ΥπερΧ Τεύχος 71 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 71 | ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2014 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Ο άνθρωπος που βγήκε ζωντανός από το εκτελεστικό απόσπασμα γαζωμένος με 14 σφαίρες!

Οι ξερολιθιές καταστρέφονται... Οι βοτανολόγοι περιηγητές του 16ου αιώνα και τα φυτά της Κρήτης - Σκούζα, σκούζα, σινιορίνα

Του λιναριού τα πάθη…

◗◗ ΞΙΝΟΧΟΝΤΡΟΣ

Ένας διατροφικός θησαυρός ανεκτίμητης αξίας βγαλμένος από τα σπλάχνα της κρητικής παράδοσης!

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

Προτάσεις Χαλκιαδάκης – Νεα ΠΡΟϊΟΝΤα

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

οι ξερολιθιές καταστρέφονται Της Έφης Ψιλάκη

Σκούζα, σκούζα, σινιορίνα Του Ν. Ψιλάκη

Φωτογραφήματα Φωτογραφίες και κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

❤ 22 24

Η ελλάδα που παράγει...

ο άνθρωπος που βγήκε ζωντανός από το εκτελεστικό απόσπασμα γαζωμένος με 14 σφαίρες Του Ν. Ψιλάκη

ΑΠοθΕΜΑΤικο ΑγΑΠΗΣ 64 Μια φωτογραφία – ένα ποίημα

οι βοτανολόγοι περιηγητές του 16ου αιώνα και τα φυτά της κρήτης

Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

Του Δρ Ανδρέα Μανιού

Του λιναριού τα πάθη Του Δρ γ. Ν. Αικατερινίδη

Ξινόχοντρος Του Ν. Ψιλάκη

40 56

34 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. γαζίου-κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΠΡΟτΑσΕΙσ

>ΝΕΑ ΠΡοÏοΝΤΑ Ο Χαλκιαδάκης φροντίζει για ένα θρεπτικό πρωινό

ια παλιά παροιμία λέει: το πρωί τρώγε σαν βασιλιάς, το μεσημέρι σαν άρχοντας και το βράδυ σαν ζητιάνος… Το πρωινό είναι το σημαντικότερο γεύμα της ημέρας καθώς, ρυθμίζοντας την όρεξη και σταθεροποιώντας τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα, βελτιώνει τη συγκέντρωση και την πνευματική απόδοση κaι εξασφαλίζει την ενέργεια που χρειάζεται μία καλή μέρα! Το ψωμί Χαλκιαδάκης παράγεται από την κορυφαία στον κλάδο Καραμολέγκος α.ε. και διατίθεται σε 3 κωδικούς: σταρένιο, σταρένιο φόρμα και σταρένιο με σίκαλη. Επιλέξτε καθημερινά για το πρωινό ή το σνακ σας ψωμί Χαλκιαδάκης και κερδίστε από την αδιαπραγμάτευτη ποιότητα και τη σταθερά χαμηλή τιμή. Παρέα με το θρεπτικό ψωμί επιλέξαμε για εσάς σπιτικές μαρμελάδες σε 6 απολαυστικές γεύσεις: Βερίκοκο, Φράουλα, Ροδάκινο, Κεράσι, Πορτοκάλι και Βατόμουρο! Η επίσης καταξιωμένη ελληνική εταιρεία Χαΐτογλου παράγει για την Χαλκιαδάκης Α.Ε. μία πλήρη γκάμα μαρμελάδας σε γυάλινο βάζο 370 γραμμαρίων και σύντομα ακολουθεί και η σειρά σε πρακτική οικογενειακή συσκευασία πλαστικού επανακλειόμενου περιέκτη 500 γραμμαρίων.

✿ Νέα υπηρεσία σε όλα τα καταστήματα Χαλκιαδάκης

Απολαύστε τις όλες!

ια ανανέωση ανανέωσηχρόνου χρόνου ομιλίας ομιλίας για όλες σε όλες τις εταιρείας τις εταιτηλεφωνίας, ρείες τηλεφωνίας, internet, internet, κάρτες κάρτες paysafe, paysafe, gift cards gift και cards iTunes και iTunes απευθυνθείτε απευθυνθείτε εύκολα,εύκολα, γρήγορα γρήγορα και με ασφάλεια και με ασφάλεια στη συναλλαγή στη συναλλαγή σας σεσας όλασε ταόλα καταστήτα καματα ταστήματα Χαλκιαδάκης. Χαλκιαδάκης. Επίσης σε όλα τα super market Χαλκιαδάκης έχετε τη δυνατότητα να πραγματοποιήσετε ανέπαφη συναλλαγή σε συνεργασία με όλες τις πιστωτικές κάρτες απολαμβάνοντας τον νέο γρήγορο και ασφαλή τρόπο που εξασφαλίσαμε για εσάς εξοπλίζοντας όλες τις ταμειακές μας μηχανές με τερματικά τελευταίας γενιάς.

ΥΠΕΡ

«Παξιμαδόκουπα»… η παραδοσιακή!

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

όνο οι Μεξικάνοι θα φτιάχνουν σαλάτες μέσα σε τραγανά «τάκος»; Στην κρήτη έχει την τιμητική του ο ντάκος! γι’ αυτό η κρητική επιχείρηση παραγωγής παραδοσιακών προϊόντων Ερωφίλη «πατένταρε» ένα 100% χειροποίητο προϊόν – την παξιμαδόκουπα. Πρόκειται για μια τραγανή κούπα από παξιμάδι στην οποία μπορείτε να σερβίρετε ό,τι σας περνάει από το μυαλό: από σαλάτα μέχρι σούπα! Υγιεινή και πρωτότυπη, μπορείτε να βρείτε την παξιμαδόκουπα σε επιλεγμένα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης και στις γεύσεις κρήτης σε 2 μεγέθη – 4 μικρές 160 γραμμαρίων ή 2 μεγάλες 260 γραμμαρίων.

Φρεσκοκατεψυγμένα λαχανικά Χαλκιαδάκης… η συνέχεια!

A >

φού εμπιστευτήκατε και αναδείξατε τα λαχανικά Χαλκιαδάκης πρώτα στην κατηγορία τους, συνεχίζουμε με νέες πρακτικές συσκευασίες 450 γραμ. «Αρακάς Πέλλας» και «Μπάμιες Ροδόπης». για ένα νόστιμο θρεπτικό γεύμα που αρέσει σε μικρούς και μεγάλους, σας προτείνουμε επίσης μία νέα άφιξη από την Πέλλα: Φασολάκια Χάντρες Χαλκιαδάκης! Μαγειρέψτε οικονομικά και υγιεινά στο πλαίσιο της μοναδικής κρητικής μας Διατροφής!

Ζεστασιά, απαλότητα και άνεση!

τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης υποδεχτήκαμε το φθινόπωρο με φινέτσα και υπογραφή επώνυμων σχεδιαστών. Δύσκολα μπορεί κανείς να αντισταθεί στις ασύγκριτες τιμές σε επώνυμα λευκά είδη Artisti Italiani, Ysatis και Anna Riska. Παπλώματα, πετσέτες, σεντόνια και μαξιλάρια “ντύνουν” το σπίτι και τη διάθεσή μας με μοντέρνα χρώματα και χρωματιστή διάθεση!

τΑΝΕΑΜΑσ

Ο Χαλκιαδάκης στον αlpha Μια μεγάλη έκπληξη περίμενε τους πελάτες του καταστήματός μας στην περιοχή του Αγίου ιωάννη καθώς, μπαίνοντας για τις αγορές τους, συναντούσαν μια άκρως γιορτινή ατμόσφαιρα! Χορευτές με στιβάνια έδιαν μια ξεχωριστή νότα υπό τη μουσική υπόκρουση της κρητικής λύρας, που ηχούσε σε όλο το κατάστημα, ενώ κεράσματα με παραδοσιακά γλυκίσματα και ρακί βρίσκονταν στην είσοδο.

λη η γιορτινή ατμόσφαιρα ήταν στα πλαίσια της επίσκεψης του γνωστού και αγαπητού δημοσιογράφου Σπύρου Χαριτάτοu ο οποίος, μαζί με το κινητό στούντιο του ραδιοφωνικού σταθμού Alpha 89.9, «έβγαζε» την εκπομπή του ζωντανά στον αέρα για την Αθήνα και όλη την Ελλάδα (μέσω internet). O κ. Χαριτάτος μίλησε με τους πελάτες μας για τις αγοραστικές συνήθειές τους και τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης της χώρας στο καλάθι του νοικοκυριού, ενημερώθηκε για τις διακρίσεις της εταιρείας μας από αναγνωρισμένους φορείς, τις μεγάλες προσφορές μας, τα εκλεκτά κρητικά προϊόντα μας και τα προνόμια της xtra card! Αποσπάσματα της «εμπειρίας Χαλκιαδάκη» προβλήθηκαν και στην πρωινή τηλεοπτική εκπομπή του Σπύρου Χαριτάτου στην τηλεόραση του Alpha. Την επόμενη φορά που θα ξεκινήσετε για τις αγορές σας στον Χαλκιαδάκη της γειτονιάς σας, μπορεί κι εσάς να σας περιμένει μια ευχάριστη έκπληξη!

ΜΑΖΙ ΣΤΗΡΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ

...επιστρέψαμε 1.310.000 ευρώ στα 130.000 μέλη της Extra Card Χαλκιαδάκης

πό το 2011 η κάρτα στήριξης των κρητικών προϊόντων των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης έχει αναδειχθεί η μεγαλύτερη κάρτα στην κρήτη με 130.000 μέλη! Εσείς κι εμείς μαζί στηρίζουμε τα προϊόντα του τόπου μας δίνοντάς τους πια ένα σταθερό μερίδιο που ξεπερνά το 12% στις συνολικές πωλήσεις της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Εσείς κι εμείς μαζί βραβευτήκαμε για τη στήριξη των τοπικών παραγωγών με το βραβείο «σελφ σερβις» Excellence Award. Εσείς συγκεντρώσατε χιλιάδες πόντους με τη χρήση της κάρτας Extra Card κι εμείς σας επιστρέψαμε πάνω από 450.000 ευρώ το πρώτο εννιάμηνο του 2014. Μέχρι σήμερα, από την αρχή της χρήσης της Extra Card, έχουμε επιστρέψει πάνω από 1.310.000 ευρώ σε μορφή 5ευρων δωροεπιταγών σε όλους εσάς! Όλοι μαζί αποδεικνύουμε καθημερινά την πίστη στο τόπο μας γιατί το αξίζει!

‘

N Φωτογραφήματα

ΦΩΤογΡΑΦIΕΣ & κΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ταξίδια των φυτών ταξίδια των χρωμάτων Δεν ταξιδεύουν μόνον οι άνθρωποι. ούτε τα ζώα μόνο! Το πιο συναρπαστικό ταξίδι στην ιστορία του κόσμου το έχουν κάμει τα φυτά. Δέντρα, θάμνοι, λουλούδια, όλα ταξιδεύουν. Πότε μέσα σε κάποιο κούφιο καλογερικό μπαστούνι, πότε στ' αμπάρια των πλοίων, πότε στις τσέπες κάποιου ξελογιασμένου ταξιδιώτη. Μόνο που σε κάποιες άλλες εποχές, πριν από τη μεγάλη έκρηξη της τεχνολογίας των μεταφορών, τα ταξίδια ήταν αργά, ήπια, λιγότερο επισφαλή από τα σημερινά, αυτά που μας κουβαλούνε τους ανεπιθύμητους επισκέπτες ζουζούνια και σκαθάρια σαν το κόκκινο των φοινίκων. Βλέποντας στις αλιτάνες της καλυβιανής τούτο το πανέμορφο λουλούδι, μια αληθινή έκρηξη χρωμάτων, θυμήθηκα τον πρώτο γυμνασιακό χρόνο και το βιβλίο της φυτολογίας. Το ξεφύλλισα, όπως κάναμε πάντα με τα καινούργια βιβλία μας, κι έμεινα με το στόμα ανοικτό. Το πρώτο που διάβασα ήταν η ιστορία της βερικοκιάς. Ώστε το δέντρο που σκαρφάλωνα στον κορμό του πότε για να γευτώ τα γλυκόκαρπα βερίκοκά του και πότε για να κυνηγήσω τζιτζίκια, καταγόταν από... την κίνα. Από κει είχαν έρθει οι μακρινές γιαγιάδες του. και να ήταν μόνον η βερικοκιά; Τα περισσότερα δέντρα, που ως τότε τα θεωρούσα δικά μου, είχαν έρθει από τα πέρατα του κόσμου! Από την κίνα, την Περσία, την ινδία, τον καύκασο, το Μεξικό...

Παιγνίδιζε ο ήλιος με τις απίστευτες διαβαθμίσεις ανάμεσα στο κίτρινο και το κόκκινο, ήταν απόγευμα πια και το φθινόπωρο πυρπολούσε τις αισθήσεις, την όραση και την όσφρηση -τις ανυφάντρες του νου που έλεγε κι ο καζαντζάκης- γέμιζαν τα μάτια μου χρώμα. κάπως έτσι άρχισα να υφαίνω κι εγώ μυστικά και φανερά ταξίδια στα στημόνια της ιστορίας. Ταξίδι του πολιτισμού είναι τα δρομολόγια των φυτών και των δέντρων. Μόνο που δεν μπορεί κανείς να τ' αναπλάσει· τα δρομολόγια των φυτών ανήκουν στα «ψιλά γράμματα» της ιστορίας. Ποιος θυμάται σήμερα τους ταξιδιώτες που κουβάλησαν στο Αιγαίο τις περίφημες γκαβάφες του Νείλου; Ίσως κάποιοι μετανάστες, ίσως κάποιοι απόδημοι, αμέτρητα είναι τα «ίσως» της ιστορίας. Πάντως, η γκαβάφα (γκουάβα είναι η επίσημη ονομασία της), ρίζωσε στο Αιγαίο κι έδωσε καρπούς φορτωμένους με απίστευτες ποσότητες βιταμίνης C. Ποιος θυμάται κι εκείνον τον ρέκτη καλόγερο της Άρβης που, σαν γύρισε από το προσκύνημα στο Σινά, δεν κουβαλούσε τίποτ' άλλο μαζί του παρά μόνο μια γλάστρα; καμιά απ' όλες τις γαλιφιές της Ανατολής, κανένα απ' όλα τα καλούδια της Αίγυπτος δεν τον γοήτεψε τόσον όσο τον μάγεψε ένα πλατύφυλλο δεντράκι που το έβλεπε να φυτρώνει στην αφρικάνικη γης. Το φύτεψε δίπλα στο κελί του, το πότισε, το κανάκεψε, το είδε να ριζώνει πολλά μίλια μακριά από τα χώματα του Νείλου, να βγάνει καινούργια φύλλα και ν' αυγαταίνει. Λέγεται πως εκείνος ο καλόγερος ήταν ο πρώτος που δοκίμασε ντόπιες μπανάνες, κρητικές. γιατί εκείνο το παράξενο πλατύφυλλο φυτό, που κουβαλούσε με τόσο κόπο από την Αίγυπτο, ήταν η πρώτη μπανανιά που καλλιεργήθηκε στην Ευρώπη. Έτσι λέει η τοπική παράδοση... γέρασε ο καλόγερος, πέθανε, μα άφησε πίσω του χιλιάδες δέντρα, όσα φυτρώνουν στα χώματα της Άρβης. Έτσι γιατί μπορεί να φεύγουν οι άνθρωποι, μα τα φυτά και τα λουλούδια τους μένουν· και συνεχίζουν να ταξιδεύουν!

◗ Βλέποντας στις αλιτάνες της καλυβιανής τούτο το πανέμορφο λουλούδι, μια αληθινή έκρηξη χρωμάτων, θυμήθηκα τον πρώτο γυμνασιακό χρόνο και το βιβλίο της Φυτολογίας...

N ΦΩΤογΡΑΦIΕΣ & κΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Αμπελουργών ενδιαίτημα... Είναι το σπίτι του αμπελουργού, του τρυγητή, του θεριστή, του ρεσπέρη, του δεκαπεντάρη. Πρόχειρες κατασκευές φτιαγμένες με ξύλα και σκεπασμένες με φούντες άγριας βλάστησης. Τις λένε, απλά, καλύβες. Τις φτιάχνουν με καλάμια και πικροδάφνες. Πλέκουν πυκνά τα κλαδιά για να μην μπαίνει ο ήλιος, αφήνουν πόρτα και παράθυρα για να μπαίνει τ' αγέρι, στρώνουν κουρελούδες στο δάπεδο. και σε μια γωνιά, σκεπασμένη με σταμναγκάθι, στεκόταν πάντα η θραψανιώτικη πήλινη στάμνα γεμάτη νερό δροσερό! Χρόνια είχα να δω καλύβα φτιαγμένη στ' αμπελοχώρια και στ' αλωνοτόπια. Μόνο σε μερικά ξωμονάστηρα διατηρήθηκε η συνήθεια. Μπορεί, άραγε, κανείς ν' αρνηθεί την εφήμερη ομορφιά του απέριττου; * Δεκαπεντάρης και δεκαπεντιστής: Αυτός που καταφεύγει κατά το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου σε εκκλησίες και μοναστήρια. Διαμένει εκεί μέχρι τις δεκαπέντε του μήνα.

◗ Πρόχειρες κατασκευές φτιαγμένες με ξύλα και σκεπασμένες με φούντες άγριας βλάστησης. Τις λένε, απλά, καλύβες. Τις φτιάχνουν με καλάμια και πικροδάφνες...

12 12

Ο πολύχρωμος μετανάστης από τη Βραζιλία...

◗

Δεν έχουν τέλος τα ταξίδια σε τούτον τον πολύχρωμο πλανήτη. Να, σαν κι αυτό το πανέμορφο αναρριχώμενο φυτό που σκαρφαλώνει στους τοίχους και χρωματίζει τις αυλές. Ταξίδεψε κι αυτό. κι από τη μακρινή πατρίδα του, τη Λατινική Αμερική, το Μεξικό και τη Βραζιλία, βρέθηκε, στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα, να μεταφυτεύεται στους κήπους της Ευρώπης. Μαγεύονταν όσοι το έβλεπαν ν' ανθίζει, δύσκολα μπορούσε ν' αντισταθεί κανείς στην ομορφιά του. Το είπαν βουκαμβίλια για να θυμούνται το όνομα του γάλλου ναυάρχου Λουί Μπουκεμβίλ (Louis-Antoine, Comte de Bougainville), του ανθρώπου που το μετέφερε με το πλοίο του για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Δεν το είχε ανακαλύψει ο ίδιος. κάποιος άλλος γάλλος, ο φυσιοδίφης Philibert Commerçon, ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που το συνάντησε. Διακόσια πενήντα χρόνια μετά την πρώτη περιγραφή της, η βουκαμβίλια βρίσκεται παντού! Σε πόλεις, σε χωριά, σε μοναστήρια. Έτσι γιατί όλα τα μάτια έχουν δικαίωμα στην ομορφιά του κόσμου μας!

ΦΩΤογΡΑΦIΕΣ & κΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Οι ψίθυροι της ιστορίας Αιώνες πέρασαν από τότε. κατακτητές διάβηκαν κι έφυγαν. Έμειναν μόνον οι ψίθυροι της ιστορίας. Ένα ενεπίγραφο πανωπόρτι κι ένα θύρωμα μνημειακό, βενετσιάνικο. Με έντονο το χρώμα της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας μιας άλλης εποχής. Αναλογίζεσαι αν το κοντινό Αρκάδι αποτέλεσε παράδειγμα για τις αρχιτεκτονικές μορφές που κάποτε είχαν αλλάξει τον χώρο. κι απάντηση δεν βρίσκεις. Αφουγκράζεσαι μόνο τους ψιθύρους του χρόνου, βλέπεις τον βασιλικό να πρασινίζει, «διαβάζεις» το τοπίο πέτρα με πέτρα, ίσκιο με ίσκιο. Δεν μπορείς να ξεχάσεις.... (Το κτήριο - μνημείο βρίσκεται στον οικισμό Αμνάτος Ρεθύμνης. Στην πλατεία...)

◗

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Οι ψίθυροι του τοπίου Αρχαία συνήθεια ορίζει το λατρευτικό σκηνικό. Όταν ανεβαίνεις στα ψηλώματα έχεις την αίσθηση πως βρίσκεσαι πιο κοντά στον θεό, απλώνεις το χέρι κι αγγίζεις το σύννεφο. Μια μουριά, λίγα κυπαρίσσια, κάμποσες αγριαχλαδιές και μπόλικες ελιές. Λιτό το τοπίο. Απέριττο... Σωτήρες και Σταυροί κι Άι Λιάδες κοσμούν τις κορφές μας. ιερά κορυφής, χτισμένα με πέτρα και φως πάνω στα θεμέλια των αρχαίων πολιτισμών, αφήνουν τον χρόνο να κυλήσει από το χτες το μακρινό μέχρι το αύριο το ανέγγιχτο! Τα σύννεφα σκεπάζουν τις στέγες, περνούν οι εποχές κι αφήνουν τα χρωματιστά χνάρια τους στο τοπίο: κίτρινο το καλοκαίρι και το φθινόπωρο, πράσινο ο χειμώνας, πολύχρωμα σεντόνια η άνοιξη. Δεκάδες σκαλιά χιλιοπατημένα, χιλιάδες βήματα λιθωμένα στο χρόνο. οι ψίθυροι του τοπίου. Πρέπει να τους ακούσεις, ν' αφουγκραστείς τη γη σου. Πρέπει! Δεν ανέβηκα. Προτίμησα να σταθώ σε μιαν άκρη και να συλλογίζομαι τις μυστικές φωνές που έκαναν τους κτήτορες ν' ανηφορίσουν στο ψήλωμα. Ναι, από δω, από τις μικρές κορφές του Αμαρίου, μπορείς να κοιτάζεις καλύτερα το τοπίο. και τον χρόνο!

N ΦΩΤογΡΑΦIΕΣ & κΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Πανηγύρια του φθινοπώρου Αχ αυτά τα όμορφα φθινοπωρινά πανηγύρια! γιορτή του Άι γιώργη του Μεθυστή στον Σωκαρά. Παμπάλαιο το πανηγύρι, παμπάλαιες κι οι συνήθειες των ανθρώπων. Παιδιά προσφύγων οι περισσότεροι, αγάπησαν την καινούργια πατρίδα, καλούργεψαν τη γης κι ανάστησαν τους εφέστιους θεούς, τους αγίους που για αιώνες ολόκληρους είχαν ξεχαστεί. Στα καζάνια βράζει η στειρόγα (στείρα αίγα), φερμένη από τα κοπάδια των Αστερουσίων. κι οι παλιοί Σωκαριανοί χορταίνουν αρώματα! Είναι και τούτοι ψίθυροι της ιστορίας. Η συνήθεια που πρέπει να τηρηθεί, ο άγιος που πρέπει να τιμηθεί, το έθιμο που πρέπει να ζήσει. Με τούτα τα έθιμα φιλοξενίας πορεύτηκε ο τόπος εις τους αιώνας των αιώνων. Με τα πανηγύρια και τις γιορτές του. Με τους καβαλάρηδες Αϊγιώργηδες, που τη μια στέκουν ακοίμητοι φύλακες στις πηγές των υδάτων και την άλλη σκύβουν στα κρασοβάρελα μαζί με τους δοκιμαστές του καινούργιου κρασιού. Με τον ξένο που δεν πρέπει να φύγει νηστικός από το πανηγύρι! Είμαι σίγουρος πια. Η ψυχή του τόπου βρίσκεται κάπου εδώ· στις μικρές κι απέριττες συνήθειες, στα έθιμα που επιμένουν να ζουν!

Ένα δειλινό, μια δαντέλα κι ένα λάλο βλέμμα! ούτε κι εγώ θυμάμαι το πού και το πότε. Μάλλον πριν τα 1980. Όταν κι ο φωτογράφος ήταν σχεδόν παιδί. και κρυβόταν πίσω από το σκόπευτρο της φωτογραφικής μηχανής (το μόνο σκόπευτρο που αγάπησε με πάθος...). Με μια παρέα φίλων. Στην κρήτη. Σίγουρα στην κρήτη. Σ' άλλους καιρούς και σ' άλλους χρόνους. Δρομάκια και σπίτια παλιά. Ένα χωριάτικο δρομάκι, λίγοι τοίχοι ασβεστωμένοι, μια δαντέλα που σκοτώνει τον χρόνο. κι ένα βλέμμα παιδικό που φαίνεται και δεν φαίνεται, προβάλλει και δεν προβάλλει. Ίσως επειδή ο φωτογραφικός φακός μπορεί να ταράξει τη γαλήνη της μοναξιάς. Ίσως επειδή δεν θέλει να φανερώσει όλη την παιδική αθωότητα κι όλη την ομορφιά της άγουρης νιότης. Ξετυλίγω τις παλιές διαφάνειες (slides, μην το ξεχνάς, slides τα λέγαμε στην προ-ψηφιακή εποχή). Αταξινόμητο θέμα. Χωρίς τόπο και χρόνο. Μάλλον για να μου θυμίζει πως κάποτε ήταν έτσι όλα τα χωριά μας. Όλες οι αγαπημένες μορφές των γιαγιάδων, όλα τα παιδιά που φανέρωναν με το κρυμμένο τους βλέμμα μιαν άλλη πτυχή της (κρυμμένης) ομορφιάς! 16

◗ Με τούτα τα έθιμα φιλοξενίας πορεύτηκε ο τόπος εις τους αιώνας των αιώνων. Με τα πανηγύρια και τις γιορτές του.

ΦΩΤογΡΑΦIΕΣ & κΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΠΑΝΣΕΛΗΝοΣ ΣΤΑ ΧΑΝιΑ

Όποιος δεν επορπάτηξε τη νύχτα με φεγγάρι... Ήταν σα να περιπολούσε πάνω από τα σπίτια. Πτήση χαμηλή, μικρά καταφύγια μέσα στ' αχνά σύννεφα, σκιές που μίκραιναν όσο περνούσε η ώρα. Τέτοιες ώρες πιστεύεις πως η νυχτερινή αφέντρα τ' ουρανού, η αγαπημένη των ποιητών, η σελήνη, θέλει να χαϊδέψει όλες τις στέγες, να περπατήσει σ' όλους τους δρόμους, να βάψει με τ' ασήμι της ακόμη και την τελευταία πατουχιά της γης. Ποιος μπορεί ν' αντισταθεί σ' ένα φεγγάρι που προβάλλει σαν παιδικός φίλος από τις ολάνοιχτες θύρες της μνήμης; καλοκαιρινό βραδάκι στα Χανιά. Σ' ένα πολύβουο δρόμο... Στάθηκα στην άκρη και προσπαθούσα ν' αφαιρέσω από το παρόν μου τους θορύβους των αυτοκινήτων. Μάλλον που είχα συνδέσει το φεγγαρόφωτο με τις σονάτες του Ρίτσου και με τα τριζόνια της παιδικής μου μνήμης. Το μόνο που κατάφερα να ψελλίσω ήταν μια μαντινάδα. Παιδί αμούστακο ήμουν όταν την άκουσα για πρώτη φορά κι από τότε την κρατώ σαν φυλαχτό στ' αρμάρια της μνήμης: Όποιος δεν επορπάτηξε τη νύχτα με φεγγάρι και την αυγή με τη δροσιά τον κόσμο δεν εχάρη...

◗ 18

Ποιος μπορεί ν' αντισταθεί σ' ένα φεγγάρι που προβάλλει σαν παιδικός φίλος από τις ολάνοιχτες θύρες της μνήμης;

ΕΠΙσΚΕΨΕΙσ

H ελλάδα που παράγει... ΥΠοΔΕιγΜΑΤικΕΣ ΜοΝΑΔΕΣ ΜΕ ΠΡοΪοΝΤΑ ΠοιοΤΗΤΑΣ Στο πλαίσιο της αλληλοστήριξης των ελληνικών επιχειρήσεων και της καλής συνεργασίας με επιχειρήσεις που παράγουν ανά την Ελλάδα τα εξαιρετικά τους προϊόντα, συνεχίζουμε να επισκεπτόμαστε παραγωγικές μονάδες και να πιστοποιούμε ιδίοις όμμασι την εξαιρετική δουλειά που γίνεται στη χώρα μας.

Ο Εμπορικός Διευθυντής της Χαλκιαδάκης ΑΕ κ. Δ. Βατσιθιανός με τον Εμπορικό Διευθυντή της Μέλισσα κ. Γ. Ευσταθόπουλο και τη Χ. Χαλκιαδάκη. Δεξιά: όλη η παραγωγή ελέγχεται μηχανικά, χωρίς να επεμβαίνει ανθρώπινος παράγοντας.

◗◗

ΛΑΡιΣΑ Μονάδα παραγωγής Ζυμαρικών και Σιμιγδαλιού Μέλισσα – Κίκιζας

Από το 1980 λειτουργεί το μακαρονοποιείο στην Λάρισα σε έκταση 65 στρεμμάτων. Πρόκειται για μία πλήρως αυτοματοποιημένη εγκατάσταση που επεξεργάζεται 100% ελληνικό σκληρό σιτάρι το οποίο προμηθεύεται από την ευρύτερη περιοχή της θεσσαλίας. Το εργοστάσιο δουλεύει σε τρεις βάρδιες και η δυναμική του μπορεί να φτάσει στους 100.000 τόνους ζυμαρικών τον χρόνο καθιστώντας το μία από τις μεγαλύτερες παραγωγικές μονάδες στην Ευρώπη. Με υπερηφάνεια διαπιστώσαμε και από κοντά την εξαγωγική δραστηριότητα σε 35 χώρες βλέποντας την παραγωγή “Kritharaki from Greece” έτοιμο για γερμανία.

Με τον ξεναγό μας κ. Πρ. Ευθυμιάδη. Κάτω: έτοιμο για εξαγωγή στη Γερμανία το «Kritharaki from Greece”.

ΛΑΡιΣΑ Γαλακτοβιομηχανία Όλυμπος

Πριν από την επίσκεψη στο εργοστάσιο με την υπεύθυνη Διαχείρισης Ποιότητας κ. Α.Σιούμκα, τον Εμπορικό Διευθυντή της Όλυμπος κ. Κ. Χύτα και τον Διευθυντή Πωλήσεων κ. Κ. Τρουμπούκη.

Επισκεφτήκαμε ένα από τα τρία εργοστάσια επεξεργασίας γάλακτος και γαλακτοκομικών προϊόντων του ομίλου. ο Όλυμπος συλλέγει καθημερινά ελληνικό γάλα από τις φάρμες της ευρύτερης περιοχής και παράγει 160.000 τεμάχια τελικού προϊόντος την ημέρα. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον στο εργοστάσιο είναι ότι το γάλα εμφανίζεται για ποιοτικό έλεγχο στην παραλαβή και μετά το ξανασυναντάμε μόνο ως τελικό προϊόν, αφού έχει περάσει από τα στάδια επεξεργασίας, όπως η απόσμηση, το φιλτράρισμα κλπ. Όλη η διαδικασία είναι πλήρως αυτοματοποιημένη και τηρεί αυστηρούς κανόνες υγιεινής, ιχνηλασιμότητας και ελέγχου της ασφάλειας τόσο της πρώτης ύλης όσο και του τελικού προϊόντος και έχει πιστοποιηθεί με όλα τα πιστοποιητικά ποιότητας και ασφάλειας (ISO 22000, ISO 9001, ISO 14001, BRC και IFS).

ΣΕΡΡΕΣ Γαλακτοβιομηχανία Κρι Κρι Με χαρά παρευρεθήκαμε στα εγκαίνια του νέου εργοστασίου της κρι κρι στις Σέρρες και διαπιστώσαμε από κοντά το μεράκι και την ανθρωπιά ενός αξιόλογου επιχειρηματία, του κ. Παναγιώτη Τσινάβου, που ενώ τα περασμένα Χριστούγεννα είδε το εργοστάσιό του να καίγεται ολοσχερώς, με τη βοήθεια των συνεργατών του, κατάφερε μέσα σε 7 μήνες να ολοκληρώσει μία επένδυση 20 εκατομμυρίων ευρώ και να επιστρέψει δριμύτερος! Το νέο εργοστάσιο παραλαμβάνει καθημερινά γάλα από την ευρύτερη περιοχή των Σερρών –την περιοχή με την μεγαλύτερη παραγωγή γάλακτος στη χώρα μας– και παράγει γιαούρτι με «φρέσκο γάλα ημέρας». Η κρι κρι ξεχώρισε με την προώθηση της μονόκιλης συσκευασίας γιαουρτιού και συνεχίζει να κατακτά με ποικιλία γεύσεων και συσκευασιών την ελληνική αγορά και όχι μόνο: με την μπράντα“yogood” έχει εξαγωγική δραστηριότητα μέχρι και στις πιο απαιτητικές αλυσίδες, όπως αυτή της Waitrose στην Αγγλία, και σε άλλες ευρωπαϊκές και μη χώρες. Το εργοστάσιο διαθέτει ό,τι πιο σύγχρονο σε εξοπλισμό και οι χώροι του είναι εντυπωσιακά καθαροί τηρώντας με ευλάβεια τους κανόνες ασφάλειας και υγιεινής για ένα ασφαλές και ποιοτικό προϊόν.

◗◗ Στα εγκαίνια του εργοστάσιου της Κρι Κρι στις Σέρρες.

Καθημερινά 14.000 τόννοι γιαουρτιού παρασκευάζονται με “φρέσκο γάλα ημέρας”.

Παιδικός σταθμός που λειτουργεί δίπλα στα γραφεία της εταιρείας για τα «αστεράκια» των εργαζομένων.

ΠΡΟσΦ❤ΡΑ

καρδούλα - καρδούλα γεμίζει το αποθεματικό αγάπης που ξεκινήσαμε με την αμέριστη βοήθεια όλων σας, σε συνεργασία με την ΕΛΑΪΣ Unilever! και μην αγχώνεστε αν εξαντλήθηκαν προσωρινά οι καρδούλες στα ταμεία… α/α 1. 2.

ΝΟΜΟΣ Ηρακλείου Ηρακλείου

ΠΕΡΙΟΧΗ Ηράκλειο Ηράκλειο

3. 4. 5. 6. 7. 8. 10. 11. 12. 13.

Ηρακλείου Ηρακλείου Ηρακλείου Ηρακλείου Λασιθίου Λασιθίου Λασιθίου Χανίων Χανίων Ρεθύμνης

γάζι Φαιστός - Μοίρες Μοίρες Ν. Αλικαρνασσός ιεράπετρα Σητεία Νεάπολη Χανιά Koυνουπιδιανά Ρέθυμνο

Εμείς κρατάμε το σκορ ηλεκτρονικά και μέχρι την παρούσα έκδοση είχαμε καλύψει μόλις το μισό μας στόχο φτάνοντας στις 30.192 καρδούλες!!!! Έχουμε άλλον ένα μήνα για να φτάσουμε τις 60.000 καρδούλες και να γεμίσουμε τα κοινωνικά Παντοπωλεία του νησιού μας με απαραίτητα τρόφιμα, καθαριστικά και είδη προσωπικής υγιεινής της εΛαϊΣ Unilever. Μαζί συνεχίζουμε να επιλέγουμε όλα τα προϊόντα ΕΛΑΪΣ Unilever (έχουν σήμανση «αποθεματικό αγάπης» στα ράφια) για να ενισχύσουμε τα εξής κοινωνικά Παντοπωλεία:

ΦΟΡΕΑΣ κοινωνικό Παντοπωλείο Ηρακλείου (Περιφέρεια κρήτης) κοινωνικό Παντοπωλείο Ηρακλείου (Δίκτυο Αντιμετώπισης Φτώχιας) κοινωνικό Παντοπωλείο Δήμου Μαλεβιζίου κοινωνικό Παντοπωλείο Φαιστού κοινωνικό Παντοπωλείο Μοιρών (Περιφέρεια κρήτης) κοινωνικό Παντοπωλείο Δημοτικής Ενότητας Ν. Αλικαρνασσού κοινωνικό Παντοπωλείο ιεράπετρας κοινωνικό Παντοπωλείο Σητείας (Μκο) Παιδόπολη κοινωνικό Παντοπωλείο Χανίων κοινωνικό Παντοπωλείο κουνουπιδιανών κοινωνικό Παντοπωλείο Ρεθύμνης (Περιφέρεια)

Με αυτή την κοινή μας προσπάθεια οργανώνουμε ένα Αποθεματικό Αγάπης που δεν πρόκειται να στερέψει ποτέ!

κοινωνική Υπευθυνότητα - Πρόγραμμα «Υιοθεσία στην Πράξη»

Υιοθετήστε τη δράση, υιοθετήστε στην πράξη!

τα s/m Χαλκιαδάκης δημιουργήσαμε το στοχευμένο φιλανθρωπικό πρόγραμμα “Υιοθεσία στην πράξη” με σκοπό να καλύπτουμε μία βασική ανάγκη για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα σε συνανθρώπους μας που βρίσκονται σε αδυναμία. Μία βασική ανάγκη, όπως παιδικό γάλα, πάνες, πάνες ακράτειας ηλικιωμένων κ.λπ., για την οποία ο εθελοντής θα αναλαμβάνει το κόστος κάλυψής της για όσο επιθυμεί (π.χ. 3, 6, 12 μήνες). Ήδη εδώ και 3 χρόνια, η εταιρεία μας αναλαμβάνει, σε συνεργασία και καθ’ υπόδειξη της Ομάδας Give, μόνιμα το κόστος κάλυψης για πάνες ακράτειας και υποσέντονα ηλικιωμένων που οι συγγενείς τους δεν μπορούν να αντέξουν το κόστος αυτής της τόσο αναγκαίας δαπάνης. Δύσκολα μπορεί να αντιληφθεί κανείς, που δεν αποτελεί καθημερινότητά του, την αναγκαιότητα των προϊόντων αυτών ώστε να εξασφαλιστεί η αξιοπρέπεια ανήμπορων ανθρώπων. κι εμείς το συνειδητοποιήσαμε όταν «αποχαιρετήσαμε» τις 2 πρώτες «γιαγιούλες» μας, όπως τρυφερά τις αποκαλούμε, και τα παιδιά τους μας πήραν να εκ-

φράσουν την ευγνωμοσύνη τους που, χάρη στη δωρεάν χορήγηση των προϊόντων ακράτειας, κατάφεραν να προσφέρουν στον άνθρωπό τους όσο το δυνατόν καλύτερη ποιότητα ζωής. Έκτοτε συνεχίζουμε την κάλυψη ανάλογων περιστατικών σε μόνιμη βάση: καλύπτουμε πάνες ακράτειας και υποσέντονα για ηλικιωμένους, αλλά και βρεφικό γάλα και βρεφικές πάνες για μωρά και παιδάκια που οι γονείς τους αντιμετωπίζουν οικονομικό πρόβλημα. Σήμερα έχουμε υπό τη μόνιμη «υιοθεσία» μας 8 ηλικιωμένους και 4 παιδάκια. Σ’ αυτό το πρόγραμμα σας θέλουμε κοντά μας για να μπορέσουμε να βοηθήσουμε όσο περισσότερους συνανθρώπους μας γίνεται! Μπορείτε να απευθυνθείτε στο info@xalkiadakis.gr, στην ομάδα GIVE ή στο 2810 824140 (κ. Μυλωνάκη) για να συνεισφέρετε κι εσείς.

Πώς σας φαίνεται η ιδέα; θα την υιοθετήσετε;

⌨

Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦΩΤογΡΑΦIΖΕι κΑι ΕΠιΛΕγΕι Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια καμπάνα μακρινή βάφει τον ουρανό με λουλάκι Mαντήλια καλαματιανά κυματίζουνε και μια καμπάνα μακρινή βάφει τον ουρανό με λουλάκι σαν τη φωνή κάποιου σήμαντρου που ταξιδεύει μέσα στ' αστέρια τόσους αιώνες φευγάτο από των γότθων την ψυχή κι από τους τρούλους της Bαλτιμόρης κι απ' τη χαμένη Aγιά-Σοφιά το μέγα μοναστήρι. Νίκος Γκάτσος

◗

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Ναοί στο σχήμα τ’ ουρανού Ναοί στο σχήμα τ’ ουρανού και κορίτσια ωραία με το σταφύλι στα δόντια που μας πρέπατε! Πουλιά το βάρος της καρδιάς μας ψηλά μηδενίζοντας και πολύ γαλάζιο που αγαπήσαμε! Φύγανε φύγανε ο ιούλιος με το φωτεινό πουκάμισο και ο Αύγουστος ο πέτρινος με τα μικρά του ανώμαλα σκαλιά. Φύγανε και στα μάτια μέσα των βυθών ανερμήνευτος έμεινε ο αστερίας και στα βάθη μέσα των ματιών ανεπίδοτο έμεινε το ηλιοβασίλεμα ! και των ανθρώπων η φρόνηση έκλεισε τα σύνορα. Τείχισε τις πλευρές του κόσμου και από το μέρος τ' ουρανού σήκωσε τις εννέα επάλξεις και στην πλάκα επάνω του βωμού σφάγιασε το σώμα τους φρουρούς πολλούς έστησε στις εξόδους. και των ανθρώπων η φρόνηση έκλεισε τα σύνορα.

Ναοί στο σχήμα τ’ ουρανού και κορίτσια ωραία με το σταφύλι στα δόντια που μας πρέπατε! Πουλιά το βάρος της καρδιάς μας ψηλά μηδενίζοντας και πολύ γαλάζιο που αγαπήσαμε! Φύγανε φύγανε ο Μαΐστρος με το μυτερό του σάνταλο και ο γραίγος ο ασυλλόγιστος με τα λοξά του κόκκινα πανιά. Φύγανε και βαθιά κάτω απ’ το χώμα συννέφιασε ανεβάζοντας χαλίκι μαύρο και βροντές, η οργή των νεκρών και αργά τον άνεμο τρίζοντας εγυρίσανε πάλι με το στήθος μπροστά φοβερά, των βράχων τ’ αγάλματα! Οδυσσέας Ελύτης

⌨

ΦΩΤογΡΑΦIΖΕι κΑι ΕΠιΛΕγΕι Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

…όπως οι αχτίνες από τα τζάμια των εκκλησιών

◗ ...Πεταλιές στο αύριο! … ένα ποδήλατο άφηνε πεταλιές στο αύριο κι ο ποδηλάτης στο κατάρτι αγνάντευε τα βάθη των ονείρων… Ανδρέας Καρακόκκινος

Έτσι, όσο που έγινε πρωί ωραίο και το φως πέρασε απ’ το παράθυρο, περπάτησε στο πρόσωπο μου και μου ξεσφράγισε τα μάτια και είδα: ο ουρανός άνοιγε τη βεντάλια του πάνω προς το ατελεύτητο, σκορπώντας ευαγγελισμούς παντού˙ και μια φωνή σημάδεψε από ψηλά πολύ το μικρό σπίτι κ’ έπεσε. … Το φως μπαίνει στο σώμα μου όπως οι αχτίνες από τα τζάμια των εκκλησιών αναζητώντας τον εσταυρωμένο. … Νικηφόρος Βρεττάκος

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

⌨

ΦΩΤογΡΑΦIΖΕι κΑι ΕΠιΛΕγΕι Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Να βγουν τ' αρνάκια παίζοντας... Να βγουν τα λάγια πρόβατα με τα λαμπρά κουδούνια, να βγουν τ’ αρνάκια παίζοντας μπροστά από τις μάνες. Δημοτικό

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

◗◗ Σ' ένα γάτο... Είσαι πολύ πιο σιωπηλός απ’ τους καθρέφτες και πιο κρυφός από την πολυκύμαντη αυγή είσαι κείνος ο πάνθηρας που μόνο από μακριά, κάτω απ’ το φεγγαρόφωτο, μας επιτρέπει να κοιτάζουμε η μοίρα. Μάταια σε ψάχνουμε μες στους ανεξιχνίαστους μηχανισμούς κάποιου θεϊκού νόμου πιο απόμακρος κι από το δειλινό ή απ’ το γάγγη εσύ κρατάς το μυστικό κλειδί της μοναξιάς. Η ράχη σου αφήνεται στο ανάλαφρο του χεριού μου το χάδι. Αιώνες τώρα που πια έχουν γίνει λησμονιά, αφήνεις μόνο στο χέρι το δισταχτικό να σ’ αγαπά. Ζεις σε αλλιώτικους καιρούς. Εξουσιάζεις έναν κόσμο κατάκλειστο, όπως του ονείρου. Jorge Luis Borges

τΑΝΕΑΜΑσ

Τι μπορεί να συμβεί όταν… πηγαίνετε για ψώνια στα super markets Χαλκιαδάκης;

πολαυστικές μυρωδιές και λαχταριστές νοστιμιές γέμισαν το MAX Χανίων, καθώς ο αγαπημένος μας Στέλιος Παρλιάρος, παρέα με τον δημιουργικότατο Αλέξανδρο Παπανδρέου, βρισκόταν πίσω από την «κουζίνα» που δημιουργήσαμε για τα Lurpak μαγειρέματα! Μικροί και μεγάλοι συμμετείχαν σε εύκολες και νοστιμότατες συνταγές, μαγειρεύοντας φαγητά και γλυκίσματα με Lurpak και με την βοήθεια των γνωστών σεφ.

◗

Μετά από τα νόστιμα φαγητά και τα απολαυστικά επιδόρπια, ακολούθησε κλήρωση του βιβλίου του Στέλιου Παρλιάρου, ο οποίος και υπέγραψε τα βιβλία των νικητών, αλλά και όσων είχαν φέρει μαζί τους τα δικά τους αντίτυπα. Όσοι βρέθηκαν στην νόστιμη εκδήλωση των Lurpak μαγειρεμάτων είχαν την ευχάριστη έκπληξη να τους περιμένουν και εκπτωτικά κουπόνια για τις αγορές τους.

τΑΝΕΑΜΑσ

◗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΡΥΘΡΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ

Απονομή Πιστοποιητικών Εκπαίδευσης

αίθουσα εκπαίδευσης της «ακαδημίας Χαλκιαδάκης» συνεχίζει να ηχεί από τις εκπαιδεύσεις προσωπικού, αυτή τη φορά όμως το κλίμα ήταν διαφορετικό, καθώς μέρος του προσωπικού που παρακολούθησε τους πρώτους κύκλους σεμιναρίων «Βασικής υποστήριξης ζωής και χρήσης αυτόματου εξωτερικού απινιδωτή» συγκεντρώθηκε για την τελετή απονομής των πιστοποιητικών από τους εκπροσώπους του τομέα Σαμαρειτών, Διασωστών & Ναυαγοσωστών του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Με μεγάλη χαρά και υπερηφάνια, οι νέοι «σαμαρείτες» της εταιρείας μας παρέλαβαν τα επίσημα πιστοποιητικά τους από τον αρχηγό Ηρακλείου κ. Δημήτρη Στειακάκη και τον εκπαιδευτή τους κ. Δημήτρη Φραγκιαδάκη. Η εταιρεία μας προσέφερε το σεμινάριο αυτό στους εργαζόμενους καλύπτοντας όλα τα έξοδα, στα πλαίσια της κοινωνικής εταιρικής ευθύνης,, και η προσδοκία μας να πολλαπλασιαστούν οι συμπολίτες μας που θα γνωρίζουν πώς να ανταποκριθούν αν προκύψει ανάγκη ζωής φαίνεται να βρίσκει ανταπόκριση. Μέχρι σήμερα έχουν γίνει εκπαιδεύσεις στο Ηράκλειο, στην ιεράπετρα, στο Ρέθυμνο και στα Χανιά, και οι υπάλληλοί μας που το έχουν παρακολουθήσει φθάνουν τους 100! ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, εκτός από τις εκπαιδεύσεις εθελοντών Σαμαρειτών, πραγματοποιεί και σεμινάρια πολιτών ανά τακτά χρονικά διαστήματα, για τα οποία μπορείτε να ενημερωθείτε είτε από τα κεντρικά γραφεία στους νομούς είτε από την ιστοσελίδα www.samarites.gr.

Ο Καζαντζάκης... πάει στο νηπιαγωγείο! «Έπρεπε να πάρω φωτιά, φωτιά, θάλασσα κι ανέμους και πέτρες, να χτίσω τον κόσμο όπως τον θέλω εγώ, του μπογιού μου...». Μ' αυτά τα υπέροχα λόγια χτίζει τη σχέση των παιδιών με τον καζαντζάκη η κυρία Όλγα Ανδρεδάκη, διευθύντρια της «Ροδομηλιάς». για κάποιους μπορεί να είναι τολμηρό, για άλλους παράξενο. κι όμως! Ακόμη και τα νήπια μπορούν να κατανοήσουν τον μεγάλο κρητικό συγγραφέα, φτάνει να υπάρχει η φλόγα κι η ζέση, φτάνει να υπάρχουν διδάσκαλοι που προσεγγίζουν με αγάπη και κατανοούν το έργο του, φτάνει να γίνει κι ο ίδιος ο καζαντζάκης θεατρικό παιγνίδι! «Αμόλα την ψυχή σου λεύτερη κι ό,τι μπορέσει ας γίνει», λέει ο ποιητής της «οδύσσειας». Η εμμονή του καζαντζάκη στην ελευθερία της ψυχής, στην ελευθερία του ανθρώπου, μπορεί να γίνει πηγή έμπνευσης και να προσφέρει στις ψυχές των νηπίων την ευκαιρία μιας βιωματικής σχέσης με πανανθρώπινες ιδέες και βαθιά νοήματα. Στη «Ροδομηλιά» του Ηρακλείου ανήκει η πρωτοβουλία. οι εκπαιδευτικοί έκαναν τον καζαντζάκη θεατρικό παιγνίδι, έντυσαν το λόγο του με μουσική και χορό, έκαναν βιβλίο για να μείνει στο τυπωμένο χαρτί το απόσταγμα μιας προσπάθειας. και μιας πρωτότυπης εργασίας, που αποδεικνύει πως τα παιδιά μπορούν να γίνουν κοινωνοί των ωραίων ιδεών και να έρθουν από πολύ νωρίς σε επαφή με την καλή λογοτεχνία! Το βιβλίο τους έχει τίτλο «καζαντζάκης, μια κρητική ματιά» και παρουσιάστηκε την Τετάρτη 15 οκτωβρίου σε επίσημη εκδήλωση που έγινε στο Ηράκλειο.

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Του λιναριού τα πάθη… Γράφει ο Δρ ΓΕΩΡΓ. Ν. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣ Επίτ. Διδάκτωρ Παν/μίου κρήτης Τ. Δ/ντής Ερευνών κέντρου Ερεύνης Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Τα «πάθη» του λιναριού προκειμένου να αξιοποιηθεί ως υφαντική ύλη γνώρισα ιδίοις όμμασι τον Ιούλιο του 1964(!) στον Ζαρό Ηρακλείου, όπου βρισκόμουν απεσταλμένος από το Λαογραφικόν Αρχείον (τώρα: Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας) της Ακαδημίας Αθηνών, στο πλαίσιο ενός πρωτοποριακού προγράμματος της εποχής υπό τη διεύθυνση του αειμνήστου καθηγητού Γ. Κ. Σπυριδάκη, για αποθησαύριση εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού με επιτόπιες μεταβάσεις.

ις μέρες αυτές γίνονταν τα «λιναροβγάρματα», η κατεργασία του λιναριού, και έτσι μου δόθηκε η όντως μοναδική ευκαιρία να καταγράψω και να φωτογραφίσω σε αυθεντική μορφή τις κυριότερες φάσεις της επίπονης και εξειδικευμένης αυτής προσπάθειας, όπως προβάλλεται από την αφήγηση που κατέγραψα και τις άλλες που ακολουθούν: «Το λινάρι το σπέρνομε χαχαλιές, πολύ γεμάτο, πολλούς σπόρους. Το σπέρνομε όντε σπέρνομε τα υπόλοιπα γεννήματα, περίπου τον οχτώβρη. θέλει πρώιμα, μόνο να βρέξει. θέλει καλό χωράφι. Δε 1. κέντρο Λαογραφίας, χφο αρ. 2884, σελ. 97-98.

θέλει ούτε σκάψιμο, ούτε τίποτα. Το βγάζομε πρώτες Μαΐου, το ξεπατώνομε, το δένομε απλίδια, δηλαδή μάτσους, μετά το αφήνομε και ξεραίνεται χάμαι στο χωράφι. Μετά το μαζεύομε δεμάθια και το βγάζομε ένα-ένα μάτσο, το κοπανίζομε, βγάζομε το σπόρο και μετά το ξαναδένομε δεμάθια και το πάμ’ εκειά στον κόλυμπο, μέσα στο νερό, και τ’ αφήνομε οκτώ μέρες για να σαπιθεί από μέσα και να φύγει το ξύλο. Μετά το βγάζομε από το νερό, το απλώνομε πάλι χάμαι και στεγνώνει καλά, και το πάμε στο σπίτι. Το κοπανίζομε ένα-ένα μάτσο με το κόπανο γή με μηχανή, το τρίβομε και μετά το σπαθίζομε, δηλαδή το χτυπούμε με τη

σπάθα για να φύγουν τα ξύλα και να πομείνει καθαρό το λινάρι. Μετά το περνούμε στο χτενιά, δηλαδή από ’να ξύλο που ’χει απάνω τσίτες σιδερένιες, για να καθαρίσει, χώρια το σκουλούδι και χώρια την τουλούπα. Σκουλούδι είναι το πιο καθαρό και τουλούπα το πιο δεύτερο. Μετά το κλώθουνε. Απής το κλώσεις, το βάζεις στον άθο (στάχτη) και το αλευρώνεις και μετά το πλύνεις και το βάζεις στο τσικάλι και το ψήνεις για να ασπρίσει και να απαλύνει. Μετά το φαίνουνε οι γυναίκες. κάνει πουκάμισα που θαρρείς πως είναι μετάξι»1 . Στο θέμα αναφέρεται εκτενέστερα, σε δύο βιβλία της, η μεγάλη ιέρεια της κρη-

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

◗ Το πέρασμα του λιναριού από τον χτενιά. Ζαρός 1964. 35

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Αριστερά: το βγάλσιμο του λιναριού από το νερό, όπου είχε μείνει πετρωμένο για 20-25 μέρες. Κάτω: το κοπάνισμα. Δεξιά: μετά το κοπάνισμα και το σπάθισμα.

◗◗

τικής Λαογραφίας αείμνηστη Ευαγγελία κ. Φραγκάκι, βασιζόμενη σε ιδίαν γνώση, βιβλιογραφικές πηγές και προφορικές μαρτυρίες από το Μονοφάτσι και τη Σητεία: «Το λινάρι σπέρνεται το φθινόπωρο. Το καλοκαίρι, όταν ωριμάσουν τα στάχυα, τα ξεπατώνουν. Το λινάρι δε θερίζεται. Το κάνουν μάτσα-μάτσα και το συγκεντρώνουν σε σοπατερό μέρος ή στο δώμα του σπιθιού και το στένουν πυραμίδες. Το αφήνουν και ξεραίνεται καλά. Ύστερα το ξετινάσσουν απάνω σε μπαγκάλες και πέφτει ο σπόρος. Μετά το κάνουν λινοβροχιά. Το πηγαίνουν δηλαδή στον ποταμό ή σε κανένα κόλυμπο ή και στο γυρογιάλι, το πετρώνουν καλά με πλάκες ή με τάβλες ανκόνες και το αφήνουν στο νερό να σαπίση καλά, 20-25 μέρες. Λένε πως πίνει δυο ώρες νερό την ημέρα. Με το σάπισμα, λένε, βρωμεί από χίλια μίλια αλάργο. Το στεγνώνουν κι ύστερα το σπαθίζουν. Το σπάθισμα γίνεται από γυναίκες χεροδύναμες, “αλλά τώρα εγενήκανε οι άντρες ευγενείς και κάνουν αυτοί τουτηνιά τη δουλειά”.

ΥΠΕΡ

«... Τις μέρες αυτές γίνονταν τα «λιναροβγάρματα», η κατεργασία του λιναριού, και έτσι μου δόθηκε η όντως μοναδική ευκαιρία να καταγράψω και να φωτογραφίσω σε αυθεντική μορφή τις κυριότερες φάσεις της επίπονης και εξειδικευμένης αυτής προσπάθειας...»

για το σπάθισμα χρειάζονται δύο εργαλεία: α) η σπάθη ή σπαθόβεργα και β) η ξυλογαϊδάρα. Η σπάθη είναι ένα ξύλο πλακωτό, πλάτος ίσαμε 15 πόντους, “με χερούλι σαν την κοπανίδα που κοπανίζουν τα ρούχα στον ποταμό”, πάχος 6-7

πόντους. Η ξυλογαϊδάρα είναι ένας στύλος φυτευτός και στο επάνω μέρος βάζουν ένα ξύλο καρφωτό που “εξέχει από το στύλο σαν την πατερίτσα” (γίνεται δηλ. σαν ένα κεφαλαίο Τ). Ζουλούνε το λινάρι κι ύστερα αρχίζουν να το σπαθίζουν. Το θέτουν απάνω στο στύλο της ξυλογαϊδάρας και σπαθίζουν μισό-μισό το μάτσο λυγισμένο και φεύγουν τα λινόξυλα και μένουν οι νίνες. Τις χοντροστρίβουν και τις κάνουν στρουμπγιά (κούκλες). Ύστερα αρχίζει το κοπάνισμα. Έχουν ένα κουτσούρι σαν του χασάπη και βάζουν απάνω τα στρουμπγιά και μ’ ένα κόπανο τα κοπανίζουν και μαλακώνουν. Ύστερα τα ξαίνουν σαν τα μαλλιά και τα χεροχτενίζουν μ’ ένα εργαλείο που λέγεται δαγκάνα ή χτενιάς. Τούτος είναι ένας ταμπλάς ξύλινος και του καρφώνουν καρφιά κυκλοτερώς πυκνά-πυκνά (όπως η βούρτσα των μαλλιών). καρφώνουν το χτενιά απάνω στο κουτσούρι και σέρνουν απάνω στο χτενιά το λινάρι και χεροχτενί-

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

ζουν. Το ψιλό-ψιλό λινάρι που βγαίνει μετά το χεροχτένισμα λέγεται σήμερα σκουλούδι, παλέτσι δε τα χονδρά υπολείμματα του νήματος. Το σκουλούδι κλώθεται σε φουσκόροκκα, τυλιγμένο και δεμένο με ροκκόδεμα “και φεύγει απού τη ρόκκα με ρέγουλα” (=λίγο-λίγο, αλλά κανονικά). για να μαλακώση το νήμα του λιναριού και να γίνη κατάλληλο για δαντέλλες ή για ύφανση, το ψήνουν και το αφήνουν στο απόι. Εν συνεχεία το απυργιάζουν όπως και τα μεταξωτά και παίρνει χρώμα ελαφρό ροβυθί. Το νήμα αυτό μπορεί και να βαφή. Όταν το χοντροκλωσμένο λινάρι βαφή δεν ξεχωρίζει από το μαλλί, μόνο από τη γυαλάδα (λάμψη)»2 . Η Φραγκάκι παραθέτει και κάποια αιτιολογική παράδοση για τα «πάθη του λιναριού», ότι δηλαδή «το καταρίστηκε η Παναγία. οντέ την εζυγώναν οι οβραίοι εμπήκε σ’ ένα χωράφι μα εγλύστρα κι ήπεφτε. Εγανάχτησε η Παναγία και κατα-

2. Ευαγγελία κ. Φραγκάκι, Η Λαϊκή Τέχνη της Κρήτης. Υφαντική και Βαφική. Αθήναι 1974, σελ. 27-31, και Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν των φυτών, Αθήναι 1969, σελ. 132-133. Βλ. και Σωσώς Λογιάδου – Πλάτωνος, Η υφαντική στην κρήτη, Ηώς, αρ. 76-85, 1964 (Αφιέρωμα στην κρήτη), σελ. 221-222.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Το κλώσιμο του λιναριού.

ρίστηκε του λιναργιού και είπενε: ω, την κατάρα μου να έχης, κι ως θα γενής αιτία να με πχιάσουν οι οβραίοι να με κοπανίσουνε, ετσά να σε κοπανίζουν οι ανθρώποι αιωνίως ζωής»3. Το λινάρι που, όπως προκύπτει από διάφορες πηγές, ήταν σε χρήση στην κρήτη από πολύ παλαιά, εχρησιμοποιείτο ευρύτατα, ως ευγενής μάλιστα υφαντική ύλη, για πουκάμισα, γυναικείες ενδυμασίες, εσώρουχα, κλινοσκεπάσματα, φασκιές νηπίων κ. ά. χρηστικά ή διακοσμητικά του σπιτιού υφαντά, ιδιαίτερα πέτσες (πετσέτες), για στολισμό του σπιτιού. Χρήση του λιναριού γινόταν (ή γίνεται) και στη λαϊκή ιατρική, κυρίως με μορφή καταπλασμάτων, μια πρακτική που μαρτυρείται και από τον Αγάπιο Μοναχό τον κρήτα στο περίφημο «γεωπονικόν» του4. Σήμερα η λινοκαλλιέργεια εξέλιπε από το Νησί, απηχείται όμως στον παροιμιακό λόγο («Δεν κάνει η φωτιά με τα λινόξυλα») και στον ποιητικό λόγο, όπως το «Ξενάκι» του «Ανταίου» που νοσταλγεί να βρει και πάλι «τσι γρες να κλώθουνε, τσι γέρους να σπαθίζουν» και ο «Πρωτοζευγολάτης» του που θέλει στο μνήμα του όχι «μαρτίνια, γκράδες και σπαθιά» παρά τα σύνεργα του ρεσπέρη και «μια ξυλογαϊδάρα πρίνερη, λινάρι να σπαθίζει»5. ολοζώντανο βέβαια μένει στη μνήμη των παλαιοτέρων και ιδιαίτερα των γυναικών που για αιώνες «τράβηξαν του λιναριού τα πάθη». Χ

3. Δημώδης ορολογία, σελ. 123. 4. Αγαπίου Μοναχού του κρητός, Γεωπονικόν, περιέχον ερμηνείας τινάς ωφελιμωτάτας της τε γεωργίας και ιατρικής… Εν Βενετία 1850, σελ. 116. (για να ανοίξης πρίσμα, βράσε λινόσπορον με γάλα αγελάδας, και βάλε τα εις το πρίσμα ζεστά, ή λινόλαδον στούμπισον με ζεστόν μέλι, και βάλε το, ή κόπρον της χήνας ζεστόν βάλε, και ιατρεύεσαι). 5. κωστής Φραγκούλης (Ανταίος), Τα Δίφορα, βιβλίο Δεύτερο, Ηράκλειο κρήτης 1988, σελ. 33 και 130.

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Σύγχρονες μελέτες υπολογίζουν ότι στην Κρήτη (Σφακιά) σώζονται πεζούλες ηλίκίας μέχρι και 2.000 ετών!

Είναι η πιο απλή, η πιο εντυπωσιακή και η πιο σοφή επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον. Με τους τράφους και τις πεζούλες οι παλιότερες γενιές εξανθρώπισαν το τοπίο και δημιούργησαν καλλιεργήσιμη γη σε επικλινείς και άγονες εκτάσεις.

◗ κΕιΜΕΝο - ΦΩΤογΡΑΦιΕΣ: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ελληνικού τοπίου, ιδιαίτερα των νησιών και της κρήτης, καταστρέφεται κάθε μέρα: οι αναβαθμίδες! ο πολιτισμός μας φαίνεται πως θεωρεί ασήμαντες τις ξερολιθικές κατασκευές και τις έχει παραδώσει στη φθορά. Όχι μόνο στη φθορά του χρόνου, αλλά και στη φθορά που προκαλεί ο άνθρωπος. Η άτυπη επέκταση της κτηνοτροφικής ζώνης στις άλλοτε εύφορες περιοχές αποτελεί έναν από τους πιο μεγάλους εχθρούς του διαμορφωμένου με αναβαθμίδες τοπίου. Χρόνο με τον χρόνο ισοπεδώνονται οι πεζούλες από τα ζώα, τις κατσίκες, που κυκλοφορούν ελεύθερες. Ωστόσο, δεν είναι μόνο οι κατσίκες που καταστρέφουν τις ξερολιθιές. Τις «συναγωνίζονται» τα χωματουργικά μηχανήματα, αλλά και εκείνοι που μαζεύουν σαλιγκάρια χωρίς να διαθέτουν την απαραίτητη οικολογική συνείδηση. Το κείμενο που ακολουθεί είναι τμήμα μιας ευρύτερης μελέτης για τις ελληνικές αναβαθμίδες, τις τεχνικές διαμόρφωσης του τοπίου κατά την προβιομηχανική εποχή και τον σπουδαίο ρόλο τους. Ίσως θα ήταν περιττό να πούμε ότι χωρίς τους τράφους και τις πεζούλες θα ήταν αδύνατη η επιβίωση των ανθρώπων στις λεγόμενες «μειονεκτικές» περιοχές! θα ήταν επίσης περιττό να τονίσουμε ότι αυτές οι ταπεινές κατασκευές αποτελούν μνημεία μεγάλης σπουδαιότητας. Όπως θα δούμε παρακάτω, έρευνες που έγιναν με αρχαιολογικές μεθόδους στην κρήτη, στην περιοχή των Σφακίων, αποκάλυψαν ότι στο νησί μας σώζονται πεζούλες ηλικίας χιλιάδων ετών!

ΥΠΕΡ

ι πεζούλες, οι «αιμασιές» των αρχαίων, αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα του ημιορεινού τοπίου. Είναι η πιο απλή, η πιο εντυπωσιακή και η πιο σοφή επέμβαση στο περιβάλλον. Δημιουργούν γόνιμη καλλιεργήσιμη γη, προστατεύουν το έδαφος από τη διάβρωση και αποτελούν καταφύγιο της άγριας ζωής. Ακόμη και σήμερα οι πεζούλες με τα αμπέλια και τις ελιές, με τους μικρούς κήπους, ακόμη κι εκείνες που έχουν αφεθεί στην τύχη τους, ομορφαίνουν το ελληνικό τοπίο. Τις κυκλάδες, τα Δωδεκάνησα και γενικά τα νησιά του Αιγαίου, αλλά και πολλές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Στην κρήτη δεν υπάρχει ορεινή ή ημιορεινή περιοχή χωρίς πεζούλες. Δεν έχουν, βέβαια, την πυκνότητα των κυκλαδίτικων, κρύβουν, όμως, τον ίδιο ανθρώπινο μόχθο. Πόσες πλαγιές θα ήταν άγονες αν δεν βρίσκονταν χέρια να χτίσουν τράφους και να σχηματίσουν μικρές επίπεδες επιφάνειες άλλοτε για να καλλιεργήσουν ελιές κι αμπέλια κι άλλοτε για να σπείρουν δημητριακά; οι απλές ξερολιθικές κατασκευές, που ο τεχνολογικός μας πολιτισμός τις περιφρόνησε, μαρτυρούν την προσπάθεια των αγροτών να εξανθρωπίσουν το χώρο, να δαμάσουν τη φύση.

Οι ξερολιθιές και οι πεζούλες καθορίζουν, για αιώνες τώρα, τη μορφή του τοπίου στις επικλινείς περιοχές του ελληνικού χώρου, κυρίως των νησιωτικών περιοχών. Κανείς δεν μπορεί να υπολογίζει πόσος ανθρώπινος μόχθος έχει επενδυθεί σ' αυτές τις ταπεινές κατασκευές· πόσες γενιές χρειάστηκε να δουλεύουν μέχρι να πάρουν τα τοπία τις μορφές που βλέπουμε στις φωτογραφίες.

◗◗

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι μαζεύουν πέτρες, τις σπάνε για να καθαρίσουν τη λιγοστή γη τους. Τις συγκεντρώνουν στις άκρες, χτίζουν ξερολιθιές, επεμβαίνουν στο περιβάλλον. Με λιγοστά υλικά, χωρίς λάσπη ή τσιμέντο, δημιουργούν θαύματα: πεζούλες, φράχτες, όρια της ιδιοκτησίας, ακόμα και στάβλους ή μικρά οικήματα. Σε κάποιες περιπτώσεις σχηματίζουν παράλληλες ευθείες, σε άλλες ακανόνιστα σχήματα και δαντελωτές κατασκευές. Όπως και να είναι, όμως, η πέτρα αποτελεί στοιχείο ταυτότητας του τοπίου. Στέκει για αιώνες στα επικλινή εδάφη ορίζοντας το τοπίο.

Η συμπυκνωμένη σοφία της ξερολιθιάς Η περιβαλλοντική σημασία των αναβαθμίδων είναι τεράστια. Αρκεί να σκεφτούμε πώς θα ήταν το νησιώτικο τοπίο,

Τέλος εποχής: η οικοπεδοποίηση και οι αλλαγές της νησιώτικης οικονομίας κοιτάζοντας κάποιο ελληνικό νησί από τη θάλασσα βλέπει κανείς αυτό το θαυμαστό σύνολο που δημιούργησε η φύση και διαμόρφωσε ο άνθρωπος. οι αναβαθμίδες αρχίζουν από την ακρογιαλιά και ακολουθούν την κλίση του εδάφους, ανεβαίνοντας συχνά μέχρι τις κορυφές των λόφων και των μικρών νησιώτικων βουνών. κι ανάμεσα στις πέτρες βλέπεις ξεκάθαρα το θαύμα της ζωής. Το τοπίο πρασινίζει. Ελιές, αμυγδαλιές, αμπέλια, συκιές, αχλαδιές, όλος ο πλούτος της ελληνικής φύσης. Δεν χρειάζεται, όμως, πολύ για να καταλάβει κανείς ότι αυτή η ιστορία, εντυπωσιακή τόσο σε έκταση όσο και σε χρονικό βάθος, βρίσκεται κάπου προς το τέλος της. Ελάχιστες ξερολιθιές χτίζονται σήμερα, ελάχιστες επισκευάζονται, ενώ η κατασκευή νέων καλλιεργήσιμων λουρίδων γης στα επικλινή μας εδάφη

αλλά και το τοπίο των ορεινών περιοχών, χωρίς αυτές. θα ήταν σκληρό, άγονο, αφιλόξενο, με απότομες κλίσεις, χωρίς καλλιέργειες, αφού δεν θα υπήρχαν επίπεδες εκτάσεις και εδάφη για καλλιέργεια. Επομένως, η επιβίωση του ανθρώπου σ’ αυτό το περιβάλλον θα ήταν δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Πολλοί οικισμοί δεν θα μπορούσαν ποτέ να υπάρξουν, πολλά μικρά νησιά θα ήταν απλώς έρημα και ακατοίκητα ξερονήσια. «οι ξερολιθιές δεν μας άφησαν να πεινάσουμε την κατοχή» μας λέει ο κ. Φάνης από τη Λαγκάδα της Αμοργού και δείχνει περίλυπος τις σχεδόν ισοπεδωμένες ξερολιθιές του χωριού του. Μέχρι το 1970 δεν υπήρχε ούτε μια χαλασμένη. Είναι γνωστό και στους ανθρώπους που ζουν σε αναβαθμιδωμένες περιοχές, αλλά και στους ειδικούς, ότι οι ταπεινές πεζούλες συγκρατούν τα νερά της βροχής και αποτρέπουν τα πλημμυρικά φαινόμενα. Τα νερά ποτίζουν τη γη, εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφορείς, τροφοδοτούν τις πηγές, δίνουν ζωή ακόμη και στην άγρια βλάστηση. Το νερό μένει πάνω στα διαδοχικά επίπεδα και διαφεύγει από τις ξερολιθιές με ομαλή ροή χωρίς να παρασύρει το έδαφος, συμβάλλοντας έτσι στην αποτροπή της καταστροφικής διάβρωσης των εδαφών. Διαφορετικά όλο το γόνιμο χώμα θα παρασυρόταν στη θάλασσα.

Χρόνο με το χρόνο πέφτουν κι άλλες πέτρες από τους τράφους. Σε πολλές περιοχές κοντεύουν να ισοπεδωθούν. Δεξιά: κοπάδι προβάτων που αναζητά δροσιά στον ίσκιο της ξερολιθιάς.

◗◗

αποτελεί εξαιρετικά σπάνιο φαινόμενο. Σταμάτησαν να συντηρούνται από τότε που άλλαξε ο τρόπος παραγωγής. Τα μηχανήματα που άρχισαν να χρησιμοποιούνται μόλις πριν από λίγες δεκαετίες στις άγονες ελληνικές περιοχές δεν χωρούσαν σε μικρές λουρίδες καλλιεργήσιμης γης. κι όταν μιλάμε για ξερολιθιές στην Ελλάδα (αλλού τις λένε ζωνάρια, αλλού λιθοζώναρα, αλλού βαστάδια, αλλού τράφους) ξέρουμε απλά πως είναι ο καλύτερος τρόπος να διαχειριστούμε την πέτρα σε μια γη σπαρμένη με κάθε λογής λιθάρια. για χιλιάδες χρόνια τώρα οι αγρότες μαζεύουν τις πέτρες, καθαρίζουν το χώμα και δημιουργούν λιθοζώναρα. Η εγκατάλειψη των ελληνικών αναβαθμίδων οφείλεται σε γενικές γραμμές στην αλλαγή της ίδιας της ζωής. Σε έναν κόσμο που διέπεται από τη λογική της εμπορευ-

ΥΠΕΡ

ματοποίησης, οι παλιές καλλιεργητικές τεχνικές δεν έχουν θέση. Τα μεγέθη είναι μικρά, μικρή και η αποδοτικότητα της γης. Τα δίκτυα επικοινωνίας, τα στενά δρομάκια και τα μονοπάτια δεν επιτρέπουν την κίνηση μηχανημάτων και οχημάτων. Συχνά το πέρασμα από τη μια αναβαθμίδα στην άλλη γινόταν μόνο με μικρές πέτρινες σκάλες, πράγμα που απαιτούσε σκληρή χειρωνακτική εργασία. Τα γεννήματα της γης έπρεπε να μεταφέρονται με τον άνθρωπο ή με τα ζώα. οι νέοι εγκατέλειψαν τη γεωργία, πολλοί εγκατέλειψαν και τους τόπους τους, η μοναξιά άρχισε να απλώνεται στους μικρούς αγροτικούς οικισμούς των ορεινών περιοχών. οι αλλαγές έγιναν ακόμη πιο έντονες όταν άλλαξε η μορφή της νησιώτικης οικονομίας. Τα μικρά χωράφια άρχισαν να μετατρέπονται σε «οικόπεδα» για ξενοδοχεία και άλλες τουριστικές εκμεταλλεύσεις. ο αγροτικός χώρος άρχισε να αλλάζει χαρακτήρα, να συρρικνώνεται, να ρημάζει, και οι μικρές αστικές ζώνες άρχισαν να επεκτείνονται εκεί που κάποτε καλλιεργούσαν στάρι, κριθάρι και φάβα. Έτσι άρχισε να γράφεται το τέλος μιας εντυπωσιακής ιστορίας που η αρχή της τοποθετείται στα προϊστορικά χρόνια.

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Οι αιμασιές των αρχαίων Με τη λέξη «αιμασιά», που τη συναντάμε από τα ομηρικά κιόλας χρόνια, οι αρχαίοι εννοούσαν την απλή ξερολιθική κατασκευή, το περίφραγμα, αλλά και την έκταση που περικλείεται ανάμεσα στις ξερολιθιές, δηλαδή τις πεζούλες. γύρω από τα γόνιμα περβόλια, ακόμη κι αν αυτά βρίσκονταν σε πεδινές εκτάσεις, έχτιζαν πάλι ξερολιθιές για να προστατέψουν τις καλλιέργειες από τα ζώα και τους ανθρώπους. Τα ξερολιθικά περιφράγματα ισοδυναμούσαν συχνά με όρια περιουσιών. κάποιοι ετυμολογούσαν την αιμασιά από το αίμα που θα τρέξει αν επιχειρήσει κάποιος να την περάσει, επειδή πάνω στους τοίχους έβαζαν αγκαθωτούς θάμνους. Αν και η ερμηνεία δεν είναι πειστική, μας θυμίζει την εικόνα που βλέπουμε ακόμη στα νησιά. οι αρχαίες πηγές και οι πολλές μαρτυρίες μάς επιτρέπουν να υποθέσουμε πως το ελληνικό αναβαθμιδωμένο τοπίο διατηρεί την ίδια ή περίπου την ίδια μορφή για πολλούς αιώνες. Ίσως και για χιλιάδες χρόνια. καθώς η ξερολιθιά κωδικοποιεί την πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου να δημιουργήσει καλλιεργήσιμη γη, πρέπει να σκεφτούμε ότι οι μεταγενέστεροι πατούσαν πάνω στα ίχνη των προγενέστερων, επισκεύαζαν τις ξερολιθιές, τις συντηρούσαν, αλλά ήταν δύσκολο να τις καταστρέψουν και να

Σε πολλές περιοχές όπου έχει εγκαταλειφθεί η καλλιέργεια, όπως τα Αστερούσια της κρήτης, οι ξερολιθιές έχουν υποστεί σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή.

χτίσουν καινούργιες. οι παραδοσιακές κοινωνίες ήξεραν να σέβονται τον κόπο των παλιότερων. Έτσι φαίνεται να κύλησαν οι αιώνες. οι αγρότες χρησιμοποιούσαν τις αναβαθμίδες περισσότερο για να σπέρνουν δημητριακούς καρπούς. Συχνά, όμως, οι στενές λουρίδες της γης ήταν τόποι του αμπελιού και της ελιάς. Αναβαθμίδες υπήρχαν στο ελληνικό αρχιπέλαγος από τα προϊστορικά χρόνια. Φαίνεται, όμως, ότι αυτός ο τρόπος επέμβασης στο περιβάλλον χρονολογείται από παλαιότερα, από τις

απαρχές της γεωργίας. Ωστόσο, η προσπάθεια χρονολόγησης είναι δύσκολη. ο τρόπος που χτίζονταν στην αρχαιότητα είναι ίδιος με τον σημερινό ή σε μερικές περιπτώσεις μπορούν να εντοπιστούν τυπολογικές διαφορές οι οποίες δεν μπορούν να αξιολογηθούν. Σήμερα χρησιμοποιούνται οι γνωστές μέθοδοι χρονολόγησης αρχαιολογικών μαρτυριών (μελέτη εναποθέσεων, χρονολογικές ακολουθίες, κατασκευαστικές τυπολογίες κ.α.). Αρκετές αρχαιολογικές μελέτες που έχουν εκπονηθεί τα τελευταία χρό-

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Οι αρχαίες πεζούλες των Σφακίων ορεινή και απομονωμένη επαρχία Σφακίων, που βρίσκεται στα νότια του νομού Χανίων, κλεισμένη ολόγυρα με βουνά και θάλασσα, αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για τη μελέτη των αναβαθμίδων, όπως έδειξε η εργασία των S. Price και L. Nixon. Οι περισσότερες πεζούλες χρονολογούνται στα χρόνια της Ενετοκρατίας (1211-1669) και της Τουρκοκρατίας (1669-1898). Όμως, υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες μπορεί να διαπιστώσει κανείς την αρχαιότερη ιστορία του τοπίου και την προσπάθεια των Σφακιανών να κρατηθούν στη γη τους. Η μελέτη αναφέρει ότι υπάρχουν ενδείξεις που δείχνουν ότι πολλές πεζούλες στα Σφακιά είναι αρχαίες. Βορειοδυτικά της χερσονήσου Φοίνικα – Λουτρού οι αναβαθμίδες στις απότομες πλαγιές στηρίζουν αρχαία ελαιόδεντρα. Ένα απ’ αυτά έχει διάμετρο 4,5 μέτρων, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό, αφού το δέντρο αναπτύσσεται αργά λόγω του ότι βρίσκεται σε άγονο περιβάλλον. Υπολογίζουν ότι πρέπει να φυτεύτηκε στα ελληνιστικά ή (το νωρίτερο) στα ρωμαϊκά χρόνια. «Οι πεζούλες πρέπει να είναι το ίδιο παλιές» συμπληρώνουν. Το παράδειγμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Ο επισκέπτης της περιοχής βρίσκεται μπροστά σε ένα τοπίο που διαμορφώθηκε πριν από 2.000 ή και σχεδόν 2.500 χρόνια. Εμείς μπορούμε απλώς να υποθέσουμε ότι οι νεότεροι κάτοικοι μάζευαν αυτές τις ελιές φροντίζοντας να επισκευάζουν τις ξερολιθιές. Στην Ανώπολη, στη θέση μιας αρχαίας πόλης της δυτικής Κρήτης, οι αναβαθμίδες χτίστηκαν πάνω στα ερείπια. Μερικές απ’ αυτές περιέχουν προϊστορικά όστρακα, κυρίως στα «γεμίσματα», πίσω από τις ξερολιθιές. Άλλες μπορούν να χρονολογηθούν στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια. Κοντεύουν να συμπληρώσουν, δηλαδή, δυο χιλιετίες ζωής. Παρακολουθώντας το παράδειγμα της αρχαίας Χώρας μέσα στο φαράγγι της Σαμαριάς, μιας θέσης σε πολύ επικλινές τοπίο, οι μελετητές πιστεύουν ότι υπάρχουν αναβαθμίδες που χρησιμοποιήθηκαν από τους ανθρώπους οι οποίοι εγκατέλειψαν αυτήν την περιοχή στα ύστερα ρωμαϊκά ή στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια. Κοντά στο χωριό Κομητάδες οι πεζούλες στηρίζουν ελαιόδεντρα ηλικίας άνω των 500 ετών. Στον οικισμό Βρασκάς οι ελιές των αναβαθμίδων έχουν φυτευτεί ανάμεσα στο 1400 και το 1500 μ. Χ. Στον Προφήτη Ηλία Σφακίων δυο ελιές με δικές τους πεζούλες έχουν ηλικία 600-700 ετών. Στην ορεινή ζώνη της επαρχίας, κοντά στην Ανώπολη και την Αράδενα, οι πεζούλες που συγκρατούν ελαιόδεντρα ή νεότερες κατασκευές, είναι πολλές και προσφέρονται και για άλλες μελέτες. Οι περισσότερες χρονολογούνται στην εποχή πριν από τον 18ο αιώνα.

νια προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις στο ζήτημα της χρονολόγησης. Άλλοτε αναζητούνται κομμάτια από αγγεία ή άλλο οικοδομικό υλικό που χτίστηκε σε ξερολιθιές (σε δεύτερη χρήση), άλλοτε μελετάται ο τρόπος κατασκευής, άλλοτε υπολογίζονται οι ηλικίες των δέντρων που στηρίζονται σε αυτές. Σε άλλες περιπτώσεις επιχειρείται η ανασύσταση του αρχαίου τοπίου, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που κάποιοι χώροι έχουν εγκαταλειφτεί για πολλούς αιώνες (π.χ. Δήλος).

◗◗

ΤΑ ΜΥΣΤικΑ ΤΩΝ ΜΑΣΤοΡΩΝ Πώς κατασκευάζεται μια πεζούλα ιλήσαμε με τους τελευταίους μαστόρους της ξερολιθιάς, με τους τελευταίους που κατασκεύασαν πεζούλες και έχτισαν ξερολιθιές για να τις προστατεύσουν, στη Νάξο, στην Αμοργό, στη Σαντορίνη, στην κρήτη. Ίσως κάποιοι που ασχολούνται με το περιβάλλον σήμερα δεν θα έπρεπε να αφήσουν να πάει χαμένη η συσσωρευμένη εμπειρία των «πεζουλάδων». γιατί οι άνθρωποι αυτοί μεταφέρουν την εμπειρία των παππούδων και των προπαππούδων τους, πολλές γενιές πίσω: ο λόγος σ' έναν κρητικό (Μεραμπελιώτη) μάστορα: - καθαρίζαμε το χωράφι από τις πέτρες, γιατί εδώ είναι πιο πολλές οι πέτρες από το χώμα. Έτσι καταφέρναμε να κάνουμε καλλιεργήσιμη γη και να την προστατέψουμε με τράφους. Αν ήταν πολλές, κάναμε και σωρούς μέσα στο χωράφι, τους χτίζαμε κι αυτούς κι ομόρφαινε ο τόπος. και σ' έναν κυκλαδίτη από τη Νάξο: - Πρώτα θα κοιτάξεις να δεις την κλίση του εδάφους και τον προσανατολισμό, να μη σου καταστρέψει ο βοριάς τις καλλιέργειες, όλες οι καλλιέργειες δεν είναι το ίδιο. Μετά θα σκάψεις θεμέλια, κάτω θα βάλεις μεγάλες πέτρες για να στηρίζουν την ξερολιθιά. θα χτίζεις και θα γεμίζεις την πίσω πλευρά με χώμα. Αν ο τράφος έχει 1.5 μέτρο ύψος, το πλάτος στη βάση του πρέπει να είναι πάνω από 1 μέτρο ώστε να καταλήγει στην κορυφή στους 70 πόντους περίπου.

Πάνω και κάτω αριστερά: για πολλούς αιώνες οι άνθρωποι παλεύουν με την πέτρα... κάτω δεξιά: ο Επαμεινώνδας Ζερβός, από το καρύδι Μεραμπέλου, έχει περάσει όλη τη ζωή του χτίζοντας τράφους (φωτογραφία του 2008).

◗◗ 48

ΥΠΕΡ

λές μικρές πέτρες, όσες δεν χρειάζονται στην ξερολιθιά. Δεν σπανίζουν οι περιπτώσεις που οι αγρότες αξιοποιούν τη δομή των αναβαθμίδων και δημιουργούν μικρούς υπόσκαφους ή ημι-υπόσκαφους, συνήθως επιπεδόστεγους, χώρους στις άκρες. Τα κτίσματα αυτά έχουν συνήθως το ίδιο ύψος με τις ξερολιθιές, είναι ισόγεια προς την πρόσοψη ή τις δυο πλευρές και υπόγεια από τις άλλες και χρησιμοποιούνται είτε ως πρόχειρες αποθήκες, είτε ως πρόχειρα καταφύγια των καλλιεργητών, που κατά τις περιόδους αιχμής διαμένουν εκεί για μερικές ημέρες, όπως τονίσαμε και παραπάνω. Περιδιαβαίνοντας τον όμορφο κόσμο της ελληνικής ξερολιθιάς μαθαίνει κανείς πολλά. κυρίως, όμως, μαθαίνει τα μικρά μυστικά που κράτησαν τόσους αιώνες τους ανθρώπους στο περιβάλλον τους. Στο Μεραμπέλλο, ο παλιός τεχνίτης μας λέει: «Η πέτρα θέλει υπομονή. Να βρεις τη θέση της. κι αν βρεις τη θέση της στην ξερολιθιά, η πέτρα θα δέσει, θα κάνει συντροφιά και δεν θα φύγει ποτέ». Το ίδιο και ο άνθρωπος…

Η εργασία άρχιζε πάντα από την κορυφή της πλαγιάς και προχωρούσε προς τα κάτω για να μην κατακρημνίζονται χώματα στις ήδη φτιαγμένες αναβαθμίδες. Το ύψος των «τράφων» καθοριζόταν πάντα από την επικλινότητα του εδάφους, το ίδιο και το πλάτος της κάθε πεζούλας. Συνήθως το πλάτος και το ύψος είχαν σταθερές αναλογίες για όλες τις αναβαθμίδες που κατασκευάζονταν στον ίδιο χώρο. Αν παρατηρήσει κανείς μερικές πεζούλες στην ηφαιστειακή Νίσυρο θα καταλάβει πως ακόμη και τα πολύ επικλινή εδάφη μπορούσαν να αξιοποιηθούν με στενές πεζούλες. Στην κρήτη, στο καρύδι του Μεραμπέλλου, ο Επαμεινώνδας Ζερβός, που πέρασε όλη τη ζωή του στις ξερολιθιές, θα μας δώσει μια χρήσιμη συμβουλή: - Στην πάνω μεριά του τράφου πρέπει να βάζεις πάντα μεγάλες πέτρες, πλάκες αν έχεις. Αν βάλεις μικρές, αυτές θα φύγουν εύκολα. Ένα κατσίκι να περάσει θα τις ρίξει κάτω. οι μεγάλες πλάκες δένουν το χτίρι και συγκρατούν την πεζούλα. οι ξερολιθιές στις πεζούλες είναι κατασκευές μιας όψεως. Η πίσω πλευρά καλύπτεται από χώμα, το οποίο και συγκρατεί. Το αδρό χτίσιμο χωρίς συνεκτική ύλη (κονίαμα) βοηθά τη στράγγιση των νερών. γι’ αυτό πίσω από το κυρίως χτίρι βάζουν πολ-

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Το ενδιαφέρον της UNESCO

ιεθνείς και κρατικοί φορείς έχουν αρχίσει τώρα και κάμποσα χρόνια να ενδιαφέρονται για τις αναβαθμίδες, με πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα εκείνο της Unesco. Το 2002, στη συνάντηση της Ferrara, συζητήθηκαν εκτενώς προτάσεις προστασίας αναβαθμίδων σε όλες τις ηπείρους. Ανάμεσα στα κριτήρια της Unesco για να τεθεί υπό την προστασία της κάποιο τοπίο είναι ο ανθρώπινος μόχθος που έχει επενδυθεί, καθώς και ο γενικότερος ρόλος του στη διαμόρφωση του χώρου. Ήδη από το 1992 οι αναβαθμίδες ρυζιού των Φιλιππίνων (διαφορετικού χαρακτήρα από τις ελληνικές) έχουν χαρακτηριστεί ως μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Στο σχετικό φάκελο που είχε υποβληθεί υπήρχαν στοιχεία τόσο για το ρόλο που παίζουν στη ζωή των ανθρώπων όσο και για τις ιστορικές τους καταβολές. Πιο συγκεκριμένα, οι αναβαθμίδες αυτές πιστεύεται ότι έχουν ηλικία τουλάχιστον 2.000 ετών. Σε άλλες χώρες οι τοπικές νομοθεσίες προστατεύουν τα αναβαθμιδωμένα τοπία, όπως συμβαίνει με τις αναβαθμίδες ρυζιού της Ιαπωνίας. Ινστιτούτα μελετών και ιδρύματα για τις ξερολιθιές λειτουργούν σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και ο Καναδάς. Παράδειγμα, το Ινστιτούτο Dry Stone Conservancy του Kentucky, που έχει ως σκοπό «τη διατήρηση των ιστορικών ξερολιθικών κατασκευών, την προώθηση της τέχνης της ξερολιθικής τοιχοποιίας, και τη δημιουργία κέντρων εκπαίδευσης και συμβουλευτικής σ’ όλη τη χώρα». Παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες σε 27 χώρες! Στην Ελλάδα το ενδιαφέρον εξακολουθεί να είναι υποτονικό, παρά το ότι έχουν υλοποιηθεί ειδικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως αυτό του 2001. Το πιο σημαντικό ενδιαφέρον έχει εκδηλωθεί σε μερικές πανεπιστημιακές σχολές, αλλά αυτό δεν αρκεί για να υπάρχουν ουσιαστικά βήματα προστασίας. Χ

Βιβλιογραφία -Price, S. & Nixon, L. 2005. Ancient Greek agricultural terraces: evidence from texts and archaeological survey. In: American Journal of Archaeology109: 665–694. -Phillips, A. 2003. Cultural Landscapes: IUCN’s Changing Vision of Protected Areas. In: Cultural Landscapes. The Challenges of Conservation. Associated Workshops, 11-12 November 2002. Ferrara: UNESCO World Heritage Centre, pp 41-49. -Αρακαδάκη, Μ. 2004. Ξερολιθικά κτίσματα και κατασκευές από την Ανατολική Κρήτη (ΙΙ). Μετόχια και μιτάτα του Καθαρού. Κρητική Εστία, περ. Δ΄, τ. 10: 51-132. -Πετανίδου, Θ. 2005. Λαξεύοντας βαστάδια και τάβλες στο τοπίο της Νισύρου. Νισυριακά, 16: 212-255. -Γλέζος, Μ. 1997. Η Συνείδηση της Πετραίας Γης. Αθήνα: Τυπωθήτω.

Αριστερά: οι μικρές πεζούλες χαρακτηρίζουν τα νησιωτικά τοπία με μεγάλη επικλινότητα, όπως είναι η Νίσυρος. Δεξιά: τράφοι σε κτηνοτροφικές περιοχές. Περιορίζουν τη διακίνηση των αιγοπροβάτων και διαχωρίζουν ιδιοκτησίες.

◗◗

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Από τον ορεινό όγκο του νομού Χανίων, το ιστορικό χωριό Θέρισσο, η οικογένεια Μπαλαντίνου ξεκίνησε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων από το 1928. Η οικογένεια όλα αυτά τα χρόνια έχει καταφέρει να δημιουργήσει ιστορία στον χώρο της τυροκομίας με την κορυφαία ποιότητα των προϊόντων μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης επιχείρησης που σέβεται πραγματικά την παράδοση. Με ένα σύγχρονο εργοστάσιο στο Βαρύπετρο Νέας Κυδωνίας, με σεβασμό στην παράδοση, αδιάκοπες επενδύσεις στην σύγχρονη τεχνολογία της τυροκομίας και ένα ολοκληρωμένο, άριστο δίκτυο από τον γαλακτοπαραγωγό ως και τη διανομή των τελικών προϊόντων της, η επιχείρηση έχει κατακτήσει επάξια την τοπική και όχι μόνο αγορά. Έχει επίσης κερδίσει μια από τις κορυφαίες θέσεις στην προτίμηση των καταναλωτών όλης της Κρήτης αλλά και μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα κλπ) προσφέροντας όλα τα προϊόντα της παραδοσιακής κρητικής τυροκομίας ασύγκριτα τόσο σε γεύση, όσο και σε ποιότητα. Η εταιρεία είναι πιστοποιημένη κατά ISO 22000, ενώ πρόσφατα πιστοποιήθηκε και από τον AGROCERT για την παραγωγή των προϊόντων ΓΡΑΒΙΕΡΑ ΚΡΗΤΗΣ ΠΟΠ και ΠΗΧΤΟΓΑΛΟ ΧΑΝΙΩΝ ΠΟΠ. Τα προϊόντα έχουν βραβευθεί με πέντε βραβεία γεύσης, τα τελευταία χρόνια σε πανελλήνιο επίπεδο. Σήμερα, η τέταρτη γενιά αυτής της οικογενειακής επιχείρησης, στόχο έχει να αυξήσει την παραγωγική της δυνατότητα ώστε να συνεχίσει να ανταπεξέρχεται ικανοποιητικά στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση.

Κεντρικό Κατάστημα: Σκαλίδη 25,73100 Χανία Κρήτης Τηλ: 28210-95517 - Fax: 28210-95517 Εργοστάσιο: Βαρύπετρο Κυδωνίας Χανιά Κρήτης Τηλ: 28210-33030 - κιν.: 6973-612-491 e-mail: sales@balantinos.gr

ΜΝΗΜΕΣ....

- Σκούζα, σκούζα, σινιορίνα ...Έσφιξε την πρινένια διχαλόβεργα που κρατούσε, τη σήκωσε ψηλά και, μ' όση δύναμη είχε, την κατέβασε σημαδεύοντάς τον στην πλάτη ΤOY NΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Τίποτα χειρότερο δεν μπορούσε να της τύχει εκείνη την ώρα! Βρισκόταν καταμόναχη στο ξάγναντο του δρόμου, ανεβασμένη πάνω σ' ένα γέρικο γαϊδουράκι κι απέναντί της είχε προβάλει ολόκληρος στρατός. Ίσαμε δεκαπέντε-είκοσι άντρες βάδιζαν χαχανίζοντας και τραγουδώντας στο στενό μονοπάτι. Λίγα μέτρα πιο πίσω προχωρούσαν άλλοι δυο καβαλάρηδες σε μουλάρια, μόνο σκληροτράχηλα ζώα, γαϊδούρια και μουλάρια μπορούσαν να περπατήσουν με άνεση σ’ εκείνους τους κακοτράχαλους βουνίσιους δρόμους. 52

ΥΠΕΡ

΄Η

ταν ο πρώτος καιρός της κατοχής κι οι ιταλοί κατηφόριζαν συχνά στην άλλη μεριά του βουνού, εκεί όπου διαφέντευαν τον τόπο τα συνεταιράκια τους, οι γερμανοί. Άγνωστο τι ζητούσαν. κι επειδή δεν ήξεραν τι θα μπορούσαν να συναντήσουν στην ερημιά του βουνού, κατέβαιναν κατά ομάδες· άλλοτε δώδεκα, άλλοτε οχτώ με δέκα, ποτέ λιγότεροι. Η Πραξούλα (αυτό ήταν τ' όνομά της), σκέφτηκε να παρατήσει το γαϊδουράκι, να τρέξει στα αγριοτόπια, να δρασκελίσει τους τράφους και τα χαράκια, κανένας ξένος δεν θα μπορούσε να ξέρει τόσο καλά τον τόπο, αν ήταν λίγο τυχερή θα μπορούσε να ξεφύγει και να κρυφτεί στα ρουμάνια. Ήταν είκοσι χρονών, μαθημένη στα δύσκολα, τα πόδια της άντεχαν. Μα την ώρα που ετοιμαζόταν να δώσει σάλτο και να χαθεί στο πλαϊνό δρομάκι, εκεί που τέλειωνε η πλαγιά κι άρχιζαν οι πεζούλες και τα σταροχώραφα, άκουσε φωνές και ψιθύρους, κάμποσοι άλλοι στρατιώτες ήταν καθισμένοι πίσω από τους θάμνους, δίπλα της ακριβώς. Δεν μπορούσε να φύγει! Τι να κάμει; Να βλαστημήξει

◗◗ Αριστερά: η δυτική πλευρά της Δίκτης και ο οικισμός Κασταμονίτσα του σημερινού Δήμου Πεδιάδος. Κάτω: η ανυποψίαστη πρωταγωνίστρια της ιστορίας. Η Πραξούλα σε ηλικία 30 ετών.

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

την ώρα που ξεκινούσε; Τράβηξε το χαλινάρι, σταμάτησε σ' ένα πλάτεμα του μονοπατιού, πέρασε ο πρώτος ιταλός, πέρασε ο δεύτερος, ο τρίτος... Άλλος της χαμογελούσε, άλλος έκανε μορφασμούς, άλλος χειρονομίες, άλλος της μιλούσε μεγαλόφωνα, μα δεν τα καταλάβαινε τα λεγόμενά του. κάπως έτσι πέρασαν σχεδόν οι μισοί. Η καρδιά της αλάφρωνε, λίγο ακόμη και θα περνούσε ολάκερο το κακό συναπάντημα. Είχε λουφάξει πάνω στο σωμάρι, καθόταν με τα πόδια στο πλάι, έτσι όπως καβαλίκευαν στα γαϊδουράκια τους οι γυναίκες σ' εκείνα τα μέρη. «Δόξα σοι ο θεός» ψιθύρισε, μα δεν πρόλαβε ν' αποσώσει. Ένας στρατιώτης είχε ξεκόψει από τους άλλους κι έτρεχε προς το μέρος της. Πότε της μιλούσε, πότε της τραγουδούσε, χάχανα οι άλλοι, σίμωσαν άλλοι τρεις, την κύκλωσαν, χειρονομούσαν και λικνίζονταν μπροστά της. Συνέχισε να μένει ακίνητη και μάλλον ανέκφραστη. Ένας απ' όλους άρχισε να τη ρωτά με σπαστά ελληνικά πώς τη λένε και πού πήγαινε. Άχνα εκείνη· ούτε που σάλεψε τα χείλη της να του μιλήσει. κι επειδή το ένα φέρνει τ' άλλο, αυτός που την πλησίασε πρώτος άπλωσε το δεξί του χέρι, το ακούμπησε λίγο πιο πάνω από τα γόνατα της και με το άλλο, το αριστερό, προσπαθούσε να της σηκώσει τη φούστα. Μα δεν πρόλαβε. Η Πραξούλα έσφιξε την πρινένια διχαλόβεργα που κρατούσε, τη σήκωσε ψηλά και, μ' όση δύναμη είχε, την κατέβασε σημαδεύοντάς τον στην πλάτη. Στριφογύρισε εκείνος για να την αποφύγει, σήκωσε τα χέρια κι έκαμε ένα βήμα στο πλάι. Το μόνο που κατάφερε ήταν να γλιτώσει την πλάτη, αλλά να δεχτεί χειρότερο χτύπημα. Το ροζασμένο ξύλο τον βρήκε ξώφαλτσα στην κεφαλή, ακριβώς δίπλα στο δεξί του αυτί· κουτσουνάρα έτρεξε το αίμα στο λαιμό και στο σβέρκο του. Χωρίς να χάσει καιρό η κοπελιά ξανασήκωσε τη βέργα και την κατέβασε με φόρα. Δεν ήταν δύσκολο να βρει τον στόχο της. καθώς ήταν σκυμμένος ο στρατιώτης, μάλλον για να σκουπίσει το αίμα, η διχαλόβεργα έπεσε με φόρα στην πλάτη του. Μια κραυγή πόνου ακούστηκε, δυνατή σαν μουγκανητό, ο ματωμένος στρατιώτης κυλίστηκε στο χώμα 53

ΜΝΗΜΕΣ

Γερμανοί στο Καστέλλι Πεδιάδας (από το βιβλίο του Ρ. Λέπολντ, Φωτογραφικό λεύκωμα Καστελλίου 1941-1945, επιμ. Γ. Καλογεράκης).

◗◗

σφαδάζοντας, έτρεξαν κι άλλοι, κύκλωσαν την Πραξούλα αγριεμένοι. Δεν είχε πια τρόπο ν' αμυνθεί, η βέργα της είχε σπάσει στα δυο και το πιο μακρύ κομμάτι είχε πέσει στο χώμα. Πέταξε και τ' άλλο, παράτησε τον γάιδαρο, μ' ένα σάλτο κατέβηκε από το σαμάρι και προσπάθησε να ριχτεί πάνω στον πεσμένο στρατιώτη. Τον κίνδυνο τον ήξερε, είχαν περάσει κάμποσοι μήνες από τότε που είχαν καταλυθεί οι νόμοι και ίσχυε μόνον ένας, ο νόμος του ισχυρού, του κατακτητή! Αν ήταν άλλοι καιροί και μαθευόταν πως κάποιος ξένος είχε προσβάλει με τέτοιον τρόπο μια κοπελιά, θα ξεσπούσε μεγάλη αναμπουμπούλα, πόλεμος αληθινός θα γινόταν. Μα τώρα; ο ένας αδερφός της βολόδερνε στο βορρά, ήταν στρατιώτης στο μέτωπο και δεν είχε μπορέσει ακόμη να γυρίσει στον τόπο του, ο άλλος ήταν μικρός. Μόνη της έπρεπε ν' αμυνθεί. Δεν κατάφερε να του δώσει το χαστούκι που ονειρευόταν. Ένα χέρι την άρπαξε από το μπράτσο, φωνές δυνατές αντηχούσαν στα πλάγια, γύρισε κι είδε μπροστά της τον αξιωματικό, είχε κατεβεί από το μουλάρι του και προσπαθούσε να την τραβήξει στην άκρη. κι αφού την παράτησε δίπλα στο τρομαγμένο ζωντανό, πλησίασε τον στρατιώτη, είδε πως εκείνη τη στιγμή προσπαθούσε να σταθεί ορθός και του κατάφερε δυο γερές κλωτσιές στα πισινά. καινούργια βογγητά, καινούργιες κραυγές πόνου ακούστηκαν. Ήταν έτοιμος να του δώσει και τρίτη, αλλά κλώτσησε μόνο τον αέρα· κουτρουβαλώντας ο άλλος είχε προκάμει να φύγει. γύρισε προς το μέρος της Πραξούλας ο αξιωματικός και την

κοίταξε. Δεν είχε πια την αγριάδα στη μούρη του, της μιλούσε σιγά, σχεδόν παρακαλεστικά, μα εκείνη δεν καταλάβαινε ούτε λέξη από τα λόγια του. Στεκόταν μόνο σαν χαμένη στην άκρη και, σέρνοντας το χαλινάρι, προσπαθούσε να συγκρατήσει το ζωντανό της. Δεν τους είχε συνηθίσει τους ανθρώπινους καυγάδες ο γάιδαρος, τραβούσε πεισματικά, προσπαθούσε να φύγει. - Σκούζα, σκούζα, σινιορίνα*... Δεν του απάντησε. Δεν ήξερε τι μπορούσαν να σημαίνουν αυτές οι λέξεις. Από το λυπημένο ύφος του, όμως, κατάλαβε πως δεν ήταν για κακό. Έσκυψε, μάζεψε το μεγάλο κομμάτι της σπασμένης διαχαλόβεργας, ανέβηκε στον γάιδαρο, συνέχισε το δρόμο της. Ανέβηκε κι ο άλλος στο μουλάρι του, γύρισε, την κοίταξε για τελευταία φορά, σήκωσε το χέρι, το ακούμπησε στο στήθος. - καλημέρα, είπε κι έφυγε. Μάλλον ήταν η μόνη ελληνική λέξη που ήξερε! Χ

ΣΗΜ. Η ιστορία είναι πέρα για πέρα αληθινή. Συνέβη στη δυτική πλευρά της Δίκτης, στη θέση Αστυρακιάς της Κασταμονίτσας. Η Πραξούλα τη θυμόταν μέχρι το τέλος της ζωής της. Όταν, μια φορά, τη ρώτησα πώς είχε τολμήσει να τα βάλει με ολόκληρο ασκέρι, απάντησε απλά πως δεν είχε άλλη επιλογή. * Συγνώμη, συγνώμη δεσποινίς.

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

ΙΣΤΟΡΙΑ: ΝΑΖΙΣΤΙΚΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

ο άνθρωπος που βγήκε ζωντανός από το εκτελεστικό απόσπασμα γαζωμένος με 14 σφαίρες! Το μόνο που σκέφτηκε την ώρα του θανάτου ήταν... το καινούργιο σακάκι που φορούσε! Το πέταξε δυο μέτρα μπροστά για να μην το τρυπήσουν οι σφαίρες των βαρβάρων. Είχε τρία παιδιά, κάποιο θα μπορούσε να ξεχειμωνιάσει με το ρούχο του σκοτωμένου πατέρα! κΕιΜΕΝο - ΦΩΤογΡΑΦιΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Το μνημείο των εκτελεσθέντων και η πινακίδα που οδηγούσε στον τόπο της θυσίας, σε φωτογραφίες του 1980.

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Σαν αστροπελέκι έπεσε η διαταγή: «Όλες οι πόρτες να μείνουν ανοιχτές. Όποιος δεν υπακούσει θα εκτελείται...». Με βαριά καρδιά έβλεπαν οι άνθρωποι τους γερμανούς να μπαινοβγαίνουν στα σπίτια και ν' αρπάζουν το βιος τους. Στάρια, κριθάρια, λάδια, μέχρι και πατάτες και σταφίδες· τίποτα δεν άφηναν. Άνοιξαν τις κασέλες, λεηλάτησαν υφαντά και κεντήματα, άδειασαν τα νοικοκυριά. κανείς δεν ήξερε τότε πως το διαγούμισμα δεν ήταν τίποτα μπροστά σ' εκείνο που επρόκειτο να συμβεί την επόμενη μέρα! γέργερη κρήτης, 13 και 14 Αυγούστου 1944. Την ώρα που το γερμανικό θεριό ξεψυχούσε. Η επόμενη μέρα, η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου, βρήκε το χωριό βουτηγμένο στο πένθος. Λίγο πιο πέρα από τα τελευταία σπίτια, μπροστά στα μουρέλα της κεράς, οι πρεσβευτές του πολιτισμού των Αρίων είχαν δολοφονήσει 24 άνδρες. γυρνάμε πίσω τον χρόνο, επτά δεκαετίες πέρασαν από τότε, η συμφορά έγινε επέτειος που τιμάται με στεφάνια και λόγους επίσημους, το βίωμα σβήνει μαζί με τους ανθρώπους, η μνήμη γίνεται απλώς ιστορία. Η θυσία της γέργερης είναι για την πολι-

τεία μας μια επέτειος. Όπως τόσες και τόσες. για τους θύτες παραμένει απλώς μια παρένθεση που πρέπει να κλείσει. Χωρίς δικαίωση, φυσικά! Ανασκαλεύομε τις μνήμες, σταματάμε στο χρόνο του εγκλήματος, ξαναζούμε στιγμή προς στιγμή τα γεγονότα. Σώθηκε ένας. κι εκείνον τον έναν είχα την τύχη να τον συναντήσω πριν από χρόνια. Μιλήσαμε, αφουγκραστήκαμε μαζί το θρόισμα του χρόνου, ανηφορίσαμε μαζί στον τόπο της εκτέλεσης. Ήταν ο Αλέκος. ο άνθρωπος - θαύμα! Είχε καταφέρει να ζήσει γαζωμένος με σφαίρες γερμανικές. ούτε μια ούτε δυο... Δεκατέσσερις σφηνώθηκαν στα πλευρά, στο στέρνο, στους σπονδύλους, στο κεφάλι του. γλίτωσε ακόμη κι όταν ο ψυχρός γερμανός εκτελεστής σημάδεψε το πίσω μέρος της κεφαλής του. ούτε η χαρι-

στική βολή μπόρεσε να τον σκοτώσει. Τον έλεγαν Αλέκο. Αλέκο Παπαδάκη. Ή Νταλιβέρη. Δηλαδή, πολυπράγμονα, πολυμήχανο, έξυπνο. κι ήταν πράγματι έξυπνος ο (μακαρίτης πια) κυρ Αλέκος! Τον είχα συναντήσει πριν από πολλά χρόνια, τον χειμώνα του 1980, Δεκέμβρη μήνα, όταν ήμουν ακόμη νεαρός δημοσιογράφος, κι είχα καταγράψει λέξη προς λέξη τις αναμνήσεις του. κι αν ανασκαλεύω σήμερα σημειώσεις γραμμένες σε κιτρινισμένο δημοσιογραφικό χαρτί, κι αν κοιτάζω στο φως ασπρόμαυρα φιλμ, κι αν ξεφυλλίζω παλιά περιοδικά, είναι γιατί οι μνήμες των ανθρώπων αποτελούν την πιο φρέσκια μαγιά της ιστορίας. για τις δικές μας γενιές, εμάς που δεν ζήσαμε την κατοχή αλλά μεγαλώσαμε ακούγοντας τους γεννήτορες να μιλούν για την κατοχή και την Αντίσταση, η ιστορία δεν είναι μια αποστεωμένη αφήγηση, κάτι σαν παραμύθι με δράκους και λύκους κακούς. Αυτά που ακούγαμε κάποτε με δέος δεν είχαν συμβεί κάπου μακριά σε τόπους ά-τοπους, δεν είχαν γίνει σ' ένα αόριστο «κάποτε», μακριά, στον άχρονο χρόνο. Συνέβησαν εδώ, σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. κι είχαν θύματα. κι είχαν πόνο. κι είχαν κάμει τα δάκρυα να τρέχουν στα μάτια! Η συζήτηση με τον Παπαδάκη δεν ήταν μια απλή συνέντευξη, περισσότερο έμοιαζε με αναπαράσταση ενός εγκλήματος! Ήταν τόσο καλός αφηγητής που, όταν στεκόταν πάλι στον τόπο του μαρτυρίου κι άφηνε το δάκρυ να πέσει στο χώμα, εκεί όπου κάποτε είχε τρέξει το αίμα του, ένας κρύος ιδρώτας κυλούσε και στη δική μου ραχοκοκαλιά. Ήταν σα να στέκονταν ακόμη αντίκρυ του οι στοιχειωμένοι στη σκέψη του κατακτητές, σα να μην είχαν πάψει ποτέ να τον σημαδεύουν τα γερμανικά πολυβόλα. Όχι, όχι δεν ήταν μια απλή αναπαράσταση. ο Αλέκος ξαναζούσε στιγμή με στιγμή τα φρικτά γεγονότα που είχαν σημαδέψει τη ζωή του. Ή, μάλλον, τις ζωές όλων των κρητικών!

ΙΣΤΟΡΙΑ: ΝΑΖΙΣΤΙΚΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

«Να μη φορέσουν τα παιδιά μου ματωμένο ρούχο... » Είναι δύσκολο να μπει κανείς στην ψυχή του μελλοθάνατου. Να μάθει τι σκέψεις περνούν από το μυαλό του την ώρα που χάσκουν μπροστά του οι κάνες των όπλων, σε ποια κρυφά μονοπάτια καταφεύγει ο ανθρώπινος νους για να δώσει δύναμη στο κορμί, για ν' αντλήσει τις τελευταίες σταγόνες ελπίδας. Ακούω τον Αλέκο και μένω άναυδος: «- γονατίστε, μας φώναξαν οι γερμανοί. Μα πριν γονατίσω, σκέφτηκα τα παιδιά μου. Το σακάκι που φορούσα ήταν καινούργιο. Το μυαλό μου ήταν στα παιδιά μου...». Τίποτ' άλλο δεν σκέφτηκε ο μελλοθάνατος την ώρα που βρισκόταν μπροστά στα γερμανικά πολυβόλα. Μόνο τα παιδιά του! Έβγαλε γρήγορα το καινούργιο σακάκι και το πέταξε δυο μέτρα μπροστά. Ήξερε πως σε λίγην ώρα, όταν εκείνος δεν θα ζούσε πια, θα έφταναν οι συγχωριανοί να μαζέψουν τα πτώματα. θα έβρισκαν άθικτο το σακάκι, θα το παρέδιδαν στην οικογένειά· κάποιο από τα παιδιά του θα μπορούσε να το φορέσει να ζεσταθεί το χειμώνα. Ήξερε ο Αλέκος πως οι σφαίρες των γερμανών θα έπεφταν αλύπητα στο σώμα του. κόσκινο θα το έκαναν το κορμί του, κόσκινο και το καινούργιο σακάκι! - Τρία παιδιά είχα, ήμουν 36 χρονών, γεννημένος το 1908, ήξερα πως ήταν δύσκολο να ζήσουν τα παιδιά μου χωρίς εμένα. Φτώχεια, παιδί μου, πείνα, στέρηση. Δεν είχαμε ρούχα να βάλομε· κι εγώ φορούσα καινούργιο σακάκι. Σκέψου πόσο πολύτιμο θα ήταν για τα ορφανά μου, κάποιο θα μπορούσε να το φορέσει και να ξεχειμωνιάσει μ' αυτό. Σκέφτηκα, λοιπόν, πως κανένα παιδί δεν μπορούσε να φορέσει ένα σακάκι βαμμένο με το αίμα του πατέρα του.

... Στο τέλος εδέησε ν' ανοίξει το στόμα του ο επικεφαλής, τον κοίταξε άγρια, μας κοίταξε άγρια και είπε: «Είστε βάρβαρος λαός, θα υποταχτείτε... »

Η 13η του αυγούστου Ας πάρομε, όμως, τα πράματα από την αρχή. Δεκατρείς του Αυγούστου, προπαραμονή της μεγάλης γιορτής της Παναγιάς, έφτασαν οι γερμανοί στη γέργερη και κύκλωσαν το χωριό. Δεν ήταν η πρώτη φορά που βλέπαν οι ορεσίβιοι του Ψηλορείτη γερμανικές περιπόλους. Συχνά ήταν τα περάσματα των κατακτητών. Έρχονταν, έπαιρναν όσους έβρισκαν, τους οδηγούσαν στην αγγαρεία, άλλοτε στο αεροδρόμιο και άλλοτε στα πυρομαχικά, άλλοτε στις οχυρώσεις. Τους έβαζαν να δουλεύουν νηστικοί από την ανατολή έως τη δύση κι ύστερα τους άφηναν να γυρίσουν ξεθεωμένοι στα σπίτια τους.

Εκείνη τη μέρα, δεκατρείς του Αυγούστου, ζήτησαν φαγητό και φιλοξενία· δεν είχαν άλλη επιλογή οι χωρικοί, πήγαν οι γυναίκες κι ετοίμασαν ό,τι μπορούσαν για να καλοταΐσουν τους (τάχατες) πολιτισμένους Ευρωπαίους, αυτούς που είχαν ως αποστολή τους να μεταλαμπαδέψουν στην απολίτιστη Ανατολή τον πολιτισμό της Αρίας φυλής. Η λεηλασία δεν είχε αρχίσει ακόμη. Λίγο αργότερα κάλεσαν όλους τους κατοίκους, άντρες, γυναίκες και παιδιά, ν' αφήσουν τις πόρτες των σπιτιών τους ορθάνοιχτες και να μαζευτούν στον κεντρικό δρόμο. για ώρες μπαινόβγαιναν στα σπίτια των χωρικών οι στρατιώτες και κουβαλούσαν στ' αυτοκίνητα ό,τι πολύτιμο κι ό,τι φαγώσιμο έβρισκαν. Διαμαρτύρονταν οι άντρες, κλαίγανε οι γυναίκες καθώς έβλε-

ΥΠΕΡ

παν τους κόπους τους να κάνουν φτερά, γνώριζαν ότι ο χειμώνας θα ήταν δύσκολος κι η πείνα αβάσταχτη. κανείς δεν τους άκουσε· «πέτρινη είναι, παιδί μου, η καρδιά του γερμανού. Δεν κατέχει να κλαίει, δεν καταλαβαίνει τον πόνο των άλλων». Ένας παλιός γνώριμος των κρητικών, ο Νίκος Μαγιάσης, έλυνε κι έδενε εκείνη τη μέρα. Επίσημα παρουσιαζόταν σαν διερμηνέας των γερμανών. Όλοι, όμως, ήξεραν ότι ήταν μπουμπούκι από τα λίγα, βίος και πολιτεία, συνεργάτης των κατακτητών κι αιμοσταγής δολοφόνος. Πολλά του καταμαρτυρούσαν οι κρητικοί. Σκότωνε, έσφαζε, ατίμαζε, έκλεβε, λεηλατούσε. Ήταν αυτός που, μετά την απελευθέρωση, οδηγήθηκε στο δικαστήριο των δωσίλογων, οι ελληνικές αρχές τον κατηγορούσαν για προδοσία, μα η δίκη του δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Ένας

«-Να εδώ έχουν γραμμένο τ' όνομά μου...» Η συγκλονιστική στιγμή της επίσκεψής μας στο μνημείο. ο Αλέκος Παπαδάκης ήταν συγκλονισμένος. γονάτιζε, έσκυβε, ξαναζούσε τη φρίκη της εκτέλεσης.

◗◗

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

αετός του Ψηλορείτη, ο Βρέντζος ή Τηγανίτης, τον έσφαξε μέσα στα δικαστήρια του Ηρακλείου. Μ' αυτόν τον απίστευτο τρόπο τον εκδικήθηκε για το θάνατο του αδερφού του. Αυτός, λοιπόν, ο Μαγιάσης, διάβασε φωναχτά τα ονόματα 40 ανδρών. Τους συγκέντρωσαν στην άκρη του δρόμου, τους έβαλαν στη γραμμή και τους οδήγησαν σε μιαν αποθήκη. Τους κλείδωσαν, έβαλαν διπλοφρουρά στην πόρτα για να μη μπορεί ν' αποδράσει κανείς και τους άφησαν εκεί μαντρωμένους όλη τη νύχτα

ΙΣΤΟΡΙΑ: ΝΑΖΙΣΤΙΚΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

της 13ης προς την 14η του Αυγούστου. Μόνον ένας κατάφερε να τους ξεφύγει. Είπε στον Μαγιάση πως είχε ξεχάσει το σπίτι του κλειδωμένο κι έπρεπε να πάει να το ανοίξει. Τάχατες θα ξαναγυρνούσε σε λίγο στη φυλακή του. Δεν γύρισε. οι κατηγορίες που απήγγειλε ο Μαγιάσης ήταν συνηθισμένες για εκείνα τα χρόνια. Είπε πως ο γερμανικός στρατός θα τιμωρούσε τους κατοίκους της γέργερης γιατί κλέβουν τα λάστιχα των αυτοκινήτων, βοηθούν τους αντάρτες, στέλνουν παξιμάδια και τυριά στ' αντάρτικα λημέρια. Τίποτ' άλλο δεν είπε. Ίσως ήξερε πως αν υποψιάζονταν οι ορεσίβιοι κρητικοί τι τους περίμενε, θα ξεσηκώνονταν κι οι γερμανοί θα 'χαν άσκημα ξεμπερδέματα μαζί τους. Νύχτα πια φώναξαν τον Μαγιάση σ' ένα σπίτι κι έστρωσαν τραπέζι με ό,τι καλύτερο μπορούσαν να βρουν. Φαΐ και κρασί. Ήξεραν καλά πως ο προδότης ήταν αργυρώνητος, παραδόπιστος. Αν είχαν τη δύναμη να τον δωροδοκήσουν θα μπορούσαν να σώσουν κάμποσους από τους σαράντα. Αλλά οι γεργιανοί δεν είχαν τίποτα πια να του δώσουν. Τα κελάρια τους ήταν άδεια. Με το φαΐ και το κρασί, ίσως και με κάποιες υποσχέσεις, κατάφεραν να γλιτώσουν τους δεκατέσσερις. Έτσι έμειναν πια εικοσιπέντε στην ιδιότυπη φυλακή τους. Μα κι αυτοί μπορούσαν να ελπίζουν. Συζητούσαν μεταξύ τους, πίστευαν ότι θα τους έστελναν πάλι για αγγαρεία!

Η εκτέλεση Την άλλη μέρα, 14 του Αυγούστου, τους βάλανε στη γραμμή κι άρχισε η θλιβερή πορεία στους δρόμους. Διάβηκαν τον κεντρικό δρόμο, τράβηξαν προς τα βορεινά. Ανάμεσά τους βάδιζαν πάνοπλοι γερμανοί. κανενός το μυαλό δεν πήγαινε στην εκτέλεση. - Αγγαρεία μας πάνε πάλι, φώναξε κάποιος, μα δεν μπόρεσε να δευτερώσει το λόγο του. κεραυνοβολημένος από το άγριο γερμανικό βλέμμα, σταμάτησε να μιλά. «Μια αγγαρεία ακόμη», 60

Πάνω: Η ελιά που δεν μεγάλωσε. ο Αλέκος απέδιδε το γεγονός στις σφαίρες που είχε δεχτεί ο κορμός της. Στεκόταν με δέος και την κοίταζε ο διασωθείς ήρωας. Πότε-πότε ένα δάκρυ κυλούσε στα μάγουλά του. Αμέτρητες φορές είχε έρθει έως τότε στον τόπο της εκτέλεσης, δεκάδες φορές είχε ξαναζήσει την εμπειρία του θανάτου. κάθε φορά ένιωθε το ίδιο ρίγος και την ίδια οργή. Δεξιά: «- Να εδώ, σ' αυτό το σημείο, με έβαλαν να γονατίσω!»

◗◗

σκέφτονταν κι έκαναν κουράγιο. Μόνο σαν έφτασαν στην κερά κι άκουσαν τον αξιωματικό του γερμανικού στρατού να προστάζει «αριστερά! », μόνο τότε κατάλαβαν πως περπατούσαν σ' ένα δρόμο χωρίς επιστροφή! ο Αλέκος αναστενάζει... «- Μόλις μας είπαν να στρίψομε αριστε¬ρά, ο ουρανός εσκοτείνιασε. κανείς δεν μιλούσε, μα οι αναστεναγμοί του διπλανού σού έδιναν να καταλάβεις. Ήμασταν σίγουροι πια πως θα μας σκότωναν. Τα μάτια μας βούρκωσαν. Αγκαλιάζαμε ο ένας τον άλλο και ζητούσαμε συγχώρεση. Φιλούσαμε ο ένας τον άλλον, ξέραμε πως σε λίγο δεν θα ζούσαμε. Αυτήν την ώρα άρχισαν κι οι διαμαρτυρίες. Διαμαρτυρηθήκαμε στους γερμανούς, τους ρωτήσαμε γιατί θα μας σκότωναν, και μας είπαν πως είμαστε βάρβαρος λαός και πως, τελικά, θα υποταχτούμε». Όταν είχα την τύχη να μιλήσω μαζί του, Δεκέμβρη του ογδόντα, ο Αλέκος ήταν πια μεγάλος, είχε περάσει τα εβδομήντα. κράση γερή, μαθημένος στο δρόμο και στα βάσανα. Περπατούσε σαν εικοσάχρονο παιδί κι εγώ που τον έβλεπα σκεφτόμουν πως μάλλον θα του έδινε φτερά η μνήμη· η μνήμη κι η συγκίνηση. Είχαμε συναντηθεί στο καφενείο, μιλήσαμε πολύ, είχαν μαζευτεί κι οι συγχωριανοί του τριγύρω. κρατούσα ένα μπλοκάκι κι

ΥΠΕΡ

ένα μικρό μαγνητόφωνο, λέξη δεν άφηνα να πέσει κάτω. κι όταν είδε πως συνέχιζα να έχω απορίες, σηκώθηκε απότομα, έτοιμος να βγει στο δρόμο. θυμάμαι... Είχα ρωτήσει προς τα πού πέφτει η κερά. κι εκείνος σηκώθηκε φουριόζος... - Πάμε. Πάμε να σου δείξω... Σ' όλο το δρόμο μιλούσε, ζωντάνευε το χτες με το λόγο του. κάποτε - κάποτε ξέφευγαν αναστεναγμοί από τα σωθικά του κι από τα μάτια του δάκρυα. Στρίψαμε κι εμείς αριστερά, φτάσαμε στο σημείο της εκτέλεσης. Το μνημείο των πεσόντων ήταν ακόμη γεμάτο με ξεραμένες δάφνες· είχαν μείνει εκεί από την εκδήλωση που γίνεται κάθε καλοκαίρι στη γέργερη. Τις προσπέρασε, σταμάτησε μπροστά στη μαρμάρινη επιγραφή. Άρχισα να διαβάζω μεγαλόφωνα: ΕΝΤΑΥθΑ ΤΗΝ 14 ΑΥγοΥΣΤοΥ ΤοΥ ΕΤοΥΣ 1944 ΕκΤΕΛΕΣθΗΣΑΝ ΥΠο ΤΩΝ γΕΡΜΑΝΩΝ ΑΝΕΥ ΑιΤιΑΣ κΑι ΔικΗΣ οι κΑΤΩθι 24 κΑΤοικοι ΤοΥ ΧΩΡιοΥ γΕΡγΕΡΗΣ. ΕιΣ ΤοΝ ΤοΠοΝ ΤΗΣ ΕκΤΕΛΕΣΕΩΣ ΕιΧοΝ οΔΗγΗθΗ 25 ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΑΤΡιΩΤΑι κΑι ΔιΕΣΩθΗ ο ΑΛΕΞΑΝΔΡοΣ ΠΑΠΑΔΑκΗΣ ΑΝ κΑι ΒΑΡΕΩΣ ΤΡΑΥΜΑΤιΣθΕιΣ.

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Τέντωσε το χέρι, το έβαλε πάνω στο μάρμαρο και μου έδειξε τ' όνομά του. - Να, εδώ με γράψανε κι εμένα. Δεν μπορώ να λείψω. Πρέπει να 'μαι κι εγώ κοντά τους, να είμαστε όλοι μαζί όπως ήμασταν και τότες μαζί απέναντι στις μπούκες των τουφεκιών. Έκανε μερικά βήματα πίσω, παραμέρισε τα ξερά στεφάνια, σταμάτησε σε δυο υψωματάκια λίγα μέτρα πιο κει. - Εδώ είχαν στήσει τα πολυβόλα. Δυο πολυβόλα! Εδώ που στέκομαι τώρα ήταν το εκτελεστικό απόσπασμα, να εδώ, εδώ στεκόταν ο επικεφαλής, ένας άγριος γερμαναράς, αμίλητος! Τα λόγια έβγαιναν αργά από το στόμα του, κουνούσε το κεφάλι με θυμό και με πίκρα. Πότε-πότε ένα δάκρυ κυλούσε στα μάγουλά του. Αμέτρητες φορές είχε έρθει έως τότε στον τόπο της εκτέλεσης, δεκάδες φορές είχε ξαναζήσει την εμπειρία του θανάτου. κάθε φορά ένιωθε το ίδιο ρίγος και την ίδια οργή. Έτσι μου είπε. Προχώρησε κι άλλο, έφτασε στο βορεινό άκρο του μνημείου. Δίπλα ήταν φυτεμένη μια μικρή ελιά, κατσιασμένη. ο κορμός της ήταν πλαγιασμένος, λες και μοχτούσε για να σταθεί όρθια και ν' αγναντέψει τον ήλιο. - Το βλέπεις αυτό το μουρέλο; Ακριβώς εδώ μπροστά με βάλανε να γονατίσω. Ήταν τότες μικρές όλες οι ελιές εδώ γύρω. Όλες οι άλλες μεγαλώσανε, μα τούτη δω επόμεινε όπως τη βλέπεις. Δεν μεγάλωσε· ίσως επειδή στον κορμό της σφηνώθηκαν οι σφαίρες. Ακόμη φαίνονται τα σημάδια.

«Έλα να ποθάνομε μαζί... » Σκύβει, μου δείχνει ακριβώς το σημείο όπου τον είχαν στήσει οι γερμανοί. Ήξερε πως το χώμα ήταν ποτισμένο με το αίμα του. Φαινόταν έτοιμος να ξεσπάσει σε λυγμούς. Αλλά η καρδιά που κατάφερε να νικήσει τον χάρο μπορούσε ν' αντέξει! - Ήμουν στην άκρη κι ετοιμαζόμουν να γονατίσω. Μα κείνη την ώρα ακούω τον γιώργη τον κακουλάκη να με φωνάζει: «κουμπάρε Αλέκο, έλα κοντά μου, έλα να ποθάνομε μαζί». Σύρθηκα, πήγα, τον είδα να σηκώνει τα χέρια ψηλά και να ψάλει. Δεν ξέρω τι έλεγε, ξέρω μόνο πως έλεγε λόγια της εκκλησίας. Μα εγώ δεν ήξερα, έκανα μόνο το σταυρό μου κι έλεγα πως σε λίγο θα βρισκόμουν στον άλλο κόσμο, ας ερχόταν η Παναγιά να της παραδώσω την ψυχή μου. ο γιώργης συνέχισε να ψάλει, αντηχούσε η φωνή του, μα οι γερμανοί δεν ήθελαν ν' ακούσουν τις κραυγές των αθώων. Πήρε θάρρος ένας άλλος, ο μακαρίτης ο Φραγκιάς, σηκώθηκε κι έβαλε τις φωνές· «γιατί μας σκοτώνετε; Πρέπει να μας απαγγείλετε κατηγορία. κι αν κάμαμε κακό να μας περάσετε από δικαστήριο, πώς μπορείτε να μας εκτελέσετε χωρίς κατηγορία και χωρίς καταδίκη»; κανείς δεν απάντησε. Στο τέλος εδέησε ν' ανοίξει το στόμα του ο επικεφαλής, τον κοίταξε άγρια, μας κοίταξε άγρια και είπε: «Είστε βάρβαρος λαός, θα υποταχτείτε... ». ο επικεφαλής στεκόταν ακίνητος, τα πολυβόλα παραταγμένα, ξωπίσω κάμποσοι στρατιώτες, σχεδόν ένας λόχος. Είχαν το νου τους μην τυχόν και ξεφύγει κανένας μελλοθάνατος. Λέει ο Αλέκος: - οι σφαίρες άρχισαν να πέφτουν. Σωριαστήκαμε ο ένας πάνω στον άλλον. Ένιωθα το αίμα μου να τρέχει, ένιωθα να χάνομαι. 61

ΙΣΤΟΡΙΑ: ΝΑΖΙΣΤΙΚΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

ο Αλέκος δείχνει το σημείο όπου τον βρήκε η τελευταία σφαίρα, η χαριστική βολή.

Δεν μπορούσε να μετρήσει τις σφαίρες! Μια τον είχε βρει στα πλευρά. Μια άλλη είχε τρυπήσει την κοιλιά κι είχε σφηνωθεί σ' ένα σπόνδυλο, το αίμα του κυλούσε ζεστό, έσμιγε με το αίμα των άλλων. Λίγην ώρα μετά άκουγε μόνο βογγητά και βλαστήμιες γερμανικές. κι όταν σταμάτησε το κροτάλισμα των όπλων, εκείνος ήταν σαν χαμένος, μισοζωντανός, μισοπεθαμένος, μισολιπόθυμος. Ήξερε πως μετά το κροτάλισμα των πολυβόλων θ' άρχιζε η τελευταία πράξη του δράματος, αυτό που κάποιοι αποκαλούν ακόμη χαριστική βολή (τι ειρωνεία, αλήθεια! Ακούς εκεί... χαριστική!) Άκουγε τα βογγητά των τελευταίων επιζώντων, αντηχούσαν στ' αυτιά του οι κραυγές εκείνων που δεν είχαν πεθάνει με την πρώτη. - Ένας γερμανός με πιστόλι μάς κάρφωνε από μια σφαίρα στα μηνίγγια. Στο δικό μου κεφάλι βρέθηκε μια τραγιάσκα. κι αυτή η τραγιάσκα με έσωσε. Το κεφάλι μου ακουμπούσε στο σώμα του διπλανού, κολυμπούσα στα αίματα. Με πυροβόλησε. Η σφαίρα πέρασε την τραγιάσκα, τραυμάτισε το κεφάλι μου, αλλά δεν σφηνώθηκε, δεν τρύπησε το κόκκαλο, ξέφυγε. Είχα ακόμη τις αισθήσεις μου όταν πέρασε ένας γερμανός και μας κλωτσούσε έναν-έναν. Έφαγα μια δυνατή κλωτσιά στα πισινά και

οι γερμανοί διέταξαν να μείνουν όλες οι πόρτες ανοιχτές. για ώρες μπαινόβγαιναν στα σπίτια και τα λεηλατούσαν. Έπαιρναν στάρια, κριθάρια, λάδια...

τότε λιποθύμησα, χωρίς, όπως φαίνεται, να στενάξω ή να κουνηθώ. Όταν συνήλθα βρέθηκα μέσα σ' ένα σύννεφο από μύγες. Πού βρεθήκανε τόσες μύγες, δεν μπορώ να καταλάβω.

Το λάκτισμα της δοκιμασίας Ντρεπόταν ο Αλέκος, τη γερμανική κλωτσιά δεν μπορούσε να την ξεχάσει ποτέ! Ήταν σα να πήρε φόρα ο «πολιτισμένος» εκτελεστής και να τον βάρεσε με τη μύτη της αρβύλας στον πρωκτό, ντρεπόταν να το πει, δείλιαζε... κι όταν επέμεινα, αναστέναξε: - Μου ξεπάτωσε ο κερατάς τον κωλάντερο! κρεμάστηκε τ' άντερό μου, σαν το σφαγμένο χοίρο ήμουνα, πονούσα, δεν ήξερα ποιο κομμάτι του κορμιού μου πονούσε πιο πολύ. Μήνες έκαμα να συνέλθω, χρόνια και χρόνια με βασάνιζε. Μετά την εκτέλεση οι γερμανοί πήραν το δρόμο του γυρισμού. Σταμάτησαν στο χωριό, βγήκε ο Μαγιάσης (ο προδότης) από το αυτοκίνητο. Με ψυχρότητα, ίσως και χαιρεκακία, είπε στους χωρικούς το κακό μαντάτο· «να πάτε να τους μαζέψετε και να τους χωματίσετε γρήγορα, σκοτωμένοι είναι όλοι, με χαριστική βολή και οι εικοσιπέντε». Σύθρηνος στο χωριό. Τρέχαν όλοι σαν τρελοί, έφτασαν στον τόπο της εκτέλεσης. ο Αλέκος ήταν ζωντανός!

- Ήταν ένας μεγάλος θάμνος εδώ κοντά και κει είχε κρυφτεί ένας χωριανός μου. Μόλις με είδε και κουνούσα, ήρθε, με βοήθησε και με πήγε στο βουνό. Το αίμα μου έτρεχε κουτσουνάρα. Εφωνάξανε λοιπόν τον παπά-Σπύρο και μου έδεσε τις πληγές. Σε λίγο καιρό το σώμα μου βρωμούσε, έτρεχε πύο. Δεκατέσσερις σφαίρες είχαν σφηνωθεί στο σώμα μου. Τρεις απ' αυτές υπάρχουν ακόμη. Με πήγαιναν, λοιπόν, από τη μια μπάντα στην άλλη. κανείς δεν με ήθελε στο σπίτι του γιατί είχανε μάθει οι γερμανοί πως γλίτωσα και ήτανε πυρ και μανία... Σκύβει πάλι. κάθε πατουχιά της γης τού θυμίζει κι από μια λεπτομέρεια της περιπέτειας. - Από δω, έτρεχε ένα αυλάκι αίμα. Εκεί απέναντι (δείχνει πάλι), εκεί έχανε στέσει τον Αλέκο τον καμπουράκη. Ω, θε μου, πώς θυμάμαι τσι φωνές του! Όταν είχαμε πέσει κάτω είχε φαίνεται ανοίξει το κεφάλι του και μούγγριζε δυνατά... Του χρόνου που θα κάνουν πάλι το μνημόσυνο σκέφτομαι να κάμω αναπαράσταση, αν αντέξω. Μα τι να πρωτοκάνω και τι να πρωτοθυμηθώ; Να θυμηθώ τσι νύχτες που πέρασα στα κοτέτσια, στους στάβλους και τους αχεριώνες; οι γερμανοί είχανε διαδώσει πως σε όποιο σπίτι με βρουν θα το κάψουνε. Ετοιμαζόμαστε να φύγομε. Μα ο Αλέκος γυρνά προς τα πίσω, στρέφει το κεφάλι, δεν μπορεί να κρύψει το δάκρυ του... - Όταν πεθάνω λένε πως θα με θάψουν εδώ, δίπλα στο μεγάλο τάφο. Δεν ξέρω τι θα γίνει. Μα εγώ το νιώθω, η θέση μου είναι εδώ, δίπλα στους νεκρούς συντρόφους μου. Σαράντα χρόνια πάνε από τότε. Πού να το φανταζόμουνα τότε πως θα ζούσα τόσον καιρό μετά... Να, εδώ, ακριβώς σ' αυτό το σημείο με γονατίσανε, τρίτο στη σειρά. Δίπλα μου όλοι οι μακαρίτες, με την ίδια βαριά καρδιά. Εγώ σκεφτόμουνα τα κοπέλια μου, ήντα θα γενούνε δηλαδή, και ποιος θα τα ζήσει. Χ

.. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΡΟΙΟΝΤΑ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΥΠΕΡ ΦθιΝοΠΩΡο 2013

...η παράδοση συναντά τη σύγχρονη τεχνολογία

≀ κεφαλοτύρι παραδοσιακό πρόβειο γιαούρτι νεαπολίτικο ξινόγαλο φρέσκο πρόβειο και κατσικίσιο γάλα και άλλα πολλά...

ΣΥΛΛΙΓΑΡΔΟΣ Ο.Ε. ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΑΛΑΚΤΟΣ Αγ. Γεώργιος Βουλισμένης, Νεάπολη Κρήτης τηλ.: 28410 34113 - fax: 28410 34114

◗ TOY ΔΡ. ΑΝΔΡΕΑ ΜΑΝΙΟΥ Δ/ντή τμήματος Πλαστικής Χειρουργικής ΠΑγΝΗ

ονόριο Μπέλλι

Πιέρ Μπελόν

ΥΠΕΡ

Η Κρήτη από τα αρχαία χρόνια φημιζόταν για τα ιαματικά φυτά της. Υπάρχει πλήθος αναφορών στην ελληνική ιατρική γραμματεία για τα κρητικά βότανα που κατέχουν σπουδαίες φαρμακολογικές ιδιότητες. Φυτά που αναφέρονται στους αρχαίους έλληνες ιατρούς με το επίθετο κρητικός είναι: ο δαύκος, η χαμαίδρυς, ο ύσσωπος, ο δίκταμος, το θυμάρι, το σκόρδο, ο στύρακας, το τόρδιλον ή κρητικό σέσελι, ο άνηθος, το κώνειο, η τραγορίγανη, η λεύκα, ο κισσός, ο κέδρος, η ρίγανη κ.α.

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Σε ό,τι αφορά στον τόπο μας, γοητεύτηκε από τον πλούτο της κρητικής φύσης και έγραψε για τα ζώα, τα ψάρια, τα φυτά, τους ναούς, τα κάστρα, τις αρχαιότητες, αλλά και για τα ήθη και έθιμα του νησιού. κατέγραψε πλήθος φυτών, μεταξύ των οποίων τον μανδραγόρα, τον δίκταμο, τον αζώγυρο, την κουδουμαλιά, την τζιτζιφιά, το τράγιο, το μελίλωτο (νυχάκι), τη ρίγανη, την ανδράχνη (γλιστρίδα), το ελίχρυσο (λαγοκοιμηθιά), το αγιόκλημα, τον ασκόλυμπρο, την γλυκύρριζα, την κληματσίδα, την αντωναΐδα, την τραγάκανθα (κεντούλα), την λευκή παιωνία και πολλά Δεξιά: ο ανδριάντας του Μπέλλι στο ολυμπιακό θέατρο της Βιτσέντζας. κάτω: ελληνικό άγαλμα από τη συλλογή γκριμάνι.

κόμη, προϊόντα επεξεργασίας των φυτών, όπως το γλυκό κρητικό κρασί και το μέλι, αναφέρονται ως βασικά συστατικά σε ποικίλες συνταγές των αρχαίων ιατρών. Πέρα, όμως, από τα παραπάνω, τα περισσότερα βότανα που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαία ιατρική ήταν ενδημικά στην κρήτη. κατά την Αναγέννηση, με τη δημοσίευση των κειμένων των αρχαίων Ελλήνων ιατρών τον 16ο αιώνα, υπήρξε αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για την αρχαία ιατρική. Μάλιστα, λόγω του πλούτου της σε φυτά, η κρήτη θεωρήθηκε από τους ουμανιστές γιατρούς και βοτανολόγους της εποχής ότι ήταν ο κήπος της Ελλάδας. Αυτή η αντίληψη παρακίνησε πλήθος περιηγητών να επισκεφθούν το νησί και να ερευνήσουν από κοντά τα φυτά που είχαν διαβάσει ότι κατέχουν σπουδαίες φαρμακευτικές ιδιότητες, αλλά και να αναζητήσουν νέα. Από τους βοτανολόγους περιηγητές του 16ου αιώνα οι επιφανέστεροι ήταν ο Πιέρ Μπελόν, ο ονόριο Μπέλλι και ο Τζουζέπε καζαμπόνα. ο Πιέρ Μπελόν (1517-1564) ήταν μεγάλη μορφή των φυσικών επιστημών της γαλλίας. Σπούδασε γιατρός στο Παρίσι και βοτανολογία κοντά στο σπουδαίο γερμανό ιατρό και βοτανολόγο Βαλέριο κόρδο (1515-1544). Με την προτροπή του καρδιναλίου Ντε Τουρνόν έκαμε ένα μεγάλο ταξίδι στην Ανατολή (Ελλάδα, Μικρά Ασία, Αίγυπτο, Αραβία και Παλαιστίνη) κατά την περίοδο 1546-1549. ο Μπελόν κατέγραψε τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες σε βιβλίο που εκδόθηκε το 15531.

◗◗ άλλα. Μάλιστα, σε ένα κεφάλαιο (VII) καταγράφει πώς παρασκευάζουν οι κρητικοί το λάδανο. O Μπελόν δημοσίευσε και άλλα σπουδαία επιστημονικά έργα και μάλιστα ένα από τα πρώτα συγγράμματα συγκριτικής ανατομίας. Δυστυχώς, ο πολυμαθής αυτός άνθρωπος δολοφονήθηκε σε ηλικία σαράντα επτά ετών έξω από το δάσος της Βουλώνης. Η ενασχόληση του Μπελόν με την κρητική χλωρίδα και πανίδα πυροδότησε την επίσκεψη και άλλων περιηγητών στην κρήτη τον 16ο αιώνα, όπως ο ονόριο Μπέλλι και ο Τζουζέπε καζαμπόνα. ο Βικεντίνος γιατρός ονόριο Μπέλλι (1550-1604) συνδύασε το τερπνό μετά του ωφελίμου, την εργασία του, δηλαδή, ως γιατρός και το πάθος του για αρχαιολογικές και βοτανολογικές έρευνες. Έφθασε στην κρήτη ως γιατρός του εξηνταπεντάχρονου τότε Αλβίζε γκριμάνι, που διορίστηκε Δούκας της κρήτης. Παράλληλα όμως έκανε έρευνες ως αρχαιοδίφης και βοτανολόγος.

1 Les observations de plusieurs singularités et choses mémorables, trouvées en Grèce, Asie, Judée, Egypte, Arabie, & autres pays étranges, rédigées en trois livres. Paris, 1553.

Απόφοιτος της ιατρικής σχολής της Πάντοβας, γνωρίστηκε με τους διαπρεπείς κρητικούς λόγιους και κληρικούς Μελέτιο Πηγά (1549-1601), Μάξιμο Μαργούνιο (1549 - 1602) και με το Ρεθύμνιο λόγιο γιατρό Δανιήλ Φουρλάνο (1550-1592). Στην κρήτη ο Belli παρέμεινε δεκάξι χρόνια, από το Μάη του 1583 έως το 1599. Με τη λήξη της θητείας του Δούκα γκριμάνι, το 1585, παρέμεινε στην κρήτη, μαζί με τη γυναίκα του και την κόρη του, και μάλιστα στα Χανιά, κατόπιν αιτήματος των ντόπιων βενετών αρχόντων, που του ζήτησαν να γίνει γιατρός τους. ο Μπέλλι, κατά τη διάρκεια της μεγάλης επιδημίας πανούκλας στο Χάνδακα το 1592, βρέθηκε στα Χανιά και δεν βίωσε τα δραματικά γεγονότα που περιγράφονται στην έκθεση του Φιλίππου Πασκουαλίγκο. Όμως έχασε τη γυναίκα του το 1597 και ξαναγύρισε στη Vicenza το 1600. Προτού πεθάνει, το 1604, ο Μπέλλι είχε νυμφευθεί για δεύτερη φορά και είχε αποκτήσει τρία ακόμη παιδιά. ο ονόριο Μπέλλι, σύμφωνα με τον ερευνητή φιλόλογο κώστα Τσικνάκη2 σε ένα θαυμάσιο άρθρο του στο περιοδικό της Βικελαίας «Παλίμψηστον», ήταν γνώστης του έργου του Πιέρ Μπελόν, αλλά και του βιβλίου «Περιγραφή της νήσου Κρήτης» του Φλωρεντίνου ουμανιστή Χριστόφορου Μπουοντελμόντι (1385-1430). ο Μπέλλι, ως ερασιτέχνης αρχαιολόγος, ανέσκαψε αρχαίες πόλεις και θέατρα και βρήκε αγάλματα και επιγραφές. Δυστυχώς, όμως, η δραστηριότητά του με τις ανασκαφές στην ιεράπετρα, τη γόρτυνα, τη Λύκτο, τη Λεβήνα και σε άλλες αρχαίες πόλεις έγινε αντικείμενο ληστρικής εκμετάλλευσης από τον Δούκα και πολλά αγάλματα και πολύτιμα αντικείμενα φυγαδεύτηκαν στη Βενετία για να στολίσουν το παλάτι των γκριμάνι. Μάλιστα, η συλλογή αυτή ακόμη και σήμερα δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς για να εκτιμηθεί ποιες αρχαιότητες και από πού αρπάχτηκαν από την κρήτη. ο Μπέλλι έκανε καταγραφή των μνημείων και μετέγραψε τις σωζόμενες επιγραφές τους, ενίοτε βοηθούμενος από κρητικούς, όπως το Ρεθύμνιο γιατρό και λόγιο Δανιήλ Φουρλάνο. οι αρχαιοδιφικές αυτές δραστηριότητες τον έκαναν διάσημο στην πατρίδα του τη Βιτσέντζα, που τον τίμησε με ανδριάντα που τοποθετήθηκε στο περίφημο ολυμπιακό θέατρο της πόλης το 1589, δίπλα σε αγάλματα άλλων μεγάλων προσωπικοτήτων. Παράλληλα, όμως, με τις ανασκαφές του, ασχολήθηκε ενεργά με τη βοτανολογία και μελέτησε πολλά από τα περίφημα κρητικά βότανα. Το πάθος του για την αναγνώριση και ταυτοποίηση των περίφημων ιαματικών κρητικών φυτών τον έφερε σε επαφή με μεγάλες μορφές της ευρωπαϊκής βοτανολογίας, όπως τον περίφημο γαλλικής καταγωγής ολλανδό βοτανολόγο κάρολο κλούσιους (1526-1609). Μεταξύ των δύο ανδρών υπήρξε αλληλογραφία που σχετιζόταν με την δραστηριότητα του ονόριο Μπέλλι στην κρήτη και η οποία έχει διασωθεί. Τέσσερις, μάλιστα, από τις επιστολές αυτές δημοσιεύθηκαν στο περίφημο 2 κώστας γ. Τσικνάκης, Ένα άγνωστο κείμενο του Onorio Belli. Στο Παλίμψηστον, τ. 9/10, Δεκ. 1989 - ιούν. 1990, σελ. 179.

O κάρολος κλούσιους, το εξώφυλλο του βιβλίου του και μια σελίδα με γκραβούρα παιώνιας από το ίδιο βιβλίο.

◗◗

ΥΠΕΡ

βιβλίο του κλούσιους Ιστορία των σπανίων φυτών3. Παρά την αρχική απροθυμία του να δημοσιευθούν οι επιστολές του στο βιβλίο του κλούσιους, εν τούτοις τελικά έδωσε την άδεια δημοσίευσης. ο λόγος της απροθυμίας του ήταν ότι ήθελε να εκδώσει ο ίδιος βιβλίο για τα κρητικά φυτά και να χρησιμοποιήσει αυτό το υλικό. Επειδή όμως ο κλούσιους ήταν αρκετά ευγενικός και φιλικός μαζί του, δεν του απαγόρευσε τη δημοσίευση, όπως εκμυστηρεύτηκε αργότερα σε επιστολή στον φίλο του γιατρό και λόγιο από τη Βασιλεία ιάκωβο Σβίγκερ (1569-1610). ο κλούσιους περιέλαβε τέσσερις από τις επιστολές στο βιβλίο του. οι επιστολές, όμως, αυτές υπέστησαν κάποια τροποποίηση στο κείμενό τους για να γίνουν δημοσιεύσιμες στο παραπάνω βιβλίο. Μόνο στην πρώτη του επιστολή (Σεπτέμβριος 1592) περιγράφονται σχεδόν σαράντα κρητικά φυτά, από τα οποία τα περισσότερο γνωστά είναι: το πετρομάρουλο, η παιωνία, η σκοτισάρα, ο αγούδουρος, το χρυσάνθεμο, η αριστολοχία, το λεοντοπόδιο, ο βίκος, η βρυωνία, η κληματίδα, ο περίφημος κρητικός δαύκος, ο αζώγυρος, το γαιδουράγκαθο, το παλιούρι, ο ασπάλαθος, η ακακία, η λαδανιά, το βατράχιο κ.α.

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Φυτά σε εικονογράφηση του Ντύκμαν. (Πάνω η παιώνια, κάτω το βατράχιο). Πηγή: www.internetculturale.it Στο μέσον: απόσπασμα από επιστολή του Μπέλλι προς τον κλούσιους).

◗◗

Κατά την Αναγέννηση, με τη δημοσίευση των κειμένων των αρχαίων Ελλήνων ιατρών τον 16ο αιώνα, υπήρξε αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για την αρχαία ιατρική.

Μάλιστα, για το πετρομάρουλο, που περιγράφεται ως πετρομάρουλα, αναφέρει ότι είναι ισχυρό αφροδισιακό φάρμακο και ότι οι ντόπιοι (οι κρητικοί δηλαδή) χρησιμοποιούν ως κοινό όνομα γι’ αυτό μια χυδαία λέξη (πετροκαυλί). Το βιβλίο του κλούσιους θεωρείται πολύ σπουδαίο και σήμερα είναι συλλεκτικό αντικείμενο που η απόκτησή του κοστίζει μερικές χιλιάδες ευρώ. Αρκετά από τα φυτά αυτά σχεδιάστηκαν για το σπουδαίο βιβλίο του με βάση δείγματα που έστειλε ο ονόριο Μπέλλι στον κλούσιους άλλες φορές με επιτυχία και άλλες όχι. Η ανάγνωση των επιστολών αυτών αποδεικνύει ότι ο ονόριο Μπέλλι, αν και αρχικά βοηθήθηκε από άτομα όπως ο λόγιος ιατρός Δανιήλ Φουρλάνος, τελικά, με την τριβή που είχε με τους κατοίκους του νησιού, έμαθε τα ελληνικά σε κάποιο βαθμό. ο ίδιος κατέγραψε τις εμπειρίες του σε βιβλία, που δυστυχώς δεν διασώθηκαν όλα. Το βιβλίο Η περιγραφή της Νήσου Κρήτης4 δεν κατέστη δυνα3 Caroli Clusi Atrebatis, Impp. Caess. Augg., Maximiliani II, Rudolphi II, aulae quondam familiaris, Rariorum plantarum historia. Ex officina Plantiniana, Apud Ioannem Moretum, 1601. 4 Descrittione della isola di Candia.

Το φυτό δορύκνιο σε εικονογράφηση του Ντύκμαν. Πηγή: www.internetculturale.it

τόν να εκδοθεί και μάλλον χάθηκε ή στην καλύτερη περίπτωση βρίσκεται ξεχασμένο σε κάποια ιδιωτική συλλογή. Η περιγραφή της Νήσου Κρήτης περιείχε γεωγραφικά, μυθολογικά και ιστορικά στοιχεία για το νησί που έφταναν έως την περίοδο της Ενετοκρατίας. Επίσης, υπήρχε καταγραφή των αρχαιοτήτων, μαζί με αρχιτεκτονικά σχέδια των μνημείων και των αρχαίων τόπων, καθώς και τα κείμενα ενός μεγάλου αριθμού αρχαίων επιγραφών. Προ εικοσιπενταετίας μεταφράστηκε από τον ερευνητή ιστορικό κώστα Τσικνάκη ένα άγνωστο κείμενο του Μπέλλι από το αρχείο της οικογένειας γκριμάνι με τίτλο Γεωγραφική Περιγραφή της Κρήτης5. Αυτό το κείμενο δώδεκα σελίδων έγινε γνωστό, παράλληλα με μια εκτενή βιογραφία του Μπέλλι, στο άρθρο στο περιοδικό «Παλίμψηστον» που αναφέρθηκε προηγουμένως. Το βιβλίο αυτό περιείχε αρχαιολογικές παρατηρήσεις και καταγραφές. Ακόμη ένα βιβλίο του, με παρατηρήσεις επί της κρήτης6, χάθηκε και διασώζονται μόνο κάποια αποσπάσματά του χάρη στον Απόστολο Ζένο (1669-1750). Η έλευση στην κρήτη του Μπέλλι και η καταγραφή των παρατηρήσεών του επί των κρητικών φυτών παρακίνησε το ενδιαφέρον και άλλων συγχρόνων του νατουραλιστών και βοτανολόγων να επισκεφτούν το νησί μας. Μεταξύ αυτών και ο φλαμανδικής καταγωγής ιωσήφ γκοεντενχουίζε (1535-1595), με

Ο πλούτος της κρητικής φύσης προσδιορίζεται σε δυο χιλιάδες περίπου διαφορετικά είδη φυτών που, πέρα από την ομορφιά τους, κατέχουν σπουδαίες φαρμακολογικές ιδιότητες.

το ιταλοποιημένο όνομα Τζουζέπε καζαμπόνα, που ήλθε στην κρήτη συνοδευόμενος από ένα νεαρό γερμανό ζωγράφο με το όνομα γκεόργκ Ντύκμαν, το Σεπτέμβριο του 1590. ο καζαμπόνα, που διατηρούσε επικοινωνία με τον κλούσιους, ήρθε στην κρήτη από την Φλωρεντία παρακινούμενος και χρηματοδοτούμενος από τον Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης Φερδινάνδο των Μεδίκων, Τζ. καζαμπόνα προς συλλογή φυτών για να τα καλλιεργήσουν στους κήπους του. καθώς συνέλεγε τα βότανα ο καζαμπόνα, ο νεαρός γερμανός ζωγράφος, που τον συνόδευε, ζωγράφισε εκ του φυσικού μια θαυμάσια σειρά εικόνων με τα φυτά της κρήτης. ο καζαμπόνα,

Descrittione geografica del’isola di Candia di Honorio De Belli, medico da Vicenza. 6 Rerum Creticarum Observationes Varie.

μάλιστα, στα γράμματά του στο Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης, αλλά και στον κάρολο κλούσιους, έγραψε πολύ επαινετικά λόγια για την εικονογράφηση του Ντύκμαν. οι τριάντα επτά εικόνες που προέρχονται από την κρήτη και την ανατολική Μεσόγειο ζωγραφίστηκαν από τον Ντύκμαν σε χαρτί διαστάσεων 44cm Χ 29cm, οι τριάντα πέντε με τέμπερα, μια με μολύβι και μια με πένα. κάποιες από αυτές τις εικόνες αναπαρήχθησαν και εστάλησαν σε γνωστούς βοτανολόγους της εποχής, όπως ο κάρολος κλούσιους και ο γερμανός ιωακείμ καμεράριους ο νεότερος (1534-1597), για το αρχείο τους. ο καμεράριους ήταν γιατρός, βοτανολόγος και λόγιος με σπουδαίο έργο τους σχολιασμούς του για τον αρχαίο ιατρό Πεδάνιο Διοσκουρίδη (40-90). ο πλούτος της κρητικής φύσης προσδιορίζεται σε δυο χιλιάδες περίπου διαφορετικά είδη φυτών που, πέρα από την ομορφιά τους, κατέχουν σπουδαίες φαρμακολογικές ιδιότητες. Τα περίφημα φυτά της κρήτης, που κέντρισαν το ενδιαφέρον των βοτανολόγων τον 16ο αιώνα και έφεραν άλλους περιηγητές και βοτανολόγους στο νησί μας τον 17ο και 18ο αιώνα, εξακολουθούν και σήμερα να είναι αντικείμενο μελέτης των Ελλήνων και ξένων επιστημόνων και να δημοσιεύονται πλήθος επιστημονικών εργασιών και συγγραμμάτων για τις φαρμακολογικές ιδιότητές τους. Χ

ΔΙΑΤΡΟΦΗ KAI ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ΞΙΝΟΧΟΝΤΡΟΣ

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

Τα τελευταία χρόνια βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πολύ ενδιαφέρον φαινόμενο. Τα παρασκευάσματα, που κάποτε ταυτίζονταν με τη λιτή ζωή των αγροτικών πληθυσμών, ανέβηκαν στα πρώτα ράφια, άρχισαν να τ' ανακαλύπτουν εκείνοι που μέχρι χτες τα απαξίωναν και τα περιφρονούσαν. Ο ταπεινός και περιφρονημένος ξινόχοντρος είναι ένα απ' αυτά, ίσως το πιο χαρακτηριστικό. Κάποτε ήταν κάτι σαν σύμβολο μιας στερημένης ζωής. Σήμερα καταναλώνεται όλο και από περισσότερους αστούς, εκείνους που ανακαλύπτουν τις αρετές της παραδοσιακής διατροφής, αλλά και εκείνους που νοιάζονται για την υγεία τους.

◗ κΕιΜΕΝο - ΦΩΤογΡΑΦιΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ο βασικό πρόχειρο φαγητό των φτωχών αγροτών φαίνεται να έχει πάρει τώρα και λίγα χρόνια... «προαγωγή» και κατακλύζει πλέον τα τραπέζια των αστών και σερβίρεται στα λεγόμενα «ψαγμένα» εστιατόρια. και να σκεφτεί κανείς πως τόσον η ονομασία όσο και η θέα του προκαλούσαν αηδία σε πολλούς από τους επισκέπτες των αγροτικών νοικοκυριών της κρήτης! Αλλά δεν ήταν μόνο ο ξινόχοντρος που τους αηδίαζε. Μερικοί δεν ήθελαν να βλέπουν το μαύρο παξιμάδι (λέγανε πως δεν θα μπορούσαν να το φάνε ούτε οι σκύλοι στις χώρες τους!). ‘Αλλοι γράφανε πως το λάδι της ελιάς, που το χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά στις κουζίνες τους οι κρητικοί, προκαλούσε λέπρα! Δυστυχώς, η μελέτη της ιστορίας, της λαογραφίας και της κοινωνικής σημασίας των τοπικών προϊόντων άργησε πολύ. Χάσαμε χρόνο και μαρτυρίες. κι όταν, για παράδειγμα, οι υπεύθυνοι των διαφόρων υπουργείων σχεδίασαν το μέλλον της φέτας, αγνοούσαν ότι στην κρήτη του 15ου και του 16ου αιώνα παράγονταν μεγάλες ποσότητες απ' αυτό το καταπληκτικό αλατισμένο λευκό τυρί. Εξάγονταν, μάλιστα, και εκτός κρήτης. Σήμερα απαγορεύεται να παρασκευαστεί φέτα στο νησί! Έτσι και με τον ξινόχοντρο. οι περιηγητές που τον έβλεπαν απλωμένο στα δώματα, απορούσαν. Ίσως εκείνοι να μην ήξεραν ότι ήταν ένα από τα βασικά (γιατί όχι απαραίτητα;) εφόδια του κρητικού αγροτικού νοικοκυριού. Μπορούσε να συντηρηθεί εύκολα και να αποτελέσει είτε αυτοτελές φαγητό (σούπα) είτε να συνδυαστεί με λαχανικά, όσπρια, κρέατα... και, για να πάρομε τα πράματα από την αρχή, ξινόχοντρος είναι ένα παραδοσιακό παρασκεύασμα φτιαγμένο με χοντραλεσμένο σιτάρι και ξινισμένο γάλα. Προϊόντα που βασίζονται στην ίδια λογική (γλυκό ή ξινισμένο γάλα με δημητριακά) είναι γνωστά σε πολλές περιοχές του κόσμου. Περισσότερο συνηθί71

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

◗◗ Το άλεσμα του σιταριού στον χειρόμυλο.

ζονται, όμως, στη Βαλκανική Χερσόνησο, στις χώρες της δυτικής Ασίας και της Μέσης Ανατολής, στη Βόρεια Αφρική και στα ενδότερα της Ασίας. Μια ομάδα εργασίας του γεωπονικού Πανεπιστημίου υπό τον καθηγητή Μ. Ανυφαντάκη, μας εξηγεί με απλό και άμεσο τρόπο ότι, αν και τα παρασκευάσματα αυτά έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά, εν τούτοις δεν είναι όλα τα ίδια: «καθένα τους παράγεται σε μια ορισμένη περιοχή, με συγκεκριμένες πρώτες ύλες και τεχνολογία, έχει συνήθως ιδιότυπα χαρακτηριστικά και κατά συνέπεια η ένταξή τους, όπως συχνά επιχειρείται, κάτω από μία κοινή ονομασία εξυπηρετεί εμπορικούς και μόνο λόγους, διευκολύνει τους αντιγραφείς και σε καμία περίπτωση δεν εξυπηρετεί τα παραδοσιακά προϊόντα και αυτούς που τα παράγουν σήμερα» (απόσπασμα από την εργασία τους «Ξινόχοντρος. Ένα παραδοσιακό βιολογικό προϊόν της κρήτης», Αθήνα 2004). ο ξινόχοντρος, επομένως, είναι ένα ιδιαίτερο παρασκεύασμα, ταυτισμένο με την κρήτη και, όσον αφορά στη σύσταση και το χαρακτήρα του, διαφορετικό από άλλα ομοειδή που παράγονται σε άλλες περιοχές (συχνά πολύ καλής ποιότητας, επίσης).

Σε παλιότερες εποχές...

την κρήτη παλιότερα παρασκευαζόταν αποκλειστικά με σκληρό ντόπιο σιτάρι εξαιρετικής ποιότητας χοντραλεσμένο στο χειρόμυλο και με γάλα αίγας ή προβάτου. Δεν συναντήσαμε πουθενά περίπτωση παρασκευής του με γάλα αγελάδας. Η μέθοδος που ακολουθείται παραδοσιακά στην κρήτη (οικοτεχνική παρασκευή) είναι απλή και στηρίζεται στο φυσικό ξίνισμα του γάλατος. Τα βασικά συστατικά του ξινόχοντρου, το σιτάρι και το γάλα, υπήρχαν σε όλα σχεδόν τα σπίτια. Η διαδικασία, όμως, είναι αρκετά κουραστική. Παλιότερα, όταν οι αγρότες παρήγαν μόνοι την τροφή τους (αυτοκαταναλωτικές κοινωνίες), η ετήσια προετοιμασία του ξινόχοντρου ήταν εντεταγμένη στο καλαντάρι των θερινών εργασιών και γινόταν πάντα μετά το τέλος του αλωνίσματος. Το σιτάρι που προοριζόταν για την παρασκευή ξινόχοντρου (πάντα της καινούργιας σοδειάς) επιλεγόταν με ιδιαίτερη προσοχή. Έπρεπε να είναι χοντρόκοκκο και να έχει ξανθό, λαμπερό χρώμα. Το καθάριζαν, απομάκρυναν όλες τις ξένες ύλες και το έπλεναν (συνήθως μέσα σε μεγάλες ξύλινες σκάφες). Σήμερα, δυστυχώς, είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεθεί ντόπιο σιτάρι και οι περισσότεροι το προμηθεύονται από το εμπόριο. Μετά το (καλό) πλύσιμό του, το σιτάρι αφηνόταν να στεγνώσει στον ήλιο, απλωμένο πάνω σε καθαρά σεντόνια. Ακολουθούσε το άλεσμα σε χειρόμυλο. και με την ευκαιρία: δεν υπήρχε σπίτι χωρίς χειρόμυλο στην κρήτη της προ-νεωτερικής εποχής. Ακόμη κι όταν σωνόταν το αλεύρι για το καθημερινό ψωμί, στο χειρόμυλο κατέφευγαν. Άλεθαν μικρή ποσότητα σιταριού, όσο χρειαζόταν για να περάσουν μερικές ημέρες μέχρι το επόμενο ζύμωμα, κι έφτιαχναν πρόχειρο ψωμί, συχνά άζυμες πίτες. Παράλληλα με την ετοιμασία του σιταριού, το αγροτικό νοικοκυριό φρόντιζε να ετοιμάσει το γάλα. Το ξίνισμα γινόταν πάντα με φυσικό τρόπο, χωρίς την προσθήκη ξένων υλών. Έβαζαν το γάλα σε μεγάλα δοχεία, πρόσθεταν κάθε μέρα όσο άρμεγαν από τα οικόσιτα ζώα τους, το ανάδευαν πρωί και βράδυ, και όταν μάζευαν την ποσότητα που ήθελαν, το άφηναν για δυο-τρεις ημέρες, όσες χρειαζόταν για να ξινίσει. Αμέσως μετά άρχιζε η παρασκευή του ξινόχοντρου. Η αναλογία χοντραλεσμένου σιταριού και γάλατος είναι 3,5 κιλά γάλατος περίπου για κάθε κιλό χόντρου. Εκτός από το γάλα και το σιτάρι (χόντρο), βάζουν αλάτι και, μερικές φορές, λίγο ελαιόλαδο, μισό φλιτζάνι, προκειμένου να γίνει πιο αφράτος ο ξινόχοντρος (λιγότερο σκληρός). Ψηνόταν πάντα σε χαμηλή φωτιά και με συνεχή ανάδευση για να μην τσικνώσει. Είναι έτοιμος όταν χυλώσει και η κουτάλα μπορεί να σταθεί όρθια μέσα στον χυλό, πράγμα που σημαίνει ότι έχει αρχίσει να στερεοποιείται. Ακολουθεί η διαδικασία ξήρανσης. Όταν η ποσότητά του ήταν μικρή τον έκοβαν σε κομμάτια (με το χέρι ή με κουτάλι), σχημάτιζαν βώλους σε ακανόνιστα σχήματα και τον άπλωναν σε τραπέζια, σοφράδες ή τάβλες κρεμασμένες με

ΥΠΕΡ

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ο ξινόχοντρος σήμερα

◗◗ Αποξήρανση ξινόχοντρου στα καπετανιανά.

σκοινιά για να μην πλησιάζουν οι... σημαντικότεροι εχθροί του, οι γάτες! Όταν η ποσότητα ήταν μεγαλύτερη, τον άπλωναν σε δώματα και ταράτσες, πάνω σε καθαρά σεντόνια και τον αναποδογύριζαν καθημερινά για να ξεραθεί γρηγορότερα. ο ξινόχοντρος έπρεπε να χάσει την περισσότερη υγρασία του για να μην μουχλιάσει και να διατηρηθεί όσο το δυνατόν περισσότερο. Τη φύλαξη από τις γάτες αναλάμβαναν οι γυναίκες και τα παιδιά, που πολλές φορές έκαναν καραούλι στα δώματα. Αν υπήρχαν υφάσματα με αραιή ύφανση (π.χ. τούλια) σκέπαζαν τον απλωμένο ξινόχοντρο. Με αυτόν τον τρόπο απέφευγαν τις προσβολές από έντομα. για λόγους προστασίας από τα έντομα και από μύκητες, τον αποθήκευαν πάντα σε ξηρό και δροσερό μέρος, μέσα σε καθαρούς υφασμάτινους σάκους.

εν είναι λίγοι αυτοί που συνεχίζουν σήμερα τη μακρά παράδοση του ξινόχοντρου στην κρήτη. Συνήθως αγοράζουν σιτάρι από το εμπόριο, αφού η σιτοπαραγωγή τείνει να εκλείψει, και ακολουθούν την παραδοσιακή μέθοδο παρασκευής, όπως αυτή που περιγράφεται παραπάνω. Τώρα και κάμποσα χρόνια, όμως, ο ξινόχοντρος, αυτό το καταπληκτικό προϊόν του κρητικού διατροφικού πολιτισμού, βρίσκεται παντού. Στο σούπερ μάρκετ, στα εστιατόρια, στα επίσημα τραπέζια, στους πειραματισμούς των γαστρονόμων. Μικρές ή μεγαλύτερες βιοτεχνίες κατάφεραν να εκσυγχρονίσουν τους τρόπους παρασκευής χωρίς να απομακρυνθούν από την παράδοση. Στους χώρους όπου παρασκευάζεται τηρούνται όλοι οι κανόνες υγιεινής, οι θερμοκρασίες ελέγχονται με σύγχρονους τρόπους, όπως ελέγχονται και άλλες παράμετροι (π.χ. η περιεκτικότητα του γάλακτος σε λιπαρά, το μέγεθος των κόκκων του σιταριού κ.α.). Η αποξήρανση δεν εξαρτάται πια από την εποχή και τις καιρικές συνθήκες, αλλά γίνεται σε ειδικούς ηλεκτρικούς ξηραντήρες, διασφαλίζοντας πλήρως την απουσία των εντόμων και εξασφαλίζοντας την υγιεινή του τελικού προϊόντος. Η ανάδειξη κατά τα τελευταία χρόνια του κρητικού διατροφικού προτύπου έδωσε ώθηση σε πολλά παραδοσιακά παρασκευάσματα και δημιούργησε νέες μορφές επιχειρηματικό- τητας. Παλιές συνταγές και παλιές συνήθειες ανασύρονται από τ' αρμάρια της μνήμης, τα ταπεινά και καταφρονεμένα φαγητά μιας άλλης εποχής «εκσυγχρονίζονται», οι γαστρονόμοι ανακαλύπτουν γαστρονομικές αρετές σε εδέσματα που μέχρι χτες περιφρονούσαν. Η εκ νέου ανακάλυψη του παραδοσιακού διατροφικού προτύπου οφείλεται κυρίως σε λόγους κοινωνικούς. Το χωριάτικο ψωμί, το χωριάτικο φαγητό δεν είναι πια σύμβολο κατωτερότητας, αλλά αναγνωρίζεται ως στοιχείο ανώτερου κοινωνικού στάτους! Τον ίδιο δρόμο φαίνεται να ακολουθεί και ο ξινόχοντρος. Αν και δεν συμβαίνει με όλα τα παραδοσιακά εδέσματα, είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσομε σήμερα την αντιστροφή και να τη δούμε σαν μια ευκαιρία για την ανάδειξη του τοπικού πολιτισμού.

ΥΠΕΡ

Σπουδαίο ρόλο προς την κατεύθυνση της επανάκαμψης των παραδοσιακών πιάτων διαδραμάτισε η ιατρική. Παλιές και νεότερες μελέτες αποδεικνύουν ότι ο τρόπος με τον οποίο ζούσαν και τρέφονταν οι κρητικοί μέχρι τη δεκαετία του 1970 είχε φέρει το νησί σε αξιοζήλευτη θέση. ο μικρότερες αριθμός καρκινογενέσεων και τα λιγότερα καρδιαγγειακά νοσήματα καταγράφονταν στην κρήτη! Δυστυχώς, η ανώριμη πολιτική ηγεσία της χώρας έσπευσε να προωθήσει τον γενικευτικό όρο «μεσογειακή διατροφή» που, εκτός από το ότι είναι γενικευτικός και αστήρικτος στην ουσία, στερεί από την κρήτη αυτό που δικαιωματικά της ανήκει.

Αποθηκεύοντας τις τροφές...

εν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που οι αγρότες φρόντιζαν να συντηρούν με επιμέλεια τα γεννήματα της γης τους, αυτά που περίσσευαν κατά την εποχή της αφθονίας. Πάστωναν, αλάτιζαν, αποξήραιναν. κάθε καλοκαίρι μάζευαν τα περισσεύματα των κήπων, τα άπλωναν στον ήλιο ή τα άφηναν να ξεραθούν στη σκιά μέχρι να αφυδατωθούν και να μπορούν να τα αποθηκεύσουν. Τίποτα δεν πήγαινε χαμένο. Ντομάτες, μπάμιες, μελιτζάνες, φασόλες, όλα μπορούσαν να τα ξεράνουν και να τα διατηρήσουν στα κελάρια τους για τον χειμώνα. Στην ίδια περίπου λογική εντάσσεται και ο ξινόχοντρος. Είναι ο ιδανικός τρόπος να συντηρήσει κανείς το γάλα των αιγοπροβάτων, αυτό που περισσεύει από τις καθημερινές ανάγκες ή δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με άλλους τρόπους. Ωστόσο, ο ξινόχοντρος δεν είναι μόνο δημιούργημα της

ΦθιΝοΠΩΡο 2014

ανάγκης για τη διαχείριση των διατροφικών πλεονασμάτων. Είναι η εύκολη λύση στο πρόβλημα της διατροφής! Μια σούπα με ξινόχοντρο παρασκευαζόταν γρήγορα (και εύκολα) κατά την περίοδο που οι αγροτικοί πληθυσμοί ξημεροβραδιάζονταν στα χωράφια (όργωμα, λιομάζωμα) αλλά και, γενικότερα, κατά τις κρύες ημέρες του χειμώνα, λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας σε πρωτεΐνες, λιπαρά και ενέργεια (άμυλο). Παλιότερα τον παρασκεύαζαν συνήθως στα τέλη του ιούλη και τον Αύγουστο (το πρώτο δεκαπενθήμερο), συνήθεια που εν πολλοίς διατηρείται ακόμη και σήμερα. Η επιλογή του χρόνου δεν είναι καθόλου τυχαία. Στα τέλη του καλοκαιριού το γάλα των αιγοπροβάτων δεν είναι ιδανικό για τυροκόμηση. οι βοσκοί το αποκαλούν «ψιμόγαλο» (=όψιμο, το τελευταίο γάλα της χρονιάς). Έπρεπε, λοιπόν, να βρεθεί κάποιος άλλος τρόπος για την αξιοποίησή του. γι' αυτό και οι παλιές κτηνοτροφικές οικογένειες προόριζαν το «ψιμόγαλό» τους αποκλειστικά για την παρασκευή του ξινόχοντρου της χρονιάς. Υπήρχαν, όμως, κι άλλοι λόγοι που συνέβαλαν να καθιερωθεί ως λαϊκή τροφή ο ξινόχοντος, εξ ίσου σοβαροί: α. οι καιρικές συνθήκες. οι ζεστές ημέρες του καλοκαιριού είναι ιδανικές για την αποξήρανσή του. β. οι διαιτητικές οδηγίες της ορθόδοξης εκκλησίας. Όπως είναι γνωστό, την πρώτη του Αυγούστου αρχίζει η σαρακοστή του Δεκαπενταύγουστου και διαρκεί δυο βδομάδες. κατά το διάστημα αυτό δεν επιτρέπεται κατανάλωση τροφίμων ζωικής προέλευσης, ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγεται και το γάλα. Μια και, όπως είπαμε, το γάλα δεν είναι κατάλληλο για τυροκόμηση εκείνη την εποχή, ο ξινόχοντρος αποτελεί σοφή επινόηση που επιτρέπει την αποθήκευσή του σε στερεά τροφή, έτοιμη για μαγείρεμα.

Μόνο για... σπαρτιάτικα στομάχια! Aξίζει να δούμε εδώ πώς είχε περιγράψει τον ξινόχοντρο ένας Άγγλος περιηγητής, ο Ναύαρχος T. A. B. Spratt, που ήρθε στην κρήτη τη δεκαετία του 1850. Την εποχή που βρισκόταν στη Μεσαρά (προφανώς καλοκαίρι, Αύγουστο μήνα) οι κρητικοί παρασκεύαζαν ξινόχοντρο. Όταν επισκέφτηκε το Τσιφούτ καστέλλι παραπονιόταν πως δεν βρήκε τίποτ' άλλο να φάει: «...Πεινούσα μετά το πρωινό ταξίδι και την κούραση και ήθελα λίγο φαγητό. Όμως, δεν μπορούσα να αγοράσω ούτε ψωμί ούτε αυγά ούτε καμιά κότα. Μου είπαν ότι είχαν άφθονο ξινό γάλα με βρασμένο φρέσκο στάρι, τίποτ' άλλο». Ήταν εποχές απόλυτης φτώχειας, οι άνθρωποι στερούνταν τα πάντα, κι ο ξινόχοντρος ήταν το μόνο φαγητό που μπορούσαν να του προσφέρουν. καθόλου δεν τον ενθουσίασε τον... λεπτοστόμαχο Εγγλέζο! Τον αναφέρει «Ξινό Βαρύ» (μάλλον έτσι νόμιζε πως τον έλεγαν) και σημειώνει ότι θα ήταν καλός μόνο για τους... σπαρτιάτικους ουρανίσκους: «...Η ευγενική φιλοξενία (στους Αγίους Δέκα, στο σπίτι του καπετάν Ηλία, όπου διέμενε), μου εξασφάλισε σύντομα γάλα και ένα χυλό από φρεσκοαλεσμένο στάρι και ξινόγαλο, το οποίο ονομάζεται Xino Vari - Ξινό Βαρύ (ένα όνομα που πραγματικά χαρακτηρίζει τη φύση του). Από ευγένεια ήμουν υποχρεωμένος να το δοκιμάσω και να πω ότι είναι άριστο, αλλά έπρεπε να το φάω με φειδώ, όπως φανερώνει και το όνομά του. Αναμφίβολα ήταν κρητικό φαγητό σε παλιότερες εποχές, όπως είναι και σήμερα, αν και μόνο σπαρτιάτικοι ουρανίσκοι θα μπορούσαν να το απολαύσουν και μόνο σπαρτιάτικα στομάχια θα μπορούσαν να το χωνέψουν».

ʌ 75

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ο ξινόχοντρος στην κουζίνα TΗΣ Μ. ΨΙΛΑΚΗ

ξινόχοντρος μπορεί να συμπληρώσει τη γεύση, αλλά και τη θρεπτική αξία πολλών φαγητών. Η έντονη γεύση του νοστιμίζει και εμπλουτίζει πολλά φαγητά, από λαχανικά και όσπρια, μέχρι κρέατα, ψάρια και πίτες. κατ’ αρχήν, είναι γνωστές οι σούπες με ξινόχοντρο (είτε με κρέας είτε με ψάρι, αλλά και απλές ντοματόσουπες) στις οποίες, ουσιαστικά, αντικαθιστά το ρύζι. Σε πολλές περιοχές του νησιού, το κύριο φαγητό των Χριστουγέννων ήταν σούπα από γουρουνόπουλο με ξινόχοντρο. Αλλά και μια σκέτη σούπα ή ντοματόσουπα με ξινόχοντρο ήταν το πιο απλό και σύνηθες φαγητό πολλά βράδια, ειδικά τον χειμώνα. Σε μερικές περιοχές της κρήτης, αντί για σκέτο ξινόχοντρο, πρόσθεταν και λίγο ρύζι. Ή, αντίστοιχα, σε φαγητά που μαγειρεύονταν με χόντρο ή ρύζι, πρόσθεταν και μια χούφτα (1 φλιτζάνι) ξινόχοντρο. για παράδειγμα, στους χοχλιούς ή στο κρέας με χόντρο προσθέτουν και λίγο ξινόχοντρο. Το ίδιο γίνεται και στα γεμιστά ή στους ντολμάδες με ρύζι. Στη Βιάννο, μάλιστα, φτιάχνουν ένα φαγητό που το ονομάζουν στάρι με χόντρο (στάρι λένε αυτό που στην υπόλοιπη κρήτη ονομάζουν χόντρο, ενώ χόντρο εκεί ονομάζουν τον ξινόχοντρο). Συνηθισμένα φαγητά με ξινόχοντρο είναι τα γεμιστά και οι ντολμάδες (κυρίως με κολοκυθανθούς), όπου ο ξινόχοντρος μπαίνει σε μικρή ποσότητα μαζί με το ρύζι. Επίσης, χοχλιοί με μελιτζάνες ή κολοκύθια και ξινόχοντρο, συμπεθεριό με ξινόχοντρο, ρεβίθια ή φασόλια ξερά με ξινόχοντρο, μπάμιες ή φρέσκα φασολάκια με ξινόχοντρο και άλλα. γενικά, μια χούφτα ξινόχοντρος προς το τέλος του μαγειρέματος μπορεί να νοστιμίσει το φαγητό μας. Μπορεί να προστεθεί ακόμα και στις πίτες, ειδικά σε χορτόπιτες, πρασόπιτες, κρεατόπιτες, κολοκυθόπιτες κ. ά. Παραθέτομε μερικές χαρακτηριστικές συνταγές από την κρητική διατροφική παράδοση:

Κρεατόσουπα με ξινόχοντρο 1,5 κιλό κρέας (κατσίκα, ζυγούρι, χοιρινό ή κοτόπουλο) 1 ποτήρι ξινόχοντρο 2 αυγά και 2 λεµόνια (προαιρετικά) αλάτι Κόβομε το κρέας σε μερίδες, το πλένομε και το βάζοµε στην κατσαρόλα. Όταν αρχίζει να βράζει αφαιρούμε τον αφρό. Αφού ψηθεί, το ανασύρουμε από την κατσαρόλα και σουρώ-

νουμε το ζουμί. Ξαναβάζομε το ζουμί στην, καθαρή πλέον, κατσαρόλα, προσθέτοµε επιπλέον νερό για να μπορεί να γίνει η σούπα και να μην γίνει χυλός και, μόλις βράσει, ρίχνοµε τον ξινόχοντρο και λίγο αλάτι. Σε 10-15 λεπτά η σούπα είναι έτοιμη. Αν θέλομε , σ’ αυτό το σημείο, κατεβάζοµε την κατσαρόλα από τη φωτιά και ετοιμάζομε αυγολέµονο: χτυπάµε πρώτα τα ασπράδια, στη συνέχεια τους κρόκους, προσθέτοµε το χυμό λεμονιού, έπειτα λίγο - λίγο ζουµί και, τέλος, ρίχνομε όλο το μείγμα στην κατσαρόλα και ανακατεύοµε γρήγορα. Συμπληρώνομε αλάτι αν χρειάζεται.

Χοιρινό ή κοτόπουλο με χόντρο και ξινόχοντρο

Μπάμιες με κοτόπουλο και ξινόχοντρο

1 κιλό χοιρινό χωρίς κόκαλο κομμένο σε κύβους ή 1 κοτόπουλο κομμένο σε μερίδες 2 φλιτζάνια χόντρο 1 φλιτζάνι ξινόχοντρο 2 μέτρια κρεμμύδια σε φέτες 2 πράσα σε λεπτές ροδέλες 4 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρασοπότηρο λευκό κρασί ½ κιλό ντομάτα τριμμένη αλάτι, πιπέρι

1 κοτόπουλο σε μερίδες 1 κιλό μπάμιες 2 κρεμμύδια ψιλοκομμένα ½ ποτήρι λάδι ½ κιλό ντομάτες τριμμένες ή ψιλοκομμένες ¼ ποτηριού αγουρίδα ή χυμό λεμονιού ή ξίδι αλάτι, πιπέρι 1 φλιτζάνι ξινόχοντρο

Βάζομε το λάδι σε κατσαρόλα και μόλις ζεσταθεί ρίχνομε μέσα το κρέας και το γυρίζομε μερικές φορές να ροδίσει από όλες τις πλευρές. Το βγάζομε σε ένα πιάτο και ρίχνομε μέσα το κρεμμύδι και το πράσο να τσιγαριστούν για 5 λεπτά. Ξαναρίχνομε μέσα το κρέας, σβήνομε με το κρασί, προσθέτομε αλάτι, πιπέρι και λίγο ζεστό νερό και βράζομε για μισή ώρα. Προσθέτομε τη ντομάτα και αφήνομε να βράσει σε χαμηλή φωτιά μέχρι να ψηθεί τελείως. Αφαιρούμε πάλι το κρέας και συμπληρώνομε 1 λίτρο ζεστό νερό, τον χόντρο, τον ξινόχοντρο και λίγο αλάτι. Βράζομε άλλα 15 λεπτά ανακατεύοντας συχνά για να μην πιάσει. Ξαναβάζομε μέσα το κρέας και σβήνομε τη φωτιά. Σκεπάζομε την κατσαρόλα με καθαρή πετσέτα και αφήνομε 10 λεπτά πριν σερβίρομε. *Αν θέλομε να αποφύγομε το ανακάτεμα, μεταφέρομε το φαγητό σε βαθύ ταψί όταν βάλομε τον χόντρο και τον ξινόχοντρο και τελειώνομε το ψήσιμο στο φούρνο.

Κουνουπίδι με ξινόχοντρο

Ετοιμάζομε την αγουρίδα: είτε στίβομε τα άγουρα σταφύλια και παίρνομε το χυμό, είτε αλέθομε μόνο τις ρόγες στο μπλέντερ και σουρώνομε για να πάρομε τον χυμό. Πλένομε τις μπάμιες και αφαιρούμε το κοτσάνι. Τις βάζουμε σε λεκάνη, τις αλατίζομε και τις περιχύνομε με την χυμό της αγουρίδας (ή το λεμόνι ή το ξίδι). Τις αφήνομε έτσι 2-3 ώρες. Πλένομε το κοτόπουλο και το βάζομε σε βαθύ ταψί προσθέτοντας αλάτι, πιπέρι και 2-3 κουταλιές ελαιόλαδο. Αν θέλομε, βάζομε στο ταψί και 1-2 πατάτες κομμένες κυδωνάτες. Ψήνομε για μια ώρα. Εν τω μεταξύ ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και βάζομε τα κρεμμύδια να μαραθούν λίγο. Προσθέτουμε τις μπάμιες και τις γυρνάμε μερικές φορές τινάσσοντας την κατσαρόλα. Ρίχνομε τη ντομάτα και λίγο νερό και, αφού βράσουν για 5-10 λεπτά, τις αδειάζομε στο ταψί. Ψήνομε το φαγητό 20-30 λεπτά, σχεδόν έως ότου γίνουν και το κοτόπουλο και οι μπάμιες, και μετά σκορπάμε τον ξινόχοντρο, προσθέτοντας 1 ποτήρι ζεστό νερό, αλλά χωρίς να ανακατέψομε για να μην λιώσουν οι μπάμιες. Σκεπάζομε το ταψί με καπάκι ή αλουμινόχαρτο και ψήνομε άλλα 15 λεπτά.

1 μεγάλο κουνουπίδι ή 2 μικρά ½ ποτήρι ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο 2 πατάτες σε κύβους (προαιρετικά) 1 δαφνόφυλλο και 1 κομμάτι φλούδα λεμονιού 1 κρασοπότηρο λευκό κρασί ½ κιλό ντομάτες τριμμένες αλάτι, πιπέρι 1 ποτήρι ξινόχοντρο Κόβομε το κουνουπίδι σε μπουκετάκια, το πλένομε και το στραγγίζομε. Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το ελαιόλαδο και τσιγαρίζομε το κρεμμύδι για 3-4 λεπτά. Προσθέτομε τις πατάτες και το κουνουπίδι και ανακατεύομε 2-3 φορές. Προσθέτομε και τη ντομάτα, τη δάφνη, τη φλούδα λεμονιού αλάτι, πιπέρι και 2 ποτήρια ζεστό νερό και σιγοβράζομε ώσπου να είναι σχεδόν έτοιμο το φαγητό. Ρίχνομε και τον ξινόχοντρο, μαζί με λίγο ζεστό νερό, αν χρειάζεται, και βράζομε άλλα 10-15 λεπτά.

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Πατάτες με ξινόχοντρο 1 κιλό πατάτες ½ ποτήρι ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο 2 ντομάτες τριμμένες 1 φλιτζάνι ξινόχοντρο αλάτι, πιπέρι Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το ελαιόλαδο και τσιγαρίζομε το κρεμμύδι να γυαλίσει. Ρίχνομε τις πατάτες, γυρνάμε 2-3 φορές να λαδωθούν και ρίχνομε τη ντομάτα, 3 ποτήρια ζεστό νερό, λίγο αλάτι και πιπέρι και βράζομε για 15 λεπτά. Ρίχνομε και τον ξινόχοντρο και βράζομε άλλα 15 λεπτά. Δεν ανακατεύουμε, απλά κουνάμε την κατσαρόλα ελαφρά κατά διαστήματα για να μην κολλήσει το φαγητό.

Ρεβίθια με ξινόχοντρο ½ κιλό ρεβίθια 2 μεγάλα κρεμμύδια χοντροκομμένα 3 ντομάτες ψιλοκομμένες 2 δαφνόφυλλα ½ ποτήρι ελαιόλαδο αλάτι, πιπέρι 1 φλιτζάνι ξινόχοντρο Αποβραδίς βάζομε τα ρεβίθια να μουλιάσουν σε νερό με 1 κουταλάκι μαγειρική σόδα. Την άλλη μέρα τα ξεπλένομε καλά. Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το ελαιόλαδο και τσιγαρίζομε το κρεμμύδι να γυαλίσει. Προσθέτομε τα ρεβίθια και τα δαφνόφυλλα και γυρνάμε μερικές φορές. Ρίχνομε νερό να καλυφθούν και βράζομε 40-50 λεπτά. Προσθέτομε τη ντομάτα, αλάτι, πιπέρι και λίγο ζεστό νερό επιπλέον και συνεχίζομε το βράσιμο μέχρι να μαλακώσουν. Πασπαλίζομε πάνω τον ξινόχοντρο και βράζομε άλλα 10-15 λεπτά. (Με τον ίδιο τρόπο μαγειρεύομε φασόλια ξερά με ξινόχοντρο).

Φρέσκα φασολάκια με ξινόχοντρο 1 κιλό φασολάκια 1ποτήρι ελαιόλαδο 1 ξερό κρεμμύδι ψιλοκομμένο 2 πατάτες (προαιρετικά), 2 κολοκύθια (προαιρετικά) 1 κιλό ντομάτες τριμμένες ½ ματσάκι ψιλοκομμένο μαϊντανό αλάτι, πιπέρι 1 φλιτζάνι ξινόχοντρο Καθαρίζομε, κόβομε και πλένομε τα φασολάκια. Κόβομε τις πατάτες σε μεγάλα κομμάτια και τα κολοκύθια σε χοντρές φέτες ή, αν είναι μικρά, απλά τα χαράζομε. Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το ελαιόλαδο και τσιγαρίζομε το κρεμμύδι να γυαλίσει. Προσθέτομε, τις πατάτες, τα κολοκύθια και τα φασολάκια. Ανακατεύουμε τα λαχανικά μερικές φορές να λαδωθούν καλά. Ρίχνομε και τις ντομάτες, το μαϊντανό, αλάτι, πιπέρι και 2 ποτήρια ζεστό νερό. Σιγοβράζομε για μια ώρα περίπου μέχρι να ψηθούν σχεδόν τα λαχανικά. Τότε σκορπάμε πάνω στα φασολάκια τον ξινόχοντρο, ρίχνομε και 1-1,5 ποτήρι ζεστό νερό (ανάλογα με το πόσο ζουμί υπάρχει στην κατσαρόλα) και βράζομε άλλα 10-15 λεπτά. Χ