ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 97 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ Η Ανάσταση του 1904 Καλαντάρι κρητικών γεύσεων

Οι γιατρΟι και η περιθαλψη των τραυματιων στην κρητη κατα την περιΟδΟ 1810-1830



TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH ΑΝΟΙΞΗ 2021 ΤΕYΧΟΣ 97 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

1821-2021. Διακόσια χρόνια από το ξεκίνημα του μεγάλου σηκωμού. Η Ελλάδα τιμά, θυμάται και ονειρεύεται.

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΣΗΚΩΜΟ

Ένας Κρητικός Τυρταίος στην επανάσταση του 1821

> Τα υφαντά σακούλια και τα σακιά της Κρήτης

Περιεχόμενα 6 O αιώνας των επαναστάσεων

38 Τα υφαντά σακούλια

και τα σακιά της Κρήτης

8 Ένα ρεπορτάζ για μας γραμμένο πριν από 38 χρόνια 10

του Ν. Ψιλάκη

Πάσχα στην Κρήτη

48 Οι άνθρωποί μας

με τις μοσχοβολιές της άνοιξης

Καλαντάρι κρητικών γεύσεων Του Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκη

12 Η Ανάσταση του 1904 58 Στηρίζουμε τις τοπικές δομές αλληλεγγύης 14 Αλληλεγγύη 62 Οι γιατροί και η περίθαλψη των τραυματιών στην Κρήτη κατά την περίοδο 1810-1830

18 Καρδιά της κάθε επιχείρησης είναι οι άνθρωποί της!

του A. Μανιού

20 Φωτογραφήματα

68 Ράβοντας ανθρώπινα τραύματα με... κεφαλές μυρμηγκιών!

του Ν. Ψιλάκη

του A. Μανιού

34 Τα νέα μας

72 Ένας Κρητικός Τυρταίος στην επανάσταση του 1821 του Ν. Ψιλάκη

38 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΜΑΣ

Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤAΣΕΩΝ 1821-2021. Διακόσια χρόνια από το ξεκίνημα του μεγάλου σηκωμού. Η Ελλάδα τιμά, θυμάται και ονειρεύεται. Τιμά την ιστορία της, θυμάται το παρελθόν της, ονειρεύεται το μέλλον της.

ευνόησαν. Οι βουλές των ισχυρών της γης την άφησαν έξω από τον εθνικό κορμό όταν αποφασίστηκε η ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Μα ούτε και τότε λύγισε. Αιώνας διαρκών επαναστάσεων ήταν για την Κρήτη ο 19ος, η μια διαδεχόταν την άλλη. 1841, 1858, 1866-1869, 1878, 1889, χρονολογίες ορόσημα. Μέχρι που έφτασε η δεκαετία του 1890, η τελευταία της οθωμανικής κυριαρχίας, με καινούργιους σηκωμούς και καινούργιες θυσίες. Σχεδόν 70 χρόνια μετά την έναρξη της επανάστασης ανέτειλε η πρώτη ακτίνα ελευθερίας με τη δημιουργία της ημι-

Ήταν μια από τις μεγάλες στιγμές της ευρωπαϊκής ιστορίας, όχι μονάχα της ελληνικής. Ένας λαός αποφάσιζε να πάρει την τύχη του στα χέρια του και να δημιουργήσει καινούργιο κράτος, πρώτος αυτός απ’ όλους τους υπόδουλους λαούς μιας αυτοκρατορίας που μέχρι τότε φαινόταν ανίκητη. Η Κρήτη μπήκε αμέσως στον αγώνα. Η έναρξη της επανάστασης τη βρήκε ανασκουμπωμένη και έτοιμη, παρά τις τραγικές συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι πρόγονοί μας. Πολέμησε, πάλεψε, γέμισε με τόπους θυσίας. Οι συγκυρίες της εποχής δεν την

αυτόνομης μα και τόσα υποσχόμενης Κρητικής Πολιτείας. Μόνιμο αίτημα η Ένωση. Στον αιώνα των επαναστάσεων είναι αφιερωμένο το εξώφυλλό μας. Επιλέξαμε μια γκραβούρα του 1868 (επιχρωματισμένη σήμερα), μια από τις δεκάδες που κοσμούσαν τα πρωτοσέλιδα του ευρωπαϊκού τύπου προκαλώντας συγκίνηση και θαυμασμό για έναν λαό που δεν σταμάτησε ούτε στιγμή να πολεμά και να ονειρεύεται. Και την επιλέξαμε επειδή εκφράζει τον χαρακτήρα του κρητικού αγώνα. Εικονίζει έναν άντρα πολεμιστή και μια γυναίκα ντυμένη με αντρική φορεσιά, την Αντωνούσα Καστανάκη. Έτσι γινόταν τότε στην Κρήτη. Αμέτοχοι δεν υπήρχαν. Ούτε απόντες. Άντρες, γυναίκες και παιδιά ετοιμάζονταν διαρκώς για την επόμενη επανάσταση. Και την επόμενη θυσία. Παλλαϊκό το αίτημα, αμετάκλητη η απόφαση. Οι δημιουργοί της μπορεί να μην είχαν άμεση γνώση της κρητικής φορεσιάς, μπορούσαν όμως να καταλάβουν τη φλόγα της ψυχής των εξεγερμένων κι αυτήν προσπάθησαν να αποτυπώσουν. Το βλέπουμε στο ύφος της γυναίκας-επαναστάτριας, στο αποφασιστικό βλέμμα του πολεμιστή (η αρχική γκραβούρα είχε δημοσιευτεί στο ιταλικό L' Emporio Pittoresco). 200 χρόνια μετά την έναρξη του αγώνα στρέφουμε το βλέμμα στο χθες. Θυμούμαστε τους αγώνες των προγόνων μας, θαυμάζουμε το μεγαλείο της ψυχής τους, τιμούμε την ιστορία μας.

Έτσι θα πορευτούμε. με όπλο την ιστορία. και πυξίδα το όνειρο...

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΜΑΤΙΕΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡIΑ ΜΑΣ... ΕΝΑ ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΓΙΑ ΜΑΣ ΓΡΑΜΜΕΝΟ ΠΡΙΝ ΑΠO ...38 ΧΡΟΝΙΑ Είναι η δική μας ιστορία... Είχαν περάσει μόλις δυο χρόνια από το άνοιγμα του πρώτου Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη και το ενδιαφέρον της τοπικής κοινωνίας στρεφόταν όλο και περισσότερο στον νέο τρόπο αγορών. Ξεφυλλίζοντας το αρχείο μας βρεθήκαμε μπροστά σ’ ένα ολοσέλιδο ρεπορτάζ της εφημερίδας ΑΛΛΑΓΗ γραμμένο από γνωστό δημοσιογράφο της εποχής που θεώρησε την εταιρεία μας ως «πρωτεργάτη της επιβολής του θεσμού των σούπερ μάρκετ». Εκείνη την εποχή είχε γίνει υποτίμηση της δραχμής και, όπως ήταν αναμενόμενο, είχε παρατηρηθεί αναστάτωση στην αγορά. Η εφημερίδα προσπάθησε να ερευνήσει αν είχαν παρατηρηθεί ελλείψεις σε βασικά καταναλωτικά αγαθά και διαπίστωσε ότι το σύστημα τροφοδοσίας της σχετικά νεοσύστατης εταιρείας είχε ανταποκριθεί με τον καλύτερο τρόπο! Συγκίνηση μας προκάλεσε το ρεπορτάζ. Είναι, όπως είπαμε, η δική μας ιστορία. Κι αυτή η ιστορία συμπίπτει με την ιστορία του κρητικού λιανεμπορίου κατά τις τελευταίες δεκαετίες του τόσο κοντινού, μα και τόσο μακρινού συνάμα, 20ου αιώνα! Ιδιαίτερα σημαντικό είναι, όμως, να μεγαλώνεις μαζί με τους ανθρώπους σου. Διευθυντής της εταιρείας ήταν (και) τότε ο αγαπημένος μας Γρηγόρης Στεφανάκης! Αναδημοσιεύουμε αποσπάσματα από το ρεπορτάζ ύστερα από ...38 ολόκληρα χρόνια. Και, δεν το κρύβουμε, μαζί με τη συγκίνηση δικαιούμαστε να νιώθουμε περηφάνια για την πορεία της εταιρείας και την προσφορά της στον τόπο. Με λίγη φαντασία, και δεδομένων των μεγάλων αλλαγών που έχουν σημειωθεί στο μεταξύ, το ρεπορτάζ διατηρεί, στα κύρια σημεία τουλάχιστον, την επικαιρότητά του. Παράδειγμα, η υποστήριξη του ντόπιου παραγωγικού δυναμικού και ο κοινωνικός ρόλος των καταστημάτων.

Αποσπάσματα από το ρεπορτάζ της "ΑΛΛΑΓΗΣ". Το Σούπερ Μάρκετ είναι ένας νέος σχετικά τύπος πολυκαταστήματος. Ειδικά στην Κρήτη, δεν έχει περάσει δεκαετία που άρχισε να ακούγεται σαν όρος. Παρά το γεγονός αυτό, όμως, έχει επιβληθεί στην αγορά, όχι μόνο εδώ, αλλά και σε όλες τις ελληνικές πόλεις. Με λίγα λόγια, τα πολυκαταστήματα αυτά διαδραματίζουν ένα σοβαρό ρόλο στον χώρο του λιανεμπορίου. Παρουσιάζουμε, στο σημερινό μας φύλλο, την επιχείρηση των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη σαν τον βασικό πρωτεργάτη της επιβολής του θεσμού των σούπερ μάρκετ στο Ηράκλειο. Η πρόσφατη υποτίμηση της δραχμής δημιούργησε μιαν αναστάτωση στην αγορά. Αρκετοί μιλούσαν για ελλείψεις βασικών ειδών διατροφής κλπ. Σήμερα, λοιπόν, μας διαβεβαιώνουν οι ιθύνοντες των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη, πως δεν παρατηρήθηκε καμιά έλλειψη σε κανένα είδος, και ο εφοδιασμός της αγοράς - στα είδη τουλάχιστον που εμπορεύονται - ήταν και παραμένει ομαλότατος. Παρουσιάζουμε, λοιπόν, τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη σαν την πρώτη σωστά οργανωμένη καταναλωτική αγορά που τροφοδοτεί, με τα έξι μεγάλα πολυκαταστήματά της, ένα μεγάλο μέρος του καταναλωτικού κοινού του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου. Οι άνθρωποι των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη έριξαν το βάρος τους στα είδη πλατιάς κατανάλωσης, στα τρόφιμα, στις παιδικές τροφές κλπ. Δηλαδή, στα είδη εκείνα που είναι απολύτως απαραίτητα και που ο καταναλωτής είχε πια την ευκαιρία να τα βρίσκει σε πολύ χαμηλές τιμές, σε πλούσια ποικιλία και εξασφαλισμένη ποιότητα.

Με λίγα λόγια, κέρδισαν την εμπιστοσύνη του αγοραστή, με τις σταθερά χαμηλές τιμές και τη διαρκή παρακολούθηση της ποιότητας.

Σήμερα, δυο χρόνια μετά τη λειτουργία του πρώτου Σούπερ Μάρκετ, η εμπιστοσύνη αυτή έχει γίνει καθολική και αναμφισβήτητη. Ενδεικτικότατο, άλλωστε, είναι το παράδειγμα των αγοραστών της επαρχίας, των οποίων ο αριθμός αυξάνεται καθημερινά. «Τα σούπερ μάρκετ της εταιρείας μας», τονίζει ο διευθυντής κ. Γρηγόρης Στεφανάκης, «ενισχύουν τις οικονομίες των χαμηλών εισοδηματικών τάξεων, δίδοντάς τους την ευκαιρία να αγοράσουν τα απαραίτητα είδη σε τιμές πολύ χαμηλές. Εδώ, βέβαια, θα πρέπει να τονίσουμε ότι και μετά την υποτίμηση της δραχμής, σαν εξαντλήσαμε τα στοκ και αγοράσαμε τα προϊόντα με νέες τιμές, αυξημένες φυσικά, προσπαθήσαμε να διατηρήσουμε τις τιμές πώλησης στα χαμηλότερα δυνατά επίπεδα. Αποφασίσαμε, λοιπόν, να μειώσουμε στο ελάχιστο τα ποσοστά κερδών, για να διατηρήσουμε τις τιμές. Τις μέρες αυτές, βέβαια, αντιμετωπίσαμε περισσότερα προβλήματα, αλλά θα πρέπει να γνωρίζετε ότι ο εφοδιασμός μας σε όλα τα είδη ήταν και παραμένει ομαλότατος». ΚΑΤ’ ΕΥΘΕΙΑΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ Μια ακόμα απόδειξη της αρίστης λειτουργίας των καταστημάτων είναι η δημιουργία μεγάλων αποθηκών, που καταργούν τους μεσάζοντες. Η επιχείρηση, δηλαδή, προμηθεύεται τα είδη της κατ’ ευθείαν από την παραγωγή, χωρίς την παρέμβαση μεσαζόντων. Έτσι, το κέρδος του μεσάζοντα αφαιρείται από την τελική τιμή του προϊόντος. Τί-

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

της ίδιας Ένωσης, τα γαλακτοκομικά της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών Μυλοποτάμου, τα καταπληκτικά προϊόντα της Ένωσης Κιτροπαραγωγών Κρήτης, οι φέτες της Ένωσης Ρεθύμνου, τα τοματάκια της Ένωσης Συνεταιρισμών Λαγκαδά, κλπ. 2) Η εξυπηρέτηση του κοινού. Σε ένα από τα καταστήματα, στη Λεωφόρο Εθνικής Αντιστάσεως, λειτουργεί ένα μεγάλο πάρκινγκ δωρεάν, για να μπορεί ο κάθε καταναλωτής να αφήσει με άνεση το αυτοκίνητό του. Εκτός απ’ αυτό, όμως, η γενική οργάνωση όλων των σούπερ μάρκετ της εταιρείας είναι τέτοια που εξασφαλίζει την άνεση του κάθε αγοραστή. ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗ Η εμπιστοσύνη με την οποία περιβάλλει το καταναλωτικό κοινό τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη είναι φυσικό αποτέλεσμα της συνέπειας της επιχείρησης προς τον αγοραστή. Συνέπεια που μεταφράζεται σε: 1. σταθερές χαμηλές τιμές 2. σωστή επιλογή αγαθών, 3. εξασφαλισμένη ποιότητα, 4. μεγάλη ποικιλία ειδών, 5. σεβασμό στον πελάτη.

Ο κ. Μηνάς Χαλκιαδάκης και ο κ. Γρηγόρης Στεφανάνακης 38 χρόνια πριν.

ποτα περισσότερο, δηλαδή, από τις σύγχρονες αντιλήψεις των προοδευτικών ανθρώπων. Αυτό, βέβαια, για να γίνει χρειάζεται να λειτουργεί ένας άλλος μεγάλος μηχανισμός: αποθηκάριοι, λογιστές, άνθρωποι που κάνουν τα «παζάρια» με τις παραγωγικές εταιρείες (τμήματα αγορών) κ ά.

ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ Θα σταθούμε, όμως, σε δυο ακόμα σημεία: 1) Η πληθώρα προϊόντων που παράγουν και εμπορεύονται οι αγροτικοί συνεταιρισμοί. Τα προϊόντα αυτά τυχαίνουν μιας ιδιαίτερης προβολής μέσα στα καταστήματα. Διαπιστώνει, δηλαδή, κανείς ότι μέσα σ’ αυτές τις μεγάλες αγορές επικρατεί το πνεύμα της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας, που δεν είναι άλλο από το πνεύμα ενίσχυσης των ντόπιων παραγωγικών δυνάμεων, κυρίως των συνεταιριστικών. Υπάρχουν σε μεγάλα στοκ τα άριστα κρασιά της Ένωσης Πεζών, που διεκδικούν τα πρωτεία ποιότητας και συσκευασίας σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Τα λάδια

ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ ΧΩΡΙΣ ΠΑΡΑΒΑΣΗ Στα δυο χρόνια της λειτουργίας τους τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη διατηρούν ένα καταπληκτικό ρεκόρ που αποδεικνύει τελικά πόσο δίκιο έχουν οι καταναλωτές, οι οποίοι διαλέγουν τα πολυκαταστήματα αυτά για τις αγορές τους. Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη δεν έχουν υποπέσει, στα δυο χρόνια της λειτουργίας τους, σε καμιά απολύτως αγορανομική παράβαση. Τηρούν, δηλαδή, τους νόμους του υγιούς εμπορίου και προστατεύουν τα συμφέροντα του καταναλωτή.

38 XΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ Ο κ. Γρηγόρης Στεφανάκης είναι και τώρα εδώ, Γενικός Διευθυντής της Εταιρείας. Του δίνουμε το κιτρινισμένο φύλλο της εφημερίδας. Διαβάζει, θυμάται και χαμογελά. Πόσα άλλαξαν από τότε, μα και πόσα έμειναν ίδια! Τα πιστεύω, οι στόχοι, ο σεβασμός στην ποιότητα, ο σεβασμός στον καταναλωτή - αξίες αδιαπραγμάτευτες. «Πρωταρχικοί στόχοι της αλυσίδας», λέει, «παραμένουν η αδιαμφισβήτητη και πιστοποιημένη ποιότητα (ήταν η 1η αλυσίδα σούπερ μάρκετ στην Ελλάδα που πιστοποιήθηκε με συστήματα ποιότητας ISO και HACCP), οι χαμηλές τιμές και η στήριξη της κοινωνίας με κάθε τρόπο. 38 χρόνια μετά η οικογένεια έχει μεγαλώσει και από μερικές δεκάδες εργαζόμενους, σήμερα απασχολεί 1420». 38 χρόνια μετά, αγαπημένε μας Γρηγόρη. Το μέλλον έχει ρίζες βαθιές· στο παρόν και στο παρελθόν. Έτσι γιατί οι αξίες δεν παλιώνουν... Χ 9

Πάσχα στην Κρήτη με τις μοσχοβολιές της άνοιξης

Αριστερά, η προετοιμασία για τον στολισμό του επιταφίου στο Φόδελε του Δήμου Μαλεβιζίου. Δεξιά, στεφάνια με λεμονανθούς στον σταυρό του Χριστού.

> Το ελληνικό Πάσχα σε μια εικόνα από την ύπαιθρο της Κρήτης. Κορίτσια σαν τα μπουμπουκιασμένα ρόδα της άνοιξης ξεχύθηκαν από νωρίς στους πορτοκαλεώνες, γέμισαν τα καλαθάκια τους ανθούς, γεύτηκαν για μιαν ακόμη χρονιά τα νάματα της παράδοσης και τώρα, καθισμένα έξω από την εκκλησιά του χωριού, πλέκουν 10

στεφάνια για τον Σταυρωθέντα Θεάνθρωπο και κολαΐνες για τον επιτάφιο. Είναι η κοινότητα που αναθυμάται, η κοινότητα που ακολουθεί τα χνάρια των πανάρχαιων θεσμών, είναι οι άνθρωποι που νιώθουν βαθιά στις ψυχές τους το Θείον Πάθος μαζί με την ελπίδα που φέρνει στις καρδιές

το μέγα μήνυμα της ανάστασης...

Πάσχα ελληνικό! Με τις μοσχοβολιές της άνοιξης, με την αναγάλλια της ψυχής, με τα έθιμα να μένουν πάντα ζωντανά, γιατί μ’ αυτά πορευτήκαμε στους αιώνες κι αυτά μας κάνουν να νιώθουμε το βαθύτερο νόημα της μεγάλης γιορτής μας. Δυο εικόνες διαλέξαμε για τις πασχαλινές μας ευχές. Και μια λέξη: αναγάλλια! Την αναγάλλια που ακολουθεί πάντα τη μεγαλοβδομαδιάτικη χαρμολύπη, την αναγάλλια που φέρνει στις καρδιές

το μέγα μήνυμα της ανάστασης...

Χρόνια πολλά κι ευτυχισμένα!.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Η ΑΝAΣΤΑΣΗ ΤΟY 1904 Ηράκλειο, 1904. Ήταν όλοι εκεί! Η πόλη γιόρταζε την Ανάσταση.

Σύσσωμη η χριστιανική κοινότητα στους δρόμους. Με τα ιερά σύμβολά της, με την εικόνα του αναστηθέντος Χριστού, με τα πορφυρά λάβαρα του Αγίου Μηνά, με τους δικέφαλους αετούς, τις αναμμένες λαμπάδες και τα χρυσόχρωμα εξαπτέρυγα. Άνθρωποι που είχαν γνωρίσει τη σκλαβιά στο πετσί τους ζούσαν τώρα ένα πρωτόγνωρο πανηγύρι χαράς. Ήταν η έκτη χρονιά της ελευθερίας, μόλις το 1898 είχε ανατείλει στη μαρτυρική νήσο το πρώτο φως της ελπίδας με την ανακήρυξη της ημιαυτόνομης Κρητικής Πολιτείας. Μέχρι και πριν από λίγα χρόνια δεν τολμούσαν να κάνουν τέτοιες πομπές στους δρόμους της πόλης· όλα τα έσκιαζε η φοβέρα και δεν ήταν λίγες οι φορές που οι εξισλαμισμένοι και οι γενίτσαροι είχαν προκαλέσει αιματηρά επεισόδια λέγοντας ότι τους σκανδάλιζαν οι γιορτές των Χριστιανών. Προφανώς εικονίζεται η μεγάλη πομπή της Δεύτερης Ανάστασης. Στη μέση ο Μητροπολίτης με τους παπάδες του Αγίου Μηνά, δεξιά κι αριστερά τα λάβαρα και τα εξαπτέρυγα, ψηλά στις στέγες των μαγαζιών οι σημαίες, κυρίως η γαλανόλευκη, που υψωνόταν παντού κι ας μην ανήκε ακόμη η Κρήτη στο νέο ελληνικό κράτος. Τα παιδιά, μάλλον μαθητές του Δημοτικού και του Γυμνασίου, φορούν ρούχα τοπικά και καπέλα, οι μεγάλοι τα επίσημά τους, βράκες, σαλβάρια, στιβάνια, η Κρητική Χωροφυλακή παρούσα. Εκείνα τα χρόνια όλα γίνονταν ταχυδρομικές κάρτες, ήταν η εποχή της μεγάλης τους άνθησης. Τοπία, μορφές, κτήρια, τοπικά έθιμα. Έτσι και τούτο το Πάσχα. Φωτογράφος και εκδότης ο μουσουλμάνος Ρ. Μπεχαντίν, ένας σοβαρός καλλιτέχνης του φακού, που, όπως φαίνεται, προσχώρησε αργότερα στο κίνημα των Νεοτούρκων κι έφυγε άρον άρον από την Κρήτη. Η κάρτα τυπώθηκε στη Λυών της Γαλλίας και εξαντλήθηκε γρήγορα. Συγκαταλέγεται μάλλον στις σπάνιες του Μπεχαεντίν. Κρίμα που δεν υπάρχει το αρνητικό της φωτογραφίας (κα-

ταστράφηκε μαζί με αμέτρητα άλλα τη δεκαετία του 1980) ή κάποιο καλό αντίτυπο και δεν μπορούμε να το μεγεθύνομε τόσο ώστε να διακρίνομε μορφές και ν’ αναγνωρίσομε πρόσωπα. Ποιος ξέρει τι λογής εκπλήξεις θα μπορούσε να μας επιφυλάξει; Ποιος αμφιβάλλει, όμως, ότι θα ήταν όλοι εκεί; Βουλευτές της Κρητικής Πολιτείας όπως ο Μιχελιδάκης - βασικός πολιτικός αντίπαλος του Βενιζέλου, τοπικοί οικονομικοί παράγοντες, Καλοκαιρινός, Ανεράψης, Ανεμογιάννης, οι μεγάλοι λαδάδες, οι σταφιδέμποροι κι οι σαπουνάδες, πιθανώς κι ο Αλεπουδέλης (ο πατέρας του Ελύτη), τόσοι και τόσοι που συνέβαλαν στη μετατροπή μιας μικρής πόλης σε σπουδαίο εμπορικό κέντρο. Ούτε ο πνευματικός κόσμος θα μπορούσε να λείπει. Στέφανος Ξανθουδίδης, Ιωσήφ Χατζηδάκις, Λευτέρης Αλεξίου, Γαλάτεια, Έλλη, εκείνοι που σμίλεψαν το πολιτιστικό πρόσωπο της πόλης στις αρχές του αιώνα - ο Καζαντζάκης ήταν ήδη στο πρώτο έτος της Νομικής. Για τον Δήμαρχο μονάχα δεν ξέρω. Ίσως να παρευρισκόταν για λόγους τυπικούς, ίσως όχι. Γιατί Δήμαρχος της πόλης ήταν ο μουσουλμάνος Μουσταφά Δεληαχμετάκης. Ας φανταστούμε την αντίστοιχη γιορτή στα Χανιά και ας μην έχομε την εικόνα της. Με πόσο καμάρι και πόση μεγαλοπρέπεια θα πλαισίωνε ο λαός της πρωτεύουσας της Κρητικής Πολιτείας τον πρίγκιπα και την πρώτη κυβέρνηση της Κρήτης.

Ο γέρος... Το βλέμμα μας πέφτει στο πρώτο πλάνο, εδώ οι μορφές διακρίνονται κάπως καλύτερα. Παιδιά, χωροφύλακες κι ένας γέρος στην άκρη (αριστερά στη φωτογραφία)· φορά κεφαλομάντηλο, ρασίδι (κάπα) κι έχει παχιά κατάλευκα μουστάκια που φτάνουν σχεδόν μέχρι το πηγούνι. Το ύφος του καταμαρτυρεί απορία, ίσως και έκπληξη. Η γενιά του είχε γνωρίσει καταπιέσεις, ξεσηκωμούς, σφαγές επαναστάσεις. Και τώρα, Πάσχα του 1904, μόλις έκτο στη σειρά ελεύθερο Πάσχα, στέκεται αμήχανος με σταυρωμένα τα χέρια και κοιτάζει. Τι κοιτάζει, αλήθεια; Το πλήθος; Τους Κρήτες χωροφύλακες; Ή εκείνο που δεν μπορεί να πιστέψει; Πόσων γενεών όνειρα μπορεί να συμπυκνώσει μια τέτοια γιορτή; Ή ακόμη και μια στιγμή σαν και τούτη που κατάφερε να διασώσει ο φωτογραφικός φακός; Ψ.

> Προφανώς εικονίζεται η μεγάλη πομπή της Δεύτερης Ανάστασης. Στη μέση ο Μητροπολίτης με τους παπάδες του Αγίου Μηνά, δεξιά κι αριστερά τα λάβαρα και τα εξαπτέρυγα, ψηλά στις στέγες των μαγαζιών οι σημαίες, κυρίως η γαλανόλευκη, που υψωνόταν παντού κι ας μην ανήκε ακόμη η Κρήτη στο νέο ελληνικό κράτος. 13

Δωρεά ιατρικού και τεχνολογικού εξοπλισμού αξίας 50.000 ευρώ

Στόχος της νέας πρωτοβουλίας της μεγάλης Κρητικής εταιρείας Χαλκιαδάκης Α.Ε., η οποία εξελίσσεται με την πολύτιμη συνεργασία της 7ης Υγειονομικής Περιφέρειας Κρήτης, είναι η κάλυψη αναγκών σε εξοπλισμό των τοπικών δομών υγείας σε όλη την Κρήτη και η ουσιαστική βελτίωση της καθημερινότητας τόσο για το ιατρικό, νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό των Δομών, όσο και για τους επισκέπτες - ασθενείς. Οι δωρεές θα πραγματοποιηθούν αρχικά στα Κέντρα Υγείας Ηρακλείου, Ρεθύμνου, 1ο και 2ο Χανίων, καθώς και στην Αποκεντρωμένη Μονάδα Σητείας του Γ.Ν. Λασιθίου. Μεταξύ των ειδών που περιλαμβάνονται στη δωρεά είναι απινιδωτές, υπερηχοκαρδιογράφος, ηλεκτροκαρδιογράφος, συσκευή φυγοκέντρησης αίματος, holter, αναπνευστική συσκευή, πιεσόμετρα, κ.α. Όλες οι λεπτομέρειες και η διαδικασία ολοκλήρωσης της δωρεάς συζητήθηκαν σήμερα αναλυτικά σε συνάντη-

ση που πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της 7ης ΥΠΕ Κρήτης μεταξύ της Διοικήτριας Λένας Μπορμπουδάκη, του Υποδιοικητή Δημήτρη Αγαπίου και της Χριστίνας Χαλκιαδάκη. Αμέσως μετά τη συνάντηση, η Διοικήτρια της 7ης ΥΠΕ Κρήτης Λένα Μπορμπουδάκη δήλωσε: «Ευχαριστούμε θερμά τη μεγάλη Κρητική εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. για τη σημαντική δωρεά ιατροτεχνολογικού εξοπλισμού στις δομές της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας της 7ης Υγειονομικής Περιφέρειας Κρήτης. Ευχαριστώ προσωπικά τον άνθρωπο Χριστίνα Χαλκιαδάκη για τη στήριξη και την ευαισθησία της, πάντα δίπλα μας στους δύσκολους μήνες της πανδημίας. Η 7η Υ.ΠΕ. Κρήτης και η Χαλκιαδάκης Α.Ε. θα συνεχίσουν την εξαιρετική συνεργασία υποστηρίζοντας τους υγειονομικούς μας που δίνουν τη μάχη με τον COVID19 και είναι στην πρώτη γραμμή του εμ-

βολιασμού στην Κρήτη για να πάρουμε πίσω τις ζωές μας». Από την πλευρά της η Χριστίνα Χαλκιαδάκη ανέφερε: «Δεν θα μπορούσαμε να μην ενισχύσουμε την προσπάθεια που καταβάλλει το σύνολο των ανθρώπων του Εθνικού Συστήματος Υγείας, ειδικά την παρούσα, κρίσιμη στιγμή. Αυτή η προσφορά, που έρχεται σε συνέχεια της περυσινής μας δωρεάς μέσων ατομικής προστασίας για τη θωράκιση των εργαζομένων στις δημόσιες υγειονομικές μονάδες της Κρήτης, είναι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε, είναι ο δικός μας τρόπος για να πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλες και όλους αυτούς που δίνουν τη μεγάλη μάχη με τον «αόρατο εχθρό». Με την ευκαιρία που μου δίνεται, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα στελέχη της 7ης ΥΠΕ για τη συνεργασία τους και να ευχηθώ υγεία και δύναμη σε όλο τον κόσμο, για να ξεπεράσουμε και αυτή τη δοκιμασία το συντομότερο δυνατόν». Υπενθυμίζεται ότι στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος, το οποίο εντάσσεται στο πλάνο Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης της Χαλκιαδάκης Α.Ε., έχει ήδη ολοκληρωθεί η δωρεά τριών κλιματιστικών στο Κέντρο Υγείας Μοιρών και στα Πολυδύναμα Ιατρεία Ζαρού και Τυμπακίου, καθώς και η κάλυψη των αναγκών τους σε καθαριστικά (χλωρίνες, πολυκαθαριστικά, σακούλες και αναλώσιμα) για έναν ολόκληρο χρόνο σε συνεργασία με την εταιρεία Unilever. Επίσης, η Χαλκιαδάκης Α.Ε. θα προχωρήσει το επόμενο διάστημα και στην προσφορά ενός φορητού σύγχρονου ηλεκτροεγκεφαλογράφου για τη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας Παίδων στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Ηρακλείου (ΠαΓΝΗ), σε συνεργασία με την εταιρεία ΜΕΓΑ.

με μια μεγάλη δωρεά σε ιατρικό και τεχνολογικό εξοπλισμό, συνολικής αξίας άνω των 50.000 ευρώ, τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης ενισχύουν το έργο των τοπικών περιφερειακών δομών υγείας της κρήτης, υποστηρίζοντας την ευρύτερη προσπάθεια που καταβάλλεται από το σύνολο του υγειονομικού προσωπικού του εθνικού συστήματος υγείας.

Ενημερωθείτε αναλυτικά για όλες τις δράσεις των super markets Χαλκιαδάκης, ακολουθώντας τον σύνδεσμο: https://www.xalkiadakis.gr/el/nea

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΕΛΜΕΠΑ ΚΑΙ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ Α.Ε. ΣYΝΕΧΙΖΟYΝ ΝΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟYΝ!

Καρδιά της κάθε επιχείρησης είναι οι άνθρωποί της! Η καρδιά κάθε επιχείρησης, ο πιο ευμετάβλητος, δύσκολος, αλλά και καθοριστικός παράγοντας επιτυχίας της, είναι οι άνθρωποί της! Αυτό πιστεύουμε στην Χαλκιαδάκης Α.Ε., γι’ αυτό και ο βαθμός ικανοποίησης του προσωπικού μας από τις συνθήκες εργασίας του ήταν και παραμένει στην κορυφή των προτεραιοτήτων μας.

> Ο κ. Μάρκος Κουργιαντάκης και η κ. Χριστίνα Xαλκιαδάκη

Στο πλαίσιο αυτό, η πολυετής συνεργασία μας με το Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Τουρισμού του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου - ΕΛΜΕΠΑ, μια συνεργασία που ξεκίνησε το 2017, μας δίνει τη δυνατότητα να πιάνουμε τον σφυγμό και να γινόμαστε ακόμα καλύτεροι. Κάτι που αντανακλά στις υπηρεσίες και την εξυπηρέτηση που προσφέρουμε στους χιλιάδες καταναλωτές που επιλέγουν καθημερινά ένα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης για τις αγορές τους. Δεδομένου δε ότι σήμερα η Χαλκιαδάκης Α.Ε. δεν είναι απλά ο μεγαλύτερος εργοδότης της Κρήτης με περισσότερους από 1.420 εργαζόμενους, αλλά εξακολουθεί να αναπτύσσεται με σταθερό ρυθμό, κάθε έρευνα που έχει στο επίκεντρό της τους εργαζόμενους της εταιρείας αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Επιστημονικός υπεύθυνος της νέας έρευνας, η οποία διεξάγεται από το Τμήμα και το Εργαστήριο Τουρισμού & Επιχειρηματικότητας, είναι ο Επίκουρος Καθηγητής Μάρκος Κουργιαντάκης. Τα αποτελέσματα της έρευνας αναμένονται αρχές Μαΐου.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Το παραμύθι του δέντρου Ήταν μια φορά κι έναν καιρό ένα δέντρο σε μιαν εξοχή, άλλο δεν είχε κοντά του. Συνάζονταν τα πουλιά και φώλευαν, συνάζονταν τα τζιτζίκια και τραγουδούσαν, σταματούσαν οι οδοιπόροι στον ίσκιο του, στάλιζαν τα ζώα κάτω από τη φυλλωσιά του. Όλα ήταν γαλήνια μέχρι που φάνηκε κάποιος ξωμάχος μ’ ένα τσεκούρι στο χέρι. Είπε πως ήταν δικός του ο τόπος κι ετοιμάστηκε να κόψει το δέντρο. Έπεσαν πάνω του τα πουλιά, έκλαιγαν και παρακαλούσαν, του έλεγαν πως δεν είχαν πού αλλού να χτίσουν φωλιές, ούτε πού να ξαποστάσουν, έτρεξαν τα τζιτζίκια κι οι μέλισσες. Κανέναν δεν λογάριασε, ούτε με τις φωνές τους σκιάχτηκε ούτε με τα παρακάλια. Σιμώνει κοντά, σηκώνει το τσεκούρι και χτυπά το δέντρο δυνατά στον κορμό. Τραντάχτηκε το δέντρο, σηκώθηκαν σύννεφο τα πουλιά να μπούνε μπροστά του, μα δεν κατάφεραν να τον σταματήσουν. Ρίχνει τη δεύτερη τσεκουριά, ρίχνει την τρίτη και τότες γίνεται το θαύμα. Από το κενό που ανοίχτηκε στον κορμό πετάχτηκε μελίσσι. Κατέβασε το τσεκούρι, πλησίασε. Η καρδιά του δέντρου, η κουφάλα του, ήταν γεμάτη πεντακάθαρο, διάφανο, χρυσό μέλι. Ο ξωμάχος παράτησε το τσεκούρι κι από τότε άρχισε να τρυγά το καλύτερο μέλι του κόσμου. Το δέντρο είχε γλιτώσει. Στον Αίσωπο τον χρωστάμε και τούτο τον μύθο. Στον υπέροχο παραμυθά που ανέθρεψε γενιές και γενιές με τον απλό παραβολικό λόγο του. Γιατί ο μύθος είναι ο αμεσότερος και θελκτικότερος τρόπος να πεις την αλήθεια. Ο αισώπειος ξωμάχος γεύτηκε το μέλι και τότε μόνο κατάλαβε την αξία του δέντρου. Μα το αληθινό μέλι νομίζω πως δεν το γεύτηκε. Δεν ένιωσε την αρμονία της φύσης, δεν απόλαυσε τον ίσκιο του δέντρου, δεν άκουσε το τραγούδι των πουλιών.

> 20

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Τραντάχτηκε το δέντρο, σηκώθηκαν σύννεφο τα πουλιά να μπούνε μπροστά του, μα δεν κατάφεραν να τον σταματήσουν.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Το τραγούδι μιλούσε για ένα δέντρο που είχε φυτρώσει στην εσχατιά της ερήμου, εκεί που δεν υπήρχαν άλλα σημάδια ζωής.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Το δέντρο της μοναξιάς και το τραγούδι του Βεδουίνου Το παραμύθι του Αισώπου μου έφερε στο μυαλό ένα τραγούδι που είχα ακούσει κάποτε στην βορειοαφρικάνικη έρημο. Ένας Βεδουίνος το τραγουδούσε και είπε πως ήταν δικό του· είχε γεννηθεί σε αντίσκηνο κι ολόκληρη η ζωή του ήταν μια διαρκής μετακίνηση· νομάδας ήταν και ζούσε πότε στη μια μεριά και πότε στην άλλη, όπου έβρισκε η φαμίλια του κατάλληλο τόπο. Το τραγούδι μιλούσε για ένα δέντρο που είχε φυτρώσει στην εσχατιά της ερήμου, εκεί που δεν υπήρχαν άλλα σημάδια ζωής. Ας πιάσομε, όμως, από την αρχή την ιστορία, έτσι όπως την άκουσα πριν από χρόνια: Σεπτέμβρης μήνας, μίλια μακριά από μια πόλη της βόρειας Αφρικής, εκεί όπου αρχίζει το μυστήριο της ερήμου. Είχα ταξιδέψει για κάποια επίσημη γιορτή κι εκείνο το βράδυ ήμουν καλεσμένος σε δείπνο, επίσημο κι αυτό· μέναμε όλοι σε μεγάλες επιμήκεις παραλληλόγραμμες σκηνές στημένες στην άμμο και τη δική μας το μοιραζόμουν μ’ έναν Γάλλο συνάδελφο και μ’ έναν Αιγύπτιο. Μισή ώρα πριν το δείπνο έρχεται ο συνοδός μου ο Τζαφέρ, ένας νέος πεντέξι χρόνια μεγαλύτερος από μένα και σπουδαγμένος στην Ελλάδα, «έχω κάτι πιο πρωτότυπο και αν θέλεις πάμε παρέα. Κάτι Βεδουίνοι μας κάλεσαν για τραπέζι». Άλλο που δεν ήθελα. Σουρούπωνε όταν φτάσαμε στη σκηνή τους. Κοίταξα γύρω, η έρημος χλωμή, καχεκτική, σχεδόν αποχρωματισμένη, ο ουρανός τόσο κόκκινος που θαρρούσες ότι στάλαζε αίμα. Ένας, ο πιο γέρος, βγήκε και μας συνόδεψε. Πεντέξι νοματαίοι κάθονταν ολόγυρα σε μια πήλινη λεκάνη γεμάτη κουσκούς με κρέας προβάτου, έτρωγαν, έπιναν τσάγια, κουβέντιαζαν. Παραδίπλα μια στοίβα πίτες αραβικές, όλα πάνω στο καθαρό πλουμισμένο χαλί. Μας υποδέχτηκαν καρδιακά και καθίσαμε μαζί τους. Μόνος ξένος εγώ, και πιο νέος απ’

όλους, άκουγα ήχους από μια γλώσσα που δεν τη γνώριζα, μα μου άρεσε και προσπαθούσα να μπω στο μεδούλι μιας άλλης ζωής που φάνταζε στα μάτια μου τόσο ξένη μα και τόσο οικεία συνάμα. Άπλωνα δειλά το χέρι, καυτό το φαγητό, μπόλικο το πιπέρι, καυτό και το τσάι, αλλά τέτοιες στιγμές δεν τυχαίνει να τις ζούμε συχνά. Ο Τζαφέρ παρακολουθούσε τη συζήτηση, γελούσε, απαντούσε στις ερωτήσεις τους, μάλλον μιλούσαν για μένα, και συχνά στρεφόταν και μου ξηγούσε. «Λένε για τις καμήλες τους. Οι πιο παλιοί μεγάλωσαν εκτρέφοντας καμήλες και δούλεψαν για χρόνια σε καραβάνια», μου λέει την πρώτη φορά. «Λένε πως την ξέρουν την έρημο όπως ξέρουν τα σπίτια τους», μου λέει τη δεύτερη. Περνούν λίγα λεπτά, ξαναγυρίζει, το φως λιγοστό, δυο φανοί θυέλλης κρεμασμένοι αντικριστά στο αντίσκηνο. «Λένε πως την έρημο δεν την ξέρει κανείς». Νόμιζα πως μιλούσε για την απεραντοσύνη της ξερής γης, αυτήν που δεν μπορεί κανείς να τη μάθει, αλλά έκανα λάθος· την έρημο δεν την ξέρει κανείς γιατί μήτε κι εκείνη ξέρει τον εαυτό της· αλλάζει μορφές, αλλάζει σχήματα, αλλάζει την όψη του κόσμου.

«Τον ουρανό τον ξέρουν καλύτερα», συνέχισε ο Τζαφέρ, «είναι η δική τους πυξίδα». Θα είχαν περάσει δυο ή τρεις ώρες και η κουβέντα δεν τέλειωνε. Το δικό μας αντίσκηνο βρισκόταν κάπου κοντά, μα όταν βγήκα για μια στιγμή και κοίταξα γύρω ένιωσα να με τυλίγει το δέος της ερήμου κι ήταν τόσο βαθύ που όλες οι ιστορίες του γερο-Βεδουίνου για χαμένους ταξιδιώτες είχαν γίνει δικές μου. Αν με άφηναν μοναχό, θα χανόμουν δίχως άλλο κι ας απείχε μόλις πέντε με δέκα λεπτά ο κοιτώνας μας. Σε άλλους τόπους έχεις κάποιο σταθερό σημείο να προσανατολιστείς, ένα βουνό, ας πούμε, μια πέτρα, ένα δέντρο· εδώ τίποτα. Ούτ’ ένα δέντρο! Τέλειωσε το βεδουίνικο δείπνο κι ο πιο γέρος, ένα λιπόσαρκος με άσπρη γενειάδα και χωρίς μπροστινά δόντια, έβγαλε από τη ζώνη του τη φλογέρα. Χόρευαν οι νότες στην άμμο, ο άνεμος ανάριος, η νύχτα γλυκιά. Σταματούσε η φλογέρα, άρχιζε το τραγούδι, σταματούσε το τραγούδι άρχιζε η φλογέρα. «Τι τραγουδά, Τζαφέρ;» «Θα μεταφράσω ολόκληρο το τραγούδι γιατί αξίζει. Δικό του είναι». Και άξιζε! Μιλούσε για κάποιον οδοιπόρο που χάθηκε στην έρημο, διεκτραγωδούσε την περιπέτεια στην

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

καυτή άμμο και τέλειωνε με τη χαρά του όταν είδε από μακριά ένα δέντρο. Όλο το τραγούδι ήταν εκείνη η μοναδική κι ανεκτίμητη στιγμή, αυτή τη στιγμή περιέγραφε κι αυτό το συναίσθημα είχε κάμει τραγούδι: Ένας άνθρωπος που βρίσκεται μπροστά σ’ ένα δέντρο! Δεν θυμάμαι τους στίχους, αλλά το νόημά τους έμεινε χαραγμένο στη μνήμη μου. Και, φυσικά, το συναίσθημα. Όσο κι αν ο λόγος χάνει τις λεπτές αποχρώσεις του όταν μεταφέρεται σε άλλη γλώσσα, όσο και αν η ποίηση χάνει τη μουσική της όταν γίνεται κείμενο πεζό, η χαρά του οδοιπόρου είχε γίνει και δική μου χαρά. Περνούσε η ώρα κι ο Βεδουίνος τραγουδούσε το

δέντρο του, το ένα, το μοναχό, το δέντρο που είχε εμφανιστεί ανέλπιστα σαν μήνυμα ζωής και ελπίδας. Δεν ξέρω τη γλώσσα των Βεδουίνων, δεν ξέρω πόσες λέξεις έχουν πλασμένες για να περιγράψουν τα δέντρα, πόσες την άμμο, πόσες τη θύελλα, πόσες το συναίσθημα, και πόσες το ταξίδι. Ξέρω μονάχα πως ένα τραγούδι τους, ίσως κι ένα παραμύθι, με δίδαξε την πραγματική αξία του δέντρου. Σίγουρα εκείνοι που στερήθηκαν την ευλογία του, που αναζητούν εναγωνίως μιαν όαση μέσα στην κίτρινη απεραντοσύνη, σίγουρα εκείνοι ήξεραν περισσότερα από μένα!

> ...την έρημο δεν την ξέρει κανείς γιατί μήτε κι εκείνη ξέρει τον εαυτό της· αλλάζει μορφές, αλλάζει σχήματα, αλλάζει την όψη του κόσμου.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Μεγάλη Παρασκευή Μια άλλη Μεγάλη Παρασκευή στην Αξό του Μυλοποτάμου. Πανάρχαιος ο δρόμος, καλντερίμι στρωμένο με μαστοριά, στη μέση μεγάλες πέτρες για τους πεζούς, οι άλλες σφηνωμένες για ν’ αντέχουν στον χρόνο και στις καταπονήσεις. Είναι ο δρόμος που οδηγεί στο πιο σιωπηλό κομμάτι του οικισμού: στον Άη Γιάννη, πάνω σ’ ένα έπαρμα, στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Αποτύπωσα μονάχα ετούτη τη στιγμή και περίμενα. Λίγα πράματα θυμάμαι από την κουβέντα μας, μονάχα πως ήταν από εκείνες τις παλιές Κρητικές που ακόμη κι ο χαιρετισμός τους απέπνεε καλοσύνη κι ευγένεια. Άλλωστε, δεν χρειαζόμουν και πολλά για να καταλάβω. Μεγάλη Παρασκευή, μ’ ένα μάτσο αθάνατου βασιλικού στο σιωπηλό βάδισμα προς τη σιωπηλή πολιτεία.

Κάθε Μεγάλη Παρασκευή οι θεματοφύλακες των παραδοσιακών αξιών ξεκινούν τις μοναχικές τους πορείες προς τους τόπους της αιώνιας γαλήνης. Και το βράδυ της ίδιας μέρας φωτίζονται οι κατοικίες των τεθνεώτων από τα κεριά του επιταφίου. Είναι οι μεγάλες στιγμές των λαϊκών μας εθίμων, οι τελετουργίες που προαναγγέλλουν τη τελική νίκη της ζωής... 25

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΚΙΣΣΟΣ ΑΓΙΟY ΒΑΣΙΛΕΙΟY

Μια βρύση, ένα τάσι, πολλές ιστορίες Από μιαν αλυσίδα κρεμόταν το τάσι, το νερό πεντακάθαρο. Σίμωσε ο πιο μεγάλος της συντροφιάς, διψούσε. Τότε πάτησα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής, ήταν ακόμα η προ-ψηφιακή εποχή και οι μηχανές δούλευαν με φιλμς, ασπρόμαυρα, έγχρωμα, φωτεινές διαφάνειες (σλάιντς). Αποτύπωσα βιαστικά τη στιγμή κι ας μην ήταν οι καλύτερες συνθήκες. Μουντός ο καιρός, λιγοστό το φως, ιδιαίτερα εδώ, σ’ έναν χώρο αλλοιωμένο από το τσιμεντένιο υπόστεγό του. Με συγκίνησε, όμως, η εικόνα. Ήταν σαν να έβλεπα γενιές και γενιές στη σειρά, όλους τους διψασμένους οδοιπόρους που ’χαν περάσει από τούτα τα μέρη, σαν να άκουγα όλες τις ευχές κι όλους τους συγχωρεμούς που ’χαν ειπωθεί για τους κτήτορες της βρύσης. Βρισκόμασταν σ’ ένα μικρό χωριό του Ρεθύμνου, τον Κισσό, στις νότιες υπώρειες του Κέντρους.

Ο πατήρ Νεκτάριος δεν είδε τη φωτογραφική μηχανή. Ούτε άκουσε τον ήχο του κλείστρου. Είχε γεμίσει το τάσι και φαινόταν ν’ απολαμβάνει όχι μονάχα τη δροσιά του τρεχούμενου νερού αλλά και τον βουβό διάλογο με την ιστορία. Και τη φωτογραφία του δεν την είδε, τώρα θα τη δει για πρώτη φορά. Έτσι γινόταν πάντα στα χωριά της Ελλάδας. Η βρύση του χωριού ήταν το κέντρο του κόσμου. Μαζεύονταν οι κοπελιές με τις στάμνες, συζητούσαν, έδειχναν στην κοινωνία την προκοπή και τη νοικοκυροσύνη τους, πάντα με το καλοπλουμισμένο προσώμι (το υφαντό που βάζανε οι γυναίκες στους ώμους όταν κουβαλούσαν νερό στα σπίτια τους), σταματούσαν οι διαβάτες κι απολάμβαναν το μοναδικό μα και πολύτιμο δώρο της φύσης. Κι αν είχε κάμει κανείς μεγάλη αμαρτία, μ’ έναν τρόπο μονάχα μπορούσε ν’ αναζητήσει συγχώρεση: να χτίσει βρύση ή ν’ ανοί-

ξει πηγάδι εκεί όπου περνούνε διαβάτες. Να πίνουν και να συγχωρούν... Η σημασία που απέδιδαν οι άνθρωποι στο νερό φαίνεται από τις βρύσες και τις κρήνες. Περίτεχνες κατασκευές, συχνά και ολόκληρα κτήρια, γλυπτά και αγάλματα, κεφαλές λιονταριών που από τα στόματά τους αναβρύζει το νερό μιας πηγής, εικόνες που ξεπηδούν από τα βάθη της ιστορίας, έτσι όπως ξεπηδά από τα σωθικά της γης το πολύτιμο, αγέραστο «νεαρόν ύδωρ», το λάλον. Κοιτάζω την εικόνα, τρεις δεκαετίες μετά από εκείνη την ανοιξιάτικη βόλτα μας στα χωριά του Ρεθύμνου, παρέα με τον Νεκτάριο και μ’ έναν άλλο φίλο γκαρδιακό - Γιάννης τ’ όνομά του. Οξυκόρυφα δέντρα, ρόδακες, περικοκλάδες με φύλλα αμπέλου. Όλος ο συμβολικός κόσμος, όλα όσα συνθέτουν αγωνίες και προσδοκίες, πίστη και δέος, ευχαριστίες και φόβους· ευχαρι-

στίες για την υπέρτατη δύναμη που προσφέρει τούτο το πολύτιμο αγαθό στον κόσμο, φόβους μην τυχόν και στερέψει. Σ’ αυτά τα σύμβολα θα σταθούμε. Είναι τόσο σπουδαία που φανερώνουν όσα δεν λένε οι γραφές κι όσα αναβλύζανε από τις ψυχές των κτητόρων. Μακρά η ιστορία του χωριού, την αφηγείται το κοντινό μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος, αλλά και σπουδαίοι τοιχογραφημένοι ναοί που μας οδηγούν στα χρόνια της Βενετιάς κι ακόμη πιο πίσω, ο Χριστός, η Παναγιά, ο Άη Γιάννης. Στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κατοχής δεν έλειψαν κι από δω τα παρατράγουδα. Αλλαξοπίστησαν κάμποσες φαμίλιες, δίπλα στον σταυρό στήθηκε το μισοφέγγαρο και μετά τον σηκωμό του ’21 βρέθηκε το χωριό μοιρασμένο. Δεκαπέντε φαμίλιες του Χριστού, δεκαπέντε του Μουχαμέτη. Πέρασαν λίγες δεκαετίες ακόμη για να κυριαρχήσουν οι χριστιανοί, 181 ψυχομέτρι το 1881, μόλις 27 οι μουσουλμάνοι· αυτοί οι 27 φαίνεται να ήταν κι οι τελευταίοι. Το 1900 δεν υπήρχε κανείς. Μακρύναμε, όμως. Χριστιανοί και μουσουλμάνοι στην ίδια βρύση συχνάζανε. Δεν ξέρω πότε χτίστηκε μήτε ποιος πελεκάνος την πλούμισε. Βλέπω μόνο τα σύμβολα που δεν χωρίζουν τους ανθρώπους, τους σμίγουν. Κοινό πολιτισμικό στοιχείο το δέντρο, μιλά στην ανθρώπινη ψυχή καθώς ενώνει τους κόσμους, οι ρίζες βαθιά στη γης, τα φύλλα ψηλά στον ουρανό. Να υπήρχαν μουσουλμάνοι τότε που φτιάχτηκε η βρύση; Άγνωστο! Κι αν υπήρχαν, να συμφώνησαν κι εκείνοι στο σχέδιο; Επίσης άγνωστο! Έχουν κι αυτοί κυπαρίσσια στη συμβολική γλώσσα τους, έχουν κι αυτοί αγάπη στο νερό με τα σιντρι-

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Περίτεχνες κατασκευές, συχνά και ολόκληρα κτήρια, γλυπτά και αγάλματα, κεφαλές λιονταριών που από τα στόματά τους αναβρύζει το νερό μιας πηγής, εικόνες που ξεπηδούν από τα βάθη της ιστορίας,

βάνια και τα σεμπίλ χανέ τους. Τούτο το έργο, όμως, φτιάχτηκε από ανθρώπους ζυμωμένους με την αρχαία παράδοση του τόπου. Εκείνο που με γοήτευσε πρώτα ήταν ο αριθμός: Τρία τα δέντρα, τρία, και ξεπετάγονται από το ίδιο επίπεδο, πάνω ακριβώς από τους υδατοφόρους κρουνούς. Ας είναι μικρότερο το ένα, το μέγεθος δεν είναι πάντα δηλωτικό της αξίας. Τα δυο απ’ αυτά καταλήγουν στο υψηλότερο και σημαντικότερο σύμβολο: σε δυο μετάλλια με ανάγλυφους δικέφαλους αετούς. Το εκκλησιαστικό σύμβολο με τη βαθιά πολιτική και κοινωνική νοηματοδότηση είναι το επιστέγασμα της παράστασης. Συμβολικός κι εμβληματικός! Κι εκείνο που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο είναι η συμμετρία. Όλα ζυγισμένα, έτσι όπως επιτάσσει η λαϊκή τέχνη. Κι ανάμεσα στα δέντρα οι μυθολογικοί δράκοντες, φανταστικές μορφές που λαξεύονται στις βρύσες για ν’ αποδιώχνουν τις επίβουλες δυνάμεις, που φιλοτεχνούνται στ’ ανώφλια για να μην αφήνουν το κακό να μπαίνει στα σπίτια. Δυο πέτρινοι δράκοντες προστατεύουν το έργο, φύλακες αιώνιοι κι ακατανίκητοι. Αυτοί φρουρούν το νερό της βρύσης, αυτοί και την ίδια τη βρύση. Μακάρι να μπορούσαν να φύλασσαν και την αισθητική του τοπίου, μακάρι να μην επέτρεπαν κάποιες νεότερες παρεμβάσεις με τσιμέντο, τότε που καταχωνιάστηκε το μνημείο σ’ ένα υπόστεγο. Μα όχι, δεν θα γκρινιάξω. Βλέπω το κοινόχρηστο τάσι και ξεδιψώ με τη θέα του, και δοξολογώ την παράδοση, κι ελπίζω πως κάποιος θα φροντίσει ν’ αποκαταστήσει τούτα τα μικρά αλλά εξαίσια μνημεία του λαϊκού μας πολιτισμού. 27

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Οι τελευταίες μαρτυρίες ενός μακραίωνου πολιτισμού (και οι σπάνιες σήμερα λέξεις που τον συντρόφεψαν)

Είναι οι τελευταίες αναλαμπές ενός πολιτισμού που κράτησε πολλούς αιώνες και που σήμερα μοιάζει σχεδόν μουσειακός. Αγροτικό νοικοκυριό χωρίς οικόσιτα ζώα δεν υπήρχε παλιότερα στην Κρήτη, ο καθημερινός βίος ήταν οργανωμένος με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνονται παράλληλα πολλές εργασίες, και η βοσκή των ζώων αποτελούσε συχνά πάρεργο· συνήθως, όμως, την ανέθεταν στα νεότερα μέλη της οικογένειες, εκείνα που δεν μπορούσαν να κάνουν άλλες εργασίες. Έτσι και σε τούτη τη φωτογραφία από το Οροπέδιο Λασιθίου. Μια ηλικιωμένη γυναίκα έχει βοσκήσει τις αίγες της, έχει δεματιάσει και το χασίλι που θα χρειαστεί για να τις ξαναταΐσει το βράδυ κι είναι έτοιμη να το φορτωθεί στον ώμο και να το κουβαλήσει στο σπίτι. Εδώ οι άνθρωποι δεν καταλαγιάζουν ποτέ, μέχρι τα βαθιά τους γεράματα δουλεύουν. Μουσειακές εικόνες, σχεδόν ξεχασμένες ή σπάνιες σήμερα. Όπως σπάνιες είναι πια, σχεδόν μουσειακές κι αυτές, οι λέξεις που συνθέτουν αυτόν τον πολιτισμό, τον αγροτικό. Σταχυολογώ μερικές, όσες μου έρχονται πρόχειρα στη μνήμη. Όλες αφορούν στην οικόσιτη κτηνοτροφία: Βουκόλος, βουκολική, βοσκαρά, σπαρμένο, βοσκαρότοπος, αγγέλαμος, μουστούχα (μουστρούχα, στουμούχα, βοστομίδα), τζένιο (και κουτσάκι), λαιμουδαρά (μανακιά, μανιάκι), μαρθιά (μαρτάρικα), μαρτής, φλουμάρι, συρτά, μεταδένω, ταγούρα, χασίλι. Και οι ερμηνείες τους: • • • • • • • • • • • • • •

βοσκαρά: χόρτα για βοσκή, βοσκοτόπι (συνηθ. στην οικόσιτη κτηνοτροφία) σπαρμένο: το σπαρτό βοσκαρότοπος: τόπος με άφθονη βλάστηση, κατάλληλος για βοσκή αγγέλαμος: άγρια βρώμη, φυτό κατάλληλο για ζωοτροφή λαιμουδαρά και μανιάκι: περιλαίμιο ζώου μουστούχα, στουμούχα, βοστομίδα: φίμωτρο οικόσιτων ζώων (το βάζουν για να μην κάνουν ζημιές) τζένιο: πάσσαλος σιδερένιος ή ξύλινος για το δέσιμο των ζώων στα χωράφια μαρθιά, μαρτάρικα: τα οικόσιτα ζώα μαρτής: αρνί οικόσιτο χρονιασμένο (ενός έτους) συρτά: τα οικόσιτα που τα σέρνουν με σκοινί και τα πάνε για βοσκή φλουμάρι: αρνί που μεγάλωσε με άλλη μάνα (συνήθως λόγω θανάτου ή αρρώστιας της προβατίνας) μεταδένω: δένω αλλού το ζώο (όταν έχει αποφάει τα χόρτα από το αρχικό σημείο όπου το είχαν δέσει) ταγούρα: γενικά ζωοτροφή για οικόσιτα ζώα χασίλι: σπαρτό δημητριακό που προορίζεται για το τάισμα των οικόσιτων ζώων. Καταναλώνεται πριν ξεραθεί, κυρίως την άνοιξη.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Έτσι και σε τούτη τη φωτογραφία από το Οροπέδιο Λασιθίου. Μια ηλικιωμένη γυναίκα έχει βοσκήσει τις αίγες της, έχει δεματιάσει και το χασίλι που θα χρειαστεί για να τις ξαναταΐσει το βράδυ κι είναι έτοιμη να το φορτωθεί στον ώμο και να το κουβαλήσει στο σπίτι.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φύλλα σαν μαχαίρια, λουλούδια που γητεύουν το φως! Στην Κρήτη τις λέμε μαχαιρίδες. Λουλούδια της άνοιξης, ταυτισμένα σχεδόν με τις ημέρες του Πάσχα. Το χρώμα τους ιδιαίτερο, άλλοι το βλέπουν χαρούμενο κι άλλοι πένθιμο. Και είναι αλήθεια πως συγγενεύει και με το ροζ και με το μωβ, θάνατος κι ανάσταση μαζί. Κάποτε δεν απολείπανε από τους λεγόμενους «λαζάρους», τις ιδιότυπες καλαμένιες κατασκευές που κρατούσαν τα παιδιά κι έψαλαν τα λαζαροκάλαντα· ορχιδέες και κρίνα και κάθε λογής λουλούδια χωρούσαν στα στεφάνια και στους σταυρούς των πρώιμων αυτών αναστάσιμων μηνυτόρων. Δεν έχουν άδικο οι Κύπριοι που, μαζί με την κοινή ονομασία μασ’αιράς (μαχαιράς), έδωσαν κι άλλες στο λουλούδι: Λάζαρος, Αναστασσιά, Πασχάτικο, ίσως και κάποιες ακόμη που δεν τις ξέρω. Γνωρίζω μόνο πως η γιορτή του Λαζάρου είναι από τις πιο σημαδιακές της κυπριακής παράδοσης. Μαχαιρίδα, λοιπόν. Ή σπαθόχορτο σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Γλαδιόλα η πιο επίσημη ονομασία, μια και Gladius σημαίνει σπαθί στα λατινικά (Gladiolus italicus το επιστημονικό όνομα). Η ευρηματική μας παράδοση, όμως, βρήκε κι άλλους τρόπους να συνδέσει το λουλούδι με τις ημέρες του Θείου Πάθους. Μαχαίρι, λέει, θέλανε να δώσουνε οι σταυρωτές στον Χριστό. Μα τα μαχαίρια λυγίσανε πριν τον ακουμπήσουν, έτσι όπως λυγίζουν τα σπαθόμορφα φύλλα της μαχαιρίδας όταν τ’ αγγίξει ανθρώπινο χέρι. Και μέσα από τα τούτα τα φύλλα ξεπετάγονται λουλούδια. Όλα στη σειρά, σαν μια φωτεινή ακολουθία. Μαγεία να τα βλέπεις πρωί, όταν πέφτουν οι πρώτες ακτίνες απάνω τους· οι αποχρώσεις φανερώνονται στην καλή τους την ώρα, πιο έντονες και πιο κορεσμένες. Κι είναι τότε που θαρρείς πως γητεύουν το φως. Αν θέλεις να κατανοήσεις σε βάθος έναν πολιτισμό, πρέπει να κατανοήσεις 30

τις λέξεις του. Τις λέξεις, τις τελετές, τα σύμβολα, την ψυχή του. Και τούτο το ταπεινό λουλούδι, που άλλοι το θεωρούνε ζιζάνιο των αγρών, φανερώνει την ενότητα του πολιτισμού μας, του ηπειρωτικού και του νησιώτικου, μα ιδιαίτερα του νησιώτικου. Κοινές εμπειρίες, κοινά βιώματα, κοινές δοξασίες και κοινές ελπίδες τον δημιούργησαν κι αυτές τον συντήρησαν στους αιώνες. Οι νησιωτικός ελληνισμός έχει σχεδόν ταυτίσει τις άγριες γλαδιόλες με τη Λαμπρή. Αναρωτιέμαι πόσοι επιτάφιοι στολίστηκαν με τέτοια λουλούδια πριν επικρατήσει η μόδα των αγοραστών

Ανθίζει σε μια καμπή του χρόνου και σηματοδοτεί το πέρασμα από το σκότος του χειμώνα στο φως της άνοιξης, την εποχή που έχουν μεγαλώσει οι μέρες. Ίσως ν’ ανθίζει τώρα για να συνοδέψει την Περσεφόνη στις ετήσιες επιστροφές της.

ανθέων, αναρωτιέμαι πόσα παιδιά έκοψαν και κράτησαν μαχαιρίδες στα χέρια τους για την πολύσημη τελετουργία των ημερών. Τις κράτησα κι εγώ κάποτε. Μαζί με τα περδικάκια, τους ανοιξιάτικους κρίνους κι ό,τι άλλο λουλούδι μπορούσα να βρω, στόλιζα τον Λάζαρό μου. Και νομίζω πως τον έκανα όμορφο, έτσι όπως επιτάσσει το χρέος μας προς την άνοιξη. Τις κοιτάζω και τώρα τις μαχαιρίδες. Πάντα με νοσταλγία, πάντα με τη χαρά που προσφέρει απλόχερα το κάθε μικρό θαύμα της πλάσης· θαύματα μικρά είναι τα λουλούδια κι αν δεν το πιστεύετε κάντε μια βόλτα στην ανθισμένη ανοιξιάτικη γη μας. Λέγεται πως τούτο το κοινότατο άνθος ήταν κάποτε λουλούδι του Απόλλωνα και πως το λέγανε Υάκινθο. Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια, αλλά δυσκολεύομαι να το πιστέψω· ίσως να γινόταν και τότε το ίδιο που γίνεται και σήμερα στα χωριά μας: Οι ιδιωματικές λαϊκές ονομασίες των φυτών διαφέρουν από τόπο σε τόπο, συχνά και από χωριό σε χωριό. Για την ταύτιση του Υάκινθου, του άνθους δηλαδή, έχουν γραφεί πολλές χιλιάδες λέξεις, μέχρι και διδακτορικές διατριβές άκουσα πως έχουνε γίνει σε ξένα πανεπιστήμια, κι ακόμη το πράμα δεν έχει ξεκαθαρίσει. Υάκινθο λέγανε το λουλούδι που φύ-

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ > τρωσε εκεί όπου χύθηκε το αίμα του ωραίου νέου και φίλου επιστήθιου του Απόλλωνα. Υάκινθος ο ωραίος νέος της αρχαιότητας, υάκινθος και το λουλούδι. Κόκκινο το αίμα του θνήσκοντος ήρωα, κόκκινο και το άνθος του. Παλαιά θεότητα μινωικής καταγωγής ήταν ο Υάκινθος και αν ψάξει κανείς τον μύθο καλύτερα, θα δει ν’ αναδύεται από το μεδούλι του μια ακόμη απήχηση δεντρολατρίας. Πιο πολύ μου ταιριάζει η σύνδεση της άγριας γλαδιόλας με μιαν άλλη θνήσκουσα κι αναστηνόμενη θεότητα της αρχαιότητας, την Περσεφόνη. Λέγεται ότι ήταν φυτό της Δήμητρας κι αν το σκεφτούμε καλύτερα, θα το βρούμε πολύ λογικό: Ανθίζει σε μια καμπή του χρόνου και σηματοδοτεί το πέρασμα από το σκότος του χειμώνα στο φως της άνοιξης, την εποχή που έχουν μεγαλώσει οι μέρες. Ίσως ν’ ανθίζει τώρα για να συνοδέψει την Περσεφόνη στις ετήσιες επιστροφές της, ίσως για να θυμίσει στους θνητούς ότι αλλάζουν οι καιροί, ίσως για να μεταφέρει το μήνυμα της ζωής. Και το πιο σπουδαίο: Η γλαδιόλα, η δική μας μαχαιρίδα, ο κυπριακός λάζαρος, το ελληνικό σπαθόχορτο, είναι κατ’ εξοχήν φυτό των αγρών. Φυτρώνει πιο συχνά στους απέραντους και πολύτιμους κήπους της Δήμητρας. Στα σπαρτά, δηλαδή, ανάμεσα στα στάρια και στα κριθάρια, και γίνεται τόσο ψηλή όσο κι εκείνα, ένα μέτρο και παραπάνω. Όπως και να ’χει, όμως, εμάς μας αρέσει. Μας αρέσει η ομορφιά του, το χρώμα του, μα πιο πολύ μας αρέσει ο συμβολισμός του. Λουλούδι του θνήσκοντος Υάκινθου, της θνήσκουσας Περσεφόνης, του θνήσκοντος Λαζάρου, του κατελθόντος εις Άδην και αναστηθέντος Χριστού!

Χρόνια Πολλά.

> 32

Τα νέα μας

ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ Κατάστημα Πατελλών Εμμ. Μπαντουβά 24 • • • • • • •

Διαμόρφωση εξωτερικού χώρου Αλλαγή πρόσοψης Νέα οροφή, πλακάκια, φωτισμός Μεταφορά σκάλας Ανακαίνιση ασανσέρ Νέα ταμεία και μανάβικο Αναδιαρρύθμιση χώρου και προϊόντων

Κατάστημα Tυμπακίου

• Προσθήκη νέου κτιρίου συν. εμβαδού 250τμ • Επέκταση parking 50 νέων θέσεων • Διαμόρφωση εξωτερικού χώρου • Αλλαγή πρόσοψης • Νέα οροφή, πλακάκια, φωτισμός • Νέα ταμεία και μανάβικο • Αναδιαρρύθμιση χώρου και προϊόντων

Νέο eshop.xalkiadakis.gr Ποτέ τα ψώνια δεν ήταν τόσο εύκολα!

Εύκολα, με ασφάλεια και την ταχύτητα ενός κλικ! Παράδοση σε 24 ώρες, χωρίς μεταφορικά! Με ένα νέο eshop, φιλικό και εύχρηστο για κάθε χρήστη ακόμα κι αν δεν είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένος με τις ηλεκτρονικές αγορές, τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης φέρνουν ένα ολόκληρο σούπερ μάρκετ στην οθόνη του υπολογιστή ή του κινητού τηλεφώνου σας και κάνουν τις καθημερινές αγορές τόσο εύκολες όσο ένα... κλικ! Στην ηλεκτρονική διεύθυνση eshop.xalkiadakis.gr ο καταναλωτής μπορεί να βρει τα χιλιάδες προϊόντα των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, ευδιάκριτα κατηγοριοποιημένα για εύκολη πλοήγηση, καθημερινές απίθανες εκπτώσεις και προσφορές, συγκεντρωμένες όλες μαζί για να μην χάνεται καμία ευκαιρία, ενώ ταυτόχρονα διατηρεί τον απόλυτο έλεγχο των αγορών του, παρακολουθώντας κάθε στιγμή τη συνολική αξία των προϊόντων που έχει τοποθετήσει στο καλάθι του. Με τις προσφορές σε χωριστή κατηγορία, ώστε να εντοπίζονται εύκολα. Επίσης, ο χρήστης μπορεί να εκδώσει την προσωπική του Xtra card Χαλκιαδάκης εξασφαλίζοντας πρόσθετες παροχές και εκπτώσεις, αλλά και να επιλέξει τον τρόπο παράδοσης παραλαβής, είτε από το κατάστημα της επιλογής του είτε μέσω της υπηρεσίας Χαλκιαδάκης delivery, δωρεάν στον χώρο του εντός 24 ωρών. Η νέα εποχή για τις καθημερινές αγορές είναι εδώ. Και τα

Εγκατάσταση φωτοβολταϊκού Net Μetering

Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης φροντίζουν έτσι ώστε να μπορούν όλοι να ωφεληθούν από τα προνόμια και τα πλεονεκτήματα που το διαδίκτυο προσφέρει. Χωρίς καμία ταλαιπωρία ή επιπλέον κόστος, με ευκολία, ταχύτητα, δωρεάν μεταφορικά και τη σιγουριά που το όνομα Χαλκιαδάκης εγγυάται εδώ και 40 χρόνια!

Στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής μας ευθύνης και του προγράμματος αυτοπαραγωγής Net Μetering, εγκαταστάθηκε στο κατάστημά μας στην Ούλαφ Πάλμε νέο φωτοβολταϊκό σύστημα συνολικής ισχύος 100kWh, με τη βοήθεια του οποίου παράγεται πράσινη ενέργεια από την ηλιακή ακτινοβολία. Πιο συγκεκριμένα, το καινούριο φωτοβολταϊκό σύστημα καταλαμβάνει συνολικά 492 τ.μ. και εκτιμάται ότι η απόδοσή του ανέρχεται στις 155.000kWh ανά έτος. Αυτό θα μειώσει το περιβαλλοντικό της αποτύπωμα κατά 168 μετρικούς τόνους περίπου διοξειδίου του άνθρακα (CO2) τον χρόνο. Τα τελευταία χρόνια, μέσα από μια σειρά ενεργειών, η εταιρεία μας έχει πετύχει να μειώσει το περιβαλλοντικό της αποτύπωμα εμπιστευόμενη καινοτόμες πρακτικές, οι οποίες εξασφαλίζουν για όλους ένα υγιές και ασφαλές περιβάλλον. Η εγκατάσταση έγινε σε συνεργασία με την εταιρεία ΑΕΝΑΟΣ, με μία σύμπραξη που επιτυγχάνει τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος της εταιρείας μας.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Τα υφαντά σακούλια και τα σακιά της Κρήτης TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Σπουδαία τέχνη η υφαντική. Και η προσφορά της στην εξέλιξη του πολιτισμού ανεκτίμητη. Από τα προϊστορικά χρόνια κλήθηκε να δημιουργήσει καλύτερες συνθήκες ζωής, να βοηθήσει τους μακρινούς μας προγόνους στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν το κρύο, να ζήσουν σε καλύτερο περιβάλλον, να εξυπηρετήσουν βασικές βιοτικές ανάγκες, ακόμη και να κάμουν καλύτερη την καθημερινότητά τους. Αρκεί να αναλογιστούμε πώς θα ήταν η ζωή και πόσο πίσω θα βρισκόταν ο πολιτισμός μας αν ο άνθρωπος δεν είχε επινοήσει τη χειροτεχνία, δηλαδή τις τέχνες και τις τεχνικές που γέννησε και εξέθρεψε η ανάγκη. Μέσα απ’ αυτές τις ασχολίες αναδεικνύεται ο σπουδαίος ρόλος της γυναίκας. Στον πολιτισμό μας, όπως και στους περισσότερους που αναπτύχθηκαν από τη μακρινή αρχαιότητα, η υφαντική ήταν δικό της έργο. Ο μόχθος της γυναίκας και η επινοητικότητά της δημιούργησαν σειρές ολόκληρες χρηστικών ειδών, όπως δημιούργησαν και καθιέρωσαν αισθητικές αντιλήψεις και ομόρφυναν τη ζωή.

Αριστερά: Ντρουβάς από τη Βόνη (συλλογή Κώστα Φ. Γραμματικάκη) Δεξιά: Ντρουβάς από την Κασταμονίτσα (συλλογή Ψ.) 38

ΥΠΕΡ

Με μια τέτοια σειρά χρηστικών υφαντών ασχολείται τούτο το σύντομο κείμενο. Με τα σακιά και τα σακούλια. Η αρχή έγινε από το προηγούμενο τεύχος με το μελέτημα για τις βούργιες των Κρητικών, αυτό το μοναδικό αλλά και θαυμαστό είδος που απαντάται από τη μιαν άκρα του νησιού μέχρι την άλλη. Τα είδη αυτά, μέρη ενός μεγάλου συνόλου χρηστικών δημιουργημάτων, αποκαλύπτουν την εικόνα της κάθε εποχής, τις ανάγκες της κοινωνίας που τα δημιούργησε, και αποτελούν άμεσες μαρτυρίες της παρελθούσας ζωής. Δεν δημιούργησαν τυχαία τις βούργιες, τα σακούλια, τα λουράτα σακιά οι υφάντρες της Κρήτης. Η ανάγκη το είχε επιβάλει· η ανάγκη μιας λιτής ζωής χωρίς σημαντικά υλικά εφόδια. Μελετώντας τα σακιά της Κρήτης αποκαλύπτονται οι πιο σημαντικές πτυχές της αγροτοκτηνοτροφικής ζωής, παράλληλα με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικράτησαν κατά τους τελευταίους αιώνες και σε άμεση συνάφεια με τις αισθητικές αντιλήψεις των τοπικών κοινωνιών. Και μόνον οι ονομασίες των διαφόρων ειδών παραδοσιακών σακιδίων συνθέτουν έναν θαυμάσιο γλωσσικό πλούτο, λέξεις σύνθετες μα και τόσο περιγραφικές, που δεν χρειάζονται επεξηγήσεις. Κυνηγαροσάκουλο και κυνηγαροβούργιαλο, σποροσάκουλο, αχερόσακος, λιοσάκουλο και τόσα άλλα που θα τα δούμε πιο αναλυτικά παρακάτω. Το καθένα απ’ αυτά είχε τη χρήση του. Η χρήση ήταν εκείνη που καθόριζε το σχήμα, το μέγεθος, τον διάκοσμο, ακόμη και τα συμβολικά συμφραζόμενα, που κι αυτά δεν απολείπανε. Πιο σημαντικά, βέβαια, ήταν εκείνα που συντηρούσαν το κοινωνικό στάτους της οικογένειας και δημιουργούσαν τη δημόσια εικόνα της γυναίκας - υφάντρας, κυρίως οι βούργιες και τα βουργιάλια. Και στα υπόλοιπα είδη, όμως, υπήρχαν διακοσμητικά μοτίβα, συνήθως λιτά, όπως λιτή ήταν και η ίδια η καθημερινότητα των ανθρώπων. Τα διακοσμητικά θέματα κληρονομούνταν από γενιά σε γενιά, επαναλαμβάνονταν σε μεγάλο βάθος χρόνου, αλλά πάντα στις παραδοσιακές κοινωνίες υπήρχαν δημιουργικά μυαλά και επιδέξια χέρια ικανά να προσθέσουν καινούργιο υλικό και να συμβάλουν στην εξέλιξη των παραδοσιακών τεχνικών. Στα προικοσύμφωνα των προηγούμενων αιώνων συναντάμε πλήθος αναφορών σε κάθε λογής υφαντά και, φυσικά, σε σακιά. Ενδεικτικά μόνο μεταφέρομε εδώ ένα μικρό απόσπασμα προικοσύμφωνου από τις Αρχάνες του 19ου αιώνα που δημοσίευσε η Ειρήνη Ταχατάκη (Τα προικιά και τα εργόχειρα της Κρήτης μέσα από τη Λαϊκή Παράδοση, 2013, σελ. 11): Σήμερον την 7η του μηνός Νοεμβρίου του 1893, ημέρα Κυριακή, οι σύζυγοι Αγγελής Δασκαλάκης και Μαρία το γένος Κιαδαπούλα, συζεύξαν τη θυγατέρα αυτών Μελτινίτσα μετά του Σταύρου Εμμ. Μπουνάκη προικοδοτούσα εις αυτήν τα εξής: Μια εικόνα Άγιος Ελευθέριος, ένα στρώμα, επίσης τέσσερα σακκιά κοκκινόλουρα, έν μεντέριον (στρώμα) γεμάτο του καναπέ, οκτώ προσκεφαλάδες δαμάσκο γεμάτες, δύο μακάθια άσπρα από κλωστή και ένα τσιτένιο, μια προσκεφαλάδα από χασέ γεμάτη, έξι προσκεφαλάδια δίμητα γεμάτα, [...] ένα χιρά-

ΑΝΟΙΞΗ 2021

μιον κόκκινον, έν επίσης άσπρο, 4 σακκιά, 6 σακκούλες ράσινες, 6 βαμβακερές, 4 σακκιά άσπρα πολίτικα, έν τραπέζιον στρογγυλόν και ένα καθρέπτην... Σ’ ένα άλλο προικοσύμφωνο που συντάχτηκε στο Ηράκλειο το 1871 η ποικιλία και η ποσότητα των σακιών είναι μικρότερη. Κι εδώ, όμως, στον αστικό χώρο, τα είδη αυτά συμπληρώνουν απαραιτήτως τον εξοπλισμό του νοικοκυριού. Ιδιαίτερα σημαντική η αναφορά στο κεντητό παραδοσάκουλο. Προικοδοτούμενη νύφη ήταν η θετή κόρη του Μάρκου Ελευθεράκη και της Αικατερίνης Τσακοπούλας, Χρυσάνθη Βλαχοπούλα, που πραγματικός της πατέρας ήταν ένας από τους σπουδαιότερους αγωνιστές εκείνης της εποχής, ο Μιχάλης Βλάχος. Ανάμεσα στα προικιά που κληροδότησαν στην Χρυσάνθη οι θετοί γονείς ήταν: 2 σακκία μάλλινα και 3 βούργιες μάλλινες 2 σακκία βαμβακερά και 3 βούργιες βαμβακερές [...] 1 μαδέρι πλήρες μαλλίων του καναπέ 4 μαξελάρες του καναπέ δαμάσχου πλήρεις μαλλίων 1 παραδοσάκκουλον κεντητόν... (Ν. Ψιλάκης, «Οι απόγονοι του Μιχάλη Βλάχου - ένα ανέκδοτο έγγραφο που αφορά τον τελευταίο χαΐνη της Κρήτης», περ. ΤΑΥ, τ. 9/1992, σελ. 39).

Λιοσάκουλο (συλλογή Γιάννη Τζανή)

ΟΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ Η μελέτη των χρηστικών υφαντών αναδεικνύει την ενότητα του κρητικού λαϊκού πολιτισμού. Υπάρχουν, βέβαια, και τοπικές ιδιαιτερότητες στο σχήμα, στο μέγεθος και πιο πολύ στα διακοσμητικά μοτίβα. Αλλά κι αυτές παραβιάζονται συχνά, καθώς οι μετακινήσεις, οι γάμοι και γενικά η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων επηρεάζουν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό τα καθιερωμένα τοπικά μοτίβα. Αυτό, όμως, είναι ένα άλλο κεφάλαιο, αρκετά μεγάλο για να χωρέσει σε τούτες τις σελίδες.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΣΑΚΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Ακολουθεί ένας πρώτος κατάλογος σακιδίων και σάκων που υφαίνονταν στην Κρήτη μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες. Ίσως να υπάρχουν και άλλα είδη, κυρίως ονομασίες που καθιερώθηκαν κατά καιρούς και κατά τόπους, σπανιότατες ή παντελώς ξεχασμένες σήμερα: Σακί, σακούλι και σακουλιέρι: Μα άμα δα πας στην αγορά να κάμεις τα πουσούνια βάστα σακούλες δεύτερες και πλια μικιά σακούλια (Ειρ. Ταχατάκη, Τα προικιά και τα εργόχειρα της Κρήτης, 2013, σελ. 46). Σακί και σακούλι είναι μια γενικότερη ονομασία που περιλαμβάνει πολλά είδη οικιακής υφαντικής. Αυτά διέφεραν και αποκτούσαν ιδιαίτερες ονομασίες ανάλογα με το μέγεθος και τη χρήση. Σακούλι ονόμαζαν συνήθως τη βούργια (συνηθέστερα στα Σφακιά). Στην Ανατ. Κρήτη λέγανε τα μικρότερα λινά σακίδια λευκού χρώματος. Τα χρησιμοποιούσαν κυρίως για τη μεταφορά προϊόντων, αλλά και για πιο επίσημες περιστάσεις, όπως π.χ. η μεταφορά των προικιών της νύφης. Η χρήση καθόριζε την ποιότητα του νήματος, την ύφανση (ιδιαίτερο βάρος δινόταν στη στερεότητα και την αντοχή τους) και τη διακόσμηση. Κατασκευάζονταν με δυο διαφορετικούς τρόπους: Α. Με την ύφανση δυο διαφορετικών πλευρών και την ένωσή τους στο τέλος (μπρος και πίσω πλευρά - συνηθέστερο στις βούργιες). Β. Με την κατασκευή ενός ενιαίου υφάσματος το οποίο διπλώνεται στο τέλος και ράβεται ώστε να δημιουργηθεί σάκος. «Είδος απαραίτητο για κάθε γεωργό νοικοκύρη είναι τα ράσινα σακιά, με τα οποία μεταφέρει τον καρπό στο αλώνι. Είναι χωρητικότητος 50-60 οκάδων “το πρώτο μπόι τα σακιά” αναλόγως του ειδικού βάρους του καρπού», σημειώνει στο βιβλίο της για την υφαντική της 40

Κρήτης η Ευ. Φραγκάκι (Η λαϊκή τέχνη της Κρήτης, 3. Υφαντική και Βαφική, Αθήνα 1974, σελ. 59). Και συμπληρώνει: «Με τα σακιά μεταφέρουν καμιά φορά και ζωντανά γουρουνόπουλα όταν θέλουν να τα προσφέρουν σε κάποιον που μένει παραχωριού ή και στη χώρα: ούτσι ούτσι το γουρουνάκι να το βάλομε στο σακάκι...». «Έστειλα του Εργινούσι μου με το Γεωργάκη Αθούση ένα σακκούλι με φασούλια και ένα τιγριμάκι [κεφαλομάντηλο] ... Έστειλα, με το Γιά(ννη) Σκύβαλο, του Πέτρο ένα σακκούλι και δυο χαρτιά καπνό... Έστειλα με το Μιχάλη Παγκαλάκη ένα σακκούλι με εφτά οκ. φασούλια του Πέτρο και του Ηλία και του Γεωργάκη μου, να τα μοιραστούνε», γράφει ο Κωνσταντής Κοζύρης στο Ημερολόγιό του κατά τη δεκαετία του 1830 (Μεν. Παρλαμά, «Το Ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Κοζύρη», Κρητικά Χρονικά τ. Α’/1947, σελ. 338).

Λουράτη μαθητική βούργια (χαρτέλα, συλλογή Κώστα Φ. Γραμματικάκη)

Καταγράφονται διαφορετικές ονομασίες ανάλογα με την ποσότητα του καρπού που χωρούσαν (π.χ. μουζουροσάκουλο - το σακούλι που χωρούσε ένα μουζούρι καρπό), τη χρήση (καπνοσακούλα, λιοσάκουλο), το νήμα (λιναροσάκουλο, λιναροντρουβάς), το σχήμα, τη διακόσμηση (λουράτα, ριγοτσούβαλα) κ.α. Υφαίνονται με βαμβακερό στημόνι και μάλλινο υφάδι. Εκείνα που διακοσμούνται με οριζόντιες ραβδώσεις ονομάζονται ζαβιδάτα και βεργάδα (Φραγκάκι, Υφαντική, σελ. 59). Οι φαρδοσακούλες ήταν οι πιο πρόχειρες. Άλλοτε χωρίς διακόσμηση και άλλοτε με διπλές λουρίδες διαφορετικού χρώματος στη μέση. Φτιάχνονταν με λινάτσα. Τα αγοραστά σακιά ονομάζονταν συνήθως φάρδοι. Τα πιο επίσημα σακιά, αυτά που προορίζονταν για τον καρπό ή για τη μεταφορά προικιών της νύφης, ήταν συνήθως βαμβακερά και έφεραν διακοσμητικές λουρίδες διαφόρων χρωμάτων. Τοπικές συνήθειες καθόριζαν τα χρώματα τα οποία αντιστοιχούσαν σε συγκεκριμένα μεγέθη. Τα κοκκινόλουρα ή κοκκινολουράτα ήταν συνήθως πιο φαρδιά και πιο μεγάλα. Χωρούσαν 70-80 οκάδες καρπό. Η διαφορά αυτή φαίνεται καθαρά σε ένα διήγημα του Γ. Μαράντη-Καφφετζάκη. Αναφέρεται σε μπόμπιρες της εποχής του που είχαν προσπαθήσει να κλέψουν τους άρτους του παπά από την εκκλησία: «- Ντα πόσα σακιά γεμίσανε; ρώτησε ο Πορτακάλης. - Σωστά τέσσερα γεμίσανε, δυο κοκκινόλουρα και δυο μαυρόλουρα! εγώ τάφερα στο σπίτι...» («Οι άρτοι του παπα-Γιωργάκη», σελ. 19). «Έγόρασα από το Γαβαλιανό δυο σακκιά κοκκινόλουρα, γρ[όσια] 20», γράφει ο Κωνσταντής Κοζύρης στο Ημερολόγιό του (Μεν. Παρλαμά, «Το Ημερολόγιο του Κωνσταντίνου Κοζύρη», Κρητικά Χρονικά, τ. Α’/1947, σελ. 371).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Ντρουβάς λουράτος, αριστερά και ντρουβάς δεξιμάτος δεξιά (συλλογή Ψ.)

Σακουλιέρα: Σακί που χρησιμοποιούνταν κυρίως για μεταφορά και αποθήκευση καρπών. Οι μεγαλοκυνηγοί δεν αρκούνταν στις κυνηγαροσακούλες, αλλά είχαν μαζί τους και σακουλιέρες, ελπίζοντας σε πλήθος θηραμάτων. Οι αστοί που έβγαιναν για κυνήγι δεν πήγαιναν μοναχοί τους, συχνά συνοδεύονταν κι από τους λεγόμενους σακουλιέρηδες, εκείνους που κουβαλούσαν τα σκοτωμένα θηράματα. Σακουλιέρηδες, όμως, ονομάζονταν και εκείνοι που κουβαλούσαν πολεμοφόδια και πυρομαχικά στον πόλεμο· οι Τούρκοι αγάδες επέβαλλαν στους χριστιανούς τέτοιας λογής αγγαρείες και η τιμωρία για όποιον αρνούνταν ήταν σκληρή. Χαρακτηριστικά είναι όσα γράφει ο Βασίλειος Ψιλάκης στην Ιστορία της Κρήτης (μεταγλωττισμένη, τ. 3, σελ. 280): «Τους αγγαρευόμενους αυτούς οι Τούρκοι τους ονόμαζαν σακκουλιέρηδες διότι, μεταξύ των άλλων, ηναγκάζοντο να κουβαλούν και τους σάκκους (βούργιες) των αγάδων που περιείχαν διάφορα εφόδια».

Υφαίνονταν με όλα σχεδόν τα είδη των νημάτων, βαμβάκι, λινάρι, μαλλί προβάτου ή κατσίκας (τριχοντρουβάς, ρασοντρουβάς): «Έλαβα από το χωριό [..] ένα τορπά με ελιές και κρομμύδια» σημείωνε στο ημερολόγιό του ο Κ. Κοζύρης από την Κριτσά τη δεκαετία του 1830 (Κρητικά Χρονικά, τ. Α’/1947, σελ. 338). Υπήρχαν παλαιότερα και ντρουβάδες που έκλειναν με σούρα, όπως οι βούργιες, και ονομάζονταν σακουλοντρούβαδα. Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο καθιερώθηκε ο ντρουβάς του εμπορίου (προϊόντα βιοτεχνικών μονάδων), τρίχινος με απλό τυποποιημένο ευθύγραμμο διάκοσμο. Ήταν το σακίδιο της ταλαιπωρίας. Είχε σχήμα παραλληλόγραμμο, με το άνοιγμα να βρίσκεται στη μικρή του πλευρά. Τον κρεμούσαν στα σκαρβέλια του γαϊδάρου. Απαξιωμένος σε πολλές περιοχές, επειδή τον κρατούσαν οι διακονιάρηδες κι έβαζαν μέσα ό,τι τους δίνανε (ο ντρουβάς της ζητιανιάς). Υπήρχαν και μονόχρωμοι ντουρβάδες (σκούροι) χωρίς διακοσμητικές λουρίδες διαφορετικού χρώματος.

Ντρουβάς (και ντορβάς). Ήταν το πιο συνηθισμένο είδος σάκου με ποικίλες χρήσεις. Υφαντός, απλός και διακοσμημένος, δεξιμάτος και λουράτος. Πιο συχνά με γεωμετρικό διάκοσμο. Οι πιο επίσημοι αποτελούν έργα τέχνης. Οι τοπικές ιδιαιτερότητες στους ντρουβάδες είναι ιδιαίτερα εμφανείς.

Παλέτσα, και αχεροπαλέτσα, και αχερόσακος. Μεγάλων διαστάσεων και ανάλογης χωρητικότητας. Μετέφεραν μ’ αυτήν τα άχυρα από το αλώνι στον αχυρώνα. Οι παλέτσες ήταν συνήθως λινές και σπανιότερα μάλλινες. Ύφανση πυκνή με λιτές κάθετες ζώνες διαφόρων χρωμάτων. Συνηθέστερες

Ονομασίες για σακιά, σακούλες και σακούλια:

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ήταν αυτές με τις μπλε ή τις κόκκινες ζώνες. Φαίνεται ότι παλιότερα τις χρησιμοποιούσαν και σαν στρώματα, όπως φαίνεται από τον Ερωτόκριτο (Δ. 581): Με την παλέτσα τη χοντρή και μ’ άχερα τση κάνει στρώμα, και μέσα στο σακκί πέτρες κι αγκάθες βάνει. Ο Βιτσέντζος Κορνάρος είναι απόλυτα σαφής ως προς τον τρόπο χρήσης: Έβαζαν μέσα ποσότητα αχύρων κι έφτιαχναν στρωμνές. Τις τελευταίες δεκαετίες η χρήση της παλέτσας ως στρώμα είχε υποχωρήσει· χρησιμοποιούνταν συνήθως στρωμάτσες ή στρωματσοντύματα μέσα στα οποία έβαζαν τα στρώματα. Η Σταθάκη-Κούμαρη αναφέρει ως παλέτσα ένα είδος πατανίας υφασμένης συνήθως από καθαρό λινάρι: «Την έπαιρναν συνήθως στους αγρούς για να καθίζουν επάνω» (Τα υφαντά της Κρήτης - διακόσμηση και σύμβολα, σελ. 20). Κατά τόπους ονομάζονταν παλέτσες και οι ανάπλες ελαιοσυλλογής (μπαγκάλια). Είδος παλέτσας ήταν το χαράρι, εμφανώς πιο στενό αλλά μεγάλου ύψους που ξεπερνούσε το 1,5 μέτρο (συχνά έφτανε και τα δυο). Ήταν περισσότερο γνωστό στην Ανατολική Κρήτη. Ο Βασ. Ορφανός (Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα) την ετυμολογεί από το τουρκ. harar, που σημαίνει μεγάλο τρίχινο σακί. Η πιο συνηθισμένη χρήση του σχετιζόταν με

Ντρουβάδες από έκθεση υφαντών στην Κασταμονίτσα

τα δημητριακά: γέμιζαν τα χαράρια στάρι ή κριθάρι και τα παράχωναν μέσα στα άχυρα προκειμένου να συντηρούνται καλύτερα. Άλλοι πίστευαν ότι «έτσι δεν έπιανε ο καρπός μαμούνι» και άλλοι ότι «εκεί ο καρπός ήταν πιο σίγουρος, κανείς δεν θα σκεφτόταν να ψάξει μέσα στ’ άχερα» (ιδιαίτερα σε περιόδους επαναστάσεων, που οι λεηλασίες ήταν συνηθισμένες). Τσουβαλοπαλέτσα: Ιδιαίτερη ονομασία της δυτικής Κρήτης. Μεγάλα τσουβάλια φτιαγμένα με λινάτσα. Μετέφεραν άχυρα από το αλώνι ή θερισμένα όσπρια από το χωράφι (π.χ. αρακά). Παρταπάζα και παρταπάζος: φαρδύ σακίδιο με βαστάγια που δένονταν στη μέση. Το φορούσαν οι γυναίκες που βρουβολογούσαν (βρουβολοήστρες), όπως ακριβώς φορούν τις ποδιές, αφού τις διευκόλυνε στη συλλογή των χόρτων, χωρίς να εμποδίζει τις κινήσεις των χεριών. Είχε σχήμα τετράγωνο ή παραλληλόγραμμο, αλλά με το άνοιγμα του σάκου να βρίσκεται στη μεγάλη πλευρά του. Διακόσμηση λιτή, συνήθως δύο ή τρεις παράλληλες ζώνες, οι περισσότερες, όμως, υφαίνονταν χωρίς διακόσμηση με λινό νήμα. Τελευταία είδαμε παρταπάζες φτιαγμένες πρόχειρα από συνθετικά τσουβάλια εμπορίου. Κάθε εποχή και η αισθητική της.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Ταμπούσκα και λαμπούσκα: Μεγάλη τσάντα φτιαγμένη από πολύ γερό ύφασμα ή και από δέρμα τράγου. Με διπλές χειρολαβές στο άνοιγμα φτιαγμένες κι αυτές με το ίδιο ύφασμα ή δέρμα. Τη χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά βαρύτερων αντικειμένων, αλλά όχι για φόρτωμα σε ζώα. Μεταφορικά, ταμπούσκος και λαμπούσκος αποκαλείται ο φαγάς, ο λαίμαργος (λόγω της μεγάλης χωρητικότητας της... κοιλιάς του). Τάσκα (ντάσκα και ντασκάκι): Μικρό σακίδιο με ιμάντες ή μικρά βαστάγια για να το κρατούν στο χέρι σαν τσάντα. Σε κάποιες περιοχές του νησιού τάσκα και ταμπούσκα ήταν το ίδιο. Ντάσκα λέγανε και τη μαθητική τσάντα μέχρι και πριν από λίγα χρόνια. Γιομοσάκουλο: Δεν ήταν ειδικό σακούλι. Θα μπορούσε να είναι ντρουβάς, ντάσκα, ή ακόμη και βούργια. Ήταν αυτό με το οποίο μετέφεραν το μεσημεριανό φαγητό (γιόμα = γεύμα) στα χωράφια. Στα νεότερα χρόνια χρησιμοποιούσαν και μεταλλικά δοχεία, όπως οι καστανιές, τα γαλέτα, οι κουβερτζούρες.

Καπνοσακούλα, πιθανότατα από το Αμάρι ή τις ΝΑ υπώρειες του Ψηλορείτη (συλλογή Κώστα Φ. Γραμματικάκη).

Παρταπάζα από το Οροπέδιο Λασιθίου

Λιοσάκουλο: Μικρό σε μέγεθος, απλό ή διακοσμημένο, ακόμη και δεξιμάτο, συχνά με εσωτερική πάνινη επένδυση. Με αυτό μετέφεραν τις βρώσιμες ελιές στο χωράφι ή στα σύντομα ταξίδια τους. Αλευροσάκουλο: Λευκό, σκέτο ή λουράτο για τη μεταφορά του αλεύρου. Χωρίς διακόσμηση ή με πλάγιες διακοσμητικές ζώνες. Αθοσάκουλο: Σάκος με τον οποίο μεταφερόταν η στάχτη (άθος) σε ποταμούς και πηγές για το πλύσιμο των ρούχων (μπουγάδα). Λευκό χρώμα, λινό ή βαμβακερό ύφασμα, χωρίς διακόσμηση. Το χρησιμοποιούσαν και ως αθομαντήλα για το σκέπασμα της μπουγάδας.

Καπνοσακούλα: Μικρή με δεματικό που σούρωνε για να βάζουν μέσα τον καπνό. Κατά καιρούς θεωρήθηκε ένδειξη κοινωνικού στάτους, γι’ αυτό και οι γυναίκες την έφτιαχναν με μεταξένια κλωστή: «Στις ζώνες έκρυβαν και την καπνοσακκούλα, που ήτανε συνήθως μεταξωτή, κεντημένη με χρυσοκλωστές και ντοντίνια. Είχε πελώριες μεταξωτές φούντες που εκρέμοντο έξω από τη ζώνη» (Φραγκάκι, Λαϊκή Τέχνη Κρήτης, 44).

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Παραδοσακούλα από τα Χανιά (συλλογή Ευτύχη Τζιρτζιλάκη).

Αθοσάκουλο από τη Μονή Μαλεβιζίου (συλλογή Κώστα Φ. Γραμματικάκη).

Παραδοσακούλα, παραδοσάκουλο ή και σκέτο σακούλι. Λεγόταν και σακουμάς και ασπροσάκουλο, και κεσέμι, και μπουζουνάρα. Το πουγκί, το πορτοφόλι του παλιού καιρού. (Μπουζουνάρα και μπουζουνιέρα είναι ουσιαστικά η μεγάλη τσέπη: «...Κι έχω και τα τορνέσα, / σωστά τσεκίνια που βαστώ στην μπουζουνάρα μέσα», Κατζούρμπος, Α' 318· επίσης, «...μ' ένα κομμάτι που βαστώ μέσα εις την μπουζνάρα / απόχτιν αγριμερικό», Α' 129). Οι παραδοσακούλες ήταν πάνινες, υφασμένες με γερό νήμα, συνήθως λινό. Είχαν μονόχρωμα βαστάγια που έκλειναν με σούρα όπως οι βούργιες, αλλά πολύ μακρύτερα για να τυλίγονται γύρω στο άνοιγμα και να δένονται με κόμπο. Έκλειναν με τον ίδιο τρόπο που κλείνουν και οι βούργιες, δένονταν, όμως, σφιχτά για περισσότερη ασφάλεια. Τα βαστάγια περνιούνταν στον λαιμό και η παραδοσακούλα κρυβόταν μέσα στα ρούχα, στο στήθος ή πίσω από τη φαρδιά

Σακουλοντρούβαδο από την κεντρική Κρήτη (πιθανότατα από τη Μεσαρά, συλλογή Ψ.)

> 44

Ντάσκα δεξιμάτη από τη Βόνη (συλλογή Κώστα Φ. Γραμματικάκη).

ζώνη της κρητικής φορεσιάς. Στο παλιό τραγούδι του Τσούλη, ενός Γενιτσαραγά που έμενε στους Ασκούς Πεδιάδας και που τον σκότωσαν οι χαΐνηδες σ’ ένα πέρασμα των Λασιθιώτικων βουνών, αναφέρεται η παραφουσκωμένη παραδοσακούλα του: ...Τα βιολιά του τα παντέρμα στα μουλάρια κρεμασμένα και την παραδοσακούλα να φουσκών’ ως την καπούλα. (Ν. Ψιλάκης, Το ανάθεμα του Τσούλη στα λασιθιώτικα βουνά, http://www.karmanor.gr/el/article/i-paradosi-timorei-ton-viasti-me-lithovolismo). Ιδιαίτερος είναι ο ρόλος της παραδοσακούλας στα κρητικά έθιμα. Τα πρώτα νύχια του νεογέννητου βρέφους δεν τα πετούσαν αλλά τα έβαζαν μέσα στην παραδοσακούλα του πατέρα για να έχει καλή τύχη και να μη στερηθεί σ’ όλη τη ζωή του το χρήμα ή «για να είναι πάντα γεμάτο το κεμέρι του», όπως γράφει η Φραγκάκι (Δημώδης Ιατρική, 52-53). Κεμέρι είναι άλλη ονομασία της παραδοσακούλας, τουρκικής προέλευσης. Η ονομασία ασπροσάκουλο ακουγόταν μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Δεν έχει σχέση με το χρώμα του υφάσματος αλλά με... το περιεχόμενό του. Άσπρο ονομαζόταν ένα οθωμανικό νόμισμα που ισοδυναμούσε με το ένα τρίτο του παρά. Γνωστότατη η παλιά παροιμία που αναφέρεται στη δύναμη του χρήματος: «Τ’ άσπρα κατεβάζουν τ’ άστρα». Στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς οι νοικοκυραίοι καλούνται να φιλέψουν τους καλαντιστάδες όχι μόνο με καλούδια του κρητικού σπιτιού, αλλά και με νομίσματα: Άψε, βαγίτσα, το κερί, και πιάσε το διπλέρι και κάτσε και λογάριασε είντα δα μας-ε φέρεις γή απάκι γή λουκάνικο γή αυγά καθαρισμένα... κι απού το γερο-πίθαρο κιαμιά σταλιά λαδάκι, κι απού την ορνιθόκοιτα κιανένα πουλαδάκι, κι απού το ασπροσάκουλο κιανένα μετζιτάκι...

ΥΠΕΡ

(Το διπλέρι ή διπλεύρι ήταν λύχνος με δυο φιτίλια, το μετζίτι παλιό οθωμανικό νόμισμα). «Άσπρα θέλει το κεσέμι και τα θέλει και πεχίνι» (=μετρητά, Φραγκάκι, Λαϊκή Τέχνη Κρήτης, Ι, Ανδρική φορεσιά, σελ. 44). Πιθανώς το κεσέμι προέρχεται από το γκεσέμι (ο οδηγός, το ζώο που προπορεύεται του κοπαδιού, ο μπροσταρότραγος) και ακούγεται με μεταφ. σημασία για να τονιστεί ο πρωτεύων ρόλος του πορτοφολιού. Τα κεντητά παραδοσάκουλα που αναφέραμε παραπάνω, στο προικοσύμφωνο της Χρυσάνθης Βλαχοπούλας, αποτελούσαν ένδειξη κοινωνικής θέσης. Σποροσάκι: Σακίδιο για τα σπορικά, τα δημητριακά ή τα όσπρια που έσπερναν οι ρεσπέρηδες. Το φορούσαν στη μέση, όπως οι γυναίκες τις παρταπάζες. Μεγάλου μεγέθους για να χωρεί τον καρπό (σπορικό), ανοικτό στο πάνω μέρος προκειμένου να ευκολύνει τις κινήσεις του ζευγά που, ακόμη κι όταν κρατούσε με το ένα χέρι την έχερη του αλετριού και όργωνε, έβαζε το άλλο στο σποροσάκι κι έριχνε τον σπόρο στη γης. Ο Πιτυκάκης (Λεξικό) παραθέτει μιαν ευτράπελη μαντινάδα που μας επιτρέπει να φανταστούμε το μέγεθος και το σχήμα του: Η γι-αγαπώ ’ναι όμορφη, αφράτη και μπουμπούλα κι είναι το κάθε τζης βυζί σαν τη σποροσακούλα. (Προφανώς επειδή το σακίδιο του σπορέα ήταν ανοικτό από την πάνω μεριά και η εξωτερική του πλευρά σακούλιαζε από το βάρος του περιεχομένου). Αναφέρεται και ως σποροντρουβάς (Ι. Χαβάκης, Ο κρητικός αργαλειός, εκδ. Κρητικά Χρονικά, 1954, σελ. 37).

ΑΝΟΙΞΗ 2021

τα υφαντά σακιά του Φραγκούλη Ο αξέχαστος φίλος και συνεργάτης του περιοδικού Κωστής Φραγκούλης είχε το χάρισμα να μεταφέρει αυθεντικές εικόνες της παραδοσιακής ζωής στην ποίησή του. Τα σακιά δεν μπορούσαν να λείψουν, όπως και τόσα άλλα είδη καθημερινής χρήσης, που τα ενέταξε με εξαιρετικό τρόπο στο έργο του. Στο απόσπασμα που δημοσιεύεται παρακάτω διηγείται την ιστορία μιας ορφανής που πήγε το άλεσμα στον μύλο κι όταν επέστρεψε βρέθηκε μπροστά σε μια μεγάλη έκπληξη: Την ταχινή το φόρτωσε, το βράδυ το γιαγιέρνει κι ως το ’φερεν, η μάνα τζη ανοίγει τσι σακούλες· στο ’να σακί ηύρε ζάχαρη, στ’ άλλο σακί ηύρε κάντιο θωρεί και τα βαστάγια ντως, ολόχρυσο σιτζίμι. - Κόρη μου, ίντά ’ναι τ’ άλεσμα που μου ’φερες στο σπίτι; Πε μου, μην είναι τ’ άρχοντα κι ήσφαλες στα μιγόμια; - Όσκες, δεν είναι τ’ άρχοντα, μόνο ’ναι το δικό μας! Ξάνοιξε τσι σακούλες μας, που ’φανα μοναχή μου, και τσι πλουμάτες πέρδικες που ξόμπλιασα ζευγάρι... Κωστής Φραγκούλης, Τα Δίφορα, βιβλίο Α’, σελ. 68.

Σακιά από την Κασταμονίτσα (συλλογή Ψ.)

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Αναβόλι: Νεκρική μαξιλαροθήκη. Λευκή, χωρίς διακόσμηση, ή μονάχα με έναν κεντητό σταυρό. Στη Μεσαρά διασώζεται το εκπληκτικό έθιμο να γεμίζουν το αναβόλι με φύλλα ελιάς και να το βάζουν κάτω από την κεφαλή του νεκρού (σύμβολο αέναης ζωής η ελιά).

Ασκοσάκι: Το πάνινο σακί μέσα στο οποίο έβαζαν τα δερμάτινα ασκιά και τα μετέφεραν για μεγαλύτερη προστασία. Συνήθως ήταν ράσινο ή βαμβακερό. Θυλάκι: Μικρό σακίδιο, συνήθως βαμβακερό και σπανιότερα λινό. Περιορισμένης χρήσης, κυρίως από βοσκούς και τυροκόμους. Γνωστή και η θυλακομυζήθρα, μυζήθρα που στέγνωνε σε θυλάκι.

Καρνιέρα: Μικρό πάνινο σακίδιο για ποικίλες χρήσεις. Η λέξη επιχωριάζει στα Σφακιά (πάνινο σακουλάκι το αναφέρει ο Κανάκης Γερωνυμάκης). Προφανώς, κατάλοιπο της Βενετοκρατίας (carniere λέγανε την τσάντα).

Κιλίφι: Είναι η γνωστή μαξιλαροθήκη, αλλά στην Κρήτη χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον και για τη φύλαξη βοτάνων, ιαμάτων και άλλων αντικειμένων. Σε κάποιες περιοχές λέγεται και μαξιλαρομάνα. Χαρακτηριστικό της η λεπτή ύφανση, όπως και το σεντόνι. Συχνά φέρει λιτή κεντητή διακόσμηση δίπλα στο άνοιγμα. Απαντάται με δυο γραφές: κιλύφι ή κελύφι (από το αρχ. κέλυφος) και κιλίφι (από το τουρκ. kilif, με καταγωγή από το αραβικό gilaf ). Ακούγεται με κοφτό το αρχικό κ, όπως ακίκι. (Φραγκάκι, Υφαντική, σελ. 66, Σταθάκη, «Κατάλογος Κρητικών Υφαντών», Κρητολογία IV, σελ. 120).

Μποξάς, σφυρίδι, τσούπος, μαντήλα: Τα σακιά του ελαιοτριβείου. Τρίχινα (με μαλλί κατσίκας) και εξαιρετικά ανθεκτικά για να βάζουν μέσα τον ελαιοπολτό προκειμένου να συμπιεστεί στο ελαιοπιεστήριο. Μποξάς, όμως, ονομαζόταν και ο σάκος φύλαξης ενδυμάτων (εσωρούχων και άλλων). Δισάκι: Μικρό σακίδιο σχήματος παραλληλόγραμμου με βαστάγια όπως της βούργιας. Δεν προσαρμόζεται στην πλάτη αλλά συνήθως κρεμιέται στον ώμο. Πλούσια διακόσμηση και στις δυο πλευρές με γεωμετρικά σχήματα. Η διάταξη των σχημάτων σε ζώνες μοιάζει μ’ εκείνη της βούργιας. X

Ριχτάρι: Μεγάλη τετράγωνη μαξιλαροθήκη, συνήθως διακοσμητική. Το βάζανε στους καναπέδες και στα κρεβάτια. Εντυπωσιακά τα γαμήλια ριχτάρια της Πεδιάδας, σπανιότατα σήμερα. Ήταν λευκά, μεταξένια, διακοσμημένα με δυο ενωμένα στεφάνια.

Σακί λουράτο για τη μεταφορά προίκας (συλλογή Κώστα Φ. Γραμματικάκη)

κι ενα συμπληρωμα για τισ ΒΟυργιεσ Ο φίλος Ευτύχης Τζιρτζιλάκης μας έστειλε μιαν ωραία περιγραφή της κρητικής βούργιας δημοσιευμένη το 1907 από έναν σημαντικό λόγιο της εποχής, τον Γ. Ιακ. Καλαισάκη, στο περιοδικό Κρητικός Αστήρ, που εκδιδόταν στα Χανιά. Τον ευχαριστούμε! Απαραίτητον συμπλήρωμα του οπλισμού αποτελεί το βουργιάλι ή σουφροσάκκουλο, ήτοι τετράγωνον σακκίδιον εξ εγχωρίου μάλλινου ή βαμβακερού υφάσματος, ου το άνοιγμα συστέλλεται με ιμάντες, σακκουλοβάσταγμα, οι οποίοι φερόμενοι υπό των ώμων και διαπερώμενοι υπό τας μασχάλας προσαρμόζονται εις τα κάτω άκρα του συνέχοντες αυτό ασφαλώς επί της ράχεως.

Ο στρατιωτικός ούτος σάκκος περιείχε συνήθως πολεμοφόδια, λιτή τροφήν, συνισταμένην εκ τυρού, ελαιών, ή τεμαχίου οπτού ή βραστού κρέατος και σιτίνου ή μάλλον κριθίνου διπυρίτου, καρβέλλι, τα πυροβολικά ή τσακμάκια, ήτοι ίσκαν, πυρόβολον, πυρίτη λίθον και τον ξεκαργαδόρον. Περιείχε προσέτι το τσαγκαρευτικό, ήτοι δερμάτινον σακκίδιον πλήρες από λουρί, σουβλί, πεδούλια, χοιρότριχας, δέρμα, κλπ χρειώδη προς επισκευή των στιβανιών. Δεν έλειπαν εφόδια διά προστριβάς προς μετρίασιν της θερμάνσεως της κάννης των όπλων εν ώρα μάχης οίον άλειμμα ή κρόμμυα, τα οποία εν ανάγκη εχρησίμευον και προς μετρίασιν της πείνης, έτι δ’ απαραίτητα χρειώδη διά τραύματα και νοσηλείαν.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Oι άνθρωποί μας Γυναικεία επιχειρηματικότητα και εργασία:

Στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, οι γυναίκες διαπρέπουν!

Βασιλικογιαννάκη Άννα

Γιαμιά Βαγγελίτσα

Δασκαλάκη Πελαγία

Κουγιουμουτζή Εύα

Μπελιβανάκη Μαρίνα

Μπλαβάκη Κατερίνα

Παπαβασιλείου Ρόζα

Τρούλη Γιούλη

Φραγκογερμανάκη Μιράντα

Χαρκιολάκη Αριάδνη

Παγκόσμια Ημέρα Γυναίκας η 8η Μαρτίου, ημέρα υπενθύμισης των αγώνων του γυναικείου κινήματος για ίσες ευκαιρίες και δικαιώματα σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, και στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, εδώ και 40 χρόνια, το αυτονόητο γίνεται πράξη. Εδώ, οι ίσες ευκαιρίες επαγγελματικής εξέλιξης δεν είναι ένα απλό σλόγκαν, αλλά καθημερινότητα, και οι γυναίκες όχι απλώς εξελίσσονται εργασιακά αλλά διαπρέπουν σε όλες τις θέσεις. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο το γεγονός ότι από το σύνολο των 1.420 εργαζομένων, οι 792 (ποσοστό 56%) είναι γυναίκες, ενώ από το σύνολο των 120 διευθυντικών στελεχών της εταιρείας, οι 55 είναι γυναίκες! Όπως, για παράδειγμα, η κυρία Άννα Βασιλικογιαννάκη, η οποία ξεκίνησε το 1991 ως εργαζόμενη στο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης του Πόρου και σήμερα είναι υπεύθυνη αγορών της εταιρείας, η κυρία Εύα Κουγιουμουτζή, που ξεκίνησε ως εργαζόμενη στο κατάστημα της Ικάρου και σήμερα είναι υπεύθυνη αγορών για τα είδη σπιτιού και εποχιακά, η κυρία Πελαγία Δασκαλάκη, που ξεκίνησε τη σταδιοδρομία της το 1991 στο κατάστημα του Πόρου και σήμερα είναι διευθύντρια στο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης Max στη Ν. Αλικαρνασσό, η κυρία Βαγγελίτσα Γιαμιά, που ξεκίνησε το 1996 στο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης Ρεθύμνου ως ταμίας και σήμερα είναι η διευθύντρια του καταστήματος, η κυρία Ρόζα Παπαβασιλείου, που ξεκίνησε το 2000 ως εργαζόμενη στο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης των Χανίων και σήμερα είναι η υποδιευθύντρια του κατα-

στήματος των Κουνουπιδιανών, η κυρία Αριάδνη Χαρκιολάκη, που ξεκίνησε το 1998 ως εργαζόμενη στο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης της Σητείας και σήμερα είναι υποδιευθύντρια του καταστήματος και τόσες άλλες. Ταυτόχρονα, η Χαλκιαδάκης Α.Ε. στηρίζει έμπρακτα και με κάθε διαθέσιμο τρόπο το γυναικείο επιχειρείν και τις επαγγελματικές προσπάθειες που καταβάλλονται από τους Γυναικείους Συνεταιρισμούς του τόπου μας. Ομάδες γυναικών της υπαίθρου έχουν καταφέρει να μας προσφέρουν γεύσεις από την Κρήτη του χθες, μέσα από αγνά προϊόντα, φτιαγμένα με αγάπη και αφοσίωση στην παράδοση, ακολουθώντας υψηλά δεδομένα ασφάλειας. Στα ράφια των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης έρχονται προϊόντα από τα μέλη των Γυναικείων Συνεταιρισμών Κάτω Ασιτών «Ασιτιανά Εδέσματα», Χάρακα «Μελιστάλακτη», Γοργολαΐνη «Μελισσάνθη», Χερσονήσου, Βιάννου «Η Έργανος», Ζωνιανών και Κρουσώνα. Μοναδικά βουτήματα και μπισκότα, πίτες και αμυγδαλωτά, κριτσίνια και κουλουράκια, παξιμάδια και σοκολατάκια, σαμψάδες, χυλοπίτες και μαγγίρι, που μυρίζουν Κρήτη! Ολόφρεσκα, νόστιμα, φτιαγμένα με «ξεχασμένες» συνταγές, με μαεστρία και απόλυτο σεβασμό στη γαστρονομική ιστορία του τόπου, ξυπνούν θύμισες αλλοτινών εποχών.

στα σ/μ Χαλκιαδάκης οι γυναίκες κατέχουν τη θέση που τους αξίζει. γι’ αυτό και για εμάς, τα μηνύματα της παγκόσμιας ημέρας της γυναίκας δεν αποτελούν «αφορμή» για ο,τιδήποτε. είναι η καθημερινότητά μας!

Oι άνθρωποί μας Μαρία Μανδαλάκη 26 χρόνια μαζί μας!

> Ευαγγελία Καλαϊτζάκη 27 χρόνια μαζί μας! Η Ευαγγελία Καλαϊτζάκη ξεκίνησε να εργάζεται μαζί μας στο κατάστημά μας στο Γιόφυρο στις 19.12.94 ως ταμίας, ενώ αργότερα εργάστηκε σε όλα τα τμήματα του καταστήματος, ακόμα και στο τμήμα μαναβικής, πάντα με ευσυνειδησία και αγάπη για τους συναδέλφους και τους πελάτες, πάντα με χαμόγελο και ευγένεια. Σήμερα, 27 χρόνια μετά, συνταξιοδοτείται με συγκίνηση και πολλές αναμνήσεις από όλα αυτά τα χρόνια που περάσαμε μαζί. Την ευχαριστούμε θερμά για την προσφορά της και της ευχόμαστε μέσα από τη καρδιά μας καλή συνταξιοδότηση και μόνο όμορφες στιγμές με υγεία και ξεγνοιασιά!

Μάνος Μπουρδαμής 42 χρόνια μαζί μας!

Μετά από 26 χρόνια στην εταιρεία μας, η Μαρία, χαρούμενη και υπερήφανη για την κοινή μας πορεία, μας αποχαιρετά με τα καλιτσούνια της και τις χειροποίητες πίτες της (είναι γνωστή χρυσοχέρα). Συγκινημένη θυμάται τη συνέντευξη για την πρόσληψή της: «η αδερφή μου δούλευε ήδη στην εταιρεία κι επειδή εγώ και ο άντρας μου είμασταν άνεργοι και είχαμε 2 παιδιά με έφερε στο γραφείο του κυρίου Μηνά προτείνοντας να αποχωρήσει η ίδια και να πάρω εγώ τη θέση της, καθώς είχα μεγαλύτερη ανάγκη για δουλειά. Ο κ. Μηνάς μας διαβεβαίωσε ότι δε χρειαζόταν να παραιτηθεί η αδερφή μου και, συγκινημένος από το μεγαλείο ψυχής της αδερφής μου, σε λίγες μόνο μέρες με ειδοποίησε να πιάσω δουλειά στο κατάστημα της Λ. Παπαναστασίου. Η Μαρία, ευγνώμων που λόγω της δουλειάς της έζησε με αξιοπρέπεια τη ζωή της και μπόρεσε να στηρίξει τις επιλογές της, είναι έτοιμη να απολαύσει τη συνταξιοδότησή της μεταξύ Ηρακλείου και του όμορφου χωριού της – τη Βιάννο. Η πορεία της στην εταιρεία μας τής χάρισε στενές φιλίες, συναδελφικές χαρές και συγκινήσεις. Της χρωστάμε μία σφικτή αγκαλιά και την ευχαριστούμε για την όμορφη συνεργασία μας όλα αυτά τα χρόνια – της ευχόμαστε σύντομα η όμορφη αυλή της να γεμίσει και με μωρουδιακές φωνούλες... Ήταν 2/2/1979 όταν ο συνάδελφος Μάνος Μπουρδαμής – μόλις 18 ετών- ξεκινούσε μαζί μας, στο κατάστημα της Καλοκαιρινού. Αρχικά ήταν μια «προσωρινή» δουλειά γι’ αυτόν, για καλοκαιρινή απασχόληση, αφού το όνειρό του ήταν η Σχολή Μηχανικών Αεροσκαφών. Τελικά, η «προσωρινή» αυτή δουλεία κράτησε 41 ολόκληρα χρόνια, έγινε ένα ταξίδι με πολλές όμορφες στιγμές, καλούς φίλους και αξέχαστες αναμνήσεις. Γι’ αυτό η συμβουλή που δίνει σε όλα τα νέα παιδιά είναι «Να είσαι πάντα και παντού σωστός επαγγελματίας, να κάνεις τη δουλειά σου, όποια κι αν είναι αυτή, με επιμέλεια, προσοχή και επαγγελματισμό. Γιατί ποτέ δεν ξέρεις τι σου επιφυλάσσει το μέλλον». Ο "Σουλτάνος", λοιπόν, ή «Το χαμόγελο του Παιδιού», όπως χαϊδευτικά τον αποκαλούν οι συνάδελφοί του, συνταξιοδοτείται. Τα χρόνια πέρασαν εύκολα και γρήγορα, έχοντας πάντα το ίδιο πάθος και μεράκι για τη σωστή εξυπηρέτηση του πελάτη, όπως μας εξομολογείται ο ίδιος. Τον ευχαριστούμε θερμά για την προσφορά του όλα αυτά τα χρόνια και του ευχόμαστε ολόψυχα καλή συνέχεια στη ζωή του, να συνεχίσει αθόρυβα την κοινωνική του δράση, να απολαμβάνει την κάθε μέρα και στιγμή με τους αγαπημένους του, πάντα με υγεία και το ίδιο χαμόγελο που είχε όλα αυτά τα χρόνια! Γιατί, όπως και ο ίδιος πρεσβεύει με τη ζωή του και το καθημερινό παράδειγμά του, όταν προσφέρεις στους γύρω σου, αυτό επιστρέφει σε σένα πολλαπλάσια!

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Καλαντάρι κρητικών γεύσεων Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκης Αρχιτέκτων, Ιστορικός Αρχιτεκτονικής Ιστορικός Τέχνης

«...Ο γερο-καλόγερος έβαλε το πήλινο τσικάλι στη μέση, έφερε τρία πιρούνια, ελιές, κρασί, και τρεις ντάκους κρίθινο παξιμάδι. Έχω γυρίσει χώρες πολλές, έχω γευματίσει σε μαγέρικα, ταβέρνες, πολυτελή ρεστοράν, μα τούτο το γεύμα δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Θαρρώ πως ταίριαζε με το τοπίο, ήταν αυστηρό μα και χαρίεν μαζί. Μέσα από τούτη τη λιτότητα ξεπρόβαλλε ένας απέραντος κόσμος, τραχύς, αλλά γεμάτος σαγήνη». Η Κρητική Διατροφή στο μυθιστόρημα Κι οι θάλασσες σωπαίνουν του Νίκου Ψιλάκη, εκδ. ΚΑΡΜΑΝΩΡ 2018. Μέσα σ’ ένα μεγάλο, από κάθε άποψη, λογοτέχνημα, δραματικό αφού αναφέρεται σε μια γενοκτονία, σε μια ολική εξαφάνιση, ο συγγραφέας βρίσκει τη δύναμη και την ποιητική διάθεση να μιλήσει, και με τη γλώσσα των μικρών πραγμάτων, για το αλάτι της ζωής των ανθρώπων. Μερικά από τα κρητικά βρώσιμα που αναφέρονται στο βιβλίο: πικράσταχα, αμπελοβλάσταρα, αγκιναροκούκια, χλωροκούκια με χοχλιούς, βρούβες σφουγγάτο, χειρομυλόπιτες στην πετρόπλακα, κολοκυθάκια σφουγγάτο, αυγοκαλάμαρα, μαραθόπιτες, λαδομπούκι, καπρικό στολισμένο με πατωσιές λεμονόφυλλα, καλιτσούνια, ξεροτήγανα, σταφιδωτά, πατούδα, μπάμιες με αγουρίδα. Παρακάτω αναφέρονται 4 επιγραμματικές φράσεις από το μυθιστόρημα που θα μπορούσαν να είναι τίτλοι για κάθε άρθρο που αφορά αυτό το υπέροχο βιβλίο. - Το δίστιγμο της γραμματικής αιωρείται, σ. 118. - Ιδιόχειρο κουζινικό καλαντάρι, σ. 118. - Το πήλινο τσικάλι, σ. 137. - Η γλώσσα των μικρών πραγμάτων, σ. 397.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ Ακολουθούν αυτούσια αποσπάσματα από το μυθιστόρημα Κι οι θάλασσες σωπαίνουν του Νίκου Ψιλάκη. Κάθε απόσπασμα περιέχει ένα ή περισσότερα τρόφιμα, βραστάρια και άλλα βρώσιμα, και τελειώνει με την αναγραφή της σελίδας. Μερικές φορές ακολουθούν σχόλια του υπογράφοντος. - Ο ένας είχε μανία με τις πέρδικες, δεν καταλάβαινα αν εννοούσε τις κανονικές ή την πιο συνηθισμένη μεταφορά τους, τις κοπελιές, που περπατούν με την ίδια χάρη (σ. 61). - Μια φορά τη βδομάδα, μπορεί και δύο, μάζευε η Λέα τις φιλενάδες στο σπίτι της, έρχονταν όλες κουβαλώντας τα γλυκά τους, ταψιά σκεπασμένα με κεντητές πετσέτες, αν πρόσεχε κανείς θα έβλεπε έναν υποφώσκοντα ανταγωνισμό, ποια θα φέρει το καλύτερο, γεύσεις που θύμιζαν Ανατολή και γεύσεις που ξεστράτιζαν από τα σαλόνια της Δύσης… «ραφιόλια με πορτοκαλόζουμο της Λέας, ροζέδες αμυγδάλου σε σχήμα αχλαδιού της Ρεβέκκας»… Εκεί πρωτοέφαγα μιλφέιγ και σεφαραδίτικα μπουμουέλος, συνταγή φερμένη από τη Θεσσαλονίκη. Όταν με καλούσε η Λέα κρατούσα πότε τον μπακλαβά μου, πότε αυγοκαλάμαρα και πότε σβίγγους και χαιρόμουν ν’ ακούω τα σχόλια τους (σ. 66-67). - Ο πατέρας είχε βρεθεί να τρωγοπίνει σ’ ένα τσιγγάνικο τσαντίρι, χόρτασε τους μεζέδες των σκαντζόχοιρων, κι η μητέρα, που θεωρούσε μιασμένα τα ζώα με τις αγκαθωτές προβιές, αμπάρωσε την πόρτα και τον άφησε όλη τη νύχτα απέξω (σ. 77).

ΥΠΕΡ

- Το άλλο χαρτί, κομμένο από τετράδιο με μπλε ρίγες, ήταν ένα από τα πιο σημαντικά τεκμήρια που θα μπορούσε να διαβάσει κανείς για να κατανοήσει την καθημερινότητα μιας μικρής κοινωνίας, μελετώντας το παράδειγμα μιας οικογένειας, αρκετά ευκατάστατης μέχρι τις παραμονές του πολέμου. Όχι, δεν ήταν εξιστόρηση γεγονότων, το σιτηρέσιο τριών εβδομάδων ήταν! Με τίτλο στην κορυφή της σελίδας: «1944, Μάιος». Στην αριστερή πλευρά στοιχημένες ημερομηνίες, στον υπόλοιπο χώρο το φαγητό της κάθε μέρας*. Διαβάζω: 1 Μαΐου: Μαραθόπιτες. 2 Μαΐου: Κουκιά. 4 Μαΐου: Λαδομπούκι. Βουτήξαμε λίγο ψωμί στο λάδι. Ευτυχώς έχω λίγο λάδι ακόμη. 5 Μαΐου: Βρούβες (πικράσταχα). Τα τελευταία για φέτος. Κρίμα που τελειώνουν.

ΑΝΟΙΞΗ 2021

7 Μαΐου: Αγκινάρες βραστές. Έκαμα και τρεις μεγάλες μυζηθρόπιτες. Η τελευταία μυζήθρα, δεν έχω άλλη. 9 Μαΐου: Κουκιά. Λίγο το λάδι, λίγα και τα κουκιά. 10 Μαΐου: Αμπελοβλάσταρα βραστά. Τα πρώτα της χρονιάς. 11 Μαΐου: Αγκιναροκούκια. 12 Μαΐου: Αμπελοβλάσταρα. Ευτυχώς έχουν καλή βλάστηση τ’ αμπέλια. 13 Μαΐου: Κουκιά χλωρά με χοχλιούς. 14 Μαΐου: Βρούβες βραστές, αυγά βραστά. 15 Μαΐου: Βρούβες βραστές. Το ίδιο με χθες. 16 Μαΐου: Βρούβες βραστές. Το ίδιο με χθες και προχθές. 17 Μαΐου: Βρούβες σφουγγάτο. Ν’ αλλάξουμε και κατιτίς. 18 Μαΐου: Αυγά βραστά. 19 Μαΐου: Το αλεύρι τέλειωσε. Και το στάρι. Άλεσα λίγο κριθάρι στον χειρόμυλο. Χειρομυλόπιτες στην πετρόπλακα.

Το αλεύρι τέλειωσε. Και το στάρι. Άλεσα λίγο κριθάρι στον χειρόμυλο. Χειρομυλόπιτες στην πετρόπλακα.

Χειρομυλόπιτα (από εκδήλωση στον "Λυχνοστάτη").

* Να θυμηθούμε εδώ το αντίστοιχο κουζινικό καλαντάρι από τον Καπετάν Μιχάλη του Νίκου Καζαντζάκη: «Έτος 1889, Μαρτίου 20: Κουκιά φρέσκα με αγκινάρες και με χλωρά κρεμμυδάκια. Μπόλικο λάδι. Πετυχεμένο. – Μαρτίου 21: Κολοκυθάκια στο φούρνο με σκορδάκι. Μαρτίου 25, ημέρα του Ευαγγελισμού, κατάλυσις οίνου και ιχθύος. Μπακαλιάρο βραστό με λεμονάκι. Μπακαλιάρο με μαϊντανό, γιαχνί. Μπακαλιάρο τηγανητό με σκορδαλιά. Αγγουροσαλάτα. Πολύ νόστιμο». 53

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

22 Μαΐου: Ο Πρασοχάρακας έφερε μισό καλάθι κρίθινο παξιμάδι. Ο Θεός να τον έχει καλά. Φάγαμε μόνο παξιμάδι κι ελιές. 24 Μαΐου: Ζύμωσα. Να είναι καλά ο Πρασοχάρακας. Έφερε μισό τσουβάλι αλεύρι. 25 Μαΐου: Βρούβες. Σκληρές. Ξεράθηκαν τα χόρτα. Κρίμα… Έκοψα το πρώτο κολοκυθάκι και το έκαμα σφουγγάτο. Να ξεγελούμε τους εαυτούς μας… 27 Μαΐου: Οι σημειώσεις της τελειώνουν μ’ ένα μετέωρο σημείο στίξης: άνω και κάτω τελεία. Το δίστιγμο της γραμματικής αιωρείται. Δεν είναι που απουσιάζει το φαγητό της ημέρας από τούτο το ιδιόχειρο κουζινικό καλαντάρι, είναι που γλιστρά κανείς στις λευκές σελίδες του χρόνου και χάνεται στο κενό του (σ. 117-118). Στο μυθιστόρημα "Κι οι θάλασσες σωπαίνουν" διαβάζω: - Ο γερο-καλόγερος έβαλε το πήλινο τσικάλι στη μέση, έφερε τρία πιρούνια, ελιές, κρασί, και τρεις ντάκους κρίθινο παξιμάδι. Έχω γυρίσει χώρες πολλές, έχω γευματίσει σε μαγέρικα, ταβέρνες, πολυτελή ρεστοράν, μα τούτο το γεύμα δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Θαρρώ πως ταίριαζε με το τοπίο, ήταν αυστηρό μα και χαρίεν μαζί. Μέσα από τούτη τη λιτότητα ξεπρόβαλλε ένας απέραντος κόσμος, τραχύς, αλλά γεμάτος σαγήνη. Ξεπετιόταν απλός και αφτιασίδωτος ο αιώνιος μύθος του τόπου μου. Θάρρεψα (σ. 137).

- Μια γειτόνισσα φέρνει σύκα. Φρέσκα, στάζουν μέλι, μόλις τα έχει κόψει*. Να σας φιλέψω (σ. 193).

* Το σκουτελικό επανέρχεται. Ένα πιάτο φαΐ από το ένα σπίτι στο άλλο, σε καιρούς οικονομικής κρίσης και πανδημίας. Μία παλιά κρητική συνήθεια στις πόλεις και στα χωριά. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, πηγαίναμε κάθε χρόνο οικογενειακά στον τόπο καταγωγής των γονιών της γυναίκας μου, σ’ έναν πανέμορφο τόπο, στο Γαλαξείδι. Χωρίς να το πολυσκεφτώ, από τον πρώτο χρόνο κιόλας, σαν να βρισκόμουν στην Κρήτη, δεν παρέλειπα κάθε μέρα να πηγαίνω σκουτελικό σε γειτόνους. Παραξενεύτηκαν στην αρχή, όμως μετά, αυτή η συνήθεια μου έφερε συμπάθειες και φιλίες που άντεξαν στα χρόνια που πέρασαν. - Εκείνος ρούφηξε δυο γουλιές καφέ, «σκέτος είναι, σκέτο να τον πίνεις, η ζάχαρη του κόβει την αντρειγιά» (σ. 198). - Είχαν βγει στις εξοχές για βρουβολόημα, γέμισαν τα καλάθια τους και χώθηκαν μέσα στους θάμνους, δίπλα σε μια ξερολιθιά, για να καθαρίσουν τα χόρτα και ν’ αλαφρώσει το βάρος (σ. 202). - Καθένας κουβαλούσε κι από κάτι για τη μνήμη της πεθαμένης, πιατέλες το βραστό, το καπρικό στολισμένο με πατωσιές λεμονόφυλλα, πανέρια τα οπωρικά, λογιώ λογιώ τα καλιτσούνια, τα ξεροτήγανα, τα σταφιδωτά και τα πατούδα. Στη μέση μια φωτογραφία της μάνας, δίπλα το λιβανιστήρι

“Αμπελοβλάσταρα. Ευτυχώς έχουν καλή βλάστηση τ’ αμπέλια”.

Αμπελοβλάσταρα τουρσί 54

ΥΠΕΡ

Κουκιά στιφάδο

ν’ αναπέμπει τουλούπες τουλούπες το θυμίαμα, μέσα σ’ ένα πιάτο το μερτικό της πεθαμένης: όλα όσα της άρεσαν, μαζί μ’ ένα ποτήρι κρασί και μια φέτα ψωμί (σ. 270). - Μπροστά στο κατώφλι ένα καλάθι σκεπασμένο με συκόφυλλα. Το ξεσκεπάζει. Είναι γεμάτο με φρούτα της εποχής. Μαγιάπιδα, βερίκοκα, δέσπολα. Και πρώιμα φρούτα (σ. 278). - ...οι πλια καινούργιες (γενιές) βγαίνουν όπως βγαίνει από το φούρνο το λειψανάβατο ψωμί, δεν ροδίζουν, δεν φουσκώνουν. Θέλει μαγιά να γενεί το ζυμωτό μας (σ. 310). -Συνάντησα... μια γυναίκα που μόλις είχε αγοράσει το ψωμί της ημέρας και στο άλλο της χέρι κρατούσε μια χάρτινη σακούλα με μπάμιες. Ε, λοιπόν, ναι, είναι η γλώσσα των μικρών πραγμάτων, αυτή που πρέπει να ξέρεις τη ζωή για να μπορέσεις να την καταλάβεις. Μαζί με τις μπάμιες είχε και δυο τσαμπιά αγουρίδες*, έτσι μαγειρεύουν τις μπάμιες στον τόπο μου, είπε πως είναι δύ-

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Χοχλιοί με αγκιναροκούκια

σκολο να βρεις αγίνωτα σταφύλια τέτοια εποχή, κάποιες όψιμες ποικιλίες μονάχα, και τούτα τα δυσεύρετα τσαμπιά τής τα είχε προσφέρει ο μανάβης σαν δώρο (σ. 397).

* Η Ανωγεινή γιαγιά μου Ζουμπουλιά Ντακανάλε- Σαλούστρο τραγουδούσε, στον ρυθμό των Ανωγεινών κοντυλιών, όταν μαγέρευε μπαμιέδες στο μεγάλο πήλινο τσικάλι: Βάνω μπαμιέδες μια οκά, ζουμί απ’ αγγουρίδες, πιπέρι, αλάτσι, μαϊντανό και σκόρδο τρεις σκελίδες. - Τρεις μέρες και τρεις νύχτες έμεινα σε τούτον τον τόπο, σε μια γωνιά της

γης που μύριζε θρούμπη, φασκομηλιά και αλάδανο,* πίσω βράχια, μπροστά βράχια, πάνω ένας ουρανός που κατέβαινε κάθε βράδυ και τ’ άστρα γίνονταν πυγολαμπίδες, τρεμόσβηναν κι ώρεςώρες νόμιζα πως πετάριζαν από κορφή σε κορφή (σ. 404).

* Το αλάδανο έχει χρώμα μαύρο, από το φυτό Κίστο της Κρήτης (Cistus creticus). Διαλύεται στο οινόπνευμα μετατρεπόμενο σ’ ένα κοκκινωπό διάλυμα. Είναι αρωματικό, με πικρή γεύση, και χρησιμοποιείται, από την αρχαιότητα, για την παραγωγή αιθέριου ελαίου με οξύ, ξεχωριστό άρωμα και πολλές φαρμακευτικές χρήσεις. Από το σημείωμα στο οπισθόφυλλο του βιβλίου μεταφέρω:

Στο επίκεντρο αυτής της ιστορίας βρίσκεται ένα από τα πιο σκοτεινά περιστατικά της ναζιστικής κατοχής: η βύθιση του πλοίου Τάναϊς, που μετέφερε, κλεισμένους στ’ αμπάρια του, Έλληνες ομήρους, Ιταλούς αντιφασί-

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

...πιατέλες το βραστό, το καπρικό στολισμένο με πατωσιές λεμονόφυλλα, πανέρια τα οπωρικά, λογιώ λογιώ....

Καπρικό

στες, και όλους τους Εβραίους της Κρήτης. Ο αφηγητής επιστρέφει στον γενέθλιο τόπο είκοσι χρόνια μετά και αναζητεί τα ίχνη του πατέρα του, που είχε χαθεί το 1944, και ως αιτία της εξαφάνισης αναφέρεται ο πνιγμός του στο ναυάγιο. Εκείνος αποφασίζει να συνεχίσει το ψάξιμο, σεβόμενος την υπόσχεση προς τη μητέρα του, που θεωρούσε τον άντρα της ακόμη ζωντανό. Μέρα με τη μέρα βρίσκεται αντιμέτωπος όχι μόνο με τα συμβάντα του πολέμου αλλά και με τις συνέπειές τους στις ζωές των ανθρώπων, τις κάθε λογής στοχοποιήσεις κοινωνιών και ατόμων. Οι παλιές πληγές ματώνουν με την πρώτη ψηλάφησή τους, το παρελθόν εξακολουθεί να καθορίζει το παρόν, κι εκείνος -μετανάστης από την τρυφερή ηλικία τουταλαντεύεται ανάμεσα σε δυο ταυτότητες και σε πολλές εκδοχές των ίδιων γεγονότων. 56

Ανασκαλεύει τις μνήμες των άλλων, συναντά εφηβικούς έρωτες, περπατά στα σιωπηλά μονοπάτια της ιστορίας και περιπλανιέται στα δρομάκια της Οβριακής, μιας γειτονιάς που άδειασε μέσα σε 45 λεπτά, και οι κάτοικοί της, νέοι, γέροι και 120 παιδιά, χάθηκαν μια καλοκαιρινή νύχτα ανάμεσα στην Κρήτη και τη Σαντορίνη. Όσο αναδεύει τ’ αποκαΐδια, ξεπηδούν μικρές ιστορίες ανθρώπων: κάποιας Εσθήρ που κρυβόταν στις ερημιές κι έγραφε ανεπίδοτα γράμματα, κάποιου Σαράντη που βρέθηκε να παλεύει ναυαγός με τα κύματα, κάποιας Ροδαμνής που την κούρεψαν και την πόμπεψαν μετά την απελευθέρωση, κάποιου μουγγού που βρέθηκε μόνος σε ξένο τόπο, κάποιου Έντζο που σκόπευε να προσφέρει δώρο στη Σιλβάνα του ένα ζευγάρι ξυλοπάπουτσα.

Ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα που, μέσα στις σελίδες του, η μυθοπλασία βαδίζει πλάι στην ιστορία, τα πραγματικά πρόσωπα διαλέγονται με τα επινοημένα προκειμένου να αναδειχθούν οι μεγάλες αλήθειες που απλώνονται πέρα από τον χρόνο και τον χώρο. Έτσι, γιατί ένα ιστορικό μυθιστόρημα δεν μπορεί και δεν πρέπει να συνομιλεί μόνο με τον χρόνο της ιστορίας. X

Στηρίζουμε τις τοπικές δομές αλληλεγγύης

Αυτές τις δύσκολες ημέρες που διανύουμε λόγω της πανδημίας, υπάρχουν πολλές οικογένειες που χρειάζονται μεγάλη στήριξη. Από πλευράς μας, λοιπόν, προσπαθούμε με κάθε τρόπο να ενισχύουμε τις κοινωνικές δομές του τόπου μας που βοηθούν και ανακουφίζουν εκείνους που στερούνται ακόμη και βασικά αγαθά. Ενισχύσαμε με την πασχαλινή διανομή ειδών πρώτης ανάγκης περισσότερες από 20 δομές αλληλεγγύης του τόπου μας (Ερυθρός Σταυρός, Ιερές Μητροπόλεις, Σωματεία Αναπήρων, Ειδικά Σχολεία και Κοινωνικές δομές Δήμων). Επίσης, πρόσφατα προσφέραμε στο Κοινωνικό Παντοπωλείο της Σητείας τρόφιμα, χαρτικά και ο,τιδήποτε χρειάζεται ένα νοικοκυριό, τα οποία θα δοθούν σε πολλές οικογένειες που έχουν ανάγκη. Παράλληλα, κάναμε δωρεά σε τρόφιμα και είδη οικιακής χρήσης στη Διακονία Αγάπης που φιλοξενείται σε κτίριο του Ιερού Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Μηνά και φροντίζει τους συνανθρώπους μας. Επίσης, προσφέραμε βρε-

Στηρίζουμε τα σχολεία Με χαρά ανταποκριθήκαμε στο αίτημα του συλλόγου γονέων και κηδεμόνων του 31ου νηπιαγωγείου Ηρακλείου να συμβάλουμε στη βελτίωση της πρόσοψης του νηπιαγωγείου τους, με αυτό το υπέροχο έργο!

φικά είδη προκειμένου να καλύψουμε ανάγκες στο Κοινωνικό Παντοπωλείο των Φιλανθρωπικών Ιδρυμάτων Α. και Μ. Καλοκαιρινού.

Όλοι μαζί μπορούμε να ξεπεράσουμε κάθε δυσκολία!

ΧΑΛΚΙΑΔAΚΗΣ & στο πλευρό του Κέντρου Yγείας Μοιρών, Τυμπακίου και Ζαρού

Σε μια σημαντική χορηγία, σε συνεργασία με την εταιρεία Ελαΐς-Unilever Hellas A.E., προχώρησε η εταιρεία μας προς το Κέντρο Υγείας Μοιρών και τα Πολυδύναμα Ιατρεία Ζαρού και Τυμπακίου. Ειδικότερα, την Παρασκευή 09/04 παραδόθηκαν στους υπευθύνους των συγκεκριμένων δομών τρία κλιματιστικά, καθώς και καθαριστικά (χλωρίνες, πολυκαθαριστικά, σακούλες και αναλώσιμα), τα οποία θα καλύψουν τις ανάγκες των Κέντρων για έναν ολόκληρο χρόνο. Τα υλικά παρέλαβαν η Δ/ντρια του Κ.Υ. Μοιρών Κατερίνα Τσικαλά, η Προϊσταμένη και Πρόεδρος του Συλλόγου Εργαζομένων Μαρία Πότση - Καράλη και ο Γενικός Γιατρός του Πολυδύναμου Ιατρείου Τυμπακίου Μανώλης Μεραμβελιωτάκης από τον Δ/ντή

Marketing της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Μιχάλη Τζαγκαράκη, τον Δ/ντή του Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης στις Μοίρες Γιώργο Μερωνιανάκη, και τον εκπρόσωπο της Ελαΐς-Unilever Κώστα Ρουμπάκη. Η ενέργεια αυτή εντάσσεται σε μια σειρά δράσεων της Χαλκιαδάκης Α.Ε., με στόχο την ουσιαστική βελτίωση της καθημερινότητας για το ιατρικό, νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό των Δομών, καθώς και των επισκεπτών ασθενών τους. Αξίζει να τονιστεί ότι το συγκεκριμένο πρόγραμμα, που εντάσσεται στο πλαίσιο των δράσεων Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης της Χαλκιαδάκης Α.Ε., αναμένεται να επεκταθεί το επόμενο διάστημα με τη συνεργασία της 7ης ΥΠΕ Κρήτης. Σε συνεργασία με τα στελέχη

στηρίζουμε την ελεπαπ!

της 7ης ΥΠΕ, τα Super Markets Χαλκιαδάκης προχωράνε σε κάλυψη άμεσων αναγκών σε ιατρικό εξοπλισμό και υλικοτεχνική υποδομή σε δομές υγείας σε ολόκληρη την Κρήτη. Όπως, μάλιστα, δήλωσαν στελέχη της εταιρείας: «Τη στιγμή της μάχης με τον Covid 19, αυτές οι δράσεις προσφοράς είναι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε για να ενισχύσουμε τον αγώνα των Ηρώων της πρώτης γραμμής. Υποστηρίζουμε, με τη συνεργασία και εταιρειών - προμηθευτών μας, την κοινή προσπάθεια και ευχόμαστε όλη αυτή η κατάσταση να αποτελεί σύντομα παρελθόν». Για τις δράσεις των Super Markets Χαλκιαδάκης μπορείτε να δείτε περισσότερα εδώ: https://www.xalkiadakis.gr/el/nea

Η ΕΛΕΠΑΠ είναι ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο με 6 παραρτήματα σε όλη την Ελλάδα που παρέχει υπηρεσίες αποκατάστασης σε παιδιά με αναπηρία. Το Παράρτημα Χανίων λειτουργεί, σήμερα, σε άριστα εξοπλισμένες εγκαταστάσεις, προσφέροντας πρόγραμμα θεραπειών σε περίπου 160 παιδιά των νομών Χανίων και Ρεθύμνου. Υποδέχεται βρέφη και παιδιά με κινητικά, νευροαναπτυξιακά προβλήματα και σύνδρομα, εντάσσοντάς τα σε θεραπευτικά προγράμματα και παρέχοντάς τους πλήρη ιατρική παρακολούθηση. Πριν λίγες ημέρες στηρίξαμε από καρδιάς το σωματείο παρέχοντας δωροεπιταγές για να καλύψουμε τις ανάγκες 23 παιδιών που φοιτούν στα ημερήσια τμήματα Πρώιμης Παρέμβασης. Μπορούμε όλοι μαζί να ενισχύσουμε το σπουδαίο έργο της ΕΛΕΠΑΠ, κάνοντας δωρεές και βοηθώντας τα παιδιά με αναπηρία να κάνουν σημαντικά «βήματα ζωής»!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι γιατροί και η περίθαλψη των τραυματιών στην κρήτη κατά την περίοδο 1810-1830 Δρ. Ανδρέας Μανιός Πλαστικός χειρουργός Διευθυντής ΕΣΥ

Με αφορμή τη συμπλήρωση διακοσίων ετών από την εθνεγερσία, σκεφτήκαμε να αναφερθούμε στους τρόπους με τους οποίους αντιμετωπίζονταν τα τραύματα των αγωνιστών, αλλά και του αμάχου πληθυσμού, από τους γιατρούς της εποχής.

Η ιατρική εκπαίδευση στην επαναστατημένη Ελλάδα Ας δούμε καταρχάς ποια ήταν η ιατρική εκπαίδευση στις αρχές του 19ου αιώνα. Στην Ελλάδα οι πρώτοι θεωρητικά καταρτισμένοι γιατροί απεφοίτησαν από το Επιστημονικό Σχολείο που λειτούργησε το διάστημα 1813-1815 στην Αθήνα υπό τη διδασκαλία του Αρχιμανδρίτη ιατρού Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού. Ο Πύρρος ο Θετταλός ενεγράφη στο Πανεπιστήμιο της Παβίας το 1807 και σπούδασε ιατρική και φιλοσοφία. Υπήρξε μεγάλη μορφή του αγώνα και θεωρήθηκε διδάσκαλος του Γένους. Εξέδωσε πλήθος βιβλίων και, μάλιστα, δυο συγγράμματά του1-2 με ιατρικό περιεχόμενο αντανακλούν τις ιατρικές αντιλήψεις εκείνης της εποχής. Τα βιβλία αυτά περιέχουν ουσιαστικά την εφαρμοσμένη ιατρική και φαρμακευτική της εποχής εκείνης. Οι περισσότεροι Έλληνες που ήθελαν να σπουδάσουν ιατρική κατέφευγαν στα πανεπιστήμια της Δυτικής Ευρώπης. Ποια ήταν, όμως, η κατάσταση της περίθαλψης των τραυματιών στα χρόνια της επανάστασης, ειδικά μετά από μάχες; Για τους μεν Οθωμανούς και τον τακτικό στρατό τους υπήρχε ένας πρακτικός χειρουργός που στα τούρκικα ονομαζόταν «τζεράχ» και μπορούσε να φροντίζει τα τραύματα, χωρίς ωστόσο να έχει σπουδάσει συμφώνως προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Με τους πληγωμένους Κρητικούς αγωνιστές ως επί το πλείστον ασχολούνταν οι πρακτικοί γιατροί, καθώς η πολυτέλεια των σπουδαγμένων στην Ευρώπη ιατρών υπήρχε μόνο στις πόλεις. Παρόλα αυτά, υπήρχαν και κάποιοι σπουδαγμένοι ιατροί αγωνιστές που συνόδευαν τα επαναστατικά σώματα.

Εξέχοντες ιατροί της προεπαναστατικής και επαναστατικής περιόδου (1810-1830) Θα άξιζε να μνημονεύσουμε τους σπουδαιότερους ιατρούς της εποχής εκείνης που περιέθαλπαν τους Κρήτες λίγο πριν και κατά τη διάρκεια της εθνεγερσίας. Η τουρκική τυραννία ήταν ιδιαίτερα σκληρή στην Κρήτη και οι γενίτσαροι καταδυνάστευαν την ύπαιθρο διαπράττοντας απίστευτα κακουργήματα εις βάρος φιλήσυχων πολιτών. Αυτό είχε ως συνέπεια πολλοί νοικοκύρηδες που είχαν υποστεί τις φρικαλεότητες των Τούρκων να γίνουν επαναστάτες για να τιμωρήσουν τους

Διονύσιος Πύρρος Θετταλός, Εγκόλπιον των ιατρών: ήτοι πρακτική ιατρική, τ. 1 και 2. Εν Ναυπλίω 1831, τω δεκάτω έτει της Ελληνικής Ελευθερίας, εκ της τυπογραφίας των Κωνσταντίνου Τόμπρα Κυδωνιέως, Ιωαννίδου Σμυρναίου, και Γεωργίου Αθανασιάδου Μελισταγούς εκ Μακεδονίας. Διονύσιος Πύρρος Θετταλός. Φαρμακοποιία Γενική. Εν Κωνσταντινουπόλει 1818.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Φανταστική απεικόνιση μάχης στην Κρήτη του 1897 από ιταλικό περιοδικό. Ο πόλεμος διεξάγεται με όλα τα μέσα (όπλα, πέτρες κλπ). Στο μέσον ένας τραυματίας δέχεται τις πρώτες βοήθειες από μια γυναίκα.

γενιτσάρους. Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του ιατρού αγωνιστή Δημήτρη Λόγιου. Όπως ανέφερε ο πολυμαθής γιατρός Ιωάννης Χαβάκης, «…δεκαετής είδε τον πατέρα του, παπα-Γιάννη Λογιάκη-Βαρούχα, που ήταν και πρακτικός γιατρός, να δολοφονείται από τον αιμοβόρο γιανίτσαρο Μαχμούτ Καζαντζή…»3. Μετά τις σπουδές του στην Ιατρική στην Ευρώπη, και την επάνοδό του στην Κρήτη, βίωσε πάλι την αναίτια δολοφονία του επ’ αδελφή γαμβρού του Δημήτρη Κοσμαδάκη το 1801. Ο φιλήσυχος γιατρός ζώστηκε τα όπλα και έγινε χαΐνης στα κρητικά βουνά. Δημιούργησε δική του ομάδα, τρομοκράτησε τους γενίτσαρους και περιόρισε τις αυθαιρεσίες τους. Τον 3. 4. 5.

Μάιο του 1811, μετά από μάχη στη Φαλαντριανή κορφή4, με τον αιμοσταγή γενίτσαρο της Μεσαράς Αγριολίδη, ο ξακουστός χαΐνης πέθανε αβοήθητος σε ηλικία 45 χρόνων. Για την ιστορία, τον άγριο γενίτσαρο Αγριολίδη εξετέλεσε ο αγωνιστής Ν. Μαλικούτης5 μαζί με τον θρυλικό Κόρακα στις 10 Αυγούστου του 1828 και οι γενίτσαροι, για αντεκδίκηση, δολοφόνησαν 800 αθώους Χριστιανούς στο Ηράκλειο και τα πέριξ χωριά. Η σφαγή εκείνης της μέρας έμεινε στην ιστορία ως ο «αρμπεντές» του Αγριολίδη, και ήταν η δεύτερη μεγάλη σφαγή μετά από εκείνην που έγινε το 1821. Στο βιβλίο του Ιωάννη Χαβάκη που αναφέραμε προ-

Ιωάννης Χαβάκης, Οι γιατροί του Μεγάλου Κάστρου, Ηράκλειο Κρήτης, εκδ. «Ανταίος», σελ. 82. Βασίλειος Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης, μεταγλωττισμένη υπό Ν. Αγκαβανάκη, τ. Γ’, Αθήναι, εκδόσεις «Αρκάδι», σελ. 213. Βασίλειος Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης, μεταγλωττισμένη υπό Ν. Αγκαβανάκη, τ. Δ’, Αθήναι, εκδόσεις «Αρκάδι», σελ. 48.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ηγουμένως (βλ. υποσημ. 3), αλλά και του Μανώλη Δετοράκη6, αναφέρονται ορισμένοι ιατροί που εξασκούσαν το λειτούργημά τους στη σκλαβωμένη Κρήτη. Αρκετά στοιχεία για τους Κρήτες ιατρούς τα είχαν λάβει από το βιβλίο του Βοημού περιηγητή γιατρού και βοτανολόγου Ζίμπερ (F.W. Sieber), που επισκέφθηκε την Κρήτη από τον Γενάρη μέχρι τον Νοέμβρη του 18177. Μια θαυμαστή μορφή της Κρητικής Ιατρικής κατά τον Ζίμπερ ήταν ο ιατρός του Μεγάλου Κάστρου Ιωάννης Ελευθεραίος ή Λευθεραίος, με καταγωγή από το Ρέθυμνο, ο οποίος σφαγιάστηκε από τον εξαγριωμένο τουρκικό όχλο στον μεγάλο «αμπερντέ», στις 23-24 Ιουνίου του 1821 στο Ηράκλειο. Ο άνθρωπος αυτός είχε σπουδαία μόρφωση και καλλιέργεια και μιλούσε πολλές γλώσσες. Ήταν Φιλικός και κατά τον Χαβάκη είχε σπουδάσει στο Μονπελιέ της Γαλλίας. Ο Χανιώτης ιατρός και Φιλικός Νικόλαος Ρενιέρης (1758-1847), σπουδαγμένος στο Μονπελιέ ή κατά τον Ζίμπερ στη Μασσαλία, άσκησε το επάγγελμά του στα Χανιά, αλλά κατά τη σφαγή του Μάη του 1821 μόλις κατάφερε να διασωθεί και με τη βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων να φυγαδεύσει την οικογένειά του. Ως πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων υποδέχτηκε τον Ιωάννη Καποδίστρια το 1828. Το 1829 επανήλθε στην Κρήτη έχοντας πλέον επιτελικό ρόλο, αυτόν του Αρμοστή, και προσπάθησε να συντονίσει τις επαναστατικές ομάδες. Τον Δεκέμβριο του 1830 ανεκλήθη στο Ναύπλιο. Ο Κήρυκος Χαιρέτης από τον Άγιο Θωμά Ηρακλείου σπούδασε 6. 7

στην Πάδουα έχοντας συμφοιτητή τον Καποδίστρια. Ήρθε στο Ηράκλειο το 1800 και το 1811 διορίσθηκε γιατρός του Σουλτάνου, ήταν Φιλικός και κατηγορήθηκε από τους Τούρκους. Καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά διέφυγε. Ο γιος του Αριστείδης Χαιρέτης ήταν ο αρχηγός της Κρητικής Επανάστασης του 1841. Στο πανεπιστήμιο της Πάδουας

Ερμής», αλλά και με τον Καρλ Ίκεν που εξέδιδε την «Λευκοθέα». Μάλιστα, ο Ίκεν, κατόπιν επιστολής του Κανέλλου, έκανε γνωστή την ύπαρξη του κρυφού σχολειού στη σκλαβωμένη Ελλάδα. Ο Κανέλλος, πέρα από την οργανωτική δραστηριότητά του στην Κρήτη, ασκούσε την Ιατρική και φρόντιζε ασθενείς. Κατά την επιδημία της πανούκλας στο νησί το 1823 έχασε τη ζωή του.

Ο Αρχιμ. Διον. Πύρρος Θετταλός

Νικόλαος Ρενιέρης

είχε σπουδάσει και ο Ελευθέριος Τρουλλινός. Το 1832 εκλέχτηκε στο Ναύπλιο πληρεξούσιος της επαρχίας Γορτύνης. Εξέχουσα μορφή του αγώνα, που ήλθε στην Κρήτη μαζί με τον Εμμανουήλ Τομπάζη, ήταν και ο γιατρός Στέφανος Κανέλλος (17921823). Είχε σπουδάσει στη Γερμανία και ήταν γνωστός για την πλουσιότατη συγγραφική δράση του. Συνεργάσθηκε με το περιοδικό «Λόγιος

Επίσης, γιατρός του σερασκέρη του Χάνδακα Σερίφ Πασά ήταν ο Ιταλός Domenico di Santantonio, γιος φαρμακοποιού από τη Μεσίνα, που είχε παντρευτεί Ελληνίδα. Ο Ζίμπερ τον επικρίνει ως φιλοχρήματο και άνθρωπο με χαμηλή μόρφωση. Αναφέρει, μάλιστα, ένα χαρακτηριστικό περιστατικό με έναν Τούρκο ασθενή με το όνομα Κιαγιά Μπέη, που πέθανε από τους λανθα-

Μανώλης Δετοράκης, Γιατροί αγωνιστές των Κρητικών Επαναστάσεων του ΙΘ’ αιώνα. Ηράκλειο, 1987. F.W. Sieber, Travels in the island of Crete in the year 1817, London, published by Sir Richard Phillips & Co. Bride Court, Fleet Street, 1823

ΥΠΕΡ

σμένους χειρισμούς του8. Οι περισσότεροι από τους άλλους γιατρούς που μνημονεύονται στα βιβλία των Χαβάκη και Δετοράκη ήταν πρακτικοί και αυτοδίδακτοι ή αλληλοδίδακτοι, χωρίς αυτό να μειώνει την προσφορά τους στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Τέτοιοι γιατροί ήταν οι Ζαχαράκηδες, ο Μαρκάκης, οι Ντετοράκηδες, ο Τούρκος πρακτικός Μαχμούτ κ.α. Οι ιατροί αυτοί δεν είχαν καμία σχέση με τους κομπογιαννίτες και τους τσαρλατάνους. Από τους εξέχοντες ιατρούς θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε και τον Αμερικανό φιλέλληνα Σαμουήλ Χάου, που ήταν ο γιατρός του φρουρίου της Γραμβούσας το 1825, και για τον οποίο είχαμε κάνει ιδιαίτερο αφιέρωμα στο περιοδικό ΥΠΕΡ-Χ9. Είναι χαρακτηριστικό το ότι επέκρινε τους ντόπιους γιατρούς για την αμάθεια αλλά και τη ζηλοτυπία τους. Έγραψε ότι δεν είχε τίποτα μαζί τους, αλλά ότι ήταν κρίμα να διακατέχονται από άγνοια και μαζί υπερβολική αλαζονεία. Ο Χάου σημείωνε στο ημερολόγιό του ότι έκανε το καθήκον του και προσπαθούσε να τους διδάξει τις αρχές της χειρουργικής, αλλά είχαν τόση έπαρση και ξεροκεφαλιά που δεν του το επέτρεπαν. Οι ντόπιοι γιατροί, γράφει, είναι -γενικάχωρίς αρχές και εντιμότητα και πολλοί απ’ αυτούς, εάν είχαν την ευκαιρία, θα του έδιδαν μια δόση δηλητήριο.

Η φροντίδα των λαβωμένων στη μάχη Κρητών Οι βαριά λαβωμένοι Κρήτες αγωνιστές απομακρύνονταν από τον τόπο της μάχης, διότι εάν τους έβρισκαν οι Τούρκοι θα τους βασάνιζαν και θα τους δολοφονούσαν χωρίς έλεος. Έτσι, η μεταφορά τους σε βουνά και σπηλιές, ή στην καλύτερη περίπτωση σε ένα μοναστήρι, επιβάρυνε την κατάστασή τους, μέχρι να βρεθεί κάποιος πρακτικός γιατρός να τους περιθάλψει. Στο πεδίο της μάχης, σε όσους τραυματίζονταν ελαφρά, γινόταν επίδεση των τραυμάτων από τους συντρόφους τους και, εάν το επέτρεπε η κατάστασή τους, συνέχιζαν να πολεμούν. Πολλοί δε από τους τραυματισμένους συνέχιζαν να πολεμούν ακόμη και εάν δεν υπήρχε καμιά ελπίδα σωτηρίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λαβωμένου που συνέχισε τη μάχη ήταν του θρυλικού Ξωπατέρα στη Μονή Οδηγή-

ΑΝΟΙΞΗ 2021

τριας, ο οποίος, αν και τραυματισμένος στο χέρι, πολέμησε μόνος του μέχρι τέλους προτιμώντας τον θάνατο παρά την παράδοση στους Τούρκους τον Φλεβάρη του 1828. Για την ιστορία, ο Ξωπατέρας έπεσε μαχόμενος στον Πύργο του και ο Κριτοβουλίδης αναφέρει ότι εξολόθρευσε τουλάχιστον 100 Τούρκους από τους 800 που τον είχαν κυκλώσει. Ο καθηγητής της Ιστορίας της Ιατρικής Κούζης10 σε δημοσίευσή του ανέφερε ότι η επίδεση των τραυμάτων γινόταν με ταινίες υφάσματος και μικρά καλάμια ή νάρθηκες κατασκευασμένους από ξύλο. Για την αιμόσταση πυράκτωναν σιδερένια εργαλεία και τα εφήρμοζαν σε περιοχές όπου υπήρχαν μεγάλα σχετικά αγγεία. Οι πιο σπουδαγμένοι ιατροί εφήρμοζαν απολινώσεις. Ο Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός συνιστά στο βιβλίο του11, σε κάθε αιμορραγία αλλά και σε διάρροιες, τη χρήση μιας σκόνης που φέρει το όνομα σκόνη στύπτικα και αναφέρει τον τρόπο παρασκευής της. Στην Κρήτη δεν ξέρουμε αν εφαρμοζόταν αυτή η σκόνη, όμως χρησιμοποιούνταν ευρέως στην υπόλοιπη Ελλάδα. Για τις εσωτερικές αιμορραγίες δεν ήταν δυνατόν να γίνουν και πολλά πράγματα, αφού δεν ήταν εύκολο να γίνει λαπαροτομία. Έτσι, ήταν θέμα τύχης η έκβαση ενός τραύματος που είχε πλήξει εσωτερικά όργανα. Πέρα από τη γενική φροντίδα των τραυμάτων δεν γινόταν κάτι άλλο. Μετά την επίσχεση της αιμορραγίας τα τραύματα ράβονταν με κοινή κλωστή από λινό ή μετάξι και βελόνες και ακολουθούσε η τοποθέτηση αλοιφών. Στην Κρήτη, επίσης, οι πρακτικοί γιατροί χρησιμοποιούσαν αλοιφές από κερί και λάδι μαζί με άλλα τοπικά βότανα ή βάλσαμα για να καλύψουν τα τραύματα. Από τα επίσημα ιατρικά βάλσαμα, κατά τον Διονύσιο Πύρρο Θετταλό, ιδιαίτερη θέση κατείχε το βάλσαμο του Περού, το οποίο χρησιμοποιούνταν επίσης και για την παρασκευή άλλων επουλωτικών σύνθετων βαλσάμων. Για τις επιμολυσμένες και ρυπαρές πληγές ο Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός πρότεινε την τοπική θεραπεία με μίγμα από πνεύμα του οίνου και βάλσαμο του Περού. Οι διαπυήσεις και η γάγγραινα ακολουθούσαν πολλές φορές τις ιατρικές πράξεις με αποτέλεσμα ακρωτηριασμούς ή θάνατο. Στο άρθρο μας για τον Σαμουήλ Χάου, που αναφέ-

F.W. Sieber, Travels in the island of Crete in the year 1817, London, published by Sir Richard Phillips & Co. Bride Court, Fleet Street, 1823, σελ. 63. 9. Ανδρέας Μανιός, «Ένας Αμερικανός φιλέλληνας γιατρός στη Γραμβούσα του 1825», περιοδ. ΥΠΕΡ-Χ, φθινόπωρο 2015, σελ 56. 10. Α. Κούζης, Η Ιατρική κατά τον Αγώνα. Αρχεία Ιατρικής, τ. Γ΄, Αθήνα 1907. 11. Διονύσιος Πύρρος Θετταλός, Εγκόλπιον των ιατρών: ήτοι πρακτική ιατρική, τ. 2, παράγρ. 818, σελ. 172. Εν Ναυπλίω 1831, τω δεκάτω έτει της Ελληνικής Ελευθερίας, εκ της τυπογραφίας των Κωνσταντίνου Τόμπρα Κυδωνιέως, Ιωαννίδου Σμυρναίου, και Γεωργίου Αθανασιάδου Μελισταγούς εκ Μακεδονίας.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ραμε παραπάνω, φαίνεται τι βίωναν οι πληγωμένοι που είχαν την τύχη να λάβουν θεραπεία ακόμη και από έναν γεμάτο ανθρωπιά και εκπαιδευμένο σε ιατρική σχολή γιατρό. Ενδεικτικά παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το ημερολόγιό του για τους Έλληνες στρατιώτες: ... Σε περιπτώσεις που πέθαινε κάποιος και εκείνος (ο Χάου) προσπαθούσε να ανακουφίσει τον πόνο του, οι άλλοι τραυματίες του φώναζαν να τον παρατήσει και να φροντίσει αυτούς. Είδε τους αγωνιστές να πεθαίνουν βαριά τραυματισμένοι, να είναι ξεραμένοι από τη δίψα, να αγκομαχούν στο πάτωμα, να είναι γεμάτα μύγες τα στόματά τους και όταν έκανε έκκληση σε στρατιώτες που έπαιζαν χαρτιά παραδίπλα, κανείς από αυτούς δεν ενδιαφέρθηκε να τους υγράνει τα χείλη ή να τους απομακρύνει τις μύγες από το στόμα. Όταν τους διέταξε να δώσουν νερό σε κάποιον τραυματία, του είπαν ότι δεν θα το έκαναν γιατί, αν του έδιδαν από το παγούρι τους, υπήρχε κίνδυνος να κολλήσουν καμιά αρρώστια, και στο κάτω-κάτω ο άρρωστος ήταν ξένος που δεν τον γνώριζαν... Επίλογος

Επαναστάτες στα κρητικά βουνά. Λιθογραφία του 19ου αιώνα.

Οι γιατροί που σπούδασαν στις ιατρικές σχολές του εξωτερικού, αλλά και οι πρακτικοί γιατροί στα πεδία των μαχών βοήθησαν και ανακούφισαν τους πληγωμένους αγωνιστές με τα πενιχρά μέσα που διέθεταν. Ο άνισος αγώνας των επαναστατών στην Κρήτη καρποφόρησε έστω και καθυστερημένα, μετά από κάμποσες δεκαετίες σε σχέση με την άλλη Ελλάδα. Πάντοτε μέσα στο μυαλό των επαναστατημένων Κρητών ηχούσε ο θούριος του Ρήγα: «…καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή / παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή». Χ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ράβοντας ανθρώπινα τραύματα με... κεφαλές μυρμηγκιών! Ανασκόπηση επ’ ευκαιρία μιας περίπτωσης στα χρόνια της εθνεγερσίας και μια ανθρώπινη ιστορία στη Σμύρνη του 1890. Δρ. Ανδρέας Μανιός Πλαστικός χειρουργός Διευθυντής ΕΣΥ

Μελετώντας κανείς το βιβλίο Απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη στην έκδοση του Βλαχογιάννη1, θα δει έκπληκτος στη σελίδα 164 μιαν ασυνήθη ιατρική πράξη πάνω σε έναν αγωνιστή του 1821, τον Δημήτρη Καθάριο, που λαβώθηκε στην κοιλιά από μαχαίρι Τούρκου.

Ας δούμε, όμως, τι λέει το κείμενο: … Ένας ατρόμητος άνδρας από τις Κολοβάτες (είναι του Σαλώνου χωρίον) τον λένε Μήτρο Καθάριο (αλήθεια καθάριος κι ατίμητος είναι), αφού τζακιστήκαμε στη χώρα και τραβηχτήκαμε εις το ψήλωμα, οι ιδικοί μας και όλοι εμείς πιάσαμε ταμπούρι και πολεμούσαμε. Αυτός ο δυστυχής ήταν μέσα εις την χώρα σε σπίτι μπασμένος. Αφού φύγαμε εμείς, αυτός έμεινε μόνος του κλεισμένος, τόφυγαν οι σύντροφοι κ’ έμεινε μόνος του. Του ρίχτηκαν οι Τούρκοι απάνω του, παίρνει ένα γιαταγάνι τούρκικον και σκοτώνει τέσσερους κι εκεί όπου τον πολεμούσαν του δίνουν μίαν μαχαιριά εις την κοιλιά και σκοτώνει τον Τούρκον και με το μαχαίρι εις την κοιλιά ήρθε εκεί όπου είμαστε εμείς εις το ταμπούρι. Και δεν του πειράξαμε το μαχαίρι· με τούτο εις την κοιλιά τον πήγαμε εκεί οπούταν οι ειδικοί μας και ήταν ο γιατρός και τόβγαλε το μαχαίρι και με των μερμήγκων τα κεφάλια τούρραψε την κοιλιά. Και τράβηξε ο καημένος κοντά ένα χρόνο να γιατρευτεί. Γέρευε και πάλι ξηλώνεταν κι έβγαιναν οι κοπριές από την κοιλιά οπούταν η πληγή. Και ζει τώρα και δεν έχει ψωμί να φάγει… Το τραύμα του αγωνιστή ράφτηκε με μυρμήγκια και ο Βλαχογιάννης στην υποσημείωση στην ίδια σελίδα αναφέρει: Η διά των κεφαλών των μυρμήγκων ραφή τραυμάτων, γνώριμος τοις εμπειρικοίς ιατροίς των χρόνων εκείνων, εγίνετο ως εξής: Προσαγόμενοι μεγάλοι ζωντανοί μέρμηγκες,

Στρατηγού Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα. Κείμενο, Εισαγωγή, Σημειώσεις Γιάννης Βλαχογιάννης, βιβλίον Α’, τόμος πρώτος, έκδ. Βαγιονάκης, Αθήναι 1947, σελ 164.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Σχεδιαστική αναπαράσταση ραψίματος τραύματος με κεφαλές μυρμηγκιών. Το μυρμήγκι τοποθετείται πάνω στην πληγή και κλείνει τη γνάθο δαγκώνοντας τις δυο πλευρές του τραυματισμένου δέρματος (σκίτσο 1). Στη συνέχεια αποκόπτεται η κεφαλή αλλά η γνάθος παραμένει κλειστή, συγκρατώντας το δέρμα. Ακολούθως τοποθετούνται και άλλα μυρμήγκια μέχρι να δημιουργηθεί σειρά διαδοχικών ραμμάτων (σκίτσο 2). Σκίτσα Ανδρέα Μανιού.

> 1.

έδακνον τα χείλη του τραύματος, κεκλεισμένα, αμέσως δι’ αποκοπτομένου του σώματος αυτών, έμενεν η κεφαλή σχηματίζουσα ούτω βελονιάν ικανώς ισχυράν. Η διά κεφαλών μυρμήγκων ραφή των τραυμάτων υπάρχει και παρ’ αγρίοις λαοίς. Βεβαίως το τραύμα δεν πήγε καλά, αφού δημιουργήθηκε κοπροχόο συρίγγιο, εξαιτίας του ότι το μαχαίρι του Τούρκου είχε τρώσει το παχύ έντερο και όχι τόσο γιατί είχε ραφτεί με μυρμηγκοκεφαλές. 2.

Ερευνήσαμε τη βιβλιογραφία για να δούμε αυτή η τεχνική σε ποιους λαούς και πότε εφαρμόσθηκε και αν υπάρχει καταγραφή για εφαρμογή αυτής της μεθόδου και σε άλλες περιπτώσεις στην Ελλάδα. Η συρραφή με μυρμήγκια είναι μια πανάρχαια μέθοδος αποκατάστασης της συνέχειας των ιστών. Στο εγκυρότατο βιβλίο του Kirckup2 αναφέρεται ότι χρησιμοποιήθηκε τον 7ο αιώνα στην Ινδία και τον 10ο αιώνα στην Αραβική Ισπανία για τη συρραφή των εντέρων. Επίσης, εφαρμόσθηκε τον 15ο και 16ο αιώνα στη Νότια Ευρώπη, στη Βραζιλία (1844), στην Αλγερία (1845), στη Σμύρνη (1896) και στην Τουρκία (1917), και στη Γουιάνα (1921). Θέλοντας, όμως, να δούμε αν αυτή η μέθοδος είχε εφαρμογή και στην ελληνική γραμματεία, κάναμε μια βιβλιογραφική έρευνα και διαπιστώσαμε ότι στο Βυζαντινό βιβλίο Ιππιατρικά κείμενα υπάρχει μια πρόταση που αφορά τη χρήση των μυρμηγκιών στη συρραφή του εντέρου των ίππων. H Anne Mc Cabe3, στο βιβλίο της Βυζαντινή εγκυκλοπαίδεια των αλόγων, θεωρεί ότι η πρόταση που ακολουθεί ανήκει σε έναν ιατρό με το όνομα Ιπποκράτης (όχι τον γνωστό Ιπποκράτη της κλασικής περιόδου): 591.1… «Κνῖπας ἄφες ἐπιλαβέσθαι τοῦ ἐντέρου καὶ ἀπόκοψον τὰς κεφαλὰς καὶ ἄφες φύειν, εἶτα ῥάπτε καὶ ὑπόπλασσε κενταύριον…». Η μετάφραση που δίδει η διακεκριμένη φιλόλογος είναι: Άσε τα μυρμήγκια να κρατήσουν το έντερο και απόκοψε τις κεφαλές τους και άφησέ τις κολλημένες, κατόπιν ράψε και βάλε κατάπλασμα από κενταύριον. Το κενταύριον είναι το γνωστό για τις φαρμακολογικές του ιδιότητες φυτό με τα ροζ άνθη.

J. Kirckup, The evolution of surgical instruments: an illustrated history from ancient times to the twentieth century, Norman Publishing, California 2006, σελ 337. Anne Mc Cabe, A Byzantine Encyclopedia of Horse Medicine Oxford studies in Byzantium. Oxford University Press 2007, σελ. 249.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Εργαλεία ραψίματος τραυμάτων.

Στην ίδια σελίδα η Mc Cabe κάνει αναφορά σε Έλληνα της Σμύρνης που ράφτηκε με μυρμήγκια. Μάλιστα, υπάρχει μια λεπτομερής περιγραφή του περιστατικού. Το κείμενο αντλήθηκε από ένα άρθρο του 1896, το οποίο δημοσιεύτηκε σε έγκυρο περιοδικό4 και περιγράφει αναλυτικά το περιστατικό, καθώς και το όνομα του τραυματισμένου Έλληνα. Ο ασθενής ήταν ο Μιλτιάδης Ισηγόνης, θείος5 του μεγάλου σχεδιαστή αυτοκινήτων της Austin Morris, του Αλεξάνδρου Ισηγόνη (Sir Alec Issigonis). Ο Αλέξανδρος έγινε ευρέως γνωστός το 1959, γιατί ήταν ο πατέρας του θρυλικού Mini. Ας δούμε, όμως, εν συντομία το περιστατικό. Ο Μιλτιάδης Ισηγόνης, ενώ έκανε ιππασία, έπεσε από το άλογό6 του. Η πτώση από το άλογο του δημιούργησε ένα τραύμα σε μήκος 2,5-3εκ. πάνω από το δεξιό φρύδι. Όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή, επισκέφθηκε έναν Έλληνα κου-

4. 5. 6. 7.

ρέα, που έραψε το τραύμα με 10 μυρμήγκια. Το μήκος τους ήταν λίγο μικρότερο από ένα εκατοστό και είχαν χρώμα βαθύ καφέ έως μαύρο. Εν συνεχεία άφησε μόνο τις κεφαλές πάνω στο τραύμα και αφαίρεσε τον θώρακα. Οι μυρμηγκοκεφαλές αποκολλήθηκαν τρεις μέρες μετά και το τραύμα είχε επουλωθεί καλά. Η συρραφή με τις μυρμηγκοκεφαλές απασχόλησε και πρόσφατα τους συγγραφείς. Φαίνεται πως τα μυρμήγκια εκκρίνουν ισχυρές μικροβιοκτόνες ουσίες7, πιθανότατα προϊόν των μεταπλευρικών αδένων τους, και πιθανόν αυτή η ουσία να προφυλάσσει από λοίμωξη. Σκηνή συρραφής με μυρμήγκια είχε περιληφθεί στην ταινία του Mel Gibson το 2006 με τον τίτλο “Apocalypto”, όπου μια ιθαγενής ράβει το τραύμα του παιδιού της με μυρμήγκια. Μάλιστα, αυτή η σκηνή είχε προκαλέσει ιδιαίτερη αίσθηση. Αξίζει, όμως, να αναφερθούμε στην τύχη της οικογένειας Ισηγόνη. Ο Μιλτιάδης, ο πρωταγωνιστής της ιστορίας μας, έχασε τη ζωή του το 1922 στην καταστροφή της Σμύρνης, σε ηλικία 48 ετών. Ο αδελφός του Κωνσταντίνος, και πατέρας του Αλέξανδρου, κατάφερε να σωθεί και να μεταφέρει την οικογένειά του στη Μάλτα, όπου πέθανε το 1923 σε ηλικία 51 ετών. Η Βαυαρή γυναίκα του Κωνσταντίνου, Χούλντα, πήγε με τον Αλέξανδρο δύο χρόνια αργότερα στην Αγγλία. Ο Αλέξανδρος εξελίχθηκε σε διακεκριμένο σχεδιαστή αυτοκινήτων με μεγάλη επιρροή στη βρετανική αυτοκινητοβιομηχανία. Επίλογος Η συρραφή με μυρμήγκια αποτελεί μιαν ασυνήθη και σίγουρα όχι δόκιμη μέθοδο αποκατάστασης των τραυμάτων στη σύγχρονη χειρουργική. Η μέθοδος αυτή ήταν ο βιολογικός πρόγονος των σημερινών συρραπτικών δέρματος. Σε περιπτώσεις, όμως, όπου δεν υπάρχουν τα απαραίτητα σύγχρονα μέσα και σε περιβάλλον ζούγκλας, θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η χρησιμοποίησή της. Χ

Ο Μακρυγιάννης

R. M. Middleton, “On the Remarkable Use of Ants in Asia Minor,” Journal of the Linnean Society of London 25 (1896), σελ. 405. Ο Μιλτιάδης Ισηγόνης ήταν αδελφός του πατέρα του, Κωνσταντίνου. Έξι χρόνια πριν τη συγγραφή του άρθρου του Middleton, δηλαδή περί το 1890. H.E. Davis, Wilderness and environmental medicine journal, Volume 30, issue 4, December 01, 2019, σελ. 469-470.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΣΗΚΩΜΟ

Ένας κρητικός τυρταίος στην επανάσταση του 1821 Ο Στέφανος Χάλης τραγουδούσε πριν το ξέσπασμα του σηκωμού τα τραγούδια του Ρήγα μεταφέροντας στο νησί τα νάματα του Διαφωτισμού και το όραμα της ελευθερίας. Σκοτώθηκε τον Ιούλιο του 1821. Τραγουδώντας και πολεμώντας...

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Επαναστάτης, διαφωτιστής, ποιητής, τραγουδιστής, μελωδός, γραμματέας του εγγλέζικου προξενείου. Και ήταν μόλις 25 χρονών. Ο λόγος για τον Στέφανο Χάλη, μια από τις ηρωικότερες και τις πιο συγκινητικές μορφές του Μεγάλου Σηκωμού. Έδωσε τα πάντα στον αγώνα· την επαγγελματική του σταδιοδρομία, το ταλέντο του, ακόμη και την ίδια τη ζωή του. Σκοτώθηκε πολεμώντας και τραγουδώντας. Διακόσια χρόνια μετά την έναρξη της Επανάστασης αισθανόμαστε εσαεί χρεώστες σε όλους του επώνυμους και τους ανώνυμους αγωνιστές, σε όλα τα θύματα, στους σκοτωμένους, στους τραυματίες, στα σφαγιασθέντα ή κι αιχμαλωτισθέντα γυναικόπαιδα, χρεώστες και στις φωτισμένες μορφές που γύρισαν τότε τον τροχό της ιστορίας. Σίγουρα μια απ’ αυτές ήταν και ο άνθρωπος που άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στην ιστορία και την πολιτιστική μας κληρονομιά, ο Στέφανος Χάλης. Σε άλλες χώρες, ή κι εδώ, κάτω από άλλες συνθήκες, ο μελωδός πολεμιστής θα αποτελούσε διαχρονικό σύμβολο της ελευθερίας και, επιπλέον, φωτεινό παράδειγμα ανθρώπου που κατάφερε να συνεγείρει τους συναγωνιστές του χρησιμοποιώντας το φυσικό του τάλαντο και την τέχνη του! Ήταν εκείνος που διέδιδε τον Θούριο του Ρήγα στο νησί1, εκείνος που τον τραγουδούσε στους συμπατριώτες του, αλλά κι εκείνος που μίλησε στις καρδιές με τα ηρωικά ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης. Έχει υποστηριχτεί, μάλιστα, ότι ήταν δική του η περίφημη «Ξαστεριά», αλλά γι’ αυτό θα μιλήσομε παρακάτω.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Γιατί, λοιπόν, αναφερόμαστε στον Στέφανο Χάλη; Μα επειδή ήταν ένας από τους σπουδαίους πατριώτες που μετέφεραν στο νησί τα νάματα του Διαφωτισμού και τις ιδέες της Φιλικής Εταιρείας, ακόμη και την επαναστατική προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη.

Η συκοφάντηση της Κρήτης από τους «επίσημους» ιστοριογράφους Οι θεωρούμενοι «επίσημοι» ιστορικοί του ’21, και κυρίως ο Σπ. Τρικούπης, υποτίμησαν τη συμμετοχή της Κρήτης στην Επανάσταση και δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι κατασυκοφάντησαν τους Κρητικούς γράφοντας ότι δεν ξεσηκώθηκαν μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες. Μέγα ψεύδος! Το αντίθετο ακριβώς συνέβη. Αν και ζούσαν κάτω από τραγικές συνθήκες, χειρότερες και σκληρότερες από ότι σε όλες τις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατάφεραν να ορθώσουν ανάστημα και να ελευθερώσουν ουσιαστικά το νησί. Η στρατηγική θέση της Κρήτης, η διεθνής διπλωματία και τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων δεν επέτρεψαν την ένταξή της στον εθνικό κορμό το 1830, όχι ο αγώνας των Κρητικών. Διδαχτήκαμε στα σχολεία, και σωστά, τον Κολοκοτρώνη και τον Καραϊσκάκη. Μαζί με τους υπόλοιπους ήρωες είναι τα ακατάλυτα σύμβολα ενός λαού που κατάφερε να κάμει το μέγα θαύμα και να ελευθερωθεί πρώτος απ’ όλους τους γείτονές του στα Βαλκάνια, μα και πρώτος απ’ όλους τους υπόδουλους λαούς της πανίσχυρης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γιατί, όμως, να μην συγκαταλέγονται σ’ αυτά τα πρότυπα μορφές όπως του Δασκαλογιάννη, του Κόρακα, του Χατζημιχάλη, του Ξωπατέρα, των Κουρμούληδων, των Χάληδων; Τυχαία ανασύρομε ονόματα από τις δέλτους της ιστορίας, η χορεία των Κρητών ηρώων δεν έχει τέλος.

Τα τραγούδια του Ρήγα Φεραίου Γιατί, λοιπόν, αναφερόμαστε στον Στέφανο Χάλη; Μα επειδή ήταν ένας από τους σπουδαίους πατριώτες που μετέφεραν στο νησί τα νάματα του Διαφωτισμού και τις ιδέες της Φιλικής Εταιρείας, ακόμη και την επαναστατική προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη (Φεβρουάριος 1821). Γεννημένος στο Θέρισο λίγο πριν την ανατολή του 19ου αιώνα, ο μικρότερος των τριών ηρώων της οικογένειας Χάλη μεγάλωσε δίπλα στον φωτισμένο αδερφό του, τον Βασίλειο, έμαθε γράμματα και, όπως φαίνεται, έτυχε γερής παιδείας κοντά σε σπουδαίους δασκά-

λους. «Ο Βασίλειος και οι αδελφοί του, έχοντες περισσότερον νουν και γνωρίζοντες περισσότερα γράμματα από τους άλλους, έπαιξαν σπουδαίον ρόλον και κατά την παρασκευήν του μεγάλου και υψηλού εγχειρήματος εις την Κρήτην, της Ελληνικής Επαναστάσεως», τονίζει ο ιστορικός της Κρήτης Βασίλειος Ψιλάκης. Κάτι παραπάνω ήξερε ο Βασίλειος Ψιλάκης. Όχι μόνο επειδή ήταν σπουδαγμένος φιλόλογος και ευρυμαθής λόγιος, αλλά κι επειδή η οικογένειά του διατηρούσε στενές φιλικές σχέσεις την οικογένεια Χάλη. Ο πατέρας του ιστορικού και ο Βασίλειος Χάλης ήταν συμμαθητές στη Μονή Χρυσοπηγής και είχαν σχέσεις με την φονική επιδρομή των Ξεκουκούλωτων (Γενιτσάρων) εναντίον της Μονής το Πάσχα του 1800. Κοινή μοίρα συνέχισε να συνδέει τις δυο οικογένειες, Χάλη και Ψιλάκη, και μετά την επανάσταση, όταν βρέθηκαν στο Ναύπλιο, στην παροικία των προσφύγων Κρητών, όπου ο Βασίλειος Χάλης είχε εκλεγεί πρώτος Δήμαρχος του εκεί Δήμου Προνοίας. Στο Ναύπλιο τέλειωσε το Γυμνάσιο ο διαπρεπής ιστορικός Ψιλάκης. «Πλειστάκις ήκουσα τον αοίδημον άνδρα [τον Β. Χάλη] εν Προνοία Ναυπλίας εκτιθέντα τα τε προ της επαναστάσεως και την κατά τας παραμονάς αυτής δράσιν εκείνην...», σημείωνε το 1895 (Ποικίλη Στοά, τ. ΙΑ’, σελ. 100). Τα κείμενά του, επομένως, αποτελούν αξιόπιστη πηγή για τη μαρτυρική οικογένεια των Θερισανών αγωνιστών.2 Από το ίδιο κείμενο πληροφορούμαστε ότι και τα δυο αδέρφια, ο Ιωάννης και ο Βασίλειος, απέκτησαν αγόρια και έδωσαν σ’ αυτά το όνομα του πρόωρα χαμένου Στέφανου. Ας επανέλθομε όμως: Αρχικά ο Στέφανος εργάστηκε στο Αγγλικό Προξενείο στα Χανιά και αργότερα στην Πάτρα. Ένας τόσο ευφυής και τόσο μορφωμένος άνθρωπος για τα δεδομένα της εποχής θα μπορούσε να συνέχιζε την εργασία του στον διπλωματικό κλάδο, αλλά ο Στέφανος επέλεξε τον αγώνα. Το 1821, σε ηλικία 25 ετών, επέστρεψε στην Κρήτη μεταφέροντας την προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Ανηφόρισε στην αετοφωλιά της Κυδωνίας, στο Θέρισο, το χωριό του, και μαζί με τους αδελφούς του επιδόθηκε στην προετοιμασία της επανάστασης. Πήγαν στα Χανιά, ταξίδεψαν στα Σφακιά, μίλησαν με σημαίνοντα πρόσωπα· ύστερα από δυόμιση αιώνες σκληρής σκλα-

1. Τα τραγούδια του Ρήγα συγκινούσαν από παλαιότερα τους Κρητικούς. Σύμφωνα με μαρτυρία του Ν. Ρενιέρη (1758-1847), ο δάσκαλος Κλεόβουλος απήγγελλε στους μαθητές του Όμηρο, Πίνδαρο, αλλά και ποιήματα «του μεγάλου Ρήγα του Βελεστινλή» (Κριάρης, Ιστορία, τ. Β1, σελ. 125). 2. «Κανείς αρσενικός από την ανδρειωτάτην και ριψοκίνδυνον αυτήν οικογένειαν δεν εσώθη», γράφει (Ιστορία, σελ. 190, σημ. 1).

ΙΣΤΟΡΙΑ - ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΣΗΚΩΜΟ

βιάς η Κρήτη ανασκουμπωνόταν και πάλι, όπως ακριβώς είχε κάμει και πριν από πενήντα χρόνια, στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη. Ο απομνημονευματογράφος του αγώνα και βασική πηγή για την επανάσταση του ’21 στην Κρήτη Καλλίνικος Κριτοβουλίδης δεν άφησε να περάσει απαρατήρητη η προσπάθεια του Στέφανου να συνεγείρει τους συμπατριώτες του τραγουδώντας τον Θούριο: «Τα άσματα του Φερραίου περί ελευθερίας ήσαν καθ’ άπασαν την Ελλάδα τα πρώτα εφόδια της εγέρσεώς της. Με ταύτα ενθουσίαζε και ανερρίπιζε το φιλοπόλεμον των Κρητών και ο εύφωνος Στέφανος Χάλης, κρούων εν Θερίσω την φόρμιγγά του». Το ίδιο λέει και ο Βασίλειος Ψιλάκης, που, όπως τονίσαμε, είχε πληροφορίες από πρώτο χέρι για τον Στέφανο: «...Λεβέντης πάντοτε και με ωραίαν φωνήν, μαχόμενος ετραγουδούσε τον θούριον του Ρήγα» (Ιστορία, τ. 3, σελ. 190, υποσ. 1). Σε άρθρο του στο περιοδικό Ποικίλη Στοά («Ο Κρης οπλαρχηγός Βασίλειος Χάλης», τ. ΙΑ’/1895, σελ. 99), σημειώνει ότι ο μεγαλύτερος των Χάληδων κατηχούσε στο Θέρισο «τους αρειμανίους αυτού αδελφούς Ιωάννην και Στέφανον, τον λιγύφθογγον εκείνον εραστήν των του Φεραίου θουρίων».

Ξαστεριά: το αγαπημένο τραγούδι του Στέφανου Από την αρχαιότητα μας είναι γνωστά τα πολεμικά άσματα, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τα έργα του Τυρταίου. Ήταν τα τραγούδια που ενθουσίαζαν τους πολεμιστές για να μπαίνουν με πάθος στη μάχη. Αυτήν την αρχαία παράδοση βλέπομε, αλλά με διαφορετικό τρόπο, να συντηρείται στα χρόνια πριν την επανάσταση του ’21, κυρίως χάρη στη μεγάλη συμβολή του Ρήγα. Ο Ρήγας εμπνεύστηκε τον τίτλο Θούριος από τους ποιητές της αρχαιότητας και δηλώνει την ορμή, τη δύναμη, την εφόρμηση - προφανώς είχε μελετήσει την αρχαία Γραμματεία. «Ο Θούριος» του δεν είναι από τα έργα που περνούν απαρατήρητα. Απαγγέλθηκε, τραγουδήθηκε, ενέπνευσε. Και όταν παρουσιάστηκε στην Ευρώπη από λόγιους της εποχής όπως οι Pouqueville, Fauriel, Lebrum, Raffenel κ.α. προκάλεσε συγκίνηση τονώνοντας το ενδιαφέρον για τα ελληνικά πράγματα. Ο Ρήγας, άλλωστε, δεν ήταν ένας συνηθισμένος αγωνιστής. Ποτισμένος με τις ιδέες του Διαφωτισμού είχε τη δυνατότητα να οραματίζεται έναν καλύτερο κόσμο κι αυτού του κόσμου τα θεμέλια προσπάθησε να βάλει. Ήταν άνθρωπος του λόγου και της πράξης μαζί, ποιητής και μαχητής, ιδεολόγος και θιασώτης της Παιδείας. Αλλά μήπως ήταν κάπως έτσι και ο Στέφανος Χάλης; Οι λιγοστές πληροφορίες που διαθέτομε σήμερα συνθέτουν μιαν εντυπωσιακή εικόνα: ποιητής, μουσικός, οραματιστής, μυημένος στη διπλωματία, μα και πολεμιστής. Άνθρωπος των ιδεών, άνθρωπος του λόγου, αλλά και της πράξης. Δεν γνωρίζω με ποιο σκοπό τραγουδούσε τον Θούριο στο

Θέρισο ή και αλλού, ίσως να είχε συνθέσει έναν δικό του, έναν που να παραπέμπει σε εμβατήριο και να παρακινεί σε πολεμική εγρήγορση, αλλά με τα «ίσως» δεν γράφεται ιστορία. Το μόνο βέβαιο είναι ότι δεν πήγε χαμένη η προσπάθειά του. «Ανερρίπιζε το φιλοπόλεμον των Κρητών», σύμφωνα με τον Κριτοβουλίδη. Διήγειρε, δηλαδή, και ενθουσίαζε όσους τον άκουγαν. Ο Βασίλειος Ψιλάκης προχωρεί περισσότερο. Παρομοιάζει τον Στέφανο με τον Ρήγα και, παράλληλα, σκιαγραφεί μιαν εντυπωσιακή εικόνα οραματιστή και λογίου: ...Εσυγκέντρωνεν, εκτός από την άφθαστον και άψογον ανδρικήν ωραιότητα και φιλοπατρίαν, απεριόριστον και έξοχον γενναιότητα. Ήταν αρκετά ευφάνταστος και αυτοσχέδιος ποιητής· έπαιζε δε με πολύ συναίσθημα την λύραν πριν ακόμη να εκραγή η Επανάστασις και είχε προσφιλεστάτην ενασχόλησιν να ονειροπολή το μελλοντικόν μεγαλείον του Έθνους. Ετραγουδούσε γεμάτος πάθος, με φωνήν γλυκυτάτην, και ετόνιζεν εις την λύραν του, ως άλλος Ρήγας Φερραίος εις Κρήτην, απαραμίλλους θουρίους, και το κοσμαγάπητον εκείνο τραγούδι των Ριζιτών, το γεμάτον από εθνικήν σημασίαν, που ανεφέρετο εις τον οπλισμόν και την εκστρατείαν του παλληκαριού με τον ερχομόν της ανοίξεως, ενώ τα λεβέντικα παιδιά της φύσεως επάνω εις τα όρη του Θερίσσου, καθώς ήκουον, ανελύοντο σιωπηλά εις δάκρυα, εξερχόμενα από κοχλάζοντα βάθη πατριωτισμού. Με τον Ρήγα τον παρομοιάζει και ο Ι. Μουρέλος (Ιστορία, τ. 1, σελ. 398, υποσ. 1), τονίζοντας ότι ήταν η ευγενέστερη μορφή των Κρητών επαναστατών: Ο νεώτερος Χάλης, ο Στέφανος, ήταν η ευγενεστέρα ίσως φυσιογνωμία των επαναστατών της Κρήτης. Μορφωμένος, ποιητής και μουσικός, σκόρπιζε τον ενθουσιασμό του παντού κ’ εγέμιζε πίστη τα παλληκάρια. Σαν Ρήγας Φεραίος τις παραμονές, σαν Τυρταίος άμα άρχισε ο αγώνας, που έσπευσε πρώτος, αφήνοντας τη θέση του από το Αγγλικό Προξενείο της Πάτρας. Ήταν ο πιο εγγράμματος των πολεμιστών και κάθε έγγραφο που έστελλαν οι επαναστάτες περνούσε πάντα από τα χέρια του. Η απώλειά του ήταν σοβαρωτάτη για τον κρητικό αγώνα.

Η μουσική προσφορά του Στέφανου Χάλη Ο Βασίλειος Ψιλάκης αναφέρεται στα θούρια που είχε συνθέσει ο ίδιος ο Στέφανος. Αν και νέος ακόμη, είχε κατανοήσει σε βάθος το νόημα και τις δυνατότητες της τέχνης, του λόγου και της μουσικής, και αυτήν την τέχνη χρησιμοποίησε ως όπλο για να συνεγείρει τους συμπατριώτες του. Σπουδαία έμπνευση, αλλά και τεράστια προσφορά. Οι παιάνες και τα πολεμικά άσματα έχουν ιδιαίτερη θέση στην πολεμική ιστορία της αρχαιότητας, αυτήν που είχε κατανοήσει λίγες δεκαετίες πριν ο Ρήγας. Αλλά ποιοι ήταν οι «θούριοι» του Στέφανου; Γραπτά κείμενά του δεν σώθηκαν. Μονάχα η αόριστη και εν πολλοίς αναπόδεικτη πληροφορία ότι ήταν δικό του το τραγούδι της «Ξαστεριάς». Σ’ αυτό συμφωνεί και ο σπουδαίος μουσικολόγος Γεώργιος Χατζηδάκις, που τη δεκαετία του 1950 είχε εκ-

Πάνω: Η πλατεία του Θερίσου με το άγαλμα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Κάτω: Το Θέρισο σήμερα.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΙΣΤΟΡΙΑ - ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΣΗΚΩΜΟ

δώσει το πρωτοποριακό έργο Κρητική Μουσική - ιστορία, μουσικά συστήματα, τραγούδια και χοροί, με πρόλογο του Μανώλη Καλομοίρη. Αναλύοντας την «Ξαστεριά» (σελ. 113, 114) σημείωνε: «Ποιητής του τραγουδιού τούτου φέρεται ο πολεμιστής Στέφανος Δάλης δράσας κατά την επανάστασιν του 1821». Προφανώς, από αβλεψία ή τυπογραφικό λάθος ο Χάλης έγινε Δάλης. Για την ιστορία και μόνο ας σημειωθεί ότι ο Γ. Χατζηδάκις ήξερε από αγώνες κι επαναστάσεις· ήταν εκ μητρός εγγονός του Μιχάλη Βλάχου, του τελευταίου χαΐνη που απαγχονίστηκε το 1858 σε πλατεία του Μεγαλόκαστρου. Σήμερα έχομε τη δυνατότητα να γνωρίζομε περισσότερα απ’ όσα ήταν σε γνώση του Χατζηδάκι κατά την εποχή που είχε γράψει

Το δεύτερο μεταφέρει τον καημό και το παράπονο του Κάτω Κόσμου:

Στον ουρανό χορεύγουνε, στον Νάδη γάμο κάνου κι εμπέψαν κι εκαλέσανε ούλους τσι πρικαμένους. Χριστέ, να μ’ εκαλιούσανε κι εμέ τον πρικαμένο, …………………………………………………………… να ιδώ τσι νιους πώς κείτουνται, τσ’ άγγουρους πώς κοιμούνται, να ιδώ και τα μωρά παιδιά πώς κάνου δίχως μάνα· τη νύχτ’ αν κλαίνε για βυζί και την αυγή για γάλα και τ’ αποδιαφωτίσματα για την καημένη μάνα. Το ερώτημα που τίθεται είναι πότε και από ποιον πήρε τη μορφή που γνωρίζομε σήμερα κι έγινε πολεμικό:

Πότε θα κάμει ξεστεριά, πότε θα φλεβαρίσει, να πάρω το ντουφέκι μου, την όμορφη πατρόνα, να κατεβώ στον Ομαλό, στη στράτα τω Μουσούρω, να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες χωρίς άντρες, να κάμω και μωρά παιδιά να ’ναι δίχως μανάδες, να κλαιν τη νύχτα για νερό και την αυγή για γάλα και τ’ αποδιαφωτίσματα για την καημένη μάνα.

Βασίλειος Χάλης και Βασίλειος Ψιλάκης το έργο του χάρη στις εργασίες διακεκριμένων μελετητών όπως ο Baud-Bovy (Chansons Populaires de Crete Orientale), ο Γ. Μ. Σηφάκης (Ζητήματα ποιητικής, φιλολογίας και λαογραφίας), ο Γ. Ανδρειωμένος (Πότε θα κάνει ξαστεριά) κ.α. Το τραγούδι αυτό είναι παλαιότατο. Ή, μάλλον, παλαιότερα είναι τα άσματα από τα οποία προήλθε. Και πιο συγκεκριμένα: Σε άγνωστο χρόνο κάποιος έδωσε πολεμικό χαρακτήρα σε ένα παλιό κυνηγετικό τραγούδι, προσθέτοντας, μάλιστα, και στίχους από ένα, επίσης παλιό, τραγούδι του Χάρου! Όπως επισημαίνει ο Σηφάκης, το πρώτο λάμπει από αρχοντιά, αγάπη για τη ζωή στο βουνό και διάθεση για παιγνίδι:

Πότε να κάμει ξεστεριά, πότε να φλεβαρίσει, να πάρω το τουφέκι μου, το περδικόπανό μου, και ν’ ανεβώ στον Ομαλό, στη στράτα τω Μουσούρω, να στέσω το καλύβι μου στον καθαρόν αέρα, και πότε λίγο χαμηλά να κάνω μια σπεράδα, να βρω δικούς κι αδερφοχτούς ψωμί, κρασί, να φέρουν κι α λάχει οχθρός, να παίζομε σημάδι με σημάδι, να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες, κι ας κάμω και την αγαπώ τα μαύρα να φορέσει.

Δύσκολο να απαντηθεί το ερώτημα. Ο Βασίλειος Ψιλάκης, γράφει ότι ο Στέφανος τραγουδούσε την πολεμική μορφή του ριζίτικου: Το άσμα αυτό, που το ετραγουδούσαν πολεμισταί οι οποίοι επότιζαν με το αίμα των τα χώματα της δοξασμένης εκείνης γης, είναι αμφίβολον αν ανήκει και αφορά εις την τουρκικήν εποχήν μάλλον ή εις την ενετικήν. Τούτο το υποθέτει κανείς και από άλλα αποδεικτικά στοιχεία και περισσότερον από το γεγονός ότι αναφέρει την από τότε επίσημον οικογένειαν των Μουσούρων. Είναι δε το εξής:

Πότε θα κάμη ξαστεριά, πότες θα φλεβαρίση, να πάρω το τουφέκι μου, την όμορφη πατρόνα, να κατεβώ στον Ομαλό, στη στράτα των Μουσούρω, να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες, να κάμω και μωρά παιδιά μαύρα, σκοτεινιασμένα κλπ. (σελ. 292, σημ. 1). Εύλογα μπορεί ν’ αναρωτηθεί κανείς αν, μέσα στο πάθος και στον πολεμικό ενθουσιασμό του, ο Στέφανος Χάλης ήταν ο αρχικός εμπνευστής αυτής της μεταμόρφωσης. Η ανυπαρξία πηγών δεν επιτρέπει καμιά βεβαιότητα, υποθέσεις μόνο. Αλλά - αν είναι ακριβείς οι πληροφορίες του Βασιλείου Ψιλάκη - είναι δυνατόν αυτός ο φλογερός επαναστάτης να τραγουδούσε μαζί με τον Θούριο του Ρήγα κυνηγετικά τραγούδια; Από την άποψη αυτή είναι πολύτιμη η συνεισφορά των μελετητών, του Baud-Bovy, του Σηφάκη και άλλων. Η γνωστή σημερινή μελωδία της «Ξαστεριάς» αποτελεί «συμπίλημα παραδοσιακών και νεώτερων δυτικοευρωπαϊκών στοιχείων». Ο φίλος καθηγητής της Βυζαντινής Μουσικής Ανδρέας Γιακουμάκης, που μελετά τα μουσικά χειρόγραφα του Παύλου Βλα-

Ο τάφος του Στέφανου Χάλη

Ο Ι. Μουρέλος περιγράφει τη στιγμή που έπεσε ο Στέφανος Χάλης:

- Απάνω ντως Στέφανε!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

στού, με πληροφόρησε ότι ο σπουδαίος αυτός συλλέκτης λαογραφικής ύλης κατέγραψε κατά το β’ μισό του 19ου αιώνα μιαν άλλη μουσική εκδοχή της «Ξαστεριάς», πιο ταιριαστή με το ύφος του ριζίτικου. Εύλογα, πάλι, μπορεί ν’ αναρωτηθεί κανείς αν ο Στέφανος ήταν εκείνος που έντυσε το στιχουργικό συμπίλημα με μια μουσική που θα ταίριαζε καλύτερα στον νεοφανή πολεμικό χαρακτήρα του. Ούτε σ’ αυτό μπορεί να δοθεί ασφαλής απάντηση. Θα μπορούσαμε να υποθέσομε ότι η μουσική αυτή είχε διατηρηθεί στα ψηλώματα των Λευκών Ορέων κατά την εποχή που ο Βλαστός συνέλεγε το υλικό του και αργότερα να διαδόθηκε σε άλλες περιοχές. Είναι, πάντως, γεγονός ότι, με το νέο ηρωικό - πολεμικό περιεχόμενο, την εμβληματική λέξη ξαστεριά, το μήνυμα της άνοιξης και τη μοναδική για τα δεδομένα του ριζίτικου μελωδία, το τραγούδι αυτό διατηρήθηκε και διαδόθηκε εκφράζοντας κάθε φορά καινούργια αιτούμενα, όπως επισημαίνει και ο καθηγητής Ανδρειωμένος. Αν έχει συμβάλει πράγματι σε αυτό ο Στέφανος Χάλης, τότε δεν έχομε παρά να παραδεχτούμε ότι πρόκειται για μια έμπνευση που απέδωσε καρπούς πέρα των αναμενομένων και ότι ο δημιουργός ήταν πραγματική ιδιοφυία. Μακάρι κάποιοι νεότεροι ερευνητές να μπορέσουν να ξεκαθαρίσουν τα πράγματα. Θα προσφέρουν πολύτιμες υπηρεσίες στην τοπική ιστορία (και όχι μόνο).

- Απάνω ντως, Στέφανε, μη μας σε πάρουνε τσοι πλάτες! Ορμούν οι πενήντα με το Στέφανο Χάλη· αλαλαγμός και κακό! Προσπαθούν να βαστάξουν οι Τούρκοι· νέο «ρεσάλτο» -εξόρμηση- του Χάλη. Τρέχοντας τραγουδούσε με την ωραία φωνή του, όπως συνείθιζε σε κάθε μάχη. Τραγουδά και κτυπά. Δίνει παντού θάρρος. Ξεχύνεται η ψυχή του σ’ όλα τα παλληκάρια του. Το τραγούδι φέρνει ανατριχίλα από συγκίνηση και ενθουσιασμό στα παλληκάρια. Οι Τούρκοι «κορμιάζουν», μα είναι δεμένοι μπρος στην ορμητική φωτιά του Στέφανου Χάλη. - Απάνω ντως, λεβέντες! Κι όλοι ξεχύνουνται μπρος. Το ηρωικό παλληκάρι πέφτει νεκρό, μα κι οι Τούρκοι σπουν προς τα κάτω… (Ιστορία της Κρήτης, τόμος 1, σελ. 398)

Τραγουδούσε και πολεμούσε Επανερχόμαστε, όμως, στο θέμα μας. Με τραγούδι έμπαινε ο Στέφανος στη μάχη. Μόνο που αντί για τη λύρα («φόρμιγγα» τη λέει μεταφορικά ο Κριτοβουλίδης), τώρα κρατούσε ντουφέκι. Έτσι έκανε κι εκείνη την τόσο παράξενη μέρα του Ιουλίου του 1821. Και λέμε παράξενη γιατί η μάχη που δόθηκε κοντά στις Αλιάκες Θερίσου υπήρξε νικηφόρα για τους επαναστατημένους Κρητικούς, αλλά ο Στέφανος δεν μπόρεσε να γευ-

ΙΣΤΟΡΙΑ - ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΣΗΚΩΜΟ

τόσον πρόωρα νεανίας και πατριώτης αγαπητός όσον κανείς άλλος και που το μέλλον του εφαίνετο ότι θα ήτο λαμπρότατον εις τον προ ολίγων μόνον μηνών αρξάμενον αγώνα· διότι και αρκετά εγγράμματος ήταν, αλλά και έμπειρος εις την προξενικήν υπηρεσίαν και αλληλογραφίαν… Και στο άρθρο του 1904 (Ποικίλη στοά, σελ. 100) είχε γράψει ότι ο Βασίλειος Χάλης δεν πτοήθηκε ακόμη και όταν είδε «τον επί κάλλει σώματος, φλογερώ πατριωτισμώ και απαραμίλλω γενναιότητι διαπρεπή νεανίαν Στέφανον πίπτοντα ευθύς από του πρώτου έτους εν ταις υπέρ το Θέρισον Αλιάκαις, ενώ μαχόμενος ήδε λιγυφθόγγως τους του Φεραίου θουρίους».

Στο Θέρισο

Ναός Θεοτόκου στο Θέρισο

τεί τη χαρά της νίκης. Μια σφαίρα τον βρήκε στο μέτωπο. Μεταφέρομε την περιγραφή από δυο διαπρεπείς Κρητικούς της εποχής, τον Κριτοβουλίδη και τον Βασίλειο Ψιλάκη: ΚΡΙΤΟΒΟΥΛΙΔΗΣ: Είκοσι περίπου Έλληνες έπεσαν εν τη μάχη εκείνη, εν οις και ο νεώτερος Χάλης Στέφανος, πληγωθείς εν Αλιάκαις κατά το μέτωπον, ούτινος ο θάνατος επροξένησε λύπην απαραμύθητον ου μόνον εις τους λοιπούς αδελφούς και συνεπαρχιώτας, αλλά και εις άπαντας τους Κρήτας. Νέος ευειδής και χαρίεις, μόλις το εικοστόν πέμπτον έτος της ηλικίας άγων, και με τέρπουσαν φωνήν προικισμένος, είλκυε προς εαυτόν τας συμπαθείας των άλλων, το δε φιλόπατρι, το αρρενωπόν του ήθος, και η νεανική σύνεσίς του προοιώνιζον λαμπρότερον το μέλλον αυτού υπέρ της πατρίδος... ΨΙΛΑΚΗΣ: Αλλά μεταξύ των φονευθέντων συγκατελέγετο και ένας σπάνιος νεανίας, μόλις εικοσιπέντε ετών, πολύ

αξιόλογος, ο νεώτερος από τους τρεις Χάληδες, ο Στέφανος. Αυτός, υπακούσας εις την διαταγήν του μεγαλυτέρου αδελφού του Βασιλείου, να προλάβη και να αποκρούση τον εχθρόν, ο οποίος επροχώρησεν επάνω εις Αλιάκες, επέτυχεν μεν, έπεσεν όμως μαχόμενος ανδρείως, αντισταθμίσας τοιουτοτρόπως με τον πρόωρον θάνατόν του εκείνην την καταστροφήν των εχθρών [...] Ο Στέφανος, και ενώ ήδη εμάχετο εις Αλιάκες, έψαλλεν ένα τέτοιο αγαπημένον του τραγούδι και με αυτό ενεθουσίαζεν εις αυτήν ακόμη την μάχην τους συντρόφους του· και καθώς ήταν εις το κορύφωμα του ενθουσιασμού του, επληγώθη εις το μέσον του μετώπου και έπεσεν νεκρός με το μειδίαμα και το προς την ελευθερίαν τραγούδι του εις τα χείλη. Είχεν συνήθειαν αδιόρθωτον να είναι ανυπόμονος, να σηκώνη δηλαδή το κεφάλι του και να το βγάζη έξω καθώς επυροβολούσε, παρά τας επανειλημμένας συμβουλάς και παρατηρήσεις των εμπειροτέρων αδελφών του Βασιλείου και Ιωάννου. Και τοιουτοτρόπως εχάθη

Πίσω από την εκκλησιά της Παναγιάς, στον ίσκιο των δέντρων, αναπαύεται τώρα και 200 χρόνια ο Στέφανος Χάλης. Στην άλλη πλευρά του ναού ορθώνεται το άγαλμα του Ελευθερίου Βενιζέλου, του οραματιστή πολιτικού που έβαλε τη σφραγίδα του στην τελική έκβαση του κρητικού ζητήματος και που είχε ορίσει το Θέρισο ορμητήριο του αγώνα του στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας. Τόπος μαρτυρίου το Θέρισο, μα και τόπος ελπίδας. Σταματώ στο μνημούρι του Στέφανου. Λιτό κι απέριττο. Με μια μαρμάρινη πλάκα στο πλάι. «Ενθάδε κείται ο εκ Θερίσου ΣΤΕΦΑΝΟΣ Δ. ΧΑΛΗΣ οπλαρχηγός 1820-1822 πεσών ηρωϊκώς μαχόμενος παρά την θέσιν Αλιάκες την 25 Ιουλίου 1822». Εικόνα με τη μορφή του δεν σώθηκε, μήτε καν σκίτσο. Φωτογραφίες δεν υπήρχαν εκείνα τα χρόνια. Όλες οι μαρτυρίες, όμως, συμφωνούν ότι ήταν «ευειδής και χαρίεις». Η ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις. Γι’ αυτό και δεν θα μάθομε ποτέ πώς θα εξελίσσονταν τα πράγματα αν δεν χάνονταν μερικές από τις προσωπικότητες που θα μπορούσαν να τα αλλάξουν. Επιτρέψτε μου να τολμήσω να βάλω ανάμεσά τους τον Στέφανο Χάλη. X

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

ΘΕΜΑ