. Ekvator ile dönenceler arasýndaki alana tropikal kuþak, dönenceler ile kutup daireleri arasýndaki alana orta kuþak, kutup daireleri ile kutup noktalarý arasýndaki alana da kutup kuþaðý denir. o

Kutup Kuþaðý

4 Matematik iklim kuþaklarý

Sýcaklýk kuþaklarý Matematik iklim kuþaklarý dýþýnda bir de sýcaklýk kuþaklarý vardýr. Sýcaklýk kuþaklarýnýn oluþumundaki baþlýca etkenler; Yerküre’nin þekli, kara ve denizlerin daðýlýþý, sýcak ve soðuk su akýntýlarý ve genel hava dolaþýmýdýr.

ETKÝNLÝK 1. Matematik iklim kuþaklarý ve sýcaklýk kuþaklarý þekillerinden faydalanarak matematik iklim kuþaklarýyla sýcaklýk kuþaklarýnýn daðýlýþýný karþýlaþtýrýnýz. 2. Farklýlýðýn sebeplerini tartýþýnýz. 5 Sıcaklık kuþaklarý

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Atlaslarınzıdan faydalanarak aþaðýdaki kentlerin yer aldýklarý sýcaklýk ve matematik iklim kuþaklarýný örnekte görüldüðü gibi tablodaki uygun boþluklara yazýnýz. Kentler New York (ABD) Kap (Güney Afrika Cumhuriyeti) Sidney (Avustralya) Sao Paulo (Brezilya) Grönland Adasý (Danimarka) Addis Ababa (Etiyopya)

Matematik iklim kuþaðý Orta kuþak

Sýcaklýk kuþaðý Ilýman kuþak

% ÖLÇME

VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Kuzey Kutup Noktasý çevresi yaklaþýk olarak (21 Mart-23 Eylül) 6 ay Güneþ görür. Ancak burasý yine de buzlarla kaplýdýr. Neden? 2. Dünya üzerinde güneþ ýþýnlarý nerelere dik açýyla gelir? Neden? 3. Bir yýl on iki aydan oluþur. Aylarýn süresi 30 ile 31 gündür. Ancak bunlardan þubat 28 günden ibarettir. Neden temmuz veya aðustos aylarý 31 gün sürerken, þubat ayý 28 gün sürer? Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1. Dünya’nın yıl içinde Güneşe olan uzaklığı değişir. Çünkü ..……….............................................................................................................................. 2. Kutuplara gittikçe güneşin doğuş ve batış süresi uzar. Çünkü ..……….............................................................................................................................. 3. Sýcaklýk kuþaklarýnýn ortaya çýkmasýnda Dünya’nýn þekli etkilidir. Çünkü ..……….............................................................................................................................. Aþaðýdaki ifadelerden doðru olanlarýn yanýna “D”, yanlýþ olanlarýn yanýna “Y” harfi yazýnýz. 1. Kuzey Yarým Küre’de ýlýman kuþak daha geniþ yer kaplar. 2. Ekvator ile dönenceler arasýndaki alana orta kuþak denir. 3. 23 Eylülde Güneþ ýþýnlarý Oðlak Dönencesi’ne dik gelir. 4. Kuzey Yarým Küre’deki bir cismin öðle vakti en kýsa gölge boyu 21 Haziranda oluþur. 5. Avustralya’da en uzun gündüzün yaþandýðý tarih 21 Aralýktýr.

( ( ( ( (

) ) ) ) )

Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Aþaðýdakilerden hangisi 21 Haziranda gölge boyunun en kýsa olduðu yerdir? A) Ekvator B) Oðlak Dönencesi C) Kuzey Kutup Noktasý D) Yengeç Dönencesi E) Güney Kutup Dairesi 2. Aþaðýdakilerden hangisi Güneþ ýþýnlarýnýn geliþ açýsýný etkilemez? A) Enlem faktörü B) Dünya’nýn günlük hareketi C) Yer þekilleri D) Denizlerin daðýlýþý E) Dünya’nýn yýllýk hareketi 3. Kuzey Yarým Küre’de ilkbahar baþlangýcý aþaðýdaki tarihlerden hangisidir? A) 21 Mart B) 23 Eylül C) 21 Aralýk D) 21 Haziran E) 23 Nisan 4. 21 Aralýk günü, aþaðýdaki kentlerden hangisindeki gündüz süresi diðerlerinden daha uzundur? A) Moskova B) Ankara C) Paris D) Londra E) Sidney 5. Güneþ ýþýnlarýnýn bir merkeze geliþ açýsýnýn yýl boyunca deðiþmesinin nedeni aþaðýdakilerden hangisidir? A) Yerküre’nin þekli B) Dünya'nýn günlük hareketi C) Dünya’nýn kendi ekseni etrafýndaki dönüþ hýzý D) Dünya’nýn yörüngesinin elips þeklinde olmasý E) Ekvator ile ekliptik arasýndaki açý

4.Bölüm ATMOSFER VE İKLİM konular

atmosfer l Þeffaf Küre: ve ÝKlÝm u m u r u D a l Hav nlarI l ÝKlÝm elema

IK anI: sICaKl m e l e l e m ÝKlÝmÝn te üK: BasInÇ Y ÝZ Ým ÝÐ D HÝssetme aÐIr ama rüZGÂrlar IÞ nem ve YaÐ

ZenGÝnlÝÐÝ Ým l ÝK In ’n l DünYa

Temel Kavramlar l

Ýklim

Sýcaklýk

Rüzgâr

Basýnç

Yağış

Nem

EFFAF KÜRE: ATMOSFER

KONUYA BAÞLARKEN

Ay'da, Dünya’da görülmeyen olaylar gözlenir. Her gün yüzlerce gök taþý (meteor), Ay yüzeyini âdeta bombalamaktadýr. Ýrili ufaklý olan bu taþlar hýzla Ay yüzeyine çarpmakta ve derin çukurlar oluþturmaktadýr. Ay yüzeyinden bakýldýðýnda gökyüzü simsiyah görünür. Ay’da bulut, sis, yaðmur, kar, rüzgâr gibi hiçbir hava olayý oluþmaz. Güneþ’ten gelen mor ötesi (ultraviyole) gibi zararlý ýþýnlar hiçbir tutulmaya uðramadan Ay yüzeyine kadar ulaþýr. Ay'da sýcaklýk gündüz 130 C iken gece -173 C’e kadar düþer. Bu büyük sýcaklýk farkýndan dolayý taþlar parçalanmýþ ve Ay yüzeyi kumlarla kaplanmýþtýr. Gölge yerler tam karanlýk ve soðuktur. Hiçbir ses duyulmaz. Bütün bu sebeplerden dolayý Ay’da canlý yaþayamaz. Þeffaf bir küre içinde yaþýyoruz. Bu küre gazlardan oluþmaktadýr. Yerküre’yi çepeçevre saran bu gazlar yer çekiminden dolayý uzaya kaçmaz. Aldýðýmýz her nefesle ciðerlerimize giren ve bize hayat veren gazlardan oluþan bu þeffaf küreye “atmosfer” diyoruz. Atmosfer olmasaydý kuþlar uçamaz, yaðmur yaðmazdý. Güneþ enerjisi ile buharlaþan yeryüzündeki sular uzaya kaçar ve Dünya’da su kalmazdý. Kendi sesimizi bile duyamazdýk. Atmosfer buna benzer sayýsýz olay üzerinde etkilidir. Buna göre; 1. Ay’da görülen bu özelliklere sebep olarak ne gösterilebilir? 2. Yukarýda anlatýlan özellikler ile Dünya’daki özellikleri karþýlaþtýrýnýz. 3. Atmosfer olmasaydý neler olurdu? Tartışınız. o

ETKÝNLÝK Yandaki grafikte atmosferde bulunan gazlarýn oraný verilmiþtir. Su buharý %1 oranýndaki diðer gazlar içerisinde yer almaktadýr. Grafiði inceleyerek aþaðýdaki sorulara cevap veriniz. 1. Atmosferde % 99 oranýnda bulunan gazlar hangileridir? 2. Grafikte verilen gazların oranı değiştiğinde, canlıların üzerinde ne gibi etkileri olabilir? Tartışınız.

TERMOSFER Kütle olarak atmosferin az bir kýsmýný oluþturur. Gazlar burada hidrojen ve oksijen iyonlarýna ayrýlýr. Kýsa dalga boyuna sahip enerjinin absorbe edilmesinden dolayý sýcaklýk burada artar.

MEZOSFER Yýldýz kaymasý olarak bildiðiniz gök taþlarýnýn (meteor) atmosferde yanmasý ve parçalanmasý olayý bu katmanda meydana gelir.

STRATOSFER Stratosferde gazlarýn yoðunluðu azalmýþ ve sýcaklýk stratosferin üst katlarýna doðru artmýþtýr. Bu katmanda bulunan Ozon tabakasý Güneþ’ten gelen mor ötesi (ultraviyole) gibi zararlý ýþýnlarý tutar.

TROPOSFER

8848 m

Ýçinde yaþadýðýmýz atmosfer katmanýdýr. Atmosferde bulunan gazlarýn % 75'i bu katmandadýr. Su buharý sadece bu katta bulunur. Bu yüzden her türlü hava olayý troposferde meydana gelir. Bu katmanda yüko seldikçe sýcaklýk, her 200 m’de 1 C azalýr. Troposferin kalýnlýðý Ekvator üzerinde 16 km iken, kutuplar üzerinde 9 km'ye kadar düþer. Troposferin üst sýnýrýný sýcaklýk þartlarý belirler.

1 Atmosferin katmanlarý

OKUmA mETNÝ

Renksiz, keskin kokulu bir gaz olan ozon (O3 ), yüksek enerjiye sahip güneþ ýþýnlarýnýn normal oksijen moleküllerine (O2 ) çarpmasýyla ortaya çýkan oksijen atomlarýnýn (O) diðer oksijen molekülleriyle (O2 ) birleþmesi sonucunda meydana gelir. Ozon tabakası yaklaþýk %90'ý stratosfer ile mezosfer arasında bulunmaktadır. Yaklaþýk 20 km kalýnlýðýndaki bu tabakaya ozon tabakasý adý verilir. Ozon tabakasý dünya çevresinde eþit olarak daðýlmamýþtýr. Dünya yüzeyi üzerinde herhangi bir yerdeki ozon miktarý; doðal olarak enlemle, mevsimlerle ve günden güne deðiþim gösterir. Genelde normal þartlar altýnda ozon tabakasý kutuplar üzerinde en kalýn ve ekvator etrafýnda en incedir. Stratosferdeki ozon ve oksijen, ultraviyole ýþýnlarýn çoðunu yutarak dünya yüzeyindeki yaþamý korur. Eðer aksi sözkonusu olsaydý tüm bu zararlý ýþýnlar dünya yüzeyine eriþebileceklerdi. Ozon tükenmesi, stratosferik ozonun üretilmesi ve tahribi arasýndaki doðal dengenin tahriplerden yana eðilim göstermesiyle meydana gelir. Bunun sonucunda da dünyanýn koruyucu stratosferik ozon tabakasýnda ciddi bir incelme gözlemlenir. Tedbirler alýnýrsa, ozon tabakasýný tehdit eden tehlikeler ortadan kalkabilir. Eðer ozona zarar veren maddeler atmosfere býrakýlmazsa bu gazlarýn tamamýnýn ýþýk yardýmý ile ayrýþmasý bile yüz yýl sürebilir. Günümüzde insanlýðýn geleceði için zorunlu olan ozonun yok olma tehlikesi, gitgide artýyor. Güneþ’ten gelen mor ötesi ýþýnlarý süzerek canlýlara zarar vermesini önleyen ozon seyrelmesinin önlenmesi tüm insanlýðýn sorumluluðundadýr. Bu kitap için hazýrlanmýþtýr.

ETKÝNLÝK

Aþaðýdaki sorularý yandaki grafiðe bakarak cevaplandýrýnýz. 1. Atmosferde sýcaklýk deðiþimi nasýldýr? 2. Troposferde sýcaklýk deðiþimi

nasýldýr? 3. Canlý yaþamý için en uygun sýcaklýk atmosferin hangi katýndadýr? 4. Bulut, sis, yaðmur, kar gibi hava olaylarýnýn hangi atmosfer katmanýnda görülmesi beklenir?

16 0

Hava olaylarý

Pikniðe gitmeye karar verdiðimizde nisan ayýydý ve havalar yeni ýsýnmaya baþlamýþtý. Piknik alanýna vardýðýmýz zaman sis henüz daðýlmamýþtý. Bitkilerin üzerinde su damlacýklarý vardý. Öðlene doðru sis daðýldý ve hava ýsýndý. Havada tek tük beyaz bulutlar belirdi. Hafif bir meltem esince bazý arkadaþlarýmýz üþümüþtü. Akþama doðru çýkan kuvvetli ve nemli bir rüzgâr pikniðin sona erdiðini bildiriyordu. Ardýndan gökyüzünde siyah bulutlar belirdi. Þimþek ve gök gürültüsünden sonra yaðmur damlalarýnýn düþmesi gecikmemiþti. Eþyalarýmýzý toparlayýp aracýmýza sýðýndýðýmýzda ise saðanak çoktan baþlamýþtý.

2 Bazý hava olaylarýnýn etkilerinden görünümler.

ETKÝNLÝK 1. Yukarýdaki paragrafta hangi hava olaylarýndan söz edilmiþtir? 2. Yaþadýðýnýz yerde mevsimlere göre hava olaylarýnda nasýl bir deðiþim gözlemlenmektedir? 3. Metinden yararlanarak “hava olayý” kavramýný tanýmlamaya çalýþýnýz.

AVA DURUMU VE ÝKLÝM

3 Ýklimin doðaya ve insana etkisi

hABER KöÞEsÝ

Yarýn Muðla ilinde 40°C civarýnda bir sýcaklýk beklenmektedir. Bu sýcaklýðýn mevsim normallerinin birkaç selsiyus derece üzerinde olduðu bildirildi. Yüksek sýcaklýktan dolayý orman yangýnlarý çýkabilir. Bu nedenle, vatandaþlarýn orman yangýnlarýný 177 numaralý telefona bildirmeleri gerekmektedir. Ayrýca meteoroloji uzmanlarý 12.00 ile 15.00 saatleri arasýnda vatandaþlarýn denize girmemeleri ve mecbur kalmadýkça sokaða çýkmamalarý konusunda önemli uyarýlarda bulundular. Uzmanlar, sýcaklarýn vücudun aþýrý su kaybetmesine yol açtýðýný ve saðlýk sorunlarý yaþamamak için bol sývý tüketilmesi gerektiðini belirttiler. Yüksek sýcaklýklarýn hafta sonuna kadar devam edeceði, hafta sonundan itibaren sýcaklýk deðerlerinin mevsim normallerine döneceði açýklandý. (Basýndan, 2005)

OKUmA mETNÝ

Karayolu yapım ve onarım çalışmalarından dolayı Ardahan’ın köylerine eylül ayında geldim. Buraların yaşadığım yer olan İzmir’den çok farklı olduğunu gördüm. Nerede bizim mandalina, zeytin ve incir aðaçlarý? Bu vakitte bizim oralarda bað bozumu vardýr. Buradaki tarlalarda ise buðday ve bazý sebzeleri görebiliyorum. Þimdi herkes yaklaþmakta olan kýþ için yakacak toplama ve depolama iþi ile uðraþýyor. Söylediklerine göre her yýl kasým ayý gibi yaðan kar, yaklaþýk 6 ay yerde kalýyormuþ. Oysa biz Ýzmir'de ýlýk geçen bir sonbaharýn ardýndan yaðmurun yüzünü gösterdiði kýþý çok üþümeden geçirirdik. Þimdi ise buradayým ve sonbaharýn baþý olmasýna raðmen havalar oldukça soðuk. Yanýmdaki yaþlý amca gülüyor, üþüdüðümü fark ederek "Buranýn kýþý uzun sürer ve ilkbahar da serin geçer. Yaz baþýnda havalar ancak ýsýnýr." diye de ekliyor. "Nasýl bu kadar emin olabiliyorsun?" diye sorduğumda yaşlı amca: "Tecrübe evladým. Yýllardýr biz burada yaþýyoruz." cevabýný veriyor.” Bu kitap için hazýrlanmýþtýr.

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki sorularý yukarýdaki haber ve okuma metninden yararlanarak tartýþýp cevaplandýrýnýz. 1. Metinlerden hangisinde hava durumu, hangisinde iklim özellikleri belirtilmiþtir? 2. Ýklimin yaþantýnýzý nasýl etkilediðini açýklayýnýz. 3. Hava durumunun günlük yaþantýnýzý nasýl etkilediðini açýklayýnýz. 4. Metinlerden yararlanarak hava durumu ve iklim arasýndaki farký belirtiniz. 5. Size bir tanýtým broþürü hazýrlama görevi verilseydi yaþadýðýnýz yerin iklimini nasýl tanýtýrdýnýz?

Ýklimin Etkileri

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

1. Yukarıdaki kavram haritasýndan yararlanarak iklimin doðal çevreye ve insan yaþamýna etkilerine örnekler veriniz. 2. Yandaki haritadan yararlanarak sýnýfýnýzda hava durumu sunumu yapýnýz. 3. Yandaki haritaya göre bulunduðunuz ilde, 04.02.2006 tarihinde hava nasýldı? Söyleyiniz. 4. Basýn ve yayýn organlarýndan yaþadýðýnýz yerin bir haftalýk hava durumunu takip ederek defterinize notlar alýnýz. Buna göre bir tablo oluþturunuz.

Yaðmurlu

Karlý

Sisli

Bulutlu

100 Km

Güneþli

5. Yanda Türkiye ve çevresinin uydu görüntüsü verilmiþtir. Bu uydu görüntüsüne göre; bulutlar daha çok nerelerde yoðunlaþmýþtýr? Bu bölgelerdeki hava durumu hakkýnda neler söyleyebilirsiniz?

KLÝM ELEMANLARI ÝKlÝmÝn temel elemanI: sICaKlIK

KONUYA BAÞLARKEN

Aşağıdaki fotoğrafları inceleyiniz. Bu fotoğrafların harita üzerinde numaralanmış ülkelerden hangilerine ait olabileceğini yanlarındaki kutucuklara örnekteki gibi işaretleyiniz.

1. Suudi Arabistan 5. Cezayir

0000000

..a..

0000000 3. Venezuela 0000000 6. Grönland (Danimarka) 0000000

2. Gabon

4. Endonezya

0000000

7. Kanada

0000000

ETKÝNLÝK Yaz tatilinde on beþ günlük bir seyahate çýktýðýnýzý düþününüz. Seyahatiniz Ýstanbul'dan baþlayýp Kisumu’da bitecektir. Bu gezide uðrayacaðýnýz kentler Ýstanbul, Erzurum, Kaþgar, Yakutsk, Tokyo, Sydney ve Kisumu’dur. Bu kentlerin coðrafi konumlarýný göz önünde bulundurarak tabloda görülen sýcaklýk farklarýnýn neden ortaya çýktýðýný ve bu sýcaklýklarýn insanlarýn yaþamý üzerinde ne gibi olumlu ve olumsuz etkilerinin olabileceði ile ilgili bir rapor hazýrlayýnýz. Bu raporu ürün dosyanýza koyunuz.

.Yakutsk Ýstanbul

. .Erzurum

.Tokyo

Kaþgar

.Kisumu .Sydney

Sýcaklýklar (°C) Sýra

Kentler

Ýstanbul

Erzurum

Kaþgar (Çin)

Yakutsk (Rusya Federasyonu)

Tokyo (Japonya)

6 7

Ocak ortalamasý

Temmuz ortalamasý

Yýllýk Ortalama

13,5

-10

-5

6,5

-30

-10

12,5

Sydney (Avustralya)

Kisumu (Kenya)

12 27,5

Isý ve Sýcaklýk ayný mýdýr? Yeryüzünde ve atmosferde oluþan birçok doðal olayýn, özellikle de atmosfer olaylarýnýn temel nedeni ýsý ve sýcaklýktýr. Ýklimin diðer elemanlarý olan basýnç, rüzgâr, nem ve yaðýþ da sýcaklýklýða baðlý olarak oluþur. Sýcaklýk konusu iþlenirken ýsý kavramý karþýmýza çýkar. Isý ile sýcaklýk, çoðu zaman ayný anlamda kullanýlan ancak birbirinden farklý olan kavramlardýr. Isý, bütün cisimlerde mevcut olan potansiyel enerjiyi ifade eder. Sýcaklýk ise bu enerjinin dýþa yansýmasýdýr. Sýcaklýk, termometreyle ölçülür ve derece celcius (derece selsius: °C) olarak ifade edilir. Dünya ve güneþ sistemindeki diðer gök cisimlerinin sýcaklýk ve ýþýk kaynaðý Güneþ’tir. Dünya, Güneþ’ten aldýðý enerjiyle ýsýnýr, fakat bu enerjinin tamamýný kullanmaz; alýnan enerjinin önemli bir kýsmý kaybolur. Yerküre’nin þekline ve yerel þartlara baðlý olarak sýcaklýk her yerde ayný deðildir. Bu nedenle farklý sýcaklýk deðerleri ve sýcaklýk kuþaklarý oluþur.

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki þekli inceleyerek Güneþ’ten gelen enerjinin ne kadarýnýn Dünya’yý ýsýttýðýný söyleyiniz.

Daðýlmaya (difüzyona) uðrayan % 25 Bulutlar ve atmosferin etkisi ile uzaya yansýyan % 25 Yeryüzüne çarparak uzaya yansýyan %8 Atmosfer tarafýndan emilen % 15

Yeri ýsýtan % 27

Yeryüzüne gelen güneþ enerjisinin daðýlýmý

Yeryüzünde Sýcaklýk Daðýlýþýný Etkileyen Faktörler Yeryüzünün her yerinde farklý sýcaklýk deðerlerinin oluþmasýnýn nedenlerini hiç düþündünüz mü? Kutuplar neden çok soðukken Ekvator bölgesi çok sýcaktýr? Her olayýn bir veya birden çok nedeni olduðu gibi yeryüzünde farklý sýcaklýk deðerlerinin oluþmasýnýn da nedenleri vardýr. Þimdi bunlarý görelim. 1. Güneþ Iþýnlarýnýn Geliþ açýsý: Daha önceki konularda öðrendiðiniz gibi yeryüzünde sýcaklýðýn temel kaynaðý Güneþ’tir. Güneþ ýþýnlarý bir yere ne kadar dik açýyla düþerse sýcaklýk o kadar yüksek, ne kadar dar açýyla düþerse sýcaklýk o kadar düþük olur. Güneþ ýþýnlarýnýn yere düþme açýsý, çeþitli faktörlere baðlý olarak deðiþir. Bu faktörler; Yerküre’nin þekli, eksen eðikliði, Dünya’nýn günlük ve yýllýk hareketi ile eðim ve bakýdýr. a. Yerküre’nin þekli: Yerküre’nin þekli, yeryüzünün her noktasýnýn ayný miktarda ýsýnmasýna engel olur. Ekvator’dan kutuplara doðru, güneþ ýþýnlarýnýn yere düþme açýsý küçülür. Yerküre’nin þekli küresel olduðu için, güneþ ýþýnlarý, Ekvator ve çevresine daha dik açýyla gelir. Buna enlem etkisi de denir.

ETKÝNLÝK

7 3 2

1. Haritadaki sıcaklığın dağılışı üzerinde nasıl bir değişim gözlemlenmektedir? 2. Türkiye’nin güneyi ile kuzeyi arasında sıcaklık farkının görülmesinde hangi faktör etkili olmuştur?

b. Yerin Eksen Eðikliði ve Yýllýk Hareketi (mevsimler) Dünya Güneþ etrafýnda dönerken sýcaklýk deðerlerinde nasýl bir deðiþim olur? Önceki konularda anlatýldýðý gibi Dünya, Güneþ etrafýnda dönerken eksen eðikliði nedeniyle güneþ ýþýnlarýnýn yere düþme açýsý yýl içerisinde deðiþir. Bu durum sýcaklýðýn yýl içerisinde farklýlýk göstermesine neden olur. Eksen eðikliði Kuzey ve Güney Yarým kürelerde, ayný anda farklý sýcaklýk deðerlerinin oluþmasýna ve farklý mevsimlerin yaþanmasýna yol açar.

ETKÝNLÝK Tuðba, yurt dýþýnda yaþayan arkadaþý Zeynep Sena ile Ýnternet ortamýnda sohbet ederken aralarýnda þu diyalog geçmiþtir: Tuðba: Türkiye’ye ne zaman geleceksin? Zeynep Sena: Kar yaðýþý nedeniyle bir haftadýr uçak seferleri iptal ediliyor. Havalar düzelince geleceðim. Tuðba: Gerçekten mi? Çok ilginç. Burada insanlar denize giriyor. Sýcaklýðýn 30 - 35 C olduðu günler oluyor. Sýcaktan bunaldýk. o

Yukarýdaki diyalogdan yola çýkarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Ayný zamanda farklý iklim koþullarýnýn yaþanmasýnýn nedenlerini bulmaya çalýþýnýz. 2. Zeynep Sena’nın dünyanın hangi yarım küresinde ve ülkede yaşadığını tahmin ediniz.

c. Dünya’nýn Günlük Hareketi Dünya’nýn günlük hareketine baðlý olarak güneþ ýþýnlarýnýn bir yere düþme açýsý gün içerisinde deðiþir. Buna baðlý olarak gün içindeki sýcaklýk deðerleri deðiþmektedir.

Öðle o

23 C

Sabah

Akþam

7 C

15 C 4 Gün içindeki sýcaklýk deðiþimi

d. Baký ve Eðim Herhangi bir yerin Güneþ’e göre konumuna baký denir. Bakýnýn sýcaklýk üzerinde önemli bir etkisi vardýr. Güneþ’e dönük yerler, güneþ ýþýnlarýný daha büyük açýyla alýr.

Bakı etkisi, dağların yamaçlarının Güneş’e göre durumlarına bağlı olarak ortaya çıkar. Dönenceler dışında Kuzey Yarımküre’deki dağların güney yamaçları, Güney Yarımküre’deki dağların ise kuzey yamaçları güneş ışınlarını daha büyük açıyla alır ve genel olarak daha sıcak olur.Dönenceler arasındaki dağların ise yıl içinde her iki yamacı da güneş ışınlarını daha büyük açıyla alabilmektedir.

ETKÝNLÝK Yandaki resimde bir dağın iki yamacındaki bakı etkisi gösterilmiştir. Tabloda yer alan boşlukları dağın güney yamacındaki bakı etkisine göre uygun ifadelerle doldurunuz.

Güneş ışınlarının yere düşme açıları Güneşlenme süresi Sıcaklık ortalaması Orman ve tarım üst sınırı Kalıcı karların sınırı Aynı tür bitkilerde olgunlaşma süresi

2. Güneþlenme Süresi Güneþlenme süresi, bir yerin gün içinde Güneþ’i gördüðü süreyi ifade eder. Atmosfer de enerji birikimine neden olduðundan sýcaklýk üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Güneþlenme süresi uzadýkça atmosferde ýsý birikimi olacaðýndan sýcaklýk deðerleri yükselir. Kutuplarda güneşlenme süresi uzun olmasına rağmen sıcaklık değerlerinin düşük olması nasıl açıklanabilir?

3. Yükselti Yeryüzünde yükseltiye baðlý olarak farklý sýcaklýk deðerleri görülür. Sýcaklýðýn yükseldiði yaz mevsiminde insanlar neden yaylalara çýkarlar?

ETKÝNLÝK Þehirler Yükselti (m)

Sýcaklýk(ºC)

Yýllýk yaðýþ miktarý (mm) En yüksek En düþük

Tumaco

273

Pasto

2400

740

Aþaðýdaki sorularý tablo ve haritaya bakarak cevaplayýnýz. 1. Tumaco kenti ile Pasto kenti hemen hemen ayný enlem üzerindedir. Bu kentlerin sýcaklýk deðerlerinin farklý olmasýnýn sebepleri nelerdir? 2. Yükseklik arttýkça sýcaklýðýn kaç derece ve nasýl deðiþtiðini bulunuz.

TUMACO PASTO

4. Kara ve Denizlerin Daðýlýþý

ETKÝNLÝK

Gece

Denizler yavaþ ýsýnýr ve yavaþ soður.

Kara çabuk ýsýnýr, çabuk soður. Hava soðuyarak aþaðý iner.

Yükselen sýcak hava

Yandaki þekle bakarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Sýcaklýðýn deðiþiminde hangi faktörler etkili olmuþtur? 2. Gece ve gündüz arasýndaki sýcaklýk farký deðiþiminde karalarýn nasýl bir etkisi vardýr? 3. Gece ve gündüz arasýndaki sýcaklýk farkýnýn deðiþiminde deniz ve okyanuslarýn nasýl bir etkisi vardýr? 4. Sýcaklýðýn deðiþimi rüzgârýn esiþ yönlerinde nasýl bir etki yapar?

Hareket eden soðuk hava

Karalar daha çabuk ýsýndýðýndan üzerindeki havanýn da ýsýnýp yükselmesine neden olur.

Isýnan hava yükseldikçe soður ve yoðunlaþarak aþaðý iner.

Denizin üzerindeki soðuk hava hareket ederek sýcak havanýn yerini alýr.

Gece ve gündüz ile kara ve deniz arasýndaki sýcaklýk farký

5. Nem

ETKÝNLÝK Yaz aylarýnda deniz kýyýsý ve yakýn bölgelerde sýcaklýklar çok bunaltýcý olurken ayný sýcaklýk yüksek ve denizden uzak bölgelerde daha az bunaltýcýdýr. Bu durumun nedeni nedir? Sýnýfça tartýþýnýz.

Atmosferdeki nem, sýcaklýðý dengeleyici bir özelliðe sahiptir; aþýrý ýsýnma ve soðumayý önler, günlük ve yýllýk sýcaklýk farkýný azaltýr. Güneþ ýþýnlarýnýn dik veya dike yakýn açýlarla düþtüðü Ekvator ve çevresinin Dünya’nýn en sýcak yeri olmasý gerekir. Ancak nem miktarýnýn fazla olmasý bu durumu engellemiþtir. Dünya’da sýcaklýðýn en yüksek deðerlere ulaþtýðý yerler, nem miktarýnýn oldukça düþük olduðu dönenceler civarýndaki çöllerdir.

6. Okyanus Akýntýlarý Yeryüzünde sýcaklýðýn daðýlýþý üzerinde okyanus akýntýlarýnýn önemli bir etkisi vardýr. Okyanus akýntýlarý, denizlerde sýcaklýðýn Ekvator’dan kutuplara doðru düzenli bir biçimde azalmasýný engeller. Ýngiltere 50° - 57° kuzey enlemleri üzerinde bulunduðundan çok soðuk olmasý gerekirken kýyýsýndan geçen Gulf Stream (golfstrim) sýcak su akýntýsý nedeniyle çevresine göre sýcak ve nemli bir iklime sahiptir. Ýngiltere ile ayný enlemlerde olan Kanada'nýn doðu kýyýlarýnýn ise Labrador soðuk su akýntýsý nedeniyle soðuk bir iklimi vardýr.

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki haritada gördüðünüz gibi Güney Afrika Cumhuriyeti’nin Durban kenti ile Avustralya'nýn Perth kenti 30° paralel üzerinde ve deniz kenarýndadýr. Fakat Durban’ýn sýcaklýk ortalamasý daha yüksektir. Bu durumun nedeni ne olabilir? Tartýþýnýz.

Okyanus akýntýlarý

7. Rüzgârlar: Rüzgârlar yeryüzünde sýcaklýk daðýlýþý üzerinde doðrudan etkilidir. Geldikleri bölgelerin sýcaklýk, nem vb. özelliklerini estikleri bölgelere taþýrlar.

Sýcaklýðý ......................... Sýcaklýðý .........................

ETKÝNLÝK Yarým küreleri ve esiþ yönlerini göz önüne alarak rüzgârlarýn sýcaklýða etkilerini þekil üzerindeki boþluklara yazýnýz.

Sýcaklýðý ......................... Sýcaklýðý .........................

Rüzgâr yönü

8. Bitki Örtüsü

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki fotoðraflarda görülen doðal ortamlardan hangisinde gece ve gündüz sýcaklýk farký daha fazladýr? Nedenlerini belirtiniz.

Bitki örtüsünün sýcaklýk üzerinde dengeleyici etkisi vardýr. Bitki örtüsü, geceleri aþýrý soðumayý, gündüzleri de aþýrý ýsýnmayý önler. Bu nedenle gece ve gündüz arasýndaki sýcaklýk farký ormanlýk alanlarda az iken bitki örtüsünden yoksun olan alanlarda fazladýr.

Dünya’da Sýcaklýðýn Coðrafi Daðýlýþý Yeryüzünde sýcaklýðýn farklý bir daðýlýþ gösterdiðini öðrendiniz. Bu daðýlýþ eþ sýcaklýk eðrileriyle (izoterm) oluþturulan haritalarla gösterilebilir. Ýzoterm haritalarý, gerçek izoterm haritalarý ve indirgenmiþ izoterm haritalarý olmak üzere ikiye ayrýlýr. Yeryüzünde ölçülen sýcaklýk deðerleri ile hazýrlanan haritalara gerçek izoterm haritalarý denir. Her yerin deniz seviyesinde olduðu kabul edilerek oluþturulan sýcaklýk haritalarýna ise indirgenmiþ izoterm haritasý denir. Ýndirgenmiþ sýcaklýk þu þekilde hesaplanýr: Deniz seviyesinden 1000 m yüksekte olan bir merkezin sýcaklýðý 5 C ölçülmüþtür. Buna göre indirgenmiþ sýcaklýk; 0

1000x0,5 =5 100 5+5 = 10 C 0

Ýndirgenmiþ sýcaklýk ile gerçek sýcaklýk arasýndaki fark, o yerin yükseltisini de verir.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Aþaðýdaki haritadan yararlanarak sýcaklýk deðerleri verilen bölgenin izoterm haritasýný çiziniz. (5.0, 5.5, 6.0 gibi sýcaklýk deðerlerini dikkate alýnýz). 7.0

6.0

6.1

7.1

8.0 8.1 8.6

6.0

4.7

5.8

6.0

5.6

5.1 5.2

6.6 7.0

8.2

4.8 5.3

7.2 6.9

4.9

5.5

5.9

7.2

6.2

5.7 6.1

Yýllýk Ortalama Sýcaklýk Daðýlýþý

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki haritayý inceleyerek sorularý cevaplayýnýz. 1. Sýcaklýk deðerleri nereden nereye doðru artýp azalmaktadýr? Bu durumun nedenleri nelerdir? 2. En yüksek ve en düþük sýcaklýk deðerleri nerelerde görülmektedir ve bunun sebepleri nelerdir?

3200 km

Dünya yýllýk ortalama sýcaklýk daðýlýþý haritasý

BÝLgÝ NoTu Aþaðýdaki tablolarda yeryüzünde ölçülmüþ en yüksek ve en düþük sýcaklýk deðerleri görülmektedir. En Yüksek Sýcaklýk

58 °C, El Azizia-Libya, 13 Eylül 1922 -89,2 °C, VostokAntarktika, 21 Temmuz 1983

En Düþük Sýcaklýk En Yüksek Yýllýk Ortalama Sýcaklýk En Düþük Yýllýk Ortalama Sýcaklýk

34,4 °C, Dallo-Etiyopya -56,7 °C, PlateauAntarktika

En Yüksek Sýcaklýk En Düþük Sýcaklýk En Yüksek Yýllýk Ortalama Sýcaklýk En Düþük Yýllýk Ortalama Sýcaklýk

48,8 °C Mardin-Kýzýltepe 14 Aðustos 1993 -46,4 °C Van-Çaldýran 9 Ocak 1990 21,3 °C Hatay Ýskenderun 1962 1,8 °C Kars-Sarýkamýþ 1972

www.worldweather.org

ETKÝNLÝK Dünya temmuz ve ocak ayý ortalama sýcaklýk daðýlýþý haritalarýndan yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Yerküre üzerinde en sýcak yerler nerelerdir ve bunun nedenleri nelerdir? 2. Ýzoterm eðrilerinin uzanýþý hangi yarým kürede nasýl bir farklýlýk göstermektedir? 3. Bu farklýlýklarýn nedenleri nelerdir? Tartışınız.

3200 km

Dünya ocak ayý ortalama sýcaklýk daðýlýþý

Dünya temmuz ayý ortalama sýcaklýk daðýlýþý

ETKÝNLÝK Seçilmiþ merkezlerin yýllýk ortalama sýcaklýk deðerleri

25 20 15 10 5 0 O -5 -10 -15 -20 -25

Þ M N M H T

Halifaks

Brest

Yandaki grafikte Halifax, Brest, Ulanbatur þehirlerine ait sýcaklýk deðerleri verilmiþtir. 1. Atlasýnýzdan bu kentlerin yerlerini bulunuz. 2. Bu üç kentin sýcaklýk deðerlerini karþýlaþtýrarak aralarýndaki farklýlýklarýn nedenlerini açýklayýnýz.

Ulanbatur

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Aþaðýdaki kentlerin ortalama sýcaklýk deðerlerini hesaplayarak sýcaklýk grafiklerini çiziniz ve yorumlayýnýz. Boston (ABD) Aylar

Ocak

Þubat

Mart

Nisan

Mayýs

Haziran Temmuz Aðustos Eylül

Ekim Kasým

Aralýk

En düþük

-5,8

-5,0

-0,4

4,6

9,9

15,1

18,4

17,8

13,8

8,3

3,5

-2,9

En yüksek

2,1

3,1

7,7

13,3

19,3

34,6

37,7

36,6

33,7

17,1

11,3

4,7

Nisan

Mayýs

Ekim Kasým

Aralýk

Kopenhag (DANÝMARKA) Aylar

Ocak

Þubat

Mart

Haziran Temmuz

Aðustos Eylül

En düþük

-2,0

-1,0

2,0

7,0

11,0

13,0

10,0

7,0

3,0

-1,0

En yüksek

2,0

5,0

10,0

15,0

19,0

20,0

17,0

12,0

7,0

4,0

Chirstchurch (Krisçöç) (YENÝ ZELANDA) Aylar

Ocak

Þubat

En düþük

12,1

11,6

En yüksek

22,3

21,8

Mart

Nisan

Mayýs

Haziran Temmuz

Aðustos Eylül

Ekim Kasým

Aralýk

10,3

6,9

3,7

1,0

0,8

2,1

4,3

6,5

8,6

10,8

20,1

17,4

14,0

11,3

10,7

12,1

14,5

17,1

19,1

21,0

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki kavram haritasýnda yer alan boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz.

...............

Eksen eðikliði

Kara ve denizlerin daðýlýþý

.................

Güneþ ýþýnlarýnýn geliþ açýsýnýn farklý oluþu Dünya ortalama sýcaklýðý

.........................

Rüzgârlarýn etkisi

.........................

AÐIR AMA HÝSSETMEDÝÐÝMÝZ YÜK: BASINÇ

KoNuYA BAÞLARKEN

1. Yükseklere çýktýkça kulaklarýmýz neden týkanýr? 2. Ýstanbul'dan Erzurum'a maça giden bir futbol takýmýnýn oyuncularý basýnç deðiþiminden nasýl etkilenir? Tartışınız.

Beþ ton civarýnda bir aðýrlýðý kaldýrabilir misiniz? Hadi bu fazla oldu diyelim peki bir ton aðýrlýðý kaldýrabilir misiniz? Vücudunuza þu an 10-15 ton civarýnda bir aðýrlýk uygulandýðý söylense ne dersiniz? Evet, yanlýþ duymadýnýz; atmosferi oluþturan gazlar vücudunuzun 1 cm² sine yaklaþýk 1033 g aðýrlýk uygulamaktadýr. Bu, yetiþkin bir insan vücuduna yaklaþýk 14 ton aðýrlýðýn yüklenmesi anlamýna gelir. Peki, biz insanlar bu aðýrlýðý nasýl taþýyoruz? Ayný þekilde vücudumuzdan da dýþ ortama doðru kan basýncý uygulanmaktadýr. Yani atmosfer basýncý ile kan basýncý birbirini dengelemektedir. O hâlde basýnç nedir, birlikte öðrenelim. Atmosferin çeþitli gazlardan oluþtuðunu ve her madde gibi gazlarýn da bir aðýrlýðýnýn olduðunu öðrenmiþtiniz. Bu gazlarýn özellikleri birbirinden farklýdýr. Gazlar, yer çekiminin de etkisiyle yere bir aðýrlýk uygular. Ýþte bu olaya atmosfer basýncý diyoruz.

BÝLgÝ NoTu Toriçelli Deneyi Ýtalyan bilim adamý Toriçelli, 100 cm uzunluðunda bir ucu kapalý cam boru alýp içini tamamen cýva ile doldurdu. Cýva dolu cam boruyu ters çevirerek içerisinde cýva bulunan kaba koydu. Borudaki cývanýn bir kýsmýnýn cýva kabýna boþaldýðýný, daha sonra cývanýn sabitlendiðini gördü. Toriçelli bu deneyi 45º enleminde, deniz kýyýsýnda ve sýcaklýðýn 0 °C olduðu bir günde yapmýþtýr. Bu ölçüm sonucunda 760 mm yüksekliðindeki cývanýn 1 cm²lik yere uyguladýðý aðýrlýk 1033 g’dýr. Bu deðer, 1013 milibar (mb) veya hektopaskal (hPa) olarak ifade edilir.

Cýva dolu cam boru

Cýva dolu kap

Basýnç deneyi

ETKÝNLÝK b

0 10

1014 mb 1016 mb

1018 mb 1020 mb

Çevresine göre yüksek deðerlere sahip olan basýnç alanlarýna yüksek basýnç alaný, çevresine göre alçak deðerlere sahip olan basýnç alanlarýna ise alçak basýnç alaný denir. Buna göre; 1. En yüksek basýnç deðerine sahip olan nokta hangi harfle gösterilmiþtir? 2. En düþük basýnç deðerine sahip olan nokta hangi harfle gösterilmiþtir? 3. Basýnç deðerlerini büyükten küçüðe doðru sýralayýnýz.

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki ifadelere göre þekillerin hangi yarým küreye ait olduðunu ve ne tür basýnç alanlarýný gösterdiðini tespit edip boþluklara yazýnýz. 1. Yüksek basýnç alanlarýnda alçalýcý hava hareketi görülür. Havanýn hareketi merkezden çevreye doðrudur. 2. Alçak basýnç alanlarýnda yükselici hava hareketi gözlenir. Hava çevreden merkeze doðru hareket eder. 3. Dünya’nýn kendi ekseni etrafýndaki hareketinden dolayý rüzgârlar, Kuzey Yarým Küre’de hareket yönünün saðýna, Güney Yarým Küre’de ise soluna doðru sapar.

................

...............

................

.............

................

Dünya’nýn Her Yerinde Basýnç Ayný mýdýr?

ETKÝNLÝK Sýcaklýk, yükselti, Dünya’nýn günlük hareketi ve yer çekimi basýncý ve basýncýn daðýlýþýný etkileyen faktörlerdir. Ekvator’dan kutuplara doðru giden bir gözlemci, basýnçla ilgili olarak aþaðýdaki notlarý tutmuþtur. Bu notlara bakarak basýnç daðýlýþýnda etkili olan yukarýdaki faktörlerden uygun olaný yazýnýz. 1. .…………………….. Ekvator çevresinde hava sýcak olduðu için gaz molekülleri seyreliyor, hafifliyor ve yükseliyor. Bu nedenle basýnç deðerleri düþüktür. 2. ……………………… o 30 enleminde hava sýcak olmasýna raðmen hava parselleri alçalýyor ve dinamik yüksek basýnç alaný oluþturuyor. 3. ……………………… Uludað’da hava soðuk olmasýna raðmen basýnç deðeri deniz kýyýsýna göre daha düþük çýktý. Bunun nedeni gazlarýn yoðunluðunun azalmasý olarak açýklanabilir. 4. …………………….. Kutup çevresinde basýnç deðerleri yüksektir.

BÝLgÝ NoTu Günümüze kadar yeryüzündeki en yüksek hava basýncý Sibirya'da bulunan Agata kentinde kaydedilmiþtir. Burada hava basýncý deniz seviyesinde 1083,8 mb olarak ölçülmüþtür. En düþük hava basýncý ise 870 mb olarak 1979'da Büyük Okyanus'un üzerinde oluþan “Tip” adlý kasýrganýn merkezinde ölçülmüþtür.

Sürekli Basýnç Kuþaklarý

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki haritada sürekli basýnç merkezleri farklý renklerle verilmiþtir. Aþaðýdaki bilgilerden yararlanarak basýnç merkezlerinin isimlerini harita üzerine yazýnýz.

....................... ....................... .......................

....................... .......................

....................... ....................... Dünya sürekli basýnç daðýlýþ haritasý

3200 km

Termik Alçak Basýnç Kuþaðý Ekvator ve çevresi, güneþ ýþýnlarýný dik ve dike yakýn açýlarla aldýðýndan yýl boyunca sýcaktýr. Isýnan havanýn genleþip yükselmesine baðlý olarak sürekli termik alçak basýnç kuþaðý oluþmuþtur. Termik Yüksek Basýnç Kuþaðý Kutuplar çevresi, güneþ ýþýnlarýný dar açýlarla aldýðýndan buralarda sürekli soðuk hava etkilidir. Soðu-yan havanýn aðýrlaþarak alçalmasý nedeniyle buralarda sürekli termik yüksek basýnç kuþaðý oluþmuþtur. Dinamik Yüksek Basýnç Merkezi Dünya'nýn kendi ekseni etrafýndaki dönüþünün rüzgârlar üzerinde meydana getirdiði sapma etkisiyle 30° enlemleri çevresinde oluþan basýnç merkezidir. Bu merkez Kuzey Yarým Küre’de yaz aylarýnda kuzeye, kýþ aylarýnda güneye doðru geniþler. Alçalýcý hava hareketlerine baðlý olarak havanýn ýsýnmasý ve nem miktarýnýn düþmesi nedeniyle 30° enlemleri çevresindeki karalar üzerinde çöller oluþur. Dinamik Alçak Basýnç Merkezi 60° enlemlerinde kutup rüzgârlarý ve batý rüzgârlarý karþýlaþýr. Karþýlaþan bu rüzgârlar Dünya’nýn kendi ekseni etrafýndaki dönüþü nedeniyle birbirlerini yukarýya doðru iterler. Bu hava kütlelerinin yükselmesi ile geride alçak basýnç alaný oluþur.

ETKÝNLÝK Basýnç daðýlýþý, ayný basýnç deðerine sahip noktalarýn birleþtirilmesiyle elde edilen eþ basýnç eðrileriyle (izobar) çizilmiþ haritalarla gösterilir. Basýnçla ilgili öðrendiðiniz bilgiler ýþýðýnda aþaðýdaki izobar haritalarýndan yararlanarak sorularýn cevaplarýný defterinize yazýnýz.

1. Harita

3200 km

2. Harita

3200 km

1. Harita 1. Haritada gösterilen AB ve YB harfleri ne anlama gelmektedir? 2. Hangi yarým kürede, hangi mevsim yaþanmaktadýr? Neden böyle bir sonuca vardýnýz? 3. En yüksek ve en düþük basýnç deðerleri nerelerde görülmektedir? Neden?

2. Harita 1. Hangi yarým kürede hangi mevsim yaþanmaktadýr? Neden böyle bir sonuca vardýnýz? 2. En yüksek ve en düþük basýnç deðerleri nerelerde görülmektedir? Neden? 3. Basýnç eðrileri neden Güney Yarým Küre’de daha düzgün uzanýþ göstermektedir?

RÜZGÂRLAR

KoNuYA BAÞLARKEN

1. Bulunduðunuz yerde rüzgârlar yýl boyunca hep ayný yönden mi eser? Farklý yönden esmesi hayatýnýzý nasýl etkiler? 2. Enerji elde edilen rüzgâr türbinleri neden Hollanda’da daha fazladýr? 3. Rüzgâr esmeseydi hayatýnýzda ne gibi deðiþiklikler yaþardýnýz? Sýnýfça bir liste oluþturunuz.

Rüzgârlar kimi zaman þairlere ilham kaynaðý olurken kimi zaman da felaketlere neden olmuþtur. Bazýlarý serin serin eserken bazýlarý suratýmýza buz gibi çarpmaktadýr. Bazýlarý çiftçilerin korkulu rüyasýyken bazýlarý bir zamanlar tüccarlarýn umudu olmuþtur. Demek ki rüzgârlar oldukça çeþitlidir. O hâlde çeþitleriyle birlikte rüzgârlarý öðrenmek için açalým yelkenlerimizi, bakalým rüzgârlar bizi hangi diyarlara götürecek. Rüzgâr Nasýl oluþur? “Penceremin perdesini havalandýran rüzgâr Denizleri köpük köpük dalgalandýran rüzgâr” 5 Rüzgârlar yelkenli gemileri hareket ettirir.

diye devam eden þarký sözleri aslýnda rüzgârýn oluþumu hakkýnda fikir vermektedir. Bir kýþ günü sýcak odanýzýn penceresini açtýðýnýzda nasýl bir durumla karþýlaþýrsýnýz? Perde acaba içeri doðru mu yoksa dýþarý doðru mu hareket eder? Sýcak yerlerde havanýn ýsýnýp genleþtiðini ve hafiflediðini, soðuk yerlerde havanýn sýkýþtýðýný ve aðýrlaþtýðýný öðrenmiþtiniz. Rüzgârýn basýncý yüksek olan yerden alçak olan yere doðru hareket ettiðine göre perdenin hangi yöne doðru hareket edeceðini tahmin edebilirsiniz deðil mi? Ýþte bu olay rüzgâr oluþumuna en güzel örnektir. Rüzgârýn hýzý anemometre ile ölçülür. 6 Anemometre

BÝLgÝ NoTu Rüzgârın hýzý saniyede metre (m/sn) ya da saatte kilometre (km/sa) olarak anemometre ile ölçülür. rüzgâr hızı engebeli alanlarda sürtünme ve çarpmanın etkisiyle azalırken,düz ve açık alanlarda ise fazladır.

Rüzgârlarýn Esme Hýzý Her Yerde Ayný mýdýr?

ETKÝNLÝK Rüzgârýn hýzýna etki eden faktörler aþaðýda verilmiþtir. Bu faktörleri boþ býrakýlan yerlere yazdýktan sonra metinleri rüzgâr hýzýyla iliþkilendiriniz. Koriyolis kuvveti, basýnç farký, basýnç merkezleri arasýndaki uzaklýk, sürtünme 1. Aracýyla düz bir asfaltta giden sürücü keskin bir virajý dönerken hýzýný azaltýr. Rüzgârlar da Dünya’nýn günlük hareketinden dolayý yön deðiþtirmek zorunda olduðundan (koriyolis) hýz kaybýna uðrar. 2. Yeþil Vadi daha uzun, Çardak Vadisi daha kýsadýr. Ýki vadinin de baþlangýç ve bitiþ noktalarý arasýndaki basýnç farký ayný olmasýna raðmen rüzgâr Çardak Vadisi’nde daha hýzlý esmektedir. …………………………………… 3. Ýlkbaharda odamýzýn penceresini açtýðýmýzda dýþarýdan içeriye doðru akýn eden havanýn hýzý daha az iken kýþýn daha fazladýr. …………………………………… 4. Azami hýzlarý ve gidecekleri mesafe ayný olan iki araçtan biri düz bir asfaltta, diðeri engebeli bir arazide ilerlemektedir. Ýki araçtan engebeli arazide hareket eden hedefe daha geç ulaþmýþtýr. ……………………………………

Rüzgâr Hep Ayný Yönde mi Eser?

ETKÝNLÝK Yer þekillerinin uzanýþý, Dünya'nýn günlük hareketi, basýnç merkezlerinin konumu. Yukarýdaki ifadeler rüzgârlarýn yönüne etki eden faktörlerdir. Aþaðýdaki durumlarda rüzgârlarýn esiþ yönünde hangi faktörlerin etkili olduðunu söyleyiniz. 1. A noktasýný Ekvator’da, B noktasýný ise onun tam kuzeyinde bulunan bir nokta olarak düþünelim. Bir top mermisini A noktasýndan tam kuzeye niþan alýp attýðýmýzda atýþ sýrasýnda Dünya’nýn Ekvator’da dönüþ hýzý B noktasýna göre daha hýzlý olacaðýndan mermi B noktasýnýn doðusuna gidecektir. Dünya’nýn kendi ekseni etrafýndaki hareketinden dolayý ortaya çýkan kuvvet (coriolis kuvveti-koriyolis) sonucunda rüzgârlar sapmaya uðrarlar. 2. Kuzeydoðu güneybatý yönünde uzanan Çanakkale Boðazý’nda rüzgâr kuzeydoðudan güneybatýya doðru veya tersi yönde eser. Bunun nedeni sizce ne olabilir? 3. Gündüz denizde yüksek basýnç, karada alçak basýnç alaný oluþur. Buna baðlý olarak rüzgâr denizden karaya doðru eser. Gece ise tam tersi olur. Bunun nedeni sizce ne olabilir?

B A

3200 km

BÝLgÝ NoTu Ekvator ile kutuplar arasýnda yaklaþýk 100 °C'luk bir sýcaklýk farký vardýr. Eðer böyle bir sýcaklýk farký fazla engebesi olmayan bir yüzeyde olsaydý hýzý saatte 1000 km'ye varan fýrtýnalar Dünya’yý allak bullak ederdi. Oysa yeryüzünde, sýcaklýk farkýndan dolayý ortaya çýkmasý muhtemel kuvvetli hava akýmlarýný engelleyen engebeler vardýr. Bu engebeler, Çin'de Himalayalarla baþlar, Anadolu'da Toroslarla devam eder ve Avrupa'da Alplere kadar sýradaðlar hâlinde uzanarak batýda Atlas Okyanusu, doðuda Büyük Okyanus'la birleþir. Rüzgârýn Esme Sýklýðý Hep Ayný mýdýr? Rüzgâr her yönden farklý sýklýkta eser. Rüzgârýn yýl içinde esme sayýsýna rüzgâr frekansý denir. Esme sýklýðý rüzgârgülü ile gösterilir. Bir bölgede belirli bir sürede rüzgârlarýn en sýk estiði yöne ise hâkim rüzgâr yönü denir.

ETK ÝNLÝK Tablodaki rakamlardan faydalanýp aþaðýdaki çizimde verilen ölçek aralýklarýný boyayarak “Rüzgârgülü” oluþturunuz. Hâkim rüzgâr yönünü söyleyiniz.

10 0 90 80 70 60 50 40 30 20 10

10 20 30 40 50 60 70

U Ð O

ÜN

0 10

TI BA

ÜN

10 0

GÜN DOÐUSU

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

BA TI EY KU Z

GÜN BATISI

EY 70

Güneybatý

Güneydoðu

7 Rüzgârgülü

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Kuzeybatý

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10

Kuzeydoðu

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Güney

Kuzey

Batý

Doðu

Esme sayýsý

0 10

Rüzgâr yönü

Z KU

KUZEY

GÜNEY

RÜZGÂR ÇEÞÝTLERÝ

Sürekli rüzgârlar

Mevsimlik rüzgârlar

Batý rüzgârlarý Kutup rüzgârlarý Alizeler

Muson

Tropikal rüzgârlar

Yerel rüzgârlar Meltemler

Yaz musonu

Kara meltemi

Kýþ musonu

Deniz meltemi

Sýcak yerel

Soðuk yerel

Fohn (Fön)

Mistral

Sirokko

Bora

Hamsin

Krivetz

Dað meltemi Ters Alizeler Vadi meltemi 8 Rüzgâr çeþitleri þemasý

Tayfun Tornado

Rüzgâr Çeþitleri 1. Sürekli Rüzgârlar

ETKÝNLÝK KUTUP RÜZGÂRLARI BATI RÜZGÂRLARI

BÜYÜK OKYANUS

ALÝZE RÜZGÂRLARI

ATLAS OKYANUSU

HÝNT

ALÝZE RÜZGÂRLARIOKYANUSU

BATI RÜZGÂRLARI

KUTUP RÜZGÂRLARI Sürekli rüzgârlar Ters alizeler

3200 km

Sürekli rüzgârlar

Aþaðýda sürekli rüzgârlarýn özellikleri karýþýk olarak verilmiþtir. Rüzgâr adlarýný haritadan yararlanarak verilen bilginin karþýsýna yazýnýz. Rüzgârýn özelliði

Rüzgâr adý

30° enlemlerindeki dinamik yüksek basýnç alanlarýndan Ekvator’daki Termik Alçak Basýnç alanlarýna doðru esen rüzgârlardýr. 30° enlemlerinden 60° enlemlerine doðru esen rüzgârlardýr. Kuzey Yarým Küre'de güneybatýdan, Güney Yarým Küre'de kuzeybatýdan eserler. Yönleri oldukça deðiþkendir. Denizden karaya estikleri için orta kuþak karalarýnýn batý kýyýlarýna bol yaðýþ býrakýrlar. Kýtalarýn batý kýyýlarýnda ýlýman okyanus ikliminin geliþmesini saðlamýþlardýr. En düzenli ve sürekli esen rüzgârlardýr. Okyanus akýntýlarýnýn yönlerine etki ederler. Baþlangýçta kuru olan bu rüzgârlar, deniz üzerinden aldýklarý nemi Ekvator çevresindeki kýtalarýn doðu kýyýlarýna yaðýþ olarak býrakýrlar. Kutuplardan 60° enlemlerine doðru esen soðuk ve kuru rüzgârlardýr. Kuzey Yarým Küre'de kuzeydoðudan, Güney Yarým Küre'de güneydoðudan eserler. Ekvator’dan 30° enlemlerine doðru üstten esen rüzgârlardýr. Her yerde ve her zaman görülmezler. Yeteri kadar sürekli ve güçlü deðillerdir.

2. Mevsimlik Rüzgârlar Yýlýn bir yarýsýnda belirli bir yönden, diðer yarýsýnda ise tam tersi yönden esen rüzgârlardýr. Yýl içinde yaklaþýk altý aylýk sürelerle yön deðiþtiren bu rüzgârlara devirli rüzgârlar da denir. Bu tip rüzgârlar, kara ve denizlerin mevsimlere göre farklý ýsýnma özelliklerinden doðar. Geniþ bir kara parçasý olan Asya Kýtasý, onun güney ve güneydoðusunda yer alan Hint Okyanusu ile Büyük Okyanus bu tip termik basýnç sistemlerinin geliþmesine en uygun bölgelerdir. Burada görülen mevsilik rüzgârlara muson adý verilmektedir. Muson rüzgârlarý, Güney ve Güneydoðu Asya kýyýlarý, Avustralya kýyýlarý ve Afrika'nýn Gine Körfezi kýyýlarýnda görülür. a. Yaz Musonlarý Yaz aylarýnda Asya Kýtasý, çevresindeki okyanuslardan daha çok ve çabuk ýsýnýr. Kýta üzerinde termik kökenli alçak basýnç alaný oluþur. Çevresindeki okyanuslar ise kýtaya göre daha serin olduðu için termik yüksek basýnç alanýdýr. Bu nedenle denizden karaya doðru, nemli yaz musonlarý eser. Bunlar kýyýlarda bol yaðýþ býrakýrlar. Muson rüzgârlarýnýn etkili olduðu bu bölgeler Dünya’nýn en yaðýþlý yerleridir.

9 Yaz musonu

b. Kýþ Musonlarý Kýþ aylarýnda Asya Kýtasý, Hint Okyanusu’ndan daha çok ve çabuk soður. Kýta üzerinde termik kökenli yüksek basýnç alaný oluþur. Hint Okyanusu ise kýtaya göre daha ýlýk olduðu için termik alçak basýnç alanýdýr. Bu nedenle karadan denize doðru serin, yer yer soðuk ve kuru kýþ musonlarý eser. Avustralyanın kuzey kıyılarında da muson rüzgarlarına rastlanır.

10 Kýþ musonu

3000 km

3. Yerel Rüzgârlar a. Meltemler : Günlük sıcaklık ve basınç farkı sonucu oluşurlar.

ETKÝNLÝK Deniz Meltemi Aþaðýdaki cümlelerde verilen boþluklara doðru kelimeleri yerleþtiriniz. Bu bilgilere göre yandaki þekli tamamlayýnýz. Gündüz karalar denizlere göre ....................... ýsýnmaktadýr. Bu nedenle karalar ......................... basýnç alaný olurken denizler ................. basýnç alaný olmaktadýr. Bu nedenle rüzgâr ................ .............. doðru eser.

Kara Meltemi Yanda kara melteminin oluþumuna ait þekil verilmiþtir. Bu þekilden yararlanarak kara melteminin oluþumunu aþaðýdaki boþluða yazýnýz. .......................................................................... ..........................................................................

Gündüz

Kara ........... basýnç

........... basýnç

Deniz

Gece

Kara Yüksek basýnç

Alçak basýnç Deniz

ETKÝNLÝK Vadi Meltemi Gündüz, daðlar vadilere göre hýzlý ýsýndýðý için daðlar alçak, vadiler yüksek basýnç alanýna dönüþür. Bu durum rüzgârýn vadiden daða doðru esmesine sebep olur.

AB AB

Dað Meltemi Vadiler gündüz almýþ olduklarý ýsýyý nemden dolayý gece korurlar. Böylece geceleri vadiler alçak basýnç, daðlar yüksek basýnç alaný olur. Rüzgâr da buna baðlý olarak daðdan vadiye doðru eser. Yukarýdaki vadi meltemi çiziminden de yararlanarak dað melteminin esme durumunu yandaki kutucuða çiziniz.

b. Sýcak Yerel Rüzgârlar Etkiledikleri alanlarda sýcaklýðý yükselten rüzgârlardýr. 1.Föhn (Fön) rüzgarları: Daðýn bir yama-cýndan yükselen nemli hava her 100 m’de ortalama 0,5 ºC sýcaklýk kaybeder. Yamacýn yüksek kýsmýnda içindeki nemin önemli bir kýsmýný yaðýþ olarak býrakan nemli hava, kuru havaya dönüþür. Daðýn diðer yamacýnda alçalan kuru hava her 100 m’de ortalama 1 ºC 11 Fön rüzgârý sýcaklýk kazanýr. Böylece daðýn iki yamacý arasýnda önemli bir sýcaklýk farký oluþur. Bu farký doðuran rüzgar fön rüzgârý olarak adlandýrýlýr. Bu rüzgârlar Ýsviçre Alplerinde en tipik þekliyle görülür. Ülkemizde ise Karadeniz ve Akdeniz kýyýlarý boyunca uzanan sýradaðlarda rastlanýr. Fön rüzgârlarý kýþ mevsiminde karlarýn erken erimesine ve çýð olaylarýna neden olur. Yaz mevsiminde ise ürünlerin erken olgunlaþmasýný saðlar, havayý aþýrý derecede kuruttuðu için bazen bitkilere zarar verir. Fön rüzgârlarýnýn insan saðlýðýna da olumsuz etkisi vardýr.

ETKÝNLÝK Aþaðýda yerel rüzgârlarýn özellikleri verilmiþtir. Bu özelliklerden ve aþaðýdaki haritadan yararlanarak bulmacayý çözünüz (Bulmacayý çözerken verilen rakamlardan baþlayýp beyaz kutucuklarý kullanýnýz.). 2. ................ Büyük Sahra'dan Kuzey Afrika ve Ýtalya kýyýlarýna doðru esen sýcak ve kuru rüzgârlardýr. Akdeniz üzerinden geçerken nem yüklendikleri için Ýtalya kýyýlarýna yaðýþ býrakýr. Kýyýya yaðýþ býrakýp içerilere sokulunca tekrar nem bakýmýndan fakirleþir. 3. .............. Büyük Sahra'dan Mýsýr ve Libya kýyýlarýna doðru esen sýcak, kuru ve toz yüklü tipik çöl rüzgârlarýdýr. c. Soðuk Yerel Rüzgârlar Genellikle kýþ aylarýnda etkili rüzgârlardýr. Daðlýk alanlardan ve soðuk enlemlerden ýlýk kýyýlara doðru eser. 4. ................ Fransa'nýn iç kesimlerinden Rhone (Ron) Vadisi'ni izleyerek Akdeniz kýyýlarýna doðru kýþýn esen soðuk rüzgârlardýr. 5. ................Balkanlardan Adriyatik kýyýlarýna esen soðuk rüzgârlardýr. 6. ............... Romanya'nýn iç kesimlerinden Karadeniz kýyýlarýna doðru esen soðuk rüzgârlardýr.

4 6

N Ö F 1

Yerel rüzgârlar

4. Tropikal Rüzgârlar Sýcak kuþakta daha çok okyanuslar üzerinde oluþan rüzgârlardýr. Belli yollardan karalara da sokulurlar. Hýzlarý oldukça fazladýr (Saatte 300-500 km). Etkili olduklarý yerlerde büyük zararlara neden olurlar. Bu rüzgârlarýn yerel isimleri vardýr. Asya denizlerinde ve Avustralya’nýn Büyük Okyanus kýyýlarýnda typhoon (tayfun), Hint Okyanusu’nda Cyclone (Sayklon), Meksika Körfezi kýyýlarý ile Antil Adalarý’nda hurricane (hariken) denilmektedir. Tropikal rüzgârlara benzeyen, ancak daha dar alanlarda etkili olan rüzgârlara ise tornado (hortum) adý verilir.

12 Tropikal rüzgârlarýn etkili olduðu yerler

NEM ve YAÐIÞ

KONUYA BAÞLARKEN

1. Her ortamda bulunan nem oraný ayný mýdýr? Nemin fazla veya az olmasý ne gibi sonuçlar doðurur? Tartışınız. 2. Yaþanýlan ortamda ideal nem oranýnýn ne kadar olduðunu araþtýrýp bu konuda sýnýfýnýza bilgi veriniz.

Su, canlı yaşamı için çok önemli bir doğal unsurdur. Doğadaki su, sıcaklık şartlarına göre katı, sıvı ya da gaz halinde bulunmaktadır. Su belirli sıcaklıkta buharlaşarak gaz haline geçmekte, sıcaklığın düşmesiyle de yoğunlaşarak, yağmur ya da kar ve dolu şeklinde tekrar yeryüzüne düşmektedir. Yağışlarla yeryüzüne düşen su bir süre sonra yeniden buharlaşarak atmosfere karışmaktadır. Atmosferdeki su buharı nem olarak da ifade edilir. Atmosferdeki nemin kaynağı okyanus, deniz, göl, akarsu ve bitkilerdir. Atmosferdeki nem oranı her yerde aynı değildir. Okyanus ve deniz kıyıları nem bakımından zengin, çöller, karaların iç kesimleri ve yüksek bölgeler ise nem yönünden fakir alanlardır. Atmosferdeki nem şu terimlerle ifade edilir. a. Mutlak Nem (var olan nem): 1 m³ havanýn içinde o an var olan nem miktarýnýn gram olarak ifadesidir. Nemin kaynaðý; okyanuslar, denizler, göller, akarsular, kaynaklar, kar örtüsü, buzullar, nemli toprak ve canlýlardýr. Temmuz ayýnda Antalya, Ankara ve Van'da higrometre ile mutlak nem miktarýný ölçtüðünüz taktirde hangisinde nem daha fazla olur? Neden? Bazý durumlarda sýcaklýk arttýkça mutlak nem de artar. O hâlde çöller Ekvatoral bölgeden daha sýcak olmasýna raðmen neden nem bakýmýndan Ekvatoral bölgeden daha fakirdir? Maksimum Nem : Havanýn belli bir sýcaklýkta bulundurabileceði en yüksek nem miktarýdýr. Sýcaklýkla maksimum nem arasýnda doðru orantý vardýr. Bir bardaðýn belli miktarda su taþýma kapasitesi vardýr. Fazlasýný koyduðumuzda bardak taþar. Hava da bu þekildedir. Bulundurabileceðinden fazla nem yüklendiði zaman havanın fazlasý yoðuþur ve yaðýþ olarak yeryüzüne düþer. b. Baðýl (nispi, oransal) Nem: Bağıl nem ile sıcaklık arasında ters orantı vardır. Sıcaklık arttıkça bağıl nem oranı azalır ve havadaki nem açığı artar. Bu durumda hava doyma noktasından uzaklaşır ve yağış ihtimali azalır. Baðýl nem aþaðýdaki formülle bulunur: Baðýl nem %=

Mutlak nem X 100 Maksimum nem

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki benzetmeyi okuyarak boþ býrakýlan yerleri doldurunuz. Sýnýfta 15 sýra var. Her sýraya en fazla 2 kiþinin oturacaðýný düþünürsek sýnýfýn maksimum öðrenci kapasitesi 30 olur. Eðer sýnýfýn maksimum öðrenci kapasitesini arttýrmak istersek sýnýfý geniþletmemiz gerekir. En çok 30 kiþilik kapasitesi olan sýnýfta diyelim ki bugün 24 öðrenci var. O hâlde sýnýfýn doluluk oraný=(24.100)/30 = % 80’dir. En fazla 30 kiþi alabilecek olan sýnýfa 33 öðrenci gelirse 3 öðrenci ayakta kalýr veya öğrencilerin dýþarý çýkmasý gerekir. Yani sýnýfýn doluluk oraný= (33.100)/30=% 100’ü geçerdi. Bu örnek olayda anlatýlanlarý nemle iliþkilendirelim. Sýnýfýn en fazla 30 öðrenci alabilmesi: …………………………………………………………… Sýnýfýn öðrenci kapasitesini arttýrmak için geniþletilmesi:………………………………………… Sýnýfta bugün var olan 24 öðrenci: ………………… Sýnýfýn % 80’lik doluluk oraný: ………………….. 30 kiþilik sýnýfa 33 öðrencinin gelmesi sonucu sýnýfýn doluluk oranýnýn % 100'ün üzerine çýkmasý:...... Sýnýftaki % 20’lik boþ sýra: ………………………..…………………………..

ETKÝNLÝK Sýcaklýk (oC)

Maksimum nem (g / m3)

Mutlak nem (g / m3)

Baðýl nem (%)

Yoðuþma miktarý (g)

30,40

32,89

17,32

57,73

9,42

100 +

0,58

4,85

100 +

5,15

-10

2,35

100 +

7,65

-20

1,06

100 +

8,94

Yukarýdaki tabloya bakarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. Sýcaklýk ile maksimum nem arasýnda nasýl bir orantý vardýr? ..................................................................................................... Sýcaklýk arttýkça baðýl nem neden artmamýþtýr? ..................................................................................................... Sýcaklýk arttýkça mutlak nem artmadýðý hâlde neden baðýl nem azalmýþtýr? ..................................................................................................... Sýcaklýk ile yoðuþma miktarý arasýnda nasýl bir iliþki vardýr? ..................................................................................................... Yoðuþma ve Ürünleri Hava, bulundurabileceðinden fazla nem içerirse bu miktar katý ve sývý tanecikler þeklinde yoðuþur. Böylece gözle görülmeyen ve buhar hâlinde bulunan nem, bulutlarý oluþturarak görülür hâle gelir. Bulut Yerden yükselen havanýn içindeki nemin yoðuþmasý ile oluþan bulutlar, özelliklerine göre çeþitli þekillerde gruplandýrýlýr. Örneðin yüksekliklerine göre bulutlar 3 gruba ayrýlýr:

13 Bazý bulut türleri

Alçak Bulutlar (Stratüs): Yerden itibaren 3000 m yükseklikte oluþan kalýn, yoðun ve koyu renkli bulutlardýr. Yoðuþma, hýzlý ve kýsa sürede olursa küme þekilli, yoðun yaðýþ býrakan bulutlar oluþur. Eðer yoðuþma yavaþ ve uzun sürede olursa tabaka þekilli ve uzun süren çisenti þeklinde yaðýþ býrakan bulutlar oluþur. Orta Bulutlar (Kümülüs): 3000 - 6000 m arasýndaki yükseltilerde yoðuþmalara baðlý olarak oluþan bulutlardýr. Genellikle beyaz renktedirler. Yüksek Bulutlar (Sirüsler): 6000 m'nin üstündeki hava katmanlarýnda su buharýnýn buz þeklinde yoðuþmasý ile oluþan bulutlardýr. Bu seviyelerdeki su buharý azlýðýna baðlý olarak bulutlarýn görünüþleri tüy þeklindedir. Bunlara genel olarak sirüs adý verilir.

BÝLgÝ NOTU Her saniyede Dünya üzerine tam 17 milyon ton suyun düþtüðünü, buna karþýn yine ayný miktarda suyun buharlaþýp yükseldiðini biliyor muydunuz? Yetiþkin bir kayýn aðacý, terleme yoluyla atmosfere bir günde yarým ton su vermektedir. Bir kayýn ormaný için bu miktar milyonlarca tona ulaþmaktadýr.

Sis

14 Sis

Kara ve deniz yüzeylerine yakýn yerlerde oluþan bulutlara sis denir. Sis; Bulutsuz gecelerde sýcaklýðýný büyük ölçüde kaybeden yer yüzeyine nemli havanýn temas etmesiyle, Farklý sýcaklýktaki iki hava kütlesinin temasýnda sýcak havanýn daha soðuk bir yüzey üzerinde akmasýyla ya da soðuk havanýn sýcak bir hava kütlesinin altýna girmesi ile yer yüzeyine doðru meydana gelen sýcaklýk kaybýyla, Eðimli bir arazi üzerinde yükselen nemli havanýn sýcak lýðýnýn düþmesiyle, Soðuk hava kütlesinin daha sýcak olan su yüzeyinden geçmesiyle oluþur.

Çiy Ýlkbahar veya yaz mevsiminde sabahlarý cisimlerin üzerinde, bahçedeki bitkilerin yapraklarýnda su damlacýklarý oluþur. Bu damlacýklar yaðmur damlasý deðildir, geceleri havanýn soðumasýyla havada bulunan su buharýnýn yoðuþarak oluþturduðu damlacýklardýr.

Kýraðý

15 Çiy

Soðumanýn çok þiddetli olduðu yerlerde, havanýn temas ettiði yüzeylerde buz kristalleri þeklinde oluþan yoðuþma ürünüdür. Ülkemizde bu olay kýþ mevsiminin baþlarýnda görülür.

Kýrç

16 Kýraðý

Zeminin aþýrý soðumasýyla havadaki su buharýnýn soðuyan zeminler, özellikle elektrik telleri, direkler ve aðaçlarýn dallarý üzerinde yoðunlaþarak buz hâlini almasýdýr. Kýraðýdan farký buz kristallerinin tabakalar oluþturmasýdýr. 17 Kýrç Yaðýþ Türleri Bulut oluþumu atmosferdeki yoðuþmanýn ilk aþamasýdýr. Yoðuþmanýn ilerlemesi ile daha da büyüyen katý ve sývý tanecikler havada askýda kalamayarak yer çekiminin etkisiyle yeryüzüne düþer. Bu olaya yaðýþ denir.

Yaðmur Buluttaki su tanecikleri ilk aþamada çok küçük boyutlardadýr. Havanýn soðumasýyla bu tanecikler birleþir, boyutlarý büyür ve aðýrlaþýrlar. Ardýndan yer çekiminin etkisiyle yere düþerek yaðmuru oluþtururlar.

18 Yaðmur

Kar Havadaki su buharýnýn 0 °C'un altýnda yoðuþmasýyla ince taneli kristaller oluþur. Bu kristallerin birleþmesiyle de kar taneleri meydana gelir. Kar taneleri altýgen þeklinde harika bir görünüme sahiptir. Bu taneler birbirine temas etmeden yeryüzüne iner. 19 Kar

Dolu Dikey yönlü hava hareketlerinin çok güçlü olduðu bulutlardaki su damlacýklarýnýn 0 °C’un altýnda aniden donmasýyla oluþan iri buz taneleridir. Daha çok ilkbahar ve yaz aylarýnda görülür. 20 Dolu

OKUmA mETNÝ

Ölü Topraðý Canlandýran Yaðmurlar Yaðmurun canlýlar için vazgeçilmez bir ihtiyaç olan suyu yeryüzüne býrakmasýnýn yanýnda, bir de gübreleme özelliði vardýr. Denizlerden buharlaþarak bulutlarý oluþturan ve yeryüzüne yaðmur damlalarý olarak düþen su, ölü topraðý canlandýracak bazý maddeler içerir. Yaðmur damlalarý içinde mikroskobik alglerin ve zooplanktonlarýn bozulmasýndan meydana gelen pek çok organik artýk vardýr. Bu artýklarýn bazýlarý; deniz suyunda çok az bulunan fosfor, magnezyum, potasyum gibi elementleri ve ayrýca bakýr, çinko, kobalt, kurþun gibi aðýr metalleri seçip ayýrarak kendi içlerinde toplar. Yeryüzündeki tohum ve bitkiler, yetiþmeleri için gereksinim duyduklarý madensel tuzlarý ve elementleri iþte bu yaðmur damlalarýnda bulur. Yaðýþlarla topraða inen bu tuzlar, verimi artýrmak için kullanýlan geleneksel gübrelerin bazýlarýnýn (kalsiyum, magnezyum, potasyum vb.) küçük örnekleridir. Bu tür aerosellerde bulunan aðýr metaller ise bitkilerin geliþiminde ve üretiminde verimlilik artýrýcý elementleri oluþturur. Kýsacasý, yaðmur önemli bir gübredir. Fakir bir toprak, yalnýzca yaðmur aracýlýðýyla gelen bu gübrelerle bile yüz yýllýk bir süre içinde bitkiler için gereken tüm elementleri kazanabilir. Ormanlar da yine bu deniz kökenli aeroseller yardýmýyla geliþir ve beslenir. Karalar üzerine yağışlarla her yýl yaklaşık 150 milyon ton gübre düþmektedir. Bu doðal gübreleme iþleyiþi olmasaydý, Dünya üzerinde çok daha az bitki olacak, hayat dengesi bozulacaktý. (Bu kitap için hazýrlanmýþtýr.)

Hava Kütleleri ve Cepheler Hava Kütlesi Atmosferin sýcaklýk ve nem bakýmýndan ayný özelliði gösteren geniþ parçalarýdýr. Örneðin; Ekvator’dan kutuplara doðru giden hava kütleleri sýcak ve nemli iken kutuplardan Ekvator’a doðru giden hava kütleleri soðuk ve kurudur. Cephe Sýcak ve soðuk karakterli hava kütleleri genel atmosfer dolaþýmý içinde zaman zaman karþý karþýya gelirler. Böyle alanlara cephe adý verilir. Karþýlaþma alanlarý (cepheler) bol yaðýþlý alanlardýr. Yeryüzündeki yaðýþlarýn önemli bir bölümünü cephe yaðýþlarý oluþturur. Oluþumlarýna Göre Yaðýþ Tipleri

1. Yükselim (Konveksiyonel) Yaðýþlarý Isýnarak yükselen havanýn soðumasý ile oluþan yaðýþlardýr. Ekvator çevresinde yýl boyunca orta enlemlerde ilkbahar ve yaz aylarýnda bu tip yaðýþlar görülür.

21 Yükselim (Konveksiyonel) yaðýþlarý

2. Yamaç (Orografik) Yaðýþlarý Nemli hava parsellerinin bir dað yamacý boyunca yükselmesi sonucunda oluþan yaðýþlardýr. Orografik yaðýþlar en çok kýyýya paralel uzanan daðlarýn denize dönük yamaçlarýnda görülür. 22 Yamaç (Orografik) yaðýþlarý

3. Cephe ( Frontal) Yaðýþlarý Sýcak ve soðuk hava kütlelerinin karþýlaþma alanlarýnda oluþan yaðýþlardýr. Batý ve Orta Avrupa ile okyanusal iklim bölgelerinde her mevsim, Akdeniz iklim bölgelerinde ise kýþ ve bahar aylarýnda cephesel yaðýþlar görülür.

23 Cephe (Frontal) yaðýþlarý

ETKÝNLÝK

Aþaðýda Dünya yýllýk yaðýþ daðýlýþý haritasý verilmiþtir. Sorularý harita yardýmýyla cevaplandýrýnýz.

0 Yýllýk yaðýþ miktarý (mm)

Dünya yýllýk yaðýþ daðýlýþý haritasý

1. Dünya’da en fazla yaðýþ alan bölgeler nerelerdir? .................................................................................................................... 2. Bu bölgelerde yaðýþýn fazla olmasýný saðlayan coðrafi faktörler nelerdir? .................................................................................................................... 3. Dünya’da en az yaðýþ alan bölgeler nerelerdir? .................................................................................................................... 4. Bu bölgelerde yaðýþýn az olmasýna neden olan coðrafi faktörler nelerdir? .................................................................................................................... 5. Yaðýþ daðýlýþý ile enlem arasýnda bir paralellik var mýdýr? ....................................................................................................................

3200 km

ÜNYA’NIN ÝKLÝM ZENGÝNLÝÐÝ KONUYA BAÞLARKEN

Yeryüzünde sýcaklýk, basýnç, nem ve yaðýþýn daðýlýþýnda farklýlýklar vardýr. Buna baðlý olarak farklý iklim tipleri görülür. Aþaðýda Dünya’daki farklý iklim tiplerini yansýtan fotoðraflar yer almaktadýr. Fotoðraflardaki yerler Dünya’nýn hangi bölgelerinde olabilir? Fotoðraflarýn altýndaki boþluklara yazýnýz. Bu fotoðraflardaki iklim özellikleri hakkýnda neler söylenebilir? Bu konuda bir metin oluþturunuz.

.......................................................................

Ekvatoral Ýklim Ekvator çevresinde 0o-10o enlemleri arasýnda görülür. Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo Havzalarýnýn büyük bir kesiminde, Gine Körfezi kýyýlarýna yakýn bölgelerde, Endonezya ve Malezya'nýn büyük bir bölümünde etkilidir. Yýllýk sýcaklýk ortalamasý 25 °C’un üstündedir. Yýllýk ve günlük sýcaklýk farký en az olan iklimdir. Yaðýþ rejimi düzenlidir. Yaðýþlar konveksiyonel kökenlidir. Yýllýk yaðýþ miktarý 2000 mm’nin üstündedir. Bitki örtüsü bütün yýl yeþil kalan sýk ve uzun boylu ağaçlardan oluşan yağmur ormanlarıdır.

24 Ekvatoral iklimin görüldüðü Singapur’ a ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

Savan (Subtropikal) İklimi Savan iklimi Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde etkilidir. Sýcaklýk ortalamasý 20 °C’un üzerindedir. Güneþ ýþýnlarýnýn daha dik geldiði sýcak dönemi yaðýþlý, yýlýn geri kalaný kuraktýr. Yýllýk yaðýþ miktarý 1000-1200 mm arasýndadýr. Bitki örtüsü yüksek boylu ot topluluklarýndan oluþan savandýr.

25 Savan iklimine ait bitki örtüsü 26 Savan ikliminin görüldüðü Jost’a ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

Muson Ýklimi Güney Hindistan, Güney Çin, Güneydoðu Asya, Japonya ve Mançurya’da görülür. Bu bölgeler, muson rüzgârlarýnýn etkisi altýndadýr. Yýllýk ortalama sýcaklýk 15-20°C’tur. Alçak enlemlerde sýcaklýk yüksektir. Kuzeye doðru kýþlar daha sert geçer. Muson rüzgârlarýnýn esme yönüne paralel olarak yazlar yaðýþlý, kýþlar kuraktýr. Yýllýk yaðýþ miktarý 1500 - 2000 mm civarýndadýr. Kýyý bölgeleri ile daðlarýn denize bakan yamaçlarýnda yaðýþ miktarý artar. Örneðin Hindistan'ýn kuzeydoðusunda yer alan Çerapunçi 12.000 mm yaðýþ ile Dünya’nýn en fazla yaðýþ alan yeridir. Kýyý kesimlerinde kýþýn yapraðýný döken ormanlar, kuzeye doðru ise savanlar görülür.

Ekvatoral İklim

Çöl İklimi

Savan İklimi

Muson İklimi

33 Dünya’da görülen baþlýca iklim tipleri mm

27 Muson ikliminin görüldüðü Hong Kong’a ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

Akdeniz Ýklimi Akdeniz'e kýyýsý olan ülkeler, Avustralya'nýn güneybatýsý, Güney Afrika Cumhuriyeti'nde Kap Bölgesi, Þili'nin orta kesimleri ve Kuzey Amerika'da Kaliforniya çevresinde etkilidir. Yýllýk sýcaklýk ortalamasý 15 - 20 °C'tur. Yýllýk yaðýþ miktarý yükseltiye göre deðiþir. Ortalama 600 - 1000 mm arasýndadýr. Yaz aylarý kurak, kýþ aylarý yaðýþlýdýr. Karakteristik bitki örtüsü kýzýlçamlar ve bunlarýn tahrip edilmesiyle ortaya çýkan makilerdir.

28 Akdeniz ikliminin görüldüðü Sicilya’ya ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

29 Akdeniz iklim bölgesinden bir görünüm

Okyanusal Ýklim Genellikle 30°- 60° enlemleri arasýnda kýtalarýn batý kýyýlarýnda görülür. Okyanusal iklim Batý Avrupa, Batý Kanada ve Güney Alaska kýyýlarýnda, Güney Þili, Avustralya'nýn kuzeydoðusu ve Yeni Zelanda'da etkili olmaktadýr. Ortalama sýcaklýk, 15 °C'tur. Yýllýk sýcaklýk farký 10°C'u geçmez. Her mevsim yaðýþlýdýr. Yýllýk yaðýþ miktarý 1500 mm civarýndadýr. Bitki örtüsü kýþýn yapraðýný döken, yayvan yapraklý ormanlardýr.

Akdeniz İklimi

Step İklimi

Tundra İklimi

Okyanusal İklim

Karasal İklim

Kutup İklimi

Step Ýklimi Ilýman ve sýcak kuþaklarda karalarýn iç kýsýmlarýnda görülür. Orta Avrupa'da, Asya'nýn iç kýsýmlarý ve Kuzey Amerika'nýn orta kýsýmlarýnda etkilidir. Yıllık sıcak farkı 15 - 30 0C’tur. Yıllık yağış miktarı 300 - 500 mm’dir. Yaðýþlarýn büyük bölümü ilkbaharda düþer, yazlar kurak geçer. Kýþýn kar yaðýþlarý görülür. Doðal bitki örtüsü bozkýrdýr. 31 Step iklim bölgesine ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

30 Okyanusal iklim bölgesinden bir görünüm mm

32 Okyanusal iklimin görüldüðü Londra’ya ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

Karasal Ýklim Genel olarak 30 -65 enlemleri arasýnda, karalarýn deniz etkisinden uzak iç kýsýmlarýnda görülmektedir. Karasal iklim; Sibirya, Kanada ve Doðu Avrupa'da geniþ bir yayýlýþ alanýna sahiptir. En belirgin özelliði yýllýk ve günlük sýcaklýk farkýnýn fazla olmasýdýr. Yýllýk sýcaklýk ortalamasý 0 C -10 °C’tur. Kýþlar çok soðuk geçer ve uzun sürer. Yazlar ise kýsa ve sýcaktýr. Yýllýk yaðýþ miktarý 500-600 mm civarýndadýr. Kýþ yaðýþlarý daha çok kar þeklindedir. Doðal bitki örtüsü iðne yapraklý ormanlardýr. Yaðýþýn azaldýðý yerlerde bozkýrlar görülür. 0

33 Karasal iklim bölgesinden bir görünüm

34 Karasal iklimin görüldüğü Almaatı’ya ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

Çöl Ýklimi Dönenceler civarýnda, kýta içlerinde etrafý daðlarla çevrili alanlarda görülür. Afrika'da Büyük Sahra, Orta Doðu'da Necef, Asya'da Gobi, Taklamakan, Avustralya'da Gobon ve Gibson, Güney Afrika'da Kalahari ve Namib, Güney Amerika'da Patagonya, Atacama ve Peru baþlýca çöl alanlarýdýr. Yýllýk ortalama sýcaklýk 40°C civarýndadýr. Yýllýk ve günlük sýcaklýk farklarý fazladýr. Konveksiyonel kökenli saðanak yaðýþlar görülür. Yýllýk yaðýþ miktarý genellikle 100 mm’den azdýr. Çölde bitkiler cılız ve seyrektir. Doðal bitki örtüsü bazý kurakçýl otlar ve kaktüstür.

Çöl iklim bölgesinde Kıdal’e ait yaðýþ ve sýcaklýk grafiði

40 Dünya’da görülen baþlýca iklim tipleri

Ekvatoral İklim

Çöl İklimi

Savan İklimi

Muson İklimi

35 Çöl iklim bölgesinden bir görünüm

Kutup Ýklimi Kuzey Kutbu çevresinde Grönland Adasý’nýn iç kýsýmlarýnda ve Antarktika'da etkilidir. Sýcaklýk ortalamasý bütün yýl boyunca 0 °C'un altýndadýr. Yaðýþlar son derece az ve her zaman kar þeklindedir. Ortalama yýllýk yaðýþ 200 mm civarýndadýr. Toprak buzlarla kaplý olduðu için bitki örtüsü yoktur. 37 Kutup iklim bölgesinden bir görünüm

Tundra Ýklimi Kutup daireleri çevresindeki kara içlerinde tundra iklimi etkilidir. Ýskandinavya Yarýmadasý'yla Kanada'nýn kuzeyinde, Sibirya'nın kuzey kesimlerinde ve Grönland Adasý’nýn kýyý kesimle-rinde de görülür. En sýcak ay ortalamasý 10 °C'u geçmez. Kýþýn sýcaklýk -30, -40 °C'a kadar iner. Yýllýk yaðýþ miktarý 200 250 mm civarýndadýr. Bitki örtüsü, yosun, ot ve cýlýz çalýlýklardýr.

Akdeniz İklimi

Step İklimi

Tundra İklimi

Okyanusal İklim

Karasal İklim

Kutup İklimi

38 Tundra iklim bölgesinden bir görünüm

ETKÝNLÝK 1. Tundra ikliminin görüldüðü yerlerde topraðýn yýlýn büyük bir bölümünde donmuþ olduðu gözlenir. Bu olayýn nedenini açýklayýnýz. 2. Kutup ikliminin oluşumunda etkili olan faktörler nelerdir? Söyleyiniz.

39 Tundra ikliminin görüldüðü Arhangelsk’e ait sýcaklýk ve yaðýþ grafiði

ETKÝNLÝK 1. Sýnýfta farklý iklim tiplerini temsil eden gruplar oluþturunuz. Seçtiðiniz iklim tipinin özelliklerini yansýtan yaþam tarzýný dramatize ediniz. 2. Aþaðýdaki haritada taralý olarak belirtilen alanlarda etkili olan iklim tipini haritanýn altýndaki boþluklara yazýnýz

3200 km

ETKÝNLÝK Ýklim tipleri ve bitki topluluklarý arasýndaki iliþkiyi göz önünde tutarak aþaðýdaki boþluklara uygun ifadeleri yazýnýz. ÝKLÝM TÝPLERÝ VE BÝTKÝ TOPLULUKLARI

Ekvatoral iklim Yaðmur ormanlarý

.......... iklimi Bitki örtüsü yok

Akdeniz iklimi .....................

Karasal iklim ...................

......... iklimi Savan Muson iklimi ......................

............... iklimi Kaktüs

Tundra iklimi ...................

............. iklimi Step

ETKÝNLÝK Ýklim tiplerinin daðýlýþýný gösteren haritalardan yararlanarak aþaðýdaki Dünya haritalarýnda hangi iklim tiplerinin görüldüðünü boþluklara yazýnýz.

3000 km

............................................

3000 km

............................................

3000 km

............................................

3000 km

............................................

3000 km

............................................

PROJE ÇALIÞmASI Farklý iklim tiplerinin insan üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmaya yönelik bir proje çalýþmasý hazýrlayýnýz. Bu projenizi hazýrlarken sayfa 183’teki örnek proje çalýþmasýný esas alýnýz. Çalýþmayý yapacaðýnýz süreyi öðretmenizle birlikte belirleyiniz. Çalýþmanýn sunumunu yapýp ürün dosyanýza koyunuz.

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki boþluklara uygun iklim tiplerini yazýnýz.

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Karalar kuzey ve güney yarým kürelere eþit oranda daðýlsaydý yeryüzünde sýcaklýk daðýlýþýnda nasýl bir deðiþim olurdu? 2. Ekvatoral iklim tipinde konveksiyonel yaðýþlarýn görülmesinin nedenlerini açýklayýnýz. 3. Akdeniz ikliminde görülen yaz sýcaklýðý ve kuraklýk hangi iklim olaylarýyla baðlantýlýdýr? 4. Kýtalarýn batý kýyýlarýndaki sýcak su akýntýlarý ve nemli batý rüzgârlarý hangi iklim tipinin oluþumunda önemli rol oynar? 5. Okyanusal iklimde nemliliðin fazla olmasý yýllýk yaðýþ miktarýný nasýl etkiler? Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1. Çöllerde görülen .................. yetersizliði günlük sýcaklýk farklarýnýn büyümesine neden olmuþtur. 2. Bütün hava olaylarýnýn oluþmasýnda …………………… etkilidir. 3. Isýnan havanýn genleþmesi, …………………. ve ………………………. neden olur. 4. Bütün hava olaylarý …………………….. katýnda meydana gelir. 5. Atmosferde yükselen …………………….. yoðunlaþarak bulut, yaðmur ve buz hâline geçer. 6. Hava durumu Atmosfer'de görülen hava olaylarýnýn ……………… süreli ortalamasýdýr. 7. Günlük konuþmada hava (havalar) kelimesi …………..... …………… yerine kullanýlýr. 8. Hava durumunu ……………. bilimi inceler. 9. Ýklim, hava olaylarýnýn …………………… süreli ortalamasýdýr. Hava olaylarýnýn bir istatistiðidir. 10. Ýklimi …………………………………….bilimi inceler. 11. Basýnç ................... ile ölçülür. 12. Alçak basýnç alanlarýnda ........................................................ hava hareketleri görülür. 13. Rüzgârlar ........... ............ alanlarýndan, ........... .......... alanlarýna doðru eser. 14. Sürekli rüzgârlarýn yönlerinin sapmasýnda ............. ........... .............. ............... etkilidir. 15. ................. .......... havanýn belli bir sýcaklýkta taþýyabileceði en çok nem miktarýdýr. 16. Isýnan havanýn yükselip soðumasý ile ......................... yaðýþlar, sýcak ve soðuk hava kütlelerinin karþýlaþma alanlarýnda ................. .......... yaðýþlarý oluþur. 17. Atmosferin sýcaklýk ve nem bakýmýndan ayný özelliði gösteren geniþ parçalarýna ............. denir. 18. Dünya’da en az yaðýþ alan yerler ......... enlemleri civarýdýr. Aþaðýdaki yargýlarýn karþýlarýna “iklim” ve “hava durumu” ifadelerinden uygun olanýný yazýnýz. 1. Hafta sonu havalar çok soðuyacakmýþ. ……………………………………………… 2. Yaþadýðým yerde yaz mevsimi çok sýcak olur.

………………………………………………

3. Zeytin, kýþlarý ýlýman geçen yörelerde yetiþir.

………………………………………………

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki ifadelerden doðru olanlarýn yanýna “D”, yanlýþ olanlarýn yanýna “Y” harfi yazýnýz. 1. Dünya’da en yüksek sýcaklýklar dönenceler civarýnda ölçülür. ( 2. Kuzey Yarým Küre’de en sýcak günlerin baþlangýç tarihi 21 Eylüldür. ( 3. Güneþ ýþýnlarýný yerkürede en dik açýyla alan yerler Ekvator bölgesidir. ( 4. Güney Yarým Küre’de güneye bakan yamaçlar daha sýcaktýr. ( 5. Kuzey Yarým Küre’de rüzgârlar eserken saat ibresi yönünde sapma gösterirler. ( 6. Yükselti ve sýcaklýk arttýkça basýnç da artar. ( 7. Dinamik basýnç kuþaklarýnýn oluþumunda, Dünya’nýn kendi çevresindeki hareketi etkilidir. ( 8. Ocak ayýnda en yüksek basýnç alanlarý, Güney Yarým Küre’de oluþur. ( 9. Rüzgâr hýzý anemometre ile ölçülür. ( 10. Alize rüzgârlarý, 30 derece enlemlerinden 60 derece enlemlerine doðru eser. ( 11. Batý rüzgârlarý, gittikleri bölgelerde soðutucu etkide bulunurlar. ( 12. Yaz musonlarý, Güneydoðu Asya’ya bol miktarda yaðýþ getirirler. ( 13. Fön rüzgârý, bir hava kütlesinin dað yamacýný aþýp diðer yamaçta alçalmasýyla oluþur. ( Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Aþaðýdaki iklim tiplerinden hangi ikisinde yaz mevsimi yaðýþlý geçer? A) Muson iklimi-Savan iklimi B) Karasal iklim-Kutup iklimi C) Tundra iklimi-Akdeniz iklimi D) Akdeniz iklimi-Ekvatoral iklim E) Okyanusal iklim - Karasal iklim 2. Aþaðýdakilerin hangisi Ekvatoral iklimin özelliklerinden biridir? A) Kar yaðýþlarýnýn çok görülmesi B) Yýllýk yaðýþ miktarýnýn az olmasý C) Yýllýk sýcaklýk farkýnýn az olmasý D) Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olmasý E) Yaðýþlarýn belli mevsimlerde toplanmasý 3. Aþaðýda verilen enlemlerden hangisinde sýcaklýk ortalamalarý daha yüksektir? A) 10º-15º B) 25º- 30º C) 45º- 55º º º º º D) 60 - 65 E) 75 - 80 4. Bir yerin sýcaklýk deðeri üzerinde aþaðýdakilerden hangisinin etkisi en azdır? A) Enleminin B) Yüksekliðinin C) Nem miktarýnýn D) Kayaç cinsinin E) Rüzgâr yönünün 5. Kuzey Yarým Küre’de karalar üzerinde en sýcak ay aþaðýdakilerden hangisidir? A) Mayýs B) Haziran C) Ocak D) Temmuz E) Aðustos 6. Aþaðýdaki þehirlerden hangisinin sýcaklýk ortalamasý daha yüksektir? A) Kabil B) Ankara C) Viyana D) Sofya E) Kuala Lumpur

) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) )

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

7. Aþaðýdaki akýntýlardan hangisi sýcaklýðý artýrýr? A) Gulf Stream

B) Peru

C) Labrador

D) Kanarya

E) Batý Avustralya

8. Rüzgârlar, geldikleri yönlere göre hava sýcaklýðýný düþürücü ya da yükseltici bir etki yapar. Buna göre yandaki þekilde, ok yönünde estiði düþünülen rüzgârlar, numaralý bölgelerin hava sýcaklýðýný nasýl etkiler? I.Bölge

II.Bölge

III.Bölge

A) Düþürür

Yükseltir

Düþürür

B) Yükseltir

Düþürür

Yükseltir

C) Yükseltir

Yükseltir

Düþürür

D) Düþürür

Yükseltir

E) Yükseltir

Düþürür

9. Yandaki eþ basýnç haritasýnda rüzgârlar numaralanmýþ oklar yönünde esmektedir. Buna göre hangi ok yönünde esen rüzgârýn þiddeti en fazladýr? A) I B) II C) III D) IV E) V 10. Aþaðýdakilerden hangisi, basýncýn etkileyen faktörlerden biri değildir? A) Sıcaklık

B) Yükselti D) Günlük haraket

C) Yerçekimi E) Çizgisel Hız

11. Yeryüzünde atmosfer basýncý ile aþaðýdakilerden hangisi arasýnda iliþki yoktur? A) Enlem

B) Boylam

C) Sýcaklýk

D) Rüzgâr

E)Yükselti

12. Bir yerde yaðýþýn baþlamasý, aþaðýdakilerden hangisinin iþaretidir? A) Rüzgârýn þiddetleneceðinin B) Sýcaklýðýn günlük ortalamanýn üstüne çýktýðýnýn C) Hava basýncýnda ani yükselme olduðunun D) Havadaki nemin doyma noktasýna eriþtiðinin E) Bulut seviyesinin alçalacaðýnýn

5. Bölüm

YerÝn ÞekÝllenmesÝ

Konular

M SÜreCÝ U Þ U L O e V l yerÝN yAPISI r

MANLA l JeOLOJÝk zA

VVeTLe U k ÝÇ : Ç Ü N GeLeN G l DerÝNLerDe kUVVeTLer IÞ D : Ç Ü G LeN l GÜNeÞTeN Ge

Temel Kavramlar l

Levha tektoniði

Jeolojik zaman

Orojenez

Volkanizma

Seizma

Aþýným

Epirojenez

Birikim

erÝN yAPISI Ve OLUÞUM SÜreCÝ KONUYA BAÞLARKEN

1. Yerin iç yapısı hakkýnda neler biliyorsunuz? 2. Yerin derinliklerinden çýkan malzemeler yerin iç yapýsý hakkýnda bilgi verir mi? Örnekler vererek açýklayýnýz. YErÝn MErKEzÝnE YolculuK Ýnsanlar; araþtýrma, inceleme ve gözlemleri sayesinde Yer’in dýþ görünümü hakkýnda bilgi sahibi olmuþlardýr. Ancak Yer’in iç yapýsý hakkýnda bilgi sahibi olmak o kadar da kolay olmamýþtýr. Çünkü 6371 km derinliðinde bir kuyu açýp yerin merkezine inmenin imkânsýz olduðunu herkes bilir. Bugüne kadar açýlmýþ olan en derin kuyu Ruslarýn açmýþ olduðu 10 km'lik sondaj kuyusudur. Bu derinlik Yer’in çekirdeðine kadar olan kýsmý hakkýnda bilgi sahibi olmak için yeterli deðildir. Açýlan kuyular Yer’in derinlikleri hakkýnda tam bir fikir vermediði için bilim adamlarý farklý araþtýrma yöntemleri geliþtirdiler. Deprem dalgalarýnýn hýzýný ve izlediði yolu inceleyerek Yer’in katmanlarý hakkýnda yorumlarda bulundular. Ayrýca volkan patlamalarý sýrasýnda püsküren maddeler, taþlarýn yapýsý, maden aramalarý sýrasýnda yapýlan kazýlar da Yer’in derinlikleri hakkýnda bazý bilgilere ulaşmalarını sağladı. Bu bilgiler sonucunda Yer'in, özellikleri birbirinden farklý olan katmanlardan oluþtuðunu tespit ettiler.

Yer’in Katmanlarý Bir þeftaliyi þekildeki gibi kestiðimizde þeftalinin Yer’in yapýsýna benzerlik gösterdiðini fark ederiz. Þeftalinin kabuðu yer kabuðuna, yenilen kýsmý mantoya, çekirdek kýsmý da Yer’in çekirdeðine benzetilebilir.

Manto Kalýnlýk: 70-2883 km Kütle oraný: % 67,4 Yoðunluk: 3,3 gr/cm3

Yer kabuðu Kalýnlýk: 0-70 km Kütle oraný: % 0,4 Yoðunluk: 2,7-3,0 gr/cm3

Dýþ Çekirdek Kalýnlýk: 2883-5140 km Kütle oraný: % 30,6 Yoðunluk: 10,00gr/cm3

Ýç çekirdek Kalýnlýk: 5140-6371 km Kütle oraný: % 1,6 Yoðunluk: 13,4 gr/cm3

1 Yerküre’nin yapýsý

a) Yer kabuðu: Yerküre’ nin en dış katmanıdır. Katılaşmış kayaçlardan oluşur. Yerkabuğu, özellikleri birbirinden farklı sial ve sima katmanlarından oluşur. Kızgın manto üzerinde adeta yüzer haldedir. Yerkabuğunun kalınlığı, okyanus kabuğu ya da kıta kabuğu oluşuna göre değişir. Okyanussal kabuğun kalınlığı ortalama 5-8 km, kıtasal kabuk ise 25-70 km arasında değişir. Yerkabuğuyla mantonun en üst kısmı birlikte litosferi (taşküre) oluşturur. Litosferin de kalınlığı, okyanussal ya da kıtasal oluşuna göre 100-200 km arasında değişir. 2 Yerküre’nin yapýsý b. Manto: Yer kabuğu ile çekirdek arasındaki katmandır. Çekirdeğin üstünde yer alan ve büyük oranda demir, magnezyum ve kalsiyum içeren manto katmanı sıcaklık ve basınç değişikliklerine göre farklı bölümlere ayrılır. Yüksek sıcaklıktaki ve aynı zamanda göreli olarak daha dirençli olan kısım mezosfer adını alır. Bu katman, çekirdeğin bittiği 2883 km ile 350 km derinlik arasında bulunur. Mezosferin hemen üstünde (350-70 km arasında) astenosferde (ateş küre), kayalar kısmen ergimiş haldedir ve kolayca eğilip bükülebilir (plastik) bir yapıdadır (Şekil 2).

c. Çekirdek: Yeryüzünden 6371-2883 km derinde bulunan çekirdek, bir bakıma Dünya’nın merkezi sayılır. İç ve dış çekirdek olarak iki katmana ayrılan çekirdek, büyük oranda metalik demir, bir miktar da nikel ve diğer o elementlerden oluşur. Sıcaklığın 6000 C civarında olduğu iç çekirdek, üst katmanların yarattığı basınç nedeniyle katı haldedir. İç çekirdeğin etrafındaysa, ergimiş haldeki demir ve nikelin oluşturduğu ve sıcako lığı 5000 C civarında olan dış çekirdek bulunur.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Aşağıdaki yerkürenin iç yapısını gösteren diyagramı inceleyip ön bilgilerinizden de yararlanarak kutucuklarda gösterilen kavramları şekil üzerindeki boşluklara uygun olarak yerleştiriniz.

KITalarIn SErÜVEnÝ

ETKÝNLÝK

Yandaki haritada birbirinden binlerce kilometre uzakta bulunan kýtalarda ayný fosil örneklerinin bulunmasýný nasýl açýklarsýnýz? Sýnýfýnýzda tartýþýnýz. Kýtalarýn hareket ettiði görüþü ortaya atýlmadan önceki dönemde bir bilim adamý, denizden oldukça uzak bir bölgede bir deniz canlýsýnýn fosilini bulmuþtu. Bu deniz hayvanlarýnýn bir zamanlar oralarda yaþamýþ olduðu doðruysa dünya tarihine iliþkin mevcut teoriler yanlýþ demekti. Heyecanla bulduðu fosili ünlü bir jeoloða gösterdiðinde jeoloðun tepkisi þu oldu: "Ümit ederim ki bu gerçek deðildir." Jeolog, birilerinin deniz kýyýsýnda yaptýðý bir gezintiden sonra bu fosili orada düþürdüðüne inanmayý tercih etmiþti! Kýtalarýn hareket ettiði bize inanýlmaz gibi gelebilir, ancak hareket etmektedir ve bu hareketin hýzý yýlda 1-2 santimetredir.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Dünya haritasýndan yararlanýp yandaki þekildeki gibi her kýtanýn taslaðýný kesip karton üzerine yerleþtiriniz. Kýtalarý tek bir kara parçasý hâline gelecek þekilde bir araya getirmeye çalýþýnýz. Çalýþmanýzý sýnýfa getirip aþaðýdaki sorulara cevap arayýnýz. 1. Kýtalar tek bir parça hâline geldi mi? 2. Özellikle hangi kýtalar birbiriyle çakýþtý? 3. Kýtalarýn bu þekilde birbirine uyumlu bütünlük oluþturmasý neyin kanýtýdýr?

3 Pangaea üzerinde yer alan fosiller. Her fosil ok ile belirtilen alanlarda yayýlýþ göstermiþtir.

100

Kýtalarýn hareketlerini açýklamak için birçok teori ileri sürülmüþtür. Bunlardan "kýtalarýn kayma teorisi" 1915 yýlýnda Alman bilim adamý Alfred Wegener (18801930) tarafýndan ortaya konmuþtur. Bu teoriye göre, kýtalar önceleri tek bir kýta olan Pangaea'yý meydana getirirken, Mezozoik ve Senozoik baþlarýnda parçalanarak birbirinden uzaklaþýp bugünkü görünümünü almýþtýr. Pangaea'nýn varlýðýný doðrulayan kanýtlara fosillerde rastlamaktayýz. Ayný canlýlarýn fosillerine birbirinden binlerce kilometre uzakta bulunan kýtalar üzerinde de rastlanmaktadýr (Þekil 3). Bu durum, söz konusu kýtalarýn bir zamanlar bitiþik olduðunu düþündürmektedir. Bu kýtalar bir araya geldiðinde bir bütünün parçalarý gibi birbirini tamamlar. Dünya haritasýna bakacak olursak, kýtalarýn biçimlerinin týpký bir yapbozun parçalarý gibi birbirine uyduðunu görürüz.

Örneðin þekil 3’te görülen bir bitki fosiline bugün birbirinden çok uzakta bulunan Güney Amerika, Afrika, Hindistan, Antarktika ve Avustralya'da rastlanmasýný baþka nasýl izah edebilirdik? Güney Amerika ve Güney Afrika'da ayný hayvana ait fosiller bulunmuþtur. Kuþkusuz bu hayvanýn Atlantik’i yüzerek aþmýþ olmasý düþünülemez. Bununla birlikte Atlas Okyanusu’nun doðu ve batý kýyýlarýndaki kayaç yapýsý ve daðlarýn uzantýsýnýn benzerlik göstermesi ile buradaki kýta sýnýrlarýnýn bir yapboz parçasý gibi birbirini tamamlamasý nasýl açýklanabilir? Günümüzde de yer kabuðundaki hareketlilik devam etmektedir. Peki bu olay nasýl gerçekleþmektedir? Tartışınız.

Çaydanlýktaki su ısıtıldığında ısınan su yukarı doğru ilerlerken, yüzeydeki yoğun su da aşağı doğru yönelir.

4 Konveksiyonel akýmlar

Çaydanlýk örneðinde olduðu gibi mantoda da yatay ve dikey doðrultuda hareketler vardýr. Çekirdek tabakasý daha sýcak olduðundan mantonun çekirdeðe yakýn kýsýmlarýnda ýsýnma meydana gelir. Bunun sonucunda ýsýnan malzemeler hafifler ve yükselir. Mantonun yer kabuðu ile temas hâlinde olan kýsmý ise daha soðuk ve yoðun olduðundan aþaðýya doðru çöker. Yer kabuðu, bir yapboz gibi birbirine tutturulmuþ oniki büyük ve çok sayýda küçük levhadan oluþur. Kýtalar bu levhalar üzerindedir ve levhalar hareket ettikçe onlar da hareket eder. Bu hareketler birbirlerine doðru ya da birbirinden uzaklaþýr þekilde olabilir. Mantodaki ýsý akýmlarýnýn neden olduðu bu hareketler sýrasýnda levhalar birbirinden uzaklaþýr, birbirlerine çarpar veya birbirlerini sýyýrýrlar. Bu hareketlilik sonucunda levha sýnýrlarýnda uzun zaman ölçeðinde yeni okyanuslar, yeni kýtalar, sýradaðlar ve volkanik daðlar oluþur. Depremler ve volkanik faaliyetlerin nedeni olan bu hareketliliðin levha sýnýrlarýnda olmasýna þaþýrmamak gerekir.

3200 km

5 Levhalar

101

ETKÝNLÝK Kýtalarýn hareketlerini açýklamak için birçok teori ileri sürülmüþtür. Bunlardan biri kýtalarýn kayma teorisidir. Bu teoriye göre, kýtalar önceleri tek bir kýta olan Pangaea'yý meydana getirirken, Mezozoik ile Senozoik baþlarýnda parçalanarak birbirinden uzaklaþýp bugünkü görünümünü almýþtýr. Siz de kýta hareketlerinden yola çýkarak kýtalarýn 50 milyon yýl sonraki hâlini tahmin ederek aþaðýdaki boþluða çiziniz. 245 milyon yýl önce

225 milyon yýl önce

65 milyon yýl önce

Günümüz

102

eOLOJÝk zAMANLAr KONUYA BAÞLARKEN

Üzerinde yaþadýðýmýz Dünya’nýn günümüz koþullarýna sahip olmasý için yaklaþýk 4,6 milyar yýl geçmiþtir. Dünya’nýn oluþumunu 24 saat olan bir günle kýyaslayacak olursak karþýmýza çok ilginç bir tablo çýkar. 00.00’dan 06.00’ya geldiðimizde ilk canlýlarý görürüz. Saat 14.00’te yumuþak dokulu canlýlar, saat 21.00’de okyanuslarda daha karmaþýk canlýlar geliþir. Saat 22.00’de ilk sürüngenler, saat 23.00’te dinozorlar ortaya çýkar ve bunlar 23.30’dan önce soylarý tükenerek ortadan kalkar. Ýnsan ise saat 24.00’e bir saniye kala dünya sahnesindeki yerini alýr. Buna göre ilk insanýn dünya sahnesindeki yerini aldýðý zamanýn neden bu kadar geç olduðunu tartýþýnýz.

6 Dünya’nýn jeolojik geliþimi

Soru: Nemrut Daðý ve Zonguldak’taki taþ köSoru: Kavimler Göçü ve Haçlý Seferleri ne mürü yataklarý ne zaman oluþmuþtur? zaman meydana gelmiþtir? Cevap: Nemrut Daðý Senozoik zamanýn Cevap: Kavimler Göçü Ýlk Çaðda, Haçlý Holosen devresinde, taþ kömürü yataklarý ise Seferleri Orta Çaðda meydana gelmiþtir. Paleozoik (1.Zaman) zaman içerisinde oluþmuþtur. Yukarýdaki birinci metinde gördüðünüz gibi tarihî olaylarýn zamanýný belirtmek için kolaylýk olmasý bakýmýndan önemli tarihî olaylara baðlý olarak tarihî çaðlar belirlenmiþtir. Dünya’nýn oluþumuyla ilgili olaylarýn ifade edilmesi için de önemli jeolojik olaylara baðlý olarak jeolojik zaman tablosu oluþturulmuþtur.

103

JEoloJÝK zaManlar SÜrE (YIl)

JEoloJÝK DEVÝrlEr

BaÞlIca olaYlar

11 bin yıl öncesinden günümüze kadar sürer. Pleistosende buzullaşmaya bağlı deniz seviyesi alçalmıştır. Dönemin sonunda buzul çağı sona erer, iklim yumuşar, denizler yükselir. KUATERNER Pleistosen İstanbul ve Çanakkale Boğazı oluşmuştur. (Buzul çağı) Egeid karasının çökmesi ile Ege Denizi meydana gelmiştir. İnsan yaratılmıştır. İnsanlığın tüm kayıtlı tarihini ve uygarlığını içerir.

Holosen

SENOZOÝK

Pliyosen

65 Milyon NEOJEN

Miyosen

Oligosen Eosen

PALEOJEN

Paleosen

Kretase MEZOZOÝK 186 Milyon

PALEOZOÝK 294 Milyon

Jura Trias

Permiyen Karbonifer Devoniyen Silüriyen Ordovisyen Kambriyen

KAMBRİYEN ÖNCESİ (Prekambriyen) 4 Milyar

104

Oligosen sonu ve Miyosen döneminde, Afrika kıtası Avrupa ile Asya'ya dayandı ve bunun yarattığı basınç sonucu alp kıvrım dağları oluşmuştur. Hindistan Asya ile çarpıştı ve arada kalan katmanlar sıkışarak iki kıtanın birleşme çizgisi boyunca yükseldi; Himalaya Dağları da böyle ortaya çıktı. Petrol, bor, linyit ve tuz madenleri oluşmuştur. Atlas ve hint okyanusları belirmiştir. Bu günkü bitki ve hayvan türlerinin ana hatları ortaya çıkmıştır. Alp kývrýmlarýna hazýrlýk dönemidir. Büyük oranda tortulaþma ve birikmeler olmuþtur. Yer kabuðu kýrýklarla parçalanarak ayrý kýtalara bölünmeye baþlamýþtýr. Kuzey Yarým Küre’nin kuzeyinde Laurasia Kýtasý güneyde ise Gondwana Kýtasý yer almaktaydý. Kuzey Atlantik açýlmýþ, Antarktika, Avustralya kara kütlesi ile Hindistan Gondwana Kýtasý’ndan ayrýlmýþ, Güney Amerika Kýtasý ile Afrika birbirinden ayrýlmaya ve Güney Atlantik açýlmaya baþlamýþtýr. Dinozorlar bu devirde ortaya çýkmýþtýr. Bu zamanýn sonlarýnda kara ve denizlerin daðýlýþý, bugünkü görünüme benzer bir hâle gelmiþtir. Kýtalar henüz birbirinden ayrýlmamýþ durumdadýr. Yeryüzünde tek bir kýta Pangaea vardýr. Büyük bir okyanus, dev kýtayý çevrelemiþtir. Hersinyen ve Kaledoniyen sýradaðlarý oluþmuþtur. Þiddetli kývrýmlar meydana gelmiþtir. Dev bitki türlerinden ormanlar geliþmiþtir. Taş kömürü yatakları oluştu. Kýtalarýn çekirdek kýsmýný oluþturan en eski kývrýmlar teþekkül etmiþtir. Su yosunu (alg) türünden ilk bitkiler ortaya çýkmýþtýr.

erÝNLerDeN GeLeN GÜÇ: ÝÇ kUVeTLer KONUYA BAÞLARKEN

Sekoya aðacý üzerinde duran bir kelebekle röportaj yaptýðýnýzý düþünün. Sekoya aðacý binlerce yýl yaþarken kelebek ancak 3 veya 5 gün yaþayabilir. Kelebeðe üzerinde durduðu cismi canlý olarak algýlayýp algýlamadýðýný sorduðunuzda: "Ben üç gündür buradayým ve tek bir hareket bile hissetmedim." cevabýný alýrsýnýz. Ayný husus ortalama ömrü 60 ile 80 yýl arasýnda deðiþen insanoðlu için de geçerlidir. Üzerinde yaþadýðýmýz yer kabuðunun hareketli olduðunu, ancak hissedebileceðimiz bazen de yýkýcý olabilen sarsýntýlarla algýlayabiliyoruz. Yer kabuðunun sallanmasýný yaþamak insanoðlu için þüphesiz hiç de hoþ bir tecrübe deðildir. Hissedemediðimiz zamanlarda, yer kabuðunun hareketli olduðunun pek de farkýnda olmadan yaþarýz. Oysa yeryüzü devamlý hareket eden dinamik bir sistemin parçasýdýr. Yer sarsýntýlarýndan baþka hangi olaylar yer kabuðunun hareketli olduðunun kanýtýdýr? Tartýþýnýz. Yer kabuðunda hissedebildiðimiz ve hissedemediðimiz hareketler meydana gelmektedir. Enerjisini yerin içinden alan ve yeryüzünde kýtalarý, daðlarý, depremleri, volkanizmayý oluþturan bu kuvvetlere iç kuvvetler adý verilir. Ýç kuvvetlerin oluþum sürecinde meydana gelen hareketlere tektonik hareketler denir. ÝÇ KUVVETLER

DAÐ OLUÞUMU (Orojenez)

KITA OLUÞUMU (Epirojenez)

VOLKANÝZMA

DEPREM (Seizma)

Dað oluÞuMu (oroJEnEz)

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Malzeme: Makas, renkli el iþi kâðýtlarý, cetvel El iþi kâðýtlarýndan yeşil renkli olanı þekilde görüldüðü gibi A, B ve C noktalarýndan kesiniz. Pembe olan ikinci el iþi kâðýdýný boyuna ikiye keserek uçlarýndan birbirine ekleyiniz. Birbirine eklediðiniz ikinci el iþi kâðýdýný þekil 1’deki gibi kesilen noktalardan geçiriniz ve kâðýdý iki yandan düzleþtiriniz. Son olarak her iki yandan kuvvet uygulayýnýz. Bunun sonucunda neler yaþandý? El iþi kâðýdý yerine plastik cetvel kullanýlsaydý hangi sonuç gözlemlenirdi?

105

Denizlere kadar hareket eden buzullar, taþýdýklarý malzemeleri deniz içerisinde biriktirir.

Rüzgârlarýn etkisi ile aþýnan ve taþýnan malzemeler deniz diplerinde biriktirilir.

Akarsular tarafýndan aþýndýrýlan materyeller taþýnarak deniz diplerinde veya jeosenklinal alanlarda biriktirilir.

Yan basýnçlar Biriktirme alaný Jeosenklinal alanlar, milyonlarca yýl süren birikimin sonucunda giderek dolar ve kalýnlýðý binlerce metreye ulaþýr. 7 Tortul tabakalardan görünüm

Okyanus ve deniz diplerindeki jeosenklinallerde oluþan tortul tabakalar, yer kabuðunu oluþturan levhalarýn birbirine yaklaþmasý sonucu yan basýnçlara uðrar. Tortul tabakalarýn sertlik derecesi birbirinden farklý olabilir. Esnek yapýlý tabakalar yan basýnçlara uðradýðýnda kývrýlýrken sert yapýlý tabakalar kýrýlýrlar. Antiklinal Senklinal

Kývrýmlý tabakalardan görünüm

Kývrýmlý yapýda tabakalarýn çanak þeklini aldýðý yere senklinal denir. Kubbemsi þekilde kývrýldýðý bölüme ise antiklinal denir. Antiklinal ve senklinal birer þekil deðil, yapý tipidir.

106

Sert kütleler kývrýlamadýðý için kýrýlmaya uðrar. Ayrýlan parçalar yatay ve düþey yönde birbirinden uzaklaþýr. Bu parçalar arasýnda oluþan kýrýða fay denir.

HORST

GRABEN

Ýki fay hattý arasýnda yüksekte kalan kütleye horst adý verilir.

Ýki fay hattý arasýnda kalan kütlenin blok hâlinde çökmesi ile oluþan çukurluða graben denir.

Bozdaðlar ve Gediz Ovasý’ndan bir görünüm

Dünya’mýz oluþumundan beri üç büyük orojenez, yani dað oluþumuna sahne olmuþtur. Paleozoik’te Kaledoniyen dað oluþumu sýrasýnda Ýskoçya ve Norveç'teki daðlar, Paleozoik sonlarýna doðru gerçekleþen dað oluþum sürecinde Appalaþlar, Urallar ve Orta Ren Daðlarý, Tersiyer’deki son dað oluþumunda ise Alpler, Himalayalar, Andlar ve Kayalýk Daðlarý ortaya çýkmýþtýr. Yandaki þekilde Hindistan levhasýnýn milyonlarca yýl süren kayma süreci görülmektedir. Bu süreç Tersiyer Devrinin ortalarýnda baþlamýþtýr. Hindistan levhasý ile Asya levhasý arasýndaki Tethys Deniz’inde biriken tortullar, Hindistan levhasýnýn Asya levhasýna doðru hareket etmesiyle sýkýþmýþ ve kývrýlarak yükselmeye baþlamýþtýr. Bu yükselme neticesinde Himalaya Daðlarý oluþmuþtur. Günümüzde de Hindistan levhasýnýn kuzeye doðru hareket etmesi hem depremlere hem de Himalayalarýn yýlda 5 mm kadar yükselmesine neden olmaktadýr. Bu dað sisteminin içinde Dünya’nýn en yüksek noktasý olan Everest Tepesi (8.850 m) yer alýr. 10 Hindistan Yarýmadasý’nýn oluþum süreci

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

1. Atlastan yararlanarak Dünya fiziki haritasý üzerinde yukarýda adý geçen daðlarýn yerini bulunuz ve dað sýralarýný bütün hâlinde inceleyiniz. 2. Bu dað sistemleri Dünya üzerinde nasýl bir daðýlým göstermektedir? Harita üzerinde gösteriniz.

107

KITa oluÞuMu (EpÝroJEnEz) Yer kabuğunda meydana gelen geniş alanlı alçalma ve yükselmeler epirojenez olarak ifade edilir. Yer kabuğunu oluşturan levhalar manto üzerinde dengeli bir biçimde dururlar. Buna izostatik denge denir. Ancak bu denge, yer kabuðu üzerinde meydana gelen çeþitli olaylar sonucunda bozulabilir. O hâlde; l

l l

akarsularýn aþýndýrmasýna baðlý olarak taþýnan ve çukur alanlarda biriktirilen maddeler dengeyi nasýl deðiþtirir? Fazla miktarda aþýnan daðlarýn kütle kaybetmesi dengeyi nasýl etkiler? Ýklim deðiþikliði ile buzullarýn erimesi izostatik dengeyi nasýl etkiler?

Kýyý

İlk aşama

Kýyý

Karalar üzerinde meydana gelen buzullaþma sonucunda kara kütlesinin aðýrlýðý artar ve kara kütlesi çöker. Deniz sularý karaya doðru ilerler. Buna transgresyon ( deniz ilerlemesi ) denir. Aþýnma ve buzullarýn erimesi sonucu karalar hafiflemekte ve yükselmektedir. Bunun sonucunda da regresyon (deniz gerilemesi) ortaya çýkar.

İkinci aşama Kýyý

11 Deniz ilerlemesi (Transgresyon)

Epirojenik hareketlere örnek olarak Ýskandinav Yarýmadasý ve Kanada verilebilir. Buzul Çaðýnda buralarda 1 - 2 km kalýnlýðýnda bir buzul örtüsü vardý. Sonradan buzullar eriyince karalarýn üzerindeki yük azaldý ve tekrar yükselmeye baþladý. Yükselme, günümüzde de yavaþ yavaþ devam etmektedir.

İlk aşama

Kýyý

İkinci aşama 12. Deniz gerilemesi (Regresyon)

108

VolkanÝzma konuya baþlarken Etna Yanardaðý’nýn ani püskürmesi harika bir manzara olabilir, ancak çevreye büyük zarar vermektedir. Bununla birlikte insanlar, tarih boyu sadece Ýtalya'da deðil, Hawaii’de, Ýzlanda’da, ABD'de, Meksika'da yani Dünya’nýn birçok yerinde volkanlarla iç içe yaþamýþlardýr. Aktif volkan bölgeleri tehlikeli olmasýna raðmen, insanlar neden bu alanlara yerleþmiþlerdir? Sýnýfýnýzda tartýþarak defterinize yazýnýz.

Etna Yanardaðý

Volkanik faaliyetler, meydana geldikleri yere göre adlar alýrlar.

a. Derinlerde meydana gelen magmatik faaliyetler Magma yerin zayýf olan dirençsiz noktalarýndaki tektonik kýrýlma alanlarýndan yüzeye fýþkýrýr. Ancak bu olay her zaman yaþanmaVolkan yabilir. Yer kabuðunun tabakalarý arasýna kadar sokulan magma yüzeye çýkmadan çeLakolit þitli derinliklerde katýlaþarak Sill batolit, dayk, lakolit, sill gibi deðiþik þekiller oluþturur. Bu þekiller, dýþ kuvvetlerin üstteki tabakalarý aþýndýrmasý sonucu Batolit Dayk Dayk yüzeye çýkar. 13 Derinlik volkanizmasý

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Malzemeler: Balon, bant, hortum, kepekle karýþmýþ ince kum ve kutu. Bir balonun ucuna hortum takarak bantla yapýþtýrýnýz. Hortum dýþarýda kalacak biçimde biraz þiþirilmiþ olan balonu þekildeki gibi kabýn içerisine yerleþtiriniz. Kum ve kepekten yapýlmýþ olan karýþýmý balonun üstüne dökünüz. Balonu biraz daha þiþiriniz ve karýþýmýn yüzeyinde meydana gelen deðiþiklikleri gözlemleyiniz. Gözlemlerinizi rapor hâline getirerek ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

109

b. Yüzeyde meydana gelen magmatik faaliyetler Yerin içinde bulunan magmanýn çatlaklardan yeryüzüne çýkmasý ile volkanik püskürme meydana gelir. Yeryüzüne çýkan magmaya lav denir. Lavlar volkan daðýnýn yamaçlarýndan aþaðý doðru akar.

Kül ve gaz bulutlarý gökyüzünü kaplar. 14 Lav akýntýsý

15 Volkan patlamasý

Volkanik faaliyetler deniz altýnda da devam eder. Üst üste biriken volkanik materyal zamanla deniz yüzeyine çýkarak bir ada hâlini alabilir. 18 Lav akýntýsý

Volkanlar, etkinliklerine göre aktif ve deðiþik türde malzemeler çýkarýrlar.

16 Volkan bombasý

19 Volkan adasý

17 Lapilli

110

Volkanlardan çýkan malzemelerden, boyutlarý 1 cm’den küçük olanlara volkan külü, 1 cm’den büyük olanlara lapilli, daha büyük olanlara ise volkan bombasý adý verilir.

Yanardaðýn tepe kesimindeki baca çukurluðuna krater denir.

21. Krater

Kül ve lav birikintisi

22 Kaldera

Volkanýn tepe kýsmýnýn çökmesi ya da patlayarak parçalanmasýyla oluþan çukurluða kaldera denir.

sönmüþ volkanlar olarak ikiye ayrýlýr. Aktif volkanlar katý, sývý ve gaz gibi

23 Maar

Volkanik arazilerde yer altýnda biriken gazlarýn büyük bir basýnçla patlama þeklinde yüzeye çýktýðý yerlerde oluþan çukurluklara maar adý verilir.

24 Tüf tabakasý 20 Lavlar aktýðý yerlerde çeþitli zararlara sebep olur.

Volkan küllerinin çimentolaşmasıyla, hafif yumuşak, çok gözenekli volkanik taşlar tüf tabakalarını oluşturur.

111

Volkan Þekilleri Yerkürenin derinliklerinde bulunan magma, yer kabuðundaki kýrýk ve çatlaklardan yüzeye sokulur ya da yeryüzüne çýkarak o alaný þekillendirir. Volkanlarýn püskürttüðü malzemeler ve çýkan lavlarýn akýþ özelliklerine baðlý olarak çeþitli volkan þekilleri ortaya çýkmýþtýr.

kül (Piroklastik) Volkanlar Volkanizma sırasında yeryüzüne püskürtülen volkan külü volkan kumu, lapilli, volkan bombası gibi çeşitli boyuttaki, katı maddelerin volkan bacasının çevresine üst üste yığılmaları ile oluşmuş koni biçimli volkanlardır.

Kül konisi 25 Kül konisi

kalkan Volkanlar Akýcý lavlarýn bir bacadan çýkarak birikmesi sonucunda oluþan, geniþ alanlý ve kubbemsi bir görünüþe sahip volkanlardýr. Güneydoğu Anadolu’daki Karacadağ bu şekilde oluşmuştur.

Kalkan volkan

Tabakalý Volkanlar

26 Kalkan volkandan bir görünüm (Hawaii)

Magmadan deðiþik dönemlerde yükselen, fazla akýcý olmayan farklý karakterdeki malzemenin birikmesi ile oluþur. Türkiye’nin en yüksek daðý olan Aðrý Daðý bu þekilde oluþmuþtur. Tabakalý volkan

27 Tabakalý volkandan bir görünüm (Fuji, Japonya)

arazý ÇalIþmasI Yakýn çevrenize inceleme gezisi düzenleyiniz. Gördüðünüz yeryüzü þekillerinin fotoðraflarýný çekiniz ve fotoðraflarý albüm hâline getirip sýnýfta sergileyiniz. Daha sonra sýnýf içerisinde þekillerin hangi güçler tarafýndan meydana geldiðini tartýþýnýz. Sergi bitiminde çalýþmanýzý ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

112

DePremler konuya baþlarken

Ýnsanlýðýn varoluþundan bu yana depremler en önemli doðal olaylardan biri olmuþtur. Ýnsanlar ilk önceleri depremlerin oluþ nedenlerini deðiþik þekillerde açýklamaya çalýþmýþlardýr. Örneðin, sýk sýk deprem olan Japonya'da, Dünya kurulurken topraðýn içinde kalan bir balýðýn dýþarý çýkmak için yaptýðý çýrpýnmalarýn depremleri oluþturduðuna inanýlmýþtýr. Yeni Zelanda'nýn ilkel kavimlerinin inançlarýna göre deprem, deprem yaratan bir tanrýnýn arzusuna baðlý olarak oluþmaktaydý. Ancak 18. yüzyýlýn sonlarýna doðru bu görüþler etkisini yitirmiþ ve depremlerin nedenleri bilimsel yöntemlerle açýklanmaya baþlanmýþtýr. Yaþadýðýnýz bölgede þimdiye kadar olan depremleri araþtýrýnýz. Araþtýrmanýzýn sonucunu sýnýfa sununuz.

28 Çinliler tarafýndan icat edilen ilk deprem ölçerin görünümü (sismograf)

eTkýnlýk Yandaki þekillerde yan basınçlar sonucu yer tabakalarında meydana gelen değişimler gösterilmiştir. Şekilere bakararak ve ön bilgilerinizden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Tabakalarda meydana gelen değişimin nedenlerini söyleyiniz? 2. Þekillere bakarak tabakaların yapısı hakkında neler söylenebilir.

Fay

113

Fay Tipleri Yer kabuðu hareketleri, yer kabuðunu oluþturan tabakalarýn üzerinde çok büyük gerilimler oluþturur. Bu gerilimler neticesinde sert olan tabakalar kýrýlýr. Bu kýrýk alanlar fay hatlarýný oluþturur. Faylarýn geçtiði sahalar çoðu kez yer kabuðunun altýnda biriken enerjinin kolaylýkla yer yüzüne çýktýðý alanlardýr. Fay hatlarýnýn geçtiði yerlerde deprem riski de fazladýr.

Doğrultu atımlı fay

Fay düzlemi

Ters fay Normal fay

Fay hattýnýn iki yanýndaki bloklarýn düþey yönde birbirinden uzaklaþmasýyla oluþur.

Alçalan bloðun, yükselen blok altýna dalmasýyla oluþur.

Kýrýk boyunca tabakalarýn yatay yönde yer deðiþtirmesi ile oluþur.

Yukarýdaki fotoðraflarda görüldüðü gibi faylarýn iki tarafýnda kalan bloklar aþaðý ve yukarý doðru hareket edebileceði gibi yatay olarak da hareket edebilir ve bu hareket sonrasýnda da depremler meydana gelir. Bu tür depremlere tektonik depremler denir. Depremin büyüklüðü açýða çýkan enerji miktarýna baðlýdýr. Deprem dalgalarýnýn en kýsa yoldan yüzeye ulaþtýðý noktadýr.

Fay

Dýþ merkez Ýç merkez

Deprem þiddetinin en fazla hissedildiði yerdir. Deprem dalgalarý suya atýlan taþýn oluþturduðu dalgalar gibi merkezden çevreye doðru yayýlýr. Merkezden uzaklaþtýkça depremin etkisi de azalmaktadýr. Deprem sýrasýnda deprem odaðýndan yayýlan titreþimler (dalgalar) yer kabuðunda sarsýntýlar oluþturur. Depremin baþladýðý yer olarak kabul edilen noktadýr. Birikmiþ enerjinin tümü ilk sarsýntýda boþalmayabilir. Kalan kýsým asýl depremi takip eden artçý sarsýntýlarla boþalýr.

29 Deprem dalgalarýnýn yayýlýþý

114

Deprem Dalgalarýnýn etkisi

eTkýnlýk a

Þekil “a”da panoya bir ucundan sabitlenmiþ yay, “b”de ise yine bir ucundan panoya sabitlenmiþ ip bulunmaktadýr. Yayýn diðer ucundan çekilip býrakýldýðýný, ipin de aþaðý ve yukarý doðru sallandýðýný düþünelim. Buna göre; 1. a ve b uygulamalarýnda hareketlerin yönlerinde nasýl bir farklýlýk görüyorsunuz? 2. Þekillerdeki hareket yönlerinin farklýlýðý cisim üzerinde nasýl bir etki býrakmaktadýr? 3. Ok yönleri ile anlatýlmak istenen nedir?

Deprem sýrasýnda deprem dalgalarýnýn yayýldýðýný öðrenmiþtiniz. Deprem odağından çevreye doğru yayılan dalgaların şiddeti ve etkileri aşağıdaki tabloda gösterilmiştri. Yüzeye ilk ulaşan ve saniyede 8 km yol alan bu dalhalar zemini sıkıştırma ve genişletme özelliğine sahiptir.

Boyuna Dalgalar (P) sýkýþtýrma hareketi sýkýþtýrma hareketi sýkýþtýrma hareketi

Saniyede 4,5 km yol alarak yüzeye ulaşır ve yüzeyi sağa sola, aşağı dikey ve dikey ve yukarı sallar. yatay hareket yatay hareket dikey ve

Enine Dalgalar (S)

yatay hareket

Yüzey Dalgalar (L) Dairesel hareket Dairesel hareket

Dairesel hareket

Saniyede 1,5 km yol alan yüzey dalgalar gibi salınım hareketleri meydana getiren yıkıcı etkisi en fazla olandır.

30 Deprem dalgalarýnýn yayýlýþý

Deprem Dalgalarýný Tespit etmek Deprem, sismoloji biliminin inceleme alanýna girmektedir. Deprem titreþimlerini kaydetmek için bilim adamlarý sismograf denilen cihazý kullanmaktadýrlar. Depremin þiddetini tespit etmek için bazý ölçekler geliþtirilmiþtir ve bunlardan en yaygýn olarak kullanýlaný Richter (Rihter) ölçeðidir. Richter (Rihter) ölçeði depremin yaptığı hasara göre değil, deprem odağından çevreye yayılan enerji miktarına göre yapılmıştır. Deprem sırasında açığa çıkan bu enerjiye depremin magnitüdü (büyüklügü) denir. 31 Depremin þiddetini ölçen sismograflar

115

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Malzemeler: Kâðýt, keçeli kalem, plastik bardak, karton kutu, ip, küçük taþ parçacýklarý. 1. Kutuyu bir masa üzerine yerleþtiriniz ve üzerini kare þeklinde kesiniz. Daha sonra ipi kaleme dolayýp bardakta açýlan deliklerden geçiriniz. 2. Bardaðýn altýndan bir delik açarak diðer keçeli kalemi sabitleyiniz ve bardaðýn içerisine aðýrlýðý olan bir cisim, ayrýca altýna da þekilde görüldüðü gibi þerit hâlindeki kâðýdý yerleþtiriniz. 3. Masayý ileri geri sallayýnýz. Kâðýt üzerinde kalemin nasýl bir etki yaptýðýna bakýnýz. Bu olayý daha hýzlý bir þekilde tekrar deneyiniz ve deðiþimin nasýl olduðunu not ediniz.

eTkýnlýk rihter ölçeði Depremin büyüklüðü (magnitüd)

mercalli ölçeði

Depremin þiddeti

3,5 - 4,2

1-3

Hafif

4,3 - 4,8

4-5

Orta

4,9 - 6,1

6-7

Þiddetli

8 -10

Yýkýcý

11- 12

Afet

6,2 - 7,3 7,4 +

Depremlerin büyüklüðünün sadece magnitüd deðeri olarak verilmesi, deprem konusunda yeterli bilgisi olmayan insanlarýn depremin büyüklüðünü tam olarak anlayamamasýna sebep olmaktadýr. Bundan dolayý, depremlerin magnitüd deðerleri dýþýnda þiddetleri de verilmektedir. Büyüklük depremin odak noktasýndan çýkan enerji miktarýdýr. Þiddet ise depremin yer yüzünde meydana getirdiði etkidir. Yan tarafta verilmiþ olan tablodaki magnitüd ve þiddet deðerlerini karþýlaþtýrýnýz.

Tsunami Depremler yalnýzca karalarda deðil, okyanus ve deniz tabanlarýnda da meydana gelmekte, deniz yüzeyinde dev dalgalarýn oluþmasýna neden olmaktadýr. Tsunami adý verilen bu dalgalar kýyýya kadar ilerleyerek alçak alanlarýn sular altýnda kalmasýna, can ve mal kayýplarýna neden olmaktadýr.

haber köþesý

endonezya'da 8,2 Büyüklüðünde Deprem ABD Jeoloji Enstitüsü, Endonezya'nýn Sumatra Adasý açýklarýnda Richter ölçeðine göre 8,2 büyüklüðünde bir depremin meydana geldiðini bildirdi. Japonya Meteoroloji Ajansý da Sumatra açýklarýndaki depremin Richter ölçeðine göre 8,5 büyüklüðünde olduðunu belirtti. endonezya Tsunami Uyarýsýnda Bulundu Endonezya açýklarýnda, Hint Okyanusu'nda meydana gelen Richter ölçeðine göre 8,2 büyüklüðündeki depremin ardýndan, Endonezya Meteoroloji Ajansý yetkilisi, Sumatra Adasý’nýn kuzeyinde etkili olan depremin ardýndan tsunami uyarýsýnda bulunurken, Hindistan hükûmeti de depremden sonra tsunami ihtimalinin göz ardý edilemeyeceðini açýkladý. (Basýndan 2006) Deprem Türleri: Depremler oluþ nedenlerine göre deðiþik adlar alýrlar. Tektonik depremler; Levhalarýn hareketine baðlý olarak yer kabuðunun derinliklerinde meydana gelen basýnçlar, gerilmeler ve kýrýlmalar sonucunda oluþur. Volkanik depremler; Volkanik patlamalar sırasında meydana gelen sarsıntılardır. Özellikle asit karakterli lavların çıkışı esnasında sarsıntılar yaşanır. Depremin şiddeti volkanizmanın büyüklüğüne ve süresine bağlı olarak değişir. Volkanik depremlerin etki alanı dardır. Çöküntü depremleri; yer altýndaki boþluklarýn (maðara), kömür ocaklarýndaki galerilerin, karstik arazilerde erime sonucu oluþan boþluklarýn tavan bloklarýnýn çökmesi ile oluþur. Etki alanlarý dardýr. Büyük heyelanlar ve gökten düþen meteorlarýn da küçük sarsýntýlara neden olduðu bilinmektedir.

116

117

..................

...hatlarý boyunca oluþur

...nýn yüzeyde oluþturduðu þekillerdir

.................

..................

...nýn yüksekte kalan kýsmýdýr.

..................

.....nýn çöken kýsmýdýr.

Deniz altýndaki alanlar kara hâlini alýr.

..................

Sonucunda oluþur.

Kýrýk daðlarý

Antiklinal

...nýn yükselen kýsmýdýr.

.......

...nýn alçalan kýsmýdýr.

Kývrým daðlarý

Kývrýmlý yapýdýr.

.................

...in etkisi ile oluþur.

Kýrýklý yapýdýr.

...in geniþ alanlý alçalma ve yükselme hareketidir.

..................

Yüzey sular altýnda kalýr.

..................

....in etkisini ölçer.

...................

...in saniyelerle ifade edilen sürecidir.

ÝÇ KUVVETLER

Magma, deprem, orojenez, epirojenez, fay, sismograf, senklinal, tektonik deprem, regrasyon, transgresyon, horst, graben, derinlik volkanizmasý, yüzeysel volkanizma. Yukarýdaki kavramlarý uygun yerlere yerleþtirerek kavram haritasýný tamamlayýnýz.

..................

...nýn derinde oluþturduðu þekillerdir.

Volkanizma

Volkanik deprem

Volkanik faaliyetler sýrasýnda oluþur.

.....in etki alaný en fazla olanýdýr.

..................

...in kaynaðýný aldýðý yerdir.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

...ýn etkisi ile oluþur.

ÜNEÞ’TEN GELEN GÜÇ: DIÞ KUVVETLER konuya baþlarken

Yandaki fotoðrafı inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Fotoğrafta görülen yer şeklinin oluşumunda etkili olan faktörler nelerdir? 2. Çevrenizde akarsu, rüzgar ve dalgalar tarafından meydana gelen hangi şekiller bulunmaktadır?

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Geçmiþ yýllara ait bir fotoðrafýnýz ile günümüze ait bir vesikalýk fotoðrafýnýza bakýnýz. Fotoðraflarda, dýþ görünüþünüzde geçmiþten günümüze doðru nasýl bir deðiþim görülmektedir? Sizce doðada da buna benzer bir deðiþim var mýdýr? Ýzlenimlerinizi ve görüþlerinizi yazarak ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

Doðal DeðÝÞÝm Dýþ kuvvetlerin aþýným ve birikim faaliyeti sonucu bir yandan mevcut þekiller deðiþirken bir yandan da yeni þekiller meydana gelir. Fakat yer þekillerinin oluþumu uzun bir süreçte gerçekleþtiðinden bu süreç insanlar tarafýndan gözlemlenemez. Örneðin bir akarsu yataðýný ancak 200-250 yýlda ortalama 1 metre aþýndýrabilir. Dolayýsýyla doðal deðiþim insan ömrüyle kýyaslanmayacak kadar uzun bir zaman diliminde gerçekleþmektedir. Yer þekillerinin oluþumunda iç ve dýþ kuvvetler birlikte etkili olurlar. Ýç kuvvetler büyük daðlar, geniþ ovalar ve volkanik þekiller gibi ana yer þekillerini meydana getirirler. Dýþ kuvvetler ise iç kuvvetler tarafýndan meydana getirilen bu yer þekillerini aþýndýrarak yeni þekiller oluþtururlar. Dýþ kuvvetler faaliyetlerini; aþýndýrma, taþýma ve biriktirme olmak üzere üç aþamada gerçekleþtirir. Aþýndýrmanýn olduðu yerde aþýným þekilleri, aþýndýrýlan malzemenin taþýnarak biriktirildiði yerlerde ise birikim þekilleri meydana gelir.

118

Dýþ kuvvetler kendi arasýnda üç ana gruba ayrýlýr. Bunlarý aþaðýdaki þemayý birlikte inceleyerek görelim. DIÞ KUVVETLER

Sular

Rüzgârlar Akarsular

Yer altý sularý

Buzullar Dalga ve akýntýlar

32 Dýþ kuvvetler kavram aðý

rüzgârlarIn olUÞTUrDUðU ÞekÝller Rüzgâr, çarptýðý yerlerden çeþitli materyaller kopararak o yerde aþýným þekilleri meydana getirir. Aþýndýrdýðý bu materyalleri hýzýnýn azaldýðý yerde biriktirerek de birikim þekilleri oluþturur. Rüzgâr, kurak ve yarý kurak iklim bölgelerinde daha etkili olduðu için rüzgâr aþýným ve birikim þekilleri buralarda yaygýndýr.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Malzemeler: Saç kurutma makinesi, toprak. Süreç: Topraðý geniþ bir zemine yayýnýz. Saç kurutma 1 makinesini düþük ayarda çalýþtýrarak yandan topraða tutunuz. Sonra yavaþ yavaþ makinenin ayarýný yükseltiniz. Bunun sonucunda; 1. Makinenin ayarýnýn deðiþmesi toprak tanelerinin taþýnmasýný nasýl etkiledi? 2. Makinenin ayarý hangi konumdayken daha büyük toprak tanecikleri taþýndý? 3. Hangi konumda toprak tanecikleri daha uzaða taþýndý? Defterinize yazýnýz. Bu deneyden yola çýkarak rüzgârýn aþýným ve birikim þekillerini nasýl meydana getirdiðini arkadaþlarýnýzla tartýþýnýz. 2

119

Rüzgâr aþýndýrmasý ve biriktirmesi sonucu aþaðýdaki yer þekilleri oluþur. 1. Mantar kaya

2. Tafoni Suda çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerde kayaçlarýn çözünen kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılması sonucu oluşan kovuklardır.

Kurak ve yarı kurak bölgelerde kayaların alt kısımlarının rüzgarlar tarafından aşındırılması sonucu oluşan mantar görünümlü kayaçlardır.

2 3

3. Barkan Rüzgârýn biriktirmesi sonucu meydana gelen hilal biçimindeki þekillerdir.

4. Kumullar Kum tanelerinin oluşturdukları yığınlara kumul adı verilir. 33 Rüzgâr aþýným ve birikim þekilleri

120

5. Lösler Rüzgârýn taþýdýðý ince boyuttaki malzemeleri hýzýnýn azaldýðý yerde biriktirmesiyle oluþan depolardýr.

eTkýnlýk

Rüzgârýn yandaki fotoðraflarda görülen alanlardan hangisinde etkili olabileceðini söyleyip bu durumun nedenini açýklayýnýz.

akarSUlar Ve olUÞTUrDUðU ÞekÝller Akarsu, belli bir yatak içinde ve eðim boyunca akar. Akýþý sýrasýnda yüzeydeki malzemeyi aþýndýrarak taþýr ve hýzýnýn azaldýðý yerde bu malzemeyi biriktirir. Aþýným ve birikim faaliyeti; akarsuyun hýzý, yaðýþ, bitki örtüsü ve eðime baðlý olarak deðiþir. Akarsuyun doðduðu yere kaynak, denize veya göle ulaþtýðý yere ise aðýz adý verilir. Akarsu, özellikle dik yamaçlarda yataðýný derine doðru aþýndýrýr. Aðýz kýsmýndan kaynak kýsmýna doðru yaptýðý aþýndýrma geriye doðru aþýndýrma olarak adlandýrýlýr. Aþýnmanýn ilerlemesi ile yatak eðimi azalýr. Buna baðlý olarak geriye doðru aþýndýrma yavaþlar ve yana doðru aþýndýrma etkili olur. Akarsuyun yataðýný derine doðru aþýndýrabileceði en son seviyeye kaide seviyesi adý verilir. Kaide seviyesi genellikle deniz seviyesidir. Buna mutlak kaide seviyesi de denir. Bazen bir göl ya da kapalý bir çukurluk da bir akarsu için kaide seviyesi olabilir. Bunlar da yerel kaide seviyesidir. Akarsuyun yataðý üzerindeki eðim kýrýklýklarýnýn olduðu yerde yüksekten akmasýyla çaðlayanlar meydana gelir. Akarsu, çeþitli þekillerde aþýndýrarak yataðýnýn eðimini giderek azaltýr. En sonunda akarsu yataðý deniz seviyesine yakýn ve çok az eðimli bir profil kazanýr ki buna denge profili denir. Bir akarsuyun belli bir kesitinde bir saniyede geçen su miktarýna akým (debi) adý verilir ve m3/sn olarak ölçülür. Akýmýn fazla olmasý aþýným faaliyetini de hýzlandýrýr. Akarsularýn kollarý ile birlikte sularýný topladýðý alana akarsu havzasý adý verilir (Şekil 35).

Eðimin fazla olduðu yerlerde akarsu aþýndýrmasý hýz kazanýr.

Kaynak

Akarsu havzalarýný birbirinden ayýran sýnýra su bölümü çizgisi adý verilir.

Eðimin az olduðu yerlerde aþýnma yavaþlar, birikme hýz kazanýr.

Aðýz

34 Akarsuyun denge profiline ulaþma aþamalarý

Sularýný deniz ve okyanuslara ulaþtýran havzalara açýk havza (Þekil 35), ulaþtýramayan havzalara ise kapalý havza adý verilir.

35 Açýk havza

Bir akarsuyun taþýdýðý su miktarý; iklim, bitki örtüsü, buharlaþma, yaðýþ türü ve miktarýna baðlý olarak yýl içinde deðiþir. Bu deðiþiklik akarsu rejimi olarak adlandýrýlýr. Yýl içinde su seviyesinde belirgin bir deðiþiklik görülen akarsulara düzensiz rejimli akarsular, bu seviyenin çok fazla deðiþmediði akarsulara ise düzenli rejimli akarsular adý verilir.

121

akarsu aþýným ve Birikim Þekilleri

eTk ýnlýk Aþaðýda akarsu aþýným ve birikim þekilleri tanýmlanmýþtýr. Bu tanýmlarda ifade edilen yer þekillerini ait olduðu fotoðraflarla örnekteki gibi eþleþtirerek aþýným ve birikim þekilleri olarak sýnýflandýrýnýz.

Yatay tortul tabakalarýn bulunduðu yerlerde akarsular, yataklarýný derine doðru aþýndýrarak kanyon vadi adý verilen þekiller meydana getirir.

Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aþýndýrarak asimetrik vadiler oluþturur.

Çaðlayanlarda yüksekten düþen sularýn çarptýðý yerde yapmýþ olduðu aþýndýrmalarla oluþan çukurluklara dev

kazaný oluþur. 3

Akarsu tarafýndan taþýnan malzemeler yatak eðiminin azalmasý sonucu akarsu yataðýnda birikerek ada görünümü alýr. Bu adacýklara ýrmak adasý adý verilir.

Akarsular tarafýndan derin vadilerle parçalanan geniþ düzlükler plato olarak adlandýrýlýr.

4 Volkanik bölgelerde bulunan tüflerin sel sularý tarafýndan aþýndýrýlmasýyla peri bacalarý meydana gelir. Bazý peri bacalarýnýn üzerinde sert kayaçlardan oluþan þapka görünümlü kýsýmlar bulunur. 5

Yumuşak ve geçirimsiz kayaçların bulunduğu yerlerde yüzeysel akış ve sellenmenin etkisiyle oluşan engebeli yarıntılara kırgıbayır (badlans) adı verilir.

122

Akarsular, dik yamaçlarda hýzlý akarak derine doðru aþýndýrmalar sonucu çentik vadileri (V þekilli vadileri) meydana getirir.

Akarsularýn, taþýdýklarý sedimentleri dað eteklerinde eðimin azaldýðý yerlerde birikmesiyle birikinti konileri ve konilerin birleşmesi ile de birikinti yelpazeleri meydana gelir.

Akarsular,dirençli ve sert kayaçları enine keserek boðaz vadileri meydana getirir.

Akarsular, eðimin azaldýðý yerde yataðýný yana doðru aþýndýrarak geniþ tabanlý vadileri meydana getirir.

12 Akarsular tarafýndan taþý- 14 Eğimin azaldığı ve düzleştiği nan malzemelerin daðlýk böl- yerlerde akış hızının azalmasına ve gelerdeki çukur alanlarda bi- farklı yapıdaki kayaçların varlığına rikmesi ile dað içi ovalarý bağlı olarak akarsuların kıvrımlar yaparak oluşturduğu şekillere meydana gelir. menderes adý verilir.

10 Akarsular, taþýdýklarý malzemeyi denize veya göle ulaþtýklarý yerde biriktirir ve denizin sýð yerlerinde deltalarý meydana getirir. Sizce delta ovasý, her kýyýda meydana gelir mi? Delta ovasýnýn oluþumunda dalga ve akýntýlar nasýl bir etkiye sahiptir? Eðim delta ovasýnýn oluþumunda nasýl etkili olur?

123

ÇÖzüneBÝlen kaYaÇlarDa olUÞan Yer ÞekÝllerÝ Yeryüzünde jips(alçı taşı), kalker(kireç taşı), kaya tuzu gibi suda kolay çözünebilen kayaçların yaygın olduğu bölgelerde suların etkisiyle karstik aşınım ve birikim şekilleri oluşur. Suda eriyik halde bulunan kalsiyum karbonatın suyun buharlaşması sonucu çökmesiyle traverten,sarkıt,dikit gibi karstik birikim şekilleri oluşur. Kalker, jips, tuz gibi kayaçların çözünmesi sonucu lapya,dolin,uvala,obruk,mağara gibi karstik aşınım şekilleri oluşur.

eTkýnlýk Malzemeler: Küp þeker, bir bardak su. Süreç: Küp þekerleri bir kutu içinde kare biçiminde yan yana sýralayýnýz. Az miktarda suyu þekerlerin üzerine dökünüz. 2-3 dakika bekledikten sonra þeker taneleri üzerinde meydana gelen deðiþimi gözlemleyiniz. Þekerin çözünmesi ile karstik þekillerin oluþumasý arasýnda sizce nasýl bir benzerlik vardýr? Tartışınız.

eTkýnlýk Aþaðýda karstik aþýným ve birikim þekilleri tanýmlanmýþtýr. Bu tanýmlarda ifade edilen yer þekillerini ait olduðu fotoðraflarla örnekteki gibi eþleþtirerek aþýným ve birikim þekilleri olarak sýnýflandýrýnýz. 1 2 Su damlacýklarý içindeki kalsiyum karbonatýn maðara tavanýnda birikmesi ile sarkýt, maðara tabanýnda birikmesiyle de dikit oluþur. 3 Sarkýt ve dikitlerin zamanla birleþmesiyle sütun adý verilen birikim þekilleri meydana gelir. 4 Sular tarafýndan çözünen kalker tabakasý üzerinde lapya denilen oluklar oluþur. Lapyalarýn geniþliði 1-2 cm’den 1-2 m’ye kadar ulaþabilir. 5 Karstik bölgelerdeki sular düden adý verilen çukurluklardan yer altýna sýzar. Yaðýþýn bol olduðu dönemlerde ise sular düdenlerden yeryüzüne çýkar.

124

ETKÝNLÝK Aþaðýda karstik aþýným ve birikim þekilleri tanýmlanmýþtýr. Bu tanýmlarda ifade edilen yer þekillerini ait olduðu fotoðraflarla örnekteki gibi eþleþtirerek aþýným ve birikim þekilleri olarak sýnýflandýrýnýz. 1

Karstik kayaçlarýn çözünmesi so- 2 Dolinlerin birleþmesiyle nucunda meydana gelen küçük çu- uvalalar meydana gelir. kurluklar dolin olarak adlandýrýlýr.

3 Birkaç uvalanýn birleþmesiyle polyeler meydana gelir. Polyelerin geniþliði birkaç km’yi bulabilir.

Karstik arazide yer altýna sýzan sular burada çatlaklar boyunca kendisine yol bulur ve çözünmeyle bu yolu geniþletir. Çatlaklarýn zamanla büyüyüp geniþlemesi ile maðaralar meydana gelir. Birden fazla maðaranýn birleþmesiyle de galeri adý verilen daha büyük maðaralar oluþur.

5 Yeryüzüne çýkan sularýn bünyesindeki kalsiyum karbonatýn çökelmesi ile traverten adý verilen yer þekilleri meydana gelir. Travertenler ihtiva ettikleri minerallerin özelliðine baðlý olarak farklý renk alýr.

6 Maðara tavanlarýnýn veya derinliði artan dolinlerin çökmesi ile meydana gelen çukurluklara obruk adý verilir. Obruklarýn tabanlarýnda sularýn birikmesiyle obruk gölleri meydana gelir.

Aþaðýdaki þemada yer alan boþluklara karstik aþýným ve birikim þekillerini yazýnýz. Karstik þekiller Aþýným þekilleri

Birikim þekilleri

125

BUZULLARIN OLUÞTURDUÐU ÞEKÝLLER Uzun yýllar boyunca yaðan kar üst üste birikir. Kar, zamanla erime ve donma olayý sonucunda kristalleþerek buzkar buzuna dönüþür. Buzkar buzunu oluþturan taneler, kar yaðýþlarý ile gittikçe artan basýnç altýnda sýkýþýr ve taneler arasýndaki boþluklar kapanýr. Böylece buzkar buzuna göre daha iri kristallerden oluþan glasiye buzu meydana gelir. Bunun sonucunda buzullar oluþur (Þekil- 36). Buzullar hareket hâlindedir. Ancak bu hareketin hýzý buzulun büyüklüðüne ve eðime göre deðiþir. Örneðin; örtü buzullarý yýlda 6-9 metre hýzla hareket ederken vadi buzullarýnda bu hýz daha fazladýr. Vadi buzullarý eðim doðrultusunda kayarcasýna hareket ederken vadiyi aþýndýrýr ve vadinin görünümünü deðiþtirir.

36 Buzul buzunun oluþum süreci

Buzullarýn beslenme alaný. Buzullar eðim doðrultusunda hareket ederler ve bünyelerine kattýðý malzemeyi eðimin azaldýðý yerlerde biriktirirler. Buzullarýn aþýndýrarak oluþturduðu çukurlarda sularýn birikmesi sonucu buzul gölleri meydana gelir. Buzullar vadi boyunca hareket eder. Bu hareketi sýrasýnda vadinin de þeklini deðiþtirerek “U” þeklinde vadiler oluþturur. Vadileri kaplayan bu buzullara vadi buzulu adý verilir.

126

Buzullar, Antarktika ve Gröndland gibi büyük kara parçalarý üzerinde örtü buzulu þeklinde geniþ alanlara yayýlmýþtýr.

ETKÝNLÝK Sýcaklýðýn düþük olduðu bölgelerde yaðan karlar donarak birikir. Bu karlara toktaðan kar (kalýcý kar) denir. Toktaðan karýn baþladýðý yüksekliðe toktaðan kar sýnýrý adý verilir. Yandaki þekilde toktaðan kar sýnýrýnýn Ekvator’dan kutuplara doðru deðiþimi görülmektedir. Buna göre toktaðan kar sýnýrý Ekvator’dan kutuplara doðru nasýl bir deðiþim göstermektedir? Bu deðiþimin sebepleri nelerdir?

Yüksek daðlarýn zirvelerini örten buzullar takke buzulunu oluþturur.

Sirk buzullarý, daðlardaki çukur ya da çanaklara yerleþmiþ buzullardýr.

Buzullar, aþýndýrarak taþýdýklarý çeþitli boyuttaki malzemeyi hareketin bittiði yerlerde biriktirirler. Bu malzemeye moren (buzul taþ) adý verilir. Morenler, buzul erimesi sonucu oluþan akarsular tarafýndan taþýnarak eðimin azaldýðý yerlerde biriktirilir ve bu yerlerde sander düzlüklerini meydana getirir. Buzullar, sert kayalarý çizerek ve cilalayarak hörgüçkaya adý verilen þekiller oluþturur.

37 a : Sander düzlüðü b : Hörgüç kaya

127

DALGA VE AKINTILARIN OLUÞTURDUÐU YER ÞEKÝLLERÝ Deniz yüzeyinde rüzgârlarýn etkisi ile meydana gelen salýnýmlara dalga adý verilir. Dalgalarýn oluþmasýnda, rüzgârlarla birlikte gelgit ve deniz tabanlarýnda meydana gelen deprem, heyelan ve volkanizma gibi olaylar da etkili olur. Dalgalar, çarptýklarý kýyýlarý aþýndýrarak þekillendirir. Aþýnan malzeme kıyı boyunca biriktirilir. Böylece dalga aþýným ve birikim þekilleri oluþur.

1. Dalgalar, çarptýklarý yüksek kýyýlarý alttan aþýndýrýr.

2. Alttan oyulan kýyýlarýn üst kýsýmlarý zamanla çöker. Böylece falez adý verilen dik kýyý þekilleri meydana gelir.

Denizdeki bir adanýn kýyý oklarý ile karaya baðlanmasý sonucu oluþan þekillere tombolo adý verilir.

3. Dalgaların taşıdığı malzemeleri deniz içinde veya kıyıya paralel bir şekilde biriktirmesiyle kıyı oku oluşur.

Koy ve körfez önlerinin kýyý oklarý ile kapanmasý sonucu lagünler meydana gelir.

128

Dalgalarýn, kum ve çakýllarý sýð kýyýlarda biriktirmesi sonucu oluþan kumsallara plaj adý verilir.

Denize dik uzanan kara parçalarýnýn dalgalar tarafýndan alttan aþýndýrýlmasý ile doðal köprüler oluþur.

YER ÞEKÝLLERÝNÝN DÝÐER OLUÞUM SÜREÇLERÝ

Kütle Hareketleri Yer kabuðunun üst kýsmýný oluþturan toprak kütlesi zaman zaman çeþitli faktörlere baðlý olarak yer deðiþtirir. Ana kaya üstündeki toprak kütlesinin bir yamaç boyunca eðim doðrultusunda yer deðiþtirmesi toprak kaymasý, toprak tabakasýnýn ana kaya ile birlikte yer deðiþtirmesi de heyelan olarak adlandýrýlýr. Heyelan çoðunlukla kar erimelerinin baþladýðý ve bol yaðýþlý dönemlerde meydana gelir. Uzun süre devam eden yaðýþlardan sonra suya doygun hâle gelen toprak, kütle hâlinde yer deðiþtirir. Yamaç eðiminin fazla olmasý, topraðýn su ile doygun hâle gelmesi heyelan olayýný hýzlandýrýr. Bunun dýþýnda kaya düþmesi ve çamur seli gibi kütle hareketleri de vardýr.

ETKÝNLÝK 2

Yandaki ve yukarýdaki fotoðraflarý inceleyiniz. Buna göre; Birinci fotoðraftaki toprak kütlesi neden yer deðiþtirmiþ olabilir? Ýkinci fotoðrafta görülen bölgede böyle bir görüntü oluþabilir mi? Neden?

5. Yamaç eðiminin fazla olmasý heyelan oluþumunu hýzlandýrýr.

1. Heyelan yarasý 2. Eðim boyunca hareket eden toprak ve kaya kütlelesinin akarsu vadisini týkamasý sonucu heyelan set gölleri meydana gelir. 3. Kopan toprak kütlesi eðim doðrultusunda hareket eder.

1 3

6.Tabakalarýn yamaç doðrultusunda uzanmasý heyelan oluþumunu hýzlandýrýr.

4 6

4. Bitki örtüsü ve beþerî yapýlar da kayan toprak kütleleriyle birlikte yer deðiþtirir. Bazen yerleþim birimleri toprak kütleleri altýnda kalabilir.

7. Killi toprak su ile temas edince kayganlaþýr. Bu topraklarýn olduðu yerlerde sýk sýk heyelan görülür.

38 Heyelan oluþumu

129

KIYI TÝPLERÝ VE OLUÞUM SÜREÇLERÝ Dünya üzerinde farklı kıyı tiplerinin oluşmunda yeryüzü şekilleri ile akarsular, buzullar, gel-git, dalga ve akıntılar etkili olmuştur. Daðlarýn kýyý çizgisine dik uzandýðý bölgelerde enine kýyýlar meydana gelir. Bu tip kýyýlar fazla girintili çýkýntýlýdýr.

Daðlarýn kýyý çizgisine paralel uzandýðý bölgelerde meydana gelen boyuna kýyýlar sade bir görünüme sahiptir. Buzullarýn etkisi ile oluþan hörgüçkaya ve morenlerin sular altýnda kalmasý ile meydana gelen kýyýlara skayer kýyý adý verilir.

Deniz kıyılarında akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla ria tipi kıyılar oluşur.

Buzul vadilerinin sular altýnda kalmasýyla fiyortlu kýyýlar meydana gelir. Fiyort tipi kýyýlarýn bulunduðu bölgelerde çok sayýda koy, körfez ve yarýmada meydana gelir.

130

Kýyý oklarýnýn koy önlerini kapatmasý ile limanlý kýyýlar meydana gelir.

Denize paralel uzanan daðlar arasýndaki vadiler, denizin yükselmesi sonucunda sular altýnda kalýr. Böylece denizin içinde kalan dað ve tepeler ada görünümü alarak dalmaçya tipi kýyýlar oluþturur.

Haliç tipi kıyılar gel-git olayının etkili olduğu yerlerde akarsuların ağızlarının genişlemesi ile oluşan kıyılardır.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Aþaðýdaki kavramlarý uygun yerlere yazarak kavram haritasýný tamamlayýnýz. Akarsu, dalgalar, rüzgârlar, barkan, kumullar, kaynak, falez, debi, rejim, rejimi düzensizdir, kanyon vadi, dolin, asimetrik vadi, akarsu yataðý, vadi, karstik þekiller, çentik vadi, boðaz vadi, sarkýt, dikit, polye, uvala. DIÞ KUVVETLER Tafoniyi oluþturan kuvvettir. ...den kýyýyý en fazla þekillendirenidir.

...in yeryüzünü en fazla þekillendirenidir. ................ ............................ ...ýn biriktirmeleri sonucu oluþur.

............................ ...yun doðduðu yerdir.

...un bir kesitinden saniyede geçen suyun m3 cinsinden deðeridir.

...ýn etkisi ile oluþur.

............................

................ ...un su miktarýnda yýl içinde meydana gelen deðiþimdir.

.............

...ýn aþýndýrmasý ile oluþur.

................ .............

...un akýþa geçtiði yerdir. Yýl içinde çok deðiþiyorsa

...ile aðýz arasýndaki kesimdir.

............. .............

................................. ..................... ...nin V þeklinde olanýdýr.

Yamaçlarý basamaklý olanýdýr.

...nin U þeklinde olanýdýr. ...nin yamaçlarý asimetrik olanýdýr. ....................

.....................

....................

...in eriyebilen kayaçlarý eritmesi sonucu oluþan aþýným ve birikim þeklidir.

.....................

...maðara tavanýndan sarkan birikim þeklidir.

............................ ...in aþýným þeklidir. ...ýn maðara tabanlarýnda kalsiyum karbonatýn birikmesi ile oluþanýdýr.

..................... ...larýn birleþmesi ile oluþan erime çukurudur.

...lerin birleþmesi ile oluþur.

.....................

...in birleþmesi ile oluþur.

.....................

131

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki ifadeleri uygun biçimde eþleþtiriniz. Alfred Wegener a) Yerküre’nin en sýcak bölgesi l Çekirdek b) Kýtalarýn kayma teorisi l Manto c) Yer kabuðundaki hareketler l Pangaea ç) Yerküre’nin hamurumsu kývamdaki katmaný l Tektonik hareketler d) Tek kýta l

Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Levha tektoniðini ispatlayan deliller nelerdir? 2. Jeolojik zamanlara göre tektonik hareketleri belirtiniz. 3. Aþaðýda yer alan þekilde soru iþaretlerinin yerine gelebilecek olan sözcükleri yazýnýz.

4. Yandaki þekilde numaralarla gösterilen bölümlerin isimlerini yazýnýz.

5. Yukarýdaki fotoðrafta ok iþareti ile gösterilmiþ olan yerde hangi olay yaþanmýþtýr? 6. Bulunduðunuz yerde dað gruplarý varsa, hangi dað sistemine girdiðini araþtýrýnýz. 7. Orojenez ve epirojenez ile depremlerin oluþum süreçlerini karþýlaþtýrýnýz. 8. Fiziksel çözülme nasýl meydana gelir? 9. Kimyasal çözünmede etkili olan temel faktörler nelerdir? 10. Heyelanýn oluþumunda hangi faktörler etkilidir? 11. Kýyýlarýn þekillenmesinde daðlarýn uzanýþý nasýl etkili olur? 12. Akarsu birikim þekillerinin oluþmasýnda hangi faktörler etkilidir?

132

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki ifadelerden doðru olanlarýn yanýna “D”, yanlýþ olanlarýn yanýna “Y” koyunuz. 1. Mantar kaya, buzullarýn etkili olduðu bölgelerde oluþur. 2. Karstik þekillerin oluþumunda sadece yer altý sularý etkilidir. 3. Kapalý havza akarsularý, deniz veya okyanuslara ulaþmaz. 4.Sert kayaçlarýn buzullar tarafýndan aþýndýrýlmasý ile hörgüç kaya meydana gelir. 5. Akarsuların debisi yýl boyunca deðiþmez.

( ( ( ( (

) ) ) ) )

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1. Dað oluþumu sýrasýnda kývrýlma ile yüksekte kalan kýsýmlara………………..alçakta kalan kýsýmlara ……………………denir. 2. Epirojenez sonucunda denizin karaya doðru ilerlemesine……………………….denir. 3. Volkan konilerinin tepe kýsmýndaki çukura ……………………..denir. 4. 5. 6. 7. 8.

Etki alanlarý en dar olan depremler .....………. dýr. Heyelanlarýn akarsu vadilerini týkamasýyla ................................... meydana gelir. Akarsuyun yataðýný derine aþýndýrabileceði en son seviye ....................................... seviyesidir. Dað içi ovasý ................ azaldýðý yerlerde meydana gelir. Menderes oluþturan akarsularýn ............................................... azalýr.

9. Irmak adasý ...............................in azaldýðý vadi yataklarýnda meydana gelir. 10. Çaðlayanlardan düþen suyun aþýndýrmasý ile ....................... meydana gelir. 11. Maðara tavanýndan damlayan suyun içindeki .....................................ýn maðara tabanýnda birikmesi ile.............. oluþur. 12. Dolinlerin birleþmesi ile ......................oluþur. .......................ýn birleþmesi ile ...................... oluþur. 13. Buzul erimesi sonucu oluþan akarsularýn taþýdýðý ............lerin eðimin azaldýðý yerlerde birikmesiyle .................. meydana gelir. Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Aþaðýdakilerden hangisi iç kuvvetlerdendir? A) Akarsular B) Orojenez C) Rüzgârlar

D) Buzullar

E) Dalgalar

2. Büyük kara parçalarýnýn çanaklaþma, alçalma ve yükselme hareketlerine epirojenez adý verilir. Yukarýdaki cümleye göre epirojenezin oluþmasýnda aþaðýdakilerden hangisi etkili deðildir? A) Deniz ilerlemesi B) Birikme C) Aþýnma D) Buzullaþma E) Yan basýnçlar 3. Çukurova alüvyal birikintilerin aðýrlýðýyla yýlda bir kaç mm alçalmaktadýr. Buna göre Çukurova Havzasý’nda meydana gelen olaylar aþaðýdakilerden hangisi ile açýklanabilir? A) Orojenez B) Epirojenez C) Yer kabuðunun kýrýlmasý D) Karstik alanlarýn çökmesi E) Volkanizma

133

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

4. Aþaðýdakilerden hangisinin oluþumunda iç kuvvetler etkili deðildir? A) Horst B) Graben C) Göçme depremlerinin oluþumunda D) Fay hatlarýnýn oluþumunda E) Tektonik depremlerin oluþumunda 5. I. Toroslarýn oluþumu II. Çukurova havzasýnýn alçalmasý III. Ýskandinavya'nýn yükselmesi IV. Gediz Havzasý’nýn oluþmasý Yukarýdakilerden hangileri epirojenez olayýna örnek olarak gösterilebilir? A) I ve III

B) II ve IV

C) II ve III

D) I ve IV

E) III ve IV

6. Aktif volkanlarýn çevresi tehlikeli olmasýna raðmen insanlar neden bu alanlara yeleþmiþlerdir? A) Yüzey þekilleri düz olduðu için B) Sýcak olduklarý için C) Verimli tarým alanlarý olduðu için D) Önemli maden yataklarý olduðu için E) Bitki örtüsü gür olduðu için 7. Aþaðýdaki yer þekillerinden hangisi kayaçlarýn çözünmesi ile meydana gelir? A) Hörgüç kaya B) Tafoni C) Sarkýt D) Dolin E) Tombolo 8. Aþaðýdakilerden hangisi akarsularýn meydana getirdiði birikim þekilleri arasýnda yer alýr? A) Vadi B) Moren C) Maðara D) Barkan E) Birikinti konisi 9. Menderesler oluþturan bir akarsu için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Uzunluðu artmýþtýr. B) Hýzý azalmýþtýr. C) Taþýma gücü artmýþtýr. D) Aþýndýrma gücü azalmýþtýr. E) Denge profiline yaklaþmýþtýr. 10. Aþaðýdaki kýyý tiplerinden hangisinin oluþumunda daðlarýn denize göre uzanýþ yönü doðrudan etkilidir? A) Skayer B) Ria C) Dalmaçya D) Fiyort E) Limanlý 11. Denge profiline yaklaþan bir akarsu için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Akýþ hýzý azdýr. B) Derine doðru aþýndýrma yavaþtýr. C) Eðimi azalmýþtýr. D) Aþýndýrma gücü fazladýr. E) Birikim þekilleri oluþturur.

134

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

12. Aþaðýdakilerden hangisi dýþ kuvvetler arasýnda yer almaz? A) Dalgalar B) Akarsular C) Orojenez D) Rüzgârlar E) Yer altý sularý 13. Aþaðýdakilerden hangisi kurak bölgelerde görülen yer þekillerinden deðildir? A) Tafoni B) Barkan C) Mantar kaya D) Hörgüç kaya E) Kumullar 14. Birikinti koni ve yelpazeleri gibi yer þekillerinin bulunduðu bir bölge için aþaðýdakilerden hangisi söylenemez? A) Eðimi azdýr. B) Akarsular biriktirme yapar. C) Akarsu aþýndýrmasý yavaþlamýþtýr. D) Akarsu sadece geriye doðru aþýndýrma yapar. E) Dev kazaný ve þelale oluþumu görülmez. 15. Aþaðýdaki kýyý tiplerinden hangisinin oluþumunda buzullar etkilidir? A) Enine kýyýlar B) Boyuna kýyýlar C) Fiyort tipi kýyýlar D) Limanlý kýyýlar E) Ria tipi kýyýlar 16.

9.sınıf öğrencileri ve coğrafya öğretmeni arazi gezisinde yukarıda yer alan şekillerin görüldüğü yüzey şekillerine sıkça rastlamışlardır. Söz alan öğrencilerden Ali: Bitki örtüsünün zayıf olması oluşumda etkili olmuştur Melike: Arazinin eğimli olması etkili olmuştur. Hasan: Kimyasal çözünme fazladır. Derya: Oluşumunda dış kuvvetler etkilidir. Bülent: Arazi yapısının aynı olması etkili olmuştur. demiştir. Öğrencilerin şekillerle ilgili ifadelerinden kaç tanesi yanlıştır? A) 1 B) 2 C)3 D)4 E)5

135

6. Bölüm

Beþerî YapI

KONULAR l BeþerÎ Dokular l Ýlk Yerleþmeler ve DeðÝþÝm YerleþmeYÝ sinirlanDiran faktörler YERLEÞME DOKU VE TÝPLERÝ

Temel Kavramlar l

Beþerî coðrafya

Yerleþme tipleri

Kýrsal yerleþmeler

Kentsel yerleþmeler

Yerleþme dokularý

EŞERÎ DOKULAR

KONUYA BAÞLARKEN

1. Yakýnlarýnýz hangi iþ kollarýnda çalýþmaktadýr? Bu iþ kollarý coðrafyanýn hangi bölümü içinde yer almaktadýr? Söyleyiniz. 2. Çevrenizde gördüðünüz unsurlardan hangileri beþerî unsurdur? Sayınız.

Ýnsan geçmiþten günümüze sürekli bir faaliyet içerisindedir. Mevcutla yetinmez, hep daha iyisine sahip olmak ister. Bu isteklerine sahip olmak için birçok beþerî faaliyeti bir arada yürütür. Örneðin, tarým bir beþerî faaliyettir. Tarýmla uðraþýrken gücünden yararlandýðý hayvanlarý da beslemek zorundadýr. Hayvancýlýk da beþerî bir faaliyettir. O hâlde bu faaliyetler birbiriyle iliþki içindedir. Siz de birbiriyle ilgili olan beþerî faaliyetlere örnek veriniz.

Çoðalýr.

Hayvanlarýn etinden, sütünden, gücünden yararlanýr.

Yollar, tüneller yapar.

Ýhtiyaç fazlasý ürettiðini baþkasýna satar.

Tedavi olmak için hastaneler yapar.

Ulusal ve uluslararasý organizasyonlar kurar.

138

Ý N S A N

Mesken yapar, kentler kurar.

Tarýmsal faaliyetlerde bulunur.

Yaþamýný kolaylaþtýrmak için buluþlar yapar.

Eðitim-öðretim için okullar yapar.

Daha çok üretmek için atölyeler fabrikalar kurar.

Çok çalýþýr, çok yorulur, tatil yapar, dinlenir.

Ýnsanýn bütün bu etkinliklerinin bir araya gelmesiyle beþerî sistemler oluþur. Çok geniþ alanda araþtýrma, inceleme yapan coðrafya bilimi içerisinde beþerî coðrafya önemli bir yer tutmaktadýr. Çünkü coðrafya demek daðlarýn yükseltisini, ýrmaklarýn uzunluðunu vb. ezberlemek demek deðildir. Coðrafya doða ile insan arasýndaki etkileþimi inceler. Bu etkileþimde insanýn çevreye yönelik bütün faaliyetleri beþerî coðrafyanýn inceleme alanýdýr.

ETKÝNLÝK Resimde gördüðünüz beþerî faaliyetleri aþaðýdaki boþluklara yazýnýz. Ýnsanlar bu faaliyetlerini hangi ihtiyaçlarýný karþýlamaya yönelik olarak yaparlar? Açýklayýnýz.

...................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l ....................................................................................................................................................... l l

139

Ýnsana ait faaliyetleri inceleyen beþerî coðrafyanın bazı dallarý aşağıdaki şemada görülmektedir. Yerleþme Coðrafyasý

Tarým Coðrafyasý

Nüfus Coðrafyasý

Sanayi Coðrafyasý Sağlık Coðrafyasý

BEÞERÎ COÐRAFYA Ulaþým Coðrafyasý

Turizm Coðrafyasý

Enerji Coðrafyasý

Siyasi Coðrafya

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki verilen beþeri etkinlik örnekleri coðrafyanýn hangi dalý ile ilgilidir? Karþýlarýna yazýnýz. Meskenlerde kullanýlan malzeme cinsinin çevre koþullarýyla iliþkisi: Yerleþme Coðrafyasý Ham maddeleri mamul madde hâline getirme faaliyetleri: …………………. ………………… Ýnsanlarýn göç hareketleri: …………………. ………………… Hayvan beslenmesi: …………………. ………………… Barajlarýn inþa edilmesi: …………………. ………………… Örgütlenmeyi etkileyen doðal olaylarýn incelenmesi: …………………. ………………… Ýnsan sayýsınýn artmasý, azalmasý: …………………. ………………… Tarlalarýn ekilip biçilmesi: …………………. ………………… Ýnsanlarýn dinlenmek için yer deðiþtirmesi: …………………. ………………… Doðal kaynaklardan enerji için yararlanýlmasý: …………………. ………………… Ýnsanlarýn dinlenmek için yaptýðý faaliyetler: ……………. …………… Maden yataklarýnýn daðýlýþý: …………………. ………………… Sanayi tesislerinin daðýlýþý: …………………. ………………… Yollarýn daðýlýþý: …………………. ………………… Yeni geliþen ulaþým sistemlerinin incelenmesi: …………………. ………………… Ulusal ve uluslararasý örgütlerin incelenmesi: …………………. ………………… Belli bir alanda yaþayan nüfusun belirlenmesi: …………………. …………………

140

ETK ÝNLÝK Fotoðraflardaki etkinliklerin beþerî coðrafyanýn hangi alt dallarý ile ilgili olduðunu fotoðraflarýn altlarýna yazýnýz.

........................................ ........................................

........................................

........................................ 141

LK YERLEÞMELER VE DEÐÝÞÝM KONUYA BAÞLARKEN

1. Ýnsanlar neden yerleþme ihtiyacý hissetmiþlerdir? Açýklayýnýz. 2. Yakýn çevrenizde eski yerleþmelere ait kalýntýlar var mýdýr? Buralara ne isimler verilir, insanlar sizce neden yerleþme alaný olarak burayý tercih etmiþlerdir? Belirtiniz.

ETKÝNLÝK Aşağıdaki haritada işaretlenen yerlerin coğrafi özellikleri dikkate alındığında yerleşmeye uygun olup olmadıklarını nedenleri ile açıklayınız.

142

Yerleþmelerin Farklýlaþmasý

Ýlk insanlar, barýnak olarak maðaralarý ve aðaç kovuklarýný seçmiþlerdir. Çevreden bulduðu yiyecek ve içeceklerle yaþamlarýný sürdürmüþlerdir. Kaba cisimleri silah olarak kullanmýþ, hayvanlarý avlayarak geçimlerini saðlamýþlardýr.

1 Maðara yerleþmesi

Yerleþik hayata geçen insan, topraktan yararlanma faaliyetlerine (tarým) baþlamýþtýr. Evcilleþtirdiði hayvanlarý tarýmsal faaliyetlerde kullanmýþtýr. Böylece tarýmýn yoðun olarak yapýldýðý yerleþim birimleri oluþmuþtur.

2 Tarým arazisi

Yandaki haritada ilk yerleþim alanlarý iþaretlenmiþtir. Atlasýnýzdan, yandaki haritada iþaretlenen yerlerin þimdi hangi ülkelerde olduðunu bulup buralarýn ilk yerleþim yeri olmasý bakýmýndan taþýdýðý özellikleri belirtiniz.

3 Ýlk yerleþim yerleri

Ýnsanlar ihtiyaçlarýndan fazla üretim yapmýþlar ve ürettikleri fazla ürünleri takas etmiþler veya tüccarlar aracýlýðýyla baþkalarýna satmýþlardýr. Böylece ticaret faaliyetlerinin yoðun olarak bulunduðu ticaret þehirleri doðmuþtur.

4 Ticari faaliyetlerin yapýldýðý bir çarþý

143

Ýnsanlarýn denizaþýrý ülkelere ulaþma isteði, kýyý kesimlerinde yerleþim yerlerinin ve limanlarýn kurulmasýný saðlamýþtýr. Böylece liman kentleri ortaya çýkmýþtýr.

5 Bir liman kenti olan Marsilya (Fransa)’dan bir görünüm

Dünyada nüfus arttýkça irili ufaklý devletler ortaya çýkmýþ, bu devletlerin bir yönetim merkezi olmuþtur. Yani idari kentler geliþmiþtir.

6 Roma (Ýtalya)’dan bir görünüm

Din, insanlýkla birlikte var olan bir olgudur. Dinin yayýcýsý konumunda olan peygamberlerin yaþadýðý veya dince kutsal sayýlan yerlerde dinî kentler ortaya çýkmýþtýr.

7 Mekke (Suudi Arabistan)’den bir görünüm

Demir, kömür, bakýr gibi madenlerin bulunduðu yerlerde maden ocaklarý açýlarak buralara maden iþleme tesisleri kurulmuþtur. Bu alanlarda nüfus artmýþ ve maden kentleri ortaya çýkmýþtýr.

8 Solano kenti yakýnýndaki (ABD) bazalt ocaðýndan bir görünüm

144

Ýnsanı diðer canlýlardan ayýran en önemli özellik akýldýr. Bu sayede sürekli buluþlar yapmýþ ve hayatýný kolaylaþtýrmýþtýr. Yapmýþ olduðu buluþlarla sanayi devrimini gerçekleþtirmiþ, atölyeler, fabrikalar kurmuþtur. Böylece sanayi kentleri ortaya çýkmýþtýr.

9 Bir sanayi kenti olan Osaka (Japonya)’ dan bir görünüm.

Yoðun çalýþma ortamýnýn stres ve yorgunluðundan kurtulmak isteyen insanlar yýlýn bir döneminde dinlenmek istemiþ ve yer deðiþikliði yapmýþtýr. Yani turizme katýlmýþtýr. Bu sayede turizm etkinliklerinin yoðunlaþtýðý turizm kentleri doðmuþtur.

10 Bir turizm kenti olan Bodrum’dan bir görünüm.

Son yüzyýlda ise bilgi ve iletiþim alanýnda akýl almaz hýzda deðiþim yaþanmýþtýr. Bu alandaki geliþmeler çok hýzlý bir þekilde devam etmektedir. Sadece bilimsel çalýþmalarýn yapýldýðý teknoloji kentlerinin (teknokent veya biliþim kenti) kurulmasý planlanmaktadýr. 11 Teknolojinin yoðun olarak kullanýldýðý Hong Kong (Çin)’ dan bir görünüm.

YERLEÞMEYÝ SINIRLANDIRAN FAKTÖRLER Dünyada her yer yerleþim için elveriþli deðildir. Yerleþmeyi sýnýrlandýran faktörler vardýr. Buzullarla kaplý alanlar, kýyýlara çok uzak küçük adalar, daðlýk alanlar, þiddetli kuraklýðýn yaþandýðý alanlar yerleþim için elveriþli deðildir. Denizler ve okyanuslarda yerleşmeyi sınırlandıran diğer faktörlerdir. En Sýnýrdakiler En yüksekteki kent: La Paz Orta kuþakta kentler mümkün olduðunca yüksek olmayan alanlarda kurulurken Ekvatoral bölgede oldukça yüksek seviyelerde kurulur. Bunun nedeni aþýrý sýcak ve nemli havadýr. Bu þehirlerden biri olan La Paz (Bolivya’nýn baþkenti) 4000 m yükseltide kurulmuþtur.

12 Bolivya’nýn baþkenti La Paz’dan bir görünüm

145

Dünya’nýn en kuzeyinde yer alan kent: Dikson Sibirya’nýn Tamir Yarýmadasý’nýn en batý ucunda yer alýr. Sovyetler Birliði döneminde askerî üs olmasý nedeniyle nüfusu daha kalabalýktý. Günümüzde madencilik faaliyetleri nedeniyle hâlen 3000 civarýnda nüfus yaþamaktadýr. Yazlarý ýlýk geçen kentte 3 ay boyunca güneþ ufuktan kaybolmaz.

En soðuk kent: Ust Nera Rusya Federasyonu’nda yer alan bu kentte sýcaklýklar sýk sýk -60, -70 ºC’a kadar düþmektedir. Bu koþullara raðmen zengin doðal gaz yataklarý nedeniyle kentte on bini aþkýn nüfus yaþamaktadýr.

14 Dikson kentinden bir görünüm

13 Soðuk koþullarda hayat

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki haritada verilen rakamlar ile yandaki ifadeleri uygun þekilde eþleþtiriniz (Her ifade için birden fazla rakam seçebilirsiniz.) . Düþük sýcaklýktan dolayý yerleþmelerin seyrek olduðu yer

Engebeden dolayý yerleþmenin seyrek olduðu yer

Ýlk yerleþim alanlarýndan olan yer

Yerleþme sýnýrýnýn en yüksek olduðu yer Yerleþmenin çok az olduğu yer Kuraklýktan dolayý yerleþmelerin seyrek olduðu yer

146

ERLEŞME DOKU VE TİPLERİ NEDEN FARKLIK GÖSTERİR? KONUYA BAÞLARKEN A

Yukarıda fotoğrafları inceleyerek soruları cevaplandırınız. 1. Fotoğraflardaki yerleşmelerin genel özellikleri nelerdir? Açıklayınız. 2. A harfi ile gösterilen fotoğrafta evlerin birbirinden uzak B harfi ile gösterilen fotoğrafta ise yakın olmasında etkili olan faktörler nelerdir? Açıklayınız 3. Yaşadığınız yerleşim biriminin özelliklerinin oluşumunda etkili faktörler nelerdir? Açıklayınız. Dünya üzerinde özellikleri birbirinden farklı yerleşme tipleri görülmektedir. Bu yerleşim birimleri oluşum, gelişim, görünüm ve kuruluş yerinin özellikleri ile işlevleri bakımından farklılık gösterir. Bu farklılıkların görülmesinde doğal, beşeri ve ekonomik faktörler etkili olmaktadır. Yerleşme doku ve tiplerinin ortaya çıkmasında su kaynakları, iklim, yer şekilleri vb. doğal; nüfusun özellikleri beşeri; tarım, hayvancılık, sanayi, ticaret, turizm vb. faktörler ekonomik yönden etkili olmaktadır. Yerleşim doku ve tiplerinin belirlenmesinde etkili olan doğal faktörlerin başında su kaynakları gelmektedir. İlk kurulan ve günümüzde de hala varlığını sürdüren yerleşmelerin büyük bir çoğunluğu su kaynaklarının olduğu yerde ya da yakınında bulunmaktadır.Yerleşme üzerinde etkili olan bir diğer doğal faktör de iklimdir. Dünya üzerinde farklı iklimlerin yaşanması yerleşme doku ve tipleri üzerinde etkili olmuştur. Dağlık ve engebeli alanlar ile ovalık alanlar arasında yerleşme ve yerleşmenin yapısı bakımından farklar bulunur. Buna göre dağlık alanlarda yerleşmeler az, ovalık ve düz alanlarda ise yerleşmelerin sayısı fazladır. Dağlık alanlarda kırsal yerleşmeler daha yaygın iken kentsel yerleşmeler ise daha çok düz alanlarda kurulmuşlardır.Toprağın verimli ya da verimsiz olması yerleşmelerin gelişmesinin sağlayan veya engelleyen önemli bir etkendir. Yerleşmelerin doku tiplerinin şekillenmesinde beşeri faktörler de etkili olmaktadır. Beşeri faktörler ile doğal faktörler karşılıklı ilişki içerisindedirler.

147

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Aşağıdaki tabloda yerleşmelerin doku ve tiplerini etkileyen faktörlerden bir kısmı açıklanmıştır. Sizlerde tabloda yer alan boşlukları örnekteki gibi doldurunuz. İklim ve su kaynakları

Doğal

Yüzey şekilleri

Bitki örtüsü Nüfus özellikleri

Beşeri ve Ekonomik

Dağlık ve engebeli olan bölgelerde genellikle dağınık yerleşme görülürken, arazinin düz olduğu yerlerde ise, toplu yerleşme görülür. Yer şekilleri kentsel yerleşmelerin yayılış alanını etkiler. Yer şekillerinin çok engebeli olduğu alanlarda kentsel yerleşmeler daha azdır.

..................................................................................... Nüfus miktarı kırsal ve kentsel yerleşmelerin belirlenmesinde kullanılan kriterlerdendir.

Göç

.....................................................................................

Sanayi

.....................................................................................

Turizm

.....................................................................................

Madencilik

.....................................................................................

Ulaşım

.....................................................................................

Ticaret

.....................................................................................

İdari özellik

.....................................................................................

Dini özellikler

.....................................................................................

Tarım

148

Yağış rejiminin düzenli, su kaynaklarının bol olduğu bölgelerde dağınık yerleşme görülürken, su kaynaklarının az olduğu bölgelerde toplu yerleşme görülür. Ilıman iklim koşullarının yaşandığı ve su kaynaklarına yakın alanlarda kentsel yerleşmeler daha yoğun iken, aşırı kurak ve soğuk bölgelerde kentsel yerleşmeler daha azdır.

Tarım alanlarının toplu olduğu yerlerde toplu yerleşme görülürken, tarım arazilerinin parçalı ve birbirinden uzak olduğu yerlerde dağınık yerleşme görülür. Bazı kırsal yerleşmelerin kent özelliği kazanmasında tarımsal faaliyetler önemli rol oynamıştır.

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1. Mesken ve yerleþme tiplerini ................. coðrafya inceler. 2. Yer altý kaynaklarýnýn bulunduðu yerlerde ................... kentleri kurulmuþtur. 3. Kudüs, Mekke gibi kentler ................ kentlere örnektir. 4. Yerleþmeyi sýnýrlandýran en önemli iki faktör ................... ve .................... Aþaðýdaki ifadelerin karþýsýna doðru olanlar için “D”, yanlýþ olanlar için “Y” yazýnýz. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Nüfusu 5000’den az olan yerlere köy yerleþmesi denir. Dünya üzerinde yerleþim için en uygun alanlar orta kuþakta yer alýr. Ýnsanlarýn göç hareketlerini turizm coðrafyasý inceler. Toplu yerleþmeler düz ve su kaynaklarý sýnýrlý olan arazilerde kurulur. Köylerde tarýma dayalý sanayi geliþmiþtir. Ýlk yerleþmelerin kurulmasýnda sanayi faaliyetleri önemli rol oynamýþtýr.

( ( ( ( ( (

) ) ) ) ) )

Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Aþaðýdakilerden hangisi yerleşmeyi sınırlandıran faktörlerden biri değildir? A) Kutuplar B) Çöller C) Bataklıklar D) Ormanlar E) Dağ eteği ovaları 2. Ýlk yerleþim yerlerinin seçiminde aþaðýdakilerden hangisinin rolü olmamýþtýr? A) Yer þekilleri B) Su kaynaklarý C) Ýklim D) Topraðýn verimliliði E) Sanayi faaliyetleri 3. Ýnsan yaþamýna uygun olmayan faktörler ayný zamanda yerleþmeyi de sýnýrlandýrmýþtýr. Aþaðýdakilerden hangisi bunlar arasýnda sayýlamaz? A) Denizler B) Bataklýklar C) Kutuplar D) Çöller E) Alüvyal alanlar 4. Aþaðýdaki yerleþim birimlerinden hangisinde önemli ölçüde mevsimsel nüfus farklýlýðý yaþanýr? A) Antalya B) Balýkesir C) Þanlýurfa D) Ankara E) Samsun 5. Bir yerleþim biriminin köy ya da kent olarak nitelendirilmesinde hangisi ölçüt olarak kullanýlamaz? A) Nüfus B) Ýdari yapý C) Konut sayýsý D) Ekonomik etkinlikler E) Coðrafi konum

149

7. Bölüm YaþadIðIm Yerden Ülkeme

Konular l NEREDE YAÞIYORUM?

Temel Kavramlar l

Coðrafi konum

Coğrafi değişim

EREDE YAÞIYORUM? KONUYA BAÞLARKEN

Bir Þehri Sevmek “Býrak, sevecek þeye mi þaþtýn?” demeyiniz; ben memleketimi seviyorum. Bunda bir fevkaladelik yoktur, herkes doðduðu, büyüdüðü yeri sever. Burada deniz yoktur; ne ufuk çizgisine kadar dalgalarýn hýþýrtýsýyla öpüþen bir kumsal, ne portakal ve limon çiçeklerinin baþ döndüren kokusu, ne de olaðanüstü güzelliklerin baþtan çýkardýðý bir þehir büyüsü… Geniþ caddeleri, yemyeþil parklarý, sevimli ve aydýnlýk binalarý ile modern bir þehir çizgisi de bulamazsýnýz. Yaþadýðým þehir iki yüz bin nüfuslu, asýl mevcudunun yarýsýný gurbet ellere göndermiþ, pek de bakýmlý sayýlmayan, yazý ferah ama kýþý zehir zemberek bir Orta Anadolu þehridir. Ahmet Turan ALKAN (Altýncý Þehir, 1996) Bu hikâyeden yola çýkarak siz de defterinize yaþadýðýnýz yeri anlatan bir metin yazýnýz.

ETKÝNLÝK Model küre ve haritalardan yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Hangi yarým kürede yaþýyorsunuz? 2. Hangi ülkelerle komþuyuz? 3. Türkiye'nin neresinde yaþýyorsunuz? 4. Yaþadýðýnýz yerin enlem ve boylam derecelerini atlaslarýnýza bakarak bulunuz.

152

KargIn KöYü Merhaba, ben Ahmet, Herkes yaþadýðý yeri sever. Kimi Ýstanbul'u, kimi Ýzmir'i, kimisi de buram buram tarih kokan Sivas'ý… Orada, uzakta bir köy var, o köy benim köyüm! Coðrafi Konumu Köyüm, Bigadiç ilçe merkezinin güneydoðusunda bulunur. Bigadiç-Sýndýrgý yolunun yaklaþýk 7. km'sinden itibaren kuzeydoðuya doðru ayrýlan 3 km'lik yol, köyü ana yola baðlar. Köyümüzden Bigadiç'e ulaþmak için 10 km'lik bir yol katetmek gerekir. Kargýn köyü; doðuda Durasalar, güneyde Kocabey, batýda ise Bigadiç ile komþudur. Fiziki özellikleri Yeryüzü Þekilleri Köyümüzün arazisi, Bigadiç Ovasý’ný doðu kenarýndan sýnýrlandýran ve Ulus Daðý’na doðru kademe kademe yükselen tepelikler hâlindedir. Köyün bulunduðu kesim, akarsularýn derin vadiler içinden aktýðý düzlükler biçimindedir. Arazi doðuya gidildikçe yükselir. Burada tepelerin yüksekliði 731 metreye kadar ulaþýr. Ayrýca bizim çevremizdeki en ünlü tepe Gömeç'teki Anýttepe'dir.

1 Kargýn köyü ve çevresi

2 Kargýn köyünden bir görünüm

153

Ýklimi Köyümüzün iklimini ortaya koyabilmek için Bigadiç meteoroloji istasyonunun 21 yýllýk rasat verilerinden faydalanýlmýþtýr. Aþaðýdaki yaðýþ ve sýcaklýk grafiði incelendiðinde köyümüzde en sýcak ayýn temmuz, en soðuk ayýn ocak ayý olduðu görülmektedir. Buna göre kýþlar ýlýk, yazlar sýcak geçmekdedir. Yaðýþýn mevsimlere göre daðýlýþýný incelediðimizde yýllýk toplam yaðýþýn % 27,6’sý ilkbaharda, % 7'si yazýn, % 21,4'ü sonbaharda, % 44'ü de kýþýn düþtüðü görülür. Buna

iel akar

Lab

Kon akar

g ış

3 Kargýn’da yaðýþýn mevsimlere göre daðýlýþý (mm)

( C)

göre kýþ en yaðýþlý mevsimdir. Bu yaðýþ ve sýcaklýk deðerleri Bigadiç ve Kargýn’da Akdeniz ikliminin etkili olduðunu göstermektedir. Bitki örtüsü Köyümüzün arazisi içinde 4000 dekarlýk orman, 4950 dekarlýk da çalýlýk alan mevcuttur. Çalýlýk alan-

4 Kargýn köyü yaðýþ ve sýcaklýk grafiði

larýn bir bölümü mera olarak kullanýlýr. Çevremizdeki ormanda en yaygýn aðaç türü meþedir.

Hidrografyasý Köy sýnýrlarý içinde yaz mevsiminde kuruyan irili ufaklý dereler vardýr. Köyün çevresindeki en önemli akarsu Simav Çayý’dýr. En önemli göl ise Çaygören Barajý’dýr.

ETKÝNLÝK 1. Kargýn köyünün yeryüzü þekillerini, iklimini, bitki örtüsünü ve hidrografyasýný yaþadýðýnýz yerleþim yeri ile karþýlaþtýrýnýz. 2. Belirlediðiniz benzer ve farklý özelliklere göre bir tablo hazýrlayýnýz. 3. Bu farklýlýklarýn sebeplerini söyleyiniz.

Beþerî özellikleri Tarihçesi Köyümüzün adý 24 Oðuz boyundan biri olan Karkýn adýndan gelmektedir. Bu kelime aþ yapan, aç doyuran anlamýna gelmekle beraber su çýkan yer anlamýna da gelmektedir. Köy halkýnýn anlattýklarýna göre burasý, tahminen 300 yýl önce kurulmuþtur. Köyün kuruluþu ile ilgili farklý söylentiler de vardýr.

154

nüfusu Nüfus sayým sonuçlarýndan köyümüzün nüfusunu ve özelliklerini öðrenmek mümkündür. Yandaki grafiðe baktýðýmýzda köyümüzde 1965’ ten günümüze nüfusun arttığı görülmektedir. Ancak göçler sebebiyle bu artýþ oraný düþüktür. Meskenleri

5 Kargýn köyü nüfus grafiði

Yakýn yýllara kadar köyümüzdeki evler, taþ malzeme kullanýlarak yapýlan tek ya da iki katlý evler biçimindeydi. Ev bir avlu içinde bulunur ve etrafýnda ahýr, samanlýk gibi eklentiler yer alýrdý. Avluya büyük bir kapýdan girilirdi. Ýki katlý evlerin alt katý hayvan barýnaðý olarak kullanýlýrdý. Evlerin pencereleri genelde küçük, duvarlar ise taþtan ve kalýndý. Damlar kiremitle örtülüydü. Günümüzde ise modern yapý malzemeleri kullanýlarak ayný planda evler inþa edilmektedir. Ancak evlerin alt katlarý hayvan barýnaðý olmaktan çýkarýlmýþ, pencereler ise geniþletilmiþtir. Sosyo-Ekonomik Yapýsý Köyümüzün halký çoðunlukla tarým ve hayvancýlýkla uðraþýr. Köyün içme suyu þebekesi 1961 yýlýnda yapýlmýþ, 1995 yýlýnda ise telefon baðlanmýþtýr. Köyde saðlýk ocaðý, bakkal, kahvehane, süt toplama merkezi, kooperatif ve bir cami bulunmaktadýr. Eðitim Durumu Köy ilkokulu 1949-1950 yýlýnda eðitim-öðretime baþlamýþ, 1982 yýlýnda ise yeni ilkokul binasý inþa edilmiþtir. Günümüzde ise taþýmalý eðitim yapýlmaktadýr. Öðrencilere tahsis edilen bir minibüs onlarý her sabah Bigadiç'e götürmekte ve akþamlarý köye geri getirmektedir. Kargýn köyünde okuma yazma bilenlerin oraný % 95'tir.

ETKÝNLÝK 1. Kargýn köyünün tarihçesini nüfusunu, mesken tiplerini, alt yapýsýný ve eðitim durumunu yaþadýðýnýz yerleþim yeri ile karþýlaþtýrýnýz. 2. Belirlediðiniz benzer ve farklý özelliklere göre bir tablo hazýrlayýnýz. 3. Bu farklýlýklarýn sebeplerini söyleyiniz. Ekonomik Coðrafya özellikleri Köy arazisinin genel Kullanýmý Köyümüzün toplam arazisi 16.950 dekardýr ve bunun % 45'i tarým arazisidir. Yandaki grafikte görüldüðü gibi köy arazisinin % 25'i mera olarak kullanýlmaktadýr. Bu iki rakam köyde ziraat faaliyetlerinin ve hayvancýlýðýn köy ekonomisinde en önemli rolü oynadýðýnýn kanýtýdýr. Köyümüzde 300 hane bulunmakta olup topraksýz aile yoktur, her aile tarýmla uðraþmaktadýr.

Tarım Arabh h

Mura

F rman

s znDaeıl

Tarım t ışı

6 Kargýn köyü genel arazi kullanýmý

155

Tarým Faaliyetleri Köyümüzde ziraat faaliyetleri, geleneksel yöntemlerle yapýlmaktadýr. Tarým arazileri genellikle köy arazisinin orta, güney ve doðu kesimlerinde yer alýr. Köyümüzde kuru tarým yapýlýr. Gübre kullanýmý oldukça yaygýndýr. Köy, tarým aletleri bakýmýndan oldukça iyi durumdadýr. Köyümüzde tarým arazileri genellikle küçük iþletmeler þeklindedir. Tarým arazilerimizin küçük parseller hâlinde oluþunda miras yoluyla bölünmeler etkilidir. Yetiþtirilen ürünlerde çok fazla çeþitlilik yoktur. Bunun baþlýca sebebi, kuru tarýmýn hâkim olmasýdýr. Ürünler arasýnda buðday ve tütün ilk sýrada gelmektedir. Köyde ihtiyaç için sebze yetiþtirilen bahçeler de yer alýr.

7 Tarým alaný

Hayvancýlýk Faaliyetleri Köyümüzde hayvancýlýk faaliyetleri geleneksel yöntemlerle yürütülmektedir. Yakýn zamana kadar köyümüz ekonomisinin temeli hayvancýlýk faaliyetlerine dayanýyordu. Meralarýn daralmasýna baðlý olarak hayvancýlýk faaliyetleri de azalmýþtýr. Eskiden küçükbaþ hayvan yetiþtiriciliði yaygýn iken bu faaliyet yerini yavaþ yavaþ büyükbaþ hayvancýlýða býrakmýþtýr.

Baþ 1500

1000

500

ulaþým 0

Yerli sýðýr

Melez sýðýr

Kültür Koyun sýðýrý

Keçi

Binek hayvaný

8 Kargýn Köyü hayvancýlýk grafiði

Köyümüzün Bigadiç ilçe merkezine uzaklýðý 10 km kadardýr. Köyden 3 km’lik bir yol ile Sýndýrgý-Bigadiç yoluna ulaþýlýr. Köyü Bigadiç'e baðlayan yolun 7 km’si asfalttýr. Bigadiç'in haftalýk pazarýnýn kurulduðu gün, ulaþým aracý olarak genellikle köye ait minibüsler kullanýlýr.

Kültürel Faaliyetleri 6, 7, 8 Mayýs’ta köyümüzde ve çevre köylerde Hýdýrellez şenlikleri coþkuyla kutlanýr. Kuva-yý milliye haftasý, Bigadiç'te 16-20 Mayýs tarihleri arasýnda çeþitli etkinliklerle kutlanır. Ýlçemizde höþmerim, Bigadiç’in helvasý, güveci; Hisarköy’ün kaplýcalarý, yörük halýlarý meþhurdur. 9 Kültürel Faaliyetler

ETKÝNLÝK 1. Kargýn köyünün arazi kullanýmýný, tarým faaliyetlerini, ulaþýmýný ve kültürel faaliyetletini yaþadýðýnýz yerleþim yeri ile karþýlaþtýrýnýz. 2. Belirlediðiniz benzer ve farklý özelliklere göre bir tablo hazýrlayýnýz. 3. Bu farklýlýklarýn ve benzerliklerin sebeplerini söyleyiniz.

156

Deðiþimin Sürekliliði Doðada sürekli devam eden bir deðiþim vardýr. Bu deðiþim yer þekillerinden insan yaþantýsýna kadar birçok alanda etkili olur. Daðlarý aþýndýran akarsular taþýdýklarý malzemeyle yeni birikim þekilleri oluþtururken insan, doðayý kendi yaþantýsýný düzenlemek için sürekli deðiþtirir. Bazen bu deðiþimler kendisine zarar verse de bunu yapmaktan vazgeçmez. Eskiden yerleþmenin kýyý kesimiyle sýnýrlý olduðu Kartal, küçük bir yerleþim birimiydi. Çevresindeki arazilerde tarým ve hayvancýlýk yapýlmaktaydý.

1962

10 Kartal ilçesinden bir görünüm

Günümüzde ise çevredeki tarým ve hayvancýlýk alanlarýný da içine alan büyük bir yerleþim merkezi hâline gelmiþtir. Yýllara baðlý deðiþimle birlikte Kartal, nüfusun fazlalaþtýðý, yerleþmenin geliþtiði, ekonomik faaliyetlerin farklýlaþtýðý ve çeþitlendiði bir merkez olmuþtur. Kartal ilçesine ait yandaki fotoðraflarý inceleyerek nasýl bir deðiþim gördüðünüzü söyleyiniz. Sizce bu deðiþim insan yaþantýsýný nasýl etkilemiþtir? Bu deðiþim üzerinde hangi faktörler etkili olmuþtur?

11 Kartal ilçesinden bir görünüm

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Yaþadýðýnýz yerin eski fotoðraflarýný bulunuz. Bunlardan en eski olanýný seçiniz. Bu fotoðrafý inceleyerek çekildiði yeri tespit ediniz. Ayný yerin siz de fotoðrafýný çekiniz ya da burayý gözlemleyiniz. Bu fotoðraflarý veya gözlemlerinizi karþýlaþtýrarak aradaki farklarý tespit ediniz. Deðiþimin hangi alanlarda olduðunu yazınız.

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Yaşadığınız çevre hangi doğal özelliklere sahiptir? 2. Yaşadığınız çevrenin doğal özellikleri ekonomik ve sosyal yapı üzerinde nasıl etkili olmuştur? 3. Çevrenizdeki ekonomik ve doğal özellikler göznüne alındığında yaşadığınız yerde geleceğe yönelik muhtemel değişimler neler olabilir?

157

8. Bölüm

BÖLGELER VE ÜLKELER

Konul ar A: BÖLGE l ORTAK PAYD BÜTÜNDEN

PARÇAYA

LA ÝN HATLAR S E K I R A L IR BÖLGE SIN AYRILABÝLÝR

MÝ?

IRLARI BÖLGE SIN

DEÐÝÞÝR MÝ? LUR?

BÖLGE

ÞTURU NASIL OLU I R A L IR IN S

SINIRLARLA Ý R A ÝD I R A IRL BÖLGE SIN ÇAKIÞIR MI?

Temel Kavramlar l

Bölge

Fiziki bölge

Beþerî bölge

Fonksiyonel bölge

Kültür bölgesi

Mekân

159

RTAK PAYDA: BÖLGE KONUYA BAÞLARKEN

1. Sýnýfýnýzýn diðer sýnýflardan farklý ve diðer sýnýflara benzer özellikleri nelerdir? Listeleyiniz. 2. Yaþadýðýnýz yeri, çeþitli özelliklerini göz önünde bulundurarak bölgelere ayýrýnýz. Ayýrdýðýnýz bölgeleri ve ayýrma kriterlerini bir rapor hâline getirerek ürün dosyasýna koyunuz.

BÜTÜnDEn ParÇaYa Dünya, doðal ve beþerî özellikleri bakýmýndan birbirinden farklý alanlardan meydana gelmiþtir.Bir alanın başka bir alandan ayrılabilmesi için kendine has bazı özelliklere sahip olması gerekir Bu özellikler bölge kavramýný ifade eder. Bölge; yer þekilleri, iklim, bitki örtüsü gibi doðal özellikler ile beþeri ve ekonomik özellikler bakýmýndan ortak bir paydanýn ifadesidir. Siz de bu bilgilere dayanarak Dünya’daki bölgelere örnekler bulunuz. Coðrafi bölgeleri belirlemede doðal koþullarýn tek baþýna yeterli olmamasý nedeniyle tarým, sanayi, ticaret, turizm, yoðun nüfuslu bölgeler gibi sýnýflandýrmalar yapýlmaktadýr.

ETKÝNLÝK Aþaðýda bölgeler üç ana gruba ayrýlarak bu bölgelere birer örnek verilmiþtir. Siz de þekildeki boþ yerlere birer bölge ismi yazýnýz.

BÖLGELER

Beþerî ve ekonomik özelliklerine göre bölgeler:

Doðal (fiziki) özelliklerine göre bölgeler: 1. Yer þekillerine göre Daðlýk bölgeler

1. Nüfus özelliklerine göre ...................................

5. Tarým bölgeleri ...................................

2. Ýklim tiplerine göre .............................

2. Siyasi ve askerî bölgeler Avrupa Birliði

6. Sanayi bölgeleri ...................................

3. Bitki örtüsüne göre .............................

3. Ýdari bölgeler ...................................

7. Maden Bölgeleri Petrol bölgesi

4. Su özelliklerine göre ..............................

4. Karma bölgeler ................................

8. Turizm bölgeleri ...................................

160

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Aþaðýda farklý kriterlere göre oluþturulmuþ bölgeler ile ilgili bilgi verilmiþtir. Bu bilgiler doðrultusunda bahsedilen bölge isimleri ile bu bölgede bulunan ülkeleri atlasýnýzdan yararlanarak belirleyiniz ve harita altýndaki boþluða yazýnýz. Bilinen ilk medeniyetlerin kurulduðu topraklardýr. Günümüzde ise, yüzlerce yan ürünüyle birlikte sanayileþme sürecinin vazgeçilmez ham maddesi olan petrolü topraklarýnda barýndýran nadir bölgelerdendir. Önemini daima muhafaza etmektedir. Bu nedenle büyük devletlerin ilgisini her zaman üzerine çeker. Üç büyük dinin merkezi olmasý bölgeye ayrý bir önem kazandýrýr.

Bölge adý: ….....…………………… Ülkeler: ..............………………

Mescidi Aksa

...............……………….................. ......………………………………… ……....…………………………… Yarýmadaya ilk gelen kavimler Normanlar ve Vikinglerdir. Yarýmadanýn kýyýlarý girintili çýkýntýlý ve büyük kesimi düzlüklerle kaplýdýr. Ayrýca pek çok göl vardýr. Yarýmadayý að gibi ören bir akarsu sistemi bulunur. Bölgenin güney kýsýmlarýnda kýþlarý uzun ve soðuk, yazlarý ise serin geçen bir iklim görülür. Kuzey kesiminde ise kutup iklimi hâkimdir. Batý kesimlerdeki bol yaðýþ, doðuya ve güneye doðru gidildikçe azalýr. Verimli topraklarýn azlýðý ve elveriþsiz iklim þartlarý yüzünden tarým sýnýrlýdýr. Buna karþýlýk buradaki ülkelerde sanayi, hayvancýlýk, ormancýlýk ve balýkçýlýk çok geliþmiþtir. Bölge adý: .................................. Ülkeler: ................................ ..................................................... ..................................................... ...................................................... ....................................................... .........................................................

161

Bölge sýnýrlarýnýn çiziminde, doðal unsurlar yaygýn olarak kullanýlan kriterler arasýnda yer alýr. Yüzey þekilleri, iklim özellikleri, su durumu, bitki örtüsü esas alýnarak çeþitli bölgeler oluþturulur. Doðal unsurlarýn deðiþmesi çok uzun zaman aldýðýndan bu kriterlere göre çizilen bölge sýnýrlarý da kısa sürede deðiþmez. Akdeniz iklim bölgesi, Himalaya daðlýk bölgesi, Amazon orman bölgesi bu bölgelere örnek oluþturur.

ETKÝNLÝK Aşağıdaki fiziki haritayı inceleyerek bu haritada nasıl bir bölge ayırımına gidilebilir? Açıklayınız.

Beþerî özellikler dikkate alýnarak çeþitli bölgeler oluþturulur. Bu bölge sýnýrlarý ekonomik bölge sýnýrlarý gibi deðiþkendir.

ETKÝNLÝK Yandaki haritada ABD’de 100 bin kiþi baþýna düþen motorsikletlerin yoðunluk bölgeleri görülmektedir. 1. Sizce bu bölgeler neye göre oluþmuþtur? 2. Bu sýnýrlar ileriki zamanlarda herhangi bir deðiþim gösterebilir mi?

162

Ekonomik özelliklere baðlý olarak oluþturulan böge sýnýrlarý zamanla deðiþebilir. Örneðin, tarým bölgesi olan yerler daha sonra sanayi bölgesi hâline gelebilir. Daha önce hiçbir çekici özelliði olmayan bazý yerler sonradan bulunan tarihî bir kalýntý, doðal bir güzellik veya farklý bir kültürel ayrýntýya baðlý turizm bölgesine dönüþebilir. Bununla birlikte gelir düzeyine göre de bölgeler oluþturulabilir. Bu ayrýmda birbirine yakýn gelir düzeyine sahip bölgeler ayný sýnýfta toplanýr.

ETKÝNLÝK Aþaðýda ayný gelir düzeyi göz önüne alýnarak dünya ekonomik sýnýflandýrma bölgeleri oluþturulmuþtur. Bu haritayý inceleyerek aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Haritaya göre hangi gelir grubunda yer alan ülkeler daha fazladýr? 2. Bölge sýnýrlarý ile idari sýnýrlar arasýnda nasýl bir iliþki vardýr? 3. Bu sýnýrlar zamanla deðiþebilir mi? Neden?

Ülke Gelir Grupları Düşük Gelir-$1,005 veya daha az Düşük Orta Gelir-$1,006-$3,975 Yüksek Orta Gelir-$3,976-$12,275 Yüksek Gelir-$12,276 ve fazlası Yüksek Gelir (OECD)-$12,276 ve fazlası

Kaynak : Dünya Bankası 2011

BölgE SInIrlarI KESÝn HaTlarla aYrIlaBÝlÝr mÝ? Bölge sýnýrlarý çoðu zaman kademeli bir geçiþ gösterir. Bu durum iklim bölgelerinde çok belirgindir. Örneðin, Karedeniz iklim bölgesinden karasal iklim bölgesine geçilirken her iki iklim tipinin özelliklerini yansýtan ara bölgeler bulunur. Bitki örtüsü bölgelerinde de buna benzer bir geçiþ görülür. Orman bölgelerinden bozkýr bölgesine geçilirken bozkýr ve orman karýþýmýndan oluþan bitki bölgesi mevcuttur. Bu nedenle bölge sýnýrlarýný kesin hatlarla birbirinden ayýrmak oldukça güçtür.

163

Geçiþ bölgesi (Aðaçlý bozkýr)

Orman bölgesi

Bozkýr bölgesi

Bu bilgiler ýþýðýnda, sizce bölge sýnýrlarý kesin hatlarla birbirinden ayrýlabilir mi? Tartışınız. BölgE SInIrlarI DEðÝþÝr mÝ? Bölge sýnýrlarý zamanla deðiþebilir. Ýþlevini yitiren bölgeler ortadan kalkar ve yerini yeni bölgelere býrakýr. Örneðin, Orta Anadolu’da geniþ alan kaplayan orman bölgeleri, daha çok beþerî etkenlere baðlý olarak günümüzde yerini bozkýr bölgelerine bırakmıştır. Buna benzer duruma siyasi bölgelerde de rastlanýr. Devletler arasý iliþkilere baðlý olarak askerî ve siyasi birlikler oluþturulur. Bu bölge sýnýrlarý yeni üye ülkelerin birliðe dahil olmasý ile geniþler ve böylece kuruluþ dönemi haritasý ile son dönem haritasý arasýnda belirgin farklar görülür. Buna AB teþkilatý örnek verilebilir.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

NATO’nun kurulduðu yýldan günümüze kadar bu teþkilata üye olan ülkeleri bularak listeleyiniz. Farklý dönemlerde bu teþkilata katýlan üyeleri kitabýnýzýn sonundaki Dünya dilsiz haritasýndan faydalanarak ayrý renklerde boyayýnýz. Buna göre; NATO’nun kuruluþ dönemi haritasý ile günümüzdeki haritasý arasýnda ne gibi farklar gördünüz? Siz de sýnýrlarý deðiþen bölgelere örnekler bulunuz. Yaptýðýnýz çalýþmayý ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

Ýþlevini yitirip tamamen ortadan kalkan bölgeler daha çok siyasi bölgelerdir. Örneðin; 1937 yýlýnda Türkiye, Ýran, Irak ve Afganistan tarafýndan kurulan Sadabad Paktý zamanla iþlevini yitirerek ortadan kalkmýþtýr. 1934 yýlýnda Türkiye, Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya tarafýndan kurulan Balkan Paktý da ayný þekilde ortadan kalkmýþtýr. Buna karþýn çeþitli ülkelerin bir araya gelmesi ile yeni siyasi bölgeler de oluþturulabilir. Örneðin; Bangladeþ, Endonezya, Ýran, Malezya, Mýsýr, Nijerya, Pakistan ve Türkiye tarafýndan kurulan D8 (Türkiye,iran,pakistan,bangladeş,malezya,endonezya,mısır ve nijerya.Bu sekiz ülkenin Refahyol Hükümeti Başbakanı Necmettin Erbakan önderliğinde bir araya gelerek oluşturmuş bir organizasyondur) teþkilatý bu tür bölgelere örnek gösterilebilir.

164

1 Günümüzde iþlevini yitirmiþ olan Sadabad Paktý’na 1937 yýlýnda üye olan ülkelerin oluþturduðu bölge.

DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Balkan Paktý, D8, NAFTA (Kuzey Amerika Ekonomik Ýþbirliði Örgütü) ve KEÝB (Karadeniz Ekonomik Ýþ Birliði) kuruluþlarýna üye olan ülkeleri araþtýrarak bulunuz. Kitabýnýzýn sonunda yer alan Dünya dilsiz haritasýndan faydalanarak bu teþkilatlara üye ülkeleri ayný renkte boyayýnýz. Yaptýðýnýz çalýþmayý ürün dosyanýza yerleþtiriniz. BölgE SInIrlarI naSIl oluþTurulur? Son yýllarda bölge sýnýrlarýnýn çizilmesinde yaygýn olarak kullanýlan kriter, bölgelerin iþlevsel özellikleridir. Örneðin, nüfus planlamasý için bölgeler oluþturulurken nüfus verilerinden faydalanýlarak çeþitli bölgeler belirlenir. Bunlara yoðun nüfuslu ve seyrek nüfuslu bölgeler örnek verilebilir. Ayný þekilde tarýmsal bölge sýnýrlarý belirlenirken tarýmsal veriler kullanýlýr. Kültür bitkilerinin daðýlýþýný gösteren bölgeler buna örnektir. Aþaðýda görüldüðü gibi, nüfusun alansal daðýlýþý dikkate alýnarak Dünya nüfus yoðunluðu haritasý oluþturulmuþtur. Haritayý inceleyerek nüfusun en çok nerelerde yoðunlaþtýðýný söyleyiniz. Sizce bu durumun sebebi ne olabilir?

2 Dünya nüfus yoðunluðu haritasý, 2010

165

Doðal vE BEþErÝ BölgE SInIrlarI ÇaKIþIr mI? Siyasi bölgeleri gösteren haritalara bakýldýðýnda siyasi bölge sýnýrlarýnýn ülke sýnýrlarýný takip ettiði görülecektir. Örneðin, Birleþmiþ Milletlere üye ülkeler haritasýnda ülke sýnýrlarý takip edilir. Fakat bölge sýnýrlarý çok farklý amaçlarla oluþturulduðu için bu sýnýrlar her zaman idari sýnýrlar ile çakýþmaz. Örneðin, Antalya ilinin güney kesimleri Akdeniz iklim bölgesi sýnýrlarý içinde yer alýrken kuzey kesimleri karasal iklim geçiþ bölgesinde yer alýr.

ETK ÝNLÝK 1. Aþaðýda yer alan A ve B haritalarýný karþýlaþtýrýnýz. Siyasi sýnýrlarla jeotermal bölge sýnýrlarýnın çakışmamasının nedenlerini açıklayınız. 2. Siz de evinizde dünya iklim ve bitki örtüsü haritasý ile dünya idari sýnýrlarýnýn çakýþýp çakýþmadýðýný karþýlaþtýrýnýz.

3200 km

Dünya Jeotermal Bölgeler Haritasý

0 Dünya Siyasi Haritasý

166

3200 km

% ÖLÇME

VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki ifadelerin karþýsýndaki boþluða doðru olanlar için “D”, yanlýþ olanlar için “Y” yazýnýz. 1. Yeryüzündeki küçük bir alandan baþlayarak ülke, kýta ve hatta bütün yeryüzü bir bölge olarak kabul edilebilir. ( ) 2. Bölge sýnýrlarý siyasi olarak çizilen ülke sýnýrlarýyla her zaman çakýþýr. ( ) 3. Kullanýlan kritere baðlý olarak tanýmlanabilecek çok sayýda bölge vardýr. ( ) Aþaðýdaki sorularý cevaplayýnýz. 1. Aþaðýdaki haritada gösterilen bölgeler hangi kriterlere göre oluþturulmuþtur?

3200 km

2. Aþaðýda verilen fotoðraflar hangi bölgeleri temsil etmektedir? Bu bölgeler hangi kriterlere göre oluþturulmuþtur? Altlarýndaki boþluklara yazýnýz.

167

9. Bölüm

Ýnsan VE ÇEVRE

Konul ar

IYORUz?

AN SIL YARARL A N N A D A l DOÐ ? ÝNDE MÝYÝz R M E IN N A l DOÐ l SUÇLU KÝM?

Temel Kavramlar l

Çevre

Toplum

Çevre sorunlarý

Coðrafi bilinç

Ekolojik denge

OÐADAN NASIL YARARLANIYORUZ? KONUYA BAÞLARKEN

1. Yakýn çevrenize bir gezi düzenleyiniz. Bu gezide: a. Ýnsanlarýn barýnma, beslenme ve ulaþým gibi ihtiyaçlarý için doðadan nasýl yararlandýklarýný tartışınız. b. Ýnsanlarýn doðal çevrelerine olan etkilerini ve bu etkilerin sonuçlarýný tartışınız. 2. Aile büyüklerinize sorarak günümüze kadar doðal çevrenizde ne gibi deðiþiklikler olduðunu öðreniniz. Bunlarý yazarak sýnýfýnýza getiriniz.

ETKÝNLÝK İhtiyaç ve isteklerimiz sýnýrsýzdýr. Bunlarý karþýlamak için büyük ölçüde doðadan yararlanýrýz. Ýnsanlarýn, ihtiyaçlarýný karþýlarken çevreye yapmýþ olduklarý etkileri tabloda yer alan boþluklara yazýnýz.

170

Ýhtiyaç

Ýhtiyacý karþýlamak için yapýlan faaliyet

Çevreye olan etkisi

Eðlenme

Eðlence merkezlerinin kurulmasý

Ses kirliliði

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki fotoðraflarý inceleyerek insanlarýn doðadan nasýl yararlandýðýný ve doðada ne tür deðiþiklikler yaptýðýný defterinize yazýnýz.

171

ETKÝNLÝK Aşağıdaki görsellerde doğal çevre unsurlarından olan ormanın insanlar tarafından kullanım biçimi gösterilmiştir. Sizlerde insanların ihtiyaçlarına bağlı olarak doğal çevreyi kullanma biçimlerine örnekler vererek açıklayınız.

BÝR AÐACIN ÖYKÜSÜ KERESTE

FÝDAN

ORMAN

TOHUM

172

OÐANIN EMRÝNDE MÝYÝZ?

Bazen sýcaktan kaçar gölgeliðe sýðýnýrýz bazen soðuktan kaçar sýcak mekânlar ararýz. Çiftçiler tohumu topraða ekmek için, çobanlar yaylaya çýkmak için baharý beklerler. Ýnsanlar niçin yaylalara gökdelenler yapmazlar da yüksek bir maliyete raðmen þehirlere yaparlar? Niçin kimimiz tarýmla uðraþýrken kimimiz sanayide çalýþýrýz? 14 milyon km²lik Antarktika’ya insan yerleþmezken neden 10 milyon km²lik Avrupa’da 700 milyon insan yaþar? Biz mi doðadan etkileniyoruz yoksa doða mý bizden etkileniyor? Karþýlýklý etkileþim varsa hangi tarafýn etkisi daha fazladýr? Farkýnda olmadan sanki doðanýn isteklerine boyun eðiyoruz. Teknolojinin geliþmesine paralel olarak doðal olaylara karþý koymaya çalýþýyoruz; ama doðayla dayanýþmaya da mecburuz.

ETKÝNLÝK 1. Aþaðýdaki faaliyetler arasýndaki farklýlýklarýn nedenlerini tartýþýnýz. Arýcýlýk ve bazý yerlerde küçükbaþ hayvancýlýk yapanlar mevsimlere göre yer deðiþtirirler. l Sibirya’da Ren geyiði yetiþtirilirken Avustralya'da koyun yetiþtirilmektedir. l Akdeniz iklim þartlarýnda seracýlýk yapýlýrken karasal iklim þartlarýnda kuru tarým yapýlýr. l Denizli Sarayköy'de jeotermal enerji üretilirken Elbistan'da termik elektrik enerjisi üretilir. l Ormanlýk bölgelerde mesken yapmak için ahþap malzeme yaygýn olarak kullanýlýrken volkanik yörelerde taþlar daha çok kullanýlýr. l Ýç Anadolu’da küçükbaþ hayvancýlýk yapýlýrken Erzurum-Kars yöresinde büyükbaþ hayvancýlýk ön plana çýkmýþtýr. 2. Aþaðýdaki fotoðraflarýn temsil ettiði ortamlar arasýndaki farklýlýklarý bulmaya çalýþýnýz. Bu farklýlýklarýn nedenlerini söyleyiniz. l

173

ETKÝNLÝK Aþaðýda yer alan fotoðraflarý harita üzerinde ait olabilecek yerlerle eþleþtiriniz. Fotoðraflarda görülen faaliyetler üzerinde doðal ve beþeri çevre faktörlerinin etkileri ile bu faaliyetlerin insan yaþamý üzerindeki etkisini söyleyiniz.

3 c

174

e g

175

UÇLU KÝM

OKuma mETNÝ

1946 yýlýnda Bermuda Adasý’na yanlýþlýkla getirilen bir böcek türü, beþ yýl kadar bir zamanda sedir aðaçlarýnýn % 85’lik bölümünü yok eder. Felakete son vermek isteyen yetkililer bu böceði yiyen fakat aðaçlara zarar vermeyen, bizdeki tekke böceðine benzer bir böcek türünü ve hymenoptera isimli bir paraziti bölgeye býrakýrlar. Ne yazýk ki bu iþi yapanlarýn daha önce ayný bölgeye karýncalarý yemesi için ithal edilen bir kertenkele türünün var olduðundan haberleri yoktur. Kertenkeleler yeni gelen tekke böceði benzerini daha lezzetli bulduklarý için karýncalarý býrakýp onlarý yemeye baþlarlar ve sayýlarýnda astronomik bir artýþ olur. Bir kurtarýcý olarak getirilen kertenkelelerin kendileri büyük bir problem olmaya baþlayýnca alarma geçen yetkililer, bu kertenkelelerden kurtulmak için onlarý yediði bilinen 200 çift kiskade türü kuþu bölgeye salarlar. Fakat kiskadeeler de ayný kertenkeleler gibi, beklenenin aksine kertenkele yerine Dünya’da sadece Bermuda’da bulunan vireo kuþunun yavrularýný yemeye baþlar. Sonunda kiskadelerin sayýlarý 100.000’in üstüne çýkar, vireo kuþunun neredeyse nesli tükenir, böcekler aðaçlarý yemeye devam eder ve kertenkeleler yine bildiklerini okur. (Sulak Bir Gezegenden Öyküler, Sargun TONT)

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki fotoðraflarda sizi rahatsýz eden unsurlar nelerdir? Bunlarý tahtaya yazarak nedenlerini söyleyiniz ve çevrenizdeki benzer unsurlarla karþýlaþtýrýnýz.

176

ETKÝNLÝK Aþaðýdaki fotoðraflar arasýnda yukarýdan aþaðýya doðru sebep-sonuç açýsýndan ilgi kurunuz. Çevrenizde benzer durumlar yaþanýyor mu? Bu tür olumsuzluklardan korunmak için hangi önlemler alýnmaktadýr?

177

habEr KöþEsÝ

Flamingolar Savaþ Uçaklarýna Rota Deðiþtirtti Kuþlara zarar vermemesi için eðitim uçaklarýnýn rotasý deðiþtirildi. Genelkurmay Baþkanlýðýndan Ege Üniversitesi Tabiat Tarihi Uygulama ve Araþtýrma Merkezi Müdürlüðüne gönderilen yazýda, "Hava Kuvvetleri Komutanlýðýnca, Çevre ve Orman Bakanlýðý ile Ege Üniversitesi tarafýndan yapýlan incelemelerin sonuçlarý dikkate alýnarak uçuþ rotalarýnýn Ýzmir Gediz Deltasý Av Yaban Hayatý Koruma Sahasý (Ýzmir Kuþcenneti)'ný ihlal etmeyecek þekilde yeniden düzenlendiði belirtildi. (Basýndan 21.08.2004)

178

Doða Hýzla Kirletiliyor Asi Nehri'nin yüzeyini simsiyah bir yað tabakasýnýn kaplamasý nedeniyle nehirdeki binlerce balýk öldü. Nehrin çevresindeki yerleþim birimlerinde yaþayanlar bu duruma tepki göstererek çevre felaketinin önüne geçilmesini istediler. Köylüler: "Ýki hafta öncesine kadar nehrin üstü bembeyaz balýk akýyordu. Þimdi ise nehir simsiyah ve küçük büyük bütün balýklar ölüyor. Bazý köylüler de bu balýklarý çuvallara doldurup satýyor veya evine götürüp yiyor. Bu durumdan yetkililerin de haberi var; ama nedense buna bir türlü çözüm bulunamadý." dediler. (Basýndan 09.12.2005 )

ETKÝNLÝK Aþaðýda yer alan boþluklara baþlýca çevre sorunlarýný yazýnýz.

Toprak kirliliði

Deniz ve kýyý kirliliði

Rodyoaktif kirlilik

.....................

..................... ÇEVRE SORUNLARI

.....................

..................... .....................

Orman tahribi

..................... .....................

PrOJE ÇaLIþmasI Okulunuzdaki öðretim ve eðitim faaliyetlerini olumsuz yönde etkileyen çevre problemlerini (gürültü, görüntü kirliliði vb.) anket yaparak tespit ediniz ve bu problemleri çözme amaçlý projeler hazýrlayýnýz. Projelerinizi hazýrlarken sayfa 183’teki örnek proje çalýþmasýný esas alarak sürenizi öðretmeninizle belirleyiniz. Anket verilerini tablo, grafik ve diyagramlara dönüþtürüp bu çalýþmalarýnýzý ürün dosyanýza yerleþtiriniz.

179

ETKÝNLÝK SUÇ DUYURUSU Davacý: Atmosfer, hidrosfer, litosfer, biyosfer. Davalý: 1. insan, 2. insan, 3. insan, 4. insan. Dava Konusu: Ýnsan tarafýndan doðaya zarar verilmesi. Deliller: Katý, sývý ve gaz atýklar. Fabrikalar, yollar, barajlar. Kesilen ve yakýlan ormanlar, çölleþen topraklar, eriyen buzullar, iklimdeki deðiþmeler. (Öðrencilerden bir savcý, bir hâkim, bir mübaþir ve iki jandarmadan oluþan bir mahkeme heyeti oluþturunuz. Davacý olarak atmosfer, hidrosfer, litosfer, biyosferi temsil eden dört öðrenci seçiniz. Davalý olarak ise insaný temsil eden dört öðrenci belirleyiniz. Konunun akýþýnda olaylarla ilgili þahitlere yer veriniz.)

Mübaþir: “Atmosfer, hidrosfer, litosfer, biyosfer, 1. insan, 2. insan, 3. insan, 4. insan!” diye seslenerek davalý ve davacýlarý mahkeme salonuna davet eder. Davalý ve davacýlar içeri girerler.) Hâkim (1. insana): Fabrikalardan ve konutlarýndan çýkardýðýn dumanlarla egzoz gazlarý ve parfümlerle atmosfere zarar verdiðin doðru mu? 1. insan: Ben fabrikalarda üretim yapmasam hiç kimse yiyecek ve giyecek doðru dürüst bir þey bulamaz. Hem fabrikalar sayesinde insanlar arabalara biniyor, beyaz eþyalardan yararlanýyorlar. Atmosfer de fýrtýnalarla, yýldýrýmlarla, aþýrý sýcaðý ve soðuðuyla bize zarar veriyor. Biz ondan þikâyetçi oluyor muyuz? Hâkim (2.insana): Kanalizasyonlarý denizlere, göllere ve akarsulara baðladýðýn doðru mu? Katý atýklarý da denizlere atýyormuþsun. Kimyasal atýklarla yer altý sularýna ve diðer su kaynaklarýna da zarar veriyormuþsun. Doðru mu? 2. insan: Hidrosfer de sellerle, tsunamilerle ve dalgalarla bize zarar veriyor. Kanalizasyonlarýmýzý nereye boþaltacaðýz? Hâkim (3.insana): Ormanlarý keserek ve yakarak yok ettiðin, yaban hayvanlarýnýn neslini avlayarak tükettiðin ve doðanýn dengesini bozduðun doðru mu? 3. insan: Yiyecek ihtiyacýmýz için hayvanlarý avlamaya mecbur deðil miyiz? Mobilyalarý, aðaçlar olmadan neyle yapacaðýz? Hem yýrtýcý hayvanlar insanlara az mý zarar verdi? Hâkim (4.insana): Doðal bitki örtüsünü yok ederek erozyona sebep olduðun; taþ ocaklarý ve maden ocaklarýyla, yol, köprü ve tünellerle litosferi delik deþik ettiðin doðru mu? 4. insan: Yollar, köprüler ve tünelleri yapmasam insanlar ulaþýmlarýný nasýl saðlarlar? Madenleri eritmesem araç gerecimizi ne ile yaparýz? Taþ ve kum ocaklarý olmadan konutlarýmýzý ne ile inþa ederiz? Hem yerin kendisi de çýð, heyelan, deprem ve volkanizma ile bize zarar vermiyor mu? Biz ondan davacý oluyor muyuz? (Hâkim sýrasýyla davalýlara da söz verir.) Atmosfer: Ben fýrtýnalarýmý, yýldýrýmlarýmý, sýcaðýmý ve soðuðumu onlara gökten su indirmek için, onlar için oluþturuyorum. Bunlar olmasa insanlar hayatlarýný devam ettiremezler. Ama insanlar beni kirletmeden de üretim yapabilirler. Bacalara ve egzozlara takacaklarý arýtýcýlarla bana zarar vermemeleri mümkün. Hidrosfer: Ben olmasam insanlar üç dört günden fazla yaþayamazlar. Ýnsanlar arýtýcýlarla bana da zarar vermeden benden yararlanabilirler. Litosfer: Ýnsanlar benim üzerimde oturuyor, sebze ve meyvelerini üzerimde yetiþtiriyorlar. Bu iþleri topraðýma, taþýma zarar vermeden de yapabilirler. Biyosfer: Bitkiler ve hayvanlar olmadan insanlar ne kadar yaþayabilirler? Hem niye ormanlarýmý yakýyorlar? Kuþlarý avlamasalar açlýktan ölecekler mi? Hâkim: Gereði düþünüldü. Fabrika bacalarýna filtreler takmasý, kurþunsuz yakýt kullanmasý, sývý atýklarý arýtarak denizlere vermesi, topraðý yer kabuðunun dengesini bozacak þekilde iþlememesi, topraklarý, ormanlarý ve hayvanlarý korumasý ve çoðaltmasý þartý ile insanlarýn beraatine karar verilmiþtir.

180

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME

Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Ýnsanlar atmosferden hangi þekillerde yararlanýrlar ve atmosferi nasýl etkilerler? 2. Ýnsanlar toprak ile ilgili olarak hangi faaliyetlerde bulunurlar? 3. Akarsular, göller ve denizler insan faaliyetlerinden nasýl etkilenir? Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1. Karasal iklim görülen yerlerde ....................... tarýmý yapýlýrken zeytin, ..................... iklimi etkisi altýndaki yerlerde üretilir. 2. ................ genellikle derin vadiler içinde akan akarsularýn üzerine yapýlýr. 3. Ýnsanlar ikamet etmek için ......................, büyük çapta makine üretimi yapmak için .................................., ulaþým için .......................... ve ................... inþa etmektedirler. Aþaðýdaki sorularýn doðru seçeneðini iþaretleyiniz. 1. Aþaðýdakilerden hangisi çevre sorunudur? A) Aðaç dikme B) Çöpleri yok etme C) Doðal hayatý koruma D) Gecekondulaþma E) Yeni yapýlarýn inþa edilmesi 2. Aþaðýdakilerden hangisi doðrudan çevre sorunu deðildir? A) Toprak erozyonu B) Orman tahribi C) Ýþsizlik

D) Gürültü

E) Hava kirliliði

3. Aşağıdakilerden hangisi doğal çevrenin insan üzerindeki etkisine örnek olarak gösterilemez? A) Orta kuşakta yaşayan insanların yıl içinde daha fazla giysi değiştirmesi B) Kurak ve yarı kurak alanlarda yerleşmelerin su kaynaklarının çevresinde toplanması C) Ormanların fazla olduğu yerlerde keresteciliğin gelişmesi D) Okyanus kıyılarında tsunami olayının daha fazla görülmesi E) Yaz mevsiminde su ihtiyacını karşılamak amacıyla barajların inşa edilmesi 4. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğal sistemler üzerindeki etkisini gösteren bir örnektir? A) Aşırı yağışların heyelan olayını tetiklemesi B) Deniz seviyelerindeki değişimler C) Bir dağ yamacı boyunca bitki türlerinin değişmesi D) Yanlış arazi kullanımının erozyonu tetiklemesi E) Kuzey yarım kürede yerleşmelerde daha çok güney cephenin tercih edilmesi 5. Coğrafya doğanın insan yaşamına etkilerini sorgularken, diğer yandan insanın doğa üzerindeki etkilerini ortaya koymaya çalışır. İnsanlar etkinliklerini gerçekleştirirken doğal çevre özelliklerini dikkate almak zorundadır. Yukarıdaki açıklamaya göre aşağıdakilerden hangisinde doğal çevre özellikleri dikkate alınmamıştır? A) Kış mevsiminin uzun ve sert geçtiği yerlerde binaların duvarlarının kalın yapılması B) Kurak, ağaçsız bir bölgede evlerin topraktan ve taştan yapılması C) Güneşli gün sayısının fazla olduğu yerlerde güneş enerjisinden yararlanılması D) Dere yatağına binaların inşa edilmesi E) Çin’de temel besin maddesi olarak pirincin tüketilmesi

181

ÖRNEK PROJE ÇALIÞMASI Seçilebilecek konular 1. Doðal çevrenin insanlar tarafýndan yanlýþ kullanýlmasý sonucu doðada meydana gelen deðiþimler. 2. Ýnsanýn doðadan azami þekilde ve doðaya zarar vermeden faydalanma yollarý. 3. Coðrafi Bilgi Sistemlerinin çalýþma esaslarý ve alternatif kullaným alanlarý. 4. Ýnsan yaþantýsýnda iklime baðlýlýðýn asgari düzeye indirilmesi için üretilecek çözüm önerileri. (Bu konular dýþýnda ilgi duyduðunuz bir konuyu da belirleyebilirsiniz.) Süre: Ýki hafta Çalýþma Ýçeriðinde Yer Almasý Gereken Konu Baþlýklarý 1. Projenin adý (1-15 sözcük arasý olmalýdýr.) 2. Projenin konusu (Konu açýk ve net bir biçimde ifade edilmiþ olmalýdýr.) 3. Proje çalýþmasý içinde belirlenen durumun ya da sorunun ayrýntýlý biçimde tanýmlanmasý (Bu konudaki projenin amacý belirtilmekle birlikte, durum ya da sorun net biçimde açýklanmalýdýr.) 4. Geliþtirme sürecinin açýklanmasý (Bu aþamada toplam bilgilerden yola çýkarak bir ürün ortaya koymaya yönelik ya da öneriler geliþtirmeye dönük yapýlanlar 7-15 sayfayý geçmeyecek þekilde anlatýlmalýdýr.) 5. Sonuç ve öneriler 6. Kaynakça Proje Hazýrlanýrken Ýzlenecek Basamaklar 1. Basamak: Bu aþamada seçmeyi düþündüðünüz konuyu araþtýrýp araþtýrmayacaðýnýza, konuyla ilgili kaynaklara ne düzeyde ulaþacaðýnýza iliþkin inceleme yaparak konu seçimine hazýrlýk yapýnýz. Bu aþamada öðretmeniniz ile araþtýrmayý düþündüðünüz konuyu paylaþýp ondan konu belirlemede yardým alýnýz. 2. Basamak: Bir önceki basamakta yaptýðýnýz iþlemler sonucunda belirlediðiniz konunun “önemini, neden bu konuyu seçtiðinizi, hazýrlayacaðýnýz proje sonucunda neye ulaþmak istediðinizi” belirleyiniz. 3. Basamak: Seçtiðiniz konu ile ilgili yeterli bilgiye ulaþmak amacýyla gerekli kaynaklara ulaþýnýz. Bu kaynaklar; kütüphane, Ýnternet, TV, radyo ve konu ile ilgili kaynak kiþilerdir. 4. Basamak: Bir önceki basamakta ulaþtýðýnýz tüm kaynaklardan elde ettiðiniz bilgilerden faydalanarak oluþturduðunuz bilgileri metne dönüþtürünüz (7-15 sayfayý geçmeyecek biçimde). 5. Basamak: Ulaþtýðýnýz kaynaklardan elde ettiðiniz bilgileri deðerlendirerek çözüm önerileri üretiniz. Bu çözüm önerilerini belirleme nedenlerinizi ortaya koyunuz. 6. Basamak: Çalýþmalarýnýzý rapor hâline dönüþtürünüz. 7. Basamak: Raporu resimler, gazete haberleri, kendi çizimleriniz, tablo, grafik ve istatistiklerle destekleyerek poster hâline dönüþtürünüz. 8. Basamak: Çalýþmalarýnýzýn sunumunu yapýnýz.

Puanlama: Puanlama ekte verilen “Proje Deðerlendirme Ölçeði” ile yapýlacaktýr.

182

PROJE DEÐERLENDÝRME ÖLÇEÐÝ Projenin Adý Öðrencinin Adý ve Soyadý Sýnýfý Numarasý

: : : : DERECELER

GÖZLENECEK ÖÐRENCÝ KAZANIMLARI

Zayýf 1

Kabul edilebilir 2

Orta

Ýyi

Çok iyi

I.PROJE HAZIRLAMA SÜRECÝ Proje amacýný belirleme Projeye uygun çalýþma planý yapma Grup içinde görev daðýlýmý yapma Belirlenen konunun önemini ortaya koyma Hazýrlanan proje sonunda ne tür sonuçlara ulaþýlmak istendiðini ortaya koyma TOPLAM II.PROJENÝN ÝÇERÝÐÝ Proje konusunda bilimsel açýdan doðru bilgiler aktarma Toplanan bilgileri analiz etme Elde edilen bilgilerden çýkarýmda bulunma Yapýlan çalýþmanýn orijinal olmasýna özen gösterme Yapýlan çýkarýmlarýn nedenlerini ortaya koyma Yapýlan çalýþmada eleþtirel düþünme becerisini gösterme Hazýrlanan raporu; resimler, gazete haberleri, çizimler, tablo, grafik ve istatistiklerle destekleme Metne aktarýlan tüm bilgilerde Türkçeyi doðru biçimde kullanma Yararlanýlan kaynaklarý rapora yansýtma TOPLAM III.SUNU YAPMA Konuyu dinleyicilerin ilgisini çekecek þekilde sunma Sunuyu hedefe yönelik materyalle destekleme Sunuda akýcý bir dil ve beden dilini kullanma Sorulara cevap verme Verilen sürede sunuyu yapma Sunum sýrasýnda Türkçeyi doðru biçimde kullanma TOPLAM GENEL TOPLAM

183

SÖZLÜK A absorbe: Bir ortamýn ýþýk enerjisini belli nicelikte emmesi olayý. afel: Dünya’nýn yörüngesinde Güneþ’e en uzak olduðu konum. akarsu havzasý: Bir akarsuyun bütün kollarýyla birlikte beslendiði alan. alpin çayýrlar: Genellikle daðlarýn yüksek kesimlerinde bulunan ot topluluklarý. astronomi: Gök cisimleri ile ilgilenen bilim dalý. atmosfer: Yer kabuðunu çepeçevre saran gaz tabakasý. B biyocoðrafya: Yeryüzünde canlýlarýn daðýlýþýný konu edinen coðrafya biliminin dalý. biyoloji: Canlýlar bilimi, canlýlarýn hayat safhalarýný inceleyen bilim dalý. biyosfer: Canlýlarýn yaþadýðý ortam. botanik: Bitkileri inceleyen bilim. C corriolis: Dünya’nýn kendi çevresindeki dönüþünden dolayý rüzgârlarýn sapmaya uðramasýný saðlayan kuvvet. Ç çöl: Yýllýk yaðýþ miktarýnýn çok düþük olduðu, kurak ve bitki örtüsünün fakir olduðu alanlar. D dekar: Bin m2’lik yüzey ölçü birimi. doðal köprü: Kalkerin çözünmesiyle veya dalga aþýndýrmasý ile oluþan köprü biçiminde yer þekilleri. dönence: Güneþ ýþýnlarýnýn Kuzey ve Güney Yarým Küre’de dik açýyla düþtüðü en son enlemler. Kuzey Yarým Küre’de Yengeç, Güney Yarým Küre’de Oðlak Dönencesi bulunur. E ekliptik: Dünya’nýn Güneþ çevresinde izlediði yol, yörünge. ekoloji: Çevre bilimi. episantr: Depremin yeryüzündeki odak noktasý. erozyon: Topraðýn üst kýsmýnýn akarsu veya rüzgârla süpürülmesi. F fizyoloji: Canlýlarý meydana getiren doku ve organlarýn görevlerini ve bu görevlerin nasýl yapýldýðýný inceleyen bilim dalý. G gayzer: Zaman zaman fýþkýran sýcak su kaynaðý. H hava kütlesi: Havanýnýn sýcaklýk ve nem bakýmýndan ayný özellik gösteren geniþ bir parçasý. hava parseli: Ayný karaktere sahip hava kütlelerinden çok küçük hava bölümü.

184

hektopaskal (hPa): Hava basýncý ölçü birimidir. 1 mb’a eþittir. hidrojeoloji: Yeraltı sularının araştırılmasını ve elde edilmesini inceleyen bilim dalı. hidrocoðrafya: Coðrafyanýn sularla ilgilenen dalý. hidroloji: Sularý çeþitli yönleriyle inceleyen bilim dalý. hidrosfer: Su küre. higrometre: Nem ölçer. hiposantr: Depremin iç odak noktasý, merkezi. I ýlýman kuþak: Kuzey Yarým Küre’de 30°-68° enlemleri, Güney Yarým Küre’de 27°-48° enlemleri arasýnda bulunan kuþak. Ý iklim: Bir yerde meydana gelen hava olaylarýnýn ortalama karakteri. J jeoantiklinal: Deniz ve okyanus tabanlarýnda kubbe þeklinde görülen geniþ ölçülü yükselme alanlarý. jeodezi: Arazi ölçüm bilimi. jeoloji: Yer bilimi. Yerkabuðunun yapýsýný inceleyen bilim dalý. jeomorfoloji: Karalarýn yüzey þekillerini inceleyen ve bunlarýn oluþumunu açýklayan bilim. jeosenklinal: Deniz ve okyanus tabanlarýnda sürekli tortullanmaya baðlý olarak çöken, yayvan çukurluklar. jeotermal sular: Yer altýndan sýcak hâlde çýkan sular.

K kalker (kireç taþý): Kalsiyum karbonat bileþi-

minde olan, sularýn etkisiyle çözülebilen (karstik), çoðunlukla beyaz renkli olan bir tortul taþtýr. karayel: Türkiye’de kuzeybatýdan esen soðuk karakterli rüzgâr. kasýrga: Þiddetli rüzgâr. keþiþleme: Türkiye’de güneydoðudan esen sýcak karakterli rüzgâr. kýble: Türkiye’de güneyden esen sýcak karakterli rüzgâr. kýta sahanlýðý: Kýyý kuþaðýnda kýta kütlesinin deniz altýna 200 m derinliðe kadar devam ettiði alan. klimatoloji: Coðrafyanýn iklimle ilgilenen dalý. körfez: Denizin karaya doðru sokulmuþ büyük ve derin girintisi. kültür bitkisi: Bir yerde doðal bitki örtüsünün bir parçasý olarak yetiþmeyen, o yere insan eli ile getirilen bitki türlerine verilen ad. küresel ýsýnma: Atmosferdeki seraetkisi oluşturan gazlarýn artmasý sonucu daha fazla tutulan yer radyasyonu nedeniyle küresel ölçekte görülen ýsýnma.

L lav: Magmanýn yer yüzüne çýkmýþ hâli. levha: Yer kabuðunu meydana getiren büyük kara parçalarýndan her biri. litosfer: Yer kabuðu ile mantonun üst kýsmýna birlikte verilen isim. Taþküre lodos: Türkiye’de güneybatýdan esen sýcak karakterli rüzgâr. M maki: Her zaman yeþil kalan çalý ve otlardan oluþan, Akdeniz iklim tipinin karakteristik bitki topluluðu. meteoroloji: Atmosferin fiziksel özellikleri ve atmosferde meydana gelen olaylarla ilgilenen bilim. milibar: Basýnç birimi. N nükleer kirlilik: Nükleer atýklarýn hava, su, toprak ortamýnda oluþturduðu kirlilik. O-Ö öðrenci ürün dosyasý: Öðrencilerin yaptýklarý çalýþmalarý deðerlendirilmek üzere sakladýklarý dosya. P pedoloji: Toprak bilimi. pigme: Kýsa boylu bir Afrika ilkel topluluðu. polar hava: Kutupsal soðuk hava. poyraz: Türkiye’de kuzeydoðudan esen soðuk karakterli rüzgâr. profil: Yeryüzü þekillerinin yandan görünüþünü gösteren çizim. projeksiyon: Harita yapýmýnda kullanýlan izdüþüm yöntemi. R radyasyon: Bir cismin elektromanyetik dalgalarla sýcaklýk þeklinde yaydýðý enerji. relief: Yer þekilleri topluluðu. Topoðrafya. rölyef: Kabartma. S saðanak yaðýþ: Ani ve yoðun þekilde görülen yaðýþ. savan: Tropikal iklim bölgelerinde görülen yüksek boylu ot topluluklarý. sismograf: Depremin þiddetini ölçen alet. Þ þelf: Kýta sahanlýðý. T termik: Isýl, sýcaklýkla ilgili. termometre: Sýcaklýk ölçer.

tsunami: Deniz altý depremleri veya deniz altýnda gerçekleþen büyük volkanik patlamalar sonucu oluþan dev dalgalar. tüf konisi: Volkanizma sýrasýnda çýkan katý materyallerin birikmesi sonucu oluþan küçük tepe. U ufuk çizgisi: Düz ve geniþ bir alanda uzaða baktýðýmýzda görebildiðimiz en uzak yerde gökyüzü ile yeryüzünün kesiþmiþ gibi görüldüðü hat. V vadi: Akarsularýn oluþturduðu sürekli iniþi bulunan, içerisinde çok zaman akarsuyun da bulunduðu uzun çukurluk. volkanizma: Maðmanýn yer yüzüne çýkmasý ya da yer kabuðunun yüzeye yakýn kýsýmlarýna doðru sokulmasý. viyadük: Köprü yol. Y yaðýþ rejimi: Bir bölgeye düþen yaðýþ miktarýnýn yýl içindeki daðýlýþý. yak: Himalayalarda yaþayan bir cins sýðýr. yýldýz (rüzgâr): Türkiye’de kuzeyden esen soðuk karakterli rüzgâr. Z zooloji: Hayvan topluluklarýný çeþitli yönleriyle araþtýran bilim. zooplankton: Suda yaþayan mikroskobik canlýlar. ÝNTERNET ADRESLERÝ www.bigadic.gov.tr www.dsi.gov.tr www.earthsci.unimelb.edu.au www.ecy.wa.gov www.eie.gov.tr www.geography.uoregon.edu www.gislab.ktu.edu.tr www.hgk.mil.tr www.lpi.usra.edu www.meteor.gov.tr www.milliyet.com.tr www.mta.gov.tr www.tubitak.gov.tr www.usgs.gov www.worldweather.org www.zaman.com.tr www.ncgia.ucsb.edu Bu kitapta kullanýlan harita ve fotoðraflarýn bir kýsmý Atlas dergisi arþivinden temin edilmiþtir.

185

KAYNAKÇA ARDEL, Ahmet, Hidrografya (Okyanuslar ve De- Fak. Yay. 1994 nizler), Ýstanbul,1975. ÝZBIRAK, Reþat, Yer Bilimi Bilgileri, MEB Yay., AnARDEL, A., Klimatoloji, Ýstanbul, 1973. kara, 1989. ARDEL, A., KURTER, Acun, DÖNMEZ, Yusuf, ÝZBIRAK, R., Sular Coðrafyasý, MEB Yay., AnkaKlimatoloji Tatbikatý, Ýstanbul, 1984. ra,1990. ARDOS, Mehmet, Türkiye Ovalarýnýn Jeomorfo- ÝZBIRAK, R., Coðrafya Terimleri Sözlüðü, Milli Eðilojisi 1,2, Ýstanbul, 1984. tim Basýmevi, Ýstanbul, 1992. ARDOS, M., PEKCAN, Nilüfer, Jeomorfoloji Söz- KARAKUYU, Mehmet, Þehirleþme Ýle Akarsu Aralüðü, ÝÜ Ed. Fak. Yay., Ýstanbul, 1994. sýndaki Ýliþki, Ýstanbul, 2002. ARI, Yýlmaz, 20. Yüzyýlda Amerikan Coðrafyasýnýn KARAKUYU, M., Ortaöðretimde Coðrafi Bilgi SisGeliþimi, Gündüz Yay., Konya, 2005. temleri Kullanarak Proje Yönetimi, Ýstanbul, 2004. ARI,Y., Amerika Birleþik Devletleri'nde Coðrafya KARAKUYU, M., Bilimlerin Buluþma Noktasý: Eðitimi Reformu: Türkiye Ýçin Dersler, Türk Coðrafya, Ýstanbul, 2003. Coðrafya Kurumu, Coðrafya Kurultayý, 9-12 KETÝN, Ýhsan, Genel Jeoloji, Ýstanbul, 1988. Temmuz 2002, Bildiriler Kitabý GÜ, Ankara, 2002. ÖZEY, Ramazan, Türkiye Üniversitelerinde ATALAY, Ýbrahim, Türkiye Jeomorfolojisine Giriþ, Coðrafya Eðitimi ve Öðretimi, Ýstanbul, 1998. Ýzmir, 1987. ÖZEY, R., Türkiye Coðrafyasý ve Jeopolitiði, Aktif BÝLGÝN, Turgut, Kartoðrafya I-II, Ýstanbul, 1986. Yay., Ýstanbul, 1997. DARKOT, Besim, Atlaslý Coðrafya Ansiklopedisi, ÖZEY, R., Çevre Sorunlarý, Aktif Yay., Ýstanbul, Ýstanbul, 1964. 1997. DEMÝRCÝ, Ali, ABD'de Eðitim Sistemi ve Coðrafya SELÇUK BÝRÝCÝK, Ali, Obruk Platosu ve ÇevÖðretimi, Aktif Yay., Ýstanbul, 2005. resinin Jeomorfolojisi, Ýstanbul, 1997. DEMÝRCÝ, A., Mesleki Açýdan Coðrafyanýn Önemi SELÇUK BÝRÝCÝK, A.., Coðrafya'nýn Özü ve Öneve Türkiye'de Kullanýmý, Ýstanbul, 2002. mi, MÜ, Marmara Coðrafya Dergisi, Ýstanbul, DEMÝRCÝ, A., 21. Yüzyýlda Çaðdaþ Coðrafya Bilimi 1999. ve Temel Unsurlarý, Ýstanbul, 2002. ÞAHÝN, Cemalettin, Türkiye Afetlet Coðrafyasý, DOÐANAY, Hayati, Coðrafya'ya Giriþ, "Metodlar, Gazi Üniv. Yay. Ankara, 1991. Ýlkeler ve Terminoloji", Gazi Büro Kitabevi, Ankara, TANOÐLU, Ali, Beþeri Coðrafya, Ýstanbul, 1966. 1993. TANOÐLU, A., Coðrafya Nedir?, ÝÜ Coðrafya DOÐANAY, H., Coðrafya'da Metodoloji, MEB Yay. Enstitüsü Dergisi, Ýstanbul, 1964. Öðretmen Kitaplarý Dizisi 187, Ankara, 1993. TAÞLI Ý., Günümüz Coðrafya Eðitiminde Öðrenci DÖNMEZ Y., Umumi Klimatoloji ve Ýklim Çalýþ- Aktivitelerinin Bilgi Üretimine Dönüþtürülmesinde malarý, Ýstanbul, 1990. Olgular, Kavramlar ve Genellemelerin Sistematik ELÝBÜYÜK, Mesut, Matematik Coðrafya Evren Kullanýmýnýn Saðlanmasý, Ankara, 2005. Gezegenler Dünya Zaman, Ankara, 1995. TONT, Sargun, Sulak Bir Gezegenden Öyküler, ERÝNÇ, Sýrrý, ERTEK, Ahmet, GÜNEYSU, Cem, Ankara, 1990. Jeomorfoloji I, Der Yay., Ýstanbul, 2000. TUNÇDÝLEK, Necdet, Doðal Bölgeler, Ýstanbul, ERÝNÇ, S., “Günümüz Türkiye’sinde Coðrafya Eði- 1987. timinde Sorunlar ve Çözüm Önerileri,” MÜ 2. Ulu- TUROÐLU, Hüseyin, Coðrafi Bilgi Sistemlerinin sal Eðitim Sempozyumu Bildirileri, Ýstanbul, 1996. Temel Esaslarý, Çantay Yay., Ýstanbul, 2002. ERÝNÇ, S., Klimatoloji ve Metodlarý, Ýstanbul, TÜMERTEKÝN, Erol, Çaðdaþ Coðrafi Düþüncenin 1984. Oluþumu ve Paul Vidal de la Blache, ÝÜ Ed. Fak. EROL, Oðuz, Genel Klimatoloji, Ýstanbul, 1989. Yay., Ýstanbul,1990. ERTEK, A., GÜNEYSU, C., Jeomorfoloji II, Der TÜMERTEKÝN, E., ÖZGÜÇ, Nazmiye, Beþeri Yay., Ýstanbul, 2001. Coðrafya Ýnsan, Kültür, Mekan, Çantay. Ýstanbul, 2004. HOÞGÖREN, Mehmet, Yýldýz, Hidrografyanýn Ana SEMENOĞLU, Y,Kitab-ı Bahriye, 1973 Çizgileri, Ýstanbul, 1992. YALÇINLAR, Ýsmail, Strüktürel Morfoloji 1, ÝstanHOÞGÖREN, M.,Y., Jeomorfolojinin Ana Çizgileri, bul, 1968. Ýstanbul, 1993. GÖNEY, Süha, Şehir Coğrafyası, İstanbul, İ.Ü. Ed.

186

187

188

PKL S C Ü N O Ý R I E

189

190

191

RKÝ N SA C Ü N O Ý R I E

192

RKÝ N SA T K N P Ý A J D KT AÝ

O Ý R IE