ΥπερΧ Τεύχος 77 Άνοιξη 2016 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO Π E P I O Δ I KO T Ω N S U P E R M A R K E T XA Λ K I A Δ A K H | Τ Ε Υ ΧΟ Σ 7 7 | Α Ν Ο Ι Ξ Η 2 0 1 6 | Δ Ι Α Ν Ε Μ Ε ΤΑ Ι Δ Ω Ρ Ε Α Ν

Παιώνιες, οι παγώνιες της Κρήτης Οι ζωγράφοι της Μαγδαληνής! ◗◗

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

46 ΓιΑΝΝης ΒΑρδΑς. Όταν η μαγεία της μουσικής

Φωτογραφήματα

συναντά τη μαγεία της ποίησης

Φωτογραφίες και κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

52 Άθου πάθη Του Γ. Μανιαδάκη

18 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα 55 η στάχτη σ’ ένα λαϊκό δρώμενο

Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

Του Γ. Ν. Αικατερινίδη

22 Άρκαλος. Ο τετράποδος ...αρχαιολόγος 58 Ένα καρβουνοκάμινο στην Κίσαμο

Του Νίκου Ψιλάκη

30 Παιώνιες, οι παγώνιες της Κρήτης:

66 η δάφνη του Απόλλωνα Του Ανδρέα Μανιού

Του Νίκου Ψιλάκη

38 Οι ζωγράφοι της Μαγδαληνής

72 Χαιρετώ τον άγνωστο φίλο...

Του Νίκου Ψιλάκη

46 30

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 ηράκλειο

> www.xalkiadakis.gr διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα δημοσίων ςχέσεων της A.E. XAΛKIAδAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ (Τους πρωτοχρονιάτικους αετούς έφτιαξε η κα Θεανώ Μεταξά)

ςύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Υπεύθυνη δημοσίων ςχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη : ΤΙΝΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ

ςχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

Φωτογραφήματα ΦωΤΟΓρΑΦIΕς & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μαζεύοντας χαμομήλι... ...Είναι να βλέπεις τέτοιες εικόνες και να θυμάσαι την αρχέγονη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. δύσκολα μένει κανείς ασυγκίνητος μπροστά στα μικρά θαύματα που αναδύονται από τη γη και πλουτίζουν τις αισθήσεις μας. Χρώματα κι αρώματα συνωστίζονται, ακόμη και το πιο μικρό γέννημα μοχτεί να δηλώσει την παρουσία του, ακόμη κι η πιο ταπεινή μορφή ζωής κουβαλά την προίκα της στους αιώνες των αιώνων. ...Είναι να τις χαίρεσαι τούτες τις μικρές αστικές εξορμήσεις. Άνθρωποι ώριμοι, με τη σοφία του χρόνου και τις μνήμες που γυρεύουν αφορμή να φουντώσουν, ξαναγίνονται παιδιά κάθε φορά που βρίσκονται μπροστά σε κάποιο ανθισμένο λιβάδι. Κι αν είναι άνοιξη, κι αν έχει απλωθεί σε κάθε σπιθαμή γης το χαμόμηλο, σκύβουν με λαχτάρα και δέος στο χώμα. Είναι οι γενιές που ξέρουν να διαβάζουν το αλφαβητάρι της ζωής σε κάθε μίσχο, σε κάθε πέταλο. Μα και οι γενιές που ζυμώθηκαν με τον υπέροχο φυσικό κόσμο, που ξέρουν να ξεχωρίζουν τη γαλατσίδα και τον αγόγλωσσο, που ξέρουν να μαζέψουν θυμάρι και θρούμπι, φασκομηλιά και δίκταμο. Κι αν στεναχωριέμαι καμιά φορά είναι γιατί βλέπω την εμπειρία που σωρεύτηκε ύστερα από αιώνες και αιώνες φυσικού βίου να σβήνει. Άραγε, τι θα μείνει απ' όλα τούτα; Πόσες από τις επόμενες γενιές θα μπορούν ν' αναγνωρίζουν με την πρώτη ματιά τα μικρά θαύ6

...Είναι να τις χαίρεσαι τούτες τις μικρές αστικές εξορμήσεις. Άνθρωποι ώριμοι, με τη σοφία του του χρόνου και τις μνήμες που γυρεύουν αφορμή να φουντώσουν, ξαναγίνονται παιδιά κάθε φορά που βρίσκονται μπροστά σε κάποιο ανθισμένο λιβάδι.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

ματα του κόσμου; Πόσοι θα σκύβουν με τον πανάρχαιο ενθουσιασμό -που λες και πηγάζει από τη γονιδιακή μας μνήμη- σ' ένα λιβάδι με μολόχες και χαμομήλια; Είναι μια μικρή αστική συντροφιά που βρέθηκε στο Καστέλλι της Πεδιάδας, κοντά στον παλαιότατο ναό του Άι Γιώργη του ροβιθιώτη. Είχε ανθίσει το χαμόμηλο κι όταν παρατηρούσα το κατάφυτο τοπίο νόμιζα ότι τ' αγριόχορτα είχαν αφήσει επίτηδες άδειο το λιβάδι. Για να βλαστήσει και ν' απλωθεί τούτη η μοσχομύριστη μορφή ζωής. Πρόσεξα πώς μάζευαν το χαμόμηλο: με σεβασμό και προσοχή. δεν άφηναν πίσω τους ολόγυμνους τόπους. Κάμποσα άνθη ο καθένας. Για να αρωματίζουν τις κρύες ώρες του επόμενου χειμώνα. Και να θυμούνται...

(Χίλια εύγε στους οικοδεσπότες, τον Θεοχάρη και την Αννούλα. Ξέρουν να προσφέρουν, μαζί με όλα τ΄ άλλα, την εμπειρία και τη γνώση...)

μένες, σε κατοικιές χ 7

NΦωΤΟΓρΑΦIΕς & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Όταν αφηγούνται οι τόποι... Τα έργα του Θεού και τα έργα των ανθρώπων. Κομμένη λες με κάποια τεράστια σπάθα η πλαγιά του βουνού στο (σχεδόν εξωτικό) Αγιοφάραγγο. Κάθετη η πλαγιά, χωρίς βλάστηση. Και δίπλα της ακριβώς η ανθρώπινη παρέμβαση. Ένας τρούλος που τον φωτίζουν οι αχνές ανοιξιάτικες ηλιαχτίδες. Τον έχτισαν πριν από εξακόσια χρόνια περίπου. δεν ξέρομε ποιοι. δεν σκάλισαν επιγραφές στις πέτρες, δεν άφησαν ονόματα για να τους θυμούνται οι επόμενες γενιές. Άφησαν μόνο το έργο τους. Έναν καλοχτισμένο ναό να στέκεται σαν ορόσημο στην ερημιά του τοπίου και να θυμίζει την ιστορία του. δεν ξέρω ποια ανθρώπινη σοφία προσάρμοσε με τόση αρμονία ένα ανθρώπινο έργο στο φυσικό περιβάλλον. Ο ναός είναι μεγάλος μα δεν κραυγάζει, δεν παραβιάζει το μέτρο, δεν επαίρεται. ςυνυπάρχει με το φαράγγι σαν αποθέωση της αισθητικής που θέλει το ανθρώπινο μέτρο να υποτάσσεται στο τοπίο. Ή να διαλέγεται μαζί του χωρίς, όμως, ν' αναμετριέται. Κάτι ήξεραν οι Έλληνες από μνημειακή αρχιτεκτονική. Μπορούσαν να χτίζουν Παρθενώνες κι Αγιές ςοφιές, μπορούσαν να κατασκευάζουν μικρούς μονόχωρους ναούς λες και ήθελαν να αναδείξουν, μέσα από τα έργα τους, την ομορφιά του κόσμου. Ή και να μπολιάσουν τους τόπους με τις ψηφίδες της πίστης. Το θείο και το ανθρώπινο μαζί. ςύνολα άρρηκτα! ςτον Άγιο Αντώνιο τον αφιέρωσαν τούτον τον σταυρόσχημο ναό. ςτον Άγιο της μοναξιάς, δηλαδή. Γύρω, και στις δυο πλευρές του φαραγγιού, θαυμάζει κανείς τις σπηλιές που σημάδεψαν την ιστορική διαδρομή του. Είναι οι θεόκτιστες κατοικίες των παλιών ασκητών, των μορφών που έδωσαν όνομα και ταυτότητα στο φαράγγι του κρητικού νότου. Κάθε που βρίσκομαι σε τούτα τα μέρη τα κοιτάζω μέσα από τον φωτογραφικό φακό. Άλλοτε ανοίγω ολότελα το κάδρο για να χωρέσει τα φανερά κι άλλοτε απομονώνω τον χώρο για να βλέπω τη λεπτομέρεια, τις μικρότερες ψηφίδες που συνθέτουν είτε τον φυσικό χώρο είτε τις ανθρώπινες παρεμβάσεις. Και κάθε φορά πλάθω τις ίδιες ιστορίες κι είναι σα να ακούω τις φωνές των πραγμάτων. Όλα εδώ αφηγούνται...

ςυλλογίζομαι τους μαστόρους που πελεκούσαν τις πέτρες, τους πρωτομάστορες που σχεδίαζαν, τους ζωγράφους που στόλιζαν με τοιχογραφίες τους τοίχους, τους οδοιπόρους που κατέφταναν εδώ μ' ένα μπουκάλι λάδι, μ' ένα μάτσο λουλούδια στα χέρια. Όλοι τους έρχονταν από μακριά, από τόπους κατοικημένους. Κι έρχονταν για να συναντήσουν το άυλο! Μια παράκληση μόνο: Κάθε καλοκαίρι μαζεύονται στην εκβολή του φαραγγιού οι ταξιδιώτες, ντόπιοι και ξένοι, που θέλουν να κάμουν το μπάνιο τους σε μακρινές παραλίες. Κι όταν φεύγουν αφήνουν πίσω τους την «ταυτότητα» ενός κτητικού πολιτισμού που νομίζει ότι όλα του ανήκουν. Πλαστικές σακούλες, πλαστικές συσκευασίες τροφίμων, πλαστικά μπουκάλια νερού και αναψυκτικών. δηλαδή, όλ' αυτά που χαρακτηρίζουν τον πλαστικό πολιτισμό μας... Ας σεβαστούμε την ιερότητα του τοπίου. Και την ομορφιά του...

NΦωΤΟΓρΑΦIΕς & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ωσάν το αίμα κόκκινο! δεν άντεξα στον πειρασμό και το φωτογράφισα. Είναι ένα μπουκάλι με κρασί. ςυνήθεια παλιά στην Κρήτη το να προσφέρει κανείς κρασί από το βαρέλι στους φίλους του. ςαν ιεροτελεστία μοιάζει. Το είδα στα χέρια ενός σπουδαίου ανθρώπου και μουσικού. Του Γιάννη Κουφαλιτάκη, του λυράρη που αφιέρωσε δεκαετίες ολόκληρες στις χορδές της λύρας, στο πάθος του να αναπέμπει ύμνους στον έρωτα. Κάποιος φίλος του το είχε στείλει. Μα δεν το έστειλε... σκέτο. Κάθισε κι έγραψε δυο μαντινάδες σ' ένα κομμάτι χαρτί και κόλλησε το χαρτί στο μπουκάλι. Τις διάβασα. Πρόχειρη γραφή, λάθη πολλά, θέλει μάλλον κάποια μικρή φαντασία για να καταλάβει κανείς ότι το ΟςΑ διαβάζεται ωσάν, το ΕΜΑ διαβάζεται αίμα και το ΓΚΑΝης διαβάζεται... κάνεις. Μα, τι σημασία έχει, αλήθεια; Μου άρεσε γιατί θυμήθηκα μια παλιά μεγαλειώδη κρητική παροιμία: «Με τα χείλια που 'χω σε φιλώ»! Με τα γράμματα που ξέρω σου γράφω. Ή ακόμη, με το κρασί μου, απόσταγμα αγάπης κι αυτό, σε φιλεύω. Αντιγράφω, λοιπόν, τις μαντινάδες, με τις απαραίτητες παρεμβάσεις στην ορθογραφία για να γίνεται κατανοητή η ανάγνωση: Ωσάν το αίμα κόκκινο σα φρόνιμο κοπέλι ετσά λογιώς είμαι κι εγώ σαν είμαι στο βαρέλι. Κι άμα με βγάλεις πρόσεχε, κατάχρηση μην κάνεις γιατί σε περιπέτειες τον εαυτό σου βάνεις.

Καλημέρα σας, μαντάμ Ορτάνς Και του χρόνου... δεν ξέρω γιατί μου θύμισε τη Μαντάμ Ορτάνς του Καζαντζάκη, την ερωμένη των Ναυάρχων, που γύρεψε απάνεμο λιμάνι να ξαποστάσει και το βρήκε στη φιλόξενη γης της Γεράπετρας. Πρόσωπο στρογγυλό, μάτια, χείλη, μάγουλα βαμμένα και μια μαύρη ελιά σε μιαν άκρη. Ακόμη και τα χρώματα ταίριαζαν. Απαλές θερμές αποχρώσεις που λες και φτιάχτηκαν για να θυμίζουν έρωτες αλλοτινών καιρών. Νόμιζα πως ήταν έτοιμη να μου διηγηθεί τις περιπέτειές της με τους «Ναβράκους» (Ναυάρχους στην καθομιλουμένη). Και να τις ιστορεί μ' εκείνη την παράξενη γαλλική προφορά, σπασμένα ελληνικά, λέξεις ανάκατες, άλλες παρμένες από τη μητρική γλώσσα κι άλλες από την πιο καινούργια, τη γλώσσα που την έμαθε στα απαλά σεντόνια των πλοίων, όταν δίδασκε εμπράκτως τα παιχνίδια του έρωτα. - Καλημέρα σας, μαντάμ Ορτάνς, χρόνια πολλά! - Καλημέρα σας, καλώς ήρθατε! - Εδώ εργάζεστε τώρα; - Μάλιστα. Μόνο που, όπως βλέπετε, άλλαξα επάγγελμα. Μου αρέσουν πολύ τα φρούτα... Ο διάλογος δεν έγινε σε κάποιους μακρινούς καιρούς. Και δεν τους ξεσήκωσα από λογοτεχνικό έργο. ςτο ηράκλειο έγινε. ςτο ςούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης της οδού Θερίσου. Ο πάντα χαμογελαστός (κι εξυπηρετικός ως το έπακρο) μανάβης, ο κ. Χρήστος, είχε μεταμφιεστεί σε... ηρωίδα του Καζαντζάκη. Κι έλαμπε μέσα σε σωρούς από μήλα, πορτοκάλια και μανταρίνια. Λες και τα είχε κόψει όλα από τον κήπο του! ςπάνιο πράμα να πηγαίνεις για ψώνια και να βρίσκεσαι μπροστά σε χαρούμενους λογοτεχνικούς ήρωες. Κι ακόμη σπανιότερο να είναι τόσο πειστικές (οι έστω και πρόχειρες) μεταμφιέσεις. Το χαμόγελο χρειάζεται πιο πολύ σε δύσκολες εποχές σαν και τις δικές μας. Χαρά σ' αυτόν που μπορεί να το προσφέρει. Εκείνη τη μέρα το κατάστημα ήταν γεμάτο με καπέλα και μάσκες, ανθρώπους που μεταμφιέστηκαν αυθόρμητα για να ομορφύνουν τις ώρες τους, να προσφέρουν χαρά και στους άλλους. Οι Απόκριες δεν είναι μια συνηθισμένη γιορτή. Είναι η καλύτερη ευκαιρία για ξέδοσμα, για μια δυναμωτική φυγή από την καθημερινότητα. Πόσο δίκιο είχαν εκείνοι που χαρακτήρισαν τον ανεόρταστο βίο σαν μακρά οδό απανδόχευτο! - Καλημέρα σας, μαντάμ Ορτάνς. Και του χρόνου!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Πολλαπλά κερδισμένοι με την Xtra card.

> Τα δώρα στα Σ/Μ Χαλκιαδάκης δεν τελειώνουν ποτέ...

ςτην εταιρεία Χαλκιαδάκης πάντα επιφυλάσσουμε ευχάριστες εκπλήξεις στους πελάτες μας, προσπαθώντας να είναι πάντα χαρούμενοι και ευχαριστημένοι. ο πρώτο τρίμηνο του 2016 ξεκίνησε δυναμικά με πάνω από 900 τυχερούς πελάτες, 600 εκ των οποίων έλαβαν δωροεπιταγές συνολικής αξίας 8.230€!! Οι εκπλήξεις συνεχίστηκαν με πολλά και χρήσιμα δώρα. Πελάτες μας που προτίμησαν τα προϊόντα των εταιριών Barilla και Misko κέρδισαν σκεύη σερβιρίσματος ζυμαρικών, πολυκόπτες Multi, καθώς και συλλεκτικά βιβλία συνταγών της Misko. Αγοραστές προϊόντων Uncle Ben’s κέρδισαν 1 φούρνο μικροκυμάτων, 4 ατμομάγειρες και 8 αποχυμωτές, ενώ με την αγορά οποιουδήποτε δεμένου πακέτου έμπαιναν αυτόματα στην κλήρωση για 80 σετ ολοκληρωμένης περιποίησης Le Petit Marseillais. Ο Μάρτης έκλεισε με δώρα που προσέφερε η εταιρεία Unilever, 100 σετ περιποίησης σώματος με αγορά προϊόντων Dove και 150 σετ ψησίματος με αγορά προϊόντων Hellmann’s. η κλήρωση δώρων μεγάλης αξίας από τα Supermarket Χαλκιαδάκης, σε συνεργασία με τις εταιρίες Henkel και Unilever, ήταν άλλη μία μεγάλη έκπληξη για τους πελάτες μας! 5 υπερτυχεροί πελάτες μας, που πραγματοποίησαν αγορές συνολικής αξίας 40€ και πάνω, είχαν τη δυνατότητα να κερδίσουν ένα πανέμορφο ταξίδι σε προορισμό της αρεσκείας τους, αξίας 600€, προσφορά της εταιρίας Unilever. Επίσης, 20 πελάτες κέρδισαν ακτοπλοϊκά εισιτήρια για Πειραιά από ηράκλειο ή Χανιά με επιστροφή σε δίκλινη καμπίνα πραγματοποιώντας αγορές συνο-

λικής αξίας 40€, μια προσφορά της εταιρίας Henkel. Επιπλέον, οι πελάτες μας των καταστημάτων του νομού ηρακλείου, με αγορές 30€ και άνω, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν από 17/3 έως 20/4/2016, απέκτησαν δικαίωμα για συμμετοχή σε μεγάλη κλήρωση για ένα μηχανάκι KYMCO VISAR! Οι εκπλήξεις, όμως, δεν σταματούν εδώ, καθώς συνεχίζουμε να μοιράζουμε πλούσια δώρα! ςτο φυλλάδιο προσφορών μας μπορείτε να δείτε τις τρεχούμενες κληρώσεις και να διεκδικήσετε δώρα και δωροεπιταγές από τα Supermarket Χαλκιαδάκης! Αλλά και η σελίδας μας στο facebook https:/ /www.facebook.com/xalkiadakis.gr/ κρύβει πολλές εκπλήξεις, όπως ο σαρακοστιανός διαγωνισμός με δώρο 5 καλάθια με Προϊόντα Εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκης σε κάθε νικητή! Και μην ξεχνάτε ότι, για τη συμμετοχή σας στις κληρώσεις, είναι απαραίτητη η χρήση της Xtra card Χαλκιαδάκης, με την οποία έχετε μοναδικά προνόμια και επιστροφή χρημάτων μέσω δωροεπιταγής 5€ κάθε φορά που συγκεντρώνετε 100 πόντους με τις αγορές κρητικών προϊόντων!

20 χρόνια s/m Χαλκιαδάκης στο Ρέθυμνο!

ο ςάββατο 2 Απριλίου βάλαμε τα γιορτινά μας και υποδεχτήκαμε τους πελάτες μας στο κατάστημά μας στο ρέθυμνο για να γιορτάσουμε μαζί με πολλές εκπλήξεις, κληρώσεις και αποκλειστικές προσφορές την 20ετή παρουσία μας στην πόλη του ρεθύμνου! η εκδήλωση προβλήθηκε στον τοπικό τύπο και στο κεντρικό δελτίο του TV Creta. η απόχηση του κόσμου ήταν μεγάλη και αυτό μας έδωσε ακόμη μεγαλύτερη χαρά να γιορτάσουμε και να μοιράσουμε μοναδικά δώρα και δωροεπιταγές των 20€.

«Χαλκιαδάκης Γεύσεις Κρήτης» τώρα και στη Θεσσαλονίκη!

◗

προσφέρετε δωροεπιταγές «Γεύσεις Κρήτης» που θα τις έχετε προπληρώσει σε οποιοδήποτε s/m Χαλκιαδάκης σας εξυπηρετεί. Επιπλέον, εάν το παιδί σας σπουδάζει σε οποιαδήποτε πόλη υπάρχει κατάστημα «Γεύσεις Κρήτης», μπορείτε να προπληρώσετε τις αγορές του ή να φροντίσετε τη λίστα προϊόντων, ώστε να γνωρίζετε ότι θα έχει φρέσκα πιστοποιημένα φρούτα, λαχανικά, τυροκομικά, κρέας ή ζυμαρικά απευθείας από την Κρήτη! Για να γνωρίσετε τα προϊόντα που υπάρχουν στα καταστήματά μας, μπορείτε να επισκεφτείτε το ηλεκτρονικό κατάστημα πληκτρολογώντας www.kritis.gr

ίναι μεγάλη η χαρά μας που βήμα-βήμα καταφέρνουμε να «πάμε» την Κρήτη μας στον Βορρά! η οικογένεια Χαλκιαδάκη, που γνωρίζουμε και όπου εμπιστευόμαστε τις αγορές μας στην Κρήτη πάνω από 35 χρόνια, τώρα άνοιξε το 4ο κατάστημα της 100% κρητικής αλυσίδας «Χαλκιαδάκης Γεύσεις Κρήτης» στη Θεσσαλονίκη, μετά τα 3 καταστήματα σε Αθήνα – Γλυφάδα, Χαλάνδρι και Περιστέρι ! Τώρα οι Κρητικοί της βόρειας Ελλάδας, όσοι αγαπούν τα κρητικά προϊόντα, αλλά και όποιοι επιθυμούν να ακολουθήσουν μια υγιεινή κρητική

διατροφή, μπορούν να κατηφορίσουν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην περιοχή Λουλουδάδικα, και να συναντήσουμ στις «Γεύσεις Κρήτης» όλα τα καλούδια του τόπου μας! Παράλληλα, οι παραγωγοί της Κρήτης έχουν άλλη μία αγορά όπου μπορούν να τοποθετήσουν τα προϊόντα τους με ευκολία πλέον, κάτι που διαφορετικά θα ήταν αρκετά δαπανηρό και χρονοβόρο. Όπως ισχύει με τα καταστήματα της Αθήνας, έτσι και στο κατάστημα της Θεσσαλονίκης, εάν επιθυμείτε να κάνετε δώρο κρητικά προϊόντα σε κάποιον που ζει εκεί, μπορείτε να του

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Το ολόφρεσκο ιχθυοπωλείο μας μέσα στα s/m Χαλκιαδάκης είναι γεγονός!

M

ε μία βόλτα για τις αγορές σας στο Max Αλικαρνασσού, μπορείτε να «βουτήξετε» στα φρέσκα θαλασσινά μας και να ψαρέψετε χταποδάκι, μπαρμπουνάκι, φαγκρί, τσιπούρα, σουπιές, καλαμαράκια, κουτσομούρες, σολομό, πέρκα, γαρίδες, και ό,τι άλλο σας κάνει όρεξη! Με καθημερινή παραλαβή φέρνουμε για εσάς ολόφρεσκα ψάρια σε εξαιρετικές τιμές.

Καλή ψαριά!

> «Μοσχομυριστές» ζεστές γωνιές K ανείς δεν μπορεί να αντισταθεί στη μυρωδιά του φρεσκοκομμένου καφέ Illy και της φρεσκοψημένης σφολιάτας… ςτις νέες μας «ζεστές γωνιές» θα βρείτε φρεσκοψημένα προϊόντα ζύμης και σφολιάτας της baker master, καθημερινό ψωμί και γλυκίσματα του Κρητικού Φούρνου και τον αγαπημένο σας καφέ Illy.

Επίσης, ψήνουμε καθημερινά κοτόπουλο σούβλας για ένα νόστιμο – υγιεινό γεύμα, στην καλύτερη τιμή της αγοράς. ςτα Χαλκιαδάκης ΜΑΧ Ν. Αλικαρνασσού και Άη Γιάννη θα βρείτε όλα τα παραπάνω. Ζεστές γωνιές λειτουργούν επίσης στο Χαλκιαδάκη ΜΑΧ Κολωνέλου ςητείας, στο Χαλκιαδάκης Μαλίων και Χερσονήσου, καθώς και στο κατάστημα Γρηγόρης Μικρογεύματα εντός του καταστήματος Χαλκιαδάκης στο Κοκκίνη Χάνι.

Επισκεφτείτε το νέο μας

website!

Ανασχεδιάσαμε το www.xalkiadakis.gr κάνοντάς το πιο χρηστικό και πιο ευχάριστο για τον επισκέπτη. Μπορείτε να βρείτε εύκολα τις καθημερινές προσφορές μας, τους νικητές των διαγωνισμών και όλα τα προνόμια που έχετε με τις αγορές σας στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης. Μπορείτε επίσης να κάνετε αίτηση για εργασία, υποβάλλοντας βιογραφικό απευθείας στη διεύθυνση Ανθρώπινων Πόρων, να «ξεφυλλίσετε» τα φυλλάδια προσφορών και τα περιοδικά Υπέρ Χ και να ενημερωθείτε για τα νέα της εταιρίας μας.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Νέο

ιδιόκτητο κατάστημα υπό ανέγερση! ςυνεχίζεται με γοργούς ρυθμούς η ανέγερση του νέου ιδιόκτητου καταστήματός μας στην οδό ιερολοχιτών, στην πλατεία ςινάνη.

◗

Ο σχεδιασμός έχει γίνει με γνώμονα τις ανάγκες και την άνεση του σύγχρονου καταναλωτή και η ανέγερσή του πραγματοποιείται αποκλειστικά από κρητικές επιχειρήσεις. Το νέο μας κατάστημα θα διαθέτει 1000 τ.μ. εμπορικό χώρο σε 2 επίπεδα και θα έχει επίγειο και υπόγειο πάρκινγκ. Είναι ένα κατάστημα με περιβαλλοντική «συνείδηση», καθώς διαθέτει φωτισμό τεχνολογίας LED, ψύξη με τη νέα τεχνολογία διοξειδίου άνθρακα (Co2) και μελέτη περιορισμού ενεργειακής σπατάλης. Θα είμαστε κοντά σας το καλοκαίρι!

Επιχειρηματική επίσκεψη από μακριά! Επίσκεψη επιχειρηματιών από την Κίνα πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια της ηρακλειώτισσας και μόνιμης πλέον κατοίκου Κίνας, Πελαγίας Καρπαθιωτάκη. Κατά τη διαμονή τους στην Κρήτη επισκέφτηκαν τις κεντρικές εγκαταστάσεις μας και ξεναγήθηκαν στο κέντρο διανομής μας προκειμένου να πιστοποιήσουν τη δυνατότητα διαχείρισης εξαγόμενων προϊόντων προς τη χώρα τους. Οι επιχειρηματίες δραστηριοποιούνται στον τομέα των τροφίμων και των κρασιών και στην ιδιοκτησία ενός εκ των μεγαλύτερων e-shop στην Κίνα. Εκπρόσωπός τους θα επανέλθει, καθώς υπάρχει ενδιαφέρον συνεργασίας με την Κρήτη. Κατά την παραμονή τους στα γραφεία μας είχαν την ευκαιρία να δοκιμάσουν ποικιλία κρητικών προϊόντων, όπως κρασιά, παξιμάδια, ελαιόλαδο, παραδοσιακά γλυκίσματα, μέλι και άλλα απολαμβάνοντας την αυθεντικότητα των κρητικών γεύσεων.

◗

 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕι ΚΑι ΕΠιΛΕΓΕι η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Άμποτες να 'ρθει στη δύστυχη χώρα μου Πάσχα Ελλήνων η ψυχή της πατρίδας μου είναι αυτός ο σπόρος π’ άπλωσε ρίζες πάνω στο βράχο. Είσαι συ μάνα, γυναίκα, κόρη που αγναντεύεις τη θάλασσα και τα βουνά και κρυφά βάφεις μ’ αίμα τα κόκκινα αυγά της Αναστάσεως που εγκυμονούν οι καιροί και οι άντρες. Άμποτες να ‘ρθει στη δύστυχη χώρα μου Πάσχα Ελλήνων. Άγνωστε Ποιητή, σε σε κράζω. Μίκης Θεοδωράκης Αρκαδία VI

Τα κορίτσια του χωριού σκόρπιζαν στα περιβόλια και στις ανθισμένες πλαγιές... «Τη Μεγάλη Παρασκευή τα κορίτσια του χωριού σκόρπιζαν στα περιβόλια και στις ανθισμένες πλαγιές και χαρούμενα μάζευαν λουλούδια για τον επιτάφιο. Κάθε μια έπρεπε να πάει μιαν ανθοδέσμη στον επιτάφιο της ενορίας της κι είχανε συνορισιό ποια θα συνθέσει την ωραιότερη. Εκεί ανθολογούσαν, σιγοτραγουδούσαν κιόλας. ςτο ξεστόλισμα του επιταφίου της κάθε μιας την ανθοδέσμη θα την άρπαζε εκείνος που τη ρεγότανε· κι αν ήταν δυο ή τρεις οι αρεστές, μπορούσε να γίνει και μάχη...» Ιωάννης Κονδυλάκης, Πρώτη αγάπη

◗ Κάθε μια έπρεπε να πάει μιαν ανθοδέσμη στον επιτάφιο της ενορίας της κι είχανε συνορισιό ποια θα συνθέσει την ωραιότερη. 19

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕι ΚΑι ΕΠιΛΕΓΕι η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Πώς οι δρόμοι ευωδάνε Πώς οι δρόμοι ευωδάνε με βάγια στρωμένοι, ηλιοπάτητοι δρόμοι και γύρω μπαξέδες! η χαρά της γιορτής όλο πιότερο αξαίνει και μακριάθε βογκάει και μακριάθε ανεβαίνει. Τη χαρά σου, Λαοθάλασσα, κύμα το κύμα, των αλλώνε τα μίση καιρό τήνε θρέφαν, κι αν η μαύρη σου κάκητα δίψαε το κρίμα, να που βρήκε το θύμα της, άκακο θύμα! Φεύγεις πάνω στην άνοιξη, γιε μου καλέ μου. Άνοιξή μου γλυκιά, γυρισμό που δεν έχεις. η ομορφιά σου βασίλεψε κίτρινη, γιε μου, δε μιλάς, δεν κοιτάς πώς μαδιέμαι, γλυκέ μου! Κει στο πλάγι δαγκάναν οι οχτροί σου τα χείλη… δολερά ξεσηκώσανε τ’ άγνωμα πλήθη, κι όσο ο γήλιος να πέση και να ‘ρθη το δείλι, το σταυρό σου καρφώσαν κι οχτροί σου και φίλοι. Μα γιατί να σταθής να σε πιάσουν! Κι ακόμα, σα ρωτήσανε: «Ποιος ο Χριστός;» τι ’πες «Να ‘με»! Αχ! δεν ξέρει τι λέει το πικρό μου το στόμα! Τριάντα χρόνια παιδί μου δε σ’ έμαθ’ ακόμα! Κώστας Βάρναλης, Η Μάνα του Χριστού

◗ 20

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

η χαρά της γιορτής όλο πιότερο αξαίνει και μακριάθε βογκάει και μακριάθε ανεβαίνει.

ΔΙΗΓΗΣΗ

Ο τετράποδος... αρχαιολόγος! Κείμενο - φωτογραφίες: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

◗

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

Λένε πως είναι ο καλύτερος αρχαιολόγος. Έχει τον τρόπο του ν' ανακαλύπτει αρχαίους τάφους, να στήνει το νοικοκυριό του ανάμεσα σε κτερίσματα, ξέρει να ξετρυπώνει θησαυρούς και να τους παρατά μέσα στη σκόνη σαν σκουπίδια. Ο λόγος για τον άρκαλο. Τον ασβό της κοινής νεοελληνικής. Meles meles η επιστημονική του ονομασία. Αυτό το νευρώδες και σφριγηλό ζωντανό ήρθε κάποτε στην Κρήτη σαν επισκέπτης (ως κατοικίδιο ζώο) κι έμεινε... Παράξενο ζώο, αλήθεια. Νυκτόβιο. Παράξενη κι η σχέση του με τον άνθρωπο. Άλλοι το δαιμονοποίησαν κι άλλοι το λάτρεψαν! Εχθρός φοβερός των καλλιεργητών του παλιού καιρού. Μα και φίλος... γκαρδιακός των αρχαιοκαπήλων!

ρόνους και χρόνους είχα να δω άρκαλο ζωντανό. Κι ένα χειμωνιάτικο απομεσήμερο βρέθηκα μπροστά του. Βάδιζε αργά στην άκρα του δρόμου, ίσως και να κούτσαινε κιόλας. δεν είχα μαζί μου φωτογραφική μηχανή κι επιστράτευσα την κάμερα του κινητού. δεν ξέρω τι ζητούσε τέτοια ώρα και προχωρούσε μάλλον φοβισμένος δίπλα στην άσφαλτο. Πάντως, δεν έμεινε πολύ. Μέχρι να του βγάλω μερικές φωτογραφίες... Κι ήταν σα να πόζαρε. Με κοίταξε για λίγο, μάλλον θα ενοχλήθηκε από την ανθρώπινη παρουσία. Να ήταν τραυματισμένος; Άγνωστο! ςπάνια μπορεί να δει κανείς άρκαλο τη μέρα. Οι παλιότεροι τους θυμούνται μάλλον κρεμασμένους σε αυλές και σε δοκά-

ρια, συνήθως γδαρμένους - μόνο την προβιά τους, δηλαδή. Άλλοτε κρέμονταν σκέτα τα κούφια τομάρια κι άλλοτε τα παραγέμιζαν με άχερα. Εκείνα τα χρόνια το κουφάρι τους είχε αξία. Όχι σπουδαία πράματα, βέβαια, δεν γινόταν κανείς πλούσιος με τις αρκαλοπροβιές, μα το χαρτζιλίκι του το έβγαζε. Ένα τομάρι αρκάλου άξιζε όσο δυο και τρία αγροτικά μεροκάματα. Ένιωσα, λοιπόν, έκπληξη σαν τον είδα εκείνο το απομεσήμερο. ςταμάτησα μπροστά του, με κοίταξε με κείνα τα μικρά σπινθηροβόλα μάτια, έστριψε λίγο για να με αποφύγει και συνέχισε τον δρόμο του το ίδιο αργά, χωρίς να νοιάζεται ούτε για μένα ούτε για τα απανωτά κλικ της κάμερας. Ίσως να ήταν τραυματισμένος... Πώς αλλιώς να εξηγήσω το αργό βάδισμά του;

ΑΡΚΑΛΟΣ, ΕΝΑ ΑΚΑΚΟ ΣΑΡΚΟΒΟΡΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τον παρατηρούσα μέχρι να χωθεί εντελώς κάτω από τα κλαδιά. Κοίταζα το πανέμορφο τρίχωμα, την ουρά, τα κοντά ποδάρια, που αποτελούν κι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματά του. Είναι τόσο κοντά που μερικές φορές νομίζεις πως σέρνεται στη γη. Προχώρησε κι άλλο, μπήκε σ' ένα μονοπάτι και τρύπωξε κάτω από τους θάμνους. Ίσως κάπου εκεί να βρισκόταν το καταφύγιό του.

Αμέτρητες ιστορίες για αρκάλους - ανασκαφείς μπορεί να ακούσει κανείς σ' όλη την Ελλάδα. ς' αυτά τα νυκτόβια ζώα αποδίδουν συχνά την ανακάλυψη θολωτών και θαλαμωτών τάφων που χρονολογούνται από τα προϊστορικά χρόνια. Άλλοι διηγούνται πως έχουν ξεθάψει κατά καιρούς πήλινα αγγεία κι αρχαία δακτυλίδια. ςτα χωριά της Ανατολικής Κρήτης λένε πως οι αρχαιοκάπηλοι που λυμαίνονταν τους αρχαιολογικούς χώρους αμέσως μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο γύριζαν τις εξοχές και γύρευαν αρκαλότρυπες. Οι αρκάλοι είναι οι καλύτεροι ανιχνευτές λαγουμιών! ςτους αρχαίους τάφους βρίσκουν έτοιμη στέγη. Ανοίγουν πόρτες και παραπόρτια. Λένε, λοιπόν, πως δεν ήταν λίγες οι φορές που έβλεπε κανείς μπροστά στην αρκαλότρυπα κομμάτια από σπασμένα αγγεία. Καθώς σκάβουν και βγάζουν τα χώματα έξω, παρασύρουν αγγεία, κόκκαλα, μέταλλα. Ό,τι λάχει στο διάβα τους. Γνωστότατη είναι η διήγηση που λέει πως ένας άρκαλος μπήκε πρώτος σ' έναν σπουδαίο τάφο κοντά στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού. δεν ξέρω αν είναι αλήθεια, αλλά το άκουσα πριν από χρόνια από το στόμα απογόνου του ανθρώπου που βρήκε το περίφημο δακτυλίδι του Μίνωα. Τα ίδια άκουγα από μικρός για κάποιαν αρκαλότρυπα κοντά στη Λύκτο. Μια μέρα κάποιος αγρότης από γειτονικό χωριό είδε ανθρώπινα κόκκαλα ξεθαμμένα. Τάφος αρχαίος ήταν η φωλιά του, μάλλον ρωμαϊκός. ςτο Αρκαλοχώρι λέγεται πως οι αρκάλοι ήταν εκείνοι που ανέσκαψαν πρώτοι το χώμα και βρήκαν αρχαία κατάλοιπα στο περίφημο σπήλαιο στον λόφο του Προφήτη ηλία. Κι όπως με πληροφορεί ο καλός φίλος Ευτύχης Τζιρτζιλάκης, ένας... ρέκτης άρκαλος σε χωριό της Κισάμου είχε ανασύρει πριν από δυο-τρεις δεκαετίες ένα αρχαϊκό αγγείο και το είχε παρατήσει στην είσοδο της φωλιάς του. Ευτυχώς οι κάτοικοι ειδοποίησαν την αρχαιολογική υπηρεσία. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ιστορίες για αρκάλους μου διηγήθηκε ο καλός φίλος και εξαίρετος αρχαιολόγος Χαράλαμπος Κριτζάς. Όταν υπηρετούσε στην αρχαιολογική υπηρεσία στο Ναύπλιο τον φώναξε κάποιος φύλακας. Ήταν ανήσυχος. Κάτι παράξενο, λέει, συνέβαινε στη Λέρνα. Έτρεξε και βρέθηκε μπροστά σε ένα εντυπωσιακό θέαμα: Ένας άρκαλος (ασβό τον λένε σ' εκείνα τα μέρη) είχε ανοίξει τρύπα στον αρχαιολογικό χώρο και μπροστά στη φωλιά του ήταν κάμποσα πρωτοελλαδικά αγγεία, σχεδόν ανέπαφα! 24

ΟΙ ΑΡΚΑΛΟΙ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

◗ ναζήτησα ξανά τον άρκαλο όχι σαν περιπατητή στους δρόμους (είπαμε, σπάνια μπορεί να τον δει κανείς την ημέρα), αλλά στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας. Ευχαριστώ τον φίλο καθηγητή Μωυσή Μυλωνά, τον διευθυντή του μουσείου, που ξέρει απέξω κι ανακατωτά την πανίδα της Κρήτης και που μου επέτρεψε να φωτογραφίσω... κι άλλους αρκάλους. Από τον ίδιο έμαθα ότι ο άρκαλος είναι... μετανάστης στον τόπο μας. Τον έφερε κάποτε ο άνθρωπος ως κατοικίδιο. Ξέφυγε από τα σπίτια, βγήκε στα χωράφια, δηλαδή στον φυσικό του χώρο, κι οι απόγονοί του έφτασαν από τη μιαν άκρα της Κρήτης μέχρι την άλλη. Δεν ήταν παράξενο παλιότερα να τρέφει κανείς αρκάλους στο σπίτι. Είναι πανέξυπνο ζώο, ακούει στ' όνομά του και εκπαιδεύεται σχετικά εύκολα. Κατά καιρούς, μάλιστα, υπήρχαν αρκάλοι και σε σπίτια του Ηρακλείου. Στις μεγάλες περίκλειστες αυλές μπαινόβγαιναν πάντα ποντικοί. Λένε, λοιπόν, πως όταν έχεις έναν άρκαλο είναι σαν να έχεις... 20 γάτες! Λέγεται, ακόμη, πως ένας Καστρινός έβγαινε παλιότερα βόλτα στην πόλη σέρνοντας τον άρκαλό του, αλλά δεν έτυχε να τον δω.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

ΕιΝΑι ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΛιΓΑ ςΑρΚΟΦΑΓΑ ΖωΑ ΠΟΥ ΖΟΥΝ ςΤηΝ ΚρηΤη. Κι ΟΜως η ΜΑΧη ΑΝΑΜΕςΑ ςΤΟΝ ΑΝΘρωΠΟ ΚΑι ΤΟΝ ΑρΚΑΛΟ ΕιΝΑι ΠΟΛΥ ΠΑΛιΑ. λάδας, στην προβιά του αρκάλου αποδίδονται μαγικές ιδιότητες. Αν έχει κανείς μαζί του έστω και ένα κομματάκι, δεν κινδυνεύει από μάτιασμα. Όμορφο ζώο ο άρκαλος. Με μικρό ρυγχωτό κεφάλι, τρίχωμα πυκνό και κοντό που θυμίζει αποχρώσεις του ασημιού και σε κάποια σημεία γίνεται σκούρο καφέ, σχεδόν μαύρο. Χαρακτηριστικό γνώρισμά του είναι οι λευκές λουρίδες στο κεφάλι. η μια καλύπτει το μπροστινό μέρος, ξεκινά από το ρύγχος και φτάνει στον σβέρκο. ςτο πλάι υπάρχουν δυο σκουρόχρωμες λουρίδες που καλύπτουν τον χώρο γύρω από τα μάτια και φτάνουν πίσω από τ’ αυτιά. Με μια πρώτη ματιά νομίζει κανείς πως αυτό το νυκτόβιο θηλαστικό φορά μάσκα! «Αν είναι για τα κάλλη, τα έχουν κι οι Άθηρη χαρακτήριζαν την Κρήτη οι αρχαίοι. Νησί χωρίς θηρία. Χωρίς όφεις δηλητηριώδεις. Κι έπλασαν μύθους για να δικαιολογήσουν την απουσία των άγριων ζώων. δεν θα μπορούσε να τρέφει άγρια κι επιβλαβή ζώα το νησί που ανάθρεψε τον δία. Έτσι, τα λίγα σαρκοφάγα θηλαστικά -ο άρκαλος, η ζουρίδα, η καλογεννούσα-, γηγενή ή επείσακτα, μας φαίνονται καμιά φορά... θεριά! Εκείνο το απομεσήμερο που βρέθηκα ενώπιος ενωπίω με τον ξαφνιασμένο ασβό έφερα στη μνήμη τις δοξασίες και τις προκαταλήψεις που άκουγα από παιδί. Κάποιες μανάδες φοβέριζαν κάποτε τα παιδιά τους με τους αρκάλους. Φράσεις όπως «κάτσε φρόνιμα γιατί θα σε πάρει ο μεσημεράς και θα σε φάει ο μπαμπούγερος» ή «κάτσε φρόνιμα γιατί θα σε πάρει ο άρκαλος» ήταν από τις πιο συνηθισμένες παλιότερα στα κρητικά χωριά (λες κι είχε απαγάγει ποτέ παιδιά ο κακομοίρης ο άρκαλος!). Θυμήθηκα κι εκείνον τον γεράκο στα

Αστερούσια που είχε καρφώσει σε μια βέργα την ξεραμένη προβιά ενός αρκάλου και την είχε κρεμάσει στην εμπασιά του χωραφιού του. Τον ρώτησα επίμονα γιατί, μα δεν απάντησε («Ε, πράμα δεν είναι. Ετσά μου 'ρθε, ετσά το 'καμα»). δεν ήταν και δύσκολο να καταλάβω. Ίσως για τον φταρμό, ίσως για ν’ αποδιώχνει με κάποιο μαγικό τέχνασμα τους κλέφτες. Κι όλα τα μαγικά χάνουν τη δύναμή τους αν τα μαρτυρήσεις... Όπως είναι γνωστό και από άλλες περιοχές της Ελ-

αρκάλοι» λέει μια παλιά παροιμία, θέλοντας όχι να απαξιώσει ή να υποτιμήσει την ομορφιά, αλλά να τονίσει ότι δεν αρκεί μόνο το κάλλος της μορφής (ο άνθρωπος πρέπει να έχει κι άλλα χαρίσματα). ςκάβει τρύπες σε δυσπρόσιτα μέρη και κάνει μεγάλα λαγούμια, όπου περνά τις περισσότερες ώρες του. Κοιμάται τη μέρα και σουλατσάρει τη νύχτα αναζητώντας τροφή. ςτην Κρήτη τον θεωρούν καλό φαμελιάρη. Λένε πως δεν ζει ποτέ 25

ΑΡΚΑΛΟΣ, ΕΝΑ ΑΚΑΚΟ ΣΑΡΚΟΒΟΡΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ένας άρκαλος μοναχός, αλλά «κάνει οικογένεια όπως κάνει κι ο άνθρωπος και περνά όλη τη ζωή του με το ίδιο ταίρι». (ςτη βιβλιογραφία, πάντως, αναφέρεται ότι ζει σε μικρές ομάδες). Λένε πως είναι καλός νοικοκύρης, πως υπεραγαπά τα παιδιά του και μπορεί να θυσιάσει τη ζωή του για να τα προστατέψει. Λένε, ακόμη, πως δεν κοιμάται ποτέ κατάχαμα. Μαζεύει ξερά φύλλα και άχυρα και τα στρώνει σαν χαλί σ’ όλο το λαγούμι, σ’ όλες τις διακλαδώσεις που σκάβει και τις χρησιμοποιεί σαν εξόδους κινδύνου. Πριν από κάμποσο καιρό ένας άρκαλος είχε «εισβάλει» στο αεροδρόμιο ηρακλείου. ιδέα δεν είχε από αεροπλάνα. Μα μήτε κι οι άνθρωποι του αεροδρομίου είχαν ιδέα από αρκάλους. Κι έτσι κάλεσαν το «βαρύ πυροβολικό» να διώξει τον εισβολέα. Την Ειδική Μονάδα Αντιμετώπισης Καταστροφών! Την περίφημη ΕΜΑΚ. Μάλιστα, την ΕΜΑΚ. Λες κι ο κακομοίρης ο άρκαλος μπορούσε να καταστρέψει κοτζάμ αεροδρόμιο. Την επόμενη μέρα μιλούσαν όλοι για... έναν αγριεμένο (!!!) ασβό που προκάλεσε αναστάτωση. Πάλι καλά που δεν κινητοποίησαν ολόκληρη μεραρχία. Βλέπετε, ο σημερινός άνθρωπος είναι τόσο ξεκομμένος από τη φύση που αρκεί ένα μικρό ποντικάκι να τον κάμει να τρέχει. Όπως αρκεί ένας ξεστρατισμένος άρκαλος για να θέσει σε συναγερμό ολόκληρο σύστημα ασφαλείας. δεν είναι δα και το μεγαλύτερο θεριό του κόσμου ο άρκαλος. Γενικά δεν θεωρείται επικίνδυνος, αν και οι παλιοί καλλιεργητές είχαν πολλούς λόγους να τον φοβούνται. Πρώτα για τα λαγούμια που σκάβει στα χωράφια. Και μετά για την αγάπη του στα παιδιά του. Λένε πως γίνεται επιθετικός προς τον άνθρωπο μόνον όταν έχει μωρά στη φωλιά του. Ποτέ άλλοτε. Μα και τότε πρέπει να σιμώσει κανείς πολύ κοντά στη φωλιά, να νιώσει το ζωντανό πως απειλείται, για ν’ αντιδράσει. Μα και πάλι, σπάνια δαγκώνει. Όπλο μοναδικό είναι τα νύχια του. Κι όσο για τα λαγούμια, Θεός φυλάξοι! Αν μπει σε κήπο, κάνει κανονικές ανασκαφές. Γυρεύει πατάτες, παστανάγλες, μέχρι και κρομμύδια λένε πως τρώει. Αν μπει σε σπαρτά, το ίδιο. Τα κάνει σώπατο. Ξεριζώνει, καταστρέφει. Οι αγρότες του παλιού καιρού σκαρφίζονταν απίστευτα τεχνάσματα για να γλιτώσουν από τους αρκάλους. Επειδή είναι πολύ καθαρό ζώο, άφηναν φρέσκιες κοπριές άλλων ζώων (ή και ανθρώπινα αποπατήματα) κοντά στη φωλιά του. Πίστευαν πως αυτό είναι το μεγαλύτερο κακό που μπορεί να του κάμει κανείς. Να του βρωμίσει τη φωλιά! Γιατί ο κυρ άρκαλος δεν ανέχεται τις ξένες βρωμιές. Ίσως ούτε και τις δικές του. Γι' αυτό λένε πως φτιάχνει... ειδική τουαλέτα σε κάποιο ξεχωριστό λαγούμι κοντά στη φωλιά. Ή βγαίνει παραέξω, κοντά στην πόρτα του λαγουμιού, κι εκεί αφοδεύει. Κάποιοι πιο ευρηματικοί Κρητικοί έβαζαν παλιότερα θειάφι να σιγοκαίει τη νύχτα στις άκρες των κήπων τους. Λέγεται πως η μυρωδιά του θειαφιού κάνει τους αρκάλους να τρέχουν. Κι άλλοι έστηναν παγίδες.

Έτυχε να παρακολουθήσω κάποτε μιαν επιχείρηση... αναζήτησης αρκάλου κι έχω να τη διηγούμαι. δυο χωρικοί είχαν ανα26

καλύψει τη φωλιά του, μια τρύπα κάτω από έναν μεγάλο βράχο. δίπλα ήταν οι κήποι του χωριού κι οι αρκάλοι είχαν βρει έτοιμη τροφή. Μέρα δεν περνούσε που να μη σκάψουν λαγούμια και να μην ξεριζώσουν ντομάτες, πιπεριές, πατατιές. Είδαν κι αποείδαν οι περβολάρηδες, χρησιμοποίησαν όλες τις προσιτές μεθόδους, έστησαν καρτέρια, έκαμαν νυχτέρια, πήραν καραμπίνες στα χέρια τους, έβαλαν παγίδες. Τίποτα! Ο νυκτόβιος άρκαλος ήταν ακατανίκητος. Μια μέρα, λοιπόν, πήραν μπόλικο θειάφι (απύρι το λέμε στην Κρήτη) και πήγαν στη φωλιά. Ήξεραν πως ο άρκαλος κοιμόταν όλη τη μέρα του καλού καιρού και τη νύχτα ξεπόρτιζε για να κηπολοήσει. η μυρωδιά του θειαφιού θα τον ξυπνούσε, θα έτρεχε πανικόβλητος ν’ αναπνεύσει καθαρό αέρα, κι όταν θα έβγαινε από τη φωλιά, θα τον περίμεναν με τη σκανδάλη του κυνηγετικού στο χέρι. Κι επειδή ήξεραν πως ο άρκαλός τους το είχε δίπορτο, βρήκαν και δεύτερη τρύπα στο πλάι, γύρω στα δέκα μέτρα απόσταση από την πρώτη. Καρτέρι κι εκεί... Άναψαν φωτιά και στις δυο εισόδους, έσπρωξαν τα κάρβουνα προς τα μέσα, έβαλαν το θειάφι πάνω στα κάρβουνα. Περίμεναν, περίμεναν, τίποτα! Κι όταν πέρασε κάμποση ώρα άσκοπης αναμονής σηκώθηκαν κι έφυγαν. «Μάλλον θα έχει κι άλλη πόρτα η φωλιά» είπαν περίλυποι. δεν έμαθα τι απέγινε, αν και υποψιάζομαι. Οι περβολάρηδες θα συνέχισαν να καλλιεργούν τα κηπικά τους, ο άρκαλος θα συνέχισε να διεκδικεί το μερίδιό του, οι πρώτοι θα συνέχισαν να καταδιώκουν τον δεύτερο, όπως ακριβώς γίνεται πάντα. Έτσι πορεύεται ο άνθρωπος στη φύση από την εποχή που εμφανίστηκε ως είδος, έτσι πορεύεται κι η φύση. Με τις ισορροπίες της! Μια βγαίνει νικητής ο άνθρωπος, μια ο άρκαλος. Γιατί, είναι αλήθεια, εμείς οι άνθρωποι τους αδικήσαμε τους αρκάλους. Ξεχάσαμε πως είναι κι αυτοί συγκάτοικοί μας σε τούτο τον όμορφο πλανήτη. Πως έχει κι η άγρια ζωή δικαιώματα... Κατά καιρούς το δέρμα τους ήταν εμπορεύσιμο, όπως γίνεται ακόμη και σήμερα σε μερικές χώρες, ενώ σε άλλες περιοχές του κόσμου είναι περιζήτητο και το κρέας τους. διάβασα κάπου πως κάθε χρόνο θυσιάζονται εκατομμύρια αρκάλοι στην Κίνα. Εκεί, λένε, το κρέας τους χαίρει μεγάλης εκτίμησης. δεν ξέρω αν είναι αλήθεια, αλλά δεν έχω και λόγους να το αμφισβητήσω. Εδώ, στην Κρήτη, αλλά και σε πολλές άλλες περιοχές της Ελλάδας, οι παλιοί πρακτικοί γιατροί αναζητούσαν επίμονα λίπος από αρκάλους. Το είχαν πάντα στο δισάκι με τα γιατρικά και το θεωρούσαν φάρμακο για δερματολογικές και ρευματικές παθήσεις. Και οι τρίχες της προβιάς τους ήταν περιζήτητες κάποτε. Τις αγόραζαν όσο-όσο οι ζωγράφοι. Λένε πως με τις αρκαλότριχες γίνονται τα καλύτερα πινέλα. Ακούγεται σαν απειλή: «Θα σου κάμω τον άρκαλο». Είναι μια παλιά παροιμία, όχι πολύ γνωστή σήμερα, και λέγεται σε περιπτώσεις που κάποιος θέλει να συνετίσει ή να φοβίσει τον συνομιλητή του. Άγνωστο από πού προήλθε. Από τις καταστροφές που προκαλεί το ίδιο το ζώο στις καλλιέργειες; Από το ανελέητο κυνηγητό του ανθρώπου; Άγνωστο!

Γκραβούρες του 18ου και του 19ου αιώνα από την ιστοσελίδα: http://melesleblaireau.blogspot.gr, που υπερασπίζεται τα δικαιώματα της άγριας ζωής και, ειδικότερα, του ασβού.

«Βρωμεί σαν τον άρκαλο». η δυσοσμία του νυκτόβιου θηλαστικού είναι... παροιμιώδης! Φαίνεται πως η φύση τον προί κισε με αυτό το φοβερό όπλο. Και το χρησιμοποιεί κάθε που κινδυνεύει. Γούρνα μου πελεκητή- μαρμαρένια και χυτή πάει ο άρκαλος να πιει. Μήτ' ο άρκαλος χορταίνει μήτε το γουρνί στερεύει. (Το δισκοπότηρο) Αρκαλότρυπα. Είναι η φωλιά του αρκάλου. Είναι, όμως, και το μικρό σκοτεινό σπίτι: «Επήρε, λέει, προίκα ένα σπίτι; - Ναι, μιαν αρκαλότρυπα του δώκανε» (Λεξικό Πιτυκάκη). Λέγεται και αρκαλοθυρίδα. Και αρκαλιά (αρκαλέ στη δυτ. Κρήτη). Αρκαλόχωμα: Χώμα λεπτόκοκκο σαν σκόνη. ςυνήθως τέτοιο χώμα υπάρχει στην είσοδο της αρκαλότρυπας. Αρκαλοπαγίδα (και αρκαλοδαγκάνα). Μεγάλη σιδερένια ή ξύλινη παγίδα που τη στήνουν κοντά στις αρκαλότρυπες. Αρκαλόποδας (Το αναφέρει ο Ξανθινάκης): «άνθρωπος με κοντά πόδια». Το αναφέρει ο ςητειακός Γιάννης Κριτσωτάκης: Ποπανωθιός στα γόνατα, ποκατωθιός στο φάλι είναι η αρκαλότρυπα που μπαίνουν οι αρκάλοι... Ο άρκαλος παντρεύτηκε και πήρε τη ζουρίδα και τση 'πεψε χαιρετισμό μια συκοπιτταρίδα. Πάρε τονε, ζουρίδα μου, μα νοικοκύρης είναι. Το Μάη μπαίνει στα κουκιά, τον Αύγουστο στ’ αμπέλι, τον αποδέλοιπο καιρό στην τρύπα μπαινοβγαίνει. (Από τα Ριζίτικα του ςταμάτη Αποστολάκη). Άρκαλος. Ο άγριος. Και ο κλέφτης. Αλλά και ο νυκτόβιος (πιο συνηθισμένο). Κάποτε - κάποτε κι ο δύσοσμος!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

(ενδεικτικές αναφορές) Αρκαλοκέφαλο (Κασταμονίτσα - συνηθισμένο και σε πολλές άλλες περιοχές της Κρήτης). Αρκαλιά (Βιάννος), Αρκαλέ και Αρκαλότρυπα (ςελλιά Αγίου Βασιλείου). Αρκαλίδια (Ξενιάκο ηρακλείου) Αρκαλόβουνο (Κάμπος Χανίων) Αρκαλοβούνια (ςελλί ρεθύμνου) Αρκαλιές (Λαμπινή, Χόντρος Βιάννου και σε πολλές άλλες περιοχές) Αρκαλοκόλυμπος (ςυκολόγος Βιάννου) Αρκαλόνερο (ςπήλι) Αρκαλοχαράκι (Ακούμια), Αρκαλοχαράκους (Μουρνέ)

Μάλλον δεν έχει σχέση με τον άρκαλο ο αναπτυσσόμενος οικισμός (σημαντική κωμόπολη σήμερα). Ο ςπανάκης σημειώνει (Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων): Το τοπωνύμιο πιστεύεται ότι οφείλεται στον άρκαλο, όπως λέγεται ο ασβός στην Κρήτη, που ζει στην περιφέρεια του χωριού. Αλλά το τοπωνύμιο αναφέρεται σε έγγραφο του 1394 Arcolecorio (ΕΙ. Santschi, Regestes des arrêts civils etc., σελ. 339). Ο γραφέας σχετίζει το τοπωνύμιο με το κοινότατο επώνυμο παλαιότερα Αρκολέος και είναι πιθανόν το τοπωνύμιο να είναι ανδρωνυμικό και να προέρχεται από τον πρώτο οικιστή Αρκολέο. Ο λαός, μη γνωρίζοντας την προέλευση του ονόματος, νόμισε πως έχει σχέση με τον άρκαλο. Όμως το 1577 αναφέρεται στην επαρχία Ρίζου ή Μπελβεντέρε από τον Fr. Barozzi, Arcaloghori Apano, Argaloghori Cato. Από τον Καστροφύλακα αναφέρεται ένας ενιαίος οικισμός Arcaloghori... Αντιγράφω από άρθρο του ςτέφανου Κατσουλέα, Αρχαιοπινή ονόματα φυτών και ζώων εις τα κρητικά ιδιώματα (Πεπραγμένα Δ' Κρητολογικού Συνεδρίου, 1976): Ο άρκηλος του Αιλιανού, που εσήμαινε το μικρό τιγράκι, έγινε δωρικότερα άρκαλος στα κρητικά ιδιώματα, όνομα που πήρε ο ασβός...

Ο ΜΥΘΟΣ

Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα

Ακόμη αντηχούν στ' αυτιά μου τα λόγια του μύθου. Τον είχα ακούσει παιδί, μαζί με άλλους πολλούς. Οι μύθοι δίδασκαν τότε τον κόσμο: Γιατί ο άρκαλος βγαίνει σεργιάνι τη νύχτα, γιατί ο σκαντζόχοιρος είναι ντυμένος με αγκάθια, γιατί κλαίει η Μελισσαντρού και ρίχνει τα πέταλα των λουλουδιών της, γιατί κι εκείνο το παράξενο πουλί, η δεκαοχτούρα, επαναλαμβάνει συνεχώς τον αριθμό δεκαοχτώ στο λυπητερό κελάδημά του. Οι άνθρωποι του παλιού καιρού μιλούσαν με παραβολές και παραμύθια. Όλα τα εξηγούσαν με τον τρόπο τους. Τα άψυχα αποκτούσαν ψυχή, τα άλαλα αποκτούσαν φωνή, όλα φαίνονταν απλά και μυστηριώδη συνάμα. Οι παραμυθάδες είναι προικισμένοι άνθρωποι. δεν λένε ποτέ δυο φορές το ίδιο παραμύθι. Ή, κι αν ακόμη το πουν, το μεταπλάθουν, προσθέτουν επεισόδια, αφαιρούν περιστατικά. Έτσι κι οι παραμυθάδες των παιδικών μας χρόνων. Κάμποσες φορές άκουσα τον μύθο του αρκάλου. Τη μια η αφήγηση κράτησε ένα-δυο λεπτά. Τη δεύτερη είχε γίνει... ολόκληρη ιστορία! Την πρώτη απευθυνόταν σε μεγάλους. Τη δεύτερη σε παιδιά. Μεταφέρω, λοιπόν, μεταπλασμένο τον μύθο, όπως τον θυμούμαι ύστερα από τόσα χρόνια:

νθρωπος ήτανε μαθές κι ο Άρκαλος. Τέτοιον ομορφάνθρωπο δεν είχε βγάλει η πλάση. Μα πού να τον δει κανείς; Ποτέ του δεν ξεπόρτιζε τη μέρα, την πιο πολλή ώρα την περνούσε στην κλίνη του. Κι όταν νύχτωνε γινόταν ένα με το σκοτάδι, χανόταν στους δρόμους, μήτε η ανάσα του ακουγόταν μήτε το ζάλο του. Λέγανε πως από παιδί γύριζε τα σπίτια και τα χωράφια των ανθρώπων κι έκλεβε τους ξένους κόπους. Αυτός έτρωε τα πρώτα γεννήματα της γης, δροσερικά και φρούτα. Άλλοι λέγανε πως έσκαφτε όλη τη νύχτα και γύρευε λογάρι. Μα το λογάρι, παιδί μου, δεν βρίσκεται όπου κι όπου. Ένας αράπης το φυλάσσει σε σπήλιο βαθύ και μόνο μια μέρα του χρόνου το βγάζει και το απλώνει στον ήλιο, τη μέρα της Μυλιαργούσας, στις δυο του Φλεβάρη. Έτσι περνούσαν τα χρόνια, ο Άρκαλος μεγάλωνε, μέχρι που έγινε άντρας ξετελεμένος. Καημό μεγάλο το είχε η μάνα του. δεν άντεχε τα λόγια του κόσμου. Άλλοι λέγανε πως ο γιος της ήτανε νεραϊδοπαρμένος, άλλοι πως τον είχαν πειράξει τα δαιμονικά και κρυβόταν κι άλλοι πως θα τον φάνε τα φαντάσματα έτσι που δεν καταλαγιάζει τη νύχτα. Τον έπιασε με το καλό, τον έπιασε με το κακό, «δε θα το ξανακάμω, μάνα», της έλεγε και το άλλο βράδυ πάλι τα ίδια. Ένα πρωινό, λοιπόν, λίγο πριν ξημερώσει, γροικά η γριά χαρχάλεμα στην πόρτα της. Άναψε τον λύχνο, έτρεξε. Και τι να δει; Ένα φάντασμα στεκόταν στο κατώφλι. Φοβήθηκε η κακομοίρα και μέσα στην τρομάρα της αρπάζει το σταμνί από τον σταμνοστάτη -γεμάτο νερό ήταν- και του το πετά κατακέφαλα. Χίλια κομμάτια έγινε το σταμνί, χίλια και η

κεφαλή του γιου της. Γιατί δεν ήταν φάντασμα εκείνο το μαύρο ξωτικό που στεκόταν στην πόρτα. Ο γιος της ήταν. Όλη τη νύχτα έσκαβε και το πρωί ήταν χωμένος μέσα στη σκόνη. Πώς να τον γνωρίσει η κακομοίρα η μάνα; Μόλις κατάλαβε το κακό που είχε κάμει έβαλε τις φωνές: - Παναγία μου, πρόφταξε και γίνηκα φόνισσα! δερνόταν, τραβούσε τα μαλλιά της, έσκιζε τα στήθια με τα νύχια της, μοιρολογούνταν, αλλά άμα φύγει μια ζωή δεν γυρίζει πίσω. Ήταν τόσο δυνατές οι κραυγές της που έφταξαν ως την άκρα του κόσμου. Άστραψε ο ουρανός, ακούστηκε βρούχος μεγάλο και μέσ' από το σκοτάδι φανερώθηκε μια μαυροφόρα γυναίκα. - Ποιον μοιρολογάσαι, κερά μου; - Τον γιο μου, τον μοναχογιό και τ' άξιο παλικάρι. Να μη σου τα πολυλογώ, παιδί μου, η μαυροφορεμένη γυναίκα πρέπει να ήταν η Παναγιά. ςπλαχνίστηκε τη φόνισσα κι έτρεξε. Έσκυψε, έπιασε το χέρι του σκοτωμένου κι αυτός άρχισε αμέσως ν' ανοιγοκλείνει τα μάτια του. - Πάρε τούτη τη γούνα, του είπε. Είναι η ευχή μου μαζί κι η κατάρα μου. Ευχή γιατί θα τη φορείς να μην κρυώνεις και κατάρα γιατί θα θέλουν όλοι να σου την κλέψουν. Έτσι κι έγινε. Αναστήθηκε ο σκοτωμένος, αλλά άνθρωπος δεν ξανάγινε. Έτσι γεννήθηκε το μιαρό που ξέρομε, ο άρκαλος. Φορεί τη γούνα κι όλη τη νύχτα γυρίζει. Γι' αυτή τη γούνα τον σκοτώνουν. Για να του την πάρουν. Μα και τώρα που γίνηκε ζώο δεν τις έχει ξεχάσει τις παλιές του συνήθειες. Κλέβει, σκάφτει, ανοίγει λαγούμια και χώνεται. Κι ούτε την ομορφιά του την έχει χάσει.

Μια ακόμη ωραία διήγηση, ένας μύθος που ίσως πλάστηκε για να εξηγήσει τα πράγματα, μα και για να μεταφέρει τις αξίες της κοινωνίας που τον δημιούργησε. Ο Άρκαλος παρέκλινε. Και τιμωρήθηκε. Όπως τιμωρήθηκε κάποτε η άσκεφτη Αράχνη κι έγινε έντομο, όπως τιμωρήθηκε η Αλκυόνη κι έγινε πουλί. Βαθιές είναι οι ρίζες του πολιτισμού που ξέρει να μιλά με τους μύθους. Είναι σα ν' ακούει κανείς - αντίλαλο μακρινό - τη φωνή του Αισώπου. Κι όπως λένε οι μελετητές, οι μύθοι αυτοί είναι οι παλιότεροι που ακούστηκαν σε τούτον τον πλανήτη.* Έτσι καταλάβαινε ο λεγόμενος «πρωτόγονος» άνθρωπος καλύτερα τον κόσμο, έτσι μετέδιδε την εμπειρία και τη γνώση στις επόμενες γενιές. Καθώς ξαναφέρνω στο νου τον ωραίο νέο που μεταμορφώθηκε κάποτε σε άρκαλο θυμάμαι τον ποιητή που γύρεψε στις λέξεις το βάθος των πραγμάτων. Τον Γιώργο ςεφέρη: Κι αν σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή γιατί είναι αμίλητη και προχωράει· στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο μνησιπήμων πόνος. Χ

*Πόσο ωραία είναι η εισαγωγή του καθηγητή Μ. Μερακλή στο βιβλίο του «Τα παραμύθια μας», όπου κάνει μια εκτενή αναφορά στους μύθους για ζώα αποδεικνύοντας ότι οι μύθοι αυτοί αποτελούν ασφαλείς δείκτες της εξέλιξης του ανθρώπου! Κάποτε οι άνθρωποι συμβίωναν με τα ζώα, τα θεωρούσαν μέλη μιας ολότητας, ενός κοινού κόσμου, ενός κοινού πλανήτη.

Παιώνιες, οι παγώνιες της Κρήτης:

Το πανέμορφο ρόδο των κρητικών βουνών, το λουλούδι του μινωίτη θεού... Κείμενο - φωτογραφίες: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ένας θεός της προϊστορικής Κρήτης, ο Παιάων ή Παιήων, της έδωσε τ' όνομά του. Είναι ένα πανέμορφο άνθος που φυτρώνει στα βουνά μας, ίσως το πιο όμορφο απ' όλα τα ενδημικά φυτά της Κρήτης. Η παιώνια! Ανήκει στη μεγάλη οικογένεια των Paeoniacae, που είδη της απαντώνται σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, όμως, φέρει το ελληνικό της όνομα. Μύθοι και παραδόσεις μπερδεύονται με την ιστορία της. Άλλοτε τη συναντούμε σαν φάρμακο στα χέρια των αρχαίων θεραπευτών, άλλοτε σαν υλικό μαγγανειών και άλλοτε παρακολουθούμε μαγικές τελετές με τους πρωταγωνιστές να στέκονται μπροστά στο ιερό φυτό, να το χαιρετούν με δέος και να λένε: «Χαίρε ιερά βοτάνη παιωνία, ότι συ βασιλεύς πασών των βοτάνων».

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

ΟΙ ΠΑΙΩΝΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ην είπαν «ρόδο του βουνού», την είπαν ψηφακιά, πηγουνιά, χιόνα, παγωνιά, και παγώνια. Είδος μιας μεγάλης οικογένειας φυτών που, εδώ στην Κρήτη, φόρεσε τα πιο καλά του χρώματα, τα πιο φωτεινά πέταλα! Το ενδημικό είδος ονομάζεται Paeonia clusii και φυτρώνει μόνο στην Κρήτη και στην Κάρπαθο! Πριν από δυο χρόνια, ανηφορίζοντας για το Οροπέδιο Λασιθίου, είδα ένα μπουκέτο με κρητικές παιώνιες μέσα σε ανθοδοχείο στην Κερά κι άκουσα για πρώτη φορά πως κι αυτό το λουλούδι είναι συνδεμένο με το Θείο Πάθος. Όταν σταυρώσανε τον Χριστό η Παναγία βγήκε απελπισμένη στα βουνά και γύρευε να βρει σε ποια κορφή είχαν στημένο τον σταυρό του μονογενή της. Όπου έπεφταν τα δάκρυά της φύτρωναν αμάραντα. Κι όπου πατούσαν τα πόδια της φύτρωναν παγώνιες. Τα αμάραντα (κοινή ονομασία του φυτού ελίχρυσον) γίνονται χρυσά και δεν μαδούνε κι οι παγώνιες γίνονται κάτασπρες και μαδούνε γρήγορα, ζούνε μόνο λίγο καιρό, γιατί λίγα χρόνια έζησε κι ο Χριστός σε τούτον τον κόσμο. Πολλά και όμορφα έθιμα διατηρήθηκαν σ' αυτό το ορεινό μικροχώρι που το λέγανε κάποτε και Μηνυτή, πολλές και όμορφες παραδόσεις σώθηκαν στα στόματα των ανθρώπων. Το χωριό του φίλου μου του ρουσσέτου (και τόσων άλλων εκλεκτών) διατηρεί ακόμη και σήμερα ένα μεγάλο μέρος από τον πλούτο της λαϊκής παράδοσης που σημάδεψε τη μακρά πορεία του στον χρόνο. Ποτέ δεν θα ξεχάσω τις παραλλαγές για της «Τρίχας το Γιοφύρι» που άκουσα στα τέλη της δεκαετίες του 1980 στο καφενείο του κυρ ηλία (μαζί με άλλες υπέροχες ιστορίες), ποτέ δεν θα ξεχάσω το πρωτοχρονιάτικο κέρασμα της βρύσης, μα ούτε και τα λουλούδια του Άϊ Γιάννη του ριγολόγου με τις ολοφάνερες απηχήσεις μιας αρχαιότερης δεντρολατρικής συμπεριφοράς. Περί παιώνιας ο λόγος, λοιπόν. Από την ίδια περιοχή, από το Καρφί των λασιθιώτικων βουνών, ήρθε πάλι φέτος μια υπέροχη ανθοδέσμη στα χέρια της κ. Θεανώς Μεταξά. Μου το είπε με καμάρι στα τέλη του Μάρτη. Κάποιοι άνθρωποι μπορούν να βρίσκουν χαρά στα θαύματα της φύσης. Κι αυτή τη χαρά θέλουν να τη μοιράζονται. Μοιραστήκαμε κι εμείς τη μαγεία που προσφέρει στα ανθρώπινα μάτια το μαρταπριλιάτικο άνθος της Παναγιάς. η παιώνια! Κι ευχαριστούμε την κυρία Θεανώ που μας πρόσφερε τη χαρά να ακουμπήσομε το ολάνθιστο θαύμα της κρητικής άνοιξης.

Παιώνια, η ακριβοθώρητη! Ε, λοιπόν ναι: Υπάρχουν και φυτά... προνομιούχα! Άλλα τα προίκισε η φύση με ομορφιές κι αρώματα κι άλλα τα στόλισε ο άνθρωπος με μύθους, θρύλους και παραδόσεις. Φυτά και δέντρα συνδέθηκαν με το Θείο Πάθος, άλλα με τη γέννηση του Θεανθρώπου, άλλα με τους βίους των αγίων (περίφημες είναι οι αμέτρητες ιστορίες που ακούγονται στην Κρήτη για πλατάνια κάτω από τα οποία κάθισαν οι Άγιοι δέκα, ελιές που κάτω από το πυκνό φύλλωμά τους βρήκε απόσκιο ο Παύλος και δίδαξε). Έτσι και τούτο το υπέροχο άνθος των κρητικών βουνών, η παιώνια. Λουλούδι της Παναγιάς σήμερα, λουλούδι του Απόλλωνα κάποτε και πάντα φυτό των ορεσίβιων, των βοσκών και των οδοιπόρων. Αν μου ζητούσαν να διαλέξω ένα επίθετο για τούτο

το κατάλευκο θαύμα που κάνει πιο όμορφες πολλές από τις ημιορεινές και τις ορεινές περιοχές της Κρήτης, θα διάλεγα το ακριβοθώρητη. Παιώνια η ακριβοθώρητη! δεν είναι και τόσο εύκολο να τη δει κανείς. Φυτρώνει σε υψόμετρο πάνω από 350 μ., μα πιο συχνά τη συναντούμε να ζει σε μικρές ομάδες στις σκιερές πλαγιές των βουνών, σε ασβεστολιθικά πετρώματα, μέχρι και 1600 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Θυμάμαι που κάποτε, στα παιδικά μου χρόνια, είχα βρεθεί σε μια συστάδα φυτών σ' ένα αγριοτόπι της Μεσάδας (τοπωνύμιο της Κασταμονίτσας, στις πηγές του Αποσελέμη) κι ένιωσα σαν να ανακάλυπτα έναν καινούργιο κόσμο, πανέμορφο! Ήταν διακοπές του Πάσχα, έκοψα ένα ματσάκι λουλούδια και τα πήγα στις γυναίκες που στολίζανε τον επιτάφιο... δεν ήξερα τότε ότι στα ημιορεινά και τα ορεινά μας χωριά οι στολίστρες του συμβολικού θεϊκού τάφου τρελαίνονταν όταν έβρισκαν άνθη παιώνιας. δεν έχει τύχει να δω παιώνιες σε άλλες περιοχές του κόσμου. Μόνο σε φωτογραφίες και (κυρίως) σε παλιές χαλκογραφίες ή χρωμολιθογραφίες που με μαγεύουν. Αν είναι όμως κι άλλες σαν και τούτες που ξέρομε στην Κρήτη, τότε... μάλλον έχουν δίκιο εκείνοι που τις κατατάσσουν ανάμεσα στα ωραιότερα φυτά του πλανήτη. Όπως είχαν δίκιο κι εκείνοι που βρήκαν την πιο ακτινοβόλο θεότητα του αρχαίου κόσμου να της χαρίσουν την παιώνια: τον Απόλλωνα! η κρητική παιώνια έχει συνήθως κατάλευκα άνθη, σαν το χιόνι. Γι' αυτό τη λένε και χιόνα σε κάποιες περιοχές της Ανατολικής Κρήτης. Υπάρχουν, όμως, και παιώνιες με ερυθρές αποχρώσεις. ςτο θαυμάσιο βιβλίο των J. Fielding, N. Turland και Br. Mathew, Flowers of Crete (2005) αναφέρεται ότι το γένος Paeoniacae περιλαμβάνει ένα από τα ομορφότερα φυτά της κρητικής χλωρίδας, την Paeonia clusii. Οι ίδιοι ερευνητές μας δίνουν μια πολύ καλή περιγραφή του φυτού (σελ. 317-318): «Τα μεγάλα λουλούδια έχουν σχήμα κούπας και μυρίζουν υπέροχα, κανέλλα ή μοσχοκάρυδο ή και τα δύο. δυστυχώς τα εκπληκτικά αυτά λουλούδια ζουν λίγο. ςυνήθως έχουν άσπρα πέταλα που περιβάλλουν κίτρινους στήμονες και κόκκινα στίγματα, αλλά σε κάποιους πληθυσμούς, σε περιοχές της οροσειράς της δίκτης, φύονται σε διάφορους βιότοπους, ακόμη και ελαιώνες, και έχουν λουλούδια σε τόνους του ροζ. Κάποια είναι πολύ ανοιχτά ροζ, άλλα έχουν πέταλα με βάση το ροζ αλλά είναι λευκά, και κάποια είναι έντονα ροζ, το χρώμα του βατόμουρου, και κρεμ».

Ο Κρητικός θεός Παιάων Ένας Κρητικός θεός του αρχαίου κόσμου έδωσε τ' όνομά του στην Παιώνια: ο Παιάων ή Παιήων, που «αργότερα έγινε Παιάν, δεύτερο όνομα του Απόλλωνα» (J. Chadwick, Μηκυναϊκός κόσμος, σελ. 203). Έγινε, όμως, και Παίων «όνομα και ιατρός» κατά τον σπουδαίο λεξικογράφο, τον ησύχιο, που συμπληρώνει: «ο δε αλαλαγμός παιωνισμός. Γράφεται δε και παιανισμός». Λίγα πράγματα ξέρομε σήμερα για τον Παιάονα. Αναφέρε-

ΥΠΕΡ

ται στις πήλινες πινακίδες της Κνωσού και φαίνεται πως λατρευόταν ως θεός - θεραπευτής στα χρόνια της όψιμης χαλκοκρατίας. η Monique Gerard - Rousseau, (Les mentions religieuses, σελ. 164-165) παραθέτει τις πινακίδες KN V 52, KN C 394. 3, KB Fp 354, όπου αναφέρεται ο Παιάων μαζί με άλλες θεότητες του προϊστορικού κόσμου. Θα αναφερθούμε περιληπτικά σε μιαν απ' αυτές, την KN V 52. Βρέθηκε τεμαχισμένη, αλλά οι αρχαιολόγοι που τη συγκόλλησαν διάβασαν, μαζί με το όνομα του Παίωνα, την Πότνια Αθηνά, τον Ποσειδώνα και τον Ενυάλιο. Όπως φαίνεται και από τις άλλες συναφείς πινακίδες, στις θεότητες αυτές προσφέρονταν δώρα. Ας σημειώσομε εδώ ότι από τα μακρινά χρόνια της προϊστορίας οι άνθρωποι έκαναν προσφορές στους θεούς τους. Όπως κάνουν και σήμερα, άλλες φορές για να ζητήσουν την εύνοια και τη συμπαράστασή τους και άλλες για να τους ευχαριστήσουν. Ο Παιάων ήταν ένας από τους αποδέκτες των προσφορών, που αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στο ανθρώπινο και το θείο. Κάπου εκεί, στα χρόνια που ακολούθησαν τη μινωική παρακμή, χάνονται τα ίχνη του Παιάονα. Θα τον συναντήσομε αιώνες μετά στην ομηρική ποίηση. ςτην εποχή του Ομήρου δεν ήταν απίθανο να περπατήσει ένας θεός ανάμεσα στους ανθρώπους. Ούτε να φιλονικήσει μαζί τους ούτε να τσακωθεί με

ΑΝΟιΞη 2016

άλλους θεούς. Κάποτε, λέει, λαβώθηκε ο Πλούτων (ο Άδης, ο θεός του Κάτω Κόσμου). Ο μύθος λέει πως τον είχε τραυματίσει ο ηρακλής τότε που ο μυθικός λαϊκός ήρωας είχε αποφασίσει να κατεβεί στον Κάτω Κόσμο. Ο Άδης, που δεν ήθελε να διαταράσσουν οι ζωντανοί τη γαλήνη του βασιλείου του, αντιστάθηκε, δεν τον άφηνε να μπει. Κι ο ηρακλής, που δεν καταλάβαινε από τέτοια, τον σημάδεψε με το τόξο και τον τραυμάτισε στον ώμο. Έτρεξε, λοιπόν, ψηλά στα παλάτια του δία γυρεύοντας γιατρειά. Ας αφήσουμε, όμως, τον ίδιο τον Όμηρο να μας αφηγηθεί: «ςτ' αρχοντικό του δία στον Όλυμπο, το μέγα, ανέβη κι είχε πίκρα τρανή που τον πιρούνιζαν οι πόνοι, τι η σαγίτα μέσα τον είχε βρει στο στέριο του τον ώμο και πονούσε...». ςτον Όλυμπο, κοντά στον δία και στους άλλους μεγάλους θεούς, βρισκόταν και ο Παιήων. Αυτός ανέλαβε να γιατρέψει τον Άδη: «Τότε ο Παιήονας, απιθώνοντας πα στην πληγή βοτάνια μαλαχτικά με μιας τον έγιανε...» (Ιλιάδα, Ε 398 - 403, μετάφρ. Καζαντζάκη - Κακριδή).

Τα μεγάλα λουλούδια έχουν σχήμα κούπας και μυρίζουν υπέροχα, κανέλλα ή μοσχοκάρυδο ή και τα δύο. Δυστυχώς τα εκπληκτικά αυτά λουλούδια ζουν λίγο.

ΟΙ ΠΑΙΩΝΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Γιατρός των θεών ή θεός και ο ίδιος; Όσοι έγραψαν μέχρι σήμερα για την παιώνια και τον Παιήονα τονίζουν πως ήταν ο γιατρός των θεών. Νομίζω πως δεν είναι και τόσο σωστό. Ο Παιήων δεν ήταν απλός γιατρός των θεών. Ήταν θεός και ο ίδιος. Κι αν θέλομε να ξετυλίξομε το νήμα από την αρχή, θα πρέπει να γυρίσομε πολλούς αιώνες πίσω, στους θεούς του μινω-μυκηναϊκού κόσμου, στον Παιάονα των κνωσιακών πινακίδων. Τα τέλη της δεύτερης προ Χριστού χιλιετίας ήταν εποχή μετάβασης. Ένας νέος κόσμος γεννιόταν. Πολλοί από τους θεούς του παλιότερου κόσμου, του μινωικού, εντάχθηκαν σταδιακά στον καινούργιο. Άλλοι ξεχάστηκαν κι άλλοι ενσωματώθηκαν στη λατρεία των λαμπρών ελληνικών θεϊκών μορφών που αποτέλεσαν το μεταγενέστερο δωδεκάθεο. Ξέρομε, ας πούμε, ότι κάποτε υπήρχε μια γυναικεία θεότητα με τ' όνομα δία κι άλλη μια με το όνομα Ποσειδάεια. Ήταν τα γυναικεία αντίστοιχα του δία και του Ποσειδώνα. Οι δυο αυτές θεότητες δεν αναφέρονται καθόλου στα ιστορικά χρόνια. Όπως δεν αναφέρεται ούτε η Πότνια (Κυρία) του Λαβυρίνθου, ούτε η Πότνια ςιτώ (του σίτου), ούτε η ιέρεια των Ανέμων. Ο Παιάων δεν χάθηκε εντελώς από τον μύθο. η αναφορά του στην πρώιμη λογοτεχνία των Ελλήνων το δείχνει. Ο Όμηρος, που έχει ενσωματώσει ένα απίστευτο πλήθος τοπικών παραδόσεων στα έπη του, μαζί με τις σπουδαίες καταβολές του μινω-μυκηναϊκού κόσμου, γνωρίζει πολύ καλά τον ρόλο του Παιήονα. Ο θεός - θεραπευτής που αναφέρει δεν κάνει θαυματουργικές ιάσεις. Γιατρεύει με τα βότανα της γης. Μετά τον Όμηρο ο Παιήων χάνεται σχεδόν από το προσκήνιο ή απλώς... γίνεται επίθετο (όπως είπαμε ήδη) και συνοδεύει τον Απόλλωνα. Όχι τον Απόλλωνα ως αφέντη του φωτός, αλλά ως θεό - θεραπευτή. Ο μινωίτης θεός ενσωματώνεται στη λατρεία του γιού της Λητώς. Το σημείωσα κάποτε στην Κρητική Μυθολογία: «η επίδραση των προϊστορικών θρησκευτικών παραδόσεων στη λα-

τρεία του Απόλλωνα, όπως διατηρήθηκε σ' ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, δημιουργεί έναν ιδιότυπο και πανίσχυρο θεό που άλλοτε διατηρεί την ιδιότητα του θεραπευτή, άλλοτε ηλιακά χαρακτηριστικά και άλλοτε τη βλαστική ιδιότητα. Ο Απόλλων - Υάκινθος αποτελεί απλώς επιβίωση αυτών των βλαστικών ιδιοτήτων [...] η βλαστική (άρα και γονιμική) προέλευση της λατρείας του φανερώνεται από τις ίδιες τις ονομασίες του: Απόλλων Θαργήλιος, ωρομέδων, Έναγρος, Αρότριος» (Ν. Ψιλάκης, Κρητική Μυθολογία, εκδ. Καρμάνωρ, 1995, σελ. 114). Και, βέβαια, ας μην ξεχνάμε τον ςτυρακίτη Απόλλωνα (από το φυτό ςτύραξ) που λατρευόταν στην Κρήτη. ςτο λαμπερό πρόσωπο του θεού του φωτός ενσωματώθηκαν παλιότερες τοπικές θεότητες. ςτα μεταγενέστερα χρόνια ο Απόλλων κυριάρχησε ως μια από τις πιο σημαντικές μορφές του ελληνικού πανθέου. Θεός της μουσικής και της αρμονίας, θεός της μαντικής και των καθαρμών, μα και ιατρός. Κάμποσους αιώνες μετά τον Όμηρο, ο σπουδαιότερος γιατρός του αρχαίου κόσμου, ο ιπποκράτης, θυμάται τον θεό - θεραπευτή και τον αναφέρει στον όρκο του: «Όμνυμι Απόλλωνα ιητρόν και Ασκληπιόν και Υγείαν και Πανάκειαν και θεούς πάντας τε και πάσας, ίστορας ποιεύμενος, επιτελέα ποιήσειν κατά δύναμιν και κρίσιν εμήν όρκον τόνδε και ξυγγραφήν τήνδε». (Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον ιατρό και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και σε όλους τους θεούς και επικαλούμαι τη μαρτυρία τους να τηρήσω πιστά, κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αυτόν τον όρκο και αυτή τη γραφή...)

Όμιλοι μυθικών ιατρών! Υπάρχει, όμως, και μια λεπτομέρεια που φαίνεται ασήμαντη, αλλά μπορεί και να μην είναι: Ο διοσκουρίδης, αυτός ο σπουδαίος γιατρός του αρχαίου κόσμου, παραθέτει διάφορες άλλες ονομασίες της παιώνιας (γλυκοσίδη, αγλαόφωτις, πετάροβο). Ανάμεσα σ' αυτές είναι μια φαινομενικά περίεργη. Οι παιώνιες ονομάζονταν και ιδαίοι δάκτυλοι! Από τη μυθολογία, όμως, ξέρομε ότι

«Διώκει δαίμονας, θεραπεύει παν πάθος ζώου, συν τη τροφή κοπείσα και μιγνυμένη. Απελαύνει και θηρίων ιοβόλων απειλήν οινομέλιτι διδομένη, ρύεται δε και τους από φαρμάκων δηλητηρίων προειλημμένους εσθιομένη…».

ιδαίοι δάκτυλοι ονομάζονταν οι σύντροφοι του βρέφους - δία, γεννημένοι κι αυτοί στην Κρήτη. Είχαν φυτρώσει από τα δάκτυλα της ρέας, όταν, κατά την ώρα των ωδίνων, τα κάρφωσε στο χώμα. Και ένας απ' αυτούς τους ιδαίους δακτύλους ονομαζόταν Παιωναίος (συνήθως γράφεται Παιοναίος)! Θα μπορούσε να θεωρηθεί απλή σύμπτωση αν δυο από τους αδελφούς του δεν ονομάζονταν ιάσιος και Ακεσίδης. δεν χρειάζεται να πούμε ότι οι λέξεις ίασις και άκεσις, από τις οποίες προέρχονται τα δυο ονόματα, δηλώνουν τη θεραπεία, ή μάλλον την αποκατάσταση της υγείας! Το ίδιο και το ρήμα παίω. Θεραπεύω σημαίνει κι αυτό, σύμφωνα με τον ςχολιαστή του Ομήρου (Ευστάθιος, ιι, 1, 212, 13)!

ΥΠΕΡ

Ο μύθος απηχεί πιθανότατα τις ομάδες των προϊστορικών μεταλλουργών. Μεταλλουργοί ήταν και οι ιδαίοι δάκτυλοι των ελληνικών μύθων. ςτις μακρινές εποχές της προϊστορίας η γνώση της κατεργασίας των μετάλλων αποτελούσε προνόμιο πολύ μεγάλο και προσέδιδε κύρος και δύναμη. Όπως και η γνώση των θεραπευτικών πρακτικών. Θα παραθέσω πάλι ένα απόσπασμα από την Κρητική Μυθολογία (σελ. 51): «Οι γόητες ιδαίοι δάκτυλοι ασχολούνταν και με άλλου είδους μαγγανείες· φαίνεται πως στα πρώτα στάδια της κοινωνικής οργάνωσης ασκούσαν και το ιατρικό λειτούργημα [...] Το σπήλαιο Αρκαλοχωρίου, που αποτελούσε χώρο δράσης μεταλλουργών, διεδραμάτιζε μέχρι και τις πολύ πρόσφατες εποχές έναν σημαντικό ρόλο στην τοπική παράδοση. Οι γυναίκες πήγαιναν εκεί για να γεννήσουν επειδή οι πέτρες του εθεωρούντο λυτρωτικές και ιαματικές. ςυχνά μάλιστα κατασκεύαζαν και φυλακτά από τις πέτρες του σπηλαίου...».

◗◗

ΑΝΟιΞη 2016

«Χαίρε ιερά βοτάνη, παιωνία, ότι συ βασιλεύς πασών των βοτάνων...» Τι είναι, λοιπόν, η παιώνια, αυτό το πολυσυζητημένο φυτό, που το βρίσκομε ως γιατρικό σε πολλούς συγγραφείς του αρχαίου κόσμου; Πολύ απλά, είναι το φυτό του Παιάονα! Το αναφέρει ένα ανώνυμο κείμενο που αποδίδεται στον διοσκουρίδη (ο κώδικας της Μαδρίτης): Την είπαν Παιώνια επειδή την ανακάλυψε ο Παίων (Παιωνία εκλήθη διά το τον Παίωνα ταύτην ευρηκέναι…) δεν είναι η πρώτη φορά που οι μύθοι δίνουν ερμηνείες στα πράγματα. Αξίζει, όμως, να μείνομε για λίγο στον κώδικα της Μαδρίτης, ένα πολύ σημαντικό κείμενο, επειδή αποκαλύπτει την έλξη που ασκούσε η παιώνια στον αρχαίο κόσμο (ed. K.O. Zuretti, Codices Hispanienses -Catalogus codicum astrologorum Graecorum, 11.2. Brussels: Lamertin, 1934: 164-167). Αντιγράφει τον διοσκουρίδη, αλλά προσθέτει μαγικές επικλήσεις και μαγικές τελετουργίες που έχουν ως επίκεντρο το φυτό του Παιάoνα!

ΟΙ ΠΑΙΩΝΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ιδού μερικές από τις μαγικές ιδιότητες που αποδίδονται στο φυτό: «διώκει δαίμονας, θεραπεύει παν πάθος ζώου, συν τη τροφή κοπείσα και μιγνυμένη. Απελαύνει και θηρίων ιοβόλων απειλήν οινομέλιτι διδομένη, ρύεται δε και τους από φαρμάκων δηλητηρίων προειλημμένους εσθιομένη…». Εκτός από θεραπευτικό βοτάνι, λοιπόν, είναι μαγικό φυτό που μπορεί να λύσει ακόμη και... τα μάγια (μαγικούς καταδέσμους). η συνταγή που πρέπει να ακολουθήσει πιστά το θύμα των καταδέσμων αναφέρεται στον κώδικα: Να φτιάξει αφέψημα με τα φύλλα της, να λουστεί... Πρώτα, όμως, πρέπει να τηρήΑπεικονίσεις της παιώνιας σε χειρόγραφα. Πάνω αριστερά, παιώνια από ιταλική έκδοση του διοσκουρίδη (16ος αιώνας). Πάνω δεξιά, βοσκοί από την Κρήτη και τη ςικελία φέρνουν παιώνιες στον Όμηρο, που τον βλέπουμε καθισμένο σε θρόνο. Εικονογραφημένο χειρόγραφο από έργο του Απουλήιου, ρωμαίου συγγραφέα που έζησε τον 2ο αι. μ.Χ. Κάτω αριστερά, έργο του Dykman, ο οποίος ζωγράφισε φυτά της Κρήτης στα τέλη του 16ου αιώνα. Κάτω δεξιά, παιώνιες από τον κώδικα του διοσκουρίδη (Βιβλιοθήκη Νάπολης ιταλίας).

σει τρεις μέρες αυστηρή αγνεία. Μετά να πάει πρωί στο φυτό, να το ασπαστεί και να πει τρεις φορές: «Χαίρε ιερά βοτάνη, παιωνία, ότι συ βασιλεύς πασών των βοτάνων...» Λίγο πιο κάτω, στον ίδιο χειρόγραφο κώδικα, αναγράφεται η επίκληση του Θεού: «κύριε Θε ιάω ιάω». Το ιάω (για το οποίο έχουν γραφτεί πολλά σχόλια από αρχαίους συγγραφείς) απαντάται πολύ συχνά σε μαγικά κείμενα, κυρίως σε επικλήσεις των Γνωστικών! ιατρικές πρακτικές, μαγικές πράξεις, φυλακτά, κατάδεσμοι, τελετουργίες!

Στο οπλοστάσιο της λαϊκής ιατρικής

ια πολλούς αιώνες η παιώνια χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ως φάρμακο. η κρητική λαϊκή ιατρική τη συνιστούσε κυρίως για την αντιμετώπιση των σπασμών. Χρησιμοποιήθηκε, όμως, κατά καιρούς και ως καταπραϋντικό, αλλά και για γρηγορότερες επουλώσεις των πληγών. ςήμερα χρησιμοποιείται σπάνια. Όπως σπάνια χρησιμοποιείται και για το στόλισμα του επιταφίου (τ' αγριολούλουδα αποτελούν μάλλον παρελθόν, μια και κυριάρχησαν τα άνθη των συστηματικών καλλιεργειών, τα περισσότερα από τα οποία δεν έχουν καμιά σχέση με τη δική μας χλωρίδα). η παιώνια, όμως, εξακολουθεί να υπάρχει ανάμεσά μας. Πάντα όμορφη, πάντα λαμπερή, πάντα μυστηριώδης. Μα και πάντα... ακριβοθώρητη! Χ

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

TEXNH

Οι ζωγράφοι της Μαγδαληνής! Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

η Μαγδαληνή. Πίνακας της Artemisia Gentilesch (αρχές 17ου αιώνα ιδιωτική συλλογή)

ςτις βυζαντινές εικόνες τη βλέπομε στον κύκλο της Ανάστασης. ςυνήθως εικονίζεται να συναντά τον αναστημένο Χριστό και να πέφτει στα πόδια του ή μπροστά στον άδειο τάφο του Θεανθρώπου. ςτη δυτική τέχνη παριστάνεται συχνά ως «Μετανοούσα Μαγδαληνή». Αλλά, για ποιο πράγμα μετανόησε η Μαρία από τα Μάγδαλα της Γαλιλαίας;

η Μαγδαληνή σε δυο εικόνες ζωγραφισμένες στην Κρήτη κατά την τελευταία περίοδο της Ενετοκρατίας (Μη μου άπτου). η πάνω, έργο του 17ου αιώνα, βρίσκεται σήμερα στη ρωσία (ιστ. Μουσείο Μόσχας). η κάτω, έργο του 1500 περίπου, βρίσκεται στη Βενετία (Μουσείο Ελλ. ινστιτούτου).

ο κείμενο αυτό δεν φιλοδοξεί να προστεθεί στην ογκώδη βιβλιογραφία που συνοδεύει την πορεία της Μαρίας της Μαγδαληνής, της γυναικείας μορφής που συνδέθηκε με το Θείον Πάθος και ανακηρύχθηκε ως αγία από την εκκλησία. Είναι, απλώς, κάποιες σκέψεις που πηγάζουν από μια γρήγορη περιπλάνηση στην αναγεννησιακή εικονογραφία, κυρίως στην ιταλική ζωγραφική του 16ου και του 17ου αιώνα. Ζωγράφοι, γλύπτες και χαράκτες απεικόνισαν τη μορφή της, συγγραφείς και ερευνητές αναζήτησαν το μυστήριο και συμπλήρωσαν με μεγάλες δόσεις φαντασίας όσα αναζητούσαν και δεν τα έβρισκαν γραμμένα στα κείμενα των Ευαγγελίων. Αναμφισβήτητα η τέχνη επιφύλαξε στη Μαγδαληνή μιαν εξέχουσα θέση, δυσανάλογης έκτασης ίσως με τη θέση που κατέχει στα Ευαγγέλια. Οι πιο σημαντικές αναφορές της στα ιερά κείμενα του χριστιανισμού εντοπίζονται στην περίοδο της κορύφωσης του θείου δράματος και, κυρίως, στις στιγμές που ακολούθησαν τη σταύρωση. Ήταν η γυναίκα που είχε τη θεϊκή εύνοια να συναντήσει πρώτη τον αναστημένο Χριστό. ςύμφωνα με την ιστορία που διηγείται ο ιωάννης, είχε πάει στον τάφο του ιησού, αλλά τον βρήκε άδειο. Μόνο δυο λευκοφορεμένοι άγγελοι κάθονταν εκεί όπου τον είχαν ενταφιάσει. ςτράφηκε προς τα πίσω, είδε έναν άνδρα να στέκεται δίπλα της, νόμισε πως ήταν ο κηπουρός και πως αυτός είχε μεταφέρει αλλού το θείο σώμα. - Πες μου πού τον πήγες («ειπέ μοι πού τον έθηκας») τον ρώτησε. η σκηνή της αναγνώρισης αποτελεί και την κορύφωση της επίγειας παρουσίας του Θεανθρώπου: - Ακόμη δεν ανέβηκα στον πατέρα μου («ούπω γαρ αναβέβηκα προς τον πατέρα μου...»).

Η εν πολλαίς αμαρτίαις... Είναι περίεργο, αλλά όχι ανεξήγητο, αυτό που συμβαίνει με μερικές γυναικείες μορφές της χριστιανικής παράδοσης. Μια παρερμηνεία και μια σύμπτωση φόρτωσε στη σημαντική βυζαντινή ποιήτρια Κασσιανή την ιδιότητα της πόρνης, μια διαφορετική ανάγνωση φόρτωσε στη Μαρία τη Μαγδαληνή το επίθετο «μετανοούσα». Για την ιστορία μόνο αναφέρομε ότι η Κασσιανή είχε γράψει το γνωστότατο ιδιόμελο που ψάλλεται κάθε χρόνο το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης στις εκκλησίες. Ο υπέροχος αυτός ύμνος αναφέρεται σε μια πόρνη που είχε πλησιάσει τον Χριστό και του είχε αλείψει με μύρα τα πόδια. Θεωρήθηκε, λοιπόν, ότι η σπουδαία υμνογράφος (και παρ' ολίγον αυτοκράτειρα, ας μην το ξεχνάμε κι αυτό) μιλούσε για τον εαυτό της και ότι αυτή ήταν η μετανοημένη πόρνη της ιερής ιστορίας! Με λίγα λόγια: η δημιουργός ταυτίστηκε με το έργο της, πράγμα όχι και τόσο σπάνιο στην ιστορία της τέχνης. Παρατηρώντας τους ζωγραφικούς πίνακες που έχουν ως θέμα τη Μαγδαληνή διαπιστώνει κανείς ότι πολλοί απ' αυτούς επαναλαμβάνουν έναν πολύ γνωστό τύπο της δυτικής ζωγραφικής: Την παριστάνουν ως «μετανοούσα»! ςε άλλα έργα τη βλέπομε φορτισμένη κι ανάστατη, σε άλλα με μάτια δακρυσμένα, σε άλλα με σκυμμένο κεφάλι, σε άλλα συλλογισμένη. η μετα-

η μετανούσα Μαγδαληνή. Έργο του Paolo Veronese (16ος αιώνας, Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη). η Μαγδαληνή με τα κοσμήματα. Έργο του Abraham Janssens - 17ος αιώνας (Palais des Beaux-Arts de Lille). Μαρία η Μαγδαληνή. Έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, 16ος αιώνας (Μουσείο Καλών Τεχνών, Βουδαπέστη).

νοημένη γυναίκα αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά στερεότυπα όχι μόνο της δυτικής τέχνης αλλά και του τρόπου με τον οποίο αφομοίωσαν οι πιστοί την ιερή ιστορία. η φράση «μετανοούσα Μαγδαληνή» είναι τόσο κοινή που έχει περάσει και στον παροιμιακό λόγο, όχι μόνο στον ελληνικό. Χρησιμοποιείται συχνά (σήμερα όχι τόσο συχνά όσο παλιότερα) αμφιβάλλω, όμως, αν σκέφτηκαν πολλοί τι μπορεί να σημαίνει. Για ποιο πράγμα, άραγε, μετανόησε η Μαρία; Οι ζωγράφοι της δύσης προσπάθησαν να αποδώσουν τον σπαραγμό της μετάνοιας, το δάκρυ, τη συντριβή του ανθρώπου που κατακτά την αυτογνωσία, αποκηρύσσει το αμαρτωλό παρελθόν και αποφασίζει ν' αλλάξει ζωή. Ποιο αμαρτωλό παρελθόν, όμως; Τα Ευαγγέλια δεν γράφουν τίποτα που να αναφέρεται στον

βίο της. Μόνον ο Λουκάς σημειώνει ότι είχαν ακολουθήσει τον Χριστό μερικές γυναίκες που τις είχε ο ίδιος θεραπεύσει από νοσήματα και πνεύματα πονηρά. Αναφέρει, μάλιστα, τα ονόματα της ιωάννας του Χουζά, της ςουσάνας και της Μαρίας της Μαγδαληνής, από την οποία είχε εκδιώξει επτά δαιμόνια. η αναφορά αυτή φαίνεται πως ήταν αρκετή... Ακόμη και ταγοί της Καθολικής Εκκλησίας τη θεώρησαν κατά το παρελθόν ως υπονοούμενο για τον πρότερο βίο της. Πολλοί, μάλιστα, βρήκαν πάτημα και σε μιαν άλλη ευαγγελική αναφορά. Αυτήν που αφηγείται ο Λουκάς (ζ' 36 κ.ε.) με σαφήνεια: Ενώ ο ιησούς βρισκόταν στο σπίτι του ςίμωνα τον πλησίασε μια αμαρτωλή γυναίκα και του άλειψε τα πόδια. δεν ανέφερε τ' όνομά της, επειδή ίσως δεν το γνώριζε ή επειδή η γυναίκα αυτή δεν έπαιξε κανέναν άλλο ρόλο στη συνέχεια της ιστορίας του Χριστού. Κάποιοι, όμως, υπέθεσαν ότι θα μπορούσε να ήταν η Μαγδαληνή...

Η γυναικεία φύση Πρώτ' απ' όλα, λοιπόν, η Μαρία από τα Μάγδαλα, ένα μικρό χωριό της Γαλιλαίας, ήταν γυναίκα! Ίσως να αρκούσε η γυναικεία φύση για να εξάψει τη φαντασία και να δημιουργήσει απίθανες ιστορίες, να αναζητήσει δολοπλοκίες, ερωτικές περιπέτειες, παραποιήσεις, πλαστογραφίες κειμένων και άλλα πολλά. Άλλοι την είπαν γυναίκα του ιησού, άλλοι ερωτική του σύντροφο, άλλοι δεκάτη τρίτη απόστολο, άλλοι κρυμμένη μεγάλη θεά του Χριστιανισμού, άλλοι μητριαρχικό πρότυπο της θεότητας και άλλοι... απλώς πόρνη! Τα τελευταία χρόνια οι συζητήσεις αυτές επανέρχονται συχνά. η λογοτεχνία αποτυπώνει διαφορετικές εκδοχές της ιστορίας, ενώ υπάρχουν συγγραφείς που ειδικεύονται στις «αποκαλύψεις» μυστηρίων ή αινιγμάτων τα οποία διατυπώνονται από τους ίδιους ή και επαναδιατυπώ-

νονται, με αρκετές δόσεις φαντασίας. Κι αν νομίζει κανείς πως το τελευταίο παράδειγμα είναι το πολυδιαβασμένο βιβλίο του Νταν Μπράουν (που ανακάτεψε την ιστορία με τον μύθο, βασίστηκε στον μεσαιωνικό θρύλο του «ιερού ποτηρίου» και έγραψε ότι η Μαρία κυοφορούσε το τέκνο του ιησού) δεν έχει παρά να αναζητήσει βιβλία και άρθρα στην ελληνική και τη διεθνή βιβλιογραφία. Ίσως η εκδοτική επιτυχία του Μπράουν να μην πυροδότησε μόνο συζητήσεις, ίσως να πρόσφερε και ιδέες... Τα ιερά δισκοπότηρα επανέρχονται, αιρέσεις ξεχασμένες γίνονται αντικείμενα νεότερων μελετών, ο ισχυρισμός ότι ο Χριστός είχε αποκτήσει παιδιά με τη Μαγδαληνή διατυπώνεται σε σύγχρονα άρθρα που εμφανίζονται ως αποτελέσματα βαθιάς έρευνας των άδηλων πηγών! Πολλοί θ' αναρωτηθούν αν έργα σαν αυτό του Νταν Μπράουν μπορούν να χαρακτηρισθούν λογοτεχνικά. δύσκολο ν' απαντήσει κανείς. Είναι παραγωγές μιας σύγχρονης εκδοτικής

η Μαγδαληνή στην ωραία εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού, 16ος αιώνας (Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη ςιναϊτών», ηράκλειο).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

η Μαγδαληνή του Annibale Carracci (16ος αιώνας, National Gallery of Ireland, δουβλίνο). η Μαγδαληνή με βιβλίο. Έργο του Rogier van der Weyden (15ος αιώνας - National Gallery, Λονδίνο).

βιομηχανίας που κατασκευάζει το best seller αξιοποιώντας, μαζί με τις πρακτικές του marketing, και την τέχνη της αφήγησης. η πλοκή συμπορεύεται με την «αποκάλυψη» κι όλα μαζί αυτοχαρακτηρίζονται ως διεισδύσεις στα άδυτα, εκεί δηλαδή όπου βρίσκονται οι κρυμμένες «αλήθειες», τα απόκρυφα και τα αφανέρωτα. η ιστορία της παρερμηνείας των γραφών ξεκινά από πολύ παλιά και ξεκινά από τη δύση. Πιθανότατα να είναι απόρροια θρησκευτικών σκοπιμοτήτων και να σχετίζεται με τις κοινωνικές συνθήκες που επικράτησαν κατά καιρούς, ειδικά όταν ο ρόλος των εκκλησιαστικών ηγεσιών ήταν ιδιαίτερα αυξημένος. Οι αναζητητές της «απόκρυφης γνώσης» βρίσκουν πολλές φορές καταφύγιο στις σιωπές της ιστορίας! Αδύνατον να αναφερθεί κανείς στις απίθανες ερμηνείες που έχουν δοθεί κατά καιρούς

γέννησης τη βλέπομε με τονισμένο το σωματικό κάλλος, με έντονα χαρακτηριστικά και συνήθως μακριά μαλλιά, που αποτυπώνουν τις αισθητικές αντιλήψεις της εποχής και συνάδουν με τα καθιερωμένα κατά καιρούς πρότυπα της γυναικείας ομορφιάς. ςυνήθως κρατά στα χέρια της το αλαβάστρινο δοχείο με το μύρο. Κι ακόμη πιο συχνά εικονίζεται να κρατά ή να αγκαλιάζει ένα ανθρώπινο κρανίο. Άλλες φορές το κρανίο υπάρχει σε κάποιο εμφανές σημείο του πίνακα, αποτελώντας βασικό στοιχείο της σύνθεσης και απαραίτητο σύμβολο της Μαγδαληνής. ςε άλλα έργα εικονίζεται με ανοικτά βιβλία πάνω στα οποία ακουμπά ή τα διαβάζει, σε άλλα με βαριά πολύτιμα κοσμήματα που είναι αμφίβολο αν τα είχε δει ποτέ της η πραγματική Μαρία των Ευαγγελίων. Όλα αυτά καθιερώθηκαν στη δυτική τέχνη ως σύμβολά της και επενδύθηκαν με θεολογικές ερμηνείες. Το κρα-

και που έχουν στο επίκεντρό τους τη Μαγδαληνή. Θα χρειαζόταν πολύχρονη έρευνα και θα γέμιζαν εκατοντάδες σελίδες, τόμοι ολόκληροι. Και μέσα απ' αυτές θα αναδύονταν οι κάθε λογής Illuminati, οι κάθε λογής «πεφωτισμένοι», φαινόμενα που χαρακτηρίζουν κυρίως τις πιο δύσκολες εποχές της ανθρώπινης ιστορίας. ςτον δυτικό κόσμο δεν υπάρχουν σήμερα απαγορεύσεις σαν αυτές που θεωρούν ανέγγιχτες τις θρησκευτικές παραδόσεις. Οι διαφορετικές εκδοχές της ιστορίας ξέφυγαν οριστικά από τους κύκλους των «πεφωτισμένων» και αναπαράγονται με διαφορετικά περιτυλίγματα κάθε φορά, ή και με νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις.

νίο, ας πούμε, συμβολίζει, όπως λένε, τη ματαιότητα των εγκοσμίων, δηλαδή τη θνητότητα του ανθρώπου. Αμέτρητες είναι οι απεικονίσεις της Μαρίας στη δυτική τέχνη, αμέτρητες και οι στάσεις στις οποίες παριστάνεται: όρθια, ξαπλωμένη, σκυμμένη, με χαμηλωμένο κεφάλι, με μάτια κλειστά ή με το βλέμμα ψηλά σε στιγμές ενατένισης. ςυχνά εικονίζεται ως καλλονή, εύσαρκη, με γυμνωμένα μέλη, μερικές φορές, μάλιστα, σε στάσεις εξαιρετικά αισθαντικές. ςε άλλα έργα φορά πολυτελή ενδύματα και σε άλλα (λίγα όμως) είναι ντυμένη με σκισμένα ρούχα ή και ράκη ακόμη. Τις πιο πολλές φορές τη ζωγράφιζαν με ξανθά μακριά μαλλιά, μάλλον για να είναι οικεία στο κοινό στο οποίο απευθύνονταν οι δημιουργοί των πινάκων. δεν λείπουν, όμως, και οι περιπτώσεις που τα μαλλιά της είναι μαύρα, ένδειξη της ανατολικής καταγωγής της. (Ας θυμηθούμε ότι σε κάποια νεότερα κείμενα εμφανίζεται ακόμη και... μαύρη). ςε πολλά έργα τα μαλλιά σκεπάζουν μεγάλα κομμάτια της

Το κοσμικό πρότυπο Ξεφύγαμε, όμως. η τέχνη απεικόνισε τη Μαγδαληνή με όλους τους δυνατούς τρόπους! ιδιαίτερα στην τέχνη της Ανα-

η Μαγδαληνή πάνω από τον άδειο τάφο του Χριστού. Έργο του Κρητικού ζωγράφου Κωνσταντίνου Τζάνε (17ος αιώνας, Μουσείο Ελληνικού ινστιτούτου της Βενετίας).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

η Μαγδαληνή σε έκσταση. Έργο του Caravaggio (1606, ρώμη, ιδιωτ. συλλογή - Οι εικόνες από πίνακες της Αναγέννησης προέρχονται από τη Wikimedia).

σάρκας, ενώ σε κάποια άλλα (κυρίως σε πορτρέτα) η Μαγδαληνή εικονίζεται γυμνή, με τα στήθη προτεταμένα! Αλλού η μετάνοια εκφράζεται με βαθιά περισυλλογή, αλλού με χαμηλωμένο βλέμμα, αλλού με συσπάσεις του προσώπου ασφαλείς αποτυπώσεις της ψυχικής συντριβής! ςτις Καθολικές χώρες οι απεικονίσεις της Μετανοούσας Μαγδαληνής δεν έχουν τέλος! ςπουδαίοι ζωγράφοι του μανιερισμού και του μπαρόκ προσπάθησαν να μεταφέρουν στον καμβά τους τα συναισθήματα της μετανοούσας με ανθρώπινους όρους, απομακρυσμένοι από το υπερβατικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τη βυζαντινή τέχνη. ς' ένα έργο του Caravaggio, για παράδειγμα, η μισοξαπλωμένη Μαγδαληνή έχει στρέψει την κεφαλή προς τα πίσω και η οδύνη αποτυπώνεται έντονα στα χαρακτηριστικά του προσώπου. Όλοι οι σπουδαίοι ζωγράφοι που ασχολήθηκαν με τη Μαγδαληνή αποτύπωσαν με εκπληκτικούς τρόπους όχι τόσο την ιερή μορφή των γραφών όσο την ανθρώπινη φύση και την ανθρώπινη μετάνοια. Με λίγα λόγια: Αποτύπωσαν ιδεολογίες και νοοτροπίες μιας εποχής, αφού η κάθε τέχνη εκφράζει την εποχή κατά την οποία δημιουργήθηκε. η εικόνα της μετανοημένης Μαγδαληνής γνώρισε μεγάλη διάδοση στην Ευρώπη μετά τον 16ο αιώνα λόγω του κινήματος της Αντιμεταρρύθμισης. η ιδιαίτερη έμφαση που έδιναν οι αντιμεταρρυθμιστές στην εξομολόγηση και στη μετάνοια εκφράστηκε και μέσα από την εικόνα

μιας μετανοημένης γυναίκας που θρηνεί και οδύρεται. Με λίγα λόγια: η Μαγδαληνή «φορτώθηκε» με συμβολικά νοήματα που μπορεί να μην είχαν καμιά σχέση με την πραγματική της εικόνα εξέφραζαν, όμως, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της εποχής.

Μη μου Άπτου - Η βυζαντινή προσέγγιση

βυζαντινή ζωγραφική δεν ξέχασε τη Μαγδαληνή. ςυνήθως την απεικονίζει σε πολυπρόσωπες εικόνες που έχουν θέματα παρμένα από το Θείον Πάθος. Τη βλέπομε στις εικόνες του αναστάσιμου κύκλου, σε άλλες να συναντά τον αναστημένο Χριστό και να πέφτει στα πόδια του και σε άλλες στο μνήμα του Θεανθρώπου. Οι κρητικοί ζωγράφοι που ασχολήθηκαν με το θέμα μετά τον 15ο αιώνα κατάφεραν να παντρέψουν τη βυζαντινή τέχνη με τις νεότερες αντιλήψεις. Μια πολύ ωραία εικόνα μπορεί να δει κανείς στο Μουσείο του Ελληνικού ινστιτούτου της Βενετίας. Όμως, οι πιο σημαντικές εικόνες της Μαγδαληνής φυλάσσονται στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη ςιναϊτών», στο ηράκλειο, μια του Άγγελου Ακοτάντου και μια του Μιχαήλ δαμασκηνού. ςτα έργα αυτά είναι γονατιστή, δίπλα στον αναστημένο Χριστό. Πρόκειται για την εικόνα Μη μου Άπτου (μη με αγγίζεις) που αγαπήθηκε ιδιαίτερα στην Κρήτη κατά τους τελευταίους αιώνες της Ενετοκρατίας. ςτη Βενετία, επίσης, στο ίδιο μουσείο, φυλάσσεται και η εικόνα της θλιμμένης Μαγδαληνής μπροστά στον άδειο τάφο, έργο του Κ. Τζάνε. Υπάρχουν, όμως, και εικόνες τέμπλου που την παριστάνουν με τη μορφή της Αγίας, κυρίως σε ναούς που είναι αφιερωμένοι σ' αυτήν τη σημαντική μορφή της Ορθοδοξίας.* Εξαιρετικά ενδιαφέρων είναι, ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ζωγράφιζε τη Μαγδαληνή ο δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Απευθυνόταν σ' ένα κοινό ποτισμένο με τις καθολικές παραδόσεις. Οι μορφές του, όμως, διατηρούν μιαν αξιοπρόσεκτη πνευματικότητα, αποτέλεσμα ίσως της πνευματικής συγκρότησης του ίδιου του ζωγράφου, που είχε μεγαλώσει και θητεύσει σε ένα διαφορετικό πολιτιστικό περιβάλλον, αυτό της αναγεννησιακής Κρήτης. Χ *Ο πιο γνωστός ναός αφιερωμένος στην Αγία Μαρία τη Μαγδαληνή βρίσκεται στα Χανιά, στη Χαλέπα, και χτίστηκε το 1901 με χορηγία του Πρίγκιπα Ύπατου Αρμοστή Γεωργίου, δευτερότοκου γιου του βασιλιά της Ελλάδας.

ΓιΑΝΝης ΒΑρδΑς

Όταν η μαγεία της μουσικής συναντά τη μαγεία της ποίησης... Ο βοσκός του Κρούστα, ο λυράρης και ποιητής που μιλά στην ψυχή της Κρήτης Όταν τραγουδά το τραγούδι της μάνας τα μάτια δακρύζουν:

Αυτή σε φέρνει στη ζωή, αυτή σε μεγαλώνει, αυτή για σένα γίνεται πάντα νερό και χιόνι. Όταν τραγουδά το τραγούδι της άνοιξης τα μάτια γεμίζουν λουλούδια:

Για δες κορφές, για δες πλαγιές πρασινισμό τον έχουν, για δες νερά που τρέχουνε και λούλουδα στσοι κάμπους! Κι όταν μιλά για την Κρήτη αναρωτιόμαστε πώς μπορεί να κλείσει κανείς μια πατρίδα (και μιαν αγάπη) μέσα σε μια μαντινάδα:

Από τη Στεία ως τα Χανιά η Κρήτη όλη αξίζει ποιο κλώνο του βασιλικού κόβγεις και δε μυρίζει...

οσκός και λυράρης, λυράρης και ποιητής... δεν ξέρει κανείς ποια ιδιότητα να προτάξει όταν θελήσει να μιλήσει για τον Γιάννη τον Βάρδα. Φαινόμενο μοναδικό κι ανεπανάληπτο ο άνθρωπος που περνά τις περισσότερες μέρες του χρόνου στα βουνά του Μεραμπέλλου. Εκεί βόσκει τα πρόβατά του, εκεί τυροκομά, εκεί ασκείται στη μουσική, εκεί διαβάζει και γράφει. Το μιτάτο του μοιάζει με μικρή βιβλιοθήκη. δίπλα στα σύνεργα της βοσκικής, τις κατσούνες, τα τουπιά και τα κουδούνια, μπορεί να βρει κανείς βιβλία του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι, μπορεί να βρει Καζαντζάκη και Καβάφη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Ο βοσκός από τον Κρούστα (αυτό είναι το χωριό του) ρουφά με μανία όποιο βιβλίο πέσει στα χέρια του. Ποίηση, πεζογραφία, ιστορία, μελέτες. Φτάνει να τον ακούσει κανείς μια φορά και θα καταλάβει γιατί είναι περιζήτητος σε γλέντια κι εκδηλώσεις εντός και εκτός Κρήτης. Παίζει, τραγουδά, απαγγέλλει στίχους, δοξολογεί τη φύση, υμνεί τις αξίες του πολιτισμού του, μεταφέρει τους ακροατές του σ' έναν κόσμο ονειρικό, βγαλμένο κι αυτόν από κάποιο μαγικό παραμύθι. Τα δέντρα, τα πουλιά και τ' αγρίμια αποκτούνε φωνή, τα πλάσματα του Θεού εξισώνονται, οι λέξεις πάλλονται, ο κόσμος ξαναπαίρνει την αρχέγονη μορφή του. Πολιτιστικοί ςύλλογοι και φορείς τον αναζητούν, όμως ο Γιάννης Βάρδας αισθάνεται πάντα βοσκός. Κανενός είδους έπαρση, καμιάς μορφής «βεντετισμός» δεν μόλυνε την ουσιαστική, αλλά και διακριτική συνάμα, παρουσία του στα πολιτιστικά πράγματα της Κρήτης. Όταν του ζητούν να ταξιδέψει έξω από το νησί για κάποια μουσική εκδήλωση απαντά με αφοπλιστική ειλικρίνεια πως δεν έχει πολύ καιρό για ταξίδια. Το κοπάδι, τα πρόβατα που τα ξελαλεί από τα παιδικά του χρόνια, τον πε-

ριμένουν. Όπως κι εκείνος περιμένει από τα πρόβατα! ςχέση ζωής, αντανακλάσεις ενός πανάρχαιου πολιτισμού που ξέρει να ιεραρχεί τα πράγματα, να ιεραρχεί και τις αξίες. Ο Βάρδας δεν ένιωσε ποτέ επαγγελματίας μουσικός, παρ' όλο που η λύρα ριγά στα χέρια του. Παίζει γιατί πρώτ' απ' όλα αρέσει στον ίδιο. Μα και γιατί με τη μουσική επικοινωνεί με τους άλλους. διαλέγεται ακόμη και μ' αυτούς που μιλούν διαφορετική γλώσσα! Άλλωστε, αυτή είναι η μαγείας της μουσικής. Ενώνει τους ανθρώπους! Την τελευταία φορά που συναντηθήκαμε (το περασμένο καλοκαίρι, σε μιαν ωραία εκδήλωση στη Φουρνή, όπου παντρέψαμε τη λογοτεχνία με τη μουσική) με ρώτησε για δυο-τρεις πολύ μοντέρνους Νεοέλληνες ποιητές. - Έχεις διαβάσει, Γιάννη, ποιήματά τους; - Ναι. Μα δεν έβγαλα χαλίκι! - Όταν διαβάζεις Ερωτόκριτο, τι νιώθεις; Όταν διαβάζεις Όμηρο; - Με κουζουλαίνει αυτή η ποίηση. δεν είχα άλλον τρόπο να του πω ότι η σύγχρονη ποίηση έχει να διανύσει δρόμο πολύ για να γίνει και πάλι κτήμα του λαού κι όχι μιας μικρής ομάδας μυημένων. Άλλωστε, ο ίδιος είναι ποιητής. Και ξέρει ποιες ποιητικές μορφές εξακολουθούν ν' ακουμπούν τις πιο ευαίσθητες χορδές των ανθρώπων.

Το τραγούδι της μάνας η λύρα είναι η μεγάλη αγάπη του. Την έμαθε από μικρός, ασκήθηκε στο ιδιαίτερο χρώμα της μουσικής της Ανατολικής Κρήτης, Νότες ευγενικές, μελωδίες αυθεντικές, ηχοχρώματα που εκφράζουν τον ήπιο χαρακτήρα ενός λαού που ξέρει να ξεχωρίζει το αυθεντικό από το φτιασιδωμένο. Ο Βάρδας ξέρει να κρατά αδιάπτωτο το ενδιαφέρον του ακροατή του γιατί δεν είναι μο-

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

Να 'τανε σκόλες τση Λαμπρής, να 'ταν του Μάη πρώτη, να 'τανε μέρα Κυριακή, που οι πιο πολλοί ξαργιούνε, κι ήβρεν' η Άνοιξη καιρό να βγει να σεργιανίσει, να δει σε κάμπους και βουνά, 'π' ανατολή σε δύση, να δει τσοι τόπους 'πό ψηλά, κρυφά να καμαρώσει.

◗

ΟΤΑΝ Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΑ ΤΗ ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ...

νότονος. Ξέρει πότε να ξεκινήσει τον χορό, πότε να τον διακόψει, πότε να κεντρίσει το συναίσθημα με το τραγούδι του. Την τελευταία φορά που βρεθήκαμε μαζί (στην εκδήλωση της Φουρνής) κοίταξα κάτω, τους ακροατές - συμμετέχοντες. Κι είδα δεκάδες μάτια δακρυσμένα. Εκείνη την ώρα ο Γιάννης τραγουδούσε το τραγούδι της μάνας. ςτίχοι δικοί του. Και μουσική δική του: Όλος ο κόσμος 'πού τη μια κι η μάνα 'πού την άλλη, σ' όλο τον κόσμο δε θα βρεις αγάπη πιο μεγάλη. Όλος ο κόσμος 'πού τη μια κι η μάνα μοναχή τζης, ποτέ δε πρόκειται να βρεις καρδιά σαν τη δική τζης. Αυτή σε φέρνει στη ζωή, αυτή σε μεγαλώνει, αυτή για σένα γίνεται πάντα νερό και χιόνι. Αυτή βαστά τη χέρα σου στο πρώτο σου το ζάλο, αυτή σου δίδει το βυζί και κάνει σε μεγάλο. Αυτή βαστά τη χέρα σου στα πρώτα σου ζαλάκια, αυτή σου πρωτοτραγουδεί τα πιο γλυκά κανάκια. Αυτή σε πάει βόλιτα, αυτή σε στραταρίζει, αυτή 'ρχεται στην κούνια σου και σε γλυκοκοιμίζει. Αυτή βαστά τη χέρα σου στο πρώτο σου σεργιάνι, αυτή σε παίρνει αγκαλιά και βόλιτα σε βγάνει. Αυτή σε πάει στο σκολειό να μάθεις να διαβάζεις, αυτή ανιμένει να σε δει μεγάλο να σπουδάζεις. Μέσ' στσι φουρτούνες τση ζωής η μάνα είναι πυξίδα και θάρρος και παρηγοριά και δύναμη κι ελπίδα. Μέσ' στσι φουρτούνες τση ζωής η μάνα 'ναι λιμάνι, αυτή τ' ανοίγει τα φτερά και στ' ανοιχτά σε βγάνει. Σ' όποιο σημείο κι αν βρεθείς, η μάνα στέκει μάνα, μέχρι ν' ακούσεις υστερνά τη νεκρική καμπάνα.

Ο διΑΛΟΓΟς ΜΕ ΤΟΝ ΦΥςιΚΟ ΚΟςΜΟ

Να' τανε σκόλες τση Λαμπρής...

ύστης μιας ζωής που διατηρεί τις αξίες της κι ενός πολιτισμού που γνωρίζει τη σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο, ο Γιάννης Βάρδας βλέπει στον ετήσιο ερχομό της άνοιξης την ανανέωση του κόσμου που ξαναγεννιέται και ξανακαινουργιώνει κάθε χρόνο. ςτον λόγο του η άνοιξη μπορεί να καυχιέται σαν την κοπέλα που κοιτάζει τον καθρέφτη και νιώθει σιγουριά για τα κάλλη της. Ξέρει πως άλλη, πιο όμορφη απ' αυτήν, δεν υπάρχει: Να 'τανε σκόλες τση Λαμπρής, να 'ταν του Μάη πρώτη, να 'τανε μέρα Κυριακή, που οι πιο πολλοί ξαργιούνε, κι ήβρεν' η Άνοιξη καιρό να βγει να σεργιανίσει, να δει σε κάμπους και βουνά, 'π' ανατολή σε δύση, να δει τσοι τόπους 'πό ψηλά, κρυφά να καμαρώσει. Βάνει το Μάη στα μαλλιά μ' όλα ν-του τα λουλούδια, ρίχνει του Μάρτη πράσινα, αγνά σαν το μετάξι, κατάσαρκα κι απλόχωρα απ' την κορφή ως τον πάτο, σκώνει τ' Απρίλη αρώματα σε σύρριζα και πλάγια, σαν την αφούρα όντε σκωθεί κι όλο τον τόπο πιάσει, φέρνει κι αέρι δροσερό και παίρνει τα και πάει. - Για δες κορφές, για δες πλαγιές πρασινισμό τον έχουν, για δες νερά που τρέχουνε και λούλουδα στσοι κάμπους, για δες πουλάκια στα κλαδιά κελαηδισμούς τσοι κάνουν, για δες πώς κυματίζουνε σπαρμένα στσι πεδιάδες, για δες 'π' αόρι ως γιαλό το στολισμό του κόσμου!

ΥΠΕΡ

Αλήθεια, άλλη εποχή δεν είν' καλύτερή μου! Σιγάνεψε, αεράκι μου, κι αγάλι αγάλι φύσα, να χαμηλώσω σε κορφή που 'χει 'να σοπατούδι κι έχει στον γύρο του νερό κι έχει βουρλιές και βάτους κι έχει μιτάτο και βοσκό και πρίνους κι ασφεντάμους κι έχει κουδούνια των οζώ, που τ' άγριγια μερώνουν, κι ακούς τση πέρδικας λαλιά όντε χαράζει η μέρα, κι ακούς και του βοσκού σφυρά αργά που τα χερώνει. Τούτο τον τόπο ρέχτηκε, τούτο τον τόπο θέλει, τούτο τον τόπο διάλεξε να βγει να ξεφαντώσει. Πιάνει καλεί τσοι μήνες τσης μ' όλες ν-τως τσ' εβδομάδες κι όλα ν-τως τα μερόνυχτα, καματερές και σκόλες, και κάλεσ' όλα τα πουλιά να γλυκοκελαηδούνε, και κάλεσε τον ουρανό, τ' άστρα και το φεγγάρι και κάλεσε τη θάλασσα, το βρούχος των κυμάτων και κάλεσε και την αυγή, τον ήλιο με τσ' αχτίνες.

ΑΝΟιΞη 2016

Ο διΑΛΟΓΟς ΜΕ ΤΟΝ ΧρΟΝΟ

Χωριά που ρημάζουν μνήμες που δεν πεθαίνουν...

ίναι φορές που η πλάση γελά: Όταν στολίζεται μια άγρια μυγδαλιά κι όταν δεν κρύβει την περηφάνιά της. Είναι κι άλλες φορές που ο κόσμος θαμπώνει. Όταν αναδύονται οι μνήμες της περασμένης ζωής, όταν ο Βάρδας βλέπει τα χωριά να ρημάζουν. Και τότε προσπαθεί με το τραγούδι του να γυρίσει τον τροχό του χρόνου, να κεντρίσει τη μνήμη, να ξαναπλάσει τον κόσμο με κείνη την καθαρή ύλη που πλάθει ο θεός τους ποιητές: Πώς ερημώνουν τα χωριά και πώς παραμελούνται και πώς αδειάζουν γειτονιές και μπλιο δεν κατοικούνται! Κι ανέ περάσεις ταχινή, άθρωπο δεν μπαντίχνεις, κι αν είναι αργά, δε φαίνεται φέξη στο παραθύρι, κι αν είναι αποδιαφώτιστα, μπλιο πετεινός δεν κράζει, κι αν είναι Σαββατόβραδο, καμπάνα δε σημαίνει. Κι ανέ περάσεις 'πό σκολειό, η πόρτα του κλειστή 'ναι, δάσκαλοι δεν περιπατούν ούτε παιδάκια παίζουν. Κι αν πας σε βρύση, δε θωρείς γυναίκες στο νομπέτι, η μια να πηαίνει για νερό κι η άλλη για μπουγάδα 49

κι άλλη ν' απλώνει τα σγουρά στα χαμωτά κλαδάκια. Κι αν είν' ντουκιάνι, δε θωρείς στην πόρτα καφετζίνα, παρά ψηλά στ' ανώφιλια την πινακίδα μόνο. Ετσά 'ναι δα κι ο άθρωπος σα φτάξει και γεράσει. Φεύγει η ζωή σιγά-σιγά κι οπίσω τον αφήνει, τα μερακλίκια χάνουνται κι οι χάρες του ξεχνιούνται, τη σκόλη δε στολίζεται, μπλιο σε χορό δεν πιάνει, 'πό γάμο γ-ή ξεφάντωση δεν τον ανεζητούνε. Τα λόγια ν-του 'ναι βαρετά κι ό,τι κι αν πει κουράζει κι αμοναχός του προπατεί κι αμοναχός του πάει κι αμοναχός του κάθεται βαρά και συλλογάται πόσο γοργά περνά ο καιρός, πώς βασιλεύγει η νιότη και πόσο ψεύτρα η ζωή και πόσο μάταιη 'ναι. Μα πάλι ας εγιαγέρνανε τα χρόνια λίγο 'πίσω.

Ζωντανά κύτταρα του πολιτισμού μας Ο κόσμος που αντιπροσωπεύει ο Βάρδας αντιστέκεται στη λαίλαπα που σαρώνει σήμερα πολιτισμούς και αξίες, Αντιστέκεται πρωτίστως στην ισοπέδωση και στις μετέωρες πρακτικές που προωθούν έναν ισοπεδωμένο πολιτισμό, χωρίς τις ιδιαίτερες αποχρώσεις που χαρακτηρίζουν τον κάθε τόπο. η μουσική του είναι προσαρμοσμένη στο ιδίωμα της ανατολικής Κρήτης.

Το τραγούδι της αγριαμυγδαλιάς Δε λέω για τα φύλλα μου, για τα πυκνά κλαδιά μου, τσοι κλώνους μου τσοι γυριστούς γ-ή τον παχύν αέρα, δε λέω για το μπόι μου, γιατί ψηλά δε φτάνω, κι ουδ' ο καρπός μου τρώγεται γ-ή σε τραπέζι μπαίνει. Μ' αν χειμωνιάσει πρώιμα και βρέξει Οκτωβριάδες και ξαναβρέξει δυο και τρεις και σύρουνε λαγκάδια και κατεβούνε ποταμοί κι ανοίξουνε πασπάρια και ποτιστούνε τ' άγριγια και δροσερέψει ο τόπος, ετοτεσά 'νέ θέλετε, να 'ρθείτε να με δείτε! Κι αν έχει αλλού ποθές δεντρό πιο 'μορφοοτολισμένο τότες κι εγώ μαραίνομαι κι απού τον πάτο πάω.

Οι μαντινάδες και τα τραγούδια του συναντούν τη μεγάλη παράδοση που εξέθρεψε τους μεγάλους μύστες του τοπικού πολιτισμού, όπως ήταν ο Κωστής Φραγκούλης. Το ύφος του είναι απλό, ανεπιτήδευτο. Τον συνοδεύουν συνήθως στις εκδηλώσεις κάμποσοι συγχωριανοί του χορευτές. Κι άλλη φορά έχομε γράψει για τους θαυμάσιους χορευτές του Κρούστα. Κάποτε - κάποτε μου θυμίζουν χορό αρχαίας τραγωδίας. Ντύνονται με τις δικές τους φορεσιές (όχι τα «νεο-παραδοσιακά» του φολκλορικού συρμού), ακολουθούν πιστά μια μακρόχρονη παράδοση χωρίς να επιδίδονται σε τουριστικούς νεωτερισμούς, σε φιγούρες που αναδεικνύουν το «φαίνεσθαι» και υποτάσσουν το «είναι» στις ανάγκες του θεάματος. Θα έλεγε κανείς πως στον Κρούστα, στο χωριό του Γιάννη Βάρδα, η κρητική παράδοση εξακολουθεί να επιζεί όχι σαν αξιοθέατο αλλά ως βίωμα των ανθρώπων. ςτον παραδοσιακό πολιτισμό οι νεωτερισμοί δεν έρχονται σαν εμπνεύσεις κάποιων «πεφωτισμένων», είναι χωνεμένα βιώματα, είναι οι αργόσυρτες εξελίξεις που καταργούν τη στασιμότητα και καθιστούν την παράδοση ζωντανό κύτταρο των τοπικών πολιτισμών. Ο Γιάννης Βάρδας φαντάζει μέσα σε τούτο το σκηνικό ως κορυφαίος ενός χορού, σαν σκυταλοδρόμος που παρέλαβε τη σκυτάλη και την κρατεί γερά στα χέρια του... Χ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

«Του ’ριξε στάχτη στα μάτια» «Έγιναν όλα στάχτη» «Στάχτη και μπούλμπερη»

Άθου Πάθη Μια ματιά στη διαχρονικότητα της στάχτης στη λαϊκή ζωή. η «κόνις η αιθαλόεσσα» του Ομήρου, η μεταγενέστερη στάχτη με την εκλαϊκευμένη της ονομασία άθος ξαφνιάζει όχι μόνο για τη συνεχή παρουσία της στη δραστηριότητα της λαϊκής ζωής, αλλά και για τις διαχρονικές ποικίλες χρήσεις της. Είναι εντυπωσιακή η παρουσία της στάχτης σε μυθικούς συμβολισμούς, σε μνημεία του λαϊκού λόγου και σε ποικίλες χρήσεις της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Tou Γ. Μανιαδάκη

Η στάχτη στους αρχαίους κοπετούς και θρήνους Μιαν από τις αρχαιότερες αναφορές της στάχτης συναντούμε στο επικό ποίημα του μεγάλου ποιητή. Ο Όμηρος, με μιαν ανάγλυφη εικόνα, σκιαγραφεί μιαν άγνωστη πτυχή του «θεογέννητου ωκύποδα αντροφονιά» Αχιλλέα, που ξαφνιάζει. Είναι χαρακτηριστικός ο ψυχοσυγκλονισμός του Αχιλλέα, ένα μείγμα όργητας, θρήνου και εκδίκησης, στο άγγελμα του θανάτου του επιστήθιου φίλου του Πατρόκλου. ς’ αυτές τις αρχαίες θρηνητικές τελετουργίες η στάχτη είχε τον συμβολισμό της. (…) Κι έφτασε ο Αντίλοχος μαντάτορας στον Αχιλλέα τρεχάτος (Ιλιάδα, μετάφρ. Ν. Καζαντζάκης, Ι. Κακριδής, σ. 2). (…) Είπε, κι εκείνον τον περίζωσε σα μαύρο γνέφι ο πόνος Και διπλοπάλαμα αθαλόσκονη φουχτώνοντας τη ρίχνει πα στο κεφάλι, και την όψη του μολεύει την πανώρια κι η στάχτη απά στο μοσκομύριστό του κάθονταν χιτώνα (Ιλιάδα, μετάφρ. Ν. Καζαντζάκης, Ι. Κακριδής, σ. 20-25). Το τελετουργικό έθιμο της περίχυσης της κεφαλής και των ενδυμάτων των πενθούντων με στάχτη πρέπει να επιβίωσε μέχρι τα μέσα της Οθωμανοκρατίας στην Ελλάδα. Μετά τα ομηρικά χρόνια, στα χρόνια του ηροδότου (5ος αιώνας π.Χ.), οι στάχτες του παραμυθένιου πουλιού Φοίνικα, ποτισμένες με εξαγνιστικά μύρα, γίνονται η γεννεσιουργός ύλη, η δύναμη αναγέννησης. Ίσως μια άλλη εκδοχή της θνήσκουσας και αναγεννώμενης θεότητας. Πιο εδώ, χρονικά, το πολυπολιτισμικό παραμύθι της αθοπουτισμένης, ροδομάγουλης σταχτοπούτας απηχεί τα λαϊκά ιδεώδη των καιρών ή και πιστοποιεί την αέναη και ρέουσα κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα.

Η στάχτη στα μεσαιωνικά γιβεντίσματα, στις διαπομπεύσεις και τα συγυρίσματα ςτα βυζαντινά χρόνια και μετά, ο άγραφος λαϊκός εθιμικός κώδικας επιφύλασσε στους καταδικασμένους για διάφορα αδικήματα και μια άλλη ποινή, ίσως σκληρότερη εκείνης του νομοθέτη, την τιμωρία της διαπόμπευσης, του συγυρίσματος, της περιφοράς δηλαδή του καταδικασμένου –ης στους δρόμους του χωριού ή της πόλης, συνήθως στη ράχη γαϊδουριού με σαμάρι ή χωρίς, με αξανάκωλη ίππευση. Ο διασυρμός του πομπευμένου –ης είχε την έννοια του σωφρονισμού και παραδειγματισμού. Κατά τη διάρκεια της «κακής, αισχρής πομπής», εκτός των ύβρεων, των χάχανων και γιουχαΐσματος, άνδρες και γυναίκες από τον δρόμο και τα δώματα των σπιτιών περιέλουζαν με στάχτες1 τον γιβεντισμένο –η. Το έθιμο της διαπόμπευσης, που είχε τις ρίζες του στη βαθιά αρχαιότητα και ήκμασε κατά τον Μεσαίωνα, επιβίωσε στην Κρήτη μέχρι τα μέσα του Μεσοπολέμου, με ελάχιστες αναφορές από την προφορική παράδοση, κυρίως σε ορεινούς οικισμούς του νησιού.

Η στάχτη στους εξορκισμούς Τη στάχτη συναντούμε και στις παλιές γηθειές για τον εξορκισμό του φταρμού. η στάχτη, στα χέρια του γητευτή –τρας, ως εξορκιστικό υλικό, στοχεύει ως απειλή κατά του φταρμού, ήγουν στο «κακό μάτι». Οι παρακάτω παράγραφοι, αποσπάσματα αυτούσια από δυο κρητικές γηθειές, εμφανίζουν μια διαφορετική λαϊκή προσέγγιση της στάχτης από εκείνην των μυθικών χρόνων. 1. (…) Πραματευτής επέρασε από τη γειτονιάν του –τζης (του

1. η επιβίωση μέχρι σήμερα της φράσης «στάχτες στα ρούχα σου» έχει τις ρίζες της στη σκοτεινή εκείνη περίοδο των διαπομπεύσεων και συγυρισμάτων.

ΥΠΕΡ

Μνήμες νόστιμες, γλυκές, αχνιστές μιας αλλοτινής εποχής από έναν παλιό ξυλόφουρνο στο Μοναστηράκι ιεράπετρας.

Ξεχασμένη στο μπαούλο των αναμνήσεων η λινή φαντή αθομαντήλα, της υφάντρας γιαγιάς ενθύμιο.

◗

ΑΝΟιΞη 2016

η μπούκα και ο πόρος της οθήκης του ξυλόφουρνου.

φταρμισμένου –ης). Στάχτη βαστά, στάχτη πουλεί, στάχτη καμπανίζει. 2. (…) Καράβι μισοπέλαγα στάχτη πουλεί στάχτη αγοράζει. Να στάξουν τα μάτια που σε φταρμίσανε.

Η στάχτη στα νεότερα χρόνια η μυστηριακή σχέση της στάχτης με τις λαϊκές τελετουργίες και δοξασίες άρχισε σιγά-σιγά με τα γυρίσματα των καιρών να ξεθωριάζει. η γνώση της χημείας των φυσικών υλικών, κυρίως όμως η πείρα της λαϊκής πρακτικής, έδωσε στον υλικό κόσμο μιαν άλλη διάσταση, εκείνη της χρηστικότητας στην καθημερινή ζωή του απλού ανθρώπου. η στάχτη, ο άθος στην Κρήτη, στα χέρια της ακάματης χρυσοχέρας γιαγιάς, μητέρας, αδελφής μετεξελίχθηκε σ’ ένα υλικό ποικιλόμορφης οικιακής χρήσης.

Μπουγάδα σε φωτογραφία του Τάκη Τλούπα (Μουσείο Μπενάκη).

Το μπουγαδόβρασκο και η αλουσά η στάχτη μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα ήταν το απαραίτητο υλικό για τη λεύκανση των οικογενειακών ασπρόρουχων μέσα στο πήλινο μπουγαδόβρασκο (αλλού, αντί για το πήλινο βρασκί, χρησιμοποιούσαν το πλεχτό κοφίνι, το μπουγαδοκόφινο). «η λεύκανση των ασπρόρουχων, τοποθετημένων μέσα στο μπουγαδόβρασκο ακολουθούσε την παρακάτω διαδικασία: Αφού γινόταν η πρώτη πλύση των ασπρόρουχων με νερό και σαπούνι μέσα στη σκάφη, μετά τα τοποθετούσαν, διπλωμένα με τάξη, μέσα στο πήλινο βρασκί. Ύστερα τα ασπρόρουχα σκεπάζονταν με μια φαντή λινή πετσέτα, την αθομαντήλα . Πάνω στην αθομαντήλα2 έβαζαν τον άθο και κατάβρεχαν με ζεστό νερό. Το διάλυμα (αλουσά) περνούσε μέσα από την αθομαντήλα και κατάβρεχε τα ασπρόρουχα. Τέλος έβγαζαν τα ασπρόρουχα από το βρασκί και τα έπλεναν πάλι με καθαρό νερό και έλαμπαν. (Από το βιβλίο του Γ. Μανιαδάκη Κεντρί, το χωριό των σταμνάδων, σελ. 47, έκδοση Μορφωτικού ςυλλόγου Κεντριού, ηράκλειο 2012).

Το σταχτόνερο και οι χρήσεις του Το σταχτόνερο, διάλυμα στάχτης σε βραστό νερό, ήταν μια καθημερινή οικιακή διαδικασία που απασχολούσε τις γυναίκες του σπιτιού. Μετά τον βρασμό και το σύρωμα του μείγματος, το νερό κρυστάλλιζε μέσα στο κουζινικό σκεύος, κανάτα ή ποτήρι, έτοιμο για χρήση. Το σταχτόνερο με σαπούνι ή χωρίς, παλιά, το χρησιμοποιούσαν για τον καθαρισμό των κουζινικών σκευών και τον καθαρισμό των οικιακών επίπλων. ςτην οικιακή ζαχαροπλαστική χρησιμοποιούσαν το σταχτόνερο, σε καθορισμένη ποσότητα δόσης, κυρίως για το ζύμωμα των κουλουριών και μελομακάρονων, γιατί λέγανε πως τα έκανε «αφράτα».

Η στάχτη στην κηπουρική Πριν την εμφάνιση των χημικών φυτοφαρμάκων η στάχτη χρησιμοποιήθηκε από τους κηπουρούς για την καταπολέμηση των βακτηριδίων και μικροεντόμων που προσβάλλουν και καταστρέφουν τους τρυφερούς βλαστούς και τα νέα φύλλα των κηπευτικών. Κυρίως χρησιμοποιήθηκε για την καταπολέμηση του φύλλου της φασολιάς. Ακόμα, κάτω από ξινόδεντρα, η στάχτη λειτουργούσε ως λίπασμα και απολυμαντικό του εδάφους.

Τα πάθουδα η παραγωγή της στάχτης, παλιά, κυρίως από τα τζάκια, δεν ήταν δυνατόν να απορροφηθεί από τις ανάγκες της οικιακής κατανάλωσης. Γι’ αυτόν τον λόγο κάθε γειτονιά στο χωριό είχε ένα κοινό σημείο όπου πετούσε τις περίσσειες ποσότητες στάχτης, τα πάθουδα. Οι γιαγιάδες με σοβαρό και αυστηρό τόνο συμβούλευαν τα παιδιά ότι ήταν «κακό παρατήρημα» να δρασκελούν, να περπατούν ή να πατούν πάνω στα πάθουδα. Ο απόηχος από ένα βαθύ παρελθόν, που σιγά-σιγά χάνεται μέσα στην αχλύ του χρόνου.

Κεντριανό κεραμικό μπουγαδόβρασκο, δεκαετίας 1950, «συλλειτουργία χρηστικότητας και αισθητικής».

Οι παραγωγικές πηγές της στάχτης Είναι γνωστό ότι η στάχτη, ο κοινός άθος, είναι το υλικό που δημιουργείται από την ολική καύση της φυτικής ύλης. Παλιά, μεγάλες ποσότητες στάχτης έδιναν τα αγγειοπλαστεία, στα όρια των οικισμών, και τα ασβεστοκάμινα, σε μακρινές αποστάσεις από τους οικισμούς, αφού η αποκλειστική καύσιμη ύλη για τη λειτουργία τους ήταν οι παντός είδους θάμνοι. η στάχτη αυτή των καμινιών δεν ήταν εύχρηστη, όχι μόνο λόγω της εποχικότητάς της, αλλά και λόγω της υποβαθμισμένης ποιότητάς της. η κύρια πηγή παραγωγής στάχτης ήταν το σπιτικό τζάκι, του οποίου η λειτουργία, στα παλιά χρόνια, ήταν καθημερινή. Αλλά η άριστης ποιότητας στάχτη ήταν η οθήκη (άθος +θήκη;) του ξυλόφουρνου. Εκεί στην οθήκη, στο πέτρινο ενσωματωμένο με το φούρνο ντουλάπι, χώνευε η στάχτη προστατευμένη από τον αέρα και την υγρασία. Τον άθο, μάλιστα, της οθήκης οι νοικοκυραίοι τον αποθήκευαν σε ειδικούς σάκους, λόγω της καλής ποιότητας. Ο τροχός του κόσμου φτιάχτηκε χωρίς χειρόφρενα και τροχοπέδες, για να γυρίζει αιώνια και βασανιστικά, χωρίς σταματημό. Τη στάχτη των γιαγιάδων μας έχουν αντικαταστήσει τα χημικά – βιομηχανικά υλικά καθαρισμού και πλύσης (αν και τελευταία μαθαίνω ότι διαφημίζεται απορρυπαντικό με συστατικό τη στάχτη), τα οποία, παραταγμένα στα ράφια των super markets, προκαλούν τις αφέντρες των σπιτιών μας.

2. η αθομαντήλα, φαντή, λινή μαντήλα, αριθμούσε, παλιά, στη λίστα των «προικώων αγαθών» της υποψήφιας νύφης.

ΦωΤΟΓρΑΦιΚΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΑΠΟ ΤΟ 1965 του Δρ ΓΕΩΡΓ. Ν. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗ, Επίτ. διδάκτορα Παν/μίου Κρήτης, τ. δ/ντή Ερευνών Κέντρου Ερεύνης Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Η στάχτη σ' ένα λαϊκό δρώμενο Ξημερώματα της παραμονής των Θεοφανείων οι γυναίκες παίρνουν στάχτη και τη σκορπίζουν γύρω από το σπίτι προφέροντας εξορκιστικές φράσεις «για να φύγουν τα καλικάντζουρα και να μην έχει φίδια το καλοκαίρι». η στάχτη είναι από το δωδεκάμερο. Ένα κούτσουρο είναι στο τζάκι όλο το δωδεκάμερο και δεν παύει η φωτιά του μέρα - νύχτα. (Καλή Βρύση Δράμας, παραμονή Θεοφανείων 1965. Φωτογραφία Γ. Ν. Αικατερινίδη).

ΦωΤΟΓρΑΦιΚΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

Η στάχτη σ' ένα λαϊκό δρώμενο Τα «Μπαμπούγερα», οι ζωόμορφα μεταμφιεσμένοι την ημέρα των Θεοφανείων και τις δυο επόμενες, χτυπούν συμβολικά όσους συναντούν στον δρόμο με σακούλι γεμάτο στάχτη του δωδεκάμερου «για να φοβερίζουν τα καλικάντζουρα». (Καλή Βρύση Δράμας, Θεοφάνεια 1965, Φωτογραφία Γ. Ν. Αικατερινίδη).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

Ένα καρβουνο κάμινο στην Κίσαμο Αν είχε ξυλεία ο τόπος, οι άνθρωποι μάθαιναν να φτιάχνουν κάρβουνα. Αν είχε καλό ασβεστόλιθο, μάθαιναν να φτιάχνουν ασβέστη. Αν είχε τσικαλόχωμα, γίνονταν τσικαλάδες... Κι αν δεν είχε τίποτα απ' αυτά, μάθαιναν τέχνες, γίνονταν πλανόδιοι, χτενιάδες, χτίστες, καρεκλάδες. Ένα παλιό καρβουνοκάμινο στα χωριά της Κισάμου μας θυμίζει όψεις της περασμένης ζωής.

Κείμενο - φωτογραφίες: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

ΕΝΑ ΚΑΡΒΟΥΝΟΚΑΜΙΝΟ ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ

καμίνια. Τον θυμάμαι με συγκίνηση τώρα. Όταν τον ρώτησα αν μπορούσα να τον φωτογραφίσω, χαμογέλασε: - Πέρσι χρειάστηκα μια φωτογραφία για το βιβλιάριο υγείας και την καλοπλέρωσα. Τώρα που είναι τζάμπα θα αρνηθώ; Οι Κρητικοί της δικής του γενιάς ήξεραν να προκαλούν, να βάζουν αλάτι στην κάθε κουβέντα. Να την κάνουν πιο ενδιαφέρουσα. - Να σου στείλω καμιά φωτογραφία; - Είντα να την κάμω; Άμα θέλω να δω τη μούρη μου, έχω τον καθρέφτη. Μόνο αν τη βάλεις σε καμιάν εφημερίδα, σε παρακαλώ να μου τη στείλεις. Ήταν αρχές της δεκαετίας του 1990.

Η μια φωτιά σβήνει την άλλη...

- Πολλά μυστικά έχει τούτη η δουλειά. Ένα, το καλό χτίσιμο... δυο, η φωτιά. Το καμίνι δεν θέλει φλόγες... Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που άκουσα τούτα τα λόγια. Ταξιδεύοντας προς τα Λαντζιανά της Κισάμου βρεθήκαμε μπροστά στα φημισμένα καρβουνοκάμινα της περιοχής. Ήταν καλοκαίρι, ζέστη πολλή, κι ο καπνός που έβγαινε από τα σωθικά των καμινιών ανέδιδε μιαν έντονη μυρωδιά καμένου ξύλου. Ένας ηλικιωμένος Κισαμίτης είχε τον έλεγχο. ςταματήσαμε. - Να βάλω μια ρακή; - Με τέτοια ζέστη; Χαμογέλασε. - η μια φωτιά σβήνει την άλλη. ςίγουρα κάτι θα ήξερε παραπάνω εκείνος από φωτιές. Είναι θαύμα να ταξιδεύει κανείς στα χωριά της Κρήτης. Να συναντά ανθρώπους που κάνουν πολύ γρήγορα δικό τον ξένο. Ο καμινάρης είχε πολλή δουλειά εκείνη τη μέρα. Αλλά θα έβρισκε χρόνο για το κέρασμα. Αυθόρμητος, καταδεκτικός, φιλόξενος. Και, παρά τα πολλά χρόνια που βάραιναν τους ώμους του, ήταν ζωηρός, ευκίνητος, ανεβοκατέβαινε σαν έφηβος στα 60

Καθίσαμε. δηλαδή... εμείς καθίσαμε σε κουτσούρια - καθίσματα με παλιά υφαντά στρωμένα πάνω τους. Εκείνος είχε τις έγνοιες του. Καθόταν λίγα λεπτά, σηκωνόταν, σουλούπωνε το χώμα γύρω από το καμίνι για να γίνεται ομαλά η καύση, άνοιγε τρύπες στα πλάγια του καμινιού. δεν αποχωριζόταν μήτε στιγμή το μακρύ μισοκαμένο κοντάρι που κρατούσε κι όταν το άφηνε, έπαιρνε το φτυάρι κι έριχνε χώμα σε κάποια σημεία που του φαίνονταν «αδύνατα». - Αυτό λοιπόν είναι το πρώτο μυστικό της δουλειάς; Το καλό χτίσιμο; - η κάθε δουλειά θέλει την τέχνη της, αλλά ο άνθρωπος είναι μυστήριο πράμα. Ό,τι δουν τα μάτια του μπορούν να το κάμουν τα χέρια του. Τούτη η δουλειά, όμως, δεν σηκώνει πολλές παλικαριές. Αν δεν χτίσεις καλά τα ξύλα, δεν θα σου πετύχουν τα κάρβουνα. Έμοιαζαν τα λόγια του σαν εισαγωγή σ' έναν άγνωστο σε μας κόσμο και σ' ένα επάγγελμα που ήκμασε για πολλά - πολλά χρόνια και που τότε (αρχές δεκαετίας του '90, όπως είπαμε) είχε αρχίσει να φθίνει. δεν ήταν καθ' αυτό επάγγελμα. Περισσότερο έμοιαζε με συμπληρωματική απασχόληση, οργανωμένο συνήθως σε οικογενειακή ή και συνεργατική βάση. Μια μεγάλη οικογένεια μπορούσε να συντηρήσει άνετα ένα καμίνι. Αλλιώς μαζεύονταν δυο-τρεις (ή και περισσότεροι) κι έφτιαχναν το καμίνι συνεταιρικά. ςε κάποιες περιοχές της Κρήτης (όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα) οι αγρότες δεν γνώριζαν περιόδους αναδουλειάς. Όσον καιρό δεν πάλευαν με τα χωράφια, τις ελιές και τ' αμπέλια, έκοβαν ξύλα, έψηναν ασβέστες, έφτιαχναν κάρβουνα. Τα καρβουνοκάμινα λειτουργούσαν από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο. ςυνήθως επρόκειτο για εργασίες που εξασφάλιζαν πρόσθετο εισόδημα στην αγροτική οικογένεια. Φημισμένα ήταν τα κισαμίτικα κάρβουνα. Όπως και τ' αποκορωνιώτικα και τα μυλοποταμίτικα, ιδιαίτερα εκείνα της Αγιάς, ενός μικρού χωριού που οι κάτοικοί του εξακολουθούν να ασχολούνται ακόμη και σήμερα με τα ξυλοκάρβουνα.

ΥΠΕΡ

Το χτίσιμο Πρώτο μυστικό, λοιπόν, το καλό χτίσιμο. Ο καρβουνιάρης κόβει τα ξύλα σχεδόν στο ίδιο μέγεθος για να ταιριάζουν καλύτερα το ένα πλάι στο άλλο. Το μήκος του κάθε ξύλου κυμαινόταν από μισό ως ένα μέτρο. - Και το πάχος; - Τα χοντρά κουτσούρια δεν κάνουν για κάρβουνα. Πρέπει να διαλέγεις τα ξύλα ώστε να καίγονται ομοιόμορφα. Να, ίσαμε δυο παλάμες πάχος είναι καλά. Τα πιο χοντρά τα σκίζεις. - Και μετά; - διαλέγεις έναν καλό τόπο για να στέσεις το καμίνι. Να είναι σόπατο, να μην πιάνει πολύς αέρας να παίρνει το χώμα πάνω από το σωρό και να μην έχει γύρω - γύρω ξερόχορτα για να μην αρπάξει φωτιά ο τόπος. Καθαρίζεις και σο-

πατίζεις έναν τόπο... Καμινίστρες λένε τους τόπους που καθαρίζονται και σοπατίζονται για να φτιαχτούν τα καμίνια. Πρώτα βάζομε τις ρίζες και τα πιο εύφλεκτα ξύλα στη μέση - μέση, κάνομε μια κατασκευή που τη λέμε τραπέζι κι από πάνω βάζομε τα πιο μεγάλα και τα πιο σκληρά ξύλα. Εκεί θα καούνε καλύτερα. ςυνεχίζομε να τα χτίζομε πλαγιαστά, να μεγαλώνει ο κύκλος και να ψηλώνει το καμίνι. Να γίνεται δηλαδή ένας σωρός, ένας τρούλος. Κενά δεν επιτρέπονται. Ούτε χαραμάδες. Αν είναι στραβά και δεν χτίζονται καλά, βάζεις μικρότερα ανάμεσά τους και κλείνεις τις χαραμάδες. Τα πιο λιανά ξύλα μπαίνουν πάντα απ' έξω από τα χοντρά και σε πολλές στρώσεις. ςτο τέλος γίνονται όλα μια μάζα. Μόνο η μέση του τρούλου χτίζεται διαφορετικά. Εκεί, στην κορφή, αφήνεις μια τρύπα σαν σωλήνα που φτάνει

ΑΝΟιΞη 2016

η κάθε δουλειά θέλει την τέχνη της, αλλά ο άνθρωπος είναι μυστήριο πράμα. Ό,τι δουν τα μάτια του μπορούν να το κάμουν τα χέρια του. Τούτη η δουλειά, όμως, δεν σηκώνει πολλές παλικαριές. Αν δεν χτίσεις καλά τα ξύλα, δεν θα σου πετύχουν τα κάρβουνα.

ΕΝΑ ΚΑΡΒΟΥΝΟΚΑΜΙΝΟ ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ

μέχρι κάτω, στο έδαφος. Από κει ταΐζεις το καμίνι και από κει αναπνέει. Αφού χτίσεις καλά τα ξύλα, βάζεις μια στρώση κλαδιά από πάνω. Άλλοι βάζουν χόρτα ή άχερα. δεν χορταίνεις ν' ακούς τους παλιούς μαστόρους να περιγράφουν τη δουλειά τους, Κάνουν χειρονομίες, δείχνουν, εξηγούν τους όρους της μαστορικής γλώσσας, καμαρώνουν τα έργα τους. Για μας η κουβέντα με τον καμινάρη ήταν ένα μικρό αλλά χορταστικό μάθημα.

Το σκέπασμα και το κάψιμο Το χτίσιμο μπορεί να πάρει μέρες. Μα ο καλός καμινάρης φροντίζει από νωρίς και για το επόμενο στάδιο. Έχει μαζέψει χώμα, το έχει κοσκινίσει για να μην έχει μεγάλους βόλους και πέτρες. Μ' αυτό σκεπάζει τα ξύλα. Βάζει μια στρώσει χώμα, το καταβρέχει για να κολλήσει η επόμενη στρώση, την καταβρέχει κι αυτήν. Έτσι κάνει κάμποσες στρώσεις... Προσέχει μόνο μην πέσει χώμα μέσα στην τρύπα («πώς να σου το πω, να μην πέσει χώμα στον ανηφορά, στην καμινάδα»). Γι' αυτό και τη σκεπάζει με μια λαμαρίνα. Ολόγυρα στο καμίνι, στην περίμετρό του, βάζει ξύλα. Κυκλώνει το χώμα, δηλαδή, και το κρατά σταθερό. Πόδια τα λένε οι Κισαμίτες καμινάρηδες αυτά τα ξύλα. 62

Όταν είναι όλα έτοιμα, βάζουν φωτιά στην καμινάδα. Τα ξερά χόρτα που βάζουν μέσα στην καμινάδα αρπάζουν κι αρχίζει η καύση. Όταν δουν πως έχει «αρπάξει το καμίνι» (δηλαδή καίγεται κανονικά), τότε σκεπάζουν με τη λαμαρίνα την τρύπα, ρίχνουν χώμα από πάνω κι αφήνουν τα ξύλα να σιγοκαίγονται. Όσο καίγονται, ο καμινάρης ανοίγει σταδιακά μικρές τρύπες στα πλάγια με ένα ξύλο και τις παρακολουθεί μέχρι να αλλάξει χρώμα ο καπνός, να γίνει μπλάβος. Τότε τις κλείνει, ανοίγει άλλες παρακάτω, περιμένει να βγάλουν μπλάβο καπνό, ανοίγει κι άλλες, κι άλλες, μέχρι να φτάσει κάτω, κοντά στο έδαφος. Οι τελευταίες τρύπες λέγονται κάτουλες... Έτσι περνούν οι μέρες κι οι νύχτες, περνούν βδομάδες ολόκληρες. 20-40 μέρες χρειάζεται ένα μεγάλο καμίνι για να «ψηθεί». Όλες αυτές τις μέρες πρέπει να κάνει καραούλι κι ο καμινάρης. Το καμίνι δεν πρέπει να μείνει ποτέ μοναχό! Ο καμινάρης πρέπει να ξαγρυπνά, να φροντίζει συνεχώς να μην καταρρεύσει, να μη «σκάσει», να μην πάθει ζημιά.

Λέξεις... Μιλώντας με τους παλιούς καρβουνιάρηδες ξεδιπλώνεται μπροστά μας ένας κόσμος ευρηματικός και πλούσιος σε εμπει-

ΥΠΕΡ

ρίες. Οι άνθρωποι αυτοί δεν κατάστρεφαν τα δέντρα, δεν ερήμωναν τους τόπους τους, γιατί μετά θα ξέμεναν από πρώτη ύλη. Τις περισσότερες φορές (πάντα υπάρχουν οι εξαιρέσεις) φρόντιζαν να διατηρούν τον δασικό πλούτο. Ανανέωναν τα δέντρα και ασκούσαν μιαν υποτυπώδη αλλά ενσυνείδητη πολιτική προστασίας. Ξεδιπλώνεται, όμως, κι ένας κόσμος με τα μικρά μυστικά του, με τη μέθοδο της εργασίας, ακόμη και με την ορολογία του. Λέξεις άγνωστες έξω από τους κύκλους των τεχνιτών. Μα τόσο περιεκτικές, που σε κάνουν να θαυμάζεις τη γλωσσοπλαστική ικανότητα των ανθρώπων. Άραγε, σκέφτηκε κανείς να συγκεντρώσει τις λέξεις - θησαυρούς που πλάστηκαν για να μπορούν να συνεννοούνται καλύτερα οι διάφορες επαγγελματικές ομάδες; δεν είχα σκοπό να τις καταγράψω. Μα τώρα που κοιτάζω τις παλιές σημειώσεις, δεν αντέχω στον πειρασμό. Παραθέτω συγκεντρωτικά όσες σημείωσα τότε, καλοκαίρι του 1992: • Καμινάρης: ο ειδικευμένος στην κατασκευή καμινιών, αλλά και ο άνθρωπος που ξενυχτά προσέχοντας το καμίνι. • Καμινίστρα: τόπος όπου στήνεται το καμίνι. • Καμινότοπος: περιοχή υπήνεμη, χωρίς πολλή βλάστηση, κατάλληλη για στήσιμο καμινιού. Καρβουνόχωμα: το χώμα με το οποίο σκεπάζεται το καμίνι. • Κάτωλοι: Οι τελευταίες τρύπες που ανοίγονται κάτω, κοντά στο έδαφος. • Πόδια: Τα ξύλα που μπαίνουν περιμετρικά στο καμίνι (πλαγιαστά) για να συγκρατούν το χώμα. • Τσιμπούκια: οι τρύπες που ανοίγονται ολόγυρα στη βάση για να βγαίνει ο καπνός και να ξεθυμαίνει το καμίνι.

ΑΝΟιΞη 2016

δεν χορταίνεις ν' ακούς τους παλιούς μαστόρους να περιγράφουν τη δουλειά τους. Κάνουν χειρονομίες, δείχνουν, εξηγούν τους όρους της μαστορικής γλώσσας, καμαρώνουν τα έργα τους. Για μας η κουβέντα με τον καμινάρη ήταν ένα μικρό αλλά χορταστικό μάθημα.

ςίγουρα θα υπάρχουν κι άλλες... Ίσως και διαφορετικές από περιοχή σε περιοχή. Κοντά σ' αυτές, όμως, ας θυμηθούμε και τις λέξεις που χρησιμοποιούνται ευρύτατα στα χωριά μας και σχετίζονται με καμίνια, ασβεστοκάμινα και καρβουνοκάμινα. Παράδειγμα, τα περίφημα μαθητικά καμίνια. Έτσι έλεγαν κάποτε τις κοπάνες των μαθητών: «Αυτός κάνει καμίνι και δεν πατεί στο 63

ΕΝΑ ΚΑΡΒΟΥΝΟΚΑΜΙΝΟ ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ

σχολειό». Ας θυμηθούμε και τους τόπους που καμινιάζουν. δηλαδή, μοιάζουν με καμίνια, μια και πιάνουν πολλή ζέστη (συνήθως τόποι χαμηλοί, χωρίς καλό αερισμό). Εργασίες προσαρμοσμένες στη φυσιογνωμία του τοπίου... Είναι να θαυμάζει κανείς τον τρόπο με τον οποίο λειτούργησαν οι κοινωνίες στις προβιομηχανικές εποχές. Προσαρμόστηκαν στις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου. Αν είχε καλό ασβεστόλιθο, έψηναν ασβέστη. Αν είχε πλούσια βλάστηση, έφτιαχναν καμίνια. Αν είχε κατάλληλο χώμα, ειδικεύονταν στον τροχό και γίνονταν αγγειοπλάστες... Οι λεγόμενοι «φυσικοί καταναγκασμοί» (φυσιογνωμία του τοπίου, άγονα μέρη, ορεινές περιοχές) δεν αποτελούσαν εμπόδια για την επιβίωση των ανθρώπων. ςτις περισσότερες περιοχές δημιουργήθηκαν σπουδαίες τοπικές εξειδικεύσεις. Χωριά ολόκληρα ειδικεύονταν σε κάποιες τέχνες κι αποκτούσαν μεγάλη φήμη, όπως οι κεραμίστες στα Νοχιά Κισάμου, στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου, στο Θραψανό ηρακλείου και στο Κεντρί της ιεράπετρας. Άλλοι έγιναν μυρεψοί, άλλοι καλαθάδες, άλλοι χτίστες, άλλοι μπρισιμιτζήδες, χτενιάδες... Οι άνθρωποι έβρισκαν πάντα τον τρόπο να ζήσουν! Χ

Τα καρβουνοκάμινα λειτουργούσαν από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο. ςυνήθως επρόκειτο για εργασίες που εξασφάλιζαν πρόσθετο εισόδημα στην αγροτική οικογένεια. Φημισμένα ήταν τα κισαμίτικα κάρβουνα.

Όταν το κρητικό κάρβουνο ήταν... εξαγώγιμο προϊόν! ςήμερα, όπως μαθαίνω, τα περισσότερα κάρβουνα εισάγονται στην Ελλάδα. Όλο και λιγοστεύει η τοπική παραγωγή. Όπως λιγοστεύουν ή κι εξαφανίζονται όλες οι μικρές παραγωγικές δραστηριότητες που έθρεψαν γενιές και γενιές στα χωριά μας.

τα μέσα του 18ου αιώνα η Κρήτη έκανε εξαγωγές κάρβουνου! Το πουλούσε στην Αίγυπτο. δεν προσπάθησα να ψάξω κάποιες ιστορικές πηγές, αλλά φαντάζομαι πως εξαγωγές γίνονταν και σε μεταγενέστερες εποχές. Όπως γίνονταν κατά καιρούς και εισαγωγές καυσόξυλων. Οι νόμοι της αγοράς δεν αφήνουν ποτέ κενά. ςύμφωνα με αρχειακές πληροφορίες (τουρκικά ιστορικά έγγραφα) το 1746 και το 1757 η χώρα του Νείλου εισήγαγε από την Κρήτη τυρί, λάδι, σταφίδες, μέλι, κρασί, ξύδι, μελιτζάνες, σκόρδα, χαρούπια... Εισήγαγε, όμως, και είδη χειροτεχνίας ή και βιοτεχνικά προϊόντα: σαπούνι, δέρματα, ψάθες, καλαμωτές. Μαζί μ' αυτά πουλιούνταν στην Αίγυπτο (ίσως και σε άλλες περιοχές) και τα κρητικά κάρβουνα. Οι πηγές είναι αποκαλυπτικές για τον τρόπο με τον οποίο ασκείτο αυτό το εμπόριο: Έβαζαν τα κάρβουνα σε κόφες, τα μετέφεραν με μουλάρια και γαϊδάρους στα λιμάνια και τα φόρτωναν στα πλοία της εποχής. ςύμφωνα με την τρέχουσα σημερινή ορολογία, θα μπορούσε να πει κανείς πως τα κάρβουνα εξάγονταν... συσκευασμένα! Για όσους δεν θυμούνται τις κόφες ας σημειώσομε πως ήταν κάτι σαν μεγάλα στενόμακρα κοφίνια που πλέκονταν κυρίως με βέργες λυγαριάς και στύρακα και χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά διαφόρων προϊόντων (ήταν ο καλύτερος τρόπος να κουβαλήσει κανείς σταφύλια· φορτώναν τις κόφες ανά δύο σε κάθε γαϊδούρι - μια στην κάθε πλευρά του σωμαριού). Με λίγα λόγια: η μια οικοτεχνική δραστηριότητα βοηθούσε την άλλη. Αναλογίζομαι πόσοι Κρητικοί ασχολούνταν τότε με την καλαθοπλεκτική για να φτιάχνουν τις κόφες που χρειάζονταν για τη μεταφορά του ξυλοκάρβουνου. ςτα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913), και για κάποιον άγνωστο λόγο, οι καμινάρηδες της Κρήτης είχαν λιγοστέψει. Την εποχή εκείνη έρχονταν μαζικά ικαριώτες καρβουνιάρηδες και δούλευαν εδώ (η ικαρία φημιζόταν για τους καλούς καμινάρηδές της και για την καλή ποιότητα του κάρβουνου που παραγόταν σ' αυτό το νησί). Τα ταξίδια των ικαριωτών συνεχίστηκαν και μετά την ένταξη της Κρήτης στον εθνικό κορμό. Λίγες δεκαετίες αργότερα (1930) η ελληνική κυβέρνηση άρχισε να παίρνει μέτρα για την προστασία του δασικού πλούτου της σχεδιάζοντας νομοσχέδια για να μπουν κάποιοι κανόνες στην άσκηση αυτής της δραστηριότητας. Παράλληλα, όμως, προσπαθούσε να προστατέψει και την τοπική παραγωγή. Όπως διαβάζω σε εφημερίδα του 1931, οι εισαγωγές κάρβουνου δημιουργούσαν σοβαρές αναταράξεις στην αγορά: «ςήμερον η Ελλάς εισάγει εκ του εξωτερικού σημαντικά ποσά ξυλανθράκων, ιδίως εκ της Αλβανίας, Βουλγαρίας και Τουρκίας... Οι εκ του εξωτερικού εισαγόμενοι ξυλάνθρακες ανέρχονται εις την ποσότητα των 20 εκατομμυρίων οκάδων. ςυγκεκριμένως [...] εκ της Βουλγαρίας 9 εκ. οκ. εφθηνών ξυλανθράκων, εκ της Νοτιοσλαβίας 7,5 εκ. οκ., εκ της Αλβανίας 3,5 εκ. οκ.» (Το άρθρο δημοσιεύτηκε στις 29 Αυγούστου του 1931). Τα φτηνότερα κάρβουνα εκτόπιζαν τα ντόπια από την αγορά! Μήπως σας θυμίζουν τίποτα όλ' αυτά; Χ

Η Δάφνη του Απόλλωνα ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ, ςΤηΝ ΤΕΧΝη, ςΤη ΛΑΪΚη ΘΕρΑΠΕΥΤιΚη ΚΑι ςΤη ςΥΓΧρΟΝη ιΑΤριΚη Ανδρέας Μανιός, Πλαστικός Χειρουργός διευθυντής ΕςΥ, ΠΑΓΝη

Η δάφνη είναι ένα αειθαλές φυτό, ενδημικό τόσο στο νησί μας, την Κρήτη, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Βρίσκεται σε αφθονία στους αγρούς και αποτελεί ιδιαίτερα δημοφιλές φυτό επειδή, παραδοσιακά, με τη δάφνη βράβευαν τους ήρωες, τους ποιητές και τους μουσικούς. Η δάφνη είναι προσφιλές αρωματικό φυτό στις τροφές των Ελλήνων. Η αγάπη των αρχαίων Ελλήνων προς αυτό το φυτό εκφράστηκε με τον μύθο του έρωτα του θεού Απόλλωνα για μια όμορφη νύμφη με το όνομα Δάφνη. Μυθολογία-Ιστορία-Τέχνη Για τον έρωτα του Απόλλωνα με την όμορφη δάφνη υπάρχουν μερικές παραλλαγές του σχετικού μύθου, τόσο ελληνικές όσο και λατινικές. η νύμφη δάφνη φέρεται να ήταν κόρη του ποταμού Λάδωνα και της ςτυμφαλίας, ή του θεσσαλικού Πηνειού και της Γης, που κάποτε την είδε και την ερωτεύτηκε ο θεός Απόλλωνας. Αναφορά στον μύθο κάνουν πολλοί αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι συγγραφείς, όπως π.χ. ο Παυσανίας, ο Φιλόστρατος, ο Πλούταρχος, ο Αρριανός, ο φιλόσοφος Λιβάνιος, ο Λατίνος Οβίδιος κ.α. Ακόμη, όμως, και ο Πατριάρχης Κων/πόλεως ιωάννης ο Χρυσόστομος αναφέρθηκε στον μύθο υποστηρίζοντας ότι, ενώ ήταν μύθος, η ηθική βλάβη που προκλήθηκε στους ανθρώπους ήταν πραγματική. Ο ιωάννης, που ήταν μαθητής του εθνικού φιλόσοφου Λιβάνιου, καταδίκασε τον μύθο, διότι τον θεώρησε προσάναμμα («υπέκκαυμα») για ασέλγεια και ασέβεια. Ας δούμε όμως πώς περιγράφει ο φίλος του αυτοκράτορα ιουλιανού και δάσκαλος του ιωάννη του Χρυσόστομου, Λιβάνιος (314–393 μ.Χ.), τον σχετικό μύθο με ένα πολύ όμορφο κείμενο σε ελεύθερη μετάφραση: Το κάλλος της Δάφνης γέννησε μεν ο ποταμός Λάδων την θαύμασε όμως ο Απόλλωνας. Επειδή την ερωτεύτηκε χωρίς ανταπόκριση, την κατεδίωξε. Η Δάφνη προσευχήθηκε

Απόλλων και δάφνη. Έργο του Giovanni Battista Tiepolo (1555-1760 National Gallery of Art, Ουάσιγκτων).

στη Γη να τη σώσει, εισακούστηκε και εξαφανίστηκε. Και τον μεν σώμα της έγινε δένδρο, η δάφνη ήταν αυτό το δένδρο, ο πόθος δε του θεού δεν έσβησε, αλλά αυτά που ένοιωθε για την κόρη τα μετέφερε στα κλαδιά του φυτού και έγινε εραστής των φύλλων της. Ο Λατίνος ποιητής Οβίδιος (43π.χ.-17μ.Χ.), στο πρώτο βιβλίο του περίφημου έργου του «Μεταμορφώσεις», περιλαμβάνει τον μύθο του Απόλλωνα και της δάφνης. ςτην εκδοχή αυτή ο φτερωτός Έρωτας, ο γιος της Αφροδίτης, ενέπνευσε σφοδρό έρωτα στον Απόλλωνα για τη δάφνη, αφού τον χτύπησε με ένα χρυσό βέλος. Αντίθετα, τη δάφνη, την κόρη του Πηνειού, τη χτύπησε με ένα μολυβένιο βέλος, προκαλώντας της απέχθεια για τον θεό του φωτός. Ο Απόλλωνας κατεδίωξε την πανέμορφη κόρη και, λίγο πριν την πιάσει, η δάφνη ζήτησε από τον πατέρα της να τη μεταμορφώσει σε δένδρο. Έτσι το ανεκπλήρωτο ερωτικό πάθος του θεού Απόλλωνα έγινε τελικά αιώνιος έρωτας προς τα φύλλα της δάφνης. Να είχε άραγε σχέση η περιπέτεια του θεού της ιατρικής με τις ιαματικές ιδιότητες του φυτού; η δάφνη από την αρχαιότητα θεωρήθηκε φυτό με δαιμονοδιωκτικές ιδιότητες. Ας δούμε, όμως, τι αναφέρει γι’ αυτό το γεγονός ο Πλούταρχος (περίπου 50–120 μ.Χ.), ο μεγάλος αυτός συγγραφέας, σε κείμενό του που διασώζεται στα αποσπάσματα «Περί μηνών» του Βυζαντινού ιστορικού και λόγιου ιωάννη

Απόλλων και δάφνη. Γλυπτό του Gian Lorenzo Bernini (αρχές 17ου αιώνα, Galleria Borghese, ρώμη).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

αρχαίους αμφορείς υπάρχουν πολυάριθμες παραστάσεις με θέμα το φυτό δάφνη. ςτα χρόνια της Αναγέννησης δεκάδες καλλιτέχνες απεικόνισαν τη μεταμόρφωση της δάφνης. Πολλοί σπουδαίοι ζωγράφοι, όπως π.χ. ο Γάλλος Νικολά Πουσέν (1594–1665) και ο Βενετός Τζαν Μπατίστα Τιέπολο (1696-1770), μετέφεραν στον καμβά αυτό το θέμα. Εκείνη, όμως, η αναπαράσταση του μύθου που πραγματικά αιχμαλωτίζει το βλέμμα είναι η αριστουργηματική γλυπτική σύνθεση του Φλωρεντινού Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι (1598–1680). ςε αναρίθμητους πίνακες, γλυπτά και χαρακτικά, δάφνινα στεφάνια σκεπάζουν την κεφαλή των εικονιζόμενων ηρώων, ηγεμόνων και ποιητών. Πέρα, όμως, από την εικαστική απόδοση του μύθου, γράφηκαν και σπουδαία μουσικά έργα, όπως η θαυμάσια κοσμική καντάτα «Απόλλων και δάφνη» του Γερμανού Γκέοργκ Φρήντριχ Χέντελ (1685–1759). Ακόμη, ο μύθος της δάφνης επηρέασε και μεταγενέστερους σπουδαίους ποιητές, όπως τους ισπανούς Λόπε ντε Βέγκα (1562-1635) και Πέντρο Καλντερόν (1600-1681). Οι ποιητές αυτοί θεωρούνται από τους κορυφαίους της «Χρυσής Εποχής» (Siglo de Oro) της ισπανικής λογοτεχνίας. Το κείμενο του Λόπε ντε Βέγκα (El Amor enamorado) εμφανίστηκε περί το 1637, μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη. ςτο κείμενο αυτό ο Λόπε ντε Βέγκα, μιμούμενος τον Οβίδιο, πλάθει την ιστορία με τον δικό του τρόπο. Ο Πέντρο Καλντερόν υιοθέτησε την εισαγωγή του Λόπε, αλλά πλάθει και αυτός με τη σειρά του τη δική του παραλλαγή (El Laurel de Apolo) αναμιγνύοντας τραγικά και κωμικά στοιχεία (Comedia).

Φυσική ιστορία Λυδού (τέλη 5ου – αρχές 6ου αι.). Ακολουθεί σε μετάφραση το εδάφιο που αναφέρεται στη δάφνη. …Την δάφνη οι παλιότεροι την είχαν αφιερώσει στον Απόλλωνα, επειδή το φυτό είναι πλήρες από πυρ, όπως δε λέγει ο Πλούταρχος και ο Απόλλωνας είναι πυρ, γιατί είναι ο Ήλιος. Γι’ αυτό και είναι μισητό στους δαίμονες αυτό το φυτό. Και όπου και αν ήταν η δάφνη, έδιωξε μακριά τους δαίμονες. Και στις μαντείες καίγοντας την οι άνθρωποι πιστεύουν ότι θα έχουν έμπνευση προφητείας… Οι παραπάνω στίχοι, που αποδίδονται στον Πλούταρχο από τον ιωάννη τον Λυδό, τονίζουν τη σημασία που είχε η δάφνη για έναν ιερέα του Απόλλωνα στο μαντείο των δελφών, όπως ήταν ο Πλούταρχος. Είναι γνωστό ότι η Πυθία έδιδε χρησμούς υπό την επήρεια καιόμενων φύλλων δάφνης. Προς τιμήν του θεού οι Θηβαίοι είχαν καθιερώσει γιορτές, τα λεγόμενα δαφνηφόρια, τα οποία ετελούντο κάθε εννέα χρόνια. Επίσης, κατά τα Πύθια, με κλαδιά δάφνης στεφάνωναν τους νικητές, που λέγονταν Πυθιονίκες. η δάφνη εθεωρείτο σύμβολο της νίκης, της σοφίας και της ποιήσεως, όχι μόνο από τους Έλληνες, αλλά και τους ρωμαίους. Με τα κλαδιά της στεφανώνονταν οι ήρωες, οι φιλόσοφοι, οι ποιητές και οι νικητές των αθλημάτων. Από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, η δάφνη, είτε ως φυτό είτε ως μύθος, απετέλεσε ιδιαίτερα δημοφιλές θέμα καλλιτεχνικής ενασχόλησης. ςτις μινωικές τοιχογραφίες και στους

Αν και στην Ελλάδα υπάρχουν οκτώ είδη, το γνωστότερο είδος δἀφνης είναι η λεγόμενη ευγενής ή δάφνη του Απόλλωνα (Laurus nobilis), δένδρο αειθαλές της οικογένειας των λαουριδών. η δάφνη η ευγενής ενδημεί στο νησί μας. Τη συναντούμε συνήθως σε θαμνώδη μορφή, αλλά πολλές φορές τη βλέπουμε και ως ψηλό δέντρο. Τα άνθη της, που εμφανίζονται τον Απρίλιο και τον Μάιο, είναι εύοσμα, με λευκοκίτρινο χρώμα. Τα

Η ΔΑΦΝΗ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

Με δάφνη αρωματίζεται το ελαιόλαδο και χρησιμοποιείται ευρύτατα στη λαϊκή ιατρική… …Τα φύλλα δάφνης χρησιμοποιούνται από παλιά στην παραδοσιακή αρτοποιία, όταν ζυμώνεται εκείνο το θαυμάσιο αρωματικό εφτάζυμο ψωμί… Επίσης χρησιμοποιείται ως εντομοαπωθητικό στις σταφίδες και στις συκόπιτες… Οι καρποί του φυτού περιέχουν έλαια τα οποία χρησιμοποιούνται σε λικέρ, αλλά και σε αρώματα.

φύλλα περιέχουν πολλούς αρωματικούς αδένες πλήρεις ελαίου. Ο καρπός έχει σχήμα ωοειδές, με χρώμα βαθύ κυανό έως μελανό. Από την απόσταξη των φύλλων λαμβάνεται αιθέριο έλαιο, ενώ από τη συμπίεση των καρπών, που είναι οι «δαφνίδες των αρχαίων», παράγεται το έλαιο, που είναι γνωστό ως δαφνόλαδο. Πολλαπλασιάζεται εύκολα με σπορά, αλλά και με παραφυάδες. Ευδοκιμεί σε γόνιμο, βαθύ και αρδευόμενο έδαφος.

Η δάφνη στην αρχαία και βυζαντινή Ιατρική Πάνω: Λόπε ντε Βέγγα (1562-1635) και Γκέοργκ Φρήντριχ Χέντελ (1685–1759). Κάτω: Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι (1598–1680). δεξιά, ο δίσκος με την καντάτα «Απόλλων και δάφνη» του Χέντελ.

Η δάφνη στην κρητική κουζίνα η δάφνη χρησιμοποιείται ευρύτατα ως αρωματική ουσία στην κρητική κουζίνα. ςτο βιβλίο του Νίκου και της Μαρίας Ψιλάκη «Τα βότανα στην κουζίνα», στη σελίδα 49, διαβάζουμε: … Στη μαγειρική χρησιμοποιούνται καλύτερα τα αποξηραμένα φύλλα, ολόκληρα ή τριμμένα, επειδή είναι λιγότερο πικρά από τα φρέσκα. Αρωματίζουν ψητά, σούπες, χυμό ντομάτας. Επίσης, χρησιμοποιούνται στη σούβλα, αλλά και για να αρωματίσουν το ψάρι, το στιφάδο, καθώς επίσης ροβίθια στο φούρνο, φακές, κρέμες, φρουτοσαλάτες κ.α.

Από την προϊπποκρατική περίοδο υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για διάφορα είδη φυτών, από επιγραφές και ύμνους. ςτα ορφικά κείμενα αναφέρονται πολλά φυτά και μεταξύ αυτών η δάφνη. Οι Έλληνες ιατροί συγγραφείς, από τον ιπποκράτη μέχρι τους Βυζαντινούς, χρησιμοποιούσαν τη δάφνη στη θεραπευτική τους. Ο ιπποκράτης, μάλιστα, τη χορηγούσε στη θεραπεία των φλεγμονών και ελκώσεων της μήτρας. Ενδεικτικά παρουσιάζουμε σε μετάφραση ένα απόσπασμα από το βιβλίο Περί γυναικείων Β που αναφέρεται στη χορήγηση δάφνης σε πρόπτωση και εξέλκωση της μήτρας. …38 Αν εξελκωθεί και βγει προς τα έξω η μήτρα, βάζουμε λάδι στα χέρια και τη σπρώχνουμε μέσα, δίδομε τρία καταπότια καθαρής σμύρνης, και να πιει χλωρή δάφνη κοπανισμένη και μουλιασμένη σε κρασί, μετά η γυναίκα γίνεται υγιής… Ο ιπποκράτης χρησιμοποίησε τη δάφνη επίσης και στις λεγόμενες πυριήσεις των γεννητικών οργάνων, που ουσιαστικά ήταν ατμόλουτρα με αρωματικές ουσίες σε διάφορα γυναικολογικά νοσήματα με φλεγμονή και άλγος που περιγράφονται στο βιβλίο Περί γυναικείης φύσεως. Από τους μεταγενέστερους συγγραφείς, ο Γαληνός θεωρεί ότι τα φύλλα και ο καρπός της δάφνης είναι ξηραντικά και θερμαντικά και έτσι μπορούν να βοηθήσουν σε λιθιάσεις και να διαλύσουν τις πέτρες της κύστεως, αλλά και να ωφελήσουν το ήπαρ, όταν πίνονται μαζί με μυρωδάτο κρασί. ςτα κείμενα του Ψευδο-Γαληνού η

ςχηματική απεικόνιση του μορίου της κινεόλης

δάφνη χρησιμοποιείται επίσης ως θρυπτικό των λίθων, αλλά και ως διουρητικό. Ο διοσκουρίδης χρησιμοποίησε τη δάφνη στα γυναικολογικά νοσήματα, αλλά και ως κατάπλασμα στα δήγματα σφηκών και μελισσών. Ακόμη, ο φλοιός της ρίζας της χρησιμοποιήθηκε ως θρυπτικό λίθων, αλλά και ως εκτρωτικό. η δάφνη, αναμεμειγμένη με άλλα βότανα, χρησιμοποιήθηκε σε ποικίλες παθολογικές καταστάσεις, όπως έλκη, εξανθήματα, μυρμηκίες, φλεγμονές κ.α. Περίπου την ίδια χρήση κάνουν και οι μεταγενέστεροι ιατροί Ορειβάσιος ο Περγαμηνός, Αέτιος ο Αμιδηνός και Παύλος ο Αιγινήτης. η δάφνη χρησιμοποιήθηκε ως φάρμακο από τα αρχαία χρόνια και στον τόπο μας. ςτην ανασκαφική έρευνα της ιταλικής Αρχαιολογικής ςχολής στον Λέντα, στη θέση του Ασκληπιείου, που άρχισε στα τέλη του 19ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή της Γόρτυνας, βρέθηκαν επιγραφές με ιάματα παρόμοιες με εκείνες του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Τα ιάματα ήταν επιγραφές με τις θεραπείες που πρόσταξε ο θεός. Ανάμεσα στις επιγραφές βρέθηκε ένα ίαμα για τη θεραπεία ασθενούς με άλγος στον ώμο. ςτο διασωζόμενο μέρος της επιγραφής αναφέρεται θεραπεία με διάλυμα από νερό, κοπανισμένο πιπέρι, οίνο, δάφνη και άλλες αρωματικές ουσίες για εφαρμογή στον ώμο. ςτην ίδια επιγραφή γράφτηκε ότι ο ασθενής έφαγε και κάτι άλλο και έγινε έτσι υγιής. η δάφνη χρησιμοποιήθηκε και από τους γνωστότερους γιατρούς της ισλαμικής ιατρικής όπως τον ραζή (868-925) και τον Αβικέννα (9801037). Με τη λέξη "Ghar" ανέφεραν το φυτό στα βιβλία τους για τη θεραπεία ηπατικών, νευρολογικών, δερματολογικών και ουρολογικών διαταραχών.

Η δάφνη στη λαϊκή ιατρική η δάφνη είναι ιδιαίτερα δημοφιλές φυτό στη λαϊκή ιατρική. Ή λαϊκή κρητική θεραπευτική χρησιμοποιεί τα φύλλα και το λάδι από την έκθλιψη των καρπών του φυτού. Ο αείμνηστος ιατρός ιωάννης Χαβάκης, στο θαυμάσιο βιβλίο του Φυτά και

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

…Τα φύλλα της δάφνης, μαζί με άλλα φυτά, χρησιμοποιούνται ως φάρμακο κατά της φαλάκρας. Γενικά ο χυλός των δαφνόφυλλων, όταν λούζεσαι μ' αυτόν, σταματά την τριχόπτωσιν… βοτάνια της Κρήτης, αναφέρει ότι τα φύλλα χρησιμοποιούνται σε αφεψήματα, ως διεγερτικά, αποχρεμπτικά, εφιδρωτικά και αντιφυσώδη (κατά των αερίων) μια ή δυο φορές τη μέρα. Επίσης αναφέρει ότι τα πυκνότερα αφεψήματα χρησιμοποιούνται εξωτερικά για να απομακρυνθούν τα δερματικά παράσιτα στον άνθρωπο και στα ζώα και επίσης ως καλλυντικά, εάν βραστούν με καρυδόφυλλα, για μαύρισμα των μαλλιών των ηλικιωμένων. Το δαφνόλαδο χρησιμοποιείται ακόμη, υπό τη μορφή σταγόνων, εσωτερικά πάνω σε ζάχαρη, ως καταπραϋντικό και σε κρυολογήματα ως θερμαντικό. Χρησιμοποιείται ακόμη η σκόνη των φύλλων και του φλοιού των κλαδιών σε έλκη και τραύματα, ως επουλωτική ουσία. Τέλος, η δάφνη χρησιμοποιείται σε καταπότια ως φάρμακο αντιλοιμώδες, αντιρρευματικό και πολύ παλιότερα χρησιμοποιήθηκε ως αντισυφιλιδικό. η μεγάλη κυρία της Κρητικής λαογραφίας Ευαγγελία Φραγκάκι έγραψε, στο βιβλίο της Συμβολή εις την δημώδη ορολογία των φυτών, ότι:

Η δάφνη στη σύγχρονη βοτανοθεραπεία και ιατρική ςτη δάφνη έχει ανιχνευθεί ένας τεράστιος αριθμός χημικών ενώσεων με πλούσια φαρμακολογική δράση, που ξεφεύγει βέβαια από τον σκοπό αυτού του άρθρου η αναφορά σε όλες αυτές. η καλύτερη εποχή συλλογής των φύλλων της δάφνης για φαρμακολογική χρήση είναι η περίοδος από ιούνιο έως ςεπτέμβριο, καθώς η σύσταση του αιθέριου ελαίου εμφανίζει την καλύτερη φαρμακολογικά σύσταση.Τα τελευταία χρόνια υπάρχει πλήθος δημοσιεύσεων για την εφαρμογή της δάφνης στη θεραπεία διαφόρων νοσημάτων. Μια ουσία στην οποία αποδίδονται πολλές από τις σπουδαίες φαρμακολογικές ιδιότητες των φύλλων της δάφνης είναι η 1,8 κινεόλη. η κινεόλη βρίσκεται στο αιθέριο έλαιο του φυτού και είναι γνωστή και ως ευκαλυπτόλη, καθώς υπάρχει και στον ευκάλυπτο. Το αιθέριο έλαιο της δάφνης περιέχει κινεόλη από 24 έως 56 τοις εκατό. η ουσία αυτή είναι υγρή με οσμή ευκαλύπτου και χρησιμοποιείται ευρύτατα στη θεραπευτική, ως αντισηπτικό σε αλοιφές και στη βιομηχανία αρωματικών σαπουνιών. Επίσης, η κινεόλη χρησιμοποιείται ως αντισηπτικό και στις οδοντόκρεμες, για την καταπολέμηση της τερηδόνας. Επιπλέον, είναι γνωστή η ανακουφιστική δράση της κινεόλης ή ευκαλυπτόλης που βρίσκεται στα φύλλα του ευκαλύπτου, με τη μορφή ατμών, σε άτομα με βρογχίτιδα. Από τη δάφνη απομονώθηκαν ουσίες με σπουδαία μικροβιοκτόνο δράση. Το 2008 δυο ιάπωνες επιστήμονες απομόνωσαν από τα φύλλα της δάφνης δυο ουσίες με ισχυρότατη δράση εναντίον του ανθεκτικού στη μεθικιλλίνη σταφυλόκοκκου, του εντερόκοκκου, αλλά και εναντίον άλλων βακτηριδίων. Ο πολυανθεκτικός στα αντιβιοτικά σταφυλόκοκκος αποτελεί σύγχρονη μάστιγα

Η ΔΑΦΝΗ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

στα νοσοκομεία και τις μονάδες εντατικής. Επίσης, στο αιθέριο έλαιο υπάρχουν ουσίες με ισχυρή μυκητοκτόνο και αντι-ιική δράση, όπως η επικατεχίνη, η κινεόλη, η κουερσετίνη, η λινανοόλη, οι παρθενολίδες κ.α. ςτα συστατικά της δάφνης υπάρχουν ουσίες με ισχυρότατη αντιφλεγμονώδη δράση που προκαλούν αναστολή της COX2, μιας ουσίας που συμμετέχει στις φλεγμονώδεις διεργασίες. η αναστολή αυτή επιτυγχάνει ελάττωση της φλεγμονής και ανακούφιση των ασθενών με αρθρίτιδα. Τέτοιες ουσίες που υπάρχουν στη δάφνη είναι η κατεχίνη, η καμπφερόλη, το καφεϊκό οξύ, η ευγενόλη, οι παρθενολίδες και η κουερσετίνη. η εργασία, όμως, που τράβηξε το ενδιαφέρον των ερευνητών ήταν εκείνη στην οποία μελετήθηκε η δραστικότητα της δάφνης στη θεραπεία του διαβήτη τύπου 2. ςτη μελέτη αυτή, που δημοσιεύθηκε σε έγκυρο ιατρικό περιοδικό το 2009 από τους Καν, Ζαμάν και Άντερσον, αποδείχθηκε ότι η δάφνη, σε διάστημα ενός μηνός, χαμηλώνει όχι μόνο το ζάχαρο αλλά και τη χοληστερόλη με τα τριγλυκερίδια του αίματος. Μάλιστα, στην παραπάνω μελέτη, η λήψη ενός γραμμαρίου φύλλων δάφνης την ημέρα, υπό μορφή σκόνης, ήταν αρκετή για φαρμακολογική δράση. Αυτό, όμως, που πρέπει να τονιστεί είναι ότι οι διαβητικοί δεν θα πρέπει ποτέ να χρησιμοποιούν το φυτό εάν δεν ενημερώσουν πρώτα τον ιατρό τους, επειδή μπορεί να προκληθεί σοβαρή υπογλυκαιμία, ιδιαίτερα σε άτομα που είναι σε θεραπεία με αντιδιαβητικά φάρμακα. Επίσης, η κατάποση των φύλλων μπορεί να προκαλέσει τραύματα και αιμορραγία του πεπτικού ακόμη και εάν είναι βρασμένα. Μάλιστα για τον ίδιο λόγο η δάφνη, ως αρωματικό στο φαγητό, θα πρέπει να χρησιμοποιείται σε ακέραια φύλλα, τα οποία δεν θα πρέπει ποτέ να τρώγονται. η δάφνη χρησιμοποιείται επίσης στη βοτανοθεραπεία και ως φάρμακο για τις ημικρανίες χωρίς, ωστόσο, αυτό να έχει αποδειχτεί με κλινικές μελέτες. ςτο αιθέριο έλαιο τα συστατικά που είναι γνωστά ως παρθενολίδες είναι ιδιαίτερα χρήσιμα στην πρόληψη των ημικρανιών. ςτους πονοκεφάλους αυτούς φαίνεται ότι παίζει έναν αιτιολογικό ρόλο η απελευθέρωση σεροτονίνης από τα αιμοπετάλια του αίματος. Οι παρθενολίδες φαίνεται ότι εμποδίζουν την απελευθέρωση της σεροτονίνης από τα αιμοπετάλια. Τα ίδια τα φύλλα, αποξηραμένα και κονιορτοποιημένα, είναι στυπτικά και μπορούν να πασπαλιστούν σε επιφανειακά εγκαύματα και εκδορές για να επιταχύνουν την επούλωση. Πολλές από τις χημικές ενώσεις που αναφέρθηκαν προκαλούν ισχυρή διέγερση του ανοσοποιητικού συστήματος, ενισχύουν, δηλαδή, την άμυνα του οργανισμού. ςε ευαίσθητα άτομα η δάφνη όπως όλα τα φυτά, είναι δυνατόν να προκαλέσει σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις. Τέλος, το έλαιο από την έκθλιψη των καρπών του φυτού χρησιμοποιήθηκε στη θεραπεία των δοθιήνων, υπό τη μορφή αλοιφής, τώρα όμως χρησιμοποιείται κυρίως στην κτηνιατρική. η δάφνη είναι ένα φυτό που ενέπνευσε θεούς και ανθρώπους. Το άρωμά της και οι σπουδαίες φαρμακευτικές ιδιότητές της την κατέστησαν αγαπημένη όχι μόνο του Απόλλωνα αλλά και όλων των ανθρώπων. Οι ουσίες που περιέχει αναμένεται στο μέλλον να παίξουν σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη της ιατρικής.Χ 70

Βιβλιογραφία BAY 2009. An Herb Society of America Guide. The Herb Society of America. Cherrat, L., L. Espina, M. Bakkali, D. G. Gonzalo, R. Pagán, A. Laglaoui 2014. “Chemical composition and antioxidant properties of Laurus nobilis L. and Myrtus communis L. essential oils from Morocco and evaluation of their antimicrobial activity acting alone or in combined processes for food preservation”. Journal of the Science of Food and Agriculture 94: 1197–1204. Di leo Lira, P., D. Retta, E. Tkacik, J. Ringuelet, J.D. Coussio, C. van Baren and A.L. Bandoni, 2009. “Essential oil and by-products of distillation of bay leaves (Laurus nobilis L.) from Argentina”. Industrial Crops and Products 30: 259-264. Duke, A. J. 2006. Το πράσινο φαρμακείο - Βοτανοθεραπείες. Αθήνα: Εκδόσεις Ψύχαλου. Guarducci, Marg. 1935. Inscriptiones Creticae, I. Roma: La Libreria dello stato. Khan, A., Zaman, G. and Anderson, R. 2009. «Bay Leaves improve Glucose and Lipid Profile of People with Type 2 Diabetes». J. Clin. Biochem. Nutr., 44: 52–56. Yoshikawa, M., H. Shimoda, T. Uemura, T. Morikawa, Y. Kawahara and H. Matsuda 2000. “Alcohol Absorption Inhibitors from Bay Leaf (Laurus nobilis): Structure Requirements of Sesquiterpenes for the Activity”. Bioorganic & Medicinal Chemistry, vol. 8, issue 8: 2071-2077. Γεννάδιος, Π. 1914. Λεξικόν Φυτολογικόν. Αθήναι: Εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή. δρανδάκης, Π. χ.χ. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος η. Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός «Φοίνιξ». Κακριδής, ι. 2014. Ελληνική Μυθολογία. Οι θεοί. Τόμος 2, Α. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α. Ε. Οvid. Τhe Metamorphoses, μετάφρ. Horace Gregory. New York: Τhe Viking press 1958. Φερμόιλεν, Ν. 2004. Eγκυκλοπαίδεια των βοτάνων. Αθήνα: Εκδόσεις Καρακώτσογλου. Φραγκάκι, Ευ. 1969. Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν των φυτών. Αθήναι. Χαβάκης, ι. ιατρός χ.χ. Φυτά καί Βοτάνια της Κρήτης. Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτα. Ψιλάκης, Ν. & Μ. 2002. Τα βότανα στην κουζίνα. ηράκλειο:Καρμάνωρ.

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

Λόγια απλά, γραμμένα βιαστικά μέσα στη φωτιά του πολέμου

Χαιρετώ τον άγνωστο φίλο... Ένα σημείωμα που γράφτηκε το 1941 στο αλβανικό μέτωπο από έναν Κρητικό στρατιώτη και βρέθηκε έξι δεκαετίες μετά στην άλλη άκρη του κόσμου. Στην Αμερική! «Χαιρετώ τον άγνωστο φίλο...» Μ' αυτά τα απλά λόγια αποχαιρετούσε την πρώτη γραμμή του πολέμου ένας Κρητικός στρατιώτης τον Μάρτη του 1941. Μ' αυτά τα απλά λόγια καλωσόριζε στο μέτωπο έναν άλλον στρατιώτη που μήτε τον γνώριζε μήτε ήξερε αν τον συναντούσε ποτέ. Τα έγραψε βιαστικά σ' ένα κομμάτι χαρτί. Άγνωστο αν ήταν μέρα ή νύχτα, άγνωστο αν έπεφταν σφαίρες ή μπόμπες εκείνη την ώρα. Το σημείωμα βρέθηκε 60 τόσα χρόνια μετά. Κι είναι ένα απ' αυτά τα μικρά ντοκουμέντα που μαρτυρούν το μεγαλείο της ψυχής εκείνων που κλήθηκαν κάποτε να υπερασπιστούν μια μικρή χώρα. Ξέρετε ποια... Αυτήν που ο πολεμιστής του 41 αποκαλούσε «Μαμά Ελλάς». Τι ήταν αυτό που συνέδεε τους δυο στρατιώτες; Ένα όπλο!

ροσπάθησα ν' αναπλάσω το σκηνικό: χρόνια πολέμου, χιονισμένα βουνά, κρυοπαγήματα, μάχες. Άνοιξη του 1941. Μια μονάδα του στρατού αποσύρεται στα μετόπισθεν για να πάρει τη θέση της κάποια άλλη, πιο ξεκούραστη. Κι ένας στρατιώτης παραδίδει το όπλο που τον είχε συντροφέψει για πέντε ολόκληρους μήνες. ςε καιρούς πολέμου τα όπλα δεν μένουν στις αποθήκες. Απλώς αλλάζουν χέρια. Κι ο αγώνας συνεχίζεται... Ο στρατιώτης που αποχωρούσε από το μέτωπο παίρνει ένα κομμάτι χαρτί. Γράφει βιαστικά. Ένα μήνυμα θέλει να στείλει. Να πει δυο κουβέντες στον άγνωστο αντικαταστάτη του. Λίγες κουβέντες, κάτι σαν χαιρετισμό, κάτι σαν μετάγγιση θάρρους. Τυλίγει το χαρτί σε ρολό και το βάζει μέσα στην κάνη. Ξέρει πως το όπλο του θα πάει σ' άλλα χέρια. Ξέρει, ακόμη, πως ο άγνωστος αντικαταστάτης του θα καθαρίσει το όπλο, θα βρει το σημείωμα και θα το διαβάσει. Κάπου εδώ θα μπορούσε να τελειώνει μια από τις μικρές, ίσως και συνηθισμένες, ιστορίες που συνθέτουν τη μεγάλη ιστορία: την πεισματωμένη αντίσταση των Ελλήνων απέναντι στις δυνάμεις του Άξονα. Θα μπορούσε, όμως, και ν' αρχίζει. Ο άγνωστος διάδοχος του πολεμιστή που αποχωρούσε από το μέτωπο θα μπορούσε να είχε διαβάσει το σημείωμα του προκατόχου. Θα μπορούσε και να είχε επικοινωνήσει μαζί του. Όμως, τίποτα απ' όλα αυτά δεν συνέβη. Ο συντάκτης του κειμένου δεν έμαθε ποτέ σε ποια χέρια έπεσε το όπλο του. Ούτε αν διαβάστηκε το μήνυμά του. Και η συνέχεια της ιστορίας γράφτηκε πολλά χρόνια μετά, δεκαετίες ολόκληρες. Και γράφτηκε μακριά από τα αλβανικά βουνά, μακριά κι από την Ελλάδα. ςτην άλλη άκρη του κόσμου, στις ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής!

Φωτοτυπία του σημειώματος που βρέθηκε στην Αμερική.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

Η άγια κι αθώρητη ύλη... Ας πάρομε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Πάνε μήνες τώρα που με σταμάτησε στον δρόμο ένας ευγενέστατος ηλικιωμένος κύριος. ςτην τσέπη του κρατούσε ένα φωτοτυπημένο χαρτί. Το ξεδίπλωσε. - Μου το στείλανε από την Αμερική, είπε. Εκεί βρέθηκε. Προσπάθησα να μάθω περισσότερα, μα δεν τα κατάφερα. Το πήρα στα χέρια μου. διάβασα πρώτα την ημερομηνία: 25 Μαρτίου 1941. διάβασα και τ' όνομα: Στρατιώτης Χανταδάκης, ίσως και Χανιαδάκης, Χαντεδάκης ή και Χαντουδάκης ακόμη, η γραφή είναι δυσανάγνωστη. Το σημείωμα δεν ήταν καθαρό. Φωτοτυπία από άλλη φωτοτυπία. Μαυρισμένο από τις συνεχείς ανατυπώσεις, διπλωμένο στα τέσσερα, εξίτηλο. Κάπως έτσι άρχισε ν' ανοίγεται μπροστά μου ένας άγνωστος δρόμος. Κι αυτός ο δρόμος δεν οδηγούσε μόνο στην αναδίφηση της ιστορίας, οδηγούσε στα τρίσβαθα της ανθρώπινης ψυχής. Ένας ειδικός σε θέματα ψυχολογίας θα μπορούσε ν' αναγνωρίσει στις φτωχές γραμμές που γράφτηκαν μέσα στη φωτιά του πολέμου τη φόρτιση του ανθρώπου που παραδίδει τη σκυτάλη του αγώνα, ίσως να μπορούσε ν' αναγνωρίσει και την ψυχολογία του ήρωα. Μα εγώ που δεν είμαι ειδικός αρκέστηκα σε πιο απλά

Το σημείωμα

Ο Αριστερά, ο Νικόλαος Χανιωτάκης και δεξιά, ο γιος του Βασίλης.

πράγματα: στη συγκίνηση που νιώθει κανείς όταν διαβάζει τέτοια γράμματα. Κι όταν βλέπει ν' αποκαλύπτεται ολοζώντανη μπροστά του εκείνη η άγια κι αθώρητη ύλη με την οποία πλάστηκαν οι μαχητές του σαράντα. Ο ήρωας, λοιπόν, ο συντάκτης του κειμένου, μπορεί να λέγεται Χαντεδάκης, μπορεί και Χανιαδάκης, δεν έχει σημασία το όνομα. Γιατί ήρωας εδώ δεν είναι ένας άνθρωπος μόνο. Είναι ένας ολόκληρος λαός, αυτός που προσπάθησε με νύχια και με δόντια να προστατέψει την πατρίδα του, μα κι αυτός που κράτησε ψηλά τη σημαία της ανθρωπιάς υπερασπιζόμενος τα ιερά και τα όσια. δηλαδή, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

ηλικιωμένος κύριος που μου παρέδωσε τη φωτοτυπία προσπαθούσε να βρει τον Χαντεδάκη, τον άνθρωπο που είχε γράψει εκείνον τον πικρό Μάρτη του 1941 το μήνυμα. Τον ρώτησα πώς είχε φτάσει στα χέρια του και πού μπορούσα να βρω το πρωτότυπο ή, έστω, μια καλύτερη φωτοτυπία. δεν ήξερε. Κάποιος συγγενής του ξενιτεμένος στην Αμερική το είχε βρει στο διαδίκτυο και του το είχε στείλει. - Ίσως εσύ μπορείς να βρεις την άκρη, μου είπε. Ποιος ήταν αυτός ο Χαντεδάκης... Ένιωσα σαν να παραλάμβανα κι εγώ μια σκυτάλη. διάβασα προσεκτικά το κείμενο της φωτοτυπίας: Εν Αλβανία στης 25 Μαρίου [προφανώς Μαρτίου] 1941 Στρατιώτης Χανταδάκης [μπορεί να διαβαστεί και Χανιαδάκης] Νικόλαος χωρίον Φανερωμένη Πυργιωτίσης Ηράκλειον Κρήτης κλάσεως 1936Χερετώ θερμός τον άγνωστο φύλλο όπου θα εύρη την συστασί μου μέσσα εις το αγαπημένον όπλο Για χαρά και καλή πρόοδο της μαμάς Ελλάς... Hunτeδάκις Αριθμός όπλου μου 5.464.4 Το σημείωμα ήταν γραμμένο από άνθρωπο που δεν ήξερε πολλά γράμματα. Ορθογραφικά λάθη, λίγες λέξεις, κείμενο λιτό,

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

βιαστικό... Κι η ημερομηνία σημαδιακή: 25 Μαρτίου, εθνική επέτειος! Μα αν το καλοσκεφτεί κανείς, θα καταλάβει πως εκείνες οι μέρες ήταν από τις πιο τραγικές του πολέμου. Τον επόμενο μήνα, τον Απρίλιο του 1941, η Ελλάδα έμελλε να ζήσει δύσκολες ώρες. Μέχρι τότε οι Έλληνες πολεμούσαν μόνο τους ιταλούς του Μουσολίνι. Και τους είχαν ταπεινώσει. Εκείνο τον Απρίλη, όμως, ήρθαν κι οι ορδές του Χίτλερ στα ελληνικά σύνορα. Ο εξουθενωμένος στρατός, που πολεμούσε για πέντε μήνες στα βουνά της Αλβανίας, έχοντας ως σημαντικότερο όπλο το περίσσευμα της ψυχής του (έτσι κι αλλιώς τα μέσα που διέθετε ήταν λιγοστά), δεν άντεξε άλλο. Άνιση ήταν η μάχη. Όπως άνισες είναι όλες οι μάχες που δίνει κανείς για να υπερασπιστεί τις αξίες του πολιτισμού του. Μετά από λίγες βδομάδες οι ήρωες της Αλβανίας έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής με σκυμμένα κεφάλια. Είναι τραγικό για τους ήρωες να επιστρέφουν από το

μέτωπο ξέροντας πως βρίσκονται πια σε μια κατακτημένη πατρίδα. Αυτό είναι, σε γενικές γραμμές, το ιστορικό περίγραμμα. Είναι πιθανόν να μην βρέθηκε διάδοχος για το όπλο του Κρητικού πολεμιστή. η άφιξη των χιτλερικών δυνάμεων άλλαξε γρήγορα το σκηνικό του πολέμου.

Κειμήλια του ελληνικού στρατού στην Αμερική! ςυνέχισα να κοιτάζω με δέος το φωτοτυπημένο σημείωμα. δεν μου φαινόταν αυθεντικό. Μα πιο πολύ δεν μου φαινόταν αυθεντική η υπογραφή του συντάκτη. Ήταν γραμμένη με ανάμικτους ελληνικούς και λατινικούς χαρακτήρες: Hunτeδάκις. δύσκολο να ξέρει λατινικά ή εγγλέζικα ένας άνθρωπος που κάνει τόσα ορθογραφικά λάθη. Κουβέντα στην κουβέντα άρχισε να ξεκαθαρίζει κάπως η κατάσταση: Ένας Αμερικάνος συλλέκτης είχε αγοράσει όπλα του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Άγνωστο το πώς έφυγαν από τη χώρα, άγνωστο και το πότε. Ίσως τότε, στα χρόνια της Κατοχής, ίσως και αργότερα, αν για κάποιον λόγο ο Ελληνικός ςτρατός είχε εκποιήσει παλιό οπλισμό. Οι συλλέκτες έχουν ψύχωση με τα αντικείμενα που μαζεύουν. Τα περιποιούνται και τα φροντίζουν.

Έτσι έκανε κι ο Αμερικάνος συλλέκτης. Καθάρισε το απόκτημά του. Και τότε βρήκε το σημείωμα του Έλληνα στρατιώτη. Υποθέτω πως θα έψαξε κάποιον που να γνωρίζει Ελληνικά, βρήκε κάποιον Ελληνοαμερικανό, εκείνος το αντέγραψε κι έτσι έφτασε να γίνει γνωστό στο διαδίκτυο. Αυτές τις ελάχιστες πληροφορίες κατάφερα να συγκεντρώσω ελπίζοντας πάντα ότι θα μπορούσα να βρω κάποτε την ηλεκτρονική διεύθυνση του Αμερικανού σημερινού ιδιοκτήτη του όπλου. Μα δεν τη βρήκα. Ούτε καν κατάφερα να μάθω το όνομά του... δεν έμενε τίποτ' άλλο, λοιπόν, παρά η αναζήτηση του Χαντεδάκη ή των απογόνων του. Κάπως έτσι βρέθηκα στη Φανερωμένη, ένα μικρό αλλά ζωντανό χωριό της Κάτω Μεσαράς. δεύτερη ψυχρολουσία μετά την αποτυχία να βρεθεί η αρχική πηγή του σημειώματος: Μήτε Χαντεδάκης υπήρχε στο χωριό μήτε Χανιαδάκης. Το μπερδεμένο κουβάρι της ιστορίας ξετυλίχτηκε γρήγορα με τη βοήθεια μιας μικρής ομάδας ανθρώπων με πρωτοστάτη τον σεβαστό ιερέα της Φανερωμένης. Ο συντάκτης του μηνύματος δεν λεγόταν Χανταδάκης αλλά... Χανιωτάκης. Νικόλαος Χανιωτάκης! Κλάσεως 1936, ακριβώς όπως γράφει και το σημείωμα! Λίγη ώρα μετά βρισκόμουν στο σπίτι του. Με υποδέχτηκε ο γιος του, ο Βασίλης. Ο πατέρας δεν υπάρχει πια. Πέθανε πριν από χρόνια στο Βέλγιο, όπου είχε ζήσει για δεκαετίες πολλές ως μετανάστης. Ο μαχητής της Αλβανίας είχε συνεχίσει τον δύσκολο αγώνα της ζωής ξεριζωμένος από τον τόπο του, δουλεύοντας σκληρά κάτω από την επιφάνεια της γης, μέσα σε ανήλιαγες στοές. Αυτή τη δουλειά βρήκε. Την πιο δύσκολη. Ανθρακωρύχος! Ο Βασίλης, ανθρακωρύχος κι αυτός από παιδί, εκπλήρωσε την τελευταία επιθυμία του πατέρα: Μετέφερε τη σορό του στη γενέθλια γη. Ο παλιός πολεμιστής δεν ήθελε ν' αφήσει τα κόκαλά του σε ξένον τόπο. Τεκμήρια μιας άλλης εποχής Καθίσαμε για κάμποση ώρα με τον Βασίλη, κουβεντιάσαμε, μου έφερε και μερικά από τα κατάλοιπα του πατέρα του: ένα ορθογραφικό λεξικό με σταχωμένο εξώφυλλο, κάμποσες φωτογραφίες κι ένα δίφυλλο χαρτί, ένα χειρόγραφο. Ο Νίκος Χανιωτάκης δεν ήταν συνηθισμένος άνθρωπος. Μπορεί να μην ήξερε πολλά γράμματα, μα η ζέση της καρδιάς του περίσσευε. Έγραφε, ζωγράφιζε, στέλιωνε μαντινάδες... Το δίφυλλο σημείωμα ιστορούσε τις πρώτες ημέρες της κατάταξής του στον Ελληνικό στρατό. Και τις ιστορούσε με μαντινάδες. Κατέγραφε στιγμή προς στιγμή την αναχώρηση με πλοίο από το ηράκλειο, την άφιξη στο λιμάνι του Πειραιά, το δρομολόγιο με τρένο προς τη Θεσσαλονίκη. Κι από κει το ταξίδι μέχρι τη δράμα, όπου υπηρέτησε τη θητεία του. Γιατί ο Νίκος Χανιωτάκης δεν πολέμησε ως κληρωτός στην Αλβανία. Επίστρατος ήταν. Είχε απολυθεί λίγο καιρό πριν αρχίσει ο πόλεμος. διαβάζω μερικές απ' αυτές τις μαντινάδες (έχοντας αποκαταστήσει σιωπηρώς την ορθογραφία). ςτην αρχή περιγράφει το ταξίδι με το πλοίο. Φτάνει στο λιμάνι του Πειραιά. Οι Κρήτες

Αριστερά, το σημείωμα του Χανιωτάκη με τις μαντινάδες και δεξιά, η ζωγραφισμένη πρώτη εσωτερική σελίδα του λεξικού.

στρατιώτες κατεβαίνουν από το πλοίο και προξενούν θαυμασμό... Στο δρόμο που βαδίζαμε έλεγαν οι πολίτες: Για δες λεβέντικα κορμιά που τα 'χουνε οι Κρήτες... Οι Πειραιώτες τρέχανε τους Κρητικούς να δούνε κι εμείς με τα μαντήλια μας τους αποχαιρετούμε.

Το τρένο όπου επιβιβάστηκαν τον γεμίζει απογοήτευση: δεν είχε παράθυρα! Και στα βαγόνια μπήκαμε και ξεκινά το τρένο Άχι καημός που ήτανε, το έρμο το παντέρμο γιατί 'τανε μέσα κλειστό, δεν είχε παραθύρια για ν' αποκαμαρώσομε του Πειραιώς τα χτήρια. Είχαμε μέσα στριμωχτεί σαν να 'μασταν σαρδέλες αχ τι κακές που ήτανε αυτές οι τρεις ημέρες! Εκάναμε υπομονή ώσπου να ξημερώσει να δούμε μέρη άγνωστα κι ο νους μας να μερώσει...

ΥΠΕΡ

ΑΝΟιΞη 2016

20 Απριλίου του 1941 και την ολοκληρωτική κατοχή της ηπειρωτικής χώρας, ο στρατιώτης από τη Φανερωμένη βρέθηκε στην Αθήνα μαζί με πολλούς άλλους Κρητικούς συναδέλφους του. Μαύρες ημέρες πέρασαν οι νικημένοι νικητές του αλβανικού μετώπου στην κατακτημένη ελληνική πρωτεύουσα. Ο Χανιωτάκης πήρε μαύρο και κόκκινο μολύβι κι άρχισε να ζωγραφίζει στην άδεια σελίδα του λεξικού του. ςτεφάνια δόξας, σταυροί, λουλούδια του έρωτα κι ένα γυναικείο πορτρέτο στολίζουν τον κόσμο του. Και δίπλα δυο αυτοσχέδιες μαντινάδες:

η υπογραφή του καθρεφτίζει το κλίμα της εποχής, όπως καθρεφτίζει και τη συναίσθηση του καθήκοντος που διαφέντευε την ψυχή του: Εν Παρτάκουβα την 30-7-1938 Στρατιώτης Χανιωτάκης Νικόλ[αος] Φρουρός της Ελλάδος. Κλάσεως 1936 Β! Κι ο Χανιωτάκης... έγινε Χανταδάκης! Κοιτάζω μια τη φωτοτυπία και μια το χειρόγραφο του Χανιωτάκη. Μου φαίνεται διαφορετικός ο γραφικός χαρακτήρας. Αλλά δεν χρειάζεται να είναι κανείς γραφολόγος για να ξετυλίξει το μπερδεμένο κουβάρι: Ο Χανιωτάκης έγραφε το ταυ με την παλιά καλλιτεχνική γραφή. Κι ο αναγνώστης του σημειώματος, που δεν θα ήταν εξοικειωμένος με τα ελληνικά, το διάβασε ως δέλτα. Κάπως έτσι ο Χανιωτάκης είχε διαβαστεί Χανταδάκης ή Χανιαδάκης! ςυνεχίζω να ξεφυλλίζω τα ελάχιστα κατάλοιπα του Νίκου Χανιωτάκη. Ο πολεμιστής του αλβανικού μετώπου δεν ήξερε πολλά γράμματα. Μόνο το δημοτικό είχε τελειώσει. Έτρεφε, όμως, μιαν ιδιαίτερη αγάπη στη γραφή. Ο Βασίλης θυμάται ένα κασελάκι με κάμποσα τεφτέρια δικά του. Απ' όλα αυτά έχουν μείνει ελάχιστα πράγματα σήμερα. Τα υπόλοιπα χάθηκαν. Έρημο ήταν το σπίτι όλ' αυτά τα χρόνια που δούλευε στις στοές των βελγικών ανθρακωρυχείων. Ο Νίκος Χανιωτάκης μιλούσε συχνά στον γιο του για την περιπέτεια του πολέμου. Αλλά για το σημείωμα στο όπλο δεν του είχε μιλήσει ποτέ. Ίσως να το θεωρούσε ασήμαντο ως περιστατικό. Ίσως, όμως, να θεωρούσε και συνηθισμένο το γεγονός. Και, όπως θα δούμε παρακάτω, ο στρατιώτης από τη Φανερωμένη δεν ήταν ο μόνος που έγραψε τέτοιο σημείωμα. Ξεφυλλίζω το ορθογραφικό λεξικό του Νίκου Χανιωτάκη και το μάτι μου πέφτει στην πρώτη σελίδα. Για κάποιον άγνωστο λόγο το κουβαλούσε μαζί του στο μέτωπο της Αλβανίας, όπως το κουβαλούσε μαζί του και στην επιστροφή. Εκεί, στην πρώτη εσωτερική σελίδα, είναι γραμμένη η συνέχεια της ιστορίας του: Μετά τη συνθηκολόγηση που υπέγραψε ο Τσολάκογλου στις

Κοίτα, πουλί μου, την καρδιά πλεγμένη με στεφάνι αλλά μας επροδώσανε, μας πιάσαν οι Γερμάνοι. Κι απής μας καταλάβανε εις την Αθήνα πάμε στα έμπεδα μας στείλανε στην πείνα να ψοφάμε. Χανιωτάκης Ν. έφεδρος του 1940-41. ςτην Αθήνα τις έγραψε. ςτα χρόνια της πείνας. Άγνωστο πόσο έμεινε στην Αθήνα. ςτο τέλος του 1941, όμως, βρισκόταν πάλι στην Κρήτη, στο χωριό του. Τα βιώματα του πολέμου τον ακολουθούν. Όπως κι η πίκρα για την απροσδόκητη ήττα από τους Ναζί. Έρωτας και πόλεμος μαζί. Ένα γυναικείο πορτρέτο και μια προσφώνηση: «Καρδιά μου...». Θαύμα μεγάλο ο άνθρωπος. Ακόμη και σε τέτοιες ώρες η καρδιά του μπορεί να σκιρτά. ςυχνά - πυκνά αναφερόταν σε όλ' αυτά τα γεγονότα ο Χα-

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

νιωτάκης. Μιλούσε στον γιο του για τις περιπέτειές του στην Αλβανία, μα και για τη ζωή του την περίοδο της ναζιστικής κατοχής. Μια απ' αυτές τις ιστορίες έχει σημαδέψει τη μνήμη του Βασίλη. Θα μπορούσε κανείς να τη χαρακτηρίσει διδακτική. Εμείς λέμε απλά πως καθρεφτίζει το απροσδόκητο. Να πώς:

ΕΝΑ δΑΚΤΥΛιδι ςΕ ΚΑιρΟΥς ΠΟΛΕΜΟΥ

Ανέλλο φιντατσαμέντο Ο Νίκος Χανιωτάκης βρισκόταν κάποτε σε υπηρεσία περιπολίας στα αλβανικά βουνά μαζί με δυο συναδέλφους του. Προχωρούσαν στις πλαγιές, πάνω ακριβώς από ένα μικρό βουνίσιο ποταμάκι, όταν έφτασαν ψίθυροι στ' αυτιά τους. ςύρθηκαν με χίλιες προφυλάξεις λίγα μέτρα πιο πέρα, οι ψίθυροι μεγάλωναν και στα στερνά είδαν τρεις ιταλούς στρατιώτες καθισμένους

στην όχθη. Με γρήγορες κινήσεις και με τα χέρια στις σκανδάλες των όπλων, φτάνουν κοντά τους. Οι ιταλοί αιφνιδιάζονται και σηκώνουν τα χέρια ψηλά... Ο Χανιωτάκης πλησιάζει. Τους παίρνει τα όπλα και τους κοιτάζει από πάνω ως κάτω. Ο ένας απ' αυτούς κρύβει το χέρι του. Το τραβά... Άδειο ήταν! Τον κοιτάζει. Τα μάτια του ήταν βουρκωμένα. - Τι έχεις, τον ρωτά. - Φιντατσαμέντο, λέει εκείνος. Ανέλλο φιντατσαμέντο. δεν ήξερε ο Μεσαρίτης φαντάρος τι σήμαιναν οι δυο ιταλικές λέξεις, δεν τις είχε ξανακούσει. Ο ιταλός του δείχνει ένα δακτυλίδι που φορούσε στο χέρι. Με λόγια και χειρονομίες του λέει πως σαν αιχμάλωτος πολέμου δεν είχε παρά να υποταχτεί στη μοίρα του. Για ένα μόνο πράγμα παρακαλούσε: να μην του πά-

Χανιωτάκηδες (πατέρας και γιος). Κρήτη, αρχές δεκαετίας 1950.

ρουν το δακτυλίδι! Ανέλλο φιντατσαμέντο πα να πει δακτυλίδι του αρραβώνα! Αρραβωνιασμένος ήταν ο ιταλός στρατιώτης, μια κοπελιά τον περίμενε κι αυτόν, δεν ήθελε να χάσει μήτε το δακτυλίδι μήτε την ελπίδα του. Ο Χανιωτάκης, που φαίνεται πως ήξερε τι σημαίνει έρωτας, τον σεβάστηκε. δεν του το πήρε. Παρέδωσε τους αιχμαλώτους και συνέχισε να πολεμά, όπως έκαναν τόσοι και τόσοι Έλληνες στρατιώτες. Άκουγα την ιστορία κι αναρωτιόμουν ποιο παράξενο παιχνίδι είχε παίξει πάλι η ζωή. Ήξερα ήδη πως ο Χανιωτάκης είχε περάσει την υπόλοιπη ζωή του στο Βέλγιο. Μήπως, λοιπόν, βρέθηκε κάποια στιγμή μπροστά στο δακτυλίδι; η πραγματικότητα, όμως, είχε κιόλας ξεπεράσει τη φαντασία μου. ςτα τέλη του 41 ο Χανιωτάκης βρισκόταν πάλι στον τόπο του, στην Κρήτη. Έπεσε με τα μούτρα στη δουλειά. δύσκολα χρόνια, πείνα κι εδώ, σκοτωμοί. Το γερμανικό θεριό δεν ξεδιψούσε. Ήθελε κι άλλο αίμα. Βγαίνοντας ένα πρωί από το χωριό του βρέθηκε μπροστά σ' ένα γερμανικό φυλάκιο. Το είχαν στήσει στον αλευρόμυλο του χωριού, πεντακόσια μέτρα από τα τελευταία σπίτια. Ο φρουρός τον σημαδεύει. Τον περιεργάζεται λίγο, τον κοιτάζει από πάνω ως κάτω και τελικά λέει: - Εσύ ήσουν στην Αλβανία. Αμίλητος ο άλλος. Και τι να πει; Προσπαθεί να κάνει πως δεν καταλαβαίνει. Ο κατακτητής τον αναγκάζει να προχωρήσει ως το φυλάκιο. Εκεί κατεβάζει το όπλο και του δείχνει το χέρι! - Ανέλλο φιντατσαμέντο! του λέει. δεν δυσκολεύτηκε ν' αναγνωρίσει το δακτυλίδι. Ο ιταλός στρατιώτης, ο πρώην αιχμάλωτος, ήταν πια νικητής του πολέμου. - Τότε μπορούσες να μου πάρεις το ανέλλο και δεν μου το πήρες. Τώρα μπορώ κι εγώ να σου πάρω τη ζωή, και δεν σου την παίρνω! Κόκαλο ο νικημένος νικητής του πολέμου! Όλα μπορούσε να τα φανταστεί, όχι όμως και τούτο το παιχνίδι της μοίρας! Ο πρώην αιχμάλωτος υπηρετούσε πια στο χωριό του, δίπλα στο σπίτι του! δεν ξέρω πόσο έμεινε ο ιταλός στη Φανερωμένη. Ούτε αν ξανασυναντήθηκε με τον άνθρωπο που πριν από λίγους μήνες τον είχε συλλάβει αιχμάλωτο. Ξέρω, μόνο, πως κάποιες ευαίσθητες χορδές μπορούν να πάλλονται στις ανθρώπινες καρδιές ακόμη κι όταν σκοτώνει ο πόλεμος το συναίσθημα. Ξέρω ακόμη πως, ως κατακτητές, οι ιταλοί ήταν λίγο διαφορετικοί από τους ανάλγητους ακολούθους τους Χίτλερ. Πολλοί απ' αυτούς, κυρίως όσοι δε ασπάζονταν τη φασιστική ιδεολογία, αυτομόλησαν και γύρεψαν επαφή με τις αντάρτικες ομάδες. Κάμποσοι αντιφασίστες προσπάθησαν εκείνα τα χρόνια να ενταχτούν στο αντάρτικο σαν απλοί πολεμιστές! Κρίμα που δεν πρόλαβα ζωντανό τον Χανιωτάκη. Κρίμα που δεν πρόλαβα να βρω και τον ιταλό στρατιώτη. Να τους φέρω κοντά, να διαβάσω στα μάτια τους όσα δεν διάβασα στις σελίδες της ιστορίας. συνέχεια στη σελ. 78

Τα μηνύματα του πολέμου

«Το όπλο αυτό το έφερα επί πέντε έτη. Το δόξασα και με δόξασε...»

ίναι δύσκολο να καταλάβει όποιος δεν έχει βρεθεί μέσα στη φωτιά του πολέμου τους δεσμούς που αναπτύσσονται ανάμεσα σε συμπολεμιστές, ανάμεσα σε αγνώστους που μάχονται για τον ίδιο σκοπό. Είναι ακόμη πιο δύσκολο να καταλάβει κανείς τη σχέση του πολεμιστή με το όπλο του. Με λίγες λέξεις γραμμένες πρόχειρα σ' ένα κομμάτι χαρτί ο Νικόλαος Χανιωτάκης είπε πολλά εκείνο τον Μάρτη. Μίλησε για το όπλο - σύντροφό του, ευχήθηκε, καλωσόρισε τον αντικαταστάτη του. Είπε, όμως, και κάτι ακόμη: Ότι επιθυμούσε να έρθει σε επικοινωνία με τον άνθρωπο που θα παραλάμβανε το όπλο του! δεν γνωρίζω να έχει ασχοληθεί κανείς συστηματικά με τα απλά μα τόσο ανθρώπινα μηνύματα που γράφτηκαν σε καιρούς πολέμου και που σήμερα μοιάζουν με μεγάλους καθρέφτες του χρόνου. Τα διαβάζεις και ζωντανεύει το συναίσθημα. Ζωντανεύουν οι εποχές, καταλαβαίνεις καλύτερα τους ανθρώπους. Άλλωστε, όλα αυτά τα προχειρογραμμένα σημειώματα ήταν από γεννησιμιού τους καταδικασμένα σε λήθη. Οι στρατιώτες που τα διάβαζαν είχαν άλλα πράματα να σκεφτούν, δύσκολο να δώσουν ιδιαίτερη βαρύτητα σ' ένα διπλωμένο χαρτάκι. ωστόσο, η αναδίφηση του παρελθόντος επιφυλάσσει πάντα εκπλήξεις. Μέσα από τέτοια μικρά σημειώματα δημιουργήθηκαν δεσμοί φιλίας που κράτησαν πολλά - πολλά χρόνια. Και το πιο σημαντικό: Αυτός που παραλάμβανε το όπλο ένιωθε βαριά την ευθύνη στους ώμους του! Προσπάθησα να διερευνήσω το φαινόμενο των χαιρετιστήριων μηνυμάτων που αφήνονταν μέσα στις κάνες των όπλων με τη βοήθεια ενός καλού φίλου, του εξαίρετου μελετητή της πολεμικής ιστορίας και της λαογραφίας του όπλου, του Ευτύχη Τζιρτζιλάκη. Ο Ευτύχης μελετά κυρίως κρητικά ιστορικά όπλα, αυτά που χρησιμοποιήθηκαν στις μεγάλες επαναστάσεις του 19ου αιώνα και παλιότερα. Πολλές φορές έχει συναντήσει πάνω στον οπλισμό κρυμμένα μηνύματα. Άλλα δηλώνουν την ταυτότητα του κατασκευαστή, άλλα την ταυτότητα του κατόχου. ςφραγίδες, ονόματα αγωνιστών και καπεταναίων, σκαλίσματα, διακοσμητικά στοιχεία - φορείς μηνυμάτων. Όλα εκπέμπουν μηνύματα σ' ένα ιστορικό όπλο. Αρκεί να ξέρει να

τα διαβάσει κανείς. Φαίνεται πως δεν ήταν μόνο έκφραση εσωτερικής ανάγκης, ούτε καν ήταν απλή συνήθεια το να καλωσορίζει κανείς τον διάδοχό του στο μέτωπο. Ήταν κάτι σαν πολεμικό έθιμο που δεν περιορίστηκε μόνο στα ελληνικά όρια. Όπως τονίσαμε και παραπάνω, τα σημειώματα που σώθηκαν μέχρι τις μέρες μας δεν είναι πολλά. Είναι αρκετά, όμως, για να αποκαλύψουν το συναίσθημα και να αποτελέσουν τεκμήρια του (μάλλον άγνωστου) στρατιωτικού εθίμου. Μερικά απ' αυτά έχουν περάσει σε προσωπικά ιστολόγια των σελίδων κοινωνικής δικτύωσης. Άλλα φυλάσσονται ως τεκμήρια από τους συλλέκτες που κατάφεραν να τα εντοπίσουν. Χωρίς άλλα σχόλια μεταφέρω ένα απ' αυτά. Είναι δημοσιευμένο σε προσωπική ιστοσελίδα στο διαδίκτυο και το χρωστώ στον Ευτύχη· εκείνος το ανακάλυψε, όπως και άλλα τα οποία είχε την καλοσύνη να μου στείλει: Το 1920 ένας λοχίας, ο Λάμπης Βολονάκης, υπηρετούσε στη Μικρά Ασία. Καθώς καθάριζε το όπλο του βρήκε μέσα ένα σημείωμα και μια πεντάρα. Το φύλαξε σαν κειμήλιο. Κι όταν επέστρεψε πίσω το κατέθεσε στην ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Ελλάδος. διαβάστε το: Εν Μπιζανίω 20 Φεβρουαρίου 1913 Αγαπητέ συνάδελφε. Σε χαιρετώ. Συ, που θα έχης την τύχη να ανοίξης το πέλμα του όπλου αυτού, θα εύρης την πεντάρα αυτή και να πάρης ένα τσιγάρο, να το καπνίσης στην υγεία μου. Το όπλο αυτό το έφερα επί πέντε έτη. Το δόξασα και με δόξασε και τώρα αναγκάζομαι να το εγκαταλείψω, λόγω τραυματισμού μου. Πέρασα τόσες και τόσες στιγμές και δεν το εγκατέλειψα και εάν η πατρίς σε χρειασθή, να το τιμήσης. Νικ. Καββαδίας Κοθρέα- Ένωσις Κεφαλληνίας.