Γ.Ε.Σ. - ΜΝΗΜΕΙΟ ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ by X.V.

ÃÅÍÉÊÏ ÅÐÉÔÅËÅÉÏ ÓÔÑÁÔÏÕ 7ï Å.Ã./5

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÅðéìÝëåéá ¸êäïóçò ÃÅÓ/ÄÉÓ Åðßâëåøç: Áí÷çò (ÐÂ) Âáóßëåéïò Ðáðáèáíáóßïõ Áí÷çò (ÐÂ) Ãåþñãéïò Ãéáííüðïõëïò ÓõããñáöéêÞ ïìÜäá: Óôñ (ÐÂ) ÈùìÜò ÔóÝëéïò Óôñ (ÐÂ) ÉùÜííçò Ìáêñõðïýëéáò Êáëëéôå÷íéêÞ ÅðéìÝëåéá ÃÅÓ/7ï ÅÃ/ÔìÞìá ÓôñáôéùôéêÞò Åðéèåþñçóçò Åêôýðùóç - Âéâëéïäåóßá ÔÕÅÓ

ÐÅ ÑÉÅ ×Ï ÌÅ ÍÁ

óåë.

• ÅéóáãùãÞ

ÉóôïñéêÞ áíáäñïìÞ

ÁíÝãåñóç óôçí ÅëëÜäá

Ç éäÝá

Ï äéáãùíéóìüò

Ç åðéëïãÞ ôçò èÝóçò

Ç åðéëïãÞ ôïõ ãëýðôç

ÐåñéãñáöÞ Ýñãïõ

ÐåñéãñáöÞ ãåíéêÞò áñ÷éôåêôïíéêÞò

Ôï ãëõðôü

ÅðéãñáöÝò

ÁðïêáëõðôÞñéá

Ç öýëáîç êáé ç êáôÜóôáóç óÞìåñá

• ÊåöÜëáéï 1

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: Á’ Âáëêáíéêüò Ðüëåìïò (1912-1913)

ÅéóáãùãÞ

Ïé óôñáôéùôéêÝò äõíÜìåéò ôùí ÓõììÜ÷ùí êáé ôçò Ôïõñêßáò

Ç ìÜ÷ç óôï ÓáñáíôÜðïñï

Ç ìÜ÷ç óôá ÃéáííéôóÜ

Ç ìÜ÷ç Ìðéæáíßïõ-Éùáííßíùí

Åðßëïãïò

• ÊåöÜëáéï 2

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: Â’ Âáëêáíéêüò Ðüëåìïò (1913)

ÅéóáãùãÞ

Ïé óôñáôéùôéêÝò äõíÜìåéò ôùí ÓõììÜ÷ùí êáé ôçò Âïõëãáñßáò

Ôï ó÷Ýäéï åðé÷åéñÞóåùí ôçò ÅëëÜäáò êáé ôùí õðüëïéðùí äõíÜìåùí

Ç ìÜ÷ç óôï Êéëêßò-Ëá÷áíÜ

Åðßëïãïò

• ÊåöÜëáéï 3

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: Á’ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò (1914-1918)

ÅéóáãùãÞ

Ç êÞñõîç ôïõ ðïëÝìïõ

Ç åéóáãùãÞ ôçò ÅëëÜäáò óôïí ðüëåìï

Ç ìÜ÷ç ôïõ Óêñá

Ç äéÜóðáóç ôïõ Ìáêåäïíéêïý Ìåôþðïõ

Ç ìÜ÷ç ôçò ÄïúñÜíçò

Ç äéÜâáóç ôïõ ðïôáìïý Åñéãþíá êáé Áîéïý

Ç êáôÜëçøç ôïõ üñïõò ÌðÝëåò (Êåñêßíç)

Åðßëïãïò

• ÊåöÜëáéï 4

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: Ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò óôç ÌåóçìâñéíÞ Ñùóßá (1919)

ÅéóáãùãÞ

Ïé óôñáôéùôéêÝò äõíÜìåéò

Ç êáôÜëçøç ôçò ×åñóþíáò

Åðßëïãïò

• ÊåöÜëáéï 5

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá (1919-1922)

ÅéóáãùãÞ

Ïé óôñáôéùôéêÝò äõíÜìåéò

Ç êáôÜëçøç ôïõ Áúäéíßïõ

Ç êáôÜëçøç ôçò ÖéëáäÝëöåéáò

Ç êáôÜëçøç ôçò Ðáíüñìïõ (ÁñôÜêçò) êáé ôçò Ðñïýóáò

Ç êáôÜëçøç ôïõ Áöéüí Êáñá÷éóÜñ êáé ç ìÜ÷ç ôïõ Ôïõìëïý ÌðïõíÜñ

Ç êáôÜëçøç ôçò ÊéïõôÜ÷åéáò

Ç ìÜ÷ç ôïõ Äïñõëáßïõ

Ç êáôÜëçøç ôïõ ÊáëÝ Ãêñüôï

Ç êáôÜëçîç ôçò åêóôñáôåßáò óôï ÓáããÜñéï

Åðßëïãïò

• ÊåöÜëáéï 6

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: Â’ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò (1940-1945)

ÅéóáãùãÞ

Ï Â’ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò óôá ÂáëêÜíéá

Ç ÌÜ÷ç Ðßíäïõ - ÊáëáìÜ

Ç ôïðïèåóßá

Ïé äõíÜìåéò ôùí ÅëëÞíùí êáé ôùí Éôáëþí

ÄéåîáãùãÞ ôçò ìÜ÷çò

ÌÜ÷ç Ìüñïâáò - ÉâÜí êáé áðåëåõèÝñùóç ôçò ÊïñõôóÜò

Ç ôïðïèåóßá

Ïé äõíÜìåéò ôùí ÅëëÞíùí êáé ôùí Éôáëþí

ÄéåîáãùãÞ ôçò ìÜ÷çò

ÐñïÝëáóç Ðñïò ¢ãéïõò ÓáñÜíôá, Áñãõñüêáóôñï, ÐñåìÝôç êáé ÖñáóÝñé

ÊáôÜëçøç Áãßùí ÓáñÜíôá êáé Áñãõñüêáóôñïõ

ÊáôÜëçøç ÐñåìÝôçò êáé ÖñáóÝñé

Ç ÅáñéíÞ Åðßèåóç Ôùí Éôáëþí

Ç ÌÜ÷ç Ôùí Ï÷õñþí

Ç ôïðïèåóßá

Ïé äõíÜìåéò ôùí ÅëëÞíùí êáé ôùí Ãåñìáíþí

ÄéåîáãùãÞ ôçò ìÜ÷çò

Ç ÌÜ÷ç Ôçò ÊñÞôçò

Ç ôïðïèåóßá

Ïé äõíÜìåéò ôùí áíôéðÜëùí

Ç äéåîáãùãÞ ôçò ìÜ÷çò

Ç äñÜóç ãéá ôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí Íçóéþí ôïõ Áéãáßïõ

Ç ÌÜ÷ç Ôïõ Åë ÁëáìÝéí (23/10/1942)

Ç ôïðïèåóßá

Ïé äõíÜìåéò

ÄéåîáãùãÞ ôçò ìÜ÷çò

Ç ÌÜ÷ç Ñßìéíé - Ñïõâßêùíá

Ç ôïðïèåóßá

Ç äéåîáãùãÞ ôçò ìÜ÷çò

Åðßëïãïò

• ÊåöÜëáéï 7

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: Ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò óôçí ÊïñÝá (1950-1953)

ÅéóáãùãÞ

Ç óõììåôï÷Þ ôçò ÅëëÜäáò

Ç óõììåôï÷Þ ôçò ÅëëçíéêÞò Áåñïðïñßáò

Åðßëïãïò

• ÊåöÜëáéï 8ï

ÉóôïñéêÞ Ðåñßïäïò: Êýðñïò (1974)

ÅéóáãùãÞ

Ïé óôñáôéùôéêÝò äõíÜìåéò

Ôá ó÷Ýäéá äñÜóçò ôùí áíôßðáëùí äõíÜìåùí

Áôôßëáò É

Áôôßëáò ÉÉ

Åðßëïãïò

• Åðßìåôñï

• Âéâëéïãñáößá

ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ Óôï ðÝñáóìá ôùí ÷ñüíùí ðïëëïß óôñáôéþôåò Ýäùóáí ôç æùÞ ôïõò êáé Ýðåóáí óôá ðåäßá ìá÷þí ÷ùñßò íá áíáãíùñéóôïýí Þ íá áíåâñåèïýí ïé óùñïß ôïõò. Ç áíÜãêç íá åêðñïóùðçèïýí üëïé ïé Üãíùóôïé ðåóüíôåò êáé íá åðéôåõ÷èåß ç áðïíïìÞ åðßóçìçò óõíïëéêÞò ôéìÞò óôç ìíÞìç ôùí õðÝñ ðáôñßäïò ðåóüíôùí óôñáôéùôþí ïäÞãçóå ôá Ýèíç óôç äçìéïõñãßá åíüò óõìâïëéêïý ìíçìåßïõ, ôïí ôÜöï ôïõ Üãíùóôïõ óôñáôéþôç. Ï ôÜöïò ôïõ Üãíùóôïõ óôñáôéþôç åîùôåñéêåýåé ôçí Ýííïéá ôçò öéëïðáôñßáò, óõãêåíôñþíåé ôá óôïé÷åßá ìéáò õøçëÞò ðáôñéùôéêÞò ðñÜîåùò êáé áðïôåëåß ôç öáíåñüôåñç åêäÞëùóç ôïõ ïöåéëüìåíïõ åðáßíïõ êáé ôçò äüîáò ðïõ ðñÝðåé íá áêïëïõèåß ôç ìíÞìç ôùí ðåóüíôùí êáé ôçí åèåëïèõóßá ôïõò õðÝñ ôçò ðáôñßäáò.

É ÓÔÏ ÑÉ ÊÇ Á ÍÁ ÄÑÏ ÌÇ Ç ãåíéêÞ áñ÷Þ ôçò ôéìçôéêÞò ðñÜîçò ôçò ôáöÞò ôùí áãíþóôùí ðåóüíôùí áíÜãåôáé óôïõò çèéêïýò íüìïõò êáé ôá ðÜôñéá Ýèéìá ôùí áñ÷áßùí åëëçíéêþí ðüëåùí. Ôç ìáñôõñßá áõôÞ âñßóêïõìå óôá áñ÷áßá êåßìåíá ôïõ Èïõêõäßäç. Ï éóôïñéêüò ìéëþíôáò ðåñß ôùí äçìïóßùí ôáöþí ôùí ðåóüíôùí óôïí ðüëåìï Áèçíáßùí åêèÝôåé ôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßïí ôåëïýíôáí ùò åîÞò: «...t¦ m n Ñst© prot…qentai tîn ¢pogenomšnwn prÒtrita skhn3⁄4n poi»santej, kaˆ ™pifšrei tù aØtoà ›kastoj 1⁄2n ti boÚlhtai· ™peid¦n d ¹ ™kfor¦ Ï, l£rnakaj kupariss…naj ¥gousin ¤maxai, fulÁj ˜k£sthj m…an· œnesti d t¦ Ñst© Âj ›kastoj Ãn fulÁj. m…a d kl…nh ken3⁄4 fšretai ™strwmšnh tîn ¢fanîn, o‰ ¨n m3⁄4 eØreqîsin ™j ¢na…resin. xunekfšrei d Ð boulÒmenoj kaˆ ¢stîn kaˆ xšnwn, kaˆ guna‹kej p£reisin aƒ pros»kousai ™pˆ tÕn t£fon ÑlofurÒmenai.» (Èïõêéäßäçò, 2.34.3) Óôïõò ðåóüíôåò óôïí ðüëåìï ïé Áèçíáßïé áðÝäéäáí ìåãÜëåò ôéìÝò. Ç ôáöÞ áõôþí ãéíüôáí äçìïóßá äáðÜíç: «'En d tù aÙtù ceimîni 'Aqhna‹oi tù patr…J nÒmJ crèmenoi dhmos…v taf¦j ™poi»santo tîn ™n tùde tù polšmJ prètwn ¢poqanÒntwn trÒpJ toiùde.» (Èïõêéäßäçò, 2.34.1-2) Ïé ïéêïãÝíåéÝò ôïõò ðåñéèÜëðôïíôáí êáé ôá ðáéäéÜ ôïõò áíáôñÝöïíôáí ìÝ÷ñé ôçí åöçâåßá ôïõò áðü ôçí ðüëç: «t¦ d aÙtîn toÝj pa‹daj tÕ ¢pÕ toàde dhmos…v ¹ pÒlij mšcri 1⁄4bhj qršyei, çfšlimon stšfanon to‹sdš te kaˆ to‹j leipomšnoij tîn toiînde ¢gènwn protiqe‹sa·» (Èïõêéäßäçò, 2.46.1) ÅðéðëÝïí, åðÝëåãáí Ýíáí ñÞôïñá ãéá íá åêöùíÞóåé ôïí åðéôÜöéï ëüãï, üðùò êáé óôï áðüóðáóìá ôïõ Èïõêõäßäç, óôï ïðïßï ï åðéôÜöéïò ëüãïò åêöùíåßôáé áðü ôïí ÐåñéêëÞ. Óå êÜèå ðåñßðôùóç ïé Áèçíáßïé áðÝäéäáí ìåãÜëç óðïõäáéüôçôá óôçí ôáöÞ ãåíéêüôåñá êáé èåùñïýóáí ðïëý âáñý ðëÞãìá ôç óôÝñçóÞ ôçò: «kakÕj kakîj ¥qaptoj ™kpšsoi cqonÒj» (ÓïöïêëÞò, Áßáò, óôé÷.1177) Ôüóï ï Åõñéðßäçò üóï êáé ï ×áñßôùíáò ÷áñáêôçñßæïõí ìÜëéóôá ôï Ýèéìï ôçò ôáöÞò ôùí áöáíþí ùò åëëçíéêü íüìï: «ÅëÝíç: tÕn katqanÒnta pÒsin ™mÕn q£yai qšlw. Èåïêëýìåíïò: t… d'; œst' ¢pÒntwn tÚmboj; À q£yeij ski£n; Åë.: “Ellhs…n ™sti nÒmoj, Öj ¨n pÒntwi q£nhi... Èå.: t… dr©n; sofo… toi Pelop…dai t¦ toi£de. Åë.: keno‹si q£ptein ™n pšplwn Øf£smasin. Èå.: ktšriz'· ¢n…sth tÚmbon oá cr»izeij cqonÒj. Åë.: oÙc ïde naÚtaj Ñlomšnouj tumbeÚomen. Èå.: pîj da…; lšleimmai tîn ™n “Ellhsin nÒmwn.» (Åõñéðßäçò, ÅëÝíç, óôé÷.1239-1246) «q£pte me, Ótti t£cista pÚlaj `A dao per»sw. kaˆ g¦r e„ m3⁄4 tÕ sîma eÛrhtai toà dustucoàj, ¢ll¦ nÒmoj oátoj ¢rca‹oj `Ell»nwn, éste kaˆ toÝj ¢fane‹j t£foij kosme‹n.» (×áñßôùíáò, 4.1.3) 7

Óå áðüäïóç, ëïéðüí, ôáõôüóçìçò ôéìÞò õðÝñ ôùí áöáíþí ðïëåìéóôþí Ýöåñáí ìáæß ìå ôéò ëÜñíáêåò ðïõ ðåñéåß÷áí ôá ïóôÜ ôùí ðïëåìéóôþí êáé ìéá óôñùìÝíç, áëëÜ êåíÞ, êëßíç. Ìå ôïí ôñüðï áõôü ôåëïýóáí áðïìéìçôéêÞ ðñÜîç ôáöÞò êáé õëéêÞ åêäÞëùóç ôçò ôéìÞò êáé ôïõ áèÜíáôïõ åðáßíïõ ôçò ðüëçò. Åðßóçò, äéáôåëïýóáí êáé Ýíá óôïñãéêü êáèÞêïí ðñïò ôïõò ðëçóéÝóôåñïõò ðåíèïýíôåò óõããåíåßò, äåß÷íïíôáò üôé ç ðáôñßäá óÝâåôáé åîßóïõ ôç ìíÞìç ôùí äéêþí ôïõò. Ìå ôçí ßäéá, ëïéðüí, ëïãéêÞ êáé áðü ôçí ßäéá çèéêÞ áöåôçñßá ðñïÞëèå ç éäÝá ôçò äçìéïõñãßáò ôïõ ìíçìåßïõ ôïõ ¢ãíùóôïõ Óôñáôéþôç1. Óôá íåüôåñá ÷ñüíéá áíáðôý÷èçêå óå ðïëëÜ êñÜôç ç ðñáêôéêÞ ôçò ýðáñîçò åíüò óõìâïëéêïý ìíçìåßïõ, ðïõ íá áíôéðñïóùðåýåé ôïí ðïëåìéêü ôÜöï ôùí Üãíùóôùí óôñáôéùôþí. Åßíáé ðéèáíü ôï ðñþôï äåßãìá ôÝôïéïõ ìíçìåßïõ íá õðÞñîå ôï Landsolaten (“Foot Soldier”) ôïõ Ðñþôïõ ÐïëÝìïõ ôïõ Schleswig, óôçí Fredericia, ôçò Äáíßáò, ôï ïðïßï êáôáóêåõÜóôçêå ôï 1849. ¸íá áêüìç ðñþéìï äåßãìá åßíáé ôï ìíçìåßï ôïõ 1866, ðïõ åßíáé áöéåñùìÝíï óôïí Üãíùóôï èáíüíôá ôïõ Áìåñéêáíéêïý Åìöõëßïõ ÐïëÝìïõ. Ï Ðñþôïò Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò ìå ôïõò ðïëõÜñéèìïõò íåêñïýò, áðïôÝëåóå ôç âáóéêÞ áöïñìÞ ãéá ôçí áíÝãåñóç ìíçìåßùí áöéåñùìÝíùí óôïí Üãíùóôï óôñáôéþôç. Ç ðñþôç ßäñõóç åíüò ôÝôïéïõ ìíçìåßïõ ìå ôç óýã÷ñïíç ìïñöÞ îåêßíçóå áðü ôï ÇíùìÝíï Âáóßëåéï, üôáí, Ýðåéôá áðü ôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï, åíôáößáóáí ðñþôïé Ýíáí «Üãíùóôï óôñáôéþôç» åê ìÝñïõò üëùí ôùí ÄõíÜìåùí ôçò ÂñåôáíéêÞò Áõôïêñáôïñßáò óôï áâáåßï ôïõ Westminster ôï 1920, ðáñáêéíþíôáò ìå áõôüí ôïí ôñüðï êáé Üëëá Ýèíç íá áêïëïõèÞóïõí ôï ðáñÜäåéãìÜ ôïõò. Ï ðéï ãíùóôüò, ùóôüóï, ôÜöïò ôïõ ¢ãíùóôïõ Óôñáôéþôç åßíáé áõôüò ôçò Ãáëëßáò êÜôù áðü ôçí Áøßäá ôïõ ÈñéÜìâïõ ðïõ éäñýèçêå ôï 1921 ôéìþíôáò ôïõò Üãíùóôïõò íåêñïýò ôïõ Ðñþôïõ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ. ÔÝôïéïé ôÜöïé äçìéïõñãÞèçêáí, åðßóçò, åéò ìíÞìçí Üãíùóôùí ðåóüíôùí êáé ìåôÝ ðåé ôá ðï ëÝ ìùí. Ðñü óöá ôï ðá ñÜ äåéãìá á ðï ôå ëåß ôï ìíç ìåß ï ðïõ ÷ôß óôç êå óôï ÉñÜê ôï 1982. Ôá ìíçìåßá áõôÜ ðåñéÝ÷ïõí óõíÞèùò ôç óùñü åíüò áíþíõìïõ íåêñïý óôñáôéþôç Þ «ãíùóôïý ìüíï óôïí Èåü» (“known but to God”), üðùò ðïëëÝò öïñÝò áíáãñÜöåôáé óôçí åðéôýìâéá óôÞëç. ÐñÝðåé íá ôïíéóèåß üôé äßíåôáé ìåãÜëç Ýìöáóç óôçí åðéëïãÞ ôçò óùñïý, åðéëÝãïíôáò ðÜíôá êÜðïéá ðïõ èåùñåßôáé üôé åßíáé áäýíáôï íá áíáãíùñéóôåß ðïôÝ. ÌåôÜ ôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï ðïëëÝò ðñïóðÜèåéåò êáôáâëÞèçêáí ðñïò áõôÞ ôçí êáôåýèõíóç, áðü ôá êñÜôç ðïõ áíÝãåéñáí ôÝôïéïõ åßäïõò ìíç ìåß á, þ óôå íá âñå èïýí óþìá ôá Ü ãíù óôùí óôñá ôéù ôþí ðïõ íá ôç ñïýí áõ ôÞ ôçí ðñïûðüèåóç êáé íá Ý÷åé äéåõêñéíéóôåß ç åèíéêüôçôÜ ôïõò2. Áîßæåé íá óçìåéùèåß üôé óôï åëëçíéêü ìíçìåßï äåí õðÜñ÷åé óùñüò áêïëïõèþíôáò ôá Ýèéìá ôùí Áñ÷áßùí Åë ëÞ íùí ðïõ Þ èå ëáí ôïí ôÜ öï êå íü («m…a kl…nh ken3⁄4 fšretai ™strwmšnh tîn ¢fanîn», Èïõêõäßäçò, 2.34.3.).

Á ÍÅ ÃÅÑ ÓÇ ÓÔÇÍ ÅË ËÁ ÄÁ Ç É ÄÅ Á Ôï ðñþôï ìíçìåßï ôïõ åßäïõò, áöéåñùìÝíï óôïõò Üãíùóôïõò ðåóüíôåò ôïõ áãþíá ôïõ 1821, áðïöÜóéóå íá éäñýóåé ãéá ðñþôç öïñÜ óôçí ÅëëÜäá ï ÄÞìïò Åñìïõðüëåùò 1 2

ÔñïõðÜêçò Í., Óôñáôéþôçò, óåë.130. http://en.wikipedia.org/wiki/tomb_of_the_uknown_soldier.htm.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Óýñïõ óôéò 16 Éáíïõáñßïõ ôïõ 1858. Ç åêôÝëåóç ôïõ Ýñãïõ Ýãéíå ôï 1889 óå ó÷Ýäéá ôïõ Ã. ÂéôÜëç3. ÌåôÜ ôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï áêïëïõèþíôáò ôï ðáñÜäåéãìá ôùí õðüëïéðùí Åõñùðáßùí ç ÅëëÜäá áðïöÜóéóå ôçí áíÝãåñóç åèíéêïý ìíçìåßïõ ôïõ ¢ãíùóôïõ Óôñáôéþôç óôçí ÁèÞíá.

Ï ÄÉÁ ÃÙ ÍÉ ÓÌÏÓ Óôéò áñ÷Ýò ôïõ 1926 áðïöáóßóôçêå áðü ôïí Õðïõñãü Óôñáôéùôéêþí Èåüäùñï ÐÜãêáëï ç êáôáóêåõÞ ìíçìåßïõ õðÝñ ôïõ áãíþóôïõ óôñáôéþôç. Óôéò 3 Ìáñôßïõ ôïõ 1926 ï Õðïõñãüò äçìïóéåýåé óôçí åöçìåñßäá «ÅÓÐÅÑÁÓ» ðñïêÞñõîç äéáãùíéóìïý «ìåôáîý ÅëëÞíùí Áñ÷éôåêôüíùí, Ãëõðôþí êáé ÆùãñÜöùí äéá ôçí õðïâïëÞí ìåëÝôçò áíåãÝñóåùò ôÜöïõ Áãíþóôïõ Óôñáôéþôïõ åéò ôçí Ýìðñïóèåí ôùí Ðáëáéþí Áíáêôüñùí Ðëáôåßáí, êáôáëëÞëïò ðñïò ôïýôï äéáññõèìéæïìÝíçí»4. Ç ðñïêÞñõîç ôïõ äéáãùíéóìïý åìöáíßæåôáé óôçí Åöçìåñßäá ôçò ÊõâåñíÞóåùò ôçò 28çò Öåâñïõáñßïõ 1926 êáé õðïãñÜöåôáé áðü ôïí Õöõðïõñãü Óôñáôéùôéêþí Ê.Íßäåñ5. Ôçí 9ç Ïêôùâñßïõ ôïõ 1926 ôï Õðïõñãåßï Óôñáôéùôéêþí ìå ôçí õð’ áñéèìüí 319168 äéáôáãÞ åíÝêñéíå êáé âñÜâåõóå ìå ôï ðñþôï âñáâåßï ôçí êáôÜ ðëåéïøçößá êáëýôåñç ìåëÝôç ôïõ áñ÷éôÝêôïíá ÅììáíïõÞë Ëáæáñßäç, ï ïðïßïò ôçí õðÝâáëå ìå ôï øåõäþíõìï «ÓÊÑÁ»6. Óôéò 30 Éïõíßïõ ôïõ 1928 äçìïóéåýåôáé Íïìïèåôéêü ÄéÜôáãìá «ðåñß åêôåëÝóåùò ìíçìåßïõ Áãíþóôïõ óôñáôéþôïõ êáé ôùí óõíáöþí ÷ùìáôïõñãéêþí êáé ïéêïäïìéêþí åñãáóéþí åí ôç ðëáôåßá ôùí Ðáëáéþí Áíáêôüñùí» ìå ôï ïðïßï êáé åãêñßíåôáé ç êáôáóêåõÞ ôïõ ìíçìåßïõ êáé ç ôïðïèÝôçóÞ ôïõ óôçí ðëáôåßá ôùí Ðáëáéþí Áíáêôüñùí óýìöùíá ìå ôá ó÷Ýäéá ôïõ áñ÷éôÝêôïíá Ëáæáñßäç7.

Ç Å ÐÉ ËÏ ÃÇ ÔÇÓ ÈÅ ÓÇÓ Ç èÝóç ôïõ ìíçìåßïõ õðïäåß÷èçêå ìå ôçí ðñïêÞñõîç ôïõ 19268. Ï Óôñáôçãüò êáé áñãüôåñá ÄéêôÜôïñáò Èåüäùñïò ÐÜãêáëïò ó÷åäßáæå íá ôïðïèåôÞóåé ôï ìíçìåßï ìðñïóôÜ áðü ôá ÐáëáéÜ ÁíÜêôïñá êáé íá óôåãÜóåé óå áõôÜ ôï Õðïõñãåßï Óôñáôéùôéêþí. ÌåôÜ áðü Ýíôïíåò áíôéäñÜóåéò ðïõ åîÝöñáóáí áñ÷éôÝêôïíåò êáé Üëëá óçìáíôéêÜ ðñü óù ðá ôçò å ðï ÷Þò êá èþò êáé óõ íå ÷åßò óõ íå äñéÜ óåéò êáé óõ óôÜ óåéò å ðé ôñï ðþí ðïõ èá Ýêñéíáí ôçí êáôáëëçëüôçôá ôïõ Ýñãïõ ôï æÞôçìá ìåôáöÝñåôáé óôç Æ’ Óõíåäñßáóç ôçò ÂïõëÞò (12 Éïõëßïõ 1929), üðïõ ï ÅëåõèÝñéïò ÂåíéæÝëïò, ùò Ðñùèõðïõñãüò, ðáñÜ ôéò äéáöùíßåò ðïëëþí êáëëéôå÷íþí êáé ðïëéôéêþí óôåëå÷þí êáé ìåôÜ ôçí ðáñÝìâáóç ôïõ Õöõðïõñãïý Óõãêïéíùíßáò Â. Êáñáðáíáãéþôç, ðïõ ÷ñçóéìïðïßçóå ôï ðáñÜäåéãìá ôïõ ìíçìåßïõ ôçò Ãáëëßáò ðïõ âñßóêåôáé óôï êÝíôñï ôçò ðüëçò ôïõ Ðáñéóéïý, áðïöáóßæåé ôåëåóßäéêá üôé ç êáôáëëçëüôåñç èÝóç åßíáé áõôÞ ðïõ åß÷å ðñïôáèåß åîáñ÷Þò, äçëáäÞ ìðñïóôÜ áðü ôá ÐáëáéÜ ÁíÜêôïñá. ÅîÜëëïõ

3 4 5 6 7 8

ÓöõñïÝñáò Â., ¢ãíùóôïõ, óåë. 76. Åöçìåñßäá «ÅÓÐÅÑÁÓ», 3 Ìáñôßïõ ôïõ 1926, áñ÷åßï âéâëéïèÞêçò ÂïõëÞò ôùí ÅëëÞíùí. Åöçìåñßäá ôçò ÊõâåñíÞóåùò, öýëëï 51, 28 Öåâñïõáñßïõ 1926, áñ÷åßï âéâëéïèÞêçò ÂïõëÞò ôùí ÅëëÞíùí. ÓôåöáíÞò Á. êáé Êïëþíçò Ä., Ôï Ìíçìåßï, óåë. 5. Åöçìåñßäá ôçò ÊõâåñíÞóåùò, öýëëï 112 Á, 30 Éïõíßïõ 1928, áñ÷åßï âéâëéïèÞêçò ÂïõëÞò ôùí ÅëëÞíùí. Åöçìåñßäá «ÅÓÐÅÑÁÓ» 3 Ìáñôßïõ ôïõ 1926, ü.ð.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ãéá ôïí ÅëåõèÝñéï ÂåíéæÝëï ç èõóßá ôïõ Üãíùóôïõ óôñáôéþôç áðïôåëïýóå ôç âÜóç ôçò Äçìïêñáôßáò. Ï óõó÷åôéóìüò ôïõ ìíçìåßïõ ìå ôï Óýíôáãìá êáé ôç ÂïõëÞ (ôçí ïðïßá åß÷å ìåôáöÝñåé óôá ÐáëáéÜ ÁíÜêôïñá), õðïäåéêíýåé ôç èõóßá ôïõ «áãíþóôïõ óôñáôéþôïõ» ãéá ôïõò äçìïêñáôéêïýò èåóìïýò, äåäïìÝíïõ üôé ôï Óýíôáãìá ïñßæåé ôçí êáèïëéêÞ óôñÜôåõóç ôùí áíäñþí, äçëáäÞ ôï êáèÞêïí ôïõò íá ðåèÜíïõí ãéá ôçí õðåñÜóðéóç ôçò ðáôñßäáò9.

Ç Å ÐÉ ËÏ ÃÇ ÔÏÕ ÃËÕ ÐÔÇ Ï áñ÷éôÝêôïíáò ÅììáíïõÞë Ëáæáñßäçò åß÷å áñ÷éêÜ óõíåñãáóôåß ìå ôïí ãëýðôç ÈùìÜ Èùìüðïõëï, ï ïðïßïò åß÷å ðñïôåßíåé ùò êåíôñéêü ãëõðôü ôïõ ìíçìåßïõ ðáñÜóôáóç ãéãáíôïìá÷ßáò, «ï Üãíùóôïò óôñáôéþôçò ðßðôåé êáé ç ÅëëÜò óôïñãéêÜ ôïí ðáñáëáìâÜíåé äéá ôçí áéùíéüôçôá»10, ôï ïðïßï êáé õðÞñ÷å óôï ðñïó÷Ýäéï ðïõ ðáñïõóéÜóôçêå ãéá ôçí ðñïêÞñõîç ôïõ äéáãùíéóìïý. 1⁄4ôáí áðïöáóßóôçêå ç ðñáãìáôïðïßçóç ôïõ Ýñãïõ, ï áñ÷éôÝêôïíáò Ëáæáñßäçò, ôïí ïðïßïí ç åðéôñïðÞ åðßâëåøçò ôïõ ìíçìåßïõ åß÷å ïñßóåé ùò «åðéâëÝðïíôá ðáóþí åñãáóéþí» äßíïíôáò ôïõ ôç äõíáôüôçôá íá åðéëÝãåé ùò âïçèïýò ôïõ Üëëïõò ãëýðôåò Þ áñ÷éôÝêôïíåò, ðáñáìÝñéóå ôïí Èùìüðïõëï, ðéèáíüí ëüãù ÷ñçìáôéêÞò áóõìöùíßáò. Ç áíôéêáôÜóôáóç ðñïêÜëåóå Ýíôïíåò áíôéäñÜóåéò óôïõò êýêëïõò ôùí êáëëéôå÷íþí. Óôç óõíÝ÷åéá ï Èùìüðïõëïò åîÜíôëçóå êÜèå ðåñéèþñéï ãéá ôçí áðïêáôÜóôáóÞ ôïõ óôçí èÝóç ôïõ ãëýðôç áëëÜ óôçí üãäïç óõíåäñßáóç óôéò 17 Äåêåìâñßïõ 1930 ç åðéôñïðÞ åíÝêñéíå íÝá ðñüôáóç, áõôÞ ôïõ «ïðëßôç åêôÜäçí êåéìÝíïõ», ôçí ïðïßá ÷áñáêôÞñéóå ðåñéóóüôåñï ôáéñéáóôÞ, åðåéäÞ ðñïóäßäåé çñåìßá êáé áðëüôçôá. ÊáôÜ óõíÝðåéá, ï ãëýðôçò Èùìüðïõëïò áíôéêáôáóôÜèçêå áðü ôïí ãëýðôç Öùêßùíá Ñùê11. Ï Ñùê åß÷å áðïöïéôÞóåé áðü ôçí Áíþôáôç Ó÷ïëÞ Êáëþí Ôå÷íþí ôï 1925 (ðôõ÷ßï ðëáóôéêÞò) êáé óôç óõíÝ÷åéá öïßôçóå óôç Ó÷ïëÞ Êáëþí Ôå÷íþí ôïõ Ðáñéóéïý êáé óôçí Áêáäçìßá ÆõëéÜñ. Åß÷å åðéóôñÝøåé ðñüóöáôá áðü ôçí Ãáëëßá êáé åß÷å áíáëÜâåé ôç èÝóç ôïõ åöüñïõ ôçò ÓõëëïãÞò ÃëõðôéêÞò ôçò Ó÷ïëÞò Êáëþí Ôå÷íþí üðïõ êáé äßäáóêå ðëáóôéêÞ12. Ç åðéôñïðÞ óõìöþíçóå ïìüöùíá ìå áõôÞ ôç ìåôáâïëÞ, ðïõ Ýãéíå ýóôåñá áðü ðñüôáóç ôïõ ßäéïõ ôïõ âñáâåõìÝíïõ áñ÷éôÝêôïíá.

ÐÅ ÑÉ ÃÑÁ ÖÇ ÅÑ ÃÏÕ ÐÅ ÑÉ ÃÑÁ ÖÇ ÃÅ ÍÉ ÊÇÓ ÁÑ ×É ÔÅ ÊÔÏ ÍÉ ÊÇÓ Ôï Ýñãï åßíáé ïõóéáóôéêÜ Ýíá áíÜëçììá ó÷Þìáôïò Ð áðü ëáîåõìÝíïõò ðùñüëéèïõò ìåãÜëùí äéáóôÜóåùí. Ôï ãëõðôü âñßóêåôáé óôï âÜèïò êáé êåíôñéêÜ ôïõ üëïõ Ýñãïõ. ÄåîéÜ êáé áñéóôåñÜ ôïõ õðÜñ÷ïõí äýï ìåãÜëåò ðëåõñéêÝò êëßìáêåò. Óôï êÝíôñï çìéêõêëßïõ, ôï ïðïßï åßíáé áíõøùìÝíï áðü ôï ãýñù ðëáêüóôñùôï, õðÜñ÷åé Ýíáò êåíüò ôÜöïò («êëßíç êåíÞ»). Óå äéÜöïñá óçìåßá ôùí ôïß÷ùí õðÜñ÷ïõí ôïðïèåôçìÝíåò 16 ïñåé÷Üëêéíåò áóðßäåò ðïõ åîõìíïýí ôç èõóßá êáé ôçí áíäñåßá (ðïëåìéêüò óôáõñüò, ôñéÞñçò, âïõò êëð.). 9 Åöçìåñßäá «Ç ÊÁÈÇÌÅÑÉÍÇ», 25 Ïêôùâñßïõ 1998, Üñèñï Ìáôèéüðïõëïõ, áñ÷åßï âéâëéïèÞêçò ÂïõëÞò ôùí ÅëëÞíùí. 10 Åöçìåñßäá «ÅÈÍÏÓ», 15ç Ìáñôßïõ 1930, Üñèñï-óõíÝíôåõîç áñ÷éôÝêôïíá Ëáæáñßäç, áñ÷åßï âéâëéïèÞêçò ÂïõëÞò ôùí ÅëëÞíùí. 11 ÓôåöáíÞò Á. êáé Êïëþíçò Ä., Ôï Ìíçìåßï, óåë. 20. 12 Äçìáêüðïõëïò Ã., Ñùê, óåë. 335-336 êáé ×ñÞóôïõ ×., Öùêßùí, óåë. 129.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÔÏ ÃËÕ ÐÔÏ Ôï ãëõ ðôü ðïõ êï óìåß ôï êÝ íôñï ôïõ ìíç ìåß ïõ åß íáé Ýíá Ýñãï äïóìÝíï óå ôáðåéíü áíÜãëõöï, ôï ïðïßï ÷áñáêôçñßæåôáé áðü ôçí áðëüôçôá ôçò áíáðáñÜóôáóÞò ôïõ. Óå Ýíá ðáñáëëçëüãñáììï ðëáßóéï - áíáöïñÜ óå óáñêïöÜãï - ðá ñé óôÜ íå ôáé ìéá ãõ ìíÞ áí äñé êÞ ìïñ öÞ îá ðëùìÝ íç óå êÜðïéá Ýîáñóç ôïõ å äÜ öïõò, ìå ôá ðü äéá êáé ôï êåöÜëé ëßãï ÷áìçëüôåñá. Óôï áñéóôåñü ÷Ýñé ï íåêñüò ðïëåìéóôÞò êñáôÜåé ìéá êõêëéêÞ áóðßäá, åíþ ôï äåîß ÷Ýñé åßíáé áðëùìÝíï ÷áìçëüôåñá áðü ôï ýøïò ôïõ åîÜñìáôïò, óôï ïðïßï óôçñßæåôáé ï êïñìüò. Óôï êåöÜëé ôïõ öïñÜåé áñ÷áßï êñÜíïò êáé ôï ðñüóùðï Ý÷åé äïèåß áðü ôá ðëÜãéá ìå Ýíáí ôñüðï ðïõ èõìßæåé áñ÷áßá íïìßóìáôá. Ôï Ýñãï âáóßæåôáé ïõóéáóôéêÜ óå ìéá óåéñÜ áðü êáìðõëüãñáììá èÝìáôá ðïõ áëëçëïóõìðëçñþíïíôáé, üðùò ôï êñÜíïò êáé ôï äåîß ÷Ýñé ðïõ áðáíôÜ óôçí áóðßäá, ç óõãêñáôçìÝíç êáé Þñåìç áðüäïóç ôïõ óôÞèïõò, óôïé÷åßá ðïõ åðéâÜëïõí ìéá ðåñéóóüôåñï áñìïíéêÞ öùíÞ óôï óýíïëï. ÐñÝðåé íá óçìåéùèåß üôé ï êáëëéôÝ÷íçò áðÝöõãå åíôåëþò ôá ïñéæüíôéá óôáôéêÜ èÝìáôá, åíþ óõíäýáóå ñåáëéóôéêÝò ëåðôïìÝñåéåò óôï ÷Ýñé êáé ôï ðüäé ìå éäåáëéóôéêÝò äéáôõðþóåéò óôï óþìá, ìå óõíÝðåéá íá ôïíßæïíôáé ôá åðéêáéñéêÜ, üóï êáé ôá äéá÷ñïíéêÜ óôïé÷åßá, êáôåýèõíóç ðñïò ôçí ïðïßá áðïâëÝðåé êáé ç ãõìíüôçôá ôïõ óþìáôïò êáé ç á ðü äï óç ôïõ ðñï óþ ðïõ. ¸ ôóé, ï èå á ôÞò Ý ÷åé ôçí åíôýðùóç üôé ï êáëëéôÝ÷íçò áðïäßäåé ôïí Üãíùóôï óôñáôéþôç ü÷é íåêñü áëëÜ æùíôáíü íá áíáðáýåôáé êáé Ýôïéìï íá óçêùèåß êáé íá áíôéìåôùðßóåé ôïí å÷èñü. Ôï Ýñãï äéáêñßíåôáé ãéá ôçí åóùôåñéêüôçôá ôçò ðëáóôéêÞò ôïõ ãëþóóáò, ôçí ðõêíüôçôá êáé ôçí áóöÜëåéá ôùí äéáôõðþóåþí ôçò. ¸ôóé, ôï èÝìá êåñäßæåé ìßá ðñáãìáôéêÜ ðëïýóéá åêöñáóôéêÞ öùíÞ, ÷ùñßò öôçíÞ ñçôïñåßá, åðéöáíåéáêÞ öéëïëïãßá Þ èåáôñéêüôçôá, ìå ìüíï ôç ëéôüôçôá êáé ôç äýíáìç ôùí ìïñöþí ôïõ, ôçí åéëéêñßíåéá êáé ôçí ðåéóôéêüôçôá ôïõ óõíüëïõ13. Ôï Ýñãï èåùñåßôáé üôé åßíáé åìðíåõóìÝíï áðü ôá áñ÷áúêÜ áãÜëìáôá ôùí áåôùìÜôùí ôïõ íáïý ôçò ÁèçíÜò Áöáßáò óôçí Áßãéíá14.

Å ÐÉ ÃÑÁ ÖÅÓ Á ñé óôå ñÜ êáé äå îéÜ ôçò ðá ñÜ óôá óçò Ý ÷ïõí ÷á ñá ÷èåß

13 ×ñÞóôïõ ×., Öùêßùí, óåë. 130 êáé ×ñÞóôïõ ×. êáé ÊïõìâáêÜêç - ÁíáóôáóéÜäç Ì., ÃëõðôéêÞ, óåë.57. 14 Äçìáêüðïõëïò Ã., Ñùê, óåë. 336.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

áíôß óôïé÷á ïé öñÜ óåéò ôïõ Èïõ êõ äß äç «ÌÉÁ ÊËÉ ÍÇ ÊÅÍÇ ÖÅÑÅÔÁÉ Å ÓÔÑÙÌÅÍÇ ÔÙÍ ÁÖÁÍÙÍ» (2.34.3.4) êáé «ÁÍÄÑÙÍ ÅÐÉÖÁÍÙÍ ÐÁÓÁ ÃÇ ÔÁÖÏÓ» (2.43.3.1) áðü ôïí ÅðéôÜöéï ôïõ ÐåñéêëÞ. Áñ÷éêÜ, õðÞñ÷å ç ðñüôáóç áðü ôïí Ëáæáñßäç íá ÷áñá÷ôåß ðÜíù óôï êåíïôÜöéï ç öñÜóç «ÔÁÖÏÓ ÊÏÉÍÏÓ ÅÉÓ ÌÍÇÌÇÍ ÅÊÅÉÍÙÍ, ÙÍ ÔÁ ÓÙÌÁÔÁ ÄÅÍ ÅÕÑÅÈÇÓÁÍ» áëëÜ áõôÞ ôñïðïðïéÞèçêå êáé ôåëéêÜ ÷áñÜ÷ôçêå ç öñÜóç «ÅÉÓ ÁÖÁÍÇ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇÍ». Óôïõò ðåëåêçìÝíïõò ðùñüëéèïõò ôïõ ôïß÷ïõ åßíáé ÷áñáãìÝíá, êáôÜ åíüôçôåò, ôá ïíüìáôá ôùí ôüðùí, óôïõò ïðïßïõò Ý÷ïõí äéåîá÷èåß ïé åíäïîüôåñåò êáé ðéï ðïëýíåêñåò ìÜ÷åò ôùí áìõíôéêþí êáé áðåëåõèåñùôéêþí ðïëÝìùí ôïõ Åëëçíéóìïý15. Ç áñ÷éêÞ ðñüôáóç ðåñéåëÜìâáíå 13 åðéãñáöÝò ïé ïðïßåò äåí áíÝöåñáí ôéò ßäéåò ìÜ÷åò ìå áõôÝò ðïõ ôåëéêÜ áíáãñÜöçêáí óôï ìíçìåßï. Ç ïñéóôéêÞ áðüöáóç ðÜñèçêå ôï 1931 êáé ïé åðéãñáöÝò ðïõ ðëÝïí Þôáí 12 ðÞñáí ôçí ôåëéêÞ ôïõò ìïñöÞ. Óôéò åðéãñáöÝò áõôÝò ðñïóôÝèçêáí ìåôáãåíÝóôåñá Üëëåò äýï ðïõ áíáöÝñïõí ôéò ôïðïèåóßåò óôéò ïðïßåò Ýëáâå ìÝñïò ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò ìåôÜ ôï 193116. Óôá åðüìåíá êåöÜëáéá ðáñïõóéÜæïíôáé áíáëõôéêÜ ôá ãåãïíüôá ôùí óðïõäáßùí áõôþí ìá÷þí ðïõ áíáãñÜöïíôáé óôï ìíçìåßï.

Á ÐÏ ÊÁ ËÕ ÐÔÇ ÑÉÁ Óôéò 25 Ìáñôßïõ 1932, åðÝôåéï ôçò ÅèíéêÞò ìáò åïñôÞò, Ýãéíáí ôá áðïêáëõðôÞñéá ôïõ ìíç ìåß ïõ ôïõ ¢ ãíù óôïõ Óôñá ôéþôç ìÝ óá óå ðá íç ãõ ñé êÞ á ôìü óöáé ñá êáé ìå ìåãÜëç åðéóçìüôçôá. Óôçí åêäÞëùóç ðáñÝóôçóáí ç ÉåñÜ Óýíïäïò, ï áíôéðñüåäñïò ôçò ÊõâÝñíçóçò, êáèþò êáé åêðñüóùðïé ðïëëþí îÝíùí êñáôþí (Ñïõìáíßá, Ðïëùíßá, Ôïõñêßá, Ãáëëßá, Éôáëßá, Ãéïõãêïóëáâßá, Áßãõðôïò êáé ÁìåñéêÞ), ïé ïðïßïé êá ôÝ èå óáí óôå öÜ íéá êáé á ðÝäù óáí ôé ìÝò óôï íå ï á íá ãåñ èÝí ìíç ìåß ï. Êá ôÜ ôç äéÜñ êåéá ôçò åê äÞ ëù óçò, óôçí ï ðïß á ç óõñ ñï Þ ôïõ êü óìïõ õ ðÞñ îå ðõ êíü ôá ôç, ðñáãìáôïðïéÞèçêå ðáñÝëáóç ôçò öñïõñÜò, ôùí ðñïóêüðùí êáé ôùí ó÷ïëåßùí. Áñãüôåñá åêôåëÝóôçêå êáé óôñáôéùôéêÞ ëáìðáäçöïñßá ìå óõììåôï÷Þ 3.000 áíäñþí ôçò öñïõñÜò Áèçíþí17.

Ç ÖÕ ËÁ ÎÇ ÊÁÉ Ç ÊÁ ÔÁ ÓÔÁ ÓÇ ÓÇ ÌÅ ÑÁ ÁìÝóùò ìåôÜ ôçí áðïðåñÜôùóç ôçò êáôáóêåõÞò ôïõ ìíçìåßïõ ôïõ Áãíþóôïõ Óôñáôéþôç ôï 1932, ëü÷ïò ôçò «ÖñïõñÜò ôïõ ÐñïÝäñïõ ôçò Äçìïêñáôßáò» áíÝëáâå ôçí ôéìçôéêÞ öñïýñçóç ôïõ ìíçìåßïõ. Ï ëü÷ïò ìåôïíïìÜóôçêå óå «ÖñïõñÜ ôïõ ìíçìåßïõ ôïõ Áãíþóôïõ Óôñáôéþôç», üíïìá ôï ïðïßï äéáôÞñçóå Ýùò ôçí ìåôáðïëßôåõóç ôïõ 1935. ÌåôÜ ôçí åðÜíïäï ôïõ ÂáóéëéÜ Ãåùñãßïõ Â’ ôï 1935, ï Åõæùíéêüò ëü÷ïò ìåôïíïìÜóôçêå óå «ÂáóéëéêÞ ÖñïõñÜ». Ç ïíïìáóßá áõôÞ ðáñÝìåéíå ó÷åäüí ìÝ÷ñé ôï ôÝëïò ôçò åðôÜ÷ñïíçò äéêôáôïñßáò ôïõ 1967. ÌåôÜ ôç ìåôáðïëßôåõóç ôïõ 1974 åðéêñÜôçóå åðßóçìá ôï üíïìá «ÐñïåäñéêÞ ÖñïõñÜ»18. Ðñï ôïõ ìíçìåßïõ êáßåé áêïßìçôï êáíôÞëé, ôï öùò ôïõ ïðïßïõ ìåôáöÝñèçêå áðü ôçí Áãßá Ëáýñá êáôÜ ôçí çìÝñá ôùí áðïêáëõðôçñßùí ôïõ. ÓöõñïÝñáò Â., ¢ãíùóôïõ, óåë. 76. ÓôåöáíÞò Á. êáé Êïëþíçò Ä., Ôï Ìíçìåßï, óåë. 38-40. 17 Åöçìåñßäá «ÅÈÍÏÓ», 25 Ìáñôßïõ 1932, «ÅËÅÕÈÅÑÏÍ ÂÇÌÁ» êáé «ÊÁÈÇÌÅÑÉÍÇ», 26 Ìáñôßïõ 1932, áñ÷åßï âéâëéïèÞêçò ÂïõëÞò ôùí ÅëëÞíùí. 18 Ëõìðåñüðïõëïò Â., Åýæùíïé. 15 16

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 1 ï ÉÓÔÏÑÉÊÇ ÐÅÑÉÏÄÏÓ: Á’ ÂÁËÊÁÍÉÊÏÓ ÐÏËÅÌÏÓ (1912-1913) Á ÍÔÉ ÐÁ ËÏÉ: ÓÕÌ ÌÁ ×ÉÁ ÅË ËÁ ÄÁÓ, ÓÅÑ ÂÉÁÓ, ÂÏÕË ÃÁ ÑÉÁÓ, ÌÁÕ ÑÏ ÂÏÕ ÍÉÏÕ - ÔÏÕÑ ÊÉÁ ÌÁ ×ÅÓ: ÓÁ ÑÁ ÍÔÁ ÐÏ ÑÏÕ, ÃÉÁÍ ÍÉ ÔÓÙÍ, ÌÐÉ ÆÁ ÍÉÏÕ - ÉÙÁÍ ÍÉ ÍÙÍ ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ Ïé ðüëåìïé ðïõ äéåîÞ÷èçóáí ìåôáîý ôùí å ôþí 1912-1913 Ý ìåé íáí ãíù óôïß óôçí éóôïñßá ìå ôçí ïíïìáóßá Âáëêáíéêïß. Ï åðïíïìáæüìåíïò Á’ Âáëêáíéêüò Ðüëåìïò (1912-1913) Ýöåñå áíôéìÝôùðç ôçí Ïèùìá íé êÞ Áõ ôï êñá ôï ñß á ìå ôçí ôå ôñá ðëÞ óõììá÷ßá19 ôçò ÅëëÜäáò, ôçò Âïõëãáñßáò, ôçò Óåñâßáò êáé ôïõ Ìáõñïâïõíßïõ20. ÌåôÜ ôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí ÷ñéóôéáíéêþí êñáôþí áðü ôçí ÏèùìáíéêÞ Áõôïêñáôï ñß á áõ ôÜ Ý äåé îáí Ü ìå óï åí äéá öÝñïí óôçí êñáôéêÞ ôïõò ïñãÜíùóç êáé áíáóõãêñüôçóç. Ôáõôü÷ñïíá, üìùò, Üñ÷éóáí íá áíáðôýóóïõí êáé óçìáíôéêÞ äñáóôçñéüôçôá ãéá ôç âåëôßùóç ôçò êáôÜóôáóçò ôùí õðüäïõëùí áêüìç ïìïåèíþí ôïõò êáé ôéò óõíèÞêåò ãéá ôç ìåëëïíôéêÞ åäáöéêÞ äéåêäßêçóç óôá ôïõñêïêñáôïýìåíá åäÜöç. Ç ÅëëÜäá åß÷å áíáìößâïëá éó÷õñïýò êáé áäéáöéëïíßêçôïõò éóôïñéêïýò ôßôëïõò óôéò ðåñéï÷Ýò ôçò Ìáêåäïíßáò êáé ôçò ÈñÜêçò ðïõ Þôáí áíáðüóðáóôá åäÜöç ôçò êáé óôá ïðïßá æïýóå óõìðáãÝò êáé ðïëõðëçèÝò åëëçíéêü óôïé÷åßï, ðïõ äéáêñßíïíôáí ãéá ôï õøçëü ðïëéôéóôéêü ôïõ åðßðåäï, ôçí ðñüïäï êáé ôçí ïéêïíïìéêÞ ôïõ áíÜðôõîç. Ïé ðñþôåò ðñïóðÜèåéåò ðïõ Ýãéíáí óôçí êáôåýèõíóç ôçò áðåëåõèÝñùóçò ôùí õðüäïõëùí ðåñéï÷þí ìå ôïí Åëëçíïôïõñêéêü Ðüëåìï ôïõ 1897, åß÷áí áôõ÷Þ Ýêâáóç. Ôáõôü÷ñïíá, ç äñÜóç ôùí ÂïõëãÜñùí ãéá ôïí åêâïõëãáñéóìü ôùí êáôïßêùí ôçò Ìáêåäïíßáò êáé ôçò ÈñÜêçò, êáèþò êáé ç óåñâéêÞ êáé ñïõìáíéêÞ ðñïðáãÜíäá, ãéá ôç äéåêäßêçóç åäáöþí åíôÜèçêå. Ï óõíäõáóìüò ôùí ðáñáðÜíù ãåãïíüôùí þèçóå ôïõò ¸ëëçíåò éèýíïíôåò íá êáôáíïÞóïõí ôçí áíÜãêç íá ëçöèïýí ìÝôñá ãéá ôç óôñáôéùôéêÞ ðñïðáñáóêåõÞ ôçò ÷þñáò êáé ôç äéåõèÝôçóç ôùí åèíéêþí èåìÜôùí. Áðü ôï 1904 ëïéðüí åêäçëþíåôáé Ýíôïíá ï åëëçíéêüò áíôéðåñéóðáóìüò ìå ôï Ìáêåäïíéêü Áãþíá áðü äïêéìáóìÝíïõò áñ÷çãïýò, áîéùìáôéêïýò êáé éäéþôåò ðïõ åéóÞëèáí óôç Ìáêåäïíßá ãéá íá áãùíéóôïýí ãéá ôçí åëëçíéêüôçôá ôçò ðåñéï÷Þò. Ï áãþíáò ðïõ

19 Äåí åß÷áí õðïãñáöåß óõíèÞêåò ìåôáîý êáé ôùí ôåóóÜñùí ìåñþí ôçò óõììá÷ßáò áëëÜ ìüíï ìåôáîý ÓåñâßáòÂïõëãáñßáò (29 Öåâñïõáñßïõ/13 Ìáñôßïõ 1912), ÅëëÜäáò-Âïõëãáñßáò (16/29 ÌáÀïõ 1912) êáé Óåñâßáò-Ìáõñïâïõíßïõ (ÓåðôÝìâñéïò 1912). 20 ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë.35.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

óõíå÷ßóôçêå ìÝ÷ñé ôï 1908 Þôáí óêëçñüò áëëÜ áðÝöåñå óçìáíôéêÜ åèíéêÜ ïöÝëç. Ôï 1908 ìå ôï îÝóðáóìá ôïõ êéíÞìáôïò ôïí Íåüôïõñêùí óôç Èåóóáëïíßêç ïé åëðßäåò ôùí ÷ñéóôéáíéêþí êñáôþí ãéá êáëýôåñç äéáâßùóç ôùí õðüäïõëùí ïìïåèíþí áíáðôåñþèçêáí. Ç ðïñåßá ùóôüóï ôïõ êéíÞìáôïò äéÝøåõóå êÜèå ðñïóäïêßá êáé ïäÞãçóå áêüìç åíôïíüôåñïõò äéùãìïýò, êõñßùò ôùí ÅëëÞíùí ïé ïðïßïé êáé äéáôçñïýóáí ôçí ðíåõìáôéêÞ õðåñï÷Þ. Ç ÅëëÜäá, üìùò, äåí êÜìöèçêå áðü áõôÜ ôá ãåãïíüôá áëëÜ áíôßèåôá ïñãÜíùóå ôï Óôñáôü ôçò êáé îåêßíçóå äéðëùìáôéêÝò ðñïóðÜèåéåò ãéá óõììá÷ßá ôùí âáëêáíéêþí ÷ñéóôéáíéêþí êñáôþí. Ôá õðüëïéðá êñÜôç Ý÷ïíôáò óõíåéäçôïðïéÞóåé ôïí êßíäõíï áðü ôïí óùâéíéóìü ôùí Íåüôïõñêùí áéóèÜíèçêáí ôçí áíÜãêç ôçò óõíåñãáóßáò êáé Ýôóé óôéò 29 Öåâñïõáñßïõ/13 Ìáñôßïõ21 ôïõ 1912 õðïãñÜöçêå óôç Óüöéá ÓõíèÞêç öéëßáò êáé óõììá÷ßáò ìåôáîý ôçò Óåñâßáò êáé ôçò Âïõëãáñßáò. Ç ÓõíèÞêç ðñïÝâëåðå ôçí áìïéâáßá óôñáôéùôéêÞ óõíäñïìÞ ãéá ôçí åîáóöÜëéóç ôçò ðïëéôéêÞò áíåîáñôçóßáò êáé ôçò åäáöéêÞò áêåñáéüôçôáò ôùí äýï êñáôþí, áëëÜ êáé ôç äõíáôüôçôá Ýíïðëçò åðÝìâáóçò êáôÜ ôçò Ôïõñêßáò êáèþò åðßóçò êáé ôç äéáíïìÞ ôùí áðåëåõèåñïýìåíùí åäáöþí óå ðåñßðôùóç åðéôõ÷ïýò ðïëÝìïõ åíáíôßïí ôçò Ôïõñêßáò22. Óôéò 29 Áðñéëßïõ/12 ÌáÀïõ ôïõ 1912 õðïãñÜöçêå êáé óôñáôéùôéêÞ óýìâáóç ìåôáîý ôùí äýï óõììÜ÷ùí êáé ëßãï áñãüôåñá óôéò 19 Éïõíßïõ/2 Éïõëßïõ ôïõ 1912 óõìðëçñùìáôéêÞ óôñáôéùôéêÞ óýìâáóç, óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá êáèïñßæïíôáí ç óôñáôéùôéêÞ äñÜóç ôçò êÜèå ÷þñáò óå ðåñßðôùóç ðïëÝìïõ ìå ôçí Ôïõñêßá. Áíôßèåôá, ïé äéáðñáãìáôåýóåéò ôçò Âïõëãáñßáò ìå ôçí ÅëëÜäá áíôéìåôþðéæáí óïâáñÝò äõó÷Ýñåéåò ëüãù ôùí åäáöéêþí äéåêäéêÞóåùí ôçò ðñþôçò óôá åëëçíéêÜ åäÜöç ôçò Ìáêåäïíßáò êáé ôçò ÈñÜêçò. Ðáñ’ üëá áõôÜ ç ÅëëÜäá áðïöÜóéóå ôåëéêÜ íá õðïãñÜøåé áìõíôéêÞ óõíèÞêç ìå ôç Âïõëãáñßá ÷ùñßò, üìùò, íá ãßíåôáé óå áõôÞí êáìßá áðïëýôùò ìíåßá ãéá ôçí ôý÷ç ôùí áðåëåõèåñïýìåíùí åäáöþí23. Óôéò 16/29 ÌáÀïõ ëïéðüí, õðïãñÜöåôáé óôç Óüöéá óõíèÞêç áìõíôéêÞò óõììá÷ßáò ìåôáîý ÅëëÜäáò êáé Âïõëãáñßáò ç ïðïßá Þôáí ôñéåôïýò éó÷ýïò êáé ðñïÝâëåðå áìïéâáßá óõíäñïìÞ êáé õðïóôÞñéîç óå ðåñßðôùóç ðñïóâïëÞò ìßáò åê ôùí äýï ÷ùñþí áðü ôçí Ôïõñêßá. Ôñåéò ìÞíåò áñãüôåñá êáé ëßãï ðñéí áðü ôçí êÞñõîç ôïõ ðïëÝìïõ óôéò 22 Óåðôåìâñßïõ/5 Ïêôùâñßïõ ôïõ 1912 õðïãñÜöçêå êáé óôñáôéùôéêÞ óýìâáóç ìåôáîý ôùí äýï ÷ùñþí. Ìå ôç Óåñâßá êáé ôï Ìáõñïâïýíéï ç ÅëëÜäá äå óýíáøå êáìßá óõíèÞêç Þ óôñáôéùôéêÞ óýìâáóç. Ìüíï üôáí Üñ÷éóå ï ðüëåìïò êáôÜ ôçò Ôïõñêßáò ïé äýï ÷þñåò áðïöÜóéóáí íá áðïóôåßëïõí áíôßóôïé÷á áíôéðñïóþðïõò óôá ãåíéêÜ óôñáôçãåßá ôïõò ãéá ôï óõíôïíéóìü ôùí åðé÷åéñÞóåùí. Áíôßèåôá, ôï Ìáõñïâïýíéï õðÝãñáøå ôï ÓåðôÝìâñéï ôïõ 1912 óõìöùíßá ìå ôç Óåñâßá ðïõ êõñßùò áðÝâëåðå óôïí êáèïñéóìü ôïõ ôñüðïõ äéåîáãùãÞò ôùí åðé÷åéñÞóåùí êáôÜ ôçò Ôïõñêßáò. ¸ôóé, ôá ôÝóóåñá ÷ñéóôéáíéêÜ âáëêáíéêÜ êñÜôç áí êáé äåí åß÷áí õðïãñÜøåé êïéíü áìõíôéêü óýìöùíï âñÝèçêáí óôéò áñ÷Ýò ôïõ öèéíïðþñïõ ôïõ 1912 óõíåíùìÝíá êáé áëëçëÝããõá êáôÜ ôçò ÏèùìáíéêÞò Áõôïêñáôïñßáò. Ïé óöáãÝò ×ñéóôéáíþí ðïõ ïñãáíþèçêáí áðü ôéò ôïõñêéêÝò áñ÷Ýò, ïé êáôáó÷Ýóåéò ðïëåìéêïý õëéêïý êáé ôá êáèçìåñéíÜ åðåéóüäéá óôéò óõíïñéáêÝò ãñáììÝò áðïôÝëåóáí ôçí áöïñìÞ ãéá ôçí êÞñõîç ôçò åðéóôñÜôåõóçò óôá êñÜôç ôçò Óõììá÷ßáò. Ðñþôç ç Âïõëãáñßá áðïöÜóéóå óôéò 16/29 Óåðôåìâñßïõ 1912, Ý÷ïíôáò êáé ôç óýìöùíç ãíþìç ôçò Óåñâßáò, íá êçñýîåé åðéóôñÜôåõóç. Ç ÅëëÜäá áêïëïýèçóå êáé ôï ó÷åôéêü äéÜôáãìá ôçò ãåíéêÞò Ïé äýï çìåñïìçíßåò áíôéóôïé÷ïýí óôï ðáëáéü êáé óôï íÝï çìåñïëüãéï. Ìõóôéêüí ðáñÜñôçìá ôçò óõíèÞêçò öéëßáò êáé óõììá÷ßáò ìåôáîý ôïõ Âáóéëåßïõ ôçò Âïõëãáñßáò êáé ôïõ Âáóéëåßïõ ôçò Óåñâßáò, Üñèñïí 2ïí, ÃÅÓ/ÄÉÓ,Ï åëëçíéêüò óôñáôüò, ôüì.Á’, ðáñÜñôçìá “Á”, óåë. 235. 23 ÓõíèÞêç áìõíôéêÞò óõììá÷ßáò ìåôáîý Âïõëãáñßáò êáé ÅëëÜäïò, ÃÅÓ/ÄÉÓ,Ï åëëçíéêüò óôñáôüò, ôüì.Á’, ðáñÜñôçìá “Â”, óåë. 241-242. 21 22

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

åðéóôñÜôåõóçò õðïãñÜöçêå ôá ìåóÜíõ÷ôá ôçò 17çò/30çò Óåðôåìâñßïõ ðñïò 18çò Óåðôåìâñßïõ/1çò Ïêôùâñßïõ. Ôáõôü÷ñïíá ìå ôçí ÅëëÜäá êéíçôïðïéÞèçêå êáé ôï Ìáõñïâïýíéï, ôï ïðïßï åðôÜ çìÝñåò áñãüôåñá, óôéò 25 Óåðôåìâñßïõ/8 Ïêôùâñßïõ, ëáìâÜíïíôáò ôçí ðñùôïâïõëßá êÞñõîå ðñþôï ôïí ðüëåìï êáôÜ ôçò Ôïõñêßáò. ÌåôÜ ôéò óõíå÷åßò áñíÞóåéò ôçò Ôïõñêßáò íá ðñï÷ùñÞóåé óå ñéæéêÝò ìåôáññõèìßóåéò, ç Óåñâßá êáé ç Âïõëãáñßá êÞñõîáí ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò óôéò 4/17 Ïêôùâñßïõ. Ç Ôïõñêßá ðñïóðÜèçóå íá ðñïóåããßóåé äéðëùìáôéêÜ ôçí ÅëëÜäá öïâïýìåíç üôé ìå ôç óõììåôï÷Þ ôçò óôïí ðüëåìï ïé ãñáììÝò áíåöïäéáóìïý ôçò ìÝóù èáëÜóóçò èá Þôáí áðïêëåéóìÝíåò. Ðáñá÷ùñþíôáò ëïéðüí óôçí ÅëëÜäá åäÜöç óôá ïðïßá óõìðåñéëáìâÜíïíôáí ç ÊñÞôç, ôá ÉùÜííéíá êáé ôï ÌÝôóïâï ðñïóðÜèçóå íá êåñäßóåé ôïõëÜ÷éóôïí ôçí ïõäåôåñüôçôÜ ôçò. Ç ÅëëÜäá äåí åíÝäùóå êáé êÞñõîå óôéò 5/18 Ïêôùâñßïõ êáé áõôÞ ôïí ðüëåìï êáôÜ ôçò Ôïõñêßáò24.

ÏÉ ÓÔÑÁ ÔÉÙ ÔÉ ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÙÍ ÓÕÌ ÌÁ ×ÙÍ ÊÁÉ ÔÇÓ ÔÏÕÑ ÊÉ ÁÓ Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò ìåôÜ ôçí åðéóôñÜôåõóç áðïôåëïýíôáí áðü 7 Ìåñáñ÷ßåò, 1 Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý, 31 Ðõñïâïëáñ÷ßåò êáé 2 áðïóðÜóìáôá åõæþíùí (õðü ôïí ÓõíôáãìáôÜñ÷ç ÃåííÜäç êáé ôïí ÁíôéóõíôáãìáôÜñ÷ç Êùíóôáíôéíüðïõëï) áñéèìþíôáò óõíïëéêÜ 100.000 ïðëßôåò, 1.658 áîéùìáôéêïýò êáé 1.000 Ýöéððïõò25, óôéò ïðïßåò ðñïóôÝèçêå êáé ç VIII Ìåñáñ÷ßá ðïõ óõãêñïôÞèçêå óôéò 12 Äåêåìâñßïõ ôïõ 1912 óôçí ¹ðåéñï, áðü ôéò åêåß äõíÜìåéò, áíåâÜæïíôáò ôïí óõíïëéêü áñéèìü ôùí ïðëéôþí óôéò 129.000. Åðßóçò, ç ÅëëÜäá äéÝèåôå êáé óôïëßóêï 4 áåñïðëÜíùí26. ÓõíïëéêÜ, ç äýíáìç ôùí óõììÜ÷ùí áíåñ÷üôáí óå 684.000 ïðëßôåò, 9.000 Ýöéððïõò êáé 1.530 ðõñïâüëá27. Áíôßóôïé÷á, ç äýíáìç ôùí Ôïýñêùí áñéèìïýóå 340.000 ïðëßôåò, 6.000 Ýöéððïõò êáé 850 ðõñïâüëá. Ç áíáëïãßá ëïéðüí ôùí äõíÜìåùí ôùí óõììÜ÷ùí ðñïò ôùí áíôßóôïé÷ùí ôïõñêéêþí Þôáí ðåñßðïõ 2:1 ãéá ôï ðåæéêü êáé ôç äýíáìç ôùí ðõñïâüëùí êáé 3:2 ãéá ôï éððéêü.

Ç ÌÁ ×Ç ÓÔÏ ÓÁ ÑÁ ÍÔÁ ÐÏ ÑÏ Óôéò 5/18 Ïêôùâñßïõ, ôçí 1ç çìÝñá ôïõ ðïëÝìïõ, ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá ðÝñáóáí ôçí åëëçíïôïõñêéêÞ ìåèüñéï áðùèþíôáò áñ÷éêÜ ôá ôïõñêéêÜ óôñáôåýìáôá ôùí óõíïñéáêþí öõëáêßùí êáé óôç óõíÝ÷åéá, óôéò 6/19 Ïêôùâñßïõ, ôá å÷èñéêÜ óôñáôåýìáôá ðïõ Þôáí åãêáôåóôçìÝíá óôçí Åëáóóüíá êáé ôç ÄåóêÜôç. Áðü ôéò 7/20 Ïêôùâñßïõ, ï Óôñáôüò Èåóóáëßáò Üñ÷éóå ôçí ðñïÝëáóç ôïõ ðñïò ôïí ÂïññÜ ãéá íá óõíáíôÞóåé ôïí êåíôñéêü üãêï ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí ðïõ Þôáí åãêáôåóôçìÝíåò óôéò ï÷õñÝò ôïðïèåóßåò ôïõ Óáñáíôáðüñïõ êáé ôùí ËáæáñÜäùí-Âïããüðåôñáò28. Ç ôïðïèåóßá Óáñáíôáðüñïõ åß÷å åðéëåãåß áðü ôçí ÏèùìáíéêÞ Äéïßêçóç åîáéôßáò ôçò öõóéêÞò ôçò ï÷ýñùóçò êáé ôïõ åýñïõò ôùí ðåäßùí âïëÞò ðïõ ðñïóÝöåñå. Åßíáé åðßóçò ðåñéï÷Þ ïñåéíÞ êáé äýóâáôç êáé ç êßíçóç óå áõôÞ ãßíåôáé ìå ìåãÜëç äõóêïëßá29. 24 25 26 27 28 29

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Âáëêáíéêþí, óåë. 3-11. ÄåðÜóôáò Í.Ó., Éóôïñéêüí Ó÷åäßáóìá, óåë. 322. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï åëëçíéêüò óôñáôüò, ôüì.Á’, óåë. 25, 288, 296. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï åëëçíéêüò óôñáôüò, ôüì.Á’, óåë. 288. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 45-47. Ìïó÷Üêçò Ã., ÌÜ÷ç Óáñáíôáðüñïõ, óåë.41. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ôï âáóéêü ó÷Ýäéï ôùí Ôïýñêùí Þôáí íá åìðïäßóïõí ôçí ðñïÝëáóç ôïõ åëëçíéêïý óôñáôïý ðñïò ôï ÂïññÜ áìõíüìåíïé óôáèåñÜ êáé õðåñáóðßæïíôáò áõôÜ ôá äýï ï÷õñÜ ìå ôï óýíïëï ó÷åäüí ôùí äõíÜìåùí ôçò ðåñéï÷Þò. Áíôßóôïé÷á, ôï ó÷Ýäéï ôïõ åëëçíéêïý Ãåíéêïý Óôñáôçãåßïõ ðñïÝâëåðå áíïé÷ôÞ êáôÜ ìÝôùðï åðßèåóç åíáíôßïí ôùí áìõíüìåíùí äõíÜìåùí óôá óôåíÜ ôïõ Óáñáíôïðüñïõ ìå ôáõôü÷ñïíç õðåñêåñùôéêÞ åíÝñãåéá ðñïò ôá ÓÝñâéá ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò ãÝöõñáò ôïõ ÁëéÜêìïíá. Ç üëç åíÝñãåéá èá óõíäõáæüôáí ìå êõêëùôéêÞ êßíçóç ìÝóù ôçò ðåñéï÷Þò ôùí ËáæáñÜäùí ðñïò ôçí ÊïæÜíç30. Ïé åðé÷åéñÞóåéò ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí îåêßíçóáí ôçí 9ç/22á Ïêôùâñßïõ ôïõ 1912. Ç É, ç ÉÉ, êáé ç ÉÉÉ ìåñáñ÷ßá êéíÞèçêáí êáôÜ ìÝôùðï ðñïò ôéò å÷èñéêÝò äõíÜìåéò óôá óôåíÜ ôïõ Óáñáíôáðüñïõ. Áñ÷éêÜ, ç ðñüïäïò ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí Þôáí ìéêñÞ åîáéôßáò ôçò äõóâáôüôçôáò ôïõ åäÜöïõò êáé ôçò äõóêïëßáò õðïóôÞñéîçò áðü ôï Åëëçíéêü Ðõñïâïëéêü. Áðü ôï ìåóçìÝñé êáé Ýðåéôá, üìùò, ôï Ðõñïâïëéêü êáôüñèùóå åðéôÝëïõò íá ôá÷èåß êáé íá áíïßîåé ðõñ êáôÜ ôùí ôïõñêéêþí èÝóåùí, ìå áðïôÝëåóìá ï áãþíáò íá ëÜâåé åõíïúêüôåñç åîÝëéîç ãéá ôéò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò. ÌÝ÷ñé ôéò ðñþôåò âñáäéíÝò þñåò ïé 3 Ìåñáñ÷ßåò åß÷áí ðëçóéÜóåé ôçí ôïõñêéêÞ ãñáììÞ êáé åß÷áí åãêáôáóôÞóåé ôìÞìáôá áóöáëåßáò þóôå íá äéáíõêôåñåýóïõí. Ôéò âñáäéíÝò þñåò ï áãþíáò äéáêüðçêå. Ïé Ôïýñêïé êáôåß÷áí áêüìç ôéò êýñéåò ãñáììÝò ÜìõíÜò ôïõò ðñïâÜëëïíôáò óèåíáñÞ áíôßóôáóç. Ç êáôÜóôáóç ãéíüôáí áêüìç äõó÷åñÝóôåñç ëüãù ôçò éó÷õñÞò âñï÷üðôùóçò óôçí ðåñéï÷Þ. Ôçí ßäéá ìÝñá êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôùí åðéèåôéêþí åíåñãåéþí ôùí õðüëïéðùí ìåñáñ÷éþí, ç IV ìåñáñ÷ßá, ìå âÜóç ôéò ïäçãßåò êáé ôç äéáôáãÞ åðé÷åéñÞóåùí ôïõ Ãåíéêïý Óôñáôçãåßïõ Ýëáâå ùò ìïíáäéêü óêïðü ôçí õðåñêÝñáóç ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí óôçí ðåñéï÷Þ ôùí óôåíþí ôïõ Óáñáíôáðüñïõ áðü áñéóôåñÜ êáé ôçí ôá÷åßá ðñïþèçóÞ ôçò ìÝóù ôùí ÷ùñéþí Ëéâáäåñü êáé ÌåôáîÜò óôá ÓÝñâéá, äçëáäÞ óôá íþôá ôùí ôïõñêéêþí ãñáììþí. ÌåôÜ áðü ôá÷åßá åðßèåóç ôïõ III ÔÜãìáôïò ôçò Ìåñáñ÷ßáò ðñïò ôï ÷ùñéü Ëéâáäåñü ïé ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò ðïõ âñßóêïíôáí åêåß áíáãêÜóôçêáí íá ôñáðïýí óå öõãÞ ðñïò ôï ÓáñáíôÜðïñï êáé ôï ÷ùñéü ÌåôáîÜò. Óõíå÷ßæïíôáò, ïé äõíÜìåéò ôïõ III ÔÜãìáôïò áíÝôñåøáí êáé ôéò ôïõñêéêÝò áíôéóôÜóåéò óôï ÷ùñéü ÌåôáîÜò êáé åãêáôáóôÜèçêáí óôá õøþìáôá ãýñù áðü áõôü. Óôç óõíÝ÷åéá ôï III êáé ôï IV ÔÜãìá ôçò Ìåñáñ÷ßáò êéíÞèçêáí óõíäõáóìÝíá ðñïò ôï Ðïëýññá÷ï üðïõ êáé óçìåßùóáí ìåãÜëç åðéôõ÷ßá ìå áðïôÝëåóìá ôçí óýìðôõîç ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí ðñïò ôá ÓôåíÜ Ðüñôáò êáé ôï ÐñïóÞëéï êáé ôïí åîáíáãêáóìü ôïõñêéêÞò öÜëáããáò, ðïõ êéíïýíôáí ðñïò ôïõò ËáæáñÜäåò, óå õðï÷þñçóç ðñïò ôá ÓÝñâéá. Ôï óýíïëï ó÷åäüí ôùí ìïíÜäùí ôçò Ìåñáñ÷ßáò åãêáôáóôÜèçêå óôï Ðïëýññá÷ï, ãéá íá äéáíõêôåñåýóåé, ìéáò êáé ôï óêïôÜäé êáé ç äõíáôÞ âñï÷Þ äåí åðÝôñåðáí ðåñáéôÝñù êéíÞóåéò. ÔìÞìáôá ôçò Ìåñáñ÷ßáò åãêáôáóôÜèçêáí êáé óôï ÷ùñéü ÌåôáîÜò êáèþò êáé êïíôÜ óôï ÐñïóÞëéï êáé óôá ÓôåíÜ Ðüñôáò. Áíôßóôïé÷á, ç V Ìåñáñ÷ßá, ìå ôç âïÞèåéá ôïõ ÁðïóðÜóìáôïò ÃåííÜäç, êéíÞèçêå êáôÜ ôçò éó÷õñÞò èÝóçò ôùí ËáæáñÜäùí. ÐáñÜ ôéò ìåãÜëåò áðþëåéÝò ôïõò êáôÜöåñáí íá áðùèÞóïõí ôïõò Ôïýñêïõò áðü ôçí ðñïùèçìÝíç èÝóç ôïõò óôç Âïããüðåôñá ðñïò ôçí êýñéá áìõíôéêÞ ôïõò ãñáììÞ. Ôï Áðüóðáóìá ÃåííÜäç Ýöôáóå óôïí ÁëéÜêìïíá êáé ðñïóðÜèçóå íá ôïí æåýîåé áëëÜ áêïýãïíôáò ôçí áíôáëëáãÞ ðõñþí óôïõò ËáæáñÜäåò êéíÞèçêå êõêëùôéêÜ êáé áíÜãêáóå ôéò åíáðïìåßíáíôåò ðñïùèçìÝíåò ãñáììÝò ôùí Ôïýñêùí íá õðï÷ùñÞóïõí êáé áõôÝò óôçí êýñéá áìõíôéêÞ ãñáììÞ. Ôç äåýôåñç çìÝñá, ôï ðñùß ôçò 10çò/23çò Ïêôùâñßïõ ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò åôïéìÜ30

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 48-49. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

óôçêáí ãéá ôç óõíÝ÷éóç ôçò åðéèÝóåùò êáôÜ ôïõ Óáñáíôáðüñïõ. Áðü ôï óôñáôüðåäï ôùí Ôïýñêùí, üìùò, äåí ðáñáôçñïýíôáí êáìßá êßíçóç. ÐñÜãìáôé, ïé Ôïýñêïé áíôéëáìâáíüìåíïé ôïí êßíäõíï íá ðåñéêõêëùèïýí êáé íá áé÷ìáëùôéóôïýí ÷Üíïíôáò êÜèå åõêáéñßá äéáöõãÞò êéíÞèçêáí ôç íý÷ôá åêìåôáëëåõüìåíïé ôï óêïôÜäé, ôçí ðõêíÞ âñï÷Þ êáé ôçí ïìß÷ëç. Ç I Ìåñáñ÷ßá êáôÝëáâå ôüôå ôï ýøùìá ÓêïðéÜ, ç II Ìåñáñ÷ßá ðñïùèÞèçêå ìÝóá óôç óôåíùðü êáé ç III Ìåñáñ÷ßá êáôÝëáâå ôï ÓáñáíôÜðïñï êáé ôá õøþìáôá âüñåéá áðü áõôü. Áêïëïýèçóå êáôáäßùîç ôùí ôïõñêéêþí óôñáôåõìÜôùí. Ïé äõíÜìåéò ôçò IV Ìåñáñ÷ßáò óõíÝ÷éóáí ôçí ðñïÝëáóÞ ôïõò áíáôñÝðïíôáò ôéò áíôéóôÜóåéò ôùí Ôïýñêùí ðïõ óõíáíôïýóáí óôçí ðïñåßá ôïõò êáé óõëëáìâÜíïíôáò ðïëëïýò áé÷ìáëþôïõò. Óôéò 16:00, ôá ðñþôá ôìÞìáôá åéóÞëèáí óôá ÓÝñâéá êáé êáôÝëáâáí ôá ãýñù õøþìáôá êáèþò êáé ôç ãÝöõñá ôïõ ÁëéÜêìïíá óôçí ïäü ÓÝñâéá-ÊïæÜíç, ôçí ïðïßá êáé âñÞêáí Üèéêôç. ÌåôÜ áðü ôçí êáôÜëçøç ôùí óôñáôçãéêþí èÝóåùí êáé ôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí Óåñâßùí, ç VII Ìåñáñ÷ßá äéåôÜ÷èç íá êéíçèåß ðñïò ôá ÓôåíÜ ÐÝôñáò ãéá íá åîáóöáëßóåé ôçí êÜëõøç ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí áðü ôçí êáôåýèõíóç ôçò Êáôåñßíçò. ÊáôÜ ôç ìÜ÷ç 182 íåêñïß (18 áîéùìáôéêïß êáé 164 ïðëßôåò) êáé 995 ôñáõìáôßåò (30 áîéùìáôéêïß êáé 965 ïðëßôåò), ðüôéóáí ìå ôï áßìá ôïõò ôá åëëçíéêÜ ÷þìáôá. Óôéò áðþëåéåò äåí Ý÷ïõí óõìðåñéëçöèåß åêåßíåò ôïõ 1ïõ ÓõíôÜãìáôïò Ðåæéêïý ôçò I Ìåñáñ÷ßáò31. Ïé áðþëåéåò ôùí Ôïýñêùí óå íåêñïýò, ôñáõìáôßåò êáé áé÷ìáëþôïõò Þôáí áñêåôÜ óïâáñÝò, åíþ ðåñéÞëèáí óôï íéêçôÞ Åëëçíéêü Óôñáôü 22 ðõñïâüëá, ðïëëÜ ï÷Þìáôá êáé Üöèïíï ðïëåìéêü õëéêü. Ãéá ôç íßêç ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí óôç ìÜ÷ç ôïõ Óáñáíôáðüñïõ, ï Áñ÷çãüò Óôñáôïý Èåóóáëßáò áðçýèõíå ðñïò ôéò ìïíÜäåò óõã÷áñçôÞñéá äéáôáãÞ, ôïíßæïíôáò ôçí éäéáßôåñç óçìáóßá ôçò óõãêåêñéìÝíçò ìÜ÷çò. ¸ôóé, ìåôÜ áðü äéÞìåñï óêëçñü áãþíá Ýëçîå ç ìÜ÷ç ôïõ Óáñáíôáðüñïõ. Ç ôá÷åßá êáé íéêçöüñá Ýêâáóç ôçò ìÜ÷çò áõôÞò, åîýøùóå óçìáíôéêÜ ôï çèéêü ôùí áíäñþí êáé Üíïéîå ôéò ðýëåò ãéá ôçí ðáñáðÝñá ðñïÝëáóç ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý êáé ôçí áðåëåõèÝñùóç ôçò ÄõôéêÞò êáé ÊåíôñéêÞò Ìáêåäïíßáò32.

Ç ÌÁ ×Ç ÓÔÁ ÃÉÁÍ ÍÉ ÔÓÁ ÌåôÜ ôçí Þôôá ôïõò óôï ÓáñáíôÜðïñï ïé ïèùìáíéêÝò äõíÜìåéò óõìðôý÷èçêáí óôçí ÐôïëåìáÀäá êáé ôç ÂÝñïéá. Ç ÅëëçíéêÞ ÊõâÝñíçóç åíäéáöåñüôáí ãéá ôçí üóï ôï äõíáôüí ôá÷ýôåñç êáôÜëçøç ôçò Èåóóáëïíßêçò þóôå íá ðñïëÜâïõí ôçí êáôÜëçøÞ ôçò áðü ôïõò Âïýëãáñïõò ïé ïðïßïé åíäéáöÝñïíôáí åðßóçò ãéá ôçí ðüëç. Ôï ãåíéêü Óôñáôçãåßï ëïéðüí äéÝôáîå ôç ÓôñáôéÜ Èåóóáëßáò íá êáôåõèõíèåß áíáôïëéêÜ33. Ç VII Ìåñáñ÷ßá óôéò 15/28 Ïêôùâñßïõ êáôåõèõíüìåíç ðñïò ôçí Êáôåñßíç âëÞèçêå áéöíéäéáóôéêÜ áðü å÷èñéêÜ ðõñÜ êáé áíôåðéôÝèçêå õðï÷ñåþíïíôáò ôïõò Ôïýñêïõò íá õðï÷ùñÞóïõí ðñïò ôçí ðüëç. Ôçí åðïìÝíç, 16/29 Ïêôùâñßïõ, ç VII Ìåñáñ÷ßá, åðáíáëáìâÜíïíôáò ôçí åðéèåôéêÞ ôçò åíÝñãåéá, åéóÞëèå óôçí ðüëç óôéò 07:30 ÷ùñßò, üìùò, íá óõíáíôÞóåé êáìßá áíôßóôáóç áöïý ïé Ôïýñêïé åß÷áí áðïóõñèåß êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò íý÷ôáò. ¸ôóé, áðåëåõèåñþèçêå ç ðüëç ôçò Êáôåñßíçò, ìå ôï ôßìçìá, üìùò, 2 íåêñþí

31 32 33

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï åëëçíéêüò óôñáôüò, ôüì.Á’, óåë. 60. Ìïó÷Üêçò Ã., ÌÜ÷ç Óáñáíôáðüñïõ, óåë. 43-51. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 59.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

áîéùìáôéêþí êáé 19 ôñáõìáôéþí (3 áîéùìáôéêïß êáé 16 ïðëßôåò) ðïõ Ýðåóáí óôï ðåäßï ôçò ìÜ÷çò óôéò 15/28 Ïêôùâñßïõ34. Ç åíçìÝñùóç ôïõ Ãåíéêïý Óôñáôçãåßïõ ãéá ôéò ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò óôçí åõñýôåñç ðåñéï÷Þ ôùí Ãéáííéôóþí Þôáí ðïëý åëëéðÞò ìå áðïôÝëåóìá ç ðñïÝëáóç ôçò ÓôñáôéÜò Èåóóáëßáò ðñïò ÃéáííéôóÜ, óôéò 19 Ïêôùâñßïõ/1 Íïåìâñßïõ, íá èåùñçèåß üôé èá åðéôåõ÷èåß ÷ùñßò êáìßá óïâáñÞ åìðëïêÞ ìå ôá å÷èñéêÜ óôñáôåýìáôá. Ôï Óôñáôçãåßï ðßóôåõå üôé ïé ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò èá áìýíïíôáí óôçí ðåñéï÷Þ ôïõ Áîéïý ðïôáìïý. Óôéò 18/31 Ïêôùâñßïõ, ëïéðüí, ôï Ãåíéêü Óôñáôçãåßï åîÝäùóå äéáôáãÞ ãéá ðñïÝëáóç ôïõ üãêïõ ôçò ÓôñáôéÜò Èåóóáëßáò ðñïò ôïí Áîéü ìÝóù ôçò åäáöéêÞò æþíçò âüñåéá ôçò ëßìíçò ôùí Ãéáííéôóþí. Óôá íüôéá ôçò ëßìíçò äéÝèåóå ôçí VII Ìåñáñ÷ßá, ôï Áðüóðáóìá Åõæþíùí êáé ôçí Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý ãéá ôçí êÜëõøç ôçò äåîéÜò ðëåõñÜò ôçò êáé ôçò ÂÝñïéáò áðü ôçí êáôåýèõíóç ôïõ Ëïõäßá. Ç âåâáéüôçôá üôé óôá âüñåéá ôçò ëßìíçò äåí õðÜñ÷åé å÷èñüò Þôáí ôüóï åäñáéùìÝíç, þóôå ùò Ýäñá ôïõ Óôñáôçãåßïõ ïñßæïíôáí, áðü ôï ìåóçìÝñé ôçò åðïìÝíçò êéüëáò, ôá ÃéáííéôóÜ. ÅðïìÝíùò, ç ìÜ÷ç ôùí Ãéáííéôóþí ìðïñåß íá ÷áñáêôçñéóôåß ùò ìÜ÷ç ìç áíáìåíüìåíç. Ç áìõíôéêÞ ôïðïèåóßá ôùí Ãéáííéôóþí åðéëÝ÷èçêå áðü ôïõò Ôïýñêïõò ãéá íá åìðïäßóïõí ôçí ðñïÝëáóç ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí ðñïò ôç Èåóóáëïíßêç, ðñïâÜëëïíôáò óôáèåñÞ Üìõíá. Ç èÝóç áõôÞ ðñïóÝäéäå ðïëëÜ ðëåïíåêôÞìáôá óôïõò Ôïýñêïõò ëüãù ôïõ áíïéêôïý ðåäßïõ âïëÞò ðïõ ðñïóöÝñåé ãéá ôá áìõíôéêÜ ðõñÜ, ôçí êÜëõøç áðü ôï üñïò ÐÜéêï, ôç äõíáôüôçôá õðåñÜóðéóçò ìå ìéêñÝò äõíÜìåéò êáé ôçí ýðáñîç óôá ìåôüðéóèåí (áíáôïëéêÜ) ðáñÜëëçëùí áíôåñåéóìÜôùí ðïõ åîõðçñåôïýí ôçí åýêïëç êÜëõøç êáé êßíçóç ôùí åöåäñåéþí35. Ïé äõíÜìåéò ôùí ÅëëÞíùí áðïôåëïýíôáí áðü ôçí I, ôçí II, ôçí III, ôçí IV êáé ôçí VI Ìåñáñ÷ßá, 1 Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý êáé 4 ÔÜãìáôá Åõæþíùí ïé ïðïßåò êáëýðôïíôáí áðü ôá áñéóôåñÜ áðü ôçí V Ìåñáñ÷ßá êáé áðü ôá äåîéÜ áðü ôçí VII Ìåñáñ÷ßá ç ïðïßá ìåôÜ ôçí êáôÜëçøç ôçò Êáôåñßíçò ðñïùèÞèçêå ìå áõôü ôï óêïðü. Áíôßóôïé÷á, ïé ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò õðïëïãßæïíôáí óå 25.000 Üíôñåò ðåñßðïõ, ðïõ õðïóôçñßæïíôáí áðü 24-30 ðõñïâüëá36. Ôï ðñùß ôçò 19çò Ïêôùâñßïõ/1çò Íïåìâñßïõ ôïõ 1912 Üñ÷éóå ç ðñïÝëáóç ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí ðñïò ôá áíáôïëéêÜ. Ïé åëëçíéêÝò Ìåñáñ÷ßåò (II, III, IV êáé VI Ìåñáñ÷ßá) óõãêñïýóôçêáí êáôÜ ìÝôùðï ìå ôéò ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò. Ç ìÜ÷ç Þôáí ìç áíáìåíüìåíç ãéá ôïí Åëëçíéêü Óôñáôü óå áíôßèåóç ìå ôïí áíôßóôïé÷ï ôïõñêéêü ï ïðïßïò Þôáí êáëÜ ïñãáíùìÝíïò. Ðáñüëá áõôÜ ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò êáôÜöåñáí íá êÜìøïõí ãñÞãïñá ôçí áíôßóôáóç ôïõ å÷èñïý êáé íá ôïí áíáãêÜóïõí íá óõìðôõ÷èåß ðñïò ôá ÃéáííéôóÜ, áíáôñÝðïíôáò ôá å÷èñéêÜ ôìÞìáôá êáé áðïêñïýïíôáò ôéò å÷èñéêÝò áíôåðéèÝóåéò. ÊáôÜ ôç íý÷ôá ïé Ìåñáñ÷ßåò äéÝêïøáí ôïí áãþíá êáé äéáíõêôÝñåõóáí óôéò èÝóåéò ðïõ åß÷áí êáôáëÜâåé, ìå óêïðü íá óõíå÷ßóïõí ôçí åðßèåóç ôçí åðïìÝíç. Óôéò 20 Ïêôùâñßïõ/2 Íïåìâñßïõ ç åðßèåóç ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí õðÞñîå óöïäñÞ. Ç VI Ìåñáñ÷ßá åðéôÝèçêå êáé áé÷ìáëþôéóå ôìÞìáôá ôïõ å÷èñéêïý ðõñïâïëéêïý êáôáëáìâÜíïíôáò ôï íåêñïôáöåßï ôçò ðüëçò ôùí Ãéáííéôóþí êáé ïé õðüëïéðåò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò ðñïùèÞèçêáí ðñïò ôçí ðüëç ôùí Ãéáííéôóþí. Ç êáôÜëçøç ôïõ íåêñïôáöåßïõ áðü ôçí VI Ìåñáñ÷ßá êáé ç ðñïÝëáóç ôïõ 9ïõ ÔÜãìáôïò Åõæþíùí óôá áíáôïëéêÜ ôùí Ãéáííéôóþí åß÷å áðïöáóéóôéêÜ áðïôåëÝóìáôá. Ïé Ôïýñêïé ìðñïóôÜ óôïí êßíäõíï íá ðëåõñïêïðçèïýí Üñ÷éóáí ãåíéêÞ óýìðôõîç. Ç II êáé ç VI Ìåñáñ÷ßá, ôüôå, åðéôÝèçêáí óöïäñÜ

34 35 36

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï åëëçíéêüò óôñáôüò, ôüì.Á’, óåë. 72, 76. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 59-63. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï åëëçíéêüò óôñáôüò, ôüì.Á’, óåë. 85.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

åíáíôßïí ôïõ å÷èñéêïý ìåôþðïõ êáé óôéò 11:00 ðåñßðïõ åéóÞëèáí óôá ÃéáííéôóÜ êáé áé÷ìáëþôéóáí ôïí å÷èñéêü Ëü÷ï. Ôá å÷èñéêÜ óôñáôåýìáôá õðï÷þñçóáí Üôáêôá ðñïò ôïí Áîéü ðïôáìü êáé ðÝñá áðü áõôüí. Ç åðéôõ÷ßá áõôÞ óôïß÷éóå óôïõò ¸ëëçíåò 188 íåêñïýò (10 Áîéùìáôéêïß êáé 178 Ïðëßôåò) êáé 785 ôñáõìáôßåò (29 Áîéùìáôéêïß êáé 756 Ïðëßôåò). Ç íßêç óôç ìÜ÷ç óôá ÃéáííéôóÜ åß÷å áðïöáóéóôéêÞ óçìáóßá ôüóï ãéá ôçí ôüíùóç ôïõ çèéêïý ôùí äõíÜìåþí ìáò, üóï êáé ãéá ôç óõíÝ÷éóç ôùí åðé÷åéñÞóåùí. ×áñáêôçñéóôéêü åßíáé Üëëùóôå üôé ìüëéò 6 çìÝñåò ìåôÜ ôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí Ãéáííéôóþí, ç ÓôñáôéÜ Èåóóáëßáò ðïõ äéÜâçêå ôïí Áîéü êáé ðñï÷þñçóå ÷ùñßò íá óõíáíôÞóåé êáìßá áíôßóôáóç ðñïò ôç Èåóóáëïíßêç, ìðÞêå óôçí ðüëç ôçí 17:00 ôçò 26çò Ïêôùâñßïõ/8çò Íïåìâñßïõ üðïõ ï ×áóÜí Ôáîßí ðáóÜò ðáñáäüèçêå, áöÞíïíôÜò ôçí óôá ÷Ýñéá ôùí ÅëëÞíùí, ðáñáäßäïíôáò ôáõôü÷ñïíá 1.000 áîéùìáôéêïýò, 25.000 ïðëßôåò, 70 ðõñïâüëá êáé 30 ðïëõâüëá. ÐáñÜëëçëá ìå ôéò åðé÷åéñÞóåéò óôá ÃéáííéôóÜ, ç V Ìåñáñ÷ßá åß÷å óôï ìåôáîý öôÜóåé óôçí ðåñéï÷Þ ôïõ Áìýíôáéïõ ìå ôçí ðñïïðôéêÞ íá óõíå÷ßóåé ôçí ðñïÝëáóÞ ôçò ðñïò ôï ÌïíáóôÞñé. Ôï âñÜäõ ôçò 23çò Ïêôùâñßïõ/5çò Íïåìâñßïõ ðñïò 24çò Ïêôùâñßïõ/6çò Íïåìâñßïõ, üìùò, äÝ÷èçêå áéöíéäéáóôéêÞ åðßèåóç áðü ìéêñü å÷èñéêü ôìÞìá õðü ôç äéïßêçóç ôïõ Õðïëï÷áãïý ÅóÜô. Áêïëïýèçóå ðáíéêüò êáé ç V Ìåñáñ÷ßá áíáãêÜóôçêå íá õðï÷ùñÞóåé ðñïò ôï íüôï. Ïé Ôïýñêïé, üìùò, äå óõíÝ÷éóáí ôçí êáôáäßùîç íïôéüôåñá ôïõ Áìýíôáéïõ ðáñÜ áðïóýñèçêáí ãéá íá áíôéìåôùðßóïõí ôïõò ÓÝñâïõò ðïõ êáôÝâáéíáí áðü ôï âïññÜ. ÅîáéñïõìÝíïõ ôïõ áéöíéäéáóìïý áõôïý, ç ÓôñáôéÜ Èåóóáëßáò ðÝôõ÷å, ëïéðüí, óçìáíôéêÝò êáé ðïëëÝò íßêåò ïé ïðïßåò óõíå÷ßóôçêáí ìå ôçí áðåëåõèÝñùóç ôçò Åëåõèåñïýðïëçò, ôçò Öëþñéíáò, ôçò ÊáóôïñéÜò êáé ôçò ÊïñõôóÜò37.

Ç ÌÁ ×Ç ÌÐÉ ÆÁ ÍÉ ÏÕ-ÉÙ ÁÍ ÍÉ ÍÙÍ ÐáñÜëëçëá ìå ôï Óôñáôü Èåóóáëßáò, ï Óôñáôüò Çðåßñïõ åß÷å ùò áðïóôïëÞ ôçí ðáñáêþëõóç ïðïéáóäÞðïôå ðáñÜâáóçò ôçò ìåèïñßïõ ìåôáîý Ìåôóüâïõ, ¢ñôáò êáé Áìâñáêéêïý êüëðïõ. Ôï ðëÜíï ðåñéåëÜìâáíå ôçí åîáóöÜëéóç ìå ìéêñÝò äõíÜìåéò ôùí ðëÝïí áðåéëïõìÝíùí äéáâÜóåùí âüñåéá ôçò ¢ñôáò, ôç äéÜâáóç ôïõ ÁñÜ÷èïõ êáé ôçí êáôÜëçøç ôçò ïñåéíÞò ðåñéï÷Þò Îçñïâïýíé ãéá ôïí Ýëåã÷ï ôùí äýï êïéëÜäùí ðïõ âñßóêïíôáí åêáôÝñùèåí ôïõ ÁñÜ÷èïõ êáé ôïõ Ëïýñïõ. Óôéò 5/18 Ïêôùâñßïõ ï Óôñáôüò Çðåßñïõ äéÜâçêå ôïí ¢ñá÷èï êáé ìÝ÷ñé ôéò 9/22 Ïêôùâñßïõ êáôáëÞöèçêå áðü ôéò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò ôï Ãñßìðïâï êáé óôéò 20 Ïêôùâñßïõ/2 Íïåìâñßïõ êáôáëÞöèçêå ç ÐñÝâåæá ðïõ áðïôÝëåóå êáé ôçí êýñéá âÜóç áíåöïäéáóìïý áðü åêåßíç ôç óôéãìÞ êáé ìåôÜ. Áðü ôéò 20 Ýùò ôéò 28 Ïêôùâñßïõ/2 Ýùò 10 Íïåìâñßïõ ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÜöåñáí ôçí åêäßùîç ôùí ôïõñêéêþí óôñáôåõìÜôùí áðü ôá ÐÝíôå ÐçãÜäéá áëëÜ óôç óõíÝ÷åéá ïé äñáóôçñéüôçôåò áíáêüðçêáí ëüãù êáé ôùí ãåãïíüôùí ôçò õðï÷þñçóçò ôçò V Ìåñáñ÷ßáò. Óôéò 20 Íïåìâñßïõ/3 Äåêåìâñßïõ, óôÜëèçêå äéáôáãÞ óôï Óôñáôü Çðåßñïõ ðïõ êáèüñéæå üôé åíüøåé ôçò åðéêåßìåíçò áíáêù÷Þò, õðÝñôáôï êáèÞêïí Þôáí ç üóï ôï äõíáôüí ôá÷ýôåñç êáôÜëçøç ôùí Éùáííßíùí áðü ôïí Åëëçíéêü Óôñáôü. ÌåôÜ ôçí êáôÜëçøç ôïõ ïñïðåäßïõ ôçò ÁåôïññÜ÷çò áðü ôïí Åëëçíéêü Óôñáôü, ïé å÷èñïß áíáãêÜóôçêáí óôéò 20 Íïåìâñßïõ/3 Äåêåìâñßïõ óå õðï÷þñçóç ðñïò ôçí ï÷õñùìÝíç èÝóç ôùí Éùáííßíùí

37 Óôéò 27 Ïêôùâñßïõ/9 Íïåìâñßïõ áðåëåõèåñþíåôáé ç Åëåõèåñïýðïëç, óôéò 7/20 Íïåìâñßïõ áðåëåõèåñþíåôáé ç Öëþñéíá, óôéò 11/24 Íïåìâñßïõ áðåëåõèåñþíåôáé ç ÊáóôïñéÜ êáé óôéò 7/20 Äåêåìâñßïõ áðåëåõèåñþíåôáé ç ÊïñõôóÜ.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

åãêáôáëåßðïíôáò ìåãÜëåò ðïóüôçôåò ðïëåìéêïý õëéêïý. Áðü ôéò 15/28 Äåêåìâñßïõ Üñ÷éóå íá êáôáöèÜíåé ç IV Ìåñáñ÷ßá êáé ôéò ðñþôåò çìÝñåò ôïõ Éáíïõáñßïõ ç ÓôñáôéÜ Çðåßñïõ åíéó÷ýèçêå áðü ôéò äõíÜìåéò ôçò VI Ìåñáñ÷ßáò. Óôéò 7/20 Éáíïõáñßïõ äéåôÜ÷èç êáôÜ ìÝôùðï åðßèåóç ç ïðïßá äåí ðÝôõ÷å ôï óêïðü ôçò êáé ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá áíáóôÜëèçêáí ãéá ôçí ðñïðáñáóêåõÞ ôçò ôåëéêÞò åðßèåóçò. Óôéò 17/30 Éáíïõáñßïõ ï Áñ÷éóôñÜôçãïò ôçò ÓôñáôéÜò Çðåßñïõ æÞôçóå, ìå ðñïóùðéêÞ åðéóôïëÞ ðñïò ôïí ÅóÜô ÐáóÜ, ôçí ðáñÜäïóç ôùí Éùáííßíùí þóôå íá áðïöåõ÷èåß áéìáôï÷õóßá, äåäïìÝíïõ üôé ç ÏèùìáíéêÞ ÊõâÝñíçóç óôéò åéñçíåõôéêÝò äéáðñáãìáôåýóåéò óôï Ëïíäßíï åß÷å ðáñáéôçèåß áðü ôá åäÜöç ðïõ õðåñáóðéæüôáí ï ÅóÜô. Ïé Ôïýñêïé áñíÞèçêáí ôçí ðáñÜäïóç óôéò 19 Éáíïõáñßïõ/1 Öåâñïõáñßïõ êáé Ýôóé ï ¸ëëçíáò Áñ÷éóôñÜôçãïò åíÝôåéíå ôéò ðñïóðÜèåéåò ãéá ôçí üóï ôï äõíáôüí êáëýôåñç ðñïðáñáóêåõÞ ôïõ åëëçíéêïý óôñáôïý ìå óêïðü ôçí ôåëéêÞ åðßèåóç êáé ôçí Üëùóç ôçò ï÷õñÞò ôïðïèåóßáò ôùí Éùáííßíùí. Ç ôïðïèåóßá ôùí Éùáííßíùí áðïôåëïýóå ðïëý éó÷õñÞ áìõíôéêÞ èÝóç ìéáò êáé åðñüêåéôï ãéá ï÷õñùìÝíç ôïðïèåóßá ðïõ åß÷å ìåëåôçèåß êáé åí óõíå÷åßá âåëôéùèåß óôá áóèåíÞ ôçò óçìåßá, âÜóåé ôçò ðåßñáò ðïõ åß÷å áðïêôçèåß êáôÜ ôéò åðáíåéëçììÝíåò åðéèÝóåéò ôùí åëëçíéêþí ôìçìÜôùí. Ç ìïñöÞ ôçò ï÷ýñùóçò ðáñïõóßáæå ìßá åêôåôáìÝíç ðåñéöåñåéáêÞ ïñãÜíùóç ðïõ áðåß÷å 8-10 ÷éëéüìåôñá áðü ôá ÉùÜííéíá êáé óôçñéæüôáí ðñïò âïññÜ óôá õøþìáôá Ãáñäßêé-Ðáëéüêáóôñï, ðñïò ôá áíáôïëéêÜ óôç ãñáììÞ ôïõ üñïõò ÌéôóéêÝëé, ðñïò Äýóç óôá õøþìáôá Óáäïâßôóáò, Äïõñïýôçò, ÌåãÜëçò Ôóïýêáò, Áãßïõ ÓÜââá, Áãßïõ ÍéêïëÜïõ êáé ÌáíùëéÜóáò êáé ôÝëïò ðñïò ôá Íüôéá ç ï÷ýñùóç óôçñéæüôáí óôïí ïñåéíü üãêï ðïõ õøùíüôáí ðÜíù áðü ôï ÌðéæÜíé. Óå üëá ó÷åäüí ôá õøþìáôá õðÞñ÷áí ìüíéìá ðõñïâïëåßá êáé óõñìáôïðëÝãìáôá. Åðßóçò, óôçí ôïðïèåóßá õðÞñ÷å ôçëåöùíéêü äßêôõï êáé ïäïß áíåöïäéáóìïý óõíèÝôïíôáò Ýôóé ìßá óôáèåñÞ êáé áðüëõôá ï÷õñùìÝíç ôïðïèåóßá êáé êáèéóôþíôáò ôçí áðáãïñåõôéêÞ óå ïðïéáäÞðïôå åðéèåôéêÞ åíÝñãåéá. Ôï óýíïëï ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí áíåñ÷üôáí óå 51 ÔÜãìáôá ðåæéêïý, 33 Äéìïéñßåò ðõñïâüëùí, 14 ÐåäéíÝò Ðõñïâïëáñ÷ßåò, 2 Âáñåßåò, 3 ºëåò Éððéêïý êáé 3 Çìéëáñ÷ßåò, 23 ÔÜãìáôá êáé 6 ÏñåâáôéêÝò Ðõñïâïëáñ÷ßåò. Áíôßóôïé÷á, ïé ðëçñïöïñßåò ãéá ôïí Ïèùìáíéêü Óôñáôü õðïëüãéæáí ôï óýíïëü ôïõ óå 27.500 ðåñßðïõ ôõöÝêéá êáé 83 ðõñïâüëá. Ôï ó÷Ýäéï åíÝñãåéáò ôùí ÅëëÞíùí ðñïÝâëåðå éó÷õñÞ áéöíéäéáóôéêÞ åðßèåóç óôéò 20 Öåâñïõáñßïõ/4 Ìáñôßïõ ìå óêïðü ôçí ôá÷åßá êáôÜëçøç ôùí óôñáôçãéêþí õøùìÜôùí ôçò ðåñéï÷Þò. Óôç óõíÝ÷åéá èá áêïëïõèïýóå äéåßóäõóç ìÝ÷ñé ôçí ðåäéÜäá ðïõ åêôåéíüôáí óôá íþôá ôïõ Ìðéæáíßïõ. Óôü÷ïò Þôáí ç õðåñêÝñáóç ôçò ï÷õñùìÝíçò áõôÞò ôïðïèåóßáò áðü ôá äõôéêÜ êáé ç êáôÜëçøç ôùí Éùáííßíùí. Ïé Ôïýñêïé áðü ôçí ðëåõñÜ ôïõò óêüðåõáí óôç óôáèåñÞ Üìõíá êõñßùò óôá õøþìáôá ôïõ Ìðéæáíßïõ êáé ôçò Êáóôñßôóáò. ÊáôÜ ôçí ðñþôç çìÝñá, ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êéíÞèçêáí ìå ìåãÜëç óöïäñüôçôá êáé óçìåßùóáí ðïëëÝò åðéôõ÷ßåò. ÓõãêåêñéìÝíá, êáôÜöåñáí íá êáôáëÜâïõí ôá ðåñéóóüôåñá áðü ôá óôñáôçãéêÜ õøþìáôá ðïõ ðñïÝâëåðå ôï ó÷Ýäéï åðßèåóçò êáé íá åãêáôáóôÞóïõí ðñïöõëáêÝò. Ôï ðõñïâïëéêü ôçò ÓôñáôéÜò Ýâáëå üëç ôçí çìÝñá êáôÜ ôçò ôïðïèåóßáò ôïõ ï÷õñïý ôïõ Ìðéæáíßïõ êáé ðáñüëï ðïõ ôï ï÷õñü öáéíüôáí íá ðáñáìÝíåé áêüìç áóöáëÝò ôï å÷èñéêü ðõñïâïëéêü åß÷å óéãÞóåé38. Ôï 1ï Óýíôáãìá Åõæþíùí ðÝôõ÷å íá äéåéóäýóåé óôï åóùôåñéêü ôùí å÷èñéêþí äõíÜìåùí ìÝ÷ñé ôéò ðáñõöÝò ôùí Éùáííßíùí. Ôï ãåãïíüò áõôü óõíÝâáëëå óôçí áðüöáóç ôïõ ÅóóÜô ÐáóÜ íá ìçí áíáìåßíåé ôï ôåëåéùôéêü ÷ôýðçìá êáé íá áðïöýãåé ðáñáðÝñá Üóêïðç êáôáóôñïöÞ ôùí äõíÜìåùí ôïõ. Áðåõèýíèçêå ëïéðüí óôïõò Ðñüîåíïõò ôùí ÌåãÜëùí ÄõíÜìåùí ãéá íá ìåóïëáâÞóïõí ãéá ôçí ðáñÜäïóç ôçò ðüëçò ôùí Éùáííßíùí. Óôéò 23: 00 ëïéðüí äýï Ôïýñêïé áîéùìáôéêïß Ýöôáóáí óôéò ðáñõöÝò ôï 9ïõ ÔÜãìáôïò Åõæþíùí 20

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ìåôáöÝñïíôáò ôçí ðñüôáóç ãéá ôçí ðáñÜäïóç. Ï ÔáãìáôÜñ÷çò Âåëéóóáñßïõ ïäÞãçóå ôçí ôïõñêéêÞ áíôéðñïóùðåßá óôï Ãåíéêü Óôñáôçãåßï üðïõ êáé ìåôÜ áðü óýíôïìç óõæÞôçóç åðéôåý÷èçêå óõìöùíßá. Ôï ðñùß ôçò 21çò Öåâñïõáñßïõ/5çò Ìáñôßïõ, ëïéðüí, ôï Óýíôáãìá Éððéêïý åéóÞëèå óôçí ðüëç êáé õðïãñÜöçêå ôï ðñùôüêïëëï ðáñáäüóåùò, óýìöùíá ìå ôï ïðïßï ðáñáäßäïíôáí óôçí ÅëëÜäá ç ðüëç ôùí Éùáííßíùí êáé üëïò ï óôñáôüò ôùí Ôïýñêùí óôá ÉùÜííéíá. Ï Áñ÷éóôñÜôçãïò åéóÞëèå åðéóÞìùò óôçí ðüëç ôçí åðïìÝíç, 22 Öåâñïõáñßïõ/6 Ìáñôßïõ, êÜôù áðü ôéò åíèïõóéþäåéò åêäçëþóåéò ôùí êáôïßêùí39. Ïé á ðþ ëåéåò ôùí Åë ëÞ íùí óôçí ðñï óðÜ èåéá ãéá ôçí á ðå ëåõ èÝ ñùóç ôçò ðü ëçò ôùí Éù áí íß íùí á íÞë èáí óå 5 Á îéù ìá ôéêïýò êáé 264 ï ðëß ôåò (ïé áðþëåéåò áõôÝò áöïñïýí ôéò 3 åëëçíéêÝò öÜëáããåò)40. Ç áðåëåõèÝñùóç ôùí Éùáííßíùí Ýèåóå ôÝñìá óôç ÷ñïíßæïõóá åêêñåìÞ õðüèåóç ôùí åðé÷åéñÞóåùí óôçí ¹ðåéñï êáé ôáõôü÷ñïíá åîýøùóå áêüìç ðåñéóóüôåñï ôï ãüçôñï ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý áðÝíáíôé ôùí Âáëêáíéêþí ÓõììÜ÷ùí êáé ôùí ÌåãÜëùí ÄõíÜìåùí ôçò Åõñþðçò41.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ Ç Ôïõñêßá áðü ôéò 4/17 Íïåìâñßïõ 1912 åß÷å æçôÞóåé áðü ôéò ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò íá ìåóïëáâÞóïõí ãéá ôçí êáôÜðáõóç ôùí å÷èñïðñáîéþí, êáèþò ïé Þôôåò ôïõ óôñáôïý ôçò äéáäÝ÷ïíôáí ç ìßá ôçí Üëëç. Ðñéí áðü ôçí ìåóïëÜâçóç áõôÞ, ç Âïõëãáñßá åîïõóéïäïôçìÝíç êáé áðü ôç Óåñâßá êáé áðü ôï Ìáõñïâïýíéï õðÝãñáøå áíáêù÷Þ óôéò 20 Íïåìâñßïõ/3 Äåêåìâñßïõ. Ç åëëçíéêÞ êõâÝñíçóç äéá÷þñéóå ôç èÝóç ôçò ìå áíáêïéíùèÝí ôçò åðïìÝíçò ìéáò êáé ï áãþíáò óôçí ¹ðåéñï ãéá ôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí Éùáííßíùí óõíå÷éæüôáí. Ðáñüëá áõôÜ Ýóôåéëå áíôéðñïóùðåßá óôçí åéñçíåõôéêÞ äéÜóêåøç ðïõ êáíïíßóôçêå óôï Ëïíäßíï óôéò 3/16 Äåêåìâñßïõ 1912. Ïé óïâáñÝò äõó÷Ýñåéåò ðïõ ðñïÝêõøáí áðü ôéò ðñþôåò çìÝñåò, ïäçãïýóáí óå íáõÜãéï, êáèþò ïé Ôïýñêïé Þôáí áìåôáêßíçôïé óå óïâáñÜ óçìåßá, áëëÜ êáé åîáéôßáò ôùí äéáöïñþí ôùí óõììÜ÷ùí. Ôç âáóéêÞ äéáöïñÜ áðïôåëïýóáí ôá íçóéÜ ôïõ Áéãáßïõ êáé ç ÊñÞôç, ôá ïðïßá ïé Ôïýñêïé äåí Þèåëáí íá ðáñáäþóïõí. Óôéò 4/17 Éáíïõáñßïõ 1913, üìùò, ïé ÄõíÜìåéò êáôüñèùóáí íá óõãêåñÜóïõí ôéò áíôéôéèÝìåíåò ðëåõñÝò êáé íá ðåßóïõí ôçí ôïõñêéêÞ áíôéðñïóùðåßá íá õðïãñÜøåé ôçí ðñïêáôáñêôéêÞ óõíèÞêç åéñÞíçò ç ïðïßá, üìùò, ìåôÜ áðü ðñáîéêüðçìá óôçí Ôïõñêßá ìáôáéþèçêå êáé ïé å÷èñïðñáîßåò óõíå÷ßóôçêáí. Óôéò 17/30 ÌáÀïõ 1913, õðïãñÜöçêå, ôåëéêÜ, óôï Ëïíäßíï, ç ïñéóôéêÞ óõíèÞêç óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ç Ôïõñêßá ðáñáéôïýíôáí áðü ôçí ÊñÞôç êáé åìðéóôåõüôáí óôçí êñßóç ôùí ÌåãÜëùí ÄõíÜìåùí ôçí áðüöáóç ãéá ôï ìÝëëïí ôùí íçóéþí ôïõ Áéãáßïõ. Ç óõíèÞêç áõôÞ äçìïóéåýèçêå, áëëÜ äåí êõñþèçêå åîáéôßáò ôïõ Â’ Âáëêáíéêïý ÐïëÝìïõ ðïõ îÝóðáóå42. Ïé óõíïëéêÝò áðþëåéåò ôùí ÅëëÞíùí êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ Á’ Âáëêáíéêïý ÐïëÝìïõ áíÞëèáí óå 2.374 íåêñïýò (143 áîéùìáôéêïß êáé 2.231 ïðëßôåò) êáé 11.265 ôñáõìáôßåò (2.231 áîéùìáôéêïß êáé 9.034 ïðëßôåò)43.

38 39 40 41 42 43

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 88-102. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Âáëêáíéêþí, óåë. 179. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 101. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Âáëêáíéêþí, óåë. 180. ÓöõñïÝñáò Â., Âáëêáíéêïß, óåë. 215. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Âáëêáíéêþí, óåë. 265. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 2 ï É ÓÔÏ ÑÉ ÊÇ ÐÅ ÑÉÏ ÄÏÓ: Â’ ÂÁË ÊÁ ÍÉ ÊÏÓ ÐÏ ËÅ ÌÏÓ (1913) Á ÍÔÉ ÐÁ ËÏÉ: ÓÕÌ ÌÁ ×ÉÁ ÅË ËÁ ÄÁÓ, ÓÅÑ ÂÉÁÓ - ÂÏÕË ÃÁ ÑÉÁ ÌÁ ×Ç: ÊÉË ÊÉÓ - ËÁ ×Á ÍÁ ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ ÌåôÜ ôç óõíèÞêç åéñÞíçò ðïõ õðïãñÜöçêå óôï Ëïíäßíï óôéò 17/30 ÌáÀïõ 1913 ìåôáîý ôùí óõììá÷éêþí êñáôþí êáé ôçò Ôïõñêßáò, ç ôåëåõôáßá áðþëåóå üëá ôá åõñùðáúêÜ ôçò åäÜöç åêôüò ôçò Êùíóôáíôéíïýðïëçò êáé ìéêñü ôìÞìá óôá äõôéêÜ ôçò. Ïé âïõëãáñéêÝò áîéþóåéò åðß ôùí åäáöþí áðÝíáíôé óôéò óõììá÷éêÝò ÷þ ñåò õ ðÞñ îáí õ ðåñ âï ëé êÝò (äéåê äéêïýóå ïëüêëçñç ó÷åäüí ôç Ìáêåäïíßá) êáé ç óôÜóç ôçò áðÝíáíôé óôïõò ¸ëëçíåò êáé ôïõò ÓÝñâïõò Þôáí áðåéëçôéêÞ. Ìéêñïóõãêñïýóåéò ôïðéêïý ÷áñáêôÞñá ëÜìâáíáí ÷þñá ìåôáîý ôùí óõììá÷éêþí óôñáôþí. Ç åëëçíéêÞ êõâÝñíçóç ðñïóðáèïýóå íá äéåõèåôÞóåé ôï æÞôçìá åéñçíéêÜ. 1⁄4ìùò, ìðñïóôÜ óôï äéáöáéíüìåíï êßíäõíï óôñáôéùôéêÞò ôçò óýññáîçò ìå ôç Âïõëãáñßá õðÝãñáøå óôéò 19 ÌáÀïõ/1 Éïõíßïõ óôç Èåóóáëïíßêç ÁìõíôéêÞ Óõììá÷ßá 10åôïýò äéÜñêåéáò ìå ôç Óåñâßá. Óôü÷ïò ôçò óõìöùíßáò Þôáí ç áðü êïéíïý áíôéìåôþðéóç ôùí âïõëãáñéêþí áðáéôÞóåùí êáé ç ðáñåìðüäéóç äéåßóäõóçò ôùí âïõëãáñéêþí óôñáôåõìÜôùí ðÝñá ôïõ Áîéïý. ÅðéðëÝïí, ìå ôç óõíèÞêç áõôÞ, êáèïñéæüôáí ç óõíïñéáêÞ ãñáììÞ ìåôáîý ÅëëÜäáò êáé Óåñâßáò, ç ïðïßá ðáñáìÝíåé ßäéá ìÝ÷ñé óÞìåñá. ÐáñÜ ôçí åðéäßùîç ôçò ÅëëÜäáò êáé ôçò Óåñâßáò ãéá åéñçíéêÞ äéåõèÝôçóç ôùí äéáöïñþí ôïõò, ç Âïõëãáñßá äéÝôáîå ôç íý÷ôá ôçò 16/29 Éïõíßïõ ðñïò 17/30 Éïõíßïõ êáé ÷ùñßò íá Ý÷åé êçñõ÷èåß åðßóçìá ï ðüëåìïò, áéöíéäéáóôéêÞ åðßèåóç êáôÜ åëëçíéêþí êáé óåñâéêþí äõíÜìåùí. Õðü áõôÝò ôéò óõíèÞêåò ç åëëçíéêÞ êõâÝñíçóç áðïöÜóéóå ôçí åðüìåíç çìÝñá íá ðñï÷ùñÞóåé óå áíôåðßèåóç êáôÜ ôùí ÂïõëãÜñùí áöïý ðñþôá åêêáèáñéæüôáí ç Èåóóáëïíßêç áðü ôá âïõëãáñéêÜ ôìÞìáôá ðïõ âñßóêïíôáí óôçí ðüëç, üðùò êáé Ýãéíå ôç íý÷ôá ôçò 17/30 Éïõíßïõ ðñïò 18 Éïõíßïõ/1 Éïõëßïõ.

ÏÉ ÓÔÑÁ ÔÉÙ ÔÉ ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÙÍ ÓÕÌ ÌÁ ×ÙÍ ÊÁÉ ÔÇÓ ÂÏÕË ÃÁ ÑÉ ÁÓ ÊáôÜ ôï Â’ Âáëêáíéêü Ðüëåìï ïé äõíÜìåéò ôùí ÅëëÞíùí ðåñéåëÜìâáíáí 8 Ìåñáñ÷ßåò Ðåæéêïý, ïé ïðïßåò áõîÞèçêáí ðñïò ôï ôÝëïò ôïõ ðïëÝìïõ óå 9, êáé 1 Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý. Ôï óýíïëï ôùí áíäñþí áíåñ÷üôáí óå 110.000 ðåæïýò, 180 ðõñïâüëá êáé 1.000 éððåßò. Áíôßóôïé÷á, ï Óåñâéêüò Óôñáôüò äéÝèåôå óõíïëéêÜ 260.000 ðåæïýò, 500 ðõñïâüëá êáé 3.000 éððåßò. ÔÝëïò, ïé å÷èñéêÝò äõíÜìåéò ôïõ Âïõëãáñéêïý Óôñáôïý áðïôåëïýíôáí áðü 350.000 ðåæïýò, 720 ðõñïâüëá êáé 5.000 éððåßò44. 44

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 109.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÔÏ Ó×ÅÄÉÏ ÅÐÉ×ÅÉÑÇÓÅÙÍ ÔÇÓ ÅËËÁÄÁÓ ÊÁÉ ÔÙÍ ÕÐÏËÏÉÐÙÍ ÄÕ ÍÁ ÌÅ ÙÍ Ôï åëëçíéêü ó÷Ýäéï åðé÷åéñÞóåùí Þôáí íá áöåèåß ç ðñùôïâïõëßá ôçò åðßèåóçò óôïõò Âïýëãáñïõò êáé áìÝóùò ìåôÜ ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò èá áíôåðéôßèïíôáí åíáíôßïí åíüò áðü ôá ðëåõñÜ ôùí ÂïõëãÜñùí. Ôï Óåñâéêü ó÷Ýäéï Þôáí áìõíôéêü êáé ðñïÝâëåðå óôçí åîáóöÜëéóç ôùí êáôáêôçèÝíôùí åäáöþí áðü ôéò âïõëãáñéêÝò âëÝøåéò. Ïé Âïýëãáñïé, ôÝëïò, áðÝâëåðáí óå áéöíéäéáóôéêÞ êáé ãñÞãïñç áñðáãÞ ôùí áìöéóâçôïýìåíùí åäáöþí, áöïý Þôáí ðåðåéóìÝíïé üôé ïé ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò èá åðåíÝâáéíáí ãéá êáôÜðáõóç ôùí å÷èñïðñáîéþí.

Ç ÌÁ ×Ç ÓÔÏ ÊÉË ÊÉÓ - ËÁ ×Á ÍÁ ÊáôÜ ôç äéÜñêåéá ôùí åðé÷åéñÞóåùí ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò ðñïÝëáóå ôá÷ýôáôá åíáíôßïí ôçò ï÷õñÞò âïõëãáñéêÞò ãñáììÞò Êéëêßò-Ëá÷áíÜ, üðïõ áðü ôéò 19 Éïõíßïõ/2 Éïõëßïõ ìÝ÷ñé ôéò 21 Éïõíßïõ/4 Éïõëßïõ äéåîÞ÷èç ç ïìþíõìç áéìáôçñüôáôç ìÜ÷ç ìÝóá óôçí ïðïßá ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÞãáãáí ðåñßöáíç íßêç. Ç ìÜ÷ç áõôÞ Üíïéîå ôï äñüìï ðñïò âïññÜ êáé ïõóéáóôéêÜ Ýêñéíå ôïí Â’ Âáëêáíéêü Ðüëåìï. Ç ðåñéï÷Þ ôïõ Êéëêßò - Ëá÷áíÜ ïñßæåôáé âüñåéá áðü ôç ëßìíç ÄïúñÜíç, ðñïò ôá äõôéêÜ áðü ôïí Áîéü ðïôáìü, ðñïò ôá áíáôïëéêÜ áðü ôï üñïò Âåñôßóêïò êáé ðñïò ôï íüôï áðü ôçí ðåñéï÷Þ Èåóóáëïíßêçò êáé ôéò ëßìíåò ËáãêáäÜ êáé Âüëâçò. Ç ðåñéï÷Þ áõôÞ äéá÷ùñßæåôáé óå äýï äéáêñéôÜ ðåäßá ìÜ÷çò, áõôü ôïõ Êéëêßò êáé åêåßíï ôïõ Ëá÷áíÜ. Ïé Âïýëãáñïé, êáôáëáìâÜíïíôáò ôï Êéëêßò óôéò 26 Ïêôùâñßïõ/ 8 Íïåìâñßïõ ôïõ 1912 êáé ìå ôçí ðñïïðôéêÞ ôïõ ðïëÝìïõ åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí, Üñ÷éóáí íá ï÷õñþíïõí ôçí ôïðïèåóßá ôïõ ðåäßïõ ìÜ÷çò ðïõ åêôåßíïíôáí íüôéá êáé åêáôÝñùèåí ôçò ðüëçò. Ç ï÷ýñùóç ðåñéåëÜìâáíå ÷áñáêþìáôá, ðïëõâïëåßá, ðõñïâïëåßá êáé ðïëëÜ êùëýìáôá, þóôå íá êáëýðôåé ôï Êéëêßò áðü êÜèå åðßèåóç áðü ôá íüôéá. Ç ðåñéï÷Þ ôïõ Ëá÷áíÜ ðåñéâÜëëåôáé áðü õøþìáôá ðïõ åßíáé äõíáôü íá ÷ñçóéìïðïéçèïýí ùò ôïðïèåóßá Üìõíáò. Ç ãñáììÞ åîÜëëïõ ôùí õøùìÜôùí ÊëÝðå, Ëüöïò ÍôáïõôæÞê êáé Äß÷áëïí ìðïñåß íá ÷ñçóéìïðïéçèåß ùò ãñáììÞ ðñïöõëáêþí ãéá ôçí ôïðïèåóßá ôïõ Ëá÷áíÜ. ÊáôáëáìâÜíïíôáò ôï Ëá÷áíÜ ïé Âïýëáãáñïé óôéò 26 Ïêôùâñßïõ/ 8 Íïåìâñßïõ ôïõ 1912, Üñ÷éóáí áìÝóùò ôçí ï÷ýñùóÞ ôïõ ìå õøþìáôá, ïñýãìáôá êáé Üëëá Ýñãá Üìõíáò, ìå ìÝôùðï ðñïò ôá äõôéêÜ êáé ôá íüôéá45. Ôï Åëëçíéêü Ãåíéêü Óôñáôçãåßï äåí åîÝäùóå óõãêåêñéìÝíï ó÷Ýäéï åðßèåóçò êáôÜ ôçò ôïðïèåóßáò Êéëêßò-Ëá÷áíÜ, áöÞíïíôáò ôçí ðñùôïâïõëßá óôïõò Âïýëãáñïõò, ìå óêïðü íá åðéôåõ÷èåß áíôåðßèåóç ðñïò ôï áóèåíÝóôåñï óçìåßï ôïõ å÷èñïý. Ç óõììá÷ßá ôçò ÅëëÜäáò ìå ôç Óåñâßá ÷áñáêôçñéæüôáí áìõíôéêÞ êáé ùò åê ôïýôïõ äåí åêðïíÞèçêå êïéíü ó÷Ýäéï ãéá ôçí áíôéìåôþðéóç ôùí ÂïõëãÜñùí. Ôï Óåñâéêü ó÷Ýäéï ðñïÝâëåðå óôçí åîáóöÜëéóç ôùí êáôáêôçèÝíôùí åäáöþí áðü ôéò âïõëãáñéêÝò âëÝøåéò. Ïé Âïýëãáñïé, ôÝëïò, áðÝâëåðáí óå áéöíéäéáóôéêÞ êáé ãñÞãïñç áñðáãÞ ôùí áìöéóâçôïýìåíùí åäáöþí, áöïý Þôáí ðåðåéóìÝíïé üôé ïé ÌåãÜëåò ÄõíÜìåéò èá åðåíÝâáéíáí ãéá êáôÜðáõóç ôùí å÷èñïðñáîéþí. Åîáéôßáò áõôïý ôïõ ãåãïíüôïò ôï Âïõëãáñéêü Ãåíéêü Åðéôåëåßï äåí åß÷å åêðïíÞóåé óõãêåêñéìÝíï ó÷Ýäéï åðé÷åéñÞóåùí. Óôéò 18 Éïõíßïõ/1 Éïõëßïõ 1912 ç ÉÉç ÂïõëãáñéêÞ ÓôñáôéÜ Ýëáâå äéáôáãÞ ìå ôçí ïðïßá áíáóôÝëëïíôáí üëåò ïé åðéèåôéêÝò åíÝñãåéåò êáé äéáôÜ÷èçêå íá áìõíèåß ãéá íá êáëýøåé ôçí êáôåýèõíóç Êéëêßò - Óéäçñüêáóôñï êáé 45

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 111. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

íá ðñïâÜëëåé óôáèåñÞ Üìõíá áíáìÝíïíôáò ôç äéáìüñöùóç åõíïúêüôåñùí óõíèçêþí46. Óôéò 18 Éïõíßïõ/1 Éïõëßïõ åêäüèçêáí áðü ôï Åëëçíéêü Óôñáôçãåßï äýï äéáäï÷éêÝò äéáôáãÝò ðïõ êáèüñéæáí ôçí Ýíáñîç ôçò ðñïÝëáóçò áðü ôï ðñùß ôçò åðïìÝíçò åíáíôßïí ôçò ôïðïèåóßáò Êéëêßò-Ëá÷áíÜ. ÁðïôÝëåóìá ôïõ áãþíá ôçò ðñþôçò ìÝñáò (19 Éïõíßïõ/2Éïõëßïõ) Þôáí ç êáôÜëçøç áðü ôïí Åëëçíéêü Óôñáôü ïëüêëçñçò ó÷åäüí ôçò ôïðïèåóßáò ôùí âïõëãáñéêþí ðñïöõëáêþí, åíþ ï å÷èñüò áíáãêÜóôçêå íá óõìðôõ÷èåß óôçí êýñéá ãñáììÞ áíôßóôáóçò. Ôï ðñùß ôçò 20çò Éïõíßïõ/3çò Éïõëßïõ ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÝëáâáí ôç Íéãñßôá êáé ôçí åêêåíùìÝíç ðüëç ôçò Îõëüðïëçò, óôçí ïðïßá êáôÜöåñáí íá áé÷ìáëùôßóïõí êáé Ýíáí ïëüêëçñï âïõëãáñéêü ëü÷ï. Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò êéíÞèçêáí óôï óýíïëü ôïõò ðñïò ôï Êéëêßò üðïõ êáé Þñèáí óå åðáöÞ ìå ôéò å÷èñéêÝò äõíÜìåéò ôçò ðüëçò. Ôï Ãåíéêü Óôñáôçãåßï, åðéäéþêïíôáò ôç ãñÞãïñç êáôÜëçøç ôïõ Êéëêßò äéÝôáîå ôï áðüãåõìá ôçò 20 Éïõíßïõ/3 Éïõëßïõ ôéò ôÝóóåñéò Ìåñáñ÷ßåò ôïõ êÝíôñïõ (ÉÉç, ÉVç, Vç êáé ÉÉÉç) íá êáôáâÜëïõí êÜèå ðñïóðÜèåéá ãéá ôçí êáôÜëçøç åíôüò ôçò íý÷ôáò ôçò ðüëçò ôïõ Êéëêßò. ÊáôÜ ôç íõ÷ôåñéíÞ åðßèåóç ôçò 20çò Éïõíßïõ/5çò Éïõëßïõ ðñïò 21çò Éïõíßïõ/4çò Éïõëßïõ ç ÉÉç Ìåñáñ÷ßá êáé ðáñÜ ôéò ìåãÜëåò áðþëåéåò êáé ôçí Ýëëåéøç óõíäñïìÞò áðü Üëëåò Ìåñáñ÷ßåò, êáôüñèùóå íá åéó÷ùñÞóåé åíôüò ôùí âïõëãáñéêþí ÷áñáêùìÜôùí êáé óôéò 09:30 ðåñßðïõ ðÝôõ÷å íá êáôáëÜâåé ôçí ôïðïèåóßá Êéëêßò. Ôï Ãåíéêü Óôñáôçãåßï, ìüëéò ðëçñïöïñÞèçêå ôçí êáôÜëçøç ôïõ Êéëêßò êáé ôç óýìðôõîç ôùí ÂïõëãÜñùí, äéÝôáîå ôçí êáôáäßùîç ôïõ å÷èñïý. ÌåôÜ ôçí êáôÜëçøç ôïõ Êéëêßò ç Éç êáé VÉç Ìåñáñ÷ßá áðïöáóßæïõí íá åðéôåèïýí áðü êïéíïý åíáíôßïí ôçò èÝóçò ôïõ Ëá÷áíÜ, ôï ïðïßï êáôáëáìâÜíïõí åîïëïêëÞñïõ ôï áðüãåõìá ôçò 21çò Éïõíßïõ/4çò Éïõëßïõ. Áîßæåé íá óçìåéùèåß üôé ç íéêçöüñá áõôÞ ìÜ÷ç ôïõ Êéëêßò-Ëá÷áíÜ áðÝöåñå ãåíéêüôåñï êáôáêåñìáôéóìü ôùí åðßëåêôùí âïõëãáñéêþí ìïíÜäùí êáé óõíÝâáëå óôç óõíÝ÷åéá óôçí ïëïêëÞñùóç ôçò áðåëåõèÝñùóçò ôùí ãåùãñáöéêþí ÷þñùí ôçò êåíôñéêÞò êáé áíáôïëéêÞò Ìáêåäïíßáò47.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ Áðü ôéò 22 Éïõíßïõ, îåêßíçóå ç õðï÷þñçóç ôçò Â’ ÂïõëãáñéêÞò ÓôñáôéÜò ðñïò ôéò ÓÝññåòÄåìßñ ×éóÜñ êáé ðñïò ôçí Óôñþìíéôóá. Ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò êáôáäßùîå ôá÷ýôáôá ôá âïõëãáñéêÜ óôñáôåýìáôá, ìå áðïôÝëåóìá íá áíáëÜâåé áõôüò ôç óôñáôçãéêÞ ðñùôïâïõëßá. ÌåôÜ ôéò ìÜ÷åò ôçò Óôñùìíßôóáò êáé ôïõ Äåìßñ ×éóÜñ, ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò êéíÞèçêå ðñïò ôï âïññÜ ìå ðëåõñéêÝò åíÝñãåéåò ðïõ åß÷áí óêïðü ôçí áðåéëÞ ôçò ðåäéÜäáò ôçò Óüöéáò. ÁðïôÝëåóìá ôçò ôáêôéêÞò áõôÞò Þôáí íá äéåîá÷èïýí ïé ìÜ÷åò ôçò ÊñÝóíáò (6/19 êáé 7/20 Éïõëßïõ), ôïõ ÏãêéÜñ Ìá÷áëÜ ÓéìéêëÞ (11/24 Ýùò 14/27 Éïõëßïõ) êáé ôçò ÔæïõìáãéÜò (15/28 Ýùò 18/31 Éïõëßïõ) êáôÜ ôéò ïðïßåò ïé âïõëãáñéêÝò äõíÜìåéò óõíôñßöôçêáí. Óôéò 18/31 Éïõëßïõ, ç Âïõëãáñßá æÞôçóå áíáêù÷Þ ðïõ åðéóöñáãßóôçêå ìå ôçí õðïãñáöÞ ôçò óõíèÞêçò åéñÞíçò ôçò 28çò Éïõëßïõ/10çò Áõãïýóôïõ óôï ÂïõêïõñÝóôé. ÊáôÜ ôïí ðüëåìï áõôü, ðïõ Þôáí ÷áñáêôçñéóôéêüò ãéá ôç óýíôïìç äéÜñêåéá êáé ôç óêëçñüôçôá ôùí ìá÷þí ôïõ, ïé áðþëåéåò áðü åëëçíéêÞò ðëåõñÜò áíÞëèáí óå 5.851 íåêñïýò (164 áîéùìáôéêïýò êáé 5.687 ïðëßôåò) êáé 23.847 ôñáõìáôßåò (294 áîéùìáôéêïýò êáé 23.553 ïðëßôåò)48.

46 47 48

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 112-114. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 114-120. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Âáëêáíéêþí, óåë. 265.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 3 ï ÉÓÔÏÑÉÊÇ ÐÅÑÉÏÄÏÓ: Á’ ÐÁÃÊÏÓÌÉÏÓ ÐÏËÅÌÏÓ (1914-1918) ÁÍÔÉÐÁËÏÉ: ÄÕÍÁÌÅÉÓ ÔÇÓ ÁÍÔÁÍÔ - ÊÅÍÔÑÉÊÅÓ ÄÕÍÁÌÅÉÓ ÌÁ ×ÅÓ: ÓÊÑÁ, ÃÊÏ ËÏ ÌÐÉ ËÏ - ÐÑÅ ÓËÁÐ, ÄÏ Ú ÑÁ ÍÇÓ, Å ÑÉÃÙ ÍÁ, ÌÐÅ ËÅÓ ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ Ï Á’ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò èåùñÞèçêå á ðü ðïë ëïýò é óôï ñé êïýò ùò ï ðéï ðáñÜëïãïò ðüëåìïò, ãéáôß ïé äéáöïñÝò ðïõ ÷þñéæáí ôïõò áíôéðÜëïõò äåí Þôáí åðáñêåßò ãéá íá äéêáéïëïãÞóïõí ìéá ðïëåìéêÞ áíáìÝôñçóç ôÝôïéïõ ìåãÝèïõò êáé ìðï ñïý óáí íá á íôé ìå ôù ðé óôïýí ìÝóù ôçò äéðëùìáôéêÞò ïäïý êáé ìüíï. Ï ðüëåìïò áõôüò áíôéðáñÝôáîå ôç Ãåñìáíßá, ôçí Áõóôñïïõããáñßá êáé ôçí Ôïõñêßá (ÊåíôñéêÝò ÄõíÜìåéò) ìå ôç Ãáëëßá, ôç ÌåãÜëç Âñåôáíßá, ôç Ñùóßá, ôéò ÇíùìÝíåò Ðïëéôåßåò, ôçí Êßíá êáé Ýíá ðëÞèïò ìéêñüôåñùí åèíþí (ÄõíÜìåéò ôçò ÁíôÜíô Þ ÄõíÜìåéò Óõììá÷ßáò). Ï Á’ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò åðÝöåñå ôçí ðôþóç ôåóóÜñùí ìåãÜëùí áõôïêñáôïñéêþí äõíáóôåéþí (Ãåñìáíßáò, Áõóôñï-Ïõããáñßáò, Ñùóßáò êáé Ôïõñêßáò). Ï Ãáëëï-Ãåñìáíéêüò ðüëåìïò ôïõ 1870-1871 áðïôÝëåóå Ýíá áðü ôá âáóéêÜ áßôéá ôïõ Á’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ. Ç ôáðåßíùóç ôçò Ãáëëßáò, ç áðüóðáóç áðü áõôÞ êáé ç åíóùìÜôùóç óôï Â’ ÑÜé÷ ôçò Áëóáôßáò êáé ôçò Ëïñáßíçò êáé ç åðéâïëÞ êáôáâïëÞò âáñéÜò áðïæçìßùóçò, óõíôÝëåóáí óôç äéáìüñöùóç å÷èñéêïý êëßìáôïò ìåôáîý ôùí äýï ÷ùñþí. Ç åðåêôáôéêÞ ðïëéôéêÞ ôçò Ãåñìáíßáò, éäßùò ìåôÜ ôï 1890, óå ðáãêüóìéá êëßìáêá, ç íáõðÞãçóç áðü áõôÞ ìåãÜëïõ ðïëåìéêïý óôüëïõ êáé ç äçìéïõñãßá áðïéêéáêÞò áõôïêñáôïñßáò èåùñÞèçêáí áðåéëÞ áðü ôç ÌåãÜëç Âñåôáíßá. Ç Ñùóßá, ùò áíôßäñáóç óôçí Þôôá ôçò êáôÜ ôïí Ñþóï-Éáðùíéêü ðüëåìï ôïõ 1905, áíÝðôõîå ìéá ðáíóëáâéóôéêÞ ðïëéôéêÞ ãïÞôñïõ óôç ÂáëêáíéêÞ, ðïëéôéêÞ ðëÞñùò áíôßèåôç ðñïò ôá óõìöÝñïíôá ôçò Áõóôñïïõããáñßáò, åíþ, ðáñÜëëçëá, áýîçóå ôçí ðßåóÞ ôçò åðß ôçò ÏèùìáíéêÞò Áõôïêñáôïñßáò. ÔÝëïò, ç åèíéêéóôéêÞ Ýîáñóç ðïõ óçìåéþèçêå óå ðïëëÝò ðåñéï÷Ýò ôçò êåíôñéêÞò êáé íüôéáò Åõñþðçò êáé ç ïðïßá áðåéëïýóå ôï status quo óôçí ðåñéï÷Þ áðïôÝëåóå Ýíá áêüìç ïõóéáóôéêü áßôéï. Ç áöïñìÞ ãéá ôçí Ýêñçîç ôïõ ðïëÝìïõ äüèçêå áðü ôç Óåñâßá. Ïé ÓÝñâïé åèíéêéóôÝò, åðéäéþêïíôáò ôçí «áðåëåõèÝñùóç» ôùí Íüôéùí ÓëÜâùí ôçò Áõóôñïïõããáñßáò, äïëïöüíçóáí ôïí áñ÷éäïýêá Öñáãêßóêï ÖåñäéíÜíäï ðéóôåýïíôáò üôé êÜôé ôÝôïéï èá åîõðçñåôïýóå ôçí õðüèåóç ôùí ÓÝñâùí. Ïé Áõóôñéáêïß, ðïõ åß÷áí áðü ôï 1913 ôç äéáâåâáßùóç ôçò Ãåñìáíßáò ãéá ôçí õðïóôÞñéîÞ ôïõò óå ðåñßðôùóç ðïëÝìïõ ôçò ÷þñáò ôïõò ìå ôç Óåñâßá, áðçýèõíáí óôç Óåñâßá ôåëåóßãñáöï ìå áðáñÜäåêôïõò üñïõò ìå óôü÷ï ôçí áðüññéøÞ ôïõ áðü ôç Óåñâßá, þóôå íá äïèåß ç áöïñìÞ êÞñõîçò ðïëÝìïõ. Ç Óåñâßá ðñïóðÜèçóå íá áðïöýãåé ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ôïí ðüëåìï áðïäå÷üìåíç ôéò ðåñéóóüôåñåò áîéþóåéò ôùí Áõóôñéáêþí, üìùò, áõôü äå óôÜèçêå éêáíü íá áðïôñÝøåé ôïí ðüëåìï49.

Ç ÊÇ ÑÕ ÎÇ ÔÏÕ ÐÏ ËÅ ÌÏÕ Ç êÞñõîç ôïõ ðïëÝìïõ Ýãéíå áðü ôçí Áõóôñïïõããáñßá óôéò 28 Éïõëßïõ/ 10 Éïõëßïõ ôïõ 1914 êáé ôï áõóôñïïõããñéêü ðõñïâïëéêü Üñ÷éóå áðü ôçí åðüìåíç ìÝñá ôïí âïìâáñäéóìü ôïõ Âåëéãñáäßïõ. ÌåôÜ áðü áõôü ç Ñùóßá äéÝôáîå åðéóôñÜôåõóç. Ôüôå ç Ãåñìáíßá áðçýèõíå äýï ôåëåóßãñáöá, Ýíá ðñïò ôç Ñùóßá áîéþíïíôáò ôç äéáêïðÞ ôçò åðéóôñÜôåõóçò êáé Ýíá ðñïò ôç Ãáëëßá áîéþíïíôáò ôçí ïõäåôåñüôçôÜ ôçò óå ðåñßðôùóç ðïëÝìïõ ôçò Ãåñìáíßáò ìå ôç Ñùóßá. 1⁄4ðùò Þôáí öõóéêü, ç Ñùóßá êáé ç Ãáëëßá áãíüçóáí ôá ôåëåóßãñáöá êáé Ýôóé ç Ãåñìáíßá ôçí 1/14 Áõãïýóôïõ äéÝôáîå ãåíéêÞ åðéóôñÜôåõóç êáé êÞñõîå ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Ñùóßáò. Óôéò 3/16 Áõãïýóôïõ ç Ãåñìáíßá êÞñõîå ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Ãáëëßáò êáé åéóâÜëëïíôáò ôçí åðüìåíç ìÝñá óôï ïõäÝôåñï Ýäáöïò ôïõ Âåëãßïõ ðñïêåéìÝíïõ íá êáôåõèõíèåß ðñïò ôç Ãáëëßá, Ýäùóå ôï Ýíáõóìá óôç ÌåãÜëç Âñåôáíßá (ç ïðïßá åß÷å ñçôÞ äÝóìåõóç íá õðåñáóðéóôåß ôï ÂÝëãéï) íá êçñýîåé ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Ãåñìáíßáò óôéò 4/17 Áõãïýóôïõ ôïõ 1914. Óôéò 5/18 Áõãïýóôïõ ç Áõóôñïïõããáñßá êÞñõîå ôïí ðüëåìï óôç Ñùóßá, ç Óåñâßá êÞñõîå ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Ãåñìáíßáò óôéò 6/19 Áõãïýóôïõ, ôï Ìáõñïâïýíéï êÞñõîå ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Áõóôñïïõããáñßáò óôéò 7/20 Áõãïýóôïõ êáé åíáíôßïí ôçò Ãåñìáíßáò óôéò 12/25 Áõãïýóôïõ. Ç Ãáëëßá êáé ç ÌåãÜëç Âñåôáíßá êÞñõîáí ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Áõóôñïïõããáñßáò óôéò 10/23 êáé óôéò 12/25 Áõãïýóôïõ áíôßóôïé÷á, ç Éáðùíßá åíáíôßïí ôçò Ãåñìáíßáò óôéò 23 Áõãïýóôïõ/5 Óåðôåìâñßïõ, ç Áõóôñïïõããáñßá åíáíôßïí ôçò Éáðùíßáò óôéò 25 Áõãïýóôïõ/7 Óåðôåìâñßïõ êáé åíáíôßïí ôïõ Âåëãßïõ óôéò 28 Áõãïýóôïõ/10 Óåðôåìâñßïõ50.

Ç ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ ÔÇÓ ÅË ËÁ ÄÁÓ ÓÔÏÍ ÐÏ ËÅ ÌÏ Ç Üñíçóç ôçò ÏèùìáíéêÞò Áõôïêñáôïñßáò íá äå÷ôåß ôçí åëëçíéêüôçôá ôùí íçóéþí ôïõ Áíáôïëéêïý Áéãáßïõ ðïõ åß÷áí êáôáëçöèåß êáôÜ ôïí ðñþôï Âáëêáíéêü Ðüëåìï (5/18 - 6/19 Íïåìâñßïõ ôïõ 1912) êáé ç ìüíéìç áðåéëÞ ìéáò åíäå÷üìåíçò âïõëãáñéêÞò åðÝêôáóçò óôï âïññÜ, äçìéïýñãçóå ìéá êáôÜóôáóç ìåãÜëçò áíáóöÜëåéáò óôçí Åë ëÜ äá. ¸ ôóé, ãéá íá á íôéìå ôù ðé óôåß ç íÝ á êá ôÜ óôá óç, äéá ôÜ ÷èç êå ç ðñï þ èç óç ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí óôá áíáôïëéêÜ, åíþ, ôáõôü÷ñïíá, ðáñáôÜèçêå ÷ñïíéêÜ ç åðéóôñÜôåõóç51. Ç óôÜóç ôçò ÅëëÜäáò áðÝíáíôé óôïí ðüëåìï Þôáí áóáöÞò. Åíþ ï âáóéëéÜò Êùíóôáíôßíïò Á’ êáé ôï Ãåíéêü Åðéôåëåßï åß÷áí ôá÷èåß õðÝñ ôçò ïõäåôåñüôçôáò ôçò ÅëëÜäáò, ï ÅëåõèÝñéïò ÂåíéæÝëïò, çãÝôçò ôïõ êüììáôïò ôùí ÖéëåëåõèÝñùí, õðïóôÞñéæå ôç äñÜóç ôùí ÓõììÜ÷ùí ôçò ÁíôÜíô. Ùò ðñùèõðïõñãüò áðü ôï 1910, ï Åë. ÂåíéæÝëïò, åðéèõìïýóå ôç óõììåôï÷Þ ôçò ÷þñáò óôçí åðé÷åßñçóç ôùí Äáñäáíåëßùí åíáíôßïí ôçò Ôïõñêßáò ôï 1915, üìùò, ôåëéêÜ åðéêñÜôçóå ç èÝóç ôïõ Ãåíéêïý Åðéôåëåßïõ. Ðá-

49 50 51

Roydesmith J.G., Ðáãêüóìéïé Ðüëåìïé, óåë.16. Roydesmith J.G., Ðáãêüóìéïé Ðüëåìïé, óåë. 16. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 163.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ñÜ ôçí ïõ äå ôåñü ôç ôá ôçò Åë ëÜ äáò, ïé Óýì ìá ÷ïé êáôÝëáâáí ôç ËÞìíï êáé ôç ËÝóâï. Ï Êùíóôáíôßíïò áðïìÜêñõíå ôïí ÂåíéæÝëï áðü ôçí åîïõóßá äýï öïñÝò ìÝóá óôï 1915, áëëÜ áõôüò åîáêïëïýèçóå íá Ý÷åé ôçí ðëåéïøçößá óôç ÂïõëÞ. Ç åðéâïëÞ êáôï÷Þò áðü ôïõò ÂïõëãÜñïõò óôç Ìáêåäïíßá ôï êáëïêáßñé ôïõ 1916 ðñïêÜëåóå ìéá áêüìç ðïëéôéêÞ êñßóç. Ï ÂåíéæÝëïò åãêáôÝëåéøå ôçí ÁèÞíá êáé ôï ÓåðôÝìâñéï ôïõ 1916 ðÞãå óôçí ÊñÞôç, üðïõ ó÷çìÜôéóå äéêÞ ôïõ êõ âÝñ íç óç êáé ìå ôÝ öå ñå ôçí Ý äñá ôçò óôéò áñ ÷Ýò Ï êôù âñß ïõ óôç Èåóóáëïíßêç. Óôéò 27 Íïåìâñßïõ/ 10 Äåêåìâñßïõ ç êõâÝñíçóç ÂåíéæÝëïõ êÞñõîå ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Ãåñìáíßáò êáé ôçò Âïõëãáñßáò. ÔåëéêÜ ïé Óýììá÷ïé åêèñüíéóáí ôï âáóéëéÜ Êùíóôáíôßíï óôéò 11/24 Éïõíßïõ ôïõ 1917. Ï ÂåíéæÝëïò, ôüôå, åðÝóôñåøå óôçí ÁèÞíá êáé ôÝèçêå åðéêåöáëÞò ìéáò íÝáò êõâÝñíçóçò, ç ïðïßá óôéò 27 Éïõíßïõ/ 10 Éïõëßïõ êÞñõîå åðßóçìá ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôùí Êåíôñéêþí ÄõíÜìåùí52. Ç ÅëëÜäá Ýëáâå ìÝñïò õðÝñ ôùí ÓõììÜ÷ùí ôçò ÁíôÜíô óôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï.

Ç ÌÁ ×Ç ÔÏÕ ÓÊÑÁ Óôéò 22 Ìáñôßïõ/4 Áðñéëßïõ ôïõ 1918, ï ÄéïéêçôÞò ôçò 1çò ÏìÜäáò Ìåñáñ÷éþí äéáôÜ÷èçêå íá åêôåëÝóåé åõñåßáò êëßìáêáò åðéèåôéêü åã÷åßñçìá ìå óêïðü íá áãêéóôñþóåé ôéò å÷èñéêÝò äõíÜìåéò óôï ìÝôùðü ôïõ. Ùò áíôéêåéìåíéêüò óêïðüò áõôÞò ôçò åíÝñãåéáò Þôáí ç êáôÜëçøç ôïõ õøþìáôïò Óêñá ðïõ êáôåß÷áí ïé Âïýëãáñïé, ôï ïðïßï áðïôåëïýóå åîÝ÷ïõóá å÷èñéêÞ èÝóç ðïõ äÝóðïæå óôçí ðåñéï÷Þ êáé Þôáí éó÷õñÜ ïñãáíùìÝíï êáé åîïðëéóìÝíï ìå ðïëõâüëá êáé üëìïõò. Ôï ó÷Ýäéï äñÜóçò ðñïÝâëåðå åðßèåóç óå äýï ÷ñüíïõò. Áñ÷éêÜ, èá êáôáëáìâÜíïíôáí ôï ýøùìá Óêñá êáé óôç óõíÝ÷åéá ç ãñáììÞ ôùí õøùìÜôùí Ôïõìïõëïýò-Óåñö ÂïëÜí. Ôçí êýñéá åðßèåóç êáôÜ ôïõ õøþìáôïò Óêñá áíÝëáâå ç Ìåñáñ÷ßá Áñ÷éðåëÜãïõò. Ç åðßèåóç áõôÞ èá óõíäõáæüôáí ìå äåõôåñåýïõóá åíÝñãåéá ôçò Ìåñáñ÷ßáò ÊñÞôçò ðñïò ôá õøþìáôá 789 êáé 459. Ç Ìåñáñ÷ßá Óåññþí èá åðéôßèïíôáí óôá õøþìáôá áíáôïëéêÜ ôïõ ÷ùñéïý ËáãêáäéÜ ãéá íá êáëýøåé ôï äõôéêü ðëåõñü ôçò Ìåñáñ÷ßáò Áñ÷éðåëÜãïõò. Ïé óåñâéêÝò êáé âñåôáíéêÝò äõíÜìåéò èá åêäÞëùíáí áíÜëïãåò åíÝñãåéåò åíáíôßïí ôùí å÷èñéêþí äõíÜìåùí. Ç å ðß èå óç îå êß íç óå ôá îç ìå ñþ ìá ôá ôçò 17/30 Ìá À ïõ ôïõ 1918. Óôï êÝ íôñï ç Ìåñáñ÷ßá Áñ÷éðåëÜãïõò åðéôÝèçêå ðñïò ôï ýøùìá Óêñá êáé Ôïõìïõëïýò. ÐáñÜ ôç óèåíáñÞ áíôßóôáóç ôïõ å÷èñïý êáé ôç óöïäñüôçôá ôùí ðõñþí ôïõ ðõñïâïëéêïý ðïõ ðñïêÜëåóáí ìåãÜëåò áðþëåéåò, ç Ìåñáñ÷ßá ðÝôõ÷å íá êáôáëÜâåé äéáäï÷éêÜ ôá äýï õøþìáôá. Ôáõôü÷ñïíá, ïé õðüëïéðåò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò êáôÜöåñáí íá êáôáëÜâïõí ôá õøþìáôá ðïõ áðïôåëïýóáí ôïõò õðüëïéðïõò åëëçíéêïýò áíôéêåéìåíéêïýò óôü÷ïõò. ¸ôóé, ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá ðÝôõ÷áí íá êÜìøïõí ôçí áíôßóôáóç ôïõ áíôéðÜëïõ êáé íá êáôáëÜâïõí ôá ôåëåõôáßá õøþìáôá ðïõ ðñüâáëáí áíôßóôáóç, Óåñö ÂïëÜí êáé Ôåô íôå ÓéÝí. ÁìÝóùò ìåôÜ ôçí êáôÜëçøç ôçò ôïðïèåóßáò ôïõ Óêñá ïé ¸ëëçíåò Üñ÷éóáí íá ïñãáíþíïõí åê íÝïõ ôá ï÷õñùìáôéêÜ Ýñãá ôçò ðåñéï÷Þò. 52

Roydesmith J.G., Ðáãêüóìéïé Ðüëåìïé, óåë. 26. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ïé óõíïëéêÝò áðþëåéåò ôùí åëëçíéêþí Ìåñáñ÷éþí (Áñ÷éðåëÜãïõò, ÊñÞôçò êáé Óåññþí) áíÞëèáí óå 441 íåêñïýò, 2.204 ôñáõìáôßåò êáé 164 áãíïïýìåíïõò53.

Ç ÄÉÁ ÓÐÁ ÓÇ ÔÏÕ ÌÁ ÊÅ ÄÏ ÍÉ ÊÏÕ ÌÅ ÔÙ ÐÏÕ Ç ãåíéêÞ óôñáôéùôéêÞ êáôÜóôáóç ðñïò ôï ôÝëïò ôïõ Éïõëßïõ ôïõ 1918 õðÞñîå åõíïúêÞ ãéá ôïõò óõììÜ÷ïõò. Ïé ãåñìáíéêÝò åðéèÝóåéò ôïõ Éïõíßïõ-Éïõëßïõ óôï Äõôéêü ÌÝôùðï óçìåßùóáí ìüíï ôáêôéêÝò åðéôõ÷ßåò. Óôï Éôáëéêü ÌÝôùðï ç ìåãÜëç åðßèåóç ôùí áõóôñéáêþí ôïí Éïýíéï áðÝôõ÷å ìå âáñéÝò áðþëåéåò. Ôï çèéêü ôùí Êåíôñéêþí ÄõíÜìåùí, éäéáßôåñá ôçò Áõóôñßáò êáé ôçò Âïõëãáñßáò Üñ÷éóå íá êëïíßæåôáé. Ïé Óýììá÷ïé Ýâëåðáí ðëÝïí êáèáñÜ üôé ç íßêç ðëçóßáæå êáé üôé ãéá ôçí åðßóðåõóÞ ôçò Ýðñåðå íá áíáëçöèïýí ïé êáôÜëëçëåò åíÝñãåéåò. Ï Áñ ÷é óôñÜ ôç ãïò Öñáí óáß Íô’ Å óðå ñáß, öôÜ íï íôáò óôç Èåó óá ëï íß êç å íç ìåñþ èç êå ãéá ôéò å ðé ôõ ÷ß åò ôç 3çò ï ìÜ äáò Ìå ñáñ ÷éþí êáé èå þ ñç óå ü ôé Ý ðñå ðå íá åê ìå ôáë ëåõ ôåß ôçí å ðé ôõ ÷ß á áõ ôÞ êáé íá õ ðåñ êå ñÜ óåé á ðü ôá äõ ôé êÜ ôéò âïõë ãáñé êÝò äõ íÜ ìåéò ìå ôáõ ôü ÷ñï íç å íÝñ ãåéá ðñïò ôï Åë âá óÜí êáé Êáë êá íôå ëÝí óôá óåñ âï áë âá íé êÜ óý íï ñá. ÅîÜë ëïõ, ç å ðé èå ôé êÞ å íÝñ ãåéá óôï ìá êå äï íé êü ìÝ ôù ðï Þ ôáí á íá ãêáß á ùò á íôéðå ñé óðá óìü ôçò ãå íé êÞò å ðß èå óçò ðïõ åß ÷áí å îá ðï ëý óåé ïé Ãåñ ìá íïß óôï Äõôé êü ÌÝ ôù ðï. Óôéò 19 Éïõíßïõ/2 Éïõëßïõ, Ýöôáóáí óôç Èåóóáëïíßêç ïé ïäçãßåò ãéá ôç óôñáôéùôéêÞ åðßèåóç óôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï, óýìöùíá ìå ôéò ïðïßåò ç äéÜóðáóÞ ôïõ Ýðñåðå íá ãßíåé ôï ôá÷ýôåñï äõíáôü, ãéáôß óå ðåñßðôùóç ðïõ ïé Ãåñìáíïß äåí ðåôý÷áéíáí ðñéí ôï öèéíüðùñï áðïöáóéóôéêÞ íßêç óôï Äõôéêü ÌÝôùðï èá ìðïñïýóáí íá ìåôáöÝñïõí ìÝñïò ôçò ðñïóðÜèåéÜò ôïõò óôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï. Ôï ó÷Ý äéï å ðß èå óçò ðñï Ý âëå ðå ìß á êý ñéá å ðß èå óç óôçí ðå ñéï ÷Þ Íôï ìðñï ðüëéå - ÂÝ ôåñ íéê - Êü æéá êá ðñïò ôç ãåíé êÞ êá ôåý èõí óç Íå ãêï ôßí - Êá öá äÜñ êáé äý ï äåõ ôå ñåý ïõ óåò å ðé èÝ óåéò, ìßá óôïí ôï ìÝ á Á îéïý-Äï ú ñÜ íçò êáé ìß á óôïí ôï ìÝ á ôïõ Óôñõ ìü íá. Ï Åë ëç íé êüò Óôñá ôüò, ôïõ ï ðïß ïõ ïé å èíé êÝò âëÝ øåéò óôñÝ öï íôáí ðñïò ôçí á íá ôï ëé êÞ Ìá êåäï íß á, èá å íåñ ãïý óå óôïí ôï ìÝ á ôïõ Óôñõ ìü íá å íé ó÷õ ìÝ íïò ìå äéÜ öï ñá ãáë ëéêÜ ôìÞ ìá ôá êáé ìå áñ ÷é êü óêï ðü ôçí êá ôÜ ëç øç ôçò ðå ñéï ÷Þò Ñïý ðåë - Ëé âïýíï âï. Áðü ôçí 1ç/14ç Óåðôåìâñßïõ ôïõ 1918, ôá åëëçíéêÜ óå óõíäõáóìü ìå ôá óåñâéêÜ, ôá ãáëëéêÜ êáé ôá âñåôáíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÜöåñáí íá äéåéóäýóïõí óôï âïõëãáñéêü ìÝôùðï êáé íá ðñïùèçèïýí óå âÜèïò ìÝ÷ñé êáé 4 ÷éëéïìÝôñùí. Ôá åëëçíéêÜ óõíôÜãìáôá êáôÝëáâáí äéáäï÷éêÜ ôá å÷èñéêÜ ÷áñáêþìáôá áíÜìåóá óôá ñÝìáôá Óïõóßôóá êáé Ìðé÷ñïýô, Ýôñåøáí ôïõò Âïýëãáñïõò óå öõãÞ êáé äéåõêïëýíáí ôçí êáôÜëçøç ôïõ ÂÝôåñíéê áðü ôç Ìåñáñ÷ßá «ÓïõìáäéÜ». Óôç óõíÝ÷åéá êáôáëÞöèçêáí ôá õøþìáôá Ãêïëïìðßëï, Ó÷ëåì êáé ÐñåóëÜð êáé ìåãÜëåò ðïóüôçôåò ðïëåìéêïý õëéêïý êáé åöïäßùí ôïõ å÷èñïý êõñéåýôçêáí áðü óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò54. Óôéò 12/25 Óåðôåìâñßïõ, ôï âïõëãáñéêü ìÝôùðï äõôéêÜ ôïõ Áîéïý åß÷å êáôáññåýóåé. 1⁄4ôáí óôéò 16/29 Óåðôåìâñßïõ ïé óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò êáôÝëáâáí ôá Óêüðéá ðïõ Þôáí

53 54

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ, óåë. 210-219. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÅõñåôÞñéï Ãåãïíüôùí, óåë. 459. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ôï êëåéäß üëïõ ôïõ óõóôÞìáôïò åðéêïéíùíéþí ôïõ âáëêáíéêïý ìåôþðïõ, ç âïõëãáñéêÞ áíôéðñïóùðßá õðÝãñáøå áíáêù÷Þ óôç Èåóóáëïíßêç, ìå ôçí ïðïßá áðïäÝ÷ôçêå üëïõò ôïõò óõììá÷éêïýò üñïõò55.

Ç ÌÁ ×Ç ÔÇÓ ÄÏ Ú ÑÁ ÍÇÓ Ç åðßèåóç ôçò ÂñåôáíïåëëçíéêÞò ÓôñáôéÜò óôçí ðåñéï÷Þ ôçò ÄïúñÜíçò ðñïâëåðüôáí íá áñ÷ßóåé óôéò 5/18 Óåðôåìâñßïõ 1918. Ïé Âñåôáíïß áåñïðüñïé ãíþñéæáí êáëÜ ïëüêëçñï ôï ìÝôùðï êáé åß÷áí äéáðéóôþóåé ôçí éó÷õñÞ áìõíôéêÞ ïñãÜíùóç ôçò å÷èñéêÞò ôïðïèåóßáò, ìåôáîý ôïõ Áîéïý ðïôáìïý êáé ôçò ëßìíçò ÄïúñÜíçò56. Ç ÂñåôáíïåëëçíéêÞ ÓôñáôéÜ åß÷å ùò ðñþôï óôü÷ï ôçí åðßèåóç åêáôÝñùèåí ôçò ëßìíçò ÄïúñÜíçò êáé ôçí áðïìÜêñõíóç ôïõ óõíäÝóìïõ ôùí äýï âñåôáíéêþí ÓùìÜôùí Óôñáôïý áìÝóùò âüñåéá ôçò ëßìíçò. Óôç óõíÝ÷åéá ôï ×ÉÉ Óþìá Óôñáôïý èá óõíÝ÷éæå ðñïò ôç Óôñþìíéôóá, åíþ ôï ×VÉ èá åêêáèÜñéæå ôï üñïò Êåñêß íç (ÌðÝ ëåò) ìÝ÷ñé ôçí êïéëÜäá ôïõ Óôñõìüíá ðïôáìïý. Ôï ×ÉÉ Âñåôáíéêü Óþìá Óôñáôïý Üñ÷éóå ôçí åðßèåóÞ ôïõ åíáíôßïí ôçò éó÷õñÞò ôïðïèåóßáò ôïõ õøþìáôïò Ðõñáìßäá (Ãêñáí ÊïñïíÝ) óôéò 05:08 ôçò 5/18 Óåðôåìâñßïõ, ìå ôçí 22ç ÂñåôáíéêÞ Ìåñáñ÷ßá áñéóôåñÜ êáé ôçí ÅëëçíéêÞ Ìåñáñ÷ßá Óåññþí äåîéÜ. Ï áãþíáò õðÞñîå óêëçñüò ìå åíáëëáóóüìåíåò öÜóåéò êáé ìå âáñýôáôåò êáé áðü ôéò äýï ðëåõñÝò áðþëåéåò. Ç ÅëëçíéêÞ Ìåñáñ÷ßá Óåññþí åðéôÝèçêå ìå ôï 1ï êáé 2ï Óýíôáãìá Óåññþí äåîéÜ êáé áñéóôåñÜ áíôßóôïé÷á. Ç Ìåñáñ÷ßá äåí åß÷å ðïëåìÞóåé îáíÜ ìå Üëëåò óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò êáé äåí åß ÷å á íôßëç øç ôùí ìå èü äùí ôïõ óôñá ôïý ìå ôïí ïðïßï óõíÝðñáôôå. Ç ðåñéï÷Þ Þôáí åðßóçò Üãíùóôç êáé äåí ôçò äü èç êå ï ÷ñü íïò ãéá á íá ãíþ ñé óç êáé å ðé óÞ ìáí óç ôùí å÷èñéêþí ìÝóùí ðõñüò. ÌÝóá óå åëÜ÷éóôï ÷ñüíï êáé ìåôÜ á ðü óêëç ñü á ãþ íá ç Åëëç íé êÞ Ìå ñáñ ÷ß á êá ôÝ ëá âå ôïõò ðñþ ôïõò á íôé êåé ìå íé êïýò óôü ÷ïõò êáé óõíÝ ëá âå ðå ñß ðïõ 700 áé÷ ìá ëþ ôïõò. Ôá á ñé óôå ñÜ ôçò, ü ìùò, âñå ôá íé êÜ ôìÞìá ôá óõíÜ íôç óáí óèå íá ñÞ á íôß óôá óç êáé õ ðï ÷ñå þ èç êáí íá õ ðï ÷ù ñÞ óïõí. Áõ ôü åß ÷å ùò á ðï ôÝ ëå óìá ôá åë ëç íé êÜ óôñá ôåý ìá ôá ðïõ åß ÷áí ðñï ù èç èåß íá äå ÷èïýí ðëåõ ñé êÜ ðõ ñÜ êáé íá õ ðï óôïýí óï âá ñÝò á ðþ ëåéåò. Áðü ôï ðñùß ôçò åðüìåíçò ìÝñáò, ôçò 6/19 Óåðôåìâñßïõ

55 56

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ, óåë.229-254. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ, óåë.255. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ôïõ 1918, ôï ×ÉÉ Âñåôáíéêü Óþìá Óôñáôïý óõíÝ÷éóå ôçí åðßèåóÞ ôïõ óôï äõôéêü ôìÞìá ôçò ëßìíçò ÄïúñÜíçò, ùóôüóï, áëëåðÜëëçëá áôõ÷Þ ðåñéóôáôéêÜ åðÝöåñáí ôçí ðëÞñç áðïôõ÷ßá áõôÞò ôçò åíÝñãåéáò. Ôáõôü÷ñïíá, ç Ìåñáñ÷ßá ôùí Óåññþí åðáíÝëáâå ôçí åðßèåóç åíáíôßïí ôùí íïôéïáíáôïëéêþí áíôåñåéóìÜôùí ôïõ õøþìáôïò Ðõñáìßäá êáé ðáñÜ ôç óèåíáñÞ áíôßóôáóç êáôÜöåñå íá êáôáëÜâåé ôï ýøùìá 340. 1⁄4ìùò, ìåôÜ ôçí áðïôõ÷ßá ôùí Âñåôáíþí ïé Âïýëãáñïé óõãêÝíôñùóáí üëåò ôïõò ôéò äõíÜìåéò åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí êáé êáôÜöåñáí íá áíáêáôáëÜâïõí ôï ýøùìá. Ç äéÞìåñç âñåôáíïåëëçíéêÞ åðßèåóç óôçí ðåñéï÷Þ ôçò ÄïúñÜíçò áðÝôõ÷å, óõíôÝëåóå, üìùò, óôçí êáèÞëùóç éó÷õñþí å÷èñéêþí äõíÜìåùí ðåæéêïý êáé ðõñïâïëéêïý. Ôï Åëëçíéêü Ãåíéêü Åðéôåëåßï ðßóôåõå üôé ç áðïôõ÷ßá óôç ÄïúñÜíç ïöåéëüôáí óôç âñåôáíéêÞ çãåóßá êáé êõñßùò óôçí Ýëëåéøç åðáñêïýò êáé áðïôåëåóìáôéêÞò õðïóôçñßîåùò ôùí åëëçíéêþí ôìçìÜôùí áðü ôï âñåôáíéêü ðõñïâïëéêü. Ïé áðþëåéåò ôùí Âñåôáíþí áíÞëèáí óå 165 áîéùìáôéêïýò êáé 3.155 ïðëßôåò íåêñïýò êáé ôñáõìáôßåò, åíþ ïé áðþëåéåò ôçò Ìåñáñ÷ßáò Óåññþí áíÞëèáí óõíïëéêÜ óå 173 Áîéùìáôéêïýò êáé 2.514 ïðëßôåò. Åîáéôßáò ôùí óïâáñüôáôùí áðùëåéþí, ç Ìåñáñ÷ßá Óåññþí áðïöáóßóôçêå íá ìåôáöåñèåß óôá ìåôüðéóèåí ãéá áíáäéïñãÜíùóç57.

Ç ÄÉÁ ÂÁ ÓÇ ÔÏÕ ÐÏ ÔÁ ÌÏÕ Å ÑÉ ÃÙ ÍÁ ÊÁÉ Á ÎÉÏÕ Ôç íý÷ôá ôçò 8/21 ðñïò 9/22 Óåðôåìâñßïõ ï Áñ÷éóôñÜôçãïò Öñáíóáß Íô’ Åóðåñáß ðëçñïöüñçóå ôïõò äéïéêçôÝò üôé ï å÷èñüò õðï÷ùñïýóå óå üëï ôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï áðü ôï ÌïíáóôÞñé ìÝ÷ñé ôç ÄïúñÜíç êáé ôïõò äéÝôáîå íá óõíå÷ßóïõí ôçí êáôáäßùîÞ ôïõò. Êáôüðéí áõôïý ï äéïéêçôÞò ôçò 1çò ÏìÜäáò Ìåñáñ÷éþí äéÝôáîå ôï 3ï Åëëçíéêü Óýíôáãìá Éððéêïý íá ðñï÷ùñÞóåé áìÝóùò óôï ÷ùñéü Íôáâßíôïâï êáé íá åãêáôáóôÞóåé ðñïãåöýñùìá óôïí Áîéü, ðïõ èá åðÝôñåðå ôçí ðñïÝëáóç ôçò ÓôñáôéÜò ðñïò ôï ÷ùñéü ×ïýäïâï. Ï äéïéêçôÞò ôçò ÃáëëéêÞò ÓôñáôéÜò ÁíáôïëÞò äéÝôáîå ôçí ðñïÝëáóç ôçò 35çò ÉôáëéêÞò Ìåñáñ÷ßáò ðñïò ôï Ìðñïíô, ôçò 11çò ÁðïéêéáêÞò Ìåñáñ÷ßáò ðñïò ôï ÐåñëåðÝ êáé ôçò 2çò ÏìÜäáò Ìåñáñ÷éþí êáôÜ ìÞêïò ôïõ Åñéãþíá. Ç Ìåñáñ÷ßá Óåññþí äéáôÜ÷èçêå íá êáôáëÜâåé ôï ýøùìá Ðõñáìßäá. Ç Ìåñáñ÷ßá Áñ÷éðåëÜãïõò ðñïÝëáóå êáé ôï âñÜäõ Ýöôáóå ìå åìðñïóèïöõëáêÝò ôçò óôï ÷ùñéü Íåãêüñôóå, óôç äõôéêÞ ü÷èç ôïõ Áîéïý ðïôáìïý. Óôï ìåôáîý ïé âïõëãáñéêÝò äõíÜìåéò, ðáñÜ ôçí áðïóôïëÞ íÝùí åíéó÷ýóåùí, äåí ìðüñåóáí ðëÝïí íá áíôéìåôùðßóïõí ôç óõììá÷éêÞ ðßåóç äõôéêÜ ôïõ Áîéïý ðïôáìïý, üðïõ ïé óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò áðåéëïýóáí ìå áðïêïðÞ ôçí ïäü ðïõ óõíÝäåå ôïí ÐåñëåðÝ ìå ôï ÃêñÜíôóêï. Ïé Âïýëãáñïé, ãéá íá áðïöýãïõí ôçí áé÷ìáëùóßá, Üñ÷éóáí íá õðï÷ùñïýí áðü ôçí ðåñéï÷Þ Ìïíáóôçñßïõ58.

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÔÏÕ Ï ÑÏÕÓ ÌÐÅ ËÅÓ (ÊÅÑ ÊÉ ÍÇ) Ï Áñ÷éóôñÜôçãïò Öñáíóáß Íô’ Åóðåñáß ðßóôåõå üôé ç êáôÜëçøç ôùí åäáöþí ìÝ÷ñé ôï ÔñéåèíÝò óôï üñïò Êåñêßíç (ÌðÝëåò), åðÝôñåðå ôçí áíÜëçøç ôçò åðé÷åßñçóçò ãéá

57 58

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ, óåë. 255-261. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ, óåë. 266-272.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ôç äéÜíïéîç ôçò óôåíùðïý ôïõ Ñïýðåë. Ç åðé÷åßñçóç èá ðåñéåëÜìâáíå äýï ÷ùñéóôÝò åíÝñãåéåò. Ìéá áðü ôéò âñåôáíéêÝò äõíÜìåéò ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò áíáôïëéêÞò Êåñêßíçò êáé ìéá áðü ôéò ãáëëïåëëçíéêÝò äõíÜìåéò ãéá ôç äéÜóðáóç ôïõ ìåôþðïõ ìåôáîý ÓéäçñïêÜóôñïõ êáé Óåññþí êáé ôçí êáôÜëçøç ôïõ üñïõò ¢ãêéóôñï. Óôéò 14/27 Óåðôåìâñßïõ ôïõ 1918, ç ÉÉÉç ÅëëçíéêÞ Ìåñáñ÷ßá êáé ç 11ç ÁðïéêéáêÞ Ìå ñáñ ÷ß á ôçò Ãáë ëé êÞò Óôñá ôéÜò Á íá ôïëÞò êá ôåõ èýí èç êáí ðñïò ôçí êïé ëÜ äá ôïõ ÔñÝóêá ðïôáìïý ÷ùñßò íá óõíáíôÞóïõí óïâáñÞ áíôßóôáóç. Ç 3ç ÏìÜäá Ìåñáñ÷éþí, ìåôáîý ÐñÝóðáò êáé Á÷ñßäáò, êáôÝëáâå ôçí ðñþôç å÷èñéêÞ ãñáììÞ êáé óõíÝ÷éóå ôçí êáôáäßùîç ðñïò âïññÜ. Ç ÂñåôáíïåëëçíéêÞ ÓôñáôéÜ óõíÝ÷éóå ôçí ðñïÝëáóÞ ôçò ðÝñá áðü ôç Óôñþìíéôóá. Ç Ìåñáñ÷ßá ÊñÞôçò ôïõ ×ÉÉ Âñåôáíéêïý Óþìáôïò Óôñáôïý óõíÝ÷éóå ôçí åðßèåóç óôï üñïò Êåñêßíç êáé ìå ôï 9ï Óýíôáãìá Êñçôþí êáôÝëáâå ôï ýøùìá 1327, ôï ïðïßï åß÷áí åãêáôáëåßøåé óôï ìåôáîý ïé Âïýëãáñïé59.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ Ç åëëçíéêÞ óõìâïëÞ óôïí Á’ Ðáãêüóìéï Ðüëåìï (áí êáé õðÞñîå êáèõóôåñçìÝíç óå ó÷Ýóç ìå ôéò Üëëåò ÷þñåò) Üñ÷éóå ìå ôç óõãêñüôçóç óôç Èåóóáëïíßêç ôïõ Óþìáôïò Óôñáôïý ÅèíéêÞò ¢ìõíáò áðü ôéò Ìåñáñ÷ßåò Óåññþí, ÊñÞôçò êáé Áñ÷éðåëÜãïõò óôá ìÝóá ôïõ 1917. Ìå ôçí åß óïäï êáé ôç óõììåôï÷Þ ôçò ÅëëÜäáò óôïí ðüëåìï áíáôñÜðçêå ç áíáëïãßá ôùí äõíÜìåùí óôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï õðÝñ ôùí ÓõììÜ÷ùí êáé ï Áñ÷éóôñÜôçãïò ôçò Óõììá÷éêÞò ÓôñáôéÜò ÁíáôïëÞò ìðüñåóå íá äéáóðÜóåé ôï ìÝôùðï áõôü, áöïý ç ÅëëÜäá äéÝèåóå åêåß ôï 34% ôïõ óõíüëïõ ôùí äõíÜìåùí óôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï. Ç ìåãÜëç íßêç ôùí ÓõììÜ÷ùí óôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï áðïôÝëåóå ôçí áñ÷Þ ôïõ ôÝëïõò ôïõ Á’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ. ÌÝóá óå Ýîé åâäïìÜäåò áðü ôç íßêç áõôÞ õðï÷ñåþèçêáí íá óõíèçêïëïãÞóïõí äéáäï÷éêÜ ç Âïõëãáñßá, ç Ôïõñêßá, ç Áõóôñïïõããáñßá êáé ôÝëïò ç Ãåñìáíßá. Åßíáé åðïìÝíùò âÝâáéï, üôé ç óõììá÷éêÞ íßêç óôï Ìáêåäïíéêü ÌÝôùðï åðéôÜ÷õíå ôç ëÞîç ôïõ ðïëÝìïõ. ×ùñßò áõôÞ, ïé åðé÷åéñÞóåéò èá óõíå÷ßæïíôáí êáé êáôÜ ôïí åðüìåíï ÷ñüíï, åíþ ïé áðþëåéåò èá Þôáí ìåãáëýôåñåò. Óôï áðïôÝëåóìá áõôü áíáìößâïëá óõíÝâáëå êáé ç ÅëëÜäá, êáé ãé’ áõôü ìåôÜ ôïí ðüëåìï ìå ôéò óõíèÞêåò ôïõ Íåúãý (27 Íïåìâñßïõ/ 10 Äåêåìâñßïõ 1919) êáé ôùí Óåâñþí (10/23 Áõãïýóôïõ 1920) åðéäéêÜóôçêáí óôçí ÅëëÜäá ïëüêëçñç ç ÈñÜêç ìÝ÷ñé ôùí èõñþí ôçò Êùíóôáíôéíïýðïëçò êáé ôá íçóéÜ ºìâñïò êáé ÔÝíåäïò, åíþ, ðáñÜëëçëá, ôçò ðáñá÷ùñÞèçêáí êõñéáñ÷éêÜ äéêáéþìáôá óôçí ðåñéï÷Þ ôçò Óìýñíçò, óôá ðáñÜëéá ôçò ÌéêñÜò Áóßáò. Äõóôõ÷þò, ìåôÜ ôç ÌéêñáóéáôéêÞ ÊáôáóôñïöÞ ç ÓõíèÞêç ôçò ËùæÜíçò (24 Éïõëßïõ 1923) ÷Üñáîå ôá óýíïñá ôçò ÅëëÜäáò óôç óçìåñéíÞ ôïõò èÝóç. Ï Á’ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò õðÞñîå ï öïíéêüôåñïò ðüëåìïò áðü êÜèå ðñïçãïýìåíï. Ôï óýíïëï ôùí íåêñþí õðïëïãßæåôáé ðåñßðïõ óôá 8,5 åêáôïììýñéá. Áðü ôçí ðëåõñÜ ôçò ÅëëÜäáò ïé áðþëåéåò áíÞëèáí ðåñßðïõ óå 496 Áîéùìáôéêïýò êáé 23.384 Ïðëßôåò, íåêñïýò êáé áãíïïýìåíïõò60.

59 60

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ, óåë. 277-279. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ, óåë. 303-306.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 4 ï É ÓÔÏ ÑÉ ÊÇ ÐÅ ÑÉÏ ÄÏÓ: Ï ÅË ËÇ ÍÉÊÏÓ ÓÔÑÁ ÔÏÓ ÓÔÇ ÌÅ ÓÇÌÂÑÉ ÍÇ ÑÙ ÓÉÁ (1919) Á ÍÔÉ ÐÁ ËÏÉ: ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÇÓ Á ÍÔÁ ÍÔ - ÌÐÏËÓÅ ÂÉ ÊÏÉ ÌÁ ×Ç: ×ÅÑ ÓÙ ÍÁÓ ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ ÊáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ Á’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ, óôéò 17 Ïêôùâñßïõ 1917 îÝóðáóå óôç Ñùóßá ç åðáíÜóôáóç ôùí Ìðïëóåâßêùí åíáíôßïí ôïõ ôóáñéêïý êáèåóôþôïò. Ç åðáíÜóôáóç áðïäÝóìåõóå ôç Ãåñìáíßá áðü ôï áíáôïëéêü ìÝôùðï. ÓçìáíôéêÝò ãåñìáíéêÝò äõíÜìåéò Üñ÷éóáí íá ìåôáöÝñïíôáé óôï Äõôéêü ÌÝôùðï êáé åðéðëÝïí ìå ôïõò üñïõò ðïõ Ýèåóå ç Ãåñìáíßá óôç Ñùóßá ç ðñþôç êáôÜöåñå íá åêìåôáëëåõôåß ôïõò ðëïýóéïõò ðüñïõò áðü ôéò ðåñéï÷Ýò ðïõ åîáóöÜëéæå ðëÝïí ôïí Ýëåã÷ü ôïõò. Ç åîÝëéîç áõôÞ áíçóý÷çóå ôïõò óõììÜ÷ïõò ïé ïðïßïé Þèåëáí ôçí Üìåóç ðôþóç ôïõ Ìðïëóåâéêéóìïý þóôå íá ðåôý÷ïõí ôçí áíáóýóôáóç ôïõ Áíáôïëéêïý Ìåôþðïõ êáé ôç ìáôáßùóç ôçò åêìåôÜëëåõóçò ôùí ðüñùí ôçò Ñùóßáò áðü ôç Ãåñìáíßá. Ìå ôï óêïðü áõôü óôñÜöçêáí óôç ÓôñáôéÜ ôïõ ÍôÝíéêéí ðïõ äéåîÞãáãå åðé÷åéñÞóåéò óôç Íüôéá Ñùóßá óôçí ðåñéï÷Þ ôïõ êÜôù Íôïí êáé óôéò äõíÜìåéò ôïõ Êüëôæáê ðïõ åß÷å õðü ôïí Ýëåã÷ü ôïõ ôç Óéâçñßá ìå ôç óõììåôï÷Þ ìéáò Ôóå÷ïóëïâáêéêÞò ÓôñáôéÜò. Óôéò 11 Íïåìâñßïõ ôïõ 1918, üìùò, ç Ãåñìáíßá êáôÝèåóå ôï üðëá. Ï êýñéïò ëüãïò ôçò åðåìâÜóåùò ôùí óõììÜ÷ùí óôç Ñùóßá ðëÝïí åîÝëåéðå ìå áðïôÝëåóìá ôá óôñáôåýìáôá ôùí óõììÜ÷ùí íá ìçí åßíáé ðëÝïí ðñüèõìá ãéá ôçí åðÝìâáóç. Ïé Óýììá÷ïé, üìùò, ìå êýñéï åêðñüóùðï ôïõò ôç Ãáëëßá, åîáêïëïõèïýóáí íá åðéèõìïýí ôçí ðôþóç ôùí Ìðïëóåâßêùí. Ï êßíäõíïò åîÜðëùóçò ôïõ Êïììïõíéóìïý áõîáíüôáí êáé ïé ôñïìïêñáôéêÝò åíÝñãåéåò ôùí Ìðïëóåâßêùí ãßíïíôáí üëï êáé ðéï óõ÷íÝò. ÅðéðëÝïí, ôá ïéêïíïìéêÜ óõìöÝñïíôá ôùí óõììÜ÷ùí êáé éäéáßôåñá ôùí ÃÜëëùí ðëÞôôïíôáí ìéáò êáé ïé Ìðïëóåâßêïé áñíïýíôáí íá áíáãíùñßóïõí ôá ÷ñÝç ôùí ÔóÜñùí ðñïò ôïõò óõììÜ÷ïõò61. Ìå óêïðü, ëïéðüí, ôçí êáôÜðíéîç ôïõ Êïììïõíéóìïý ðñïò åðéâïëÞ ìéáò äçìïêñáôéêÞò ôÜîçò ïé ÃÜëëïé Ýóôåéëáí 2 Ìåñáñ÷ßåò, õðü ôïí Óôñáôçãü Íô’ ÁíóÝëì ãéá ôçí õðïóôÞñéîç ôùí åðé÷åéñÞóåùí. Ï Óôñáôçãüò ôÜ÷èçêå åðéêåöáëÞò ôùí óôñáôåõìÜôùí óôç Ñùóßá, ôá ïðïßá áðïôåëïýíôáí áðü ôéò 2 ÃáëëéêÝò Ìåñáñ÷ßåò, ìßá ÐïëùíéêÞ Ìåñáñ÷ßá, ôá ôìÞìáôá ôïõ Óôñáôïý ôïõ ÍôÝíéêéí êáé ôï Á’ Åëëçíéêü Óþìá Óôñáôïý ôï ïðïßï áðïöÜóéóå íá óôåßëåé ç ÅëëçíéêÞ ÊõâÝñíçóç ãéá íá óõììåôÜó÷åé óôçí åêóôñáôåßá. Ëüãù ôçò áðïäõíÜìùóçò ôùí îÝíùí óôñáôåõìÜôùí áðü ôçí áðïóôñÜôåõóç ðïõ óõíÝâç ìåôÜ ôç ëÞîç ôïõ ðïëÝìïõ êáé ôï ÷áìçëü çèéêü ôùí óôñáôéùôþí ðïõ ôá áðïôåëïýóáí ç êýñéá äýíáìç ðïõ äéÝèåôå ï Óôñáôçãüò Íô’ ÁíóÝëì Þôáí ôï Á’ Åëëçíéêü Óþìá Óôñáôïý ðïõ äéáôçñïýóå ôçí åìðüëåìç ïñãÜíùóç êáé äýíáìÞ ôïõ. Ç óõììåôï÷Þ ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý Þôáí áíáãêáßá ãéá ôéò óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò. Ï ëüãïò ðïõ ç ÅëëÜäá õðïóôÞñéîå ôéò åðé÷åéñÞóåéò áõôÝò Þôáí üôé ìåôÜ ôçí áíáêù÷Þ êáé åíüøåé ôçò äéÜóêåøçò ôçò åéñÞíçò, üëá ôá êñÜôç åðåäßùêáí ìå ôéò áíôéðñïóùðåßåò ôïõò 61

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÌåóçìâñéíÞí Ñùóßáí, óåë. 9-10.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

íá åîáóöáëßóïõí üóï ôï äõíáôüí ìåãáëýôåñá êÝñäç. Ç ÅëëçíéêÞ ÊõâÝñíçóç áðïâëÝðïíôáò óôçí åêðëÞñùóç ôùí åèíéêþí äéåêäéêÞóåùí, éäéáßôåñá óôç ÌéêñÜ Áóßá, êáé ðñïóâëÝðïíôáò óôçí õðïóôÞñéîç ôùí ÓõììÜ÷ùí Ýêñéíå üôé Ýðñåðå íá äå÷èåß ôç óõììåôï÷Þ ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý. 1⁄4íôùò ïé ÃÜëëïé áìÝóùò äÞëùóáí, ìÝóù ôïõ Õðïõñãïý Åîùôåñéêþí ôïõò, üôé ç Ãáëëßá èá õðïóôçñßîåé üëåò ôéò åäáöéêÝò áðáéôÞóåéò ôçò ÅëëÜäáò. 1⁄4ôáí ìåôÜ ôï ðÝñáò ôïõ ðïëÝìïõ, ëïéðüí, óõæçôïýíôáí ïé åëëçíéêÝò äéåêäéêÞóåéò óôç ÌéêñÜ Áóßá, ç óõììåôï÷Þ ôçò ÅëëÜäáò óôçí åêóôñáôåßá óôç ÌåóçìâñéíÞ Ñùóßá, óõíÝâáëëå óå ìåãÜëï âáèìü óôçí õðïóôÞñéîç ôùí åëëçíéêþí áðüøåùí áðü ôç Ãáëëßá62.

ÏÉ ÓÔÑÁ ÔÉÙ ÔÉ ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ Ï Óôñáôüò ôùí Ìðïëóåâßêùí äåí Þôáí åíéáßïò. Óå êÜèå ðåñéï÷Þ åß÷áí óõãêñïôçèåß áðïóðÜóìáôá ôá ïðïßá Þôáí ïðëéóìÝíá ìå ïðëéóìü äéáöüñùí ôýðùí. Ïé äõíÜìåéò ôùí Ìðïëóåâßêùí óôçí Ïõêñáíßá, ïé ïðïßåò áãùíßóôçêáí åíáíôßïí ôùí Óõììá÷éêþí ÄõíÜìåùí, ó÷çìáôßóôçêáí êáé ïñãáíþèçêáí ìÝóá óôçí ßäéá ôçí Ïõêñáíßá. Áðáñôßóôçêáí áðü ôá Þäç õöéóôÜìåíá áðïóðÜóìáôá ôùí Ìðïëóåâßêùí, áðü ôá óôñáôåýìáôá ôçò «ËáúêÞò ÏõêñáíéêÞò Äçìïêñáôßáò» êáé ôïõ Ðåôëéïýñá ðïõ ðñïó÷þñçóáí óôçí ÌðïëóåâéêéêÞ ðáñÜôáîç êáé áðü ôç óôñáôïëüãçóç ðïõ Ýëáâå ÷þñá óôçí ðåñéï÷Þ. Ï Ìðïëóåâéêéêüò Óôñáôüò áðïôåëïýíôáí áðü ôç ÓôñáôéÜ ÐåñéöÝñåéáò ÊéÝâïõ (45.000 Üíôñåò), ôç ÓôñáôéÜ ÐåñéöÝñåéáò Êéíßôóáò (70.000 Üíôñåò) êáé ôç ÓôñáôéÜ ÐåñéöÝñåéáò ×áñêüâïõ (130.000 Üíôñåò). Ç äýíáìç ôùí ôñéþí áõôþí Óôñáôéþí áíåñ÷üôáí óõíïëéêÜ óå 217.000 Üíäñåò ðåæéêïý, 2.500 éððåßò, 130 ðåäéíÜ ðõñïâüëá, 4 âáñÝá, 5 áåñïðëÜíá, ôåèùñáêéóìÝíá áõôïêßíçôá êáé áìáîïóôïé÷ßåò. Ïé óõììá÷éêÝò ÄõíÜìåéò ðïõ Ýëáâáí ìÝñïò ðåñéëÜìâáíáí 100.000 ÃÜëëïõò, 3.000 Ðïëùíïýò, 3.000 Ñþóïõò åèåëïíôÝò êáé ôï Åëëçíéêü Åêóôñáôåõôéêü Óþìá ðïõ áíåñ÷üôáí óå 40.000 Üíôñåò. Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò ðïõ Ýëáâáí ìÝñïò óôéò åðé÷åéñÞóåéò óôçí Ïõêñáíßá êáé óôçí Êñéìáßá áðïôåëïýíôáí áðü ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý õðü ôéò äéáôáãÝò ôïõ ÕðïóôñÜôçãïõ Êùíóôáíôßíïõ Íßäåñ, ôï ïðïßï áðáñôéæüôáí áðü ôç ÉÉ êáé ôçí ×ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá, 1 ÔÜãìá Ìåôüðéóèåí, ÂïçèçôéêÜ Óþìáôá êáé Ó÷çìáôéóìïýò êáé ôï ðñïóùðéêü ôçò õð’áñéè. 534 Ìïßñáò ÁåñïðëÜíùí63.

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÔÇÓ ×ÅÑ ÓÙ ÍÁÓ Óôçí ðåñéï÷Þ äéåîáãùãÞò ôùí åðé÷åéñÞóåùí ï ÷åéìþíáò Þôáí äñéìýò êáé ôï øý÷ïò êõìáéíüôáí êÜôù áðü ôï 0, áðü -10 Ýùò -20 âáèìïýò Êåëóßïõ. Ï Üíåìïò, ôï ÷éüíé êáé ç ïìß÷ëç åíáëëÜóóïíôáí óõíå÷þò, åíþ êáôÜ ôçí Üíïéîç ôï êëßìá Þôáí îçñü ëüãù ôùí áíáôïëéêþí áíÝìùí ðïõ åðéêñáôïýóáí. Ëüãù áõôþí ôùí áêñáßùí êáéñéêþí óõíèçêþí áðïöáóßóôçêå óôçí áðïóôïëÞ íá óõììåôÝ÷ïõí ìüíï ìéêñÝò êëÜóåéò (1910-1918) ðïõ èá ìðïñïýóáí íá áíôåðåîÝëèïõí óôï êëßìá ôçò ðåñéï÷Þò. Ç ìåôáöïñÜ ôùí ìïíÜäùí ðñáãìáôïðïéÞèçêå áðü ôá ëéìÜíéá ôùí Åëåõèåñþí êáé ôïõ Óôáõñïý êáé óôéò 9/22 Ìáñôßïõ åß÷å ïëïêëçñùèåß ç ìåôáöïñÜ ôçò ÉÉ êáé ôçò ×ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßáò óôç ÌåóçìâñéíÞ Ñùóßá64. Óôéò 11/24 Éáíïõáñßïõ 1919 ç 156ç ãáëëéêÞ Ìåñáñ÷ßá, êáôüðéí áéôÞóåùò ôùí ÅëëÞíùí

62 63 64

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 191-193. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 197. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë.199-201. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

êáé Åâñáßùí êáôïßêùí ôçò ×åñóþíáò, áðÝóôåéëå äéáôáãÞ ìå ôçí ïðïßá óõãêñïôïýóå Ìéêôü Áðüóðáóìá ãéá íá ìåôáâåß óôç ×åñóþíá ãéá íá åîáóöáëßóåé ôçí ôÜîç. Óôï Áðüóðáóìá óõììåôåß÷å êáé ôï 1/34 ÔÜãìá (23 Áîéùìáôéêïß êáé 8.853 Ïðëßôåò) ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí. Ôç äéïßêçóç ôïõ ÁðïóðÜóìáôïò áíÝëáâå ï ÃÜëëïò ÔáãìáôÜñ÷çò Ëáíóüí. Ôï áðüóðáóìá Ëáíóüí Ýöôáóå ôåëéêÜ óôç ×åñóþíá êáé êáôÝëáâå èÝóåéò ìÝóá óôçí ðüëç. Ç ôÜîç óôç ×åñóþíá áðïêáôáóôÜèçêå ðñïóùñéíÜ. Åí ôù ìåôáîý, ï å÷èñüò Üñ÷éóå íá ðñïðáñáóêåõÜæåé ôçí åðßèåóÞ ôïõ êáé ôçí áðïóôïëÞ áíÝëáâå ç Ìåñáñ÷ßá ÄíåéóôÝñïõ õðü ôéò äéáôáãÝò ôïõ ÁôáìÜíïõ Ãñçãïñßåö. Áñ÷éêÜ, ïé Ìðïëóåâßêïé åðé÷åßñçóáí ðñïêáôáñêôéêÝò åðéèåôéêÝò åíÝñãåéåò åíáíôßïí ôùí óõììá÷éêþí óôñáôåõìÜôùí ôçò ðüëçò êáé óôéò 22 Öåâñïõáñßïõ/7 Ìáñôßïõ åêäçëþèçêå ç êýñéá åðßèåóç65. Áêïëïýèçóáí áéìáôçñüôáôåò äéáäï÷éêÝò óõãêñïýóåéò óôá ðåñß÷ùñá êáé óôïõò äñüìïõò ôçò ðüëçò ãéá ôéò åðüìåíåò çìÝñåò. Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò äéáêñßèçêáí ãéá ôç óèåíáñÞ ôïõò áíôßóôáóç åíáíôßïí ôùí Åñõèñþí ôçò Ìåñáñ÷ßáò ÄíåéóôÝñïõ66. Ôá óõììá÷éêÜ óôñáôåýìáôá ôåëéêÜ çôôÞèçêáí êáé áðï÷þñçóáí áðü ôçí ðüëç ìå ôéò ðñùéíÝò þñåò ôçò 25 Öåâñïõáñßïõ/1 Ìáñôßïõ. Ïé óõíïëéêÝò áðþëåéåò ôçò ìÜ÷çò ãéá ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá áíÞëèáí óå 117 íåêñïýò (2 áîéùìáôéêïß êáé 115 ïðëßôåò) êáé 140 ôñáõìáôßåò (10 áîéùìáôéêïß êáé 130 ïðëßôåò)67.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ Ëüãù ôçò êñéóéìüôçôáò ôçò êáôáóôÜóåùò, ôçò ìåéùìÝíçò äýíáìçò êáé ôçò ìá÷çôéêüôçôáò ôùí Ãáëëéêþí ÓôñáôåõìÜôùí ç ÃáëëéêÞ çãåóßá óå üëç ôç äéÜñêåéá ôùí ìá÷þí óôç ÌåóçìâñéíÞ Ñùóßá Ýñé÷íå óôç ìÜ÷ç ôá ÅëëçíéêÜ ôìÞìáôá, ÷ùñßò ó÷Ýäéï, áëëÜ âÜóåé ôùí áíáãêþí ôçò óôéãìÞò. Ïé óõíèÞêåò, ëïéðüí, Þôáí Üêñùò ìåéïíåêôéêÝò ãéá ôïõò ¸ëëçíåò. Ðáñüëá áõôÜ êáé ðáñüëç ôçí áñéèìçôéêÞ êáé õëéêÞ õðåñï÷Þ ôùí Ñùóéêþí ÓôñáôåõìÜôùí, ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá óå áíôßèåóç ìå ôá Üëëá óõììá÷éêÜ óôñáôåýìáôá õðÞñîáí óõìðáãÞ êáé ðéóôÜ óôéò óçìáßåò êáé ôïõò çãÞôïñÝò ôïõò êáé êñÜôçóáí õøçëÞ ôçí ôéìÞ ôïõ Åëëçíéêïý ¸èíïõò68. Ïé ¸ëëçíåò áðÝäåéîáí ðïëëÝò öïñÝò ôïí çñùéóìü êáé ôï ðíåýìá áõôïèõóßáò ðïõ ôïõò äéáêáôÝ÷åé. Óôï Âáóéëßíïâï êáé ôçí Ìðåñæåâüóêá ðïëÝìçóáí çñùéêÜ êáé áðÝêñïõóáí ìåãÜëåò äõíÜìåéò Åñõèñþí üðïõ êáé õðï÷þñçóáí ìüíï ìåôÜ áðü ó÷åôéêÞ äéáôáãÞ. Óôç Óåâáóôïýðïëç ïé ¸ëëçíåò áíáäåß÷èçêáí ïé êáëýôåñïé ðïëåìéóôÝò ôçò 1çò Óõììá÷éêÞò ÏìÜäáò Ìåñáñ÷éþí. Óôçí Ïäçóóü ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá Ýäùóáí çñùéêÝò ìÜ÷åò ãéá íá êñáôÞóïõí ôçí áìõíôéêÞ ãñáììÞ êáé íá äþóïõí ôïí áðáñáßôçôï ÷ñüíï ãéá ôçí åêêÝíùóç ôçò ðüëçò êáé ôçí áóöáëÞ ìåôáöïñÜ ôïõ åëëçíéêïý ðëçèõóìïý áëëÜ êáé ôç óýìðôõîç ôùí óõììá÷éêþí äõíÜìåùí. Ïé åëëçíéêÝò ìïíÜäåò óõíÝ÷éóáí ôïí áãþíá ôïõò ìÝ÷ñé ôï ÌÜéï ôïõ 1919 üðïõ êáé áðïöáóßóôçêå ç áíôéêáôÜóôáóÞ ôïõò áðü ñïõìáíéêÜ óôñáôåýìáôá. Ôï Åëëçíéêü Åêóôñáôåõôéêü Óþìá ìåôáöÝñèçêå áñ÷éêÜ óôï ÃáëÜæéï Ñïõìáíßáò êáé óôç óõíÝ÷åéá óôç Ì.Áóßá ãéá íá óõíå÷ßóåé ôïí çñùéêü áãþíá ôïõ åêåß69. Ïé óõíïëéêÝò áðþëåéåò ôùí ÅëëÞíùí êáôÜ ôçí åêóôñáôåßá óôç ÌåóçìâñéíÞ Ñùóßá áíÞëèáí óå 398 íåêñïýò (18 Áîéùìáôéêïýò êáé 380 Ïðëßôåò) êáé 657 ôñáõìáôßåò (30 Áîéùìáôéêïýò êáé 627 Ïðëßôåò). 65 66 67 68 69

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 203-204. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÅõñåôÞñéï Ãåãïíüôùí, óåë. 10. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 205-206 ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÌåóçìâñéíÞí Ñùóßáí, óåë. 72. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÅõñåôÞñéï Ãåãïíüôùí, óåë. 121-123. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 5 ï ÉÓÔÏÑÉÊÇ ÐÅÑÉÏÄÏÓ: ÌÉÊÑÁÓÉÁÔÉÊÇ ÅÊÓÔÑÁÔÅÉÁ (1919-1922) Á ÍÔÉ ÐÁ ËÏÉ: ÅË ËÁ ÄÁ - ÔÏÕÑ ÊÉÁ ÌÁ ×ÅÓ: Á Ú ÄÉ ÍÉÏÕ, ÖÉ ËÁ ÄÅË ÖÅÉÁÓ, ÐÑÏÕÓÁÓ, Á ÖÉÏÍ ÊÁÑÁ×ÉÓÁÑ, ÔÏÕÌËÏÕ ÌÐÏÕÍÁÑ, ÊÉÏÕÔÁ×ÅÉÁÓ, ÄÏÑÕËÁÉÏÕ, ÊÁ ËÅ ÃÊÑÏÔÏ, ÓÁÃ ÃÁ ÑÉÏÕ ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ Ï åë ëç íï ôïõñ êé êüò ðü ëå ìïò ôïõ 1897, ïé Ìáêåäïíéêïß áãþíåò ìåôáîý ôïõ 1904 êáé 1908 êáé ïé Âáëêáíéêïß ðüëåìïé ôïõ 1912 êáé 1913 áðïôÝëåóáí ðñïóðÜèåéåò ôïõ åëëçíéêïý ¸èíïõò íá ðåñéëÜâåé óôïõò êüëðïõò ôïõ ôïõò õðüäïõëïõò åëëçíéêïýò ðëçèõóìïýò ðïõ ãéá áéþíåò Ýæçóáí êÜôù áðü ôïí ôïõñêéêü æõãü. Ïé íé êç öü ñïé Âáë êá íé êïß ðü ëå ìïé, áí êáé åëåõèÝñùóáí äýï ðåñßðïõ åêáôïììýñéá ïìüöõëïõò êáé ïìüèñçóêïõò, äåí ïëïêëÞñùóáí ôï áðåëåõèåñùôéêü Ýñãï, áöïý äõüìéóé ðåñßðïõ åêáôïììýñéá ¸ëëçíåò åîáêïëïõèïýóáí íá êáôáäõíáóôåýïíôáé áðü ôïõò Ôïýñêïõò.Ôï îÝóðáóìá ôïõ Ðñþôïõ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ, öÝñíïíôáò áíôéìÝôùðïõò ôïõò ¸ëëçíåò ìå ôïõò Ôïýñêïõò, äçìéïýñãçóå ôçí åõêáéñßá ìéáò íÝáò ðñïóðÜèåéáò ãéá ôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí õðüäïõëùí óôç ÌéêñÜ Áóßá. Óôéò 17/30 Ïêôùâñßïõ ôïõ 1918, ìå ôç ëÞîç ôïõ Á’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ, õðïãñÜöçêå óôï Ìïýäñï áíáêù÷Þ ìåôáîý ôùí ÷ùñþí ôçò ÁíôÜíô êáé ôçò Ôïõñêßáò. ÌåôÜ ôçí Þôôá áõôÞ ôçò Ôïõñêßáò ôá óõììá÷éêÜ óôñáôåýìáôá áðÝêôçóáí ôï äéêáßùìá íá êáôáëÜâïõí ïðïéáäÞðïôå óôñáôçãéêÞ èÝóç ìÝóá óôá ôïõñêéêÜ åäÜöç êáé åðéðëÝïí üëïò ï ðïëåìéêüò åîïðëéóìüò ôùí Ôïýñêùí èá ðáñáäéíüôáí óôïõò ÓõììÜ÷ïõò. Ç ÏèùìáíéêÞ Áõôïêñáôïñßá âñéóêüôáí ðëÝïí óå ïéêôñÞ êáôÜóôáóç êáé óôá ðñüèõñá ïëïó÷åñïýò êáôÜññåõóçò. Ç Êùíóôáíôéíïýðïëç êáé ç ÍéêïìÞäåéá êáôáëÞöèçêå áðü ôéò óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò êáé ç õðüëïéðç åäáöéêÞ æþíç ÷ùñßóôçêå óå æþíåò åðéññïÞò ôùí ÓõììÜ÷ùí. Ï Ôïõñêéêüò Óôñáôüò âñéóêüôáí óå áðïóýíèåóç, åîáíôëçìÝíïò êáé ÷ùñßò çèéêü. Ëüãù ôùí áíôéêñïõüìåíùí óõìöåñüíôùí ôùí ÓõììÜ÷ùí óôçí Ôïõñêßá, üìùò, ïé üñïé ôçò áíáêù÷Þò äåí åöáñìüóôçêáí êáé Ýôóé, ðáñüëç ôç äõóìåíÞ êáôÜóôáóç, ïé Ôïýñêïé êáôÜöåñáí íá äéáôçñÞóïõí ôïí ïðëéóìü ôïõò êáé ôá ðõñïâüëá ôïõò êáé íá óõíôçñÞóïõí ôìÞìáôá ôïõ óôñáôïý ôïõò. Óôéò áñ÷Ýò ôïõ 1918 åêäçëþèçêå ðëÞñùò ç âáèéÜ äéáßñåóç áíÜìåóá óôïõò ÓõììÜ÷ïõò. Ïé óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò Üñ÷éóáí íá áðïóôñáôåýïíôáé êáé íá áðïóýñïíôáé áðü ôá ôïõñêéêÜ åäÜöç. Ôç ÷ñïíéêÞ óôéãìÞ áõôÞ, óôï ðñïóêÞíéï Þñèå ï Ôïýñêïò Óôñáôçãüò ÊåìÜë ÌïõóôáöÜò ÐáóÜò (Áôáôïýñê). Ï ÊåìÜë ôüôå êáôÜöåñå íá ïñãáíþóåé êáé íá åîïðëßóåé ïìÜäåò åèíéêéóôéêÞò áíôßóôáóçò óôï åóùôåñéêü ôçò ÁíáôïëÞò70. 70

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 3-9. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ïé Ôïýñêïé Üñ÷éóáí íá ïñãáíþíïõí åðáíáóôáôéêÞ äñÜóç êáé ïé Óýììá÷ïé, åêìåôáëëåõüìåíïé ôéò äéáìáñôõñßåò ôùí ÅëëÞíùí ãéá ôïí êßíäõíï óöáãþí ôùí ÅëëÞíùí áðü ôïõò Ôïýñêïõò, Ýäùóáí åíôïëÞ óôçí ÅëëÜäá ãéá ðñïóùñéíÞ êáôÜëçøç ôçò Óìýñíçò, ÷ùñßò, üìùò, áõôü íá ðñïäéêÜæåé ôç ìåëëïíôéêÞ ôý÷ç ôçò ðåñéï÷Þò. ¸ôóé ç ÅëëÜäá, åêôåëþíôáò ôçí áðüöáóç ôçò ÄéÜóêåøçò ôçò ÅéñÞíçò ôùí íéêçôñéþí Óõììá÷éêþí ÄõíÜìåùí ôïõ Ðñþôïõ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ ðïõ Ýãéíå óôï Ðáñßóé, áíÝëáâå ôç ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá, óôçí ïðïßá åðéäüèçêå ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò áðü ôéò 2/15 ÌáÀïõ ôïõ 1919 ìÝ÷ñé ôéò 6/19 Óåðôåìâñßïõ ôïõ 1922, áðïóêïðþíôáò óôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí åëëçíéêþí ðëçèõóìþí ðïõ êáôïéêïýóáí óôç ÌéêñÜ Áóßá. Óôéò 2/15 ÌáÀïõ ôïõ 1919, ëïéðüí, ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò, õðü ôçí ðñïóôáóßá ôïõ Áããëéêïý Óôüëïõ, áðïâéâÜóôçêå óôç Óìýñíç.

ÏÉ ÓÔÑÁ ÔÉÙ ÔÉ ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ Ç ÅëëÜäá, üôáí äüèçêå ç åíôïëÞ êáôÜëçøçò ôçò Óìýñíçò, äéáôçñïýóå, ìåéùìÝíåò âÝâáéá, ôéò äõíÜìåéò (12 Ìåñáñ÷ßåò) ðïõ åß÷áí åðéóôñáôåõôåß êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ Ðñþôïõ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ. Áñ÷éêÜ, áðïóôÜëèçêå óôç ÌéêñÜ Áóßá ìßá ìüíï Ìåñáñ÷ßá êáé áñãüôåñá ðåñéóóüôåñåò, áíåðáñêþò, üìùò, åîïðëéóìÝíåò. Ôçí êáôÜóôáóç äõó÷Ýñáéíå ç áðáãüñåõóç áðü ôïõò ÓõììÜ÷ïõò ôçò õðÝñâáóçò áðü ôïí åëëçíéêü óôñáôü ôçò ðñïêáèïñéóìÝíçò ãñáììÞò, ðÝñá áðü ôçí ïðïßá ïé Ôïýñêïé åß÷áí ôç äõíáôüôçôá íá óõãêåíôñþíïõí äõíÜìåéò êáé íá åðéôßèåíôáé óôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá ÷ùñßò íá öïâïýíôáé ôçí êáôáäßùîç. ¸ôóé, ðåñíïýóå ï ÷ñüíïò ÷ùñßò ïõóéáóôéêÜ áðïôåëÝóìáôá åíáíôßïí ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí êáé ç ÅëëÜäá õðüêåéôï óå ïéêïíïìéêÞ (êáé çèéêÞ) åîÜíôëçóç ëüãù ôçò ðáñÜôáóçò ôïõ áãþíá, áëëÜ êáé ôïõ åèíéêïý äé÷áóìïý. 1⁄4ôáí Üñèçêáí ïé ðåñéïñéóìïß áðü ôïõò ÓõììÜ÷ïõò êáé áðïöáóßóôçêå íá åíéó÷õèåß ï åëëçíéêüò óôñáôüò óôç ÌéêñÜ Áóßá, áõôüò âñÝèçêå ðëÝïí áíôéìÝôùðïò ìå ôáêôéêü ôïõñêéêü óôñáôü ó÷åäüí éóÜñéèìï êáé áðïöáóéóìÝíï íá åêäéþîåé ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá. Ç åðßóçìç ÏèùìáíéêÞ Áõôïêñáôïñßá áíáãêÜóôçêå íá äå÷ôåß ôï ôåôåëåóìÝíï ãåãïíüò ôçò áðüâáóçò ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý óôç Óìýñíç, üìùò, ôï áíåðßóçìï êñÜôïò ìå ôïí ÊåìÜë áíÝëáâå ôçí áíôßóôáóç åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí. Áñ÷éêÜ, ïé Ôïýñêïé áíôéìåôþðéóáí äõóêïëßåò óôç óõãêÝíôñùóç óôñáôïý ãéá ôçí áíôéìåôþðéóç ôùí ÅëëÞíùí, üìùò, ïé ðñïóðÜèåéåò ôïõ ÊåìÜë êáôÜöåñáí íá óõãêåíôñþóïõí ôï ÌÜñôéï ôïõ 1922, 120.500 ðåñßðïõ ðåæïýò, 208 ðõñïâüëá êáé 1.350 ðïëõâüëá, ôç óôéãìÞ ðïõ ïé ¸ëëçíåò ìåôñïýóáí 225.000 ðåæïýò, 450 ðõñïâüëá, 1.120 ðïëõâüëá, 63.721 êôÞíç êáé 1.776 áõôïêßíçôá71.

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÔÏÕ Á Ú ÄÉ ÍÉ ÏÕ Ìå ôÜ ôçí á ðü âá óç ôçò É Ìå ñáñ ÷ß áò Üñ÷é óå ç êá ôÜ ëç øç ôçò Óìýñ íçò êáé ôùí ðñï á óôß ùí ôçò. Á öïý ï ëï êëç ñþ èç êå ôï Ýñãï áõ ôü êáé å ðé âëÞ èç êå ç ôÜ îç óå ïëüêëçñç ôçí ðåñéöÝñåéá ôçò Óìýñíçò, ç É Ìåñáñ÷ßá Üñ÷éóå íá åðåêôåßíåé ôçí êáôï÷Þ ôçò72. Áðü ôéò 2/15 Ýùò ôéò 14/27 ÌáÀïõ ôïõ 1919 ðïëëÜ ÷ùñéÜ Þñèáí õðü 71 72

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 231-233. ×ïíäñüò Ã., ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá, óåë. 544.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ôçí êáôï÷Þ ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí êáé óôéò 14/27 ÌáÀïõ ôá åëëçíé êÜ óôñá ôåý ìá ôá êá ôÝ ëá âáí ÷ùñßò êáìßá áíôßóôáóç ôï Áúäßíéï, áíáãêÜæïíôáò ôçí ôïõñêéêÞ äýíáìç ôçò ðåñéï÷Þò (ðåñßðïõ 300 Ïðëßôåò êáé 4000 Üôáêôïé) íá áðïóõñèåß ðñïò ôá íüôéá êáé ôá íïôéáíáôïëéêÜ. Áêïëïýèùò, ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÝëáâáí ôï Íáæëß êáé ìÝ÷ñé ôéò 30 ÌáÀïõ/12 Éïõíßïõ óõíÝ÷éóáí ôçí åðÝêôáóÞ ôïõò êáôáëáìâÜíïíôáò ôçí çìÝñá áõôÞ ôçí ÐÝñãáìï. Ç êáôÜëçøç ôùí ðå ñéï ÷þí áõ ôþí Ý ãé íå ÷ù ñßò óï âá ñÜ å ðåé óüäéá ìå ìï íá äé êÝò å îáé ñÝ óåéò ôçí êá ôÜ ëç øç ôùí Êõ äù íß ùí óôéò 16/29 êáé ôïõ Ï äåìç óß ïõ óôéò 19 Ìá À ïõ/1 Éïõ íß ïõ ü ðïõ ïé Ôïýñêïé ðñïÝâáëáí áíôßóôáóç. Ôçí ðåñßïäï åêåßíç Ýãéíå ãíùóôü, üìùò, üôé ïé Ôïýñêïé åß÷áí áñ÷ßóåé íá ïñãáíþíïõí óôçí ðåñéï÷Þ éó÷õñÝò ïìÜäåò áôÜêôùí ìå åðéêåöáëÞò ôïí ÄéïéêçôÞ ôçò ðåñéï÷Þò ÓïìÜ, Ëï÷áãü ÏìÜñ ÊåìÜë. Ç ðñþôç åðßèåóç ðïõ åêäçëþèçêå áðü ôéò ïìÜäåò áõôÝò Þôáí åíáíôßïí ôçò ÐåñãÜìïõ óôéò 2/15 Éïõíßïõ êáé åîáíÜãêáóå ôïõò ¸ëëçíåò íá õðï÷ùñÞóïõí ìÝ÷ñé ôéò 7/20 Éïõíßïõ, ïðüôå êáé ïé ¸ëëçíåò êáôÜöåñáí íá áíáêáôáëÜâïõí ôçí ðüëç. Óôç óõíÝ÷åéá ïé ¸ëëçíåò áðïóýñèçêáí áðü ôï Íáæëß ëüãù ôïõ üôé áõôü äåí âñéóêüôáí óôçí ðñïâëåðüìåíç æþíç êáôï÷Þò. Ïé Ôïýñêïé åêìåôáëëåýôçêáí ôï ãåãïíüò êáé äéÝðñáîáí ôñïìåñÝò èçñéùäßåò óôï Íáæëß êáé óôá ÷ùñéÜ áíÜìåóá óå áõôü êáé ôï Áúäßíéï. ÓçìáíôéêÞ äýíáìç ôáêôéêïý ôïõñêéêïý óôñáôïý êáé áôÜêôùí óõãêåíôñþèçêå óôçí êïéëÜäá ôïõ ÌáéÜíäñïõ, ìå óêïðü ôçí êáôÜëçøç ôïõ Áúäéíßïõ. Óôéò 05:00 ôçò 16çò/29çò Éïõíßïõ 1919, éó÷õñÝò ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò, ìå ôçí õðïóôÞñéîç ðõñïâïëéêïý, ðñïóÝâáëáí ôçí ðüëç áðü üëåò ôéò êáôåõèýíóåéò. Åðáêïëïýèçóå óêëçñüò áãþíáò ðïõ äéÞñêåóå ìÝ÷ñé ôï åðüìåíï ðñùß ïðüôå êáé ï äéïéêçôÞò ôïõ åëëçíéêïý áðïóðÜóìáôïò ðïõ õðåñáóðéæüôáí ôçí ðüëç äéÝôáîå ôçí õðï÷þñçóç ôïõ ðñïò ôï Ìðáëáôæßê. Ï Åë ëç íé êüò Óôñá ôüò á íá êá ôÝ ëá âå ôï Á ú äß íéï óôéò 20 Éïõ íß ïõ/3 Éïõ ëß ïõ ìå óõí äõá óìÝ íç å íÝñ ãåéá ôùí åë ëç íéêþí äõíÜ ìå ùí. Ïé Ôïýñ êïé á ðï ÷þ ñç óáí á ðü ôçí ðü ëç ÷ù ñßò íá ðñï âÜë ëïõí á íôß óôá óç ðñéí öôÜ óïõí å êåß ïé ¸ë ëç íåò. Ïé Ôïýñ êïé, ü ìùò, ü ðùò äéá ðß óôù óáí ïé ¸ë ëçíåò ü ôáí Ý öôá óáí óôçí ðü ëç, åß ÷áí äéá ðñÜ îåé ìß á á ðü ôéò ÷åé ñü ôå ñåò èç ñéù äßåò. Ç ðü ëç åß ÷å ìå ôá âëç èåß óå å ñåß ðéá ãå ìÜ ôá ìå á êñù ôç ñéá óìÝ íá ðôþ ìá ôá. Áðü ôïõò 7.500 êÜ ôïé êïõò ôïõ Á ú äé íß ïõ êáé ôïõò 3.500 ðñü óöõ ãåò á ðü ôá ãý ñù ÷ù ñéÜ ìü íï ïé 4.500 âñÝ èç êáí. Ïé õ ðü ëïé ðïé Þ öï íåý èç êáí ìå ôïí á ãñéü ôå ñï ôñü ðï Þ á ðÞ÷èç óáí ùò ü ìç ñïé óôï å óù ôå ñé êü. Ïé ¸ëëçíåò ôéò åðüìåíåò çìÝñåò êáôáäßùîáí ôïõò ÔïýñÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

êïõò óå âÜèïò 20 ÷éëéïìÝôñùí ìÝóá óôçí êáôå÷üìåíç æþíç ôùí Éôáëþí, áíáãêÜæïíôÜò ôïõò íá õðï÷ùñÞóïõí óôï åóùôåñéêü73.

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÔÇÓ ÖÉ ËÁ ÄÅË ÖÅÉÁÓ ÌÝ÷ñé ôï ôÝëïò ôïõ 1919 ç äéÜôáîç ôïõ Óôñáôïý Êáôï÷Þò äå ìåôáâëÞèçêå. Ïé Ôïýñêïé óå üëç áõôÞ ôç äéÜñêåéá óõãêåíôñþíïíôáí êáé åðéôßèïíôáí áéöíéäéáóôéêÜ óå ðñïêáèïñéóìÝíá óçìåßá. Ïé ¸ëëçíåò äåí åß÷áí ôç äõíáôüôçôá áíôåðßèåóçò êáé äå÷üôáí ôéò åðéèÝóåéò ìå ðáèçôéêÞ óôÜóç, ðåñéïñéóìÝíïé óôá óôåíÜ üñéá ðïõ åß÷áí ðñïêáèïñéóôåß74. ÌåôÜ áðü óõíå÷åßò åíÝñãåéåò ôïõ ÄéïéêçôÞ ôïõ Óôñáôïý Êáôï÷Þò êáé ðïëëÝò áëëáãÝò óôïõò üñïõò, åðåôñÜðç óôïõò ¸ëëçíåò åëåõèåñßá äñÜóçò ìÝóá óôçí êáôå÷üìåíç ðåñéï÷Þ. Ïé áíôåðéèÝóåéò ðïõ áíáëáìâÜíïíôáí ðÝñá áðü ôç äéá÷ùñéóôéêÞ ãñáììÞ ìðïñïýóáí íá öôÜóïõí óå âÜèïò ôñéþí ÷éëéïìÝôñùí, ìå ôïí üñï üôé ôá ôìÞìáôá èá åðáíÝñ÷ïíôáí óôéò áñ÷éêÝò ôïõò èÝóåéò75. Óôéò 12/25 Äåêåìâñßïõ 1919 Ýöôáóå óôçí Óìýñíç ï ÁíôéóôñÜôçãïò Ìçëéþôçò Êïìíçíüò Êùíóôáíôßíïò ï ïðïßïò êáé áíÝëáâå ôç äéïßêçóç ôçò íåïóýóôáôçò ÓôñáôéÜò Êáôï÷Þò ÌéêñÜò Áóßáò üðùò ìåôïíïìÜóôçêå ï Óôñáôüò Êáôï÷Þò ÌéêñÜò Áóßáò êáé ç ïðïßá ðåñéëÜìâáíå ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý õðü ôïí ÕðïóôñÜôçãï Íßäåñ Êùíóôáíôßíï êáé ôï Óþìá Óôñáôïý Óìýñíçò õðü ôïí ÁíôéóôñÜôçãï ÉùÜííïõ ÄçìÞôñéï76. Áðü ôéò 5/18 Öå âñïõá ñßïõ å ðß óçò, Üñ ÷é óå ç ïñ ãÜ íù óç ìéáò íÝ áò Ìå ñáñ ÷ß áò óôç Èåó óá ëï íß êç ìå ôçí ïíïìáóßá Ìåñáñ÷ßá Êõäùíéþí õðü ôïí ÓõíôáãìáôÜñ÷ç Ïèùíáßï ÁëÝîáíäñï ç ïðïßá Ýöôáóå óôç Óìýñíç üðùò ðñïâëåðüôáí 3 çìÝñåò áñãüôåñá êáé åíôÜ÷èçêå óôç ÓôñáôéÜ77. Ç óõãêÝíôñùóç ôïõ Êåìáëéêïý Óôñáôïý êáé ïé åðéèåôéêÝò åíÝñãåéåò ðïõ äéåíåñãïýóå, ü÷é ìüíï åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí áëëÜ êáé óõììá÷éêþí óôñáôåõìÜôùí, ðñïâëçìÜôéóå ôïõò ÓõììÜ÷ïõò. Ç ÅëëÜäá ôüôå ìå åíÝñãåéåò ôïõ ÂåíéæÝëïõ áíÝëáâå ôï Ýñãï ôçò åðßèåóçò êáé ôçò áðïäõíÜìùóçò ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí. Óôéò 6/19 Éïõíßïõ 1920, ôï Áíþôáôï Óõììá÷éêü Óõìâïýëéï Ýäùóå ôçí Üäåéá óôïí Åëëçíéêü Óôñáôü íá ðñïåëÜóåé êáé íá êáôáëÜâåé ôç óéäçñïäñïìéêÞ ãñáììÞ ìÝ÷ñé ôçí ÐÜíïñìï78. Ôï ãåíéêü ó÷Ýäéï ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí ðåñéëÜìâáíå ôçí ðñïÝëáóç ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí ðñïò äýï êáôåõèýíóåéò, ðñïò ôç ÖéëáäÝëöåéá, üðïõ èá êéíïýíôáí ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý êáé ðñïò ÁîÜñéï-Óüìá-ÐÜíïñìï üðïõ èá êéíïýíôáí ôï Óþìá Óôñáôïý Óìýñíçò ìå ôçí êÜëõøç ôçò Ôáîéáñ÷ßáò Éððéêïý. Åðßóçò, ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý èá õðïóôçñéæüôáí áðü äýíáìç 2 ÓõíôáãìÜôùí Ðåæéêïý êáé ìßáò Ìïéñáñ÷ßáò Ðõñïâïëéêïý ðïõ èá áðïâéâÜæïíôáí óôçí ÐÜíïñìï79. Ôï ðñùß ôçò 9çò/22çò Éïõíßïõ 1920 Üñ÷éóå ç ðñïÝëáóç ôùí äýï ÓùìÜôùí. Ïé äõíÜìåéò ðïõ êéíïýíôáí ðñïò ôç ÖéëáäÝëöåéá êáôÝëáâáí ôçí êùìüðïëç ÌáñìáñÜ êáé ôçí åðïìÝíç ìåôÜ áðü óýíôïìï áëëÜ óêëçñü áãþíá óõíÝôñéøáí ôçí ôïõñêéêÞ áíôßóôáóç êáé åãêáôáóôÜèçêáí óôç ãñáììÞ Ïâáôæßê-ÊÝëåò. Óôéò 11/24 Éïõíßïõ ôï Á’

73 74 75 76 77 78 79

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 34-36. ×ïíäñüò Ã., ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá, óåë. 545. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 44-45. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 49. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 51. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 67-68. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 69-70.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Óþìá Óôñáôïý óõíÝ÷éóå ðñïò ôá áíáôïëéêÜ êáé ìåôÜ áðü óýíôïìç ðñïóðÜèåéá êáôÝëáâå äéáäï÷éêÜ ôï ÍôåñÝêéïú, ôç Ìåíôå÷þñá êáé ôÝëïò ôç ÖéëáäÝëöåéá. ÌÝ÷ñé ôï âñÜäõ ôçò ßäéáò çìÝñáò åãêáôáóôÜèçêå óôá õøþìáôá áíáôïëéêÜ áðü ôç ÖéëáäÝëöåéá. Ïé ôïõñêéêÝò áðþëåéåò, óôç äéÜñêåéá ôçò ðñïÝëáóçò ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí ðñïò ôç ÖéëáäÝëöåéá, áíÞëèáí óå 686 íåêñïýò êáé 808 áé÷ìáëþôïõò, åíþ, áíôßóôïé÷á, ïé ¸ëëçíåò åß÷áí 56 íåêñïýò (3 Áîéùìáôéêïýò êáé 53 Ïðëßôåò) êáé 189 ôñáõìáôßåò (24 Áîéùìáôéêïýò êáé 165 Ïðëßôåò). Ï ÄéïéêçôÞò ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí, áðÝíáíôé óôç óõíôñéðôéêÞ õðåñï÷Þ ôùí ÅëëÞíùí åêôßìçóå üôé ç óõíÝ÷éóç ôçò Üìõíáò Þôáí áíþöåëç êáé äéÝôáîå ôçí õðï÷þñçóç óå íÝá ôïðïèåóßá. Ôï Óþìá Óôñáôïý Óìýñíçò êáôÝëáâå ôáõôü÷ñïíá ôï ÁîÜñéï êáé óôç óõíÝ÷åéá ôéò êùìïðüëåéò Óüìá êáé ÅëéóëÝñ80.

Ç ÊÁÔÁËÇØÇ ÔÇÓ ÐÁÍÏÑÌÏÕ (ÁÑÔÁÊÇÓ) ÊÁÉ ÔÇÓ ÐÑÏÕÓÁÓ ÌåôÜ ôçí êáôÜëçøç ôçò ÖéëáäÝëöåéáò, ðñüèåóç ôïõ Ãåíéêïý Óôñáôçãåßïõ Þôáí íá ðñïåëÜóåé ðñïò ôçí ÐÜíïñìï. Óôéò 13/26 Éïõíßïõ 1920 ëïéðüí, ìå ó÷åôéêÞ äéáôáãÞ óõãêñïôÞèçêáí äýï ïìÜäåò Ìåñáñ÷éþí, áðü ôéò ïðïßåò ìßá èá ðñïÞëáõíå âüñåéá êáé ç Üëëç èá ôçí êÜëõðôå áðü ôá áíáôïëéêÜ. Ôçí ðñþôç, ç ïðïßá ïíïìÜóôçêå Âüñåéá ÏìÜäá, áðïôÝëåóáí ïé Ìåñáñ÷ßåò Áñ÷éðåëÜãïõò, Óìýñíçò êáé ×ÉÉÉ, ç íåïóýóôáôç Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý êáé ôï 9ï Óýíôáãìá Ðåäéíïý Ðõñïâïëéêïý. Ôç äåýôåñç ïìÜäá áðïôÝëåóáí ïé Ìåñáñ÷ßåò Êõäùíéþí êáé ÊñÞôçò êÜôù áðü ôç Äéïßêçóç ôïõ Óôñáôïý Óìýñíçò. Ùò áíôéêåéìåíéêüò óêïðüò ôçò Âüñåéáò ÏìÜäáò ïñßóôçêå ç äéÜëõóç ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí óôéò ðåñéï÷Ýò Êéñåóïýí, Ìðáëéêåóßñ êáé Áäñáìýôéï, ç êáôÜëçøç ôçò Ðáíüñìïõ êáé óôç óõíÝ÷åéá ôçò Ðñïýóáò. Ç êáôÜëçøç ôçò Ðáíüñìïõ èá óõíäõáæüôáí ìå áðüâáóç ôçò Ìåñáñ÷ßáò ÎÜíèçò ðïõ èá ìåôáöåñüôáí áðü ôç ÈñÜêç. Ôï ðñùß ôçò 16çò/29çò Éïõíßïõ ç Âüñåéá ÏìÜäá ðñïÝëáóå ðñïò ôï âïññÜ êáé ìÝ÷ñé ôï âñÜäõ ôçò åðïìÝíçò êáôÝëáâå ôï Ìðáëéêåóßñ, ôç Ìåíôå÷þñá êáé ôï ÊéïóåëÝñ. Ïé Ôïýñêïé ðñüâáëáí ðåñéïñéóìÝíç ìüíï áíôßóôáóç êáé ïé ¸ëëçíåò êáôÜöåñáí íá ðÜñïõí ðåñßðïõ 700 áé÷ìáëþôïõò êáé ðïëý ðïëåìéêü õëéêü81. Ç Ìåñáñ÷ßá ÎÜíèçò áöïý áðïâéâÜóôçêå óôçí ÐÜíïñìï óôéò 19 Éïõíßïõ/2 Éïõëßïõ, êáôÝëáâå ôçí ðüëç êáé åðÝêôåéíå ôçí êáôáëçöèåßóá æþíç áðïóôÝëëïíôáò êáé Ýíáí ïõëáìü óôï ÷ùñéü ÁñôÜêç üðïõ ïé êÜôïéêïé õðïäÝ÷èçêáí ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá ðáíçãõñéêÜ82. Óôç óõíÝ÷åéá ç Ìåñáñ÷ßá óõíáíôÞèçêå ìå ôéò äõíÜìåéò ôçò Âüñåéáò ÏìÜäáò êáé áêïëïýèçóå ç êáôÜëçøç ôïõ Óïõæïõñëïý êáé ôïõ ÁãñéìÝ. Óýìöùíá ìå ôéò áíáöïñÝò ôùí ìïíÜäùí ïé ôïõñêéêÝò áðþëåéåò áíÞëèáí ðåñßðïõ óå 400 íåêñïýò êáé 1.250 áé÷ìáëþôïõò, åíþ ïé áðþëåéåò ôçò Âüñåéáò ÏìÜäáò Þôáí ìéêñÝò êáé áíÞëèáí óå 7 íåêñïýò êáé 54 ôñáõìáôßåò. Ôçí åðé÷åßñçóç ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò Ðñïýóáò, áíÝèåóå ôï Óôñáôçãåßï óôçí Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý êáé óôç Ìåñáñ÷ßá áñ÷éðåëÜãïõò, ôçí ïðïßá åíßó÷õóå ìå Ýíá Óýíôáãìá Ðåæéêïý, êáé ìéá ìïßñá Ðåäéíïý Ðõñïâïëéêïý. Ïé åë ëç íé êÝò äõ íÜ ìåéò ðñï Þ ëá óáí óôéò 23 Éïõ íß ïõ/6 Éïõ ëß ïõ 1920 ðñïò ôçí

80 81 82

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 70-71. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 71-72. Èåïöáíßäçò É., ÁñôÜêç, óåë. 238. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ðñïýóá êáé ìÝ÷ñé ôï âñÜäõ êáôÝëáâáí ôçí ÊñåìáóôÞ êáé ôï íç ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá óõíÝ÷éóáí ôçí ðñïÝëáóÞ ôïõò Éïõíßïõ/8çò Éïõëßïõ êáôÜöåñáí íá áíáãêÜóïõí ôïí å÷èñü íá Ðñïýóá. Ïé ¸ëëçíåò åéóÞëèáí óôçí ðüëç êáé óôç óõíÝ÷åéá ôç ãñáììÞ ÊåóôÝë-Êïñïý83.

Ìé÷áëßôóé. Ôçí åðïìÝêáé ôï ðñùß ôçò 25çò õðï÷ùñÞóåé ðñïò ôçí ðñïÝëáóáí ðÝñá áðü

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÔÏÕ Á ÖÉÏÍ ÊÁ ÑÁ ×É ÓÁÑ ÊÁÉ Ç ÌÁ ×Ç ÔÏÕ ÔÏÕÌ ËÏÕ ÌÐÏÕ ÍÁÑ Ôïí åðüìåíï ìÞíá ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá èá êáôáöÝñïõí íá êáôáëÜâïõí ïëüêëçñç ôçí áíáôïëéêÞ ÈñÜêç ìå ôçí êáôÜëçøç ôçò Áäñéáíïõðüëåùò óôéò 12/25 Éïõëßïõ 1920 êáé ìå ôçí åðáêüëïõèç ÓõíèÞêç ôùí Óåâñþí (20 Áõãïýóôïõ/2 Óåðôåìâñßïõ 1920) üëç ç áíáôïëéêÞ ÈñÜêç ùò ôá óôåíÜ ôçò ÔæÜëôæáò ðåñéÝñ÷åôáé ðëÝïí óôïõò ¸ëëçíåò84. Ç äéåîáãùãÞ ôùí åêëïãþí ôçí 1ç/14ç Íïåìâñßïõ 1920 óôçí ÅëëÜäá åß÷å äýï ðïëý óïâáñÝò óõíÝðåéåò ðïõ Ýðáéîáí ñüëï óôçí åîÝëéîç ôçò ÌéêñáóéáôéêÞò Åêóôñáôåßáò. Áðü ðïëéôéêÞò áðüøåùò, ôç äÞëùóç ôùí ÓõììÜ÷ùí üôé åãêáôáëåßðïõí ôçí ÅëëÜäá ìüíç óôïí áãþíá êáé áðü óôñáôéùôéêÞò áðüøåùò üôé ôá ðåñéóóüôåñá áðü ôá áíþôåñá óôñáôéùôéêÜ óôåëÝ÷ç óôç ÌéêñÜ Áóßá áíôéêáôáóôÜèçêáí85. Áðü ôéò 9/22 Íïåìâñßïõ, üôáí áíÝëáâå ôç äéïßêçóç ôçò ÓôñáôéÜò ÌéêñÜò Áóßáò ï ÁíôéóôñÜôçãïò Ðáðïýëáò ÁíáóôÜóéïò, ìÝ÷ñé ôéò 11/24 Äåêåìâñßïõ 1920, ðïõ áðïöáóßóôçêå ç åíÝñãåéá åðéèåôéêÞò áíáãíþñéóçò ðñïò ôï Åóêß Óå÷ßñ, ç äñÜóç ôùí äýï ðëåõñþí ôùí áíôéðÜëùí ðåñéïñßóôçêå óå åêôÝëåóç åðéäñïìþí86. Óôéò 20 Äåêåìâñßïõ 1920/2 Éáíïõáñßïõ 1921 ç ÓôñáôéÜ äéÝôáîå ôï Óþìá Óôñáôïý Óìýñíçò íá êéíçèåß ðñïò ôï Ìðïæ Åãéïýê êáé, óå ðåñßðôùóç áíÜãêçò, ìÝ÷ñé ôï Éí Åûíïý ãéá ôç äéÜëõóç ôùí åêåß ôïõñêéêþí äõíÜìåùí. Ôáõôü÷ñïíá, ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý èá åíåñãïýóå ðáñáðëáíçôéêÞ åðßèåóç óôá ÷ùñßá ÌðáíÜæ êáé Óéâáóëß87. Ç åêôÝëåóç ôçò åðé÷åßñçóçò Ýäåéîå üôé ðáñÜ ôï åõíïúêü áðïôÝëåóìá óôéò ðåñéïñéóìÝíçò Ýêôáóçò ìÜ÷åò, õðÞñ÷áí áñêåôÝò áäõíáìßåò. Ïé Ôïýñêïé Ýêñéíáí ôá áðïôåëÝóìáôá ôùí åðé÷åéñÞóåùí ðåíé÷ñÜ êáé ôï çèéêü ôïõò åíéó÷ýèçêå88. Ðáñüëá áõôÜ êáôüðéí ôçëåãñáöÞìáôïò áðü ôï Ëïíäßíï ôïõ Êáëïãåñüðïõëïõ êáé Ãïýíáñç, óôéò 27 Öåâñïõáñßïõ/12 Ìáñôßïõ 1921 ç ÓôñáôéÜ ÌéêñÜò Áóßáò êïéíïðïßçóå äéáôáãÞ åðé÷åéñÞóåùí, óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý (ôï ïðïßï áðïôåëïýóå ôï Óþìá Óôñáôïý Óìýñíçò ôï ïðïßï ìåôïíïìÜóôçêå Ýôóé óôéò 22 Äåêåìâñßïõ 1920 / 4 Éáíïõáñßïõ 1921) èá ðñïÞëáõíå ðñïò ôï Åóêß Óå÷ßñ ìå ôï óýíïëï ôùí äõíÜìåþí ôïõ. Ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý, áíôßóôïé÷á, èá ðñïÞëáõíå ðñïò ôï Ôïõìëïý ÌðïõíÜñ êáé èá åðåôßèåôï åíáíôßïí ôùí áðÝíáíôé ôïõñêéêþí äõíÜìåùí. Ùò çìåñïìçíßá Ýíáñîçò ôùí åðé÷åéñÞóåùí ïñßóôçêå ç 10ç/23ç Ìáñôßïõ 192189. Óôéò 9/22 Ìáñôßïõ 1921, ðáñáìïíÞ ôçò ðñïÝëáóçò, ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò âñßóêïíôáí óå äýï ìÝôùðá, ôï âüñåéï ôçò Ðñïýóáò, ôï ïðïßï åß÷å áíáëÜâåé ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý êáé ôï

83 84 85 86 87 88 89

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 73-74. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÅõñåôÞñéï Ãåãïíüôùí, óåë. 126. ×ïíäñüò Ã., ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá, óåë. 545. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 101. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 106. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 112. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 122-123. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

íüôéï ôïõ ÏõóÜê, ôï ïðïßï åß÷å áíáëÜâåé ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý. Ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý (ôï ïðïßï åß÷å óõãêñïôçèåß íùñßôåñá áðü ôçí ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá, ôç Ìåñáñ÷ßá ÊñÞôçò êáé ôï 3ï Óýíôáãìá Ìåôüðéóèåí) áíÝëáâå ôçí ðåñéï÷Þ áíÜìåóá óôá äýï Üëëá Óþìáôá óå äåýôåñç ãñáììÞ. Ç ×É Ìåñáñ÷ßá õðáãüôáí óôï Âñåôáíéêü Óôñáôçãåßï êáé åîáóöÜëéæå ôï ìÝôùðï ôçò ÍéêïìÞäåéáò90. Ôï ðñùß ôçò 10çò/23çò Ìáñôßïõ ôï Á´ Óþìá Óôñáôïý îåêßíçóå ôçí ðïñåßá ôïõ ðñïò ôï Ôïõìëïý ÌðïõíÜñ ìå 2 Ìåñáñ÷ßåò (ôçí ÉÉ êáé ôçí ×ÉÉÉ). Ç ôïðïèåóßá Ôïõìëïý ÌðïõíÜñ Þôáí êáëÜ ï÷õñùìÝíç áðü ôá öõóéêÜ õøþìáôá ôçò ðåñéï÷Þò êáé äåí åðÝôñåðå ôçí õðåñêÝñáóç áðü êïíôÜ. Ôï ìÞêïò ôçò áíåñ÷üôáí ðåñßðïõ óå 18 ÷éëéüìåôñá, äéÝèåôå êáëÞ ðáñáôÞñçóç êáé åîáóöáëéóìÝíåò ãñáììÝò óýìðôõîçò. Óôéò 11/24 Ìáñôßïõ ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý óõíÝ÷éóå ôçí ðñïÝëáóÞ ôïõ êáé ôçí åðïìÝíç êáôÝëáâå ôá õøþìáôá ôïõ Ôïõìëïý ÌðïõíÜñ ÷ùñßò áíôßóôáóç áöïý ôá ôïõñêéêÜ óôñáôåýìáôá åß÷áí óõìðôõ÷èåß ðñïò ôï ÁëôïõíôÜò êáé ôï Áöéüí Êáñá÷éóÜñ. Ôï ðñùß ôçò 14çò/27çò ç ×ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá åðéôÝèçêå óôá íïôéïäõôéêÜ õøþìáôá ôïõ Áöéüí Êáñá÷éóÜñ áíôéìåôùðßæïíôáò ðïëý éó÷õñÝò ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò. Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò äïêßìáóáí ìßá êßíçóç õðåñêåñáóìïý áðü ôï áñéóôåñü ðëåõñü ôùí å÷èñéêþí óôñáôåõìÜôùí êáé ôáõôü÷ñïíá åðéôßèïíôáí êáôÜ ìÝôùðï. Ïé Ôïýñêïé áíôéóôÜèçêáí ãéá ìßá þñá áëëÜ üôáí áíôéëÞöèçêáí ôïí êßíäõíï íá âñåèïýí áíÜìåóá óôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá, óõìðôý÷èçêáí êáé Üñ÷éóáí íá åãêáôáëåßðïõí ôéò èÝóåéò ôïõò. Óôéò 15:00 ôçò ßäéáò çìÝñáò ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá åéóÞëèáí óôï Áöéüí Êáñá÷éóÜñ êáé êáôÝëáâáí óôñáôçãéêÝò èÝóåéò. Ïé áðþëåéåò ôùí ÅëëÞíùí óôç ìÜ÷ç áõôÞ áíÞëèáí óå 32 íåêñïýò (11 Áîéùìáôéêïýò êáé 21 Ïðëßôåò) êáé 83 Ïðëßôåò ôñáõìáôßåò. ÌåôÜ ôçí êáôÜëçøç ôïõ Áöéüí Êáñá÷éóÜñ ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò óõíÝ÷éóáí äéáêñéôéêÞ åðÝêôáóç óôéò êáôåéëçììÝíåò ðåñéï÷Ýò êáé áíÝìåíáí íÝåò äéáôáãÝò. Óôéò 21 Ìáñôßïõ/3 Áðñéëßïõ ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý Ýëáâå äéáôáãÞ íá ïñãáíþóåé áìõíôéêÜ ôçí ôïðïèåóßá âüñåéá ôïõ Ôïõìëïý ÌðïõíÜñ ãéáôß ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý åß÷å áíáêüøåé ôçí ðñï Ý ëáóÞ ôïõ. Á íôé ìå ôù ðß æï íôáò ôïí êßí äõ íï á ðï êï ðÞò ôùí äõ íÜ ìå þí ôïõ óôï Á öéüí Êá ñá ÷é óÜñ ôï Á’ Óþ ìá Óôñá ôïý á ðï öÜ óé óå ìå ôéò óýì öù íåò ï äç ãß åò ôïõ Óôñáôçãåßïõ íá åêêåíþóåé ôçí ôïðïèåóßá êáé íá åðéêåíôñùèåß óôçí ïñãÜíùóç ôçò Üìõíáò ôïõ Ôïõìëïý ÌðïõíÜñ. ¸ôóé, óôéò 25 Ìáñôßïõ/7 Áðñéëßïõ åðåôåý÷èç ìå áðüëõôç ôÜîç ç åêêÝíùóç ôïõ Áöéüí Êáñá÷éóÜñ. Óôéò 26 Ìáñôßïõ/8 Áðñéëßïõ îåêßíçóå ç åðßèåóç ôùí Ôïýñêùí ç ïðïßá Þôáí ðïëý óöïäñÞ. Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò áðÝêñïõóáí ìå ìåãÜëï óèÝíïò ôçí åðßèåóç, ìå óêëçñü áãþíá êáé ôç ëüã÷ç. ÌåôÜ ôçí ðñþôç åðßèåóç, ìéá íÝá åêäçëþèçêå áìÝóùò áëëÜ êáé áõôÞ áðïêñïýóôçêå åðéôõ÷þò. Ôçí åðüìåíç çìÝñá, åêäçëþèçêå óöïäñüôáôç åðßèåóç åíáíôßïí ôïõ êÝíôñïõ ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí. Ìå çñùéêü áãþíá ôùí óôñáôéùôþí ôïõ

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 126. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

34ïõ ÓõíôÜãìáôïò êáé ôïõ äéïéêçôÞ ôïõ ïé ¸ëëçíåò êáôÜöåñáí íá ìçí õðï÷ùñÞóïõí. Ïé ¸ëëçíåò ôüôå åíßó÷õóáí ôï êÝíôñï ìå äõíÜìåéò áðü ôá áñéóôåñÜ, áëëÜ ðáñÜ ôçí åíßó÷õóç ï áãþíáò åîáêïëïýèçóå ðåéóìáôéêüò ìÝ÷ñé ôéò ðñþôåò íõ÷ôåñéíÝò þñåò. Ôï Åëëçíéêü Óôñáôçãåßï áðïöÜóéóå üôé ôçí åðüìåíç çìÝñá, ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò Ýðñåðå íá ðåñÜóïõí óôçí áíôåðßèåóç. ÐñÜãìáôé ôï åðüìåíï ðñùß, ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò åðéôÝèçêáí êáôÜ ìÝôùðï, êáôáöÝñíïíôáò íá áðùèÞóïõí áñ÷éêÜ ôïõò Ôïýñêïõò áëëÜ óôç óõíÝ÷åéá êáèçëþèçêáí, ëüãù ôïõ ìåãÜëïõ áñéèìïý ôùí å÷èñéêþí äõíÜìåùí êáé ðåñéïñßóôçêáí óå ðüëåìï êáôáôñéâÞò, êñáôþíôáò ôéò èÝóåéò ôïõò êáé áðïêñïýïíôáò ôéò áíôåðéèÝóåéò. Ôï 5/42 Óýíôáãìá Åõæþíùí ôüôå ðïõ åß÷å êéíçèåß êõêëùôéêÜ ãéá íá åðéôåèåß óôï äåîéü ôùí Ôïýñêùí, Ýêáíå ôçí êßíçóç ôïõ êáé êáôÜöåñå íá äéáóðÜóåé ôçí ÜìõíÜ ôïõò. Áðü ôç óôéãìÞ áõôÞ, ç Üìõíá ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí êáôÝññåõóå êáé Üñ÷éóå ç óýìðôõîç ôïõò ðñïò ÂïññÜ. Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò ðñïÞëáóáí êáôÜ ôùí Ôïýñêùí ìÝ÷ñé ôï âñÜäõ, ïðüôå êáé åðáíÞëèáí óôéò èÝóåéò åîüñìçóÞò ôïõò. Óôéò 28 Ìáñôßïõ/10 Áðñéëßïõ ïé áðþëåéåò ôùí ÅëëÞíùí áíÞëèáí óå 65 íåêñïýò (4 Áîéùìáôéêïß êáé 61 Ïðëßôåò) êáé 191 ôñáõìáôßåò (7 Áîéùìáôéêïß êáé 184 Ïðëßôåò)91.

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÔÇÓ ÊÉÏÕ ÔÁ ×ÅÉÁÓ Ïé åðé÷åéñÞóåéò ôïõ Ìáñôßïõ 1921, ü÷é ìüíï äåí ðñïþèçóáí ôç ëýóç ôïõ ìéêñáóéáôéêïý ðñïâëÞìáôïò áðü ôçí åëëçíéêÞ ðëåõñÜ, áëëÜ êáé åðÝäñáóáí äõóìåíþò óå áõôü. Ç ÅëëçíéêÞ ÊõâÝñíçóç âñÝèçêå ìðñïóôÜ óôï äßëçììá, íá áíáëÜâåé íÝåò åðé÷åéñÞóåéò ìå üëåò ôéò óôñáôéùôéêÝò äõíÜìåéò ðïõ ìðïñïýóå íá äéáèÝóåé ç ÷þñá, ãéá íá ðåôý÷åé ôç óôñáôéùôéêÞ ëýóç ôïõ æçôÞìáôïò Þ íá áðï÷ùñÞóåé áðü ôç ÌéêñÜ Áóßá92. Óôéò 5/18 Ýùò 6/19 Éïõíßïõ 1921, Ýãéíå äéáóõììá÷éêÞ óõíÜíôçóç óôï Ðáñßóé ãéá íá åîåôáóôåß ç êáôÜóôáóç ôïõ ðñïâëÞìáôïò ìå ôçí Ôïõñêßá. Åêåß óõæçôÞèçêáí äéÜöïñåò ðñïôÜóåéò, ïé ïðïßåò Þôáí üëåò óå âÜñïò ôùí åëëçíéêþí äéêáßùí êáé óõìöåñüíôùí. ÂáóéêÜ ðñïôåéíüôáí ç áðï÷þñçóç ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí áðü ôç ÈñÜêç êáé ôç ÌéêñÜ Áóßá êáé ç áíÜëçøç ôïõ åëÝã÷ïõ ôùí ðåñéï÷þí áõôþí áðü äõíÜìåéò áóöáëåßáò õðü óõììá÷éêÞ äéïßêçóç. Ç åëëçíéêÞ çãåóßá äå èÝëçóå íá óõæçôÞóåé ôç ëýóç áõôÞ êáé ðñïôßìçóå íá óõíå÷ßóåé ôéò ðñïåôïéìáóßåò ãéá íá äþóåé ëýóç ìå ôçí éó÷ý ôùí üðëùí. Ç ÓôñáôéÜ ÌéêñÜò Áóßáò åíéó÷ýèçêå êáé ç äýíáìÞ ôçò óôéò áñ÷Ýò Éïõíßïõ áíÞëèå óôïõò 200.000 Üíäñåò ðåñßðïõ. Áðü ôç äýíáìç åêåßíç, óçìáíôéêü ðïóïóôü áó÷ïëïýíôáí ãéá ôçí åîáóöÜëéóç ôçò ôÜîçò óôçí êáôå÷üìåíç ðåñéï÷Þ, ìå óõíÝðåéá óôéò åðé÷åéñÞóåéò íá óõììåôÜó÷ïõí 111.000 Üíäñåò ðåñßðïõ. Ãéá ôéò åðé÷åéñÞóåéò, ç ÓôñáôéÜ ïñãáíþèçêå óå 3 Óþìáôá Óôñáôïý (Á’, Â’ êáé Ã’) ìå äýï Ìåñáñ÷ßåò ôï êáèÝíá, äýï ÓõãêñïôÞìáôá Ìåñáñ÷éþí (Âüñåéï êáé Íüôéï ôùí 2 Ìåñáñ÷éþí ôï êáèÝíá), ôï Ìéêôü Áðüóðáóìá ôçò É× Ìåñáñ÷ßáò êáé ôçí Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý. Ïé Ôïýñêïé, ìåôÜ ôéò åðé÷åéñÞóåéò ôïõ Ìáñôßïõ, åíßó÷õóáí ôéò äõíÜìåéò ôïõò õðü ôçí çãåóßá ôïõ ÉóìÝô ÐáóÜ ìå Ýäñá ôï Äïñýëáéï. Ç äýíáìç ôùí Ôïýñêùí Ýöôáíå ôéò 100.000 ðåñßðïõ êáé Þôáí ïñãáíùìÝíç óôçí ïñåéíÞ, ìå åëÜ÷éóôåò ïäïýò êáé äýóêïëá ðñïóðåëÜóéìç ðåñéï÷Þ, ðïõ êÜëõðôå áðü âïñåéïáíáôïëéêÜ, áíáôïëéêÜ êáé íïôéïáíáôïëéêÜ ôéò ðüëåéò Äïñýëáéï, ÊéïõôÜ÷åéá êáé Áöéüí Êáñá÷éóÜñ. Éó÷õñüôáôç êáé ìå ìåãÜëåò äõíÜìåéò 91 92

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 153-171. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë.179.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Þôáí ç ôïðïèåóßá ôçò ÊéïõôÜ÷åéáò. Æùôéêü ÷þñï ôçò áìõíôéêÞò ðåñéï÷Þò áðïôåëïýóå ôï Äïñýëáéï, ðïõ Þôáí óçìáíôéêüôáôïò óõãêïéíùíéáêüò êüìâïò. Ôï ó÷Ýäéï ôçò ÓôñáôéÜò áðü ôï Åëëçíéêü Óôñáôçãåßï ðñïÝâëåðå êáôÜ ìÝôùðï åðéèÝóåéò, ìå ôï ìÝãéóôï ìÝñïò ôùí äõíÜìåþí ôçò ãéá ôçí êáôÜëçøç ôïõ Äïñõëáßïõ êáé ôçí áðïêïðÞ êáé áé÷ìáëùóßá ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí. Óôï âüñåéï ôìÞìá ôçò áìõíôéêÞò ôïðïèåóßáò èá åíåñãïýóå ôï Âüñåéï Óõãêñüôçìá Ìåñáñ÷éþí, óôï êåíôñéêü ôìÞìá ôçò ÊéïõôÜ÷åéáò èá åíåñãïýóå ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý êáé ôï Áðüóðáóìá ôçò É× Ìåñáñ÷ßáò, åíþ óôï íüôéï ôìÞìá ïé õðüëïéðåò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò. Ôá åë ëç íé êÜ ôìÞ ìá ôá á ðü ôéò 25 Éïõ íß ïõ ðñï Þ ëá óáí, Ý ëá âáí å ðá öÞ ìå ôçí á ìõíôéêÞ ôïðïèå óß á êáé å îá ðÝ ëõ óáí óöï äñüôáôåò åðéèÝóåéò êáôÜ ôùí ôïõñêéêþí èÝóåùí. ÐáñÜ ôç óèåíáñÞ áíôßóôáóç ðïõ ðñüâáëáí ïé Ôïýñêïé, ìåôÜ áðü óêëçñÝò ìÜ÷åò, ïé ¸ëëçíåò åêðüñèçóáí ôéò ï÷õñùìÝíåò ôïðïèåóßåò óå üëï ôï ìÝôùðï êáé áðÝêñïõóáí ôéò å÷èñéêÝò áíôåðéèÝóåéò93. Óôéò 2/15 Éïõëßïõ ç É×ç Ìåñáñ÷ßá ðñïÝëáóå ðñïò ôï Ôóåíôßæ êáé áðü åêåß êáôÝëáâå ôçí ßäéá ìÝñá ôç ãñáììÞ ×áôæÞ ÊéïÀ-Êéïõíïýê ÂåñÝí êáé óôáìÜôçóå ãéá íá ï÷õñþóåé áõôÞ ôç ãñáììÞ, åíþ, ôáõôü÷ñïíá, óõíäÝèçêå ìå ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý ðïõ ðáñÝëáõíå ðñïò ôá âüñåéá. Ôéò áðïãåõìáôéíÝò þñåò ôéò 2/15 Éïõëßïõ, ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá Þñèáí óå åðáöÞ ìå ôïõñêéêÜ ôìÞìáôá ðïõ åß÷áí åãêáôáóôáèåß óôï âïñåéïäõôéêü ìÝôùðï ôçò ÊéïõôÜ÷åéáò, üðïõ ôï Ýäáöïò ðñïóöÝñïíôáí ãéá Üìõíá. ÊáôÜ ôçí åðüìåíç ìÝñá, 3/16 Éïõëßïõ, ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá äéåíÞñãçóáí åðßèåóç åíáíôßïí ôïõ ôïõñêéêïý ìåôþðïõ. ÌåôÜ áðü óêëçñüôáôï áãþíá, ïëüêëçñç ôç ìÝñá, ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò óçìåßùóáí ðñïüäïõò óôá äåîéÜ êáé áñéóôåñÜ ôïõ ìåôþðïõ, ü÷é, üìùò, êáé óôï êÝíôñï ôïõ. Ï å÷èñüò, áíôéëáìâáíüìåíïò ôçí ðñïóðÜèåéá ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí íá ôïí êõêëþóïõí, åêêÝíùóå ôçí ôïðïèåóßá êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò áêüëïõèçò íý÷ôáò êáé õðï÷þñçóå áíáôïëéêÜ ÷ùñßò íá ãßíåé áíôéëçðôÞ ç õðï÷þñçóÞ ôïõ. Óôéò 4/17 Éïõëßïõ ôïõ 1921 ôï Áðüóðáóìá ôçò É× Ìåñáñ÷ßáò åéóÞëèå ðáíçãõñéêÜ óôçí ÊéïõôÜ÷åéá. Óôá ÷Ýñéá ôùí ÅëëÞíùí Ýðåóå áñêåôü ðïëåìéêü õëéêü êáé áé÷ìÜëùôïé94.

Ç ÌÁ ×Ç ÔÏÕ ÄÏ ÑÕ ËÁÉ ÏÕ Óôéò 6 Éïõëßïõ, ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý êáôÜöåñå íá êáôáëÜâåé ôï Äïñõëáßï áëëÜ ï üãêïò ôùí å÷èñéêþí äõíÜìåùí åß÷å Þäç áðïóõñèåß áíáôïëéêüôåñá. Óôéò 7 Éïõëßïõ ç äéïßêçóç ôçò ÓôñáôéÜò, ðïõ åß÷å ðñïùèçèåß óôçí Êéïõôá÷åßá, áãíïïýóå ðëÞñùò ôéò èÝóåéò êáé ôçí êáôÜóôáóç ôïõ Ôïõñêéêïý Óôñáôïý. Ðéóôåýïíôáò äå, üôé ïé Ôïýñêïé óõìðôýóóïíôáí óå áôáîßá ðÝñá ôïõ Äïñõëáßïõ, ç äéïßêçóç äéÝôáîå ôçí ðñïÝëáóç üëùí ôùí åëëçíéêþí ôìçìÜôùí95. Ï ôïõñêéêüò óôñáôüò õðü ôïí ÉóìÝô ÐáóÜ, áðïöÜóéóå íá áíôåðéôåèåß åíáíôßïí ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý, åöüóïí ç åëëçíéêÞ óôñáôéÜ äåí åß÷å ðåôý÷åé ôçí êáôáäßùîç, ôçí êýêëùóç Þ ôçí áðïêïðÞ ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí ìåôÜ ôç ìÜ÷ç ôçò ÊéïõôÜ÷åéáò, áíáôïëéêÜ ôïõ Åóêß Óå÷ßñ. Ôï ó÷Ýäéï åðßèåóçò ôùí Ôïýñêùí, ðïõ åãêñßèçêå óôéò 6 Éïõëßïõ áðü ôïí ßäéï ôïí ÊåìÜë, ðñïÝâëåðå ôáõôü÷ñïíç åíÝñãåéá áðü ôï Ìðïæ Íôáã êáé áðü ôï Óåúíôß ÃáæÞ ìÝ÷ñé

93 94 95

ÊáíôåñÝò Ä., ÌéêñÜ Áóßá 1921, óåë. 21-22. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 275-279. ÊáíôåñÝò Ä., ÌéêñÜ Áóßá 1921, óåë. 23. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ôï Áê-ÐïõíÜñ êáé áðáó÷üëçóç êáôÜ ìÝôùðï. Ïé Ôïýñêïé Þëðéæáí üôé áéöíéäéÜæïíôáò ôïí åëëçíéêü óôñáôü, ðïõ äåí èá ðåñßìåíå ôÝôïéá áíôåðßèåóç, èá ðåôý÷áéíå ôçí áðïêïðÞ ôùí óõãêïéíùíéþí ôïõ ðñïò ôá íïôéïäõôéêÜ êáé ôá äõôéêÜ Þ ôïõëÜ÷éóôïí èá ôïí êáèõóôåñïýóå ðåñéóóüôåñï96. Óôéò 8 Éïõëßïõ, ïé áíôßðáëåò äõíÜìåéò âñÝèçêáí íá êéíïýíôáé åíáíôßïí áëëÞëùí ìå ó÷çìáôéóìïýò åðßèåóçò. Ïé Ôïýñêïé åðéôÝèçêáí ìå óöïäñüôçôá êáé áðïöáóéóôéêüôçôá êáôÜ ôùí ÅëëÞíùí. Ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá, áí êáé áéöíéäéÜóôçêáí ðëÞñùò ìå ðñùôïâïõëßåò ðïõ áíáëáìâÜíïíôáí áðü ôïõò êáôÜ ôüðïõò äéïéêçôÝò, áíôéìåôþðéæáí ìå åðéôõ÷ßá ôéò ôïõñêéêÝò åðéèÝóåéò êáé áíôåðéôßèåíôï. ÄéåîÞ÷èçóáí óêëçñüôáôåò êáé öïíéêÝò ìÜ÷åò êáè’ üëç ôç äéÜñêåéá ôçò çìÝñáò óå üëï ôï åýñïò ôçò áíôéðáñÜèåóçò. Ôá ÅëëçíéêÜ ÔìÞìáôá, áãùíéæüìåíá ìå áîéïèáýìáóôï çñùéóìü êáé áõôïèõóßá, ðÝôõ÷áí íá åðéêñáôÞóïõí ôùí áíôéðÜëùí, ôïõò ïðïßïõò áíÜãêáóáí óå õðï÷þñçóç. Ï ÉóìÝô ÐáóÜò ôçí íý÷ôá 8/21 ðñïò 9/22 Éïõëßïõ äéÝôáîå ãåíéêÞ óýìðôõîç ôùí ôìçìÜôùí ôïõ êáé êßíçóç áõôþí ðñïò ôçí ¢ãêõñá97. Áõôü õðÞñîå ôï ôÝëïò ôùí óõãêåêñéìÝíùí åðé÷åéñÞóåùí, ðïõ åß÷áí óáí áðïôÝëåóìá ôçí áðþèçóç ôïõ å÷èñïý ðñïò ôá áíáôïëéêÜ êáé ðÝñá áðü ôï ÓáããÜñéï. Ïé åðéèåôéêÝò åðé÷åéñÞóåéò ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý ôïí Éïýíéï-Éïýëéï ôïõ 1921 áðÝôõ÷áí óôñáôçãéêÜ, áöïý ï óêïðüò ôïõò ãéá êýêëùóç êáé êáôáóôñïöÞ ôïõ êåìáëéêïý óôñáôïý äåí ðÝôõ÷å. Ç ôïõñêéêÞ äéïßêçóç äåí åãêëùâßóôçêå óôçí ðáèçôéêÞ éäÝá ôçò óôáèåñÞò äéáôÞñçóçò ôïõ åäÜöïõò êáé óôç óõíôñéâÞ ôùí äõíÜìåþí ôçò, áëëÜ áíôßèåôá, áîéïðïéþíôáò ìå ôïí êáëýôåñï ôñüðï ôïõò ðáñÜãïíôåò ôïõ åäÜöïõò, ïé Ôïýñêïé áðïññüöçóáí ôçí ïñìçôéêüôçôá ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý êáé õðï÷þñçóáí ïñãáíùìÝíá ôçí êáôÜëëçëç óôéãìÞ áíáôïëéêÜ ôïõ Óáããáñßïõ98. Óôéò åðé÷åéñÞóåéò áõôÝò ïé ¸ëëçíåò åß÷áí 1.500 íåêñïýò, 6.500 ôñáõìáôßåò êáé 110 áãíïïýìåíïõò. Ïé ôïõñêéêÝò áðþëåéåò Þôáí ìåãáëýôåñåò áðü ôéò åëëçíéêÝò. Ðåñßðïõ 4.000 Ôïýñêïé óõíåëÞöèçóáí áé÷ìÜëùôïé, åíþ óôçí åóðåõóìÝíç óýìðôõîç áõôïý, Üöçóáí óôï ðåäßï ôçò ìÜ÷çò ðïëëÜ áðü ôá ðõñïâüëá ôïõò99.

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÔÏÕ ÊÁ ËÅ ÃÊÑÏ ÔÏ Ç áäõíáìßá ôçò ÓôñáôéÜò ÌéêñÜò Áóßáò íá êáôáóôñÝøåé ôïí üãêï ôïõ ðïëåìéêïý äõíáìéêïý ôïõ Êåìáëéêïý ÊéíÞìáôïò êáé íá áíáãêÜóåé ôïí ÊåìÜë íá äå÷ôåß óõìâéâáóôéêÞ ëýóç ôïõ ðñïâëÞìáôïò, Ýöåñå ôçí åëëçíéêÞ çãåóßá óå ëßáí äõó÷åñÞ êáôÜóôáóç. Ôï âáóéêü êáé ìåãÜëï äßëçììá ðïõ åôßèåôï Þôáí åÜí ç ÓôñáôéÜ èá Ýðñåðå íá äéáôçñÞóåé ôçí êáôå÷üìåíç ôïðïèåóßá Þ íá ðñïåëÜóåé êáé íá åðé÷åéñÞóåé ôçí êáôáóôñïöÞ ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí êáé ôçí êáôÜëçøç ôçò ¢ãêõñáò. Óôéò 15/28 Éïõëßïõ, Ýãéíå óôçí ÊéïõôÜ÷åéá ðïëåìéêü óõìâïýëéï õðü ôçí ðñïåäñßá ôïõ âáóéëéÜ Êùíóôáíôßíïõ. Óôï óõìâïýëéï åêöñÜóôçêáí äéÜöïñåò áðüøåéò õðÝñ êáé êáôÜ ôçò êÜèå åðéëïãÞò. Ç ìåãÜëç áðüóôáóç ôïõ áíôéêåéìåíéêïý óêïðïý (265÷ëì.), ôï äýóêïëá ðñïóðåëÜóéìï Ýäáöïò, ôï êþëõìá ôïõ ÓáããÜñéïõ ðïôáìïý, ï ïðïßïò Þôáí áäéÜâáôïò åêôüò ãåöõñþí, óå óõíäõáóìü ìå ôéò ðåñéïñéóìÝíåò äõíáôüôçôåò ôçò ÓôñáôéÜò óå åöüäéá

96 97 98 99

ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, ÊáíôåñÝò Ä., ÌéêñÜ Áóßá 1921, óåë. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, ÊáíôåñÝò Ä., ÌéêñÜ Áóßá 1921, óåë.

óåë. 279-280. 23. óåë. 283. 23.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

êáé ìåôáöïñéêÜ ìÝóá, êáèéóôïýóáí ôçí åðé÷åßñçóç ðïëý äýóêïëç êáé áìößâïëçò åðéôõ÷ßáò êáé åðÝâáëáí ôçí áðïöõãÞ ôçò. Ï ðåñéïñéóìüò, üìùò, ôçò ÓôñáôéÜò óôç äéáôÞñçóç ôùí êáôå÷üìåíùí èÝóåùí, èá Ýäéíå óôïí ÊåìÜë ÷ñüíï ãéá íá áíáóõãêñïôÞóåé êáé íá åíéó÷ýóåé ôéò äõíÜìåéò ôïõ. Ôï ãåãïíüò üôé ç Ôïõñêßá, ôïí êáéñü åêåßíï, åðåäßùêå êáé óýíáøç óõìöùíßáò ìå ôïõò ÃÜëëïõò, ìå ôïõò ïðïßïõò Þôáí óå ðüëåìï óôçí Êéëéêßá, èá Ýäéíå ôçí åõêáéñßá ãéá ìåãáëýôåñç åíßó÷õóç ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí. Ôá äåäïìÝíá áõôÜ óõíçãïñïýóáí õðÝñ ôçò óõíÝ÷éóçò ôùí åðé÷åéñÞóåùí ðñïò ôçí ¢ãêõñá. ÔåëéêÜ áðïöáóßóôçêå íá õéïèåôçèåß ç ðñüôáóç ôçò ÓôñáôéÜò, ç ïðïßá Ýäéíå ìßá ìÝóç ëýóç. Óýìöùíá ìå áõôÞ, ç ÓôñáôéÜ èá ðñïÞëáõíå ðñïò ôçí ¢ãêõñá êáé áí ïé Ôïýñêïé áìýíïíôáí äõôéêÜ ôïõ ÓáããÜñéïõ, èá ôïõò óõíÝôñéâå êáé ìå ôá÷åßá êßíçóç ìÝñïõò ôùí äõíÜìåþí ôçò èá êáôáëÜìâáíå ôçí ¢ãêõñá, èá êáôÝóôñåöå ôçí åêåß âÜóç åöïäéáóìïý ôïõò êáé èá åðÝóôñåöå óôéò èÝóåéò åîüñìçóçò. ÅÜí ïé Ôïýñêïé åß÷áí áðïóõñèåß áíáôïëéêÜ ôïõ ÓáããÜñéïõ, ç ÓôñáôéÜ èá áðïöÜóéæå áíÜëïãá ìå ôéò óõíèÞêåò. Ôï ðéèáíüôåñï Þôáí, áí ç ÓôñáôéÜ ðåôý÷áéíå íá êáôáëÜâåé ôç óéäçñïäñïìéêÞ ãñáììÞ êáé ôç ãÝöõñá ôïõ Óáããáñßïõ Üèéêôç êáé Ýâñéóêå óå êáëÞ êáôÜóôáóç ôéò ïäéêÝò áñôçñßåò ðñïò ôçí ¢ãêõñá, íá óõíå÷ßóåé ôçí åðßèåóÞ ôçò, áëëéþò èá åðÝóôñåöå óôéò èÝóåéò ôçò. Ôçí 1ç/14ç Áõãïýóôïõ, ç ÓôñáôéÜ åîüñìçóå ðñïò ôçí áíáôïëÞ. Ç äýíáìç ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí áíåñ÷üôáí óå 120.000 Üíäñåò. Ïé Ôïýñêïé åß÷áí óõìðôýîåé ôïí üãêï ôùí äõíÜìåþí ôïõò áíáôïëéêÜ ôïõ Óáããáñßïõ, êáôÝóôñåøáí ôç óéäçñïäñïìéêÞ ãñáììÞ êáé ôéò ãÝöõñåò óôï ÓáããÜñéï êáé ïñãáíþèçêáí ãéá Üìõíá óôçí ïñåéíÞ äõóðñüóéôç ðåñéï÷Þ äõôéêÜ êáé íüôéá ôçò ¢ãêõñáò. Óôçí Þäç ðïëý êáëÜ ï÷õñùìÝíç öõóéêÜ ôïðïèåóßá, ïé Ôïýñêïé åß÷áí ïñãáíþóåé ìå Ýñãá åêóôñáôåßáò (ïñýãìáôá, ðõñïâïëåßá, ðïëõâïëåßá, ðáñáôçñçôÞñéá) ôñåéò êýñéåò äéáäï÷éêÝò ãñáììÝò Üìõíáò. Áðü ðëåõñÜò ðñïóùðéêïý, ïé ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò ðïõ áñéèìïýóáí 90.000 Üíäñåò, õóôåñïýóáí áñéèìçôéêÜ åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí, áëëÜ õðåñôåñïýóáí êáôÜ ðïëý óå Éððéêü ìå 6.000 Éððåßò Ýíáíôé 750 ôùí ÅëëÞíùí. Ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá ðñïÝëáóáí êáé áðùèþíôáò ôéò ìéêñÝò ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò ðñïóÝããéóáí ôïí ÓáããÜñéï óôéò 5/18 Áõãïýóôïõ. ×ùñßò íá ðëçñïýíôáé ïé ðñïûðïèÝóåéò ðïõ åß÷áí ôåèåß ìå ôçí áðüöáóç ôçò 15çò/28çò Éïõëßïõ, ç äéïßêçóç ôçò ÓôñáôéÜò áðïöÜóéóå íá åðéôåèåß ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò ¢ãêõñáò. ÌÝ÷ñé ôéò 9/22 Áõãïýóôïõ ôï Á´ êáé ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý åß÷áí äéáâåß ôï ÓáããÜñéï êáé óôéò 10/23 Áõãïýóôïõ ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá Üñ÷éóáí ôéò åðéèÝóåéò êáôÜ ôùí ôïõñêéêþí èÝóåùí. Óôéò åðüìåíåò çìÝñåò, äñáìáôéêÝò ìÜ÷åò åîåëß÷ôçêáí, ìå ôïõò ¸ëëçíåò íá åîáðïëýïõí ïñìçôéêüôáôåò åðéèÝóåéò êáé ôïõò Ôïýñêïõò íá õðåñáóðßæïõí óèåíáñÜ ôéò èÝóåéò ôïõò. Ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá ìá÷üìåíá ìå Üöèáóôï çñùéóìü êáé áõôïèõóßá, õðåñßó÷õóáí êáé åêðüñèçóáí ôïõò Ôïýñêïõò áðü ôçí ðñþôç êáé ôç äåýôåñç êýñéá ãñáììÞ Üìõíáò. Ïé åðéôõ÷ßåò, üìùò, áõôÝò Üñ÷éóáí íá êïõñÜæïõí ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá ðïõ äåí ìðïñïýóáí íá áíáðëçñþóïõí ôéò áðþëåéÝò ôïõò êáé áíôéìåôþðéæáí åëëåßøåéò óå ðõñïìá÷éêÜ, ôñüöéìá êáé íåñü100. 100

ÊáíôåñÝò Ä., ÌéêñÜ Áóßá 1921, óåë. 103-104. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Åíþ ôï Á’ êáé ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý åß÷áí áíáëÜâåé ôçí êáôÜ ìÝôùðï åðßèåóç, ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý áíÝëáâå ôçí åðßèåóç ðñïò ôï ÊáëÝ Ãêñüôï ìå óêïðü íá õðåñöáëáããßóåé ôçí ôïõñêéêÞ ôïðïèåóßá êáé íá ðñáãìáôïðïéÞóåé õðåñêåñùôéêÞ åíÝñãåéá. Ôï ó÷Ýäéï ðåñéëÜìâáíå êáôÜ ìÝôùðï óõã÷ñïíéóìÝíç åðßèåóç áðü ôçí V êáé ôçí ×ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá, ôéò ïðïßåò èá êÜëõðôáí ç É× Ìåñáñ÷ßá êáé ç Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý. Óôéò 13/26 Áõ ãïý óôïõ ç V Ìå ñáñ ÷ß á îå êß íçóå ôçí å ðß èå óç ôçò ç ï ðïß á Þ ôáí óöïäñÞ êáé åîáíÜãêáóå ôá ôïõñêéêÜ óôñáôåýìáôá íá óõìðôõ÷èïýí êáôáëáìâÜíïíôáò ôç óåéñÜ ôùí õøùìÜôùí óôç ãñáììÞ Êïõôëïõ÷Üí Ôæáìß - Ìïíôáíáíßí Ôóåëôßê. Áíôßóôïé÷á, ç ×ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá ìå åðéèåôéêÝò åíÝñãåéåò ðïõ êëéìáêþèçêáí ôï ìåóçìÝñé ìå ôçí åíßó÷õóç ôïõ 5/42 ÔÜãìáôïò Åõæþíùí êáôÜöåñå íá óðÜóåé ôçí éó÷õñÞ ôïõñ êé êÞ á íôß óôá óç êáé íá ôïõò á íá ãêÜ óåé íá óõ ìðôõ ÷èïýí êá ôá ëáì âÜ íï íôáò ôï ÊáñÜ ÔåðÝ. Ôçí åðïìÝíç, 14/27 Áõãïýóôïõ, ç åðßèåóç ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí óõíå÷ßóôçêå. Ç V Ìåñáñ÷ßá ìå êýñéá äýíáìç ôï 43ï Óýíôáãìá Ðåæéêïý êáé ôçí õðïóôÞñéîç ôïõ ðõñïâïëéêïý åðéôÝèçêå êáé êáôÝëáâå ôç ìßá ìåôÜ ôçí Üëëç ôéò êïñõöïãñáììÝò ôïõ ÊáëÝ Ãêñüôï. Ïé Ôïýñêïé ðñüâáëáí ðåéóìáôþäç áíôßóôáóç, äéåêäéêþíôáò ôï Ýäáöïò âÞìá ðñïò âÞìá, áëëÜ ôåëéêÜ êÜìöèçêáí ìðñïóôÜ óôçí ïñìÞ ôùí åëëçíéêþí ôìç ìÜ ôùí. Ôá åë ëç íé êÜ óôñá ôåý ìá ôá óõ íÝ ÷é óáí ôçí å ðß èå óç êáé ìÝ ÷ñé ôï âñÜ äõ êáôÝëáâáí ôçí õøçëüôåñç êïñõöÞ ôïõ ÊáëÝ Ãêñüôï áíáãêÜæïíôáò ôïõò Ôïýñêïõò íá óõìðôõ÷èïýí óå êáôÜóôáóç äéÜëõóçò. Ç ×ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá ôçí ßäéá ìÝñá óõíÜíôçóå ðïëý óèåíáñÞ áíôßóôáóç êáé ìåôÜ áðü áëëåðÜëëçëåò åðéèÝóåéò êáôÜöåñå íá êáôáëÜâåé ôá âïñåéïäõôéêÜ õøþìáôá ôïõ Óåñåöëß. Óôéò 15/28 Áõ ãïý óôïõ, ç V Ìå ñáñ ÷ß á êéíÞèçêå êáôÜ ôçò âñá÷þäïõò áëõóßäáò Ïõëïý Íôáã. Ç áìõíôéêÞ ôïðïèåóßá, üìùò, ðáñÝìåéíå ìÝ÷ñé ôï âñÜäõ áðñüóéôç êáé ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá õðÝóôçóáí óïâáñÝò áðþëåéåò. Ìüíï ôï âñÜäõ êáôÜöåñáí ìå óõíäõáóìÝíç åíÝñãåéá ôçò V êáé ôçò ×ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßáò íá êáôáëÜâïõí ôç ÷áìçëüôåñç êïñõöÞ ôïõ Ïõëïý Íôáã. Ç åðßèåóç óõíå÷ßóôçêå ôçí åðüìåíç çìÝñá (16/29 Áõãïýóôïõ) ìå ôï åëëçíéêü ðõñïâïëéêü íá óöõñïêïðÜ ôéò å÷èñéêÝò èÝóåéò. Ôï ÔÜãìá Åõæþíùí ôüôå ìå áóýãêñéôç áõôïèõóßá êáôÜöåñå íá åêâÜëåé ìå ôç ëüã÷ç ôïõò Ôïýñêïõò áðü ôéò ï÷õñÝò èÝóåéò ôïõò. Óôç óõíÝ÷åéá ìåôÜ áðü åíáëëáãÞ åðéèÝóåùí êáôÝëáâáí ôá ôñßá ï÷õñÜ óôçñßãìáôá ôïõ å÷èñïý êáé ìÝ÷ñé ôï âñÜäõ êáôÜöåñáí íá êáôáëÜâïõí üëï ôï óýìðëåãìá Ïõëïý Íôáã. Óôéò 17/30 Áõãïýóôïõ, ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá åíÞñãçóáí åðéèåôéêÜ êáé êáôÝëáâáí ôï ÔñáðåæïåéäÝò, ôï ôåëåõôáßï Ýñåéóìá ôùí Ôïýñêùí, óôçí ðåñéï÷Þ ôïõ ÊÜëå Ãêñüôï. Ïé åðéèåôéêÝò åíÝñãåéåò, üìùò, Üñ÷éóáí íá áíáêüðôïíôáé ãéáôß ï áñéèìüò ôùí ôñáõìáôéþí åß÷å ìåãáëþóåé ðïëý êáé ï áíåöïäéáóìüò ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí ðï ëý äý óêï ëïò. Ïé Ôïýñ êïé óõ íÝ ÷é óáí íá á ðï óý ñï íôáé êáé íá ïñ ãá íþ íï íôáé óôç äåýôåñç áìõíôéêÞ ôïðïèåóßá âüñåéá ôùí ÷ùñéþí Ìðïõãéïýê Ôóáëßò êáé Êáñáóïõëåúìáíß. Ôçí åðïìÝíç (18/31 Áõãïýóôïõ) ïé åðéèÝóåéò ôùí ÅëëÞíùí êáôÜöåñáí íá áðïäþóïõí êáé ðáñÜ ôç óèåíáñÞ ôïõñêéêÞ áíôßóôáóç ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÝëáâáí ôá õøþìáôá ðïõ êáôåß÷å ï å÷èñüò óôçí ðåñéï÷Þ ôïõ Êéæßë Êïãéïíëïý. ÁõôÞ Þôáí êáé ç ôåëåõôáßá åðéèåôéêÞ åíÝñãåéá ôùí ÅëëÞíùí. Ïé äõóêïëßåò êáé ç Ýëëåéøç áíåöïäéáóìïý óå õëéêÜ êáé Ýìøõ÷ï õëéêü áíÜãêáóáí ôïõò ¸ëëçíåò íá óôáìáôÞóïõí ôçí ðñïÝëáóÞ ôïõò. Óôéò 19 Áõãïýóôïõ/1 Óåðôåìâñßïõ ëïéðüí áðïóýñèçêå áðü ôï ðåäßï ôçò ìÜ÷çò ç É× Ìåñáñ÷ßá ôçí ïðïßá áêïëïýèçóå óôéò 21 Áõãïýóôïõ/2 Óåðôåìâñßïõ ç V Ìåñáñ÷ßá. 46

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ïé áðþëåéåò ãéá ôïí Åëëçíéêü Óôñáôü óôï ÊáëÝ Ãêñüôï õðÞñîáí ðïëý óïâáñÝò. Ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý ìåôÜ ôçí ïëïêëÞñùóç ôùí åíåñãåéþí åß÷å 564 íåêñïýò (35 Áîéùìáôéêïýò êáé 529 Ïðëßôåò) êáé 2.844 ôñáõìáôßåò (107 Áîéùìáôéêïýò êáé 2.737 Ïðëßôåò). Ïé áðþëåéåò ôùí Ôïýñêùí õðÞñîáí âáñýôåñåò êáé îåðÝñáóáí óå íåêñïýò, ôñáõìáôßåò êáé áãíïïýìåíïõò ôïõò 176 Áîéùìáôéêïýò êáé 3.640 Ïðëßôåò101.

Ç ÊÁ ÔÁ ËÇ ÎÇ ÔÇÓ ÅÊ ÓÔÑÁ ÔÅÉ ÁÓ ÓÔÏ ÓÁÃ ÃÁ ÑÉÏ Ôï Á’ êáé ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý, ìåôÜ ôçí áäõíáìßá ôïõ Â’ Óþìáôïò Óôñáôïý íá óõíå÷ßóåé, áíÝëáâáí ôï âÜñïò ôçò êýñéáò åðßèåóçò. Ôá äýï Óþìáôá Óôñáôïý ìå óêëçñüôáôïõò áãþíåò êáôÜöåñáí íá äéáññÞîïõí êáé ôç äåýôåñç ãñáììÞ Üìõíáò ôùí Ôïýñêùí óôá õøþìáôá Ôóáë êáé Áñíôßæ Íôáã áëëÜ äõíÜìåéò ãéá íá åêìåôáëëåõôïýí ôçí åðéôõ÷ßá åêåßíç äåí õðÞñ÷áí, ìå óõíÝðåéá ç ÓôñáôéÜ íá áíáêüøåé ôéò åðéèÝóåéò. Ôçí áäñÜíåéá ôùí åëëçíéêþí ôìçìÜôùí ôçí áîéïðïßçóáí ïé Ôïýñêïé, ïé ïðïßïé åîáðÝëõóáí óöïäñüôáôåò åðéèÝóåéò ãéá íá áðïêüøïõí ôéò ïäïýò óýìðôõîçò, íá åãêëùâßóïõí êáé íá êáôáóôñÝøïõí ôçí åëëçíéêÞ ÓôñáôéÜ. Ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá áðÝêñïõóáí ôéò ôïõñêéêÝò åðéèÝóåéò êáé áíÜãêáóáí ôïõò Ôïýñêïõò óå õðï÷þñçóç. ÌåôÜ ôá ãåãïíüôá áõôÜ, ï ÓôñáôÜñ÷çò Ðáðïýëáò, áðïöÜóéóå ôç óýìðôõîç ôçò ÓôñáôéÜò óôéò âÜóåéò åîüñìçóÞò ôçò, ç ïðïßá Üñ÷éóå áðü ôç íý÷ôá 29 Áõãïýóôïõ/11 Óåðôåìâñßïõ ðñïò 30 Áõãïýóôïõ/12 Óåðôåìâñßïõ. Ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá, áðïêñïýïíôáò åðéôõ÷þò ôéò ôïõñêéêÝò åðéèÝóåéò, óõìðôý÷èçêáí ìå ôÜîç, êáé óôéò 10/23 Óåðôåìâñßïõ Ýöèáóáí óôéò ðåñéï÷Ýò Äïñõëáßïõ Áöéüí Êáñá÷éóÜñ, üðïõ åãêáôáóôÜèçêáí áìõíôéêÜ. ÊáôÜ ôçí õðï÷þñçóç ôçò ç ÓôñáôéÜ êáôÝóôñåøå ôç óéäçñïäñïìéêÞ ãñáììÞ. ¸ôóé, Ýëçîå ç åðé÷åßñçóç êáôÜëçøçò ôçò ¢ãêõñáò, ç ïðïßá ðÝñáí ôùí åðáêüëïõèùí, êüóôéóå 4.000 íåêñïýò, 19.000 ôñáõìáôßåò êáé 380 áãíïïýìåíïõò ¸ëëçíåò Áîéùìáôéêïýò êáé Ïðëßôåò102.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ Ç ðßóôç óôï äßêáéï ôïõ áãþíá, Ýöåñå óôá ðñþôá óôÜäéá ôçò ÌéêñáóéáôéêÞò Åêóôñáôåßáò, Ýíäïîåò íßêåò ãéá ôçí ÅëëÜäá. 1⁄4ìùò, ç äé÷üíïéá êáé ïé ëáíèáóìÝíåò áðïöÜóåéò ðïõ áêïëïýèçóáí, ïäÞãçóáí óôçí áðïôõ÷ßá ôïõ áãþíá, óôçí Þôôá êáé ôçí ôáðåéíùôéêÞ öõãÞ êáé åãêáôÜëåéøç ôïõ áðü áéþíùí åëëçíéêïý åäÜöïõò ôçò ÌéêñÜò Áóßáò, ðëÞôôïíôáò áíåðáíüñèùôá ôï çèéêü ôïõ ¸èíïõò. Óôéò 8/21 ÓåðôÝìâñç, ç Óìýñíç ðáñáäüèçêå óôéò öëüãåò áðü ôïõò Ôïýñêïõò êáé 300.000 Üíäñåò êáé ãõíáéêüðáéäá õðïëïãßæåôáé üôé óöÜ÷ôçêáí Þ ÷Üèçêáí. Óôéò ôñáãéêÝò åêåßíåò þñåò, ðåñéóóüôåñïé áðü Ýíá åêáôïììýñéï ¸ëëçíåò ñß÷ôçêáí óôç èÜëáóóá, ðñïóðáèþíôáò íá äéáöýãïõí ìå êÜèå ìÝóï óôçí åëåýèåñç ÅëëÜäá. Ç êáôáóôñïöÞ óõìðëçñþèçêå ìå ôïí îåñéæùìü åíÜìéóé ðåñßðïõ åêáôïììõñßïõ ÅëëÞíùí ôçò ÌéêñÜò Áóßáò, ðïõ åãêáôáëåßðïíôáò ôïí ôüðï êáé ôçí ðåñéïõóßá ôïõò, êáôÝöõãáí óôçí ÅëëÜäá ùò ðñüóöõãåò103. Ç óõíèÞêç ôçò ËùæÜíçò ôï 1923 åðéóçìïðïßçóå ïñéóôéêÜ ôçí áíôáëëáãÞ ôùí ðëçèõóìþí.

101 102 103

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá, óåë. 313-322. ÊáíôåñÝò Ä., ÌéêñÜ Áóßá 1921, óåë. 25. ÍéêïëïäÞìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ, óåë. 381.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 6 ï ÉÓÔÏÑÉÊÇ ÐÅÑÉÏÄÏÓ: Â’ ÐÁÃÊÏÓÌÉÏÓ ÐÏËÅÌÏÓ (1940-1945) Á ÍÔÉ ÐÁ ËÏÉ: ÓÕÌ ÌÁ ×É ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ - ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÏÕ Á ÎÏ ÍÁ ÌÁ ×ÅÓ: ÐÉÍ ÄÏÕ-ÊÁ ËÁ ÌÁ, ÊÏ ÑÕ ÔÓÁÓ, ÁÃÉÏÉ ÓÁ ÑÁ ÍÔÁÁÑ ÃÕ ÑÏ ÊÁ ÓÔÑÏ-ÐÑÅ ÌÅ ÔÇ-ÖÑÁ ÓÅ ÑÉ, ÌÁ ×Ç ÔÙÍ Ï ×Õ ÑÙÍ, ÌÁ ×Ç ÔÇÓ ÊÑÇ ÔÇÓ, ÄÙ ÄÅ ÊÁ ÍÇ ÓÁ, ÅË Á ËÁ ÌÅ ÚÍ, ÑÉ ÌÉ ÍÉÑÏÕ ÂÉ ÊÙÍ ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ Ôï ôÝëïò ôïõ Á’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ óÞìáíå ãéá ôçí Åõñþðç ôçí Ýíáñîç åõñýôáôùí ãåùðïëéôéêþí áíáêáôáôÜîåùí. ÐáëéÝò áõôïêñáôïñßåò äéáëýèçêáí êáé õðÝóôçóáí åäáöéêü áêñùôçñéáóìü. ÅðáíáóôáôéêÜ êéíÞìáôá óõãêëüíéóáí ôéò ÷þñåò ôçò êåíôñéêÞò Åõñþðçò. Ðáñüëá áõôÜ êáé ýóôåñá áðü ëßãá ÷ñüíéá, ç Åõñþðç Üñ÷éóå íá áíáêôÜ ôç ÷áìÝíç ôçò éóïññïðßá. Ç Êïéíùíßá ôùí Åèíþí åíÝðíåå ôçí åëðßäá üôé ïé áéìáôçñÝò óõññÜîåéò áíÞêáí óôï ðáñåëèüí. Ç ïéêïíïìéêÞ êáôÜóôáóç Üñ÷éóå óôáäéáêÜ íá âåëôéþíå ôáé êáé ç ðï ëé ôé êÞ íá ðá ãéþ íå ôáé. Ùóôüóï, ï Ìåóïðüëåìïò áðïäåß÷ôçêå ìéá áêüìç ÷áìÝíç åõêáéñßá ãéá ôçí åìðÝäùóç ìéáò åéñçíéêÞò ôÜîçò ðñáãìÜôùí. Ãéáôß îåêßíçóå óôñáâÜ êáé óõíÝ÷éóå ôçí ðïñåßá ôïõ áêüìç ÷åéñüôåñá, éäéáßôåñá ìåôÜ ôç ÌåãÜëç Ðáãêüóìéá ÏéêïíïìéêÞ Êñßóç ôïõ 1929. Ôá áßôéá ôïõ Â’ Ðáãêüóìéïõ ÐïëÝìïõ îåêéíïýí ìå ôçí åêêßíçóç ôïõ ÌåóïðïëÝìïõ êáé ðïëëáðëáóéÜæïíôáé óôçí ðïñåßá ôïõ. Ç ÓõíèÞêç ôùí Âåñóáëëéþí åðÝâáëå óôç Ãåñìáíßá åðá÷èÝóôáôïõò üñïõò ôáðåéíþíïíôÜò ôç, äßíïíôáò Ýôóé ôñïöÞ óôïõò åèíéêéóôéêïýò êýêëïõò íá õðïóôçñßæïõí üôé ï ðüëåìïò äåí åß÷å ÷áèåß óôï ìÝôùðï, áëëÜ áðü ôïõò äçìïêñÜôåò, ôïõò óïóéáëéóôÝò êáé ôïõò Åâñáßïõò104. Ç åãêáèßäñõóç êáèåóôþôùí ðïõ ç éäåïëïãßá êáé ç ðñáêôéêÞ ôïõò âáóßæïíôáí óôç âßá, ôïí Üêñáôï åèíéêéóìü êáé ôïí åðåêôáôéóìü, áðïôÝëåóå Ýíá Üëëï áßôéï ôïõ Â’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ. Ùóôüóï, áõôü áðïôÝëåóå êáé Ýíá óôïé÷åßï ðïõ, óå áíôßèåóç ìå ôïí Á’ Ðáãêüóìéï Ðüëåìï, ðñïóÝäùóå ó’ áõôüí êáé éäåïëïãéêÞ äéÜóôáóç, ìå ôçí 104

Roydesmith J.G., Ðáãêüóìéïé Ðüëåìïé, óåë. 31. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

áíôéðáñÜèåóç ôïõ íáæéóìïý êáé ôïõ öáóéóìïý ðñïò ôéò öéëåëåýèåñåò êïéíùíßåò ôçò Äýóçò êáé ôïí êïììïõíéóìü ôçò ÓïâéåôéêÞò ¸íùóçò. ÐñïçãÞèçêå ï Ìïõóïëßíé êáé ç åãêáèßäñõóç ôïõ öáóéóôéêïý êáèåóôþôïò óôçí Éôáëßá ôï 1922 êáé áêïëïýèçóå ï ×ßôëåñ êáé ç åãêáèßäñõóç ôïõ íáæéóôéêïý êáèåóôþôïò óôç Ãåñìáíßá ôï 1933. Óå üëç ôç äéÜñêåéá ôïõ ìåóïðïëÝìïõ ï öáóéóìüò êáé ï íáæéóìüò äåí Ýðáøáí íá åîáðëþíïíôáé óôçí Åõñþðç, åðçñåÜæïíôáò ü÷é ìüíï êõâåñíÞóåéò êáé êáèåóôþôá, áëëÜ êáé ðïëéôéêïýò, äéáíïïýìåíïõò, êáèþò êáé ìåãÜëåò ëáúêÝò ìÜæåò óôéò ßäéåò öéëåëåýèåñåò äçìïêñáôßåò ôçò Äýóçò. Ï åðåêôáôéóìüò êáé ç ðáñáâßáóç óõíèçêþí, ìå ôçí Êïéíùíßá ôùí Åèíþí áíÞìðïñç íá åðéâÜëåé êõñþóåéò, Ýãéíáí ï êáíüíáò äñÜóçò ôùí äéêôáôüñùí. Ôï 1935/1936 ï Ìïõóïëßíé êáôÝëáâå ôçí Áéèéïðßá êáé áîßùíå ôçí êõñéáñ÷ßá óôïí Ìåóïãåéáêü ÷þñï. Ï ×ßôëåñ Üñ÷éóå ìå ôçí ðáñáâßáóç ôçò ÓõíèÞêçò ôùí Âåñóáëëéþí óôÝëíïíôáò ôï 1936 ôïí óôñáôü ôïõ íá åðéâÜëåé êáé ðÜëé ôç ãåñìáíéêÞ óôñáôéùôéêÞ êõñéáñ÷ßá óôçí Ñçíáíßá. Áí, üìùò, ï åðåêôáôéóìüò ôùí äéêôáôüñùí áðïôåëïýóå casus belli, ðïëý ìåãáëýôåñç åõèýíç èá ðñÝðåé íá áðïäïèåß óôçí ðïëéôéêÞ êáôåõíáóìïý ôùí äõôéêþí ÷ùñþí, ïé ïðïßåò áíÝ÷ôçêáí üëá áõôÜ åßôå ìå ôõðéêÝò äéáìáñôõñßåò åßôå êáé ìå ôçí ïõóéáóôéêÞ óõíåñãáóßá ôïõò. Å íþ áõ ôÜ óõ íÝ âáé íáí óôçí Åõ ñþ ðç, óôçí ¢ ðù Á íáôï ëÞ ç óôñá ôï êñá ôïý ìå íç Éá ðù íß á ðñï ù èïý óå ôéò äé êÝò ôçò å ðå êôá ôé êÝò å ðé äéþ îåéò óôá ðëáß óéá ìéáò ðï ëé ôé êÞò ðïõ äéá êÞ ñõô ôå ùò «Ìå ãÜ ëç Óöáß ñá Åõ ç ìå ñß áò ôçò Á íáôï ëÞò». Ôï 1931 ç ðï ëé ôé êÞ áõ ôÞ åê öñÜ óôç êå äõ íá ìé êÜ ìå ôçí åê óôñá ôåß á ãéá ôçí êá ôÜ êôç óç ôçò Ìá ôæïõ ñß áò êáé ôï 1937 ìå ôçí Ý íáñ îç ôïõ ðï ëÝ ìïõ ìå ôçí Êß íá. Ïé âëÝøåéò óôá íç óéÜ ôïõ Åé ñç íé êïý êáé ôïõ Éí äé êïý, é äß ùò óôéò Ïë ëáí äé êÝò Éí äß åò, ï äÞ ãç óáí óå óý ãêñïõ óç ôçò Éá ðù íß áò ìå ôéò Ç. Ð.Á. Ç áðáßôçóç ôçò Ãåñìáíßáò íá áðïêáôáóôáèåß ç ãåñìáíé êÞ êõñéáñ÷ßá óôçí å ëåý èå ñç ðü ëç ôïõ ÍôÜíôóé÷ êáé íá ôçò äïèïýí ìåãáëýôåñåò äõíáôüôçôåò åðéêïéíùíßáò ìå ôçí ÁíáôïëéêÞ Ðñùóßá, áðïôÝëåóáí áðëþò ôçí áöïñìÞ ôïõ Â’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ. Áðü ôç óôéãìÞ åêåßíç êáé Ýðåéôá äéáäñáìáôßóôçêáí ðïëëÜ ðïëåìéêÜ ãåãïíüôá ôüóï óôçí Åõñþðç, üðùò ç åêóôñáôåßá ôçò Ãåñìáíßáò óôçí Ðïëùíßá, ôçí åéóâïëÞ ôçò ÓïâéåôéêÞò ¸íùóçò óôç Öéëáíäßá, ôçí åéóâïëÞ ôùí ãåñìáíþí óôéò ÊÜôù ×þñåò êáé ôç Ãáëëßá, üóï êáé óå ðáãêüóìéï åðßðåäï105. 105

Roydesmith J.G., Ðáãêüóìéïé Ðüëåìïé, óåë. 31-32. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ï Â’ ÐÁ ÃÊÏ ÓÌÉÏÓ ÐÏ ËÅ ÌÏÓ ÓÔÁ ÂÁË ÊÁ ÍÉÁ Óôá ÂáëêÜíéá ç ðïëéôéêÞ ôçò Ãéïõãêïóëáâßáò åìöáíéæüôáí öéëïáîïíéêÞ. Ç Ñïõìáíßá åß÷å ðáñáéôçèåß, áðü ôï êáëïêáßñé ôïõ 1940, áðü ôçí áããëéêÞ åããýçóç êáé åß÷å åêäçëþóåé ôçí ðñüèåóç íá óõíåñãáóôåß ðïëéôéêÜ ìå ôçí Éôáëßá êáé ôç Ãåñìáíßá. Ç Âïõëãáñßá áóêïýóå ðïëéôéêÞ åöåêôéêÞ êáé êáéñïóêïðéêÞ. Ôï Âáëêáíéêü Óýìöùíï äåí åß÷å åöáñìïãÞ óôçí ðåñßðôùóç éôáëïåëëçíéêÞò óõññÜîåùò êáé ç Ôïõñêßá ðáñüëá ôá äéìåñÞ óýìöùíá ðïõ åß÷áí õðïãñáöåß ìå ôçí ÅëëÜäá ôçñïýóå óôÜóç áâÝâáéç êáé Üãíùóôç. Ç óõíäñïìÞ ôçò Âñåôáíßáò ìåôÜ ôéò åããõÞóåéò ôçò èåùñïýíôáí âÝâáéç, áëëÜ ìÜëëïí ðåñéïñéóìÝíç åîáéôßáò ôùí óïâáñþí ðñïâëçìÜôùí ðïõ áíôéìåôþðéæå ç ßäéá106. ¸ôóé ðáñïõóéáæüôáí, óå ãåíéêÝò ãñáììÝò, ç ðïëéôéêïóôñáôéùôéêÞ êáôÜóôáóç ôçò Åõñþðçò óôéò 28 Ïêôùâñßïõ 1940. Ï ðüëåìïò êáôÜ ôçò ÅëëÜäáò, ðïõ ôüóï åðéæçôïýóå ç Éôáëßá, ïõóéáóôéêÜ êçñý÷ôçêå ðåñß ôçò 03:00 ôçò 28çò Ïêôùâñßïõ 1940, ìå ôçí åðßóêåøç ôïõ Éôáëïý ðñåóâåõôÞ óôçí ÁèÞíá, óôçí êáôïéêßá ôïõ ¸ëëçíá Ðñùèõðïõñãïý ÉùÜííç ÌåôáîÜ êáé ôçí åðßäïóç ôïõ éôáëéêïý ôåëåóéãñÜöïõ. Ôï ôåëåóßãñáöï áõôü óýìöùíá ìå ðñïöïñéêÞ äÞëùóç ôïõ Éôáëïý ÐñåóâåõôÞ, åîÝðíåå óôéò Ýîé ôï ðñùß ïðüôå êáé èá Üñ÷éæå ç åßóïäïò ôùí éôáëéêþí óôñáôåõìÜôùí óôï åëëçíéêü Ýäáöïò. Ôï ðåñéå÷üìåíï ôïõ ôåëåóéãñÜöïõ, áëëÜ êáé ç ôñßùñç ðñïèåóìßá ðïõ ôáóóüôáí, óýìöùíá ìå ôç äÞëùóç ôïõ Éôáëïý ÐñåóâåõôÞ, äåí Üöçíå ðåñéèþñéá åêëïãÞò óôï ¸ëëçíá Ðñùèõðïõñãü, ï ïðïßïò áðç÷þíôáò åêåßíç ôç óôéãìÞ ôá áéóèÞìáôá êáé ôç èÝëçóç ïëüêëçñïõ ôïõ åëëçíéêïý ëáïý, áäßóôáêôá áðÜíôçóå «Ï×É» óôçí éôáëéêÞ ðñüêëçóç107. Ç áðüññéøç ôïõ ôåëåóéãñÜöïõ êáé ç èáññáëÝá áðüöáóç ôçò ÅëëÜäáò íá áìõíèåß êáôÜ ôçò áðñüêëçôçò êáé áäéêáéïëüãçôçò éôáëéêÞò åðéèÝóåùò, ðñïêÜëåóå ôï èáõìáóìü ó’ ïëüêëçñï ôïí ôüôå åëåýèåñï êüóìï. ÔçëåãñáöÞìáôá ôùí áñ÷çãþí êñáôþí ðñïò ôçí åëëçíéêÞ Çãåóßá, äçëþóåéò êáé ëüãïé ôùí ðïëéôéêþí çãåôþí, åíèïõóéþäç Üñèñá ôùí óïâáñüôåñùí åöçìåñßäùí ôüíéæáí ôç óçìáóßá ðïõ åß÷å ôçí ðåñßïäï åêåßíç ôï åëëçíéêü ðáñÜäåéãìá êáé ðáñåß÷áí ôç äéáâåâáßùóç üôé ç ÅëëÜäá óôïí áãþíá ôçò åíáíôßïí ôçò öáóéóôéêÞò Éôáëßáò èá åß÷å áìÝñéóôç ôç óõìðáñÜóôáóç êáé ôç óõíäñïìÞ üëùí ôùí åëåýèåñùí ëáþí108. ¸ôóé, ç ÅëëÜäá Üñ÷éóå ôïí Üíéóï áëëÜ ôßìéï áãþíá ãéá ôçí åèíéêÞ ôçò áíåîáñôçóßá êáé åëåõèåñßá. Óôïí áãþíá áõôü, ç ÅëëÜäá, óõíåðÞò ðñïò ôçí éóôïñßá ôçò, åéóÞëèå ìå èÜññïò, âáóéæüìåíç êõñßùò óôéò äéêÝò ôçò äõíÜìåéò êáé Ý÷ïíôáò åðßãíùóç ôïõ üôé ç äïêéìáóßá ôçò ÷þñáò èá Þôáí ìåãÜëç êáé ïé èõóßåò ðïëëÝò109.

Ç ÌÁ ×Ç ÐÉÍ ÄÏÕ - ÊÁ ËÁ ÌÁ Ç ÔÏ ÐÏ ÈÅ ÓÉ Á Ç ðåñéï÷Þ Ðßíäïõ - ÊáëáìÜ âñßóêåôáé óôï âïñåéïäõôéêü ôìÞìá ôïõ åëëáäéêïý ÷þñïõ, óôá óýíïñá ôçò åëëçíéêÞò íüôéáò Çðåßñïõ ðñïò ôç âüñåéá ¹ðåéñï. Åêôåßíåôáé áðü ôï Éüíéï ÐÝëáãïò ìÝ÷ñé ôï üñïò ÃñÜììïò êáé Ý÷åé áíÜðôõãìá ðåñßðïõ 100 ÷éëéüìåôñá óå åõèåßá ãñáììÞ. Ôï Ýäáöïò êáé áðü ôéò äýï ðëåõñÝò ôùí åëëçíïáëâáíéêþí óõíüñùí

106 107 108 109

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ,

Åðßôïìç Åðßôïìç Åðßôïìç Åðßôïìç

Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý,

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

óåë. óåë. óåë. óåë.

26-27. 39-40. 44. 27.

åßíáé ãåíéêÜ ïñåéíü êáé éäéáßôåñá áõôü ôïõ Åëëáäéêïý ÷þñïõ, ôïõ ïðïßïõ ôá üñç åßíáé øçëüôåñá êáé ðéï áðüôïìá êáé ïé êïéëÜäåò óôåíüôåñåò. ÁìõíôéêÝò ôïðïèåóßåò õðÜñ÷ïõí êõñßùò äýï. ÁõôÞ ôùí óõíüñùí, ðïõ óôåñåßôáé âÜèïõò êáé ðáñïõóßáæå äõó÷Ýñåéåò ïñãÜíùóçò êáé áõôÞ ôçò íüôéáò ü÷èçò ôïõ ðïôáìïý ÊáëáìÜ, ðïõ ìðïñåß íá óôçñé÷ôåß óôçí öõóéêÞ ï÷ýñùóç ôïõ ÃñÜììïõ êáé ôïõ Óìüëéêá üðïõ ôï Ýäáöïò åßíáé ðïëý ïñåéíü êáé óôåñïýíôáí åõêïëïäéÜâáóôùí äñüìùí. Ãéá ôï ëüãï áõôü ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò åðÝëåîáí ôç äåýôåñç ôïðïèåóßá üðïõ êáé ïñãÜíùóáí ôçí êýñéá áìõíôéêÞ ãñáììÞ ôïõò110.

ÏÉ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÙÍ ÅË ËÇ ÍÙÍ ÊÁÉ ÔÙÍ É ÔÁ ËÙÍ Ôçí ðáñáìïíÞ ôçò åðéèÝóåùò ïé éôáëéêÝò äõíÜìåéò ðåñéåëÜìâáíáí äýï Óþìáôá Óôñáôïý ðïõ áñéèìïýóáí ðåñßðïõ 52.000 Üíäñåò (27 ÔÜãìáôá Ðåæéêïý, 67 Ðõñïâïëáñ÷ßåò, 90 Üñìáôá ìÜ÷çò, 3 ÓõíôÜãìáôá Éððéêïý, 2 ÔÜãìáôá üëìùí, 1 áíåîÜñôçôç ºëç Éððéêïý êáé 400 áåñïðëÜíá). Óôçí ðåñéï÷Þ ôçò Çðåßñïõ êáé ôçò âüñåéáò Ðßíäïõ ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò, áíôßóôïé÷á, áðïôåëïýíôáí áðü ôçí VÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá åíéó÷õìÝíç áðü ôçí ÉÉÉ Ôáîéáñ÷ßá Ðåæéêïý êáé ìåñéêÝò ÌïíÜäåò Ðåæéêïý êáé Ðõñïâïëéêïý, êáèþò êáé ôï Áðüóðáóìá Ðßíäïõ. ÓõíïëéêÜ, ï åëëçíéêüò óôñáôüò áðïôåëïýíôáí áðü 4 ÄéïéêÞóåéò ÓõíôáãìÜôùí Ðåæéêïý, 15 ÔÜãìáôá Ðåæéêïý, 9 ïñåéâáôéêÝò Ðõñïâïëáñ÷ßåò, 3 ðåäéíÝò, 1 Ðõñïâïëáñ÷ßá âáñÝùí ðïëõâüëùí, 2 ÔÜãìáôá ðïëõâüëùí êßíçóçò êáé 1 Ìåñáñ÷éáêÞ ïìÜäá áíáãíùñßóåùò óõí ôéò ëéãïóôÝò äõíÜìåéò ôïõ ÁðïóðÜóìáôïò111.

ÄÉÅ ÎÁ ÃÙ ÃÇ ÔÇÓ ÌÁ ×ÇÓ Ïé Éôáëïß Üñ÷éóáí íá ðñïåëáýíïõí áðü ôï ðñùß ôçò 28çò Ïêôùâñßïõ 1940 êáé á öïý ðÝ ñá óáí ôç ìå èü ñéï Üñ ÷é óáí íá å ðéôß èå íôáé êá ôÜ ôùí åë ëç íé êþí öõ ëá êß ùí ðñïêáëýøåùò ìå ôçí õðïóôÞñéîç ôïõ ðõñïâïëéêïý êáé ôçò áåñïðïñßáò. Ôá ôìÞìáôá ðñïêáëýøåùò, áöïý áíôÝôáîáí åðáñêÞ áíôßóôáóç óôçí áñ÷éêÞ åðßèåóç, Üñ÷éóáí íá óõìðôýóóïíôáé ðñïò ôéò ðñïêáèïñéóìÝíåò èÝóåéò ôïõò åðéâñáäýíïíôáò ôïí å÷èñü. Ïé Éôáëïß ìåôÜ ôçí áðñïóäüêçôç áíôßóôáóç ôùí åëëçíéêþí ôìçìÜôùí ðñïêáëýøåùò êéíÞèçêáí äéóôáêôéêÜ. ÊáôÜ ôç äåýôåñç ìÝñá ôá éôáëéêÜ óôñáôåýìáôá óõíÝ÷éóáí ôçí êßíçóÞ ôïõò ìå ôçí ßäéá äéóôáêôéêüôçôá êáé äåí êáôÜöåñáí íá äéáâïýí ôïí ÊáëáìÜ ðïôáìü ìåôÜ áðü áíôßóôáóç ôùí ÅëëÞíùí. Áðü ôéò 30 Ïêôùâñßïõ ìÝ÷ñé ôçí 1ç Íïåìâñßïõ, ïé Éôáëïß áó÷ïëÞèçêáí ìå ôçí ðñïðáñáóêåõÞ ôçò åðßèåóÞò ôïõò åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí êáé éäéáßôåñá ôçò ôïðïèåóßáò Åëáßáò - ÊáëáìÜ. Ôï ðñùß ôçò 2áò Íïåìâñßïõ ç éôáëéêÞ åðßèåóç îåêßíçóå ìå âïìâáñäéóìïýò ôçò áåñïðïñßáò êáé ôïõ ðõñïâïëéêïý êáôÜ ôùí óôñáôçãéêþí óçìåßùí, ðïõ, üìùò, äåí åß÷áí áðïôÝëåóìá. Ìå ôçí õðïóôÞñéîç áñìÜôùí, ïé éôáëéêÝò äõíÜìåéò êéíÞèçêáí Ýðåéôá åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí áëëÜ ðáñüëç ôçí ðñïåôïéìáóßá ôïõò ç åðßèåóç áðïêñïýóèçêå ìå ðïëý óïâáñÝò áðþëåéåò ãéá ôïõò Éôáëïýò. Ôçí åðïìÝíç, 3 Íïåìâñßïõ, ïé Éôáëïß äïêßìáóáí íÝá åðßèåóç, ç ïðïßá áðïêñïýóôçêå êáé áõôÞ ìå åðéôõ÷ßá áðü ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá. Ç åðéôõ÷ßá áõôÞ áíáðôÝñùóå êáôÜ ðïëý ôï öñüíç110 111

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 232-234. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 234-236. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ìá ôùí ÅëëÞíùí êáé åäñáßùóå ôçí ðåðïßèçóÞ ôïõò ãéá ôçí áðïôåëåóìáôéêüôçôÜ ôïõò. Óôéò 5 Íïåìâñßïõ ìåôÜ áðü óöïäñü âïìâáñäéóìü áðü ôá éôáëéêÜ áåñïðëÜíá, ïé Éôáëïß äïêßìáóáí ãéá Üëëç ìéá öïñÜ íá åðéôåèïýí ìå üëåò ôïõò ôéò äõíÜìåéò. Ç åðßèåóç áðÝôõ÷å êáé ðÜëé êáé ïé Éôáëïß, áöïý êáèçëþèçêáí áðü ôá åëëçíéêÜ ðõñÜ, åß÷áí ðïëý óïâáñÝò áðþëåéåò. Ç åðßèåóç óõíå÷ßóôçêå ãéá äýï áêüìç çìÝñåò, êõñßùò êáôÜ ôçò ôïðïèåóßáò Åëáßáò, ÷ùñßò êáíÝíá, üìùò, áðïôÝëåóìá. ÁõôÞ Þôáí êáé ç ôåëåõôáßá éôáëéêÞ ðñïóðÜèåéá êáôÜ ôçò ôïðïèåóßá Åëáßáò. Áðü ôéò 8 Íïåìâñßïõ ç åðéèåôéêÞ äñáóôçñéüôçôá ôùí Éôáëþí äéáêüðçêå êáé óôéò 9 Íïåìâñßïõ ïé üñïé áíôéóôñÜöçêáí ìå ôïõò Éôáëïýò íá óõìðôýóóïíôáé êáé íá äéáôçñïýí ìüíï Ýíá ðåñéïñéóìÝíï ðñïãåöýñùìá íüôéá ôïõ ðïôáìïý ÊáëáìÜ. Óôïí ôïìÝá ôçò Ðßíäïõ ôþñá, ç Ìåñáñ÷ßá Áëðéíéóôþí «Ôæïýëéá» ôùí Éôáëþí, äýíáìçò 10.800 áíäñþí ðåñßðïõ, áíÝëáâå ôçí åðßèåóç. Óôçí ðåñéï÷Þ áðü åëëçíéêÞò ðëåõñÜò õðÞñ÷å ìüíï ôï Áðüóðáóìá Ðßíäïõ ìå óõíïëéêÞ äýíáìç 2.000 Üíäñåò ðåñßðïõ. Ç éôáëéêÞ åðßèåóç åêäçëþèçêå ôï ðñùß ôçò 28çò Ïêôùâñßïõ ìå óöïäñüôçôá áëëÜ ïé ¸ëëçíåò äåí áéöíéäéÜóèçêáí. Ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá áöïý áíôéóôÜèçêáí ðåéóìáôéêÜ óõìðôý÷èçêáí óôéò áìõíôéêÝò èÝóåéò ôïõò. Ôéò åðüìåíåò 3 çìÝñåò (29-31 Ïêôùâñßïõ) ïé Éôáëïß óõíÝ÷éóáí ôçí åðßèåóÞ ôïõò. Ôï Áðüóðáóìá Ðßíäïõ ðïõ äÝ÷èçêå ôçí ðßåóç ïëüêëçñçò ôçò Ìåñáñ÷ßáò «Ôæïýëéá», äéåîÞãáãå ôñéÞìåñï óêëçñü êáé Üíéóï áãþíá, êÜôù áðü ðïëý äõóìåíåßò êáéñéêÝò óõíèÞêåò êáé áðÝäùóå üôé Þôáí áíèñùðßíùò äõíáôü. Ìå ôçí åíßó÷õóç ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí áðü ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý, ôï ðñùß ôçò 1çò Íïåìâñßïõ åêäçëþèçêå áíôåðßèåóç êáé ýóôåñá áðü óêëçñü áãþíá áíáêáôáëÞöèçêáí ôá ðñþôá ÷ùñéÜ, ãåãïíüò ðïõ áíáðôÝñùóå ôï çèéêü ôùí ÅëëÞíùí. Ç Ìåñáñ÷ßá Áëðéíéóôþí áäéáöïñþíôáò ãéá ðéèáíÞ êýêëùóÞ ôçò óõíÝ÷éóå ôçí ðñïÝëáóç ôçò ôçí 2á êáé 3ç Íïåìâñßïõ ïðüôå êáé Üñ÷éóå íá ðåñéóößããåôáé áðü ôéò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò. Ôéò åðüìåíåò çìÝñåò, ìå ôçí åíßó÷õóç ôùí ÅëëÞíùí êáé ìå ôç Ìåñáñ÷ßá Éððéêïý, ç Ìåñáñ÷ßá Áëðéíéóôþí Üñ÷éóå íá õðï÷ùñåß êáé óôéò 9 Íïåìâñßïõ âñéóêüôáí ðëÝïí óå áðüãíùóç êáé ôï ìüíï ðïõ æçôïýóå Þôáí íá ÷áëáñþóåé ôïí åëëçíéêü êëïéü. ÌåôÜ áðü áðåãíùóìÝíåò ðñïóðÜèåéåò ôùí Éôáëþí íá áíôåðéôåèïýí ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò êáôÜöåñáí íá äéáëýóïõí ôéò å÷èñéêÝò äõíÜìåéò êáé íá ðÜñïõí ðëÞèïò áé÷ìáëþôùí êáé ðïëåìéêïý õëéêïý. ÌåôÜ ôçí ðñïÝëáóç ôùí ÅëëÞíùí, óôéò 13 Íïåìâñßïõ åß÷å ïëïêëçñùèåß ç áíáêáôÜëçøç ôùí ïñåéíþí üãêùí Óìüëéêá êáé ÃñÜììïõ. Ç ìÜ÷ç ôçò Ðßíäïõ åß÷å ëÞîåé ìå ôç óõíôñéâÞ ôçò Ìåñáñ÷ßáò Áëðéíéóôþí êáé ôç íßêç ôùí åëëçíéêþí üðëùí. Ç ìÜ÷ç áõôÞ áðÝäåéîå üôé äåí áñêïýóå ç õðåñï÷Þ õëéêÞò éó÷ýïò ôïõ éôáëéêïý óôñáôïý êáé üôé ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò ìå ôçí åèåëïèõóßá ôïõò êáôÜöåñáí íá áíáôñÝøïõí ôçí åéò âÜñïò ôïõò êáôÜóôáóç. Ïé áðþëåéåò ôùí åëëçíéêþí äõíÜìåùí êáôÜ ôç ìÜ÷ç ôçò Ðßíäïõ Þôáí óçìáíôéêÝò áëëÜ êáé ïé éôáëéêÝò áðþëåéåò õðÞñîáí ðÜñá ðïëý ìåãÜëåò. Óýìöùíá ìå õðïëïãéóìïýò ïé íåêñïß êáé ôñáõìáôßåò îåðÝñáóáí ôïõò 500 êáé ïé áé÷ìÜëùôïé ôïõò 1.200112.

ÌÁ×Ç ÌÏÑÏÂÁÓ - ÉÂÁÍ ÊÁÉ ÁÐÅËÅÕÈÅÑÙÓÇ ÔÇÓ ÊÏÑÕÔÓÁÓ ÌåôÜ ôá ãåãïíüôá óôç ìÜ÷ç ôçò Ðßíäïõ - ÊáëáìÜ ôï Åëëçíéêü Ãåíéêü Óôñáôçãåßï, áðïâëÝðïíôáò óôçí ïõóéáóôéêÞ åêìåôÜëëåõóç ôùí ðñþôùí åëëçíéêþí åðéôõ÷éþí, ðñïôïý ðñïëÜâïõí ïé Éôáëïß íá åíéó÷õèïýí ðëÞñùò ìå íÝåò äõíÜìåéò, áðïöÜóéóå ôçí áíÜëçøç áíôåðéèÝóåùò113. 112 113

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 240-250. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 4. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ç ÔÏ ÐÏ ÈÅ ÓÉ Á Ç ôïðïèåóßá Ìüñïâáò - ÉâÜí êáëýðôåé áðü ôá áíáôïëéêÜ ôï õøßðåäï ôçò ÊïñõôóÜò. Ï ïñåéíüò üãêïò Ìüñïâáò ðåñéâÜëëåôáé áðü ôá íïôéïáíáôïëéêÜ êáé ôá âïñåéïäõôéêÜ áðü ôï ÄÝâïëç ðïôáìü êáé ó÷çìáôßæåé ìå ôï ïñåéíü óõãêñüôçìá ðñïò ôá âüñåéá ôç óôåíùðü Ôóáãêüíé. Ôï Ýäáöïò åßíáé äéáêåêïììÝíï êáé ÷áñáêôçñßæåôáé áðü åîáéñåôéêÜ áðüôïìåò ÷áñÜäñåò, ÷ùñßò ó÷åäüí óõãêïéíùíßåò ìå ìüíï ìßá ïäü ìÝóù ôçò ïðïßáò ìðïñïýí íá êéíçèïýí âáñéïß ó÷çìáôéóìïß. Ôï ïñåéíü óõãêñüôçìá ÉâÜí áðü ôçí Üëëç åßíáé âñá÷þäåò ìå ðïëý áðüôïìåò ðëáãéÝò ìå áðïôÝëåóìá ç êßíçóç íá åßíáé äõó÷åñÝóôáôç êáé áðïôåëåß öõóéêü ï÷õñü öñÜãìá óôï åðéôéèÝìåíï áðü ôç ÷åñóüíçóï Ðýîïõ. Ç ôïðïèåóßá åß÷å ïñãáíùèåß áðü ôïí å÷èñü óõóôçìáôéêÜ ìå ðïëëÜ ï÷õñùìáôéêÜ Ýñãá114.

ÏÉ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÙÍ ÅË ËÇ ÍÙÍ ÊÁÉ ÔÙÍ É ÔÁ ËÙÍ Ôçí ðáñáìïíÞ ôçò åðéèÝóåùò ïé ðëçñïöïñßåò Ýëåãáí ðùò ôá éôáëéêÜ óôñáôåýìáôá áðïôåëïýíôáí áðü 3 Ìåñáñ÷ßåò ðïõ äéÝèåôáí ðïëõÜñéèìá ðïëõâüëá, üëìïõò, ïëìßóêïõò êáé éó÷õñü ðõñïâïëéêü. Åðßóçò, äéÝèåôáí ìïíÜäá áñìÜôùí ìÜ÷çò êáé éó÷õñÞ áåñïðïñßá. ÃåíéêÜ, ï å÷èñüò ðáñïõóéáæüôáí ðïëý éó÷õñüò ãéá ôçí Üìõíá ïñãáíùìÝíçò ôïðïèåóßá. Ïé ¸ëëçíåò áíôßóôïé÷á äéÝèåôáí óôçí ðåñéï÷Þ ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý ìå 20 ÔÜãìáôá Ðåæéêïý, 1 ÔÜãìá Ðõñïâüëùí êéíÞóåùò, 1 ÏìÜäá Áíáãíùñßóåùò, 14 ðõñïâïëáñ÷ßåò âáñÝïò ðõñïâïëéêïý, 14 ïñåéâáôéêïý êáé 9 ðåäéíïý115.

ÄÉÅ ÎÁ ÃÙ ÃÇ ÔÇÓ ÌÁ ×ÇÓ Ç åëëçíéêÞ åðßèåóç åêôïîåýôçêå óôéò 14 Íïåìâñßïõ óå üëï ôï ìÝôùðï ôïõ Ã’ Óþìáôïò Óôñáôïý. Ïé ¸ëëçíåò áöïý áíÝôñåøáí ôçí ðñïêå÷ùñçìÝíç ãñáììÞ áíôéóôÜóåùò ôïõ å÷èñïý êáôÝëáâáí ôá ðñþôá õøþìáôá êáé êáôÜöåñáí íá óõëëÜâïõí áé÷ìáëþôïõò êáé ðïëåìéêü õëéêü. Ç áíôßóôáóç ðïõ ðñïÝâáëå ï å÷èñüò óå ïëüêëçñï ôï ìÝôùðï õðÞñîå óçìáíôéêÞ êáé ç õðïóôÞñéîÞ ôïõ áðü ðëåõñÜò ðõñïâïëéêïý êáé áåñïðïñßáò Þôáí ðïëý áîéüëïãç. Ãéá ôï ëüãï áõôü ôá áðïôåëÝóìáôá ôçò åðéèÝóåùò ôçí ðñþôç ìÝñá, êñßèçêáí áðü ôï Óþìá Óôñáôïý ðïëý éêáíïðïéçôéêÜ, åöüóïí ìå ôç äéÜññçîç ôçò ôïðïèåóßáò áíôéóôÜóåùò äçìéïõñãïýíôáí åõíïúêÝò ðñïûðïèÝóåéò ãéá ôç óõíÝ÷éóç ôçò åðéèÝóåùò. Ôéò åðüìåíåò ôñåéò çìÝñåò ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÜöåñáí ìå óõíå÷åßò íßêåò íá äéåõñýíïõí ôï ñÞãìá ðïõ åß÷áí ðñïêáëÝóåé óôéò å÷èñéêÝò ãñáììÝò ìå ôçí êáôÜëçøç ðëÞèïõò õøùìÜôùí. Óôç äéÜñêåéá ôùí ìá÷þí áõôþí ïé ¸ëëçíåò óõíÝëáâáí ðïëëïýò áé÷ìáëþôïõò êáé êõñßåõóáí Üöèïíï õëéêü. Óôéò 17 Íïåìâñßïõ ïé éôáëéêÝò äõíÜìåéò åíéó÷ýèçêáí ìå ìßá áêüìç Ìåñáñ÷ßá êáé ç ÅëëÜäá áðÜíôçóå êáé áõôÞ ìå åíßó÷õóç ôùí äõíÜìåþí ôçò ìå ìßá áêüìç Ìåñáñ÷ßá. Ôçí ßäéá ìÝñá ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò áðåßëçóáí ìÜëéóôá ìå õðåñêÝñáóç ôï ÉâÜí áðü ôç óôåíùðü Ôóáãêüíé. 115

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 253-254. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Óôéò 18 Íïåìâñßïõ ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý åß÷å êáôáöÝñåé íá êáôáëÜâåé ðïëëÜ áðü ôá õøþìáôá óôçí ïñïóåéñÜ Ìüñïâá êáé íá óôáèåñïðïéÞóåé ôéò èÝóåéò ôïõ óôçí êïñõöïãñáììÞ ôçò. ÌåôÜ ôçí ðáñÜôáóç ôùí åðé÷åéñÞóåùí, ôéò áðþëåéåò ôùí óôñáôåõìÜôùí êáé ôç óõíå÷Þ åíßó÷õóç ôùí å÷èñþí áðïöáóßóôçêå áðü ôçí ÅëëÜäá ôçí ßäéá ìÝñá ç åíßó÷õóç ôùí äõíÜìåùí ôçò ìå ìßá ÏìÜäá Ìåñáñ÷éþí. Ç ÏìÜäá áõôÞ ïíïìÜóôçêå ÏìÜäá Ìåñáñ÷éþí Ê (ÏÌÊ). Ôï Ã’ Óþìá Óôñáôïý óõíÝ÷éóå ôéò ðïëåìéêÝò åðé÷åéñÞóåéò ôïõ ôéò åðüìåíåò ôñåéò çìÝñåò (19-21 Íïåìâñßïõ) êáé êáôÜöåñå ðáñ’ üëåò ôéò áíôßîïåò êáéñéêÝò óõíèÞêåò íá áíáôñÝøåé ôá å÷èñéêÜ óôñáôåýìáôá ðïõ áíôéìåôþðéæå êáé íá ôá ôñÝøåé óå õðï÷þñçóç ðñïò ôçí êïéëÜäá ôçò ÊïñõôóÜò. Áíôßóôïé÷á, ç ÏÌÊ ôéò äýï ðñþôåò çìÝñåò ðñïåôïßìáóå ðñïóåêôéêÜ ôçí åðßèåóÞ ôçò ç ïðïßá åêäçëþèçêå óôéò 21 Íïåìâñßïõ. Ìå ôéò ðñþôåò åíÝñãåéåò êáôÜöåñå íá êáôáëÜâåé óôñáôçãéêÜ õøþìáôá ãéá ôçí Üìõíá ôùí Éôáëþí êáé íá ðñïùèçèåß. ÊáôÜ ôç íý÷ôá ôçò 21 ðñïò 22 Íïåìâñßïõ, ïé ¸ëëçíåò ðëçñïöïñÞèçêáí ðùò ïé éôáëéêÝò äõíÜìåéò Üñ÷éóáí íá åãêáôáëåßðïõí ôçí ôïðïèåóßá ôçò ÊïñõôóÜò. ¸ôóé ôçí åðïìÝíç, 22 Íïåìâñßïõ, êáôÝëáâáí ôï ÷ùñéü Ôóáãêüíé, ôï ýøùìá ÉâÜí êáé ðïëëÜ ÷ùñéÜ ÷ùñßò áíôßóôáóç êáé óôéò 17:00 ôï Áðüóðáóìá ÌðåãÝôç åéóÞëèå óôçí ðüëç ôçò ÊïñõôóÜò ìåôÜ áðü ìéêñÞ áíôßóôáóç ðïõ óõíÜíôçóå áðü ôìÞìáôá ïðéóèïöõëáêÞò ôùí Éôáëþí. Ï åëëçíéêüò ðëçèõóìüò ôçò ðüëçò õðïäÝ÷èçêå ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá óå áôìüóöáéñá åíèïõóéáóìïý êáé ðáñáëçñÞìáôïò. ÊáôÜ ôçí 23ç Íïåìâñßïõ ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá Ýëáâáí áìõíôéêÞ äéÜôáîç ãéá ôçí åîáóöÜëéóç ôùí ôïðïèåóéþí ÉâÜí - Ìüñïâá. ÌåôÜ ôçí åðéôõ÷ßá áõôÞ, ç äéïßêçóç ðáñïõóßáóå ìßá äéóôáêôéêüôçôá ãéá ôçí åêìåôÜëëåõóç ôùí åõíïúêþí óõíèçêþí ðïõ äçìéïõñãÞèçêáí ãéá ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáé ðåñéïñßóôçêå óôçí Ýêäïóç äéáôáãÞò ãéá ôçí åîáóöÜëéóç ôçò åõñýôåñçò ðåñéï÷Þò. ¸ôóé, ôï áðüãåõìá ôçò 24çò Íïåìâñßïõ ïé Ìåñáñ÷ßåò ôïõ Ã’ Óþìáôïò Óôñáôïý êáé ôïõ ÏÌÊ Ýöèáóáí, ìåôÜ áðü áëëåðÜëëçëåò êéíÞóåéò êáé áíôéìåôùðßæïíôáò ôçí áõîáíüìåíç å÷èñéêÞ áíôßóôáóç, óôéò êëéôýåò ôçò Êáìßáò êáé ôçò Ïóôñïâßôóáò, åîáóöáëßæïíôáò åõñÝùò ôï õøßðåäï ôçò ÊïñõôóÜò116. Ðá ñÜ ôï ãå ãï íüò ü ôé ïé å ðé ÷åé ñÞ óåéò óõ íå ÷ß óôç êáí êáé ôéò å ðü ìå íåò ç ìÝ ñåò, ç åðéôõ÷ßá ôïõ åëëçíéêïý óôñáôïý äåí áîéïðïéÞèçêå ðëÞñùò ëüãù åëëåßøåùò ìÝóùí. ¸ôóé, ïé Éôáëïß äéÝöõãáí ðñïò ôçí ðåñéï÷Þ ôïõ Ðüãñáäåôò, üðïõ Üñ÷éóáí åê íÝïõ íá ïñãáíþíïõí ôéò áìõíôéêÝò ôïõò ãñáììÝò. Ç áëÞèåéá ùóôüóï åßíáé üôé ï áñ÷éêüò óôü÷ïò åðéôåý÷èçêå, êáèþò åîáóöáëßóôçêå ôüóï ç ôïðïèåóßá Ìüñïâáò - ÉâÜí, üóï êáé ôï õøßðåäï ôçò ÊïñõôóÜò. ÐáñÜëëçëá, óôéò 29 Íïåìâñßïõ ï åëëçíéêüò óôñáôüò ðÝôõ÷å ôçí êáôÜëçøç ôïõ õøþìáôïò 1292, ãåãïíüò ôï ïðïßï åðÝäñáóå áðïöáóéóôéêÜ êáé óôéò áìõíôéêÝò ðñïóðÜ èåéåò ôùí É ôá ëþí óôï Ðü ãñá äåô ò. Ôçí ß äéá ç ìÝ ñá ôá åë ëç íé êÜ óôñá ôåý ìá ôá åéóÞëèáí óôçí ðüëç êáé ôçí êáôÝëáâáí117. ÌåôÜ áðü óêëçñïýò êáé ðïëõÞìåñïõò áãþíåò, ï åëëçíéêüò óôñáôüò åß÷å êáôáöÝñåé íá äéåéóäýóåé óå âÜèïò 25 ÷éëéïìÝôñùí êáé íá áðåëåõèåñþóåé ôç ìåãáëýôåñç åëëçíéêÞ ðüëç ôçò Âïñåßïõ Çðåßñïõ. Óçìáíôéêü áðïôÝëåóìá ôùí óõãêåêñéìÝíùí åðé÷åéñÞóåùí Þôáí ï Ýëåã÷ïò ôïõ ïäéêïý êüìâïõ ÊïñõôóÜò, êáèþò êáé ç ìåñéêÞ áíáêïýöéóç ôïõ ìåôþðïõ ôçò Çðåßñïõ, üðïõ åß÷áí åðéêåíôñùèåß ïé éôáëéêÝò åðéèåôéêÝò ðñïóðÜèåéåò êáé ôï ïðïßï 116 117

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 256-266. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, óåë. 88.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

êáôÜ óõíÝðåéá äå÷üôáí ôç ìåãáëýôåñç ðßåóç. Åðñüêåéôï ðñáãìáôéêÜ ãéá ìéá ôåñÜóôéá íßêç ôüóï óå ðñáêôéêü üóï êáé óå çèéêü åðßðåäï118. Ïé áðþëåéåò ôùí ÅëëÞíùí êáôÜ ôç ìÜ÷ç áõôÞ Þôáí óçìáíôéêÝò êáé õðïëïãßæïíôáé óå 624 íåêñïýò (34 Áîéùìáôéêïýò êáé 590 Ïðëßôåò) êáé 2.348 ôñáõìáôßåò (82 Áîéùìáôéêïýò êáé 2.266 Ïðëßôåò). ÐÜíù áðü 1.000 áé÷ìÜëùôïé, 40 ðõñïâüëá êáé Üöèïíï ðïëåìéêü õëéêü êÜèå åßäïõò Þôáí ç óõãêïìéäÞ áõôÞò ôçò åðéôõ÷çìÝíçò åðéèåôéêÞò ðñï óðÜ èåéáò ôùí Åë ëÞ íùí, ç ï ðïß á á ðï ôÝëå óå êáé ôçí ðñþ ôç ìå ãÜ ëç íß êç ôùí óõììá÷éêþí äõíÜìåùí119.

ÐÑÏ Å ËÁ ÓÇ ÐÑÏÓ ¢ ÃÉÏÕÓ ÓÁ ÑÁ ÍÔÁ, ÁÑ ÃÕ ÑÏ ÊÁ ÓÔÑÏ, ÐÑÅÌÅ ÔÇ ÊÁÉ ÖÑÁ ÓÅ ÑÉ ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ Á ÃÉ ÙÍ ÓÁ ÑÁ ÍÔÁ ÊÁÉ ÁÑ ÃÕ ÑÏ ÊÁ ÓÔÑÏÕ Ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý, ðñïåëáýíïíôáò óôïí Üîïíá Éùáííßíùí - Áõëþíáò âñéóêüôáí ôï ôÝëïò Íïìåâñßïõ 1940 ýóôåñá áðü óêëçñÝò ìÜ÷åò, áíáðôõãìÝíï óå Ýíá ìÝôùðï 65 ÷éëéïìÝôñùí ðåñßðïõ, áðü ôéò áêôÝò ôçò ÁäñéáôéêÞò ìÝ÷ñé ôïí Áþï ðïôáìü, êáôÝ÷ïíôáò ôç ãåíéêÞ ãñáììÞ Ìðñßóôñéôóáò ðïôáìüò - üñç ÔóáìáíôÜ - äéÜâáóç ÊáêáâéÜò - ÍåìÝñôóêá üñïò. Áðü ôçí 1ç Äåêåìâñßïõ ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý óõíÝ÷éóå ôçí ðñïÝëáóç ôïõ ìÝóá óôï âïñåéïçðåéñùôéêü Ýäáöïò. Ôï Óþìá ðåñéåëÜìâáíå ôçí ÉÉÉ êáé ôçí VIII Ìåñáñ÷ßá êáé ôï Áðüóðáóìá Ëéïýìðá. Ôï Áðüóðáóìá Ëéïýìðá êáôÜöåñå óôéò 4 Äåêåìâñßïõ íá äéáâåß ôïí ðïôáìü Ìðßóôñéôóá êáé íá õðåñêåñÜóåé ôçí å÷èñéêÞ ôïðïèåóßá. Ôï Áðüóðáóìá óõíÝ÷éóå ôçí ðñïÝëáóÞ ôïõ êáé ôï ðñùß ôçò 6çò Äåêåìâñßïõ åéóÞëèå êáé êáôÝëáâå ôçí ðüëç ôùí Áãßùí ÓáñÜíôá ÷ùñßò íá óõíáíôÞóåé óïâáñÞ áíôßóôáóç. Ç ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßá åðéôÝèçêå ôçí 1ç Äåêåìâñßïõ êáé ìÝ÷ñé ôéò 5 Äåêåìâñßïõ ìåôÜ áðü óêëçñü áãþíá êáôÝëáâå ôá õøþìáôá ãýñù áðü ôçí ïäü Ìïõæßíá - ¢ãéïé ÓáñÜíôá, ðáßñíïíôáò ôçí õðü ôçí êáôï÷Þ ôçò. Ç VIII Ìåñáñ÷ßá êéíÞèçêå óôéò 3 Äåêåìâñßïõ åíáíôßïí ôùí õøùìÜôùí 669 - ÌðïõñÜôï, ôá ïðïßá ìåôÜ áðü ôåôñáÞìåñï óõíå÷Þ, óêëçñü êáé áéìáôçñü áãþíá êáôÜöåñå íá êáôáëÜâåé. Ç Ìåñáñ÷ßá óõíÝëáâå 46 Áîéùìáôéêïýò êáé 1.490 Ïðëßôåò áé÷ìáëþôïõò êáé êõñßåõóå 30 Üñìáôá, êáèþò êáé Üöèïíï ðïëåìéêü õëéêü. Ïé áðþëåéåò, üìùò, ôçò Ìåñáñ÷ßáò ãéá ôçí åðßôåõîç áõôïý ôïõ åã÷åéñÞìáôïò Þôáí óïâáñÝò êáé áíÞëèáí óå 314 íåêñïýò (34 Áîéùìáôéêïß êáé 280 Ïðëßôåò) êáé 1.360 Ïðëßôåò ôñáõìáôßåò, êáèþò êáé 84 Ïðëßôåò áãíïïýìåíïõò. Óôéò 5 Äåêåìâñßïõ ôï Á’ Óþìá Óôñáôïý ïñãÜíùóå óôçí ðåñéï÷Þ ôçò ÊáêáâéÜò Ýíá Óõãêñüôçìá ìå äýíáìç 1 ÔÜãìá Ðåæéêïý, 2 ÐåäéíÝò Ðõñïâïëáñ÷ßåò êáé 1 Ðõñïâïëáñ÷ßá Áíôéáñìáôéêïý Ðõñïâïëéêïý, ðïõ åß÷å ùò áðïóôïëÞ ôçí êÜëõøç ôùí Ìåñáñ÷éþí. Óôéò 7 Äåêåìâñßïõ ôï Óõãêñüôçìá ðñïùèÞèçêå óôç ÄåñâéôóÜíç, üðïõ ôçí åðïìÝíç ðëçñïöïñÞèçêå üôé ï å÷èñüò ëüãù ôçò ðñïåëÜóåùò ôùí åëëçíéêþí Ìåñáñ÷éþí åß÷å Þäç åêêåíþóåé ôï Áñãõñüêáóôñï áðü ôç íý÷ôá 5 ðñïò 6 Äåêåìâñßïõ. 3⁄4óôåñá áðü áõôü êéíÞèçêå ôá÷Ýùò, ôï êáôÝëáâå êáé åãêáôáóôÜèçêå óôá õøþìáôá âüñåéá êáé âïñåéáíáôïëéêÜ ôïõ. Ïé Éôáëïß êáôÜ ôçí õðï÷þñçóÞ ôïõò åãêáôÝëåéøáí ôçí ðüëç áíÝðáöç êáé Üöèïíï ðïëåìéêü õëéêü. Ç åßóïäïò ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí óôçí ðüëç ðñïêÜëåóå 118 119

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 268. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 266.120 ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, óåë. 89-94. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

èýåëëá åíèïõóéáóìïý óôïõò êáôïßêïõò, ïé ïðïßïé ôá õðïäÝ÷èçêáí ìå ðáíçãõñéóìïýò. Ï ßäéïò åíèïõóéáóìüò åðéêñÜôçóå êáé óôï åóùôåñéêü ïëüêëçñçò ôçò ÷þñáò120.

ÊÁ ÔÁ ËÇ ØÇ ÐÑÅ ÌÅ ÔÇÓ ÊÁÉ ÖÑÁ ÓÅ ÑÉ Ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý, ðñïåëáýíïíôáò êáé áõôü ìÝóá óôï âïñåéïçðåéñùôéêü Ýäáöïò, åß÷å öôÜóåé óôï ôÝëïò Íïåìâñßïõ óôá áíáôïëéêÜ ôçò ÐñåìÝôçò êáé ôïõ ÖñÜóåñé. Ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý ðåñéëÜìâáíå ôçí Ìåñáñ÷ßá Éððéêïý, ôçí Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý, ôçí É êáé É× Ìåñáñ÷ßá êáé ôçí V Ôáîéáñ÷ßá. Ç Ìåñáñ÷ßá Éððéêïý êáôüñèùóå ìÝ÷ñé ôçò 2 Äêåìâñßïõ íá èÝóåé õðü ôá ðõñÜ ôçò ôçí ÐñåìÝôç. Óôéò 3 Äåêåìâñßïõ óõíÝ÷éóå ôçí åðßèåóÞ ôçò êáé óôéò 10:00 ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá êáôÝëáâáí ôçí ðüëç êáé óõíÝëáâáí 250 ðåñßðïõ áé÷ìáëþôïõò. Ç Ôáîéáñ÷ßá Éððéêïý êáôÝëáâå ôçí 1ç Äåêåìâñßïõ ôï ýøùìá ÊéÜöå ÊïñôóÝò êáé óôéò 2 Äåêåìâñßïõ ôï ÷ùñéü Óåñïðïýëé äõôéêÜ ôïõ ÷ùñéïý ÖñáóÝñé. Ç ôïëìçñÞ áõôÞ åíÝñãåéá Ýêñéíå ôç ìÜ÷ç ôïõ ÖñáóÝñé êáé åîáíÜãêáóå ôïí å÷èñü íá óõìðôõ÷èåß ðñïò ôá áíáôïëéêÜ. Ç ×É Ìåñáñ÷ßá åêôüîåõóå óôéò 3 Äåêåìâñßïõ óöïäñÞ åðßèåóç óå üëï ôçò ôï ìÝôùðï êáé êáôÝëáâå ôá ðñþôá õøþìáôá ðñéí ôï ýøùìá Ãêáëßíá, ôï ïðïßï êáé áðïôåëïýóå ôï óôü÷ï ôçò. ÌåôÜ áðü óêëçñü êáé åíáëëáóóüìåíï áãþíá êáé ðáñÜ ôéò áíôßîïåò óõíèÞêåò êáé ôç ëõóóþäç áíôßäñáóç ôïõ å÷èñïý ç Ìåñáñ÷ßá êáôüñèùóå íá êáôáëÜâåé ôï éó÷õñüôáôï ýøùìá Ãêáëßíá. Ôá éôáëéêÜ ôìÞìáôá óõìðôý÷èçêáí ðñïò ôá äõôéêÜ êáé åãêáôÝëåéøáí ðëïýóéï ðïëåìéêü õëéêü óôéò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò. Ïé áðþëåéåò ôçò Ìåñáñ÷ßáò êáôÜ ôçí åðßèåóç ôçò Þôáí óïâáñÝò êáé áíÞëèáí óå 33 íåêñïýò (9 Áîéùìáôéêïß êáé 24 Ïðëßôåò) êáé 122 Ïðëßôåò ôñáõìáôßåò, êáèþò êáé 20 Ïðëßôåò áãíïïýìåíïõò121.

Ç Å Á ÑÉ ÍÇ Å ÐÉ ÈÅ ÓÇ ÔÙÍ É ÔÁ ËÙÍ Ïé áëëåðÜëëçëåò åëëçíéêÝò åðéôõ÷ßåò êáé ç óõíå÷éæüìåíç ðñïÝëáóç ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý ìÝóá óôï âïñåéïçðåéñùôéêü Ýäáöïò äçìéïýñãçóáí, üðùò Þäç áíáöÝñèçêå, ìåãÜëåò áíçóõ÷ßåò óôçí áíþôáôç ÉôáëéêÞ Äéïßêçóç. Ï Ìïõóïëßíé Ýöåñå âá ñÝ ùò ôçí Þô ôá ôïõ óôñá ôïý ôïõ óôçí Áë âá íß á, ðïõ á ðï ôå ëïý óå ãé’ áõ ôüí ôï êýñéï èÝáôñï åðé÷åéñÞóåùí. Ï ×ßôëåñ áðü ôç äéêÞ ôïõ ðëåõñÜ, åðåéäÞ åðåéãüôáí íá åêóôñáôåýóåé êáôÜ ôçò Ñùóßáò, áðïãïçôåýôçêå ìå ôçí áäõíáìßá ôùí Éôáëþí íá êáôáâÜëïõí ôéò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò, ðáñÜ ôéò äéáâåâáéþóåéò ôïõ Ìïõóïëßíé, ãé’ áõôü êáé äéÝôáîå ôç ó÷åäßáóç ãåñìáíéêÞò åðéèÝóåùò êáôÜ ôçò ÅëëÜäáò. Ìå îåêáèáñéóìÝíåò êáé ïñéóôéêÝò ðéá ôéò áðïöÜóåéò ôùí Ãåñìáíþí íá åðéôåèïýí êáôÜ ôçò ÅëëÜäáò, ï Ìïõóïëßíé ãéá íá óþóåé ôï êáôáññáêùìÝíï ãüçôñü ôïõ, ðáñáéôÞèçêå ôçò ãåñìáíéêÞò åíéó÷ýóåùò êáé Üñ÷éóå áðü ôçí åðüìåíç êéüëáò çìÝñá íá åíéó÷ýåé ôï ìÝôùðï óôçí Áëâáíßá ìå óêïðü íá åðéôý÷åé ìéá íßêç êáôÜ ôùí ÅëëÞíùí, ðñïôïý íá åêäçëùèåß ç ãåñìáíéêÞ åðßèåóç ðïõ èá Ýèåôå ôÝñìá óôçí åêóôñáôåßá êáôÜ ôçò ÅëëÜäáò êáé èá åîáóöÜëéæå ôï ðëåõñü ôïõ ãåñìáíéêïý óôñáôïý óôçí åêóôñáôåßá êáôÜ ôçò Ñùóßáò. ¸ôóé, ïé éôáëéêÝò äõíÜìåéò óôçí Áëâáíßá åíéó÷ýèçêáí ìå Ýìøõ÷ï êáé ðïëåìéêü õëéêü. Óôï ôÝ ëïò Öå âñïõá ñß ïõ ü ëá Þ ôáí Ý ôïé ìá ãéá ôç íÝ á å ðß èå óç êá ôÜ ôçò Åë ëÜ äáò, ôçí åáñéíÞ (Primavera) üðùò ôçí ïíüìáóáí ïé Éôáëïß, ôçí ïðïßá åß÷å ïñãáíþóåé êáé 120 121

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, óåë. 89-94. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, óåë. 94-96.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ðñïåôïéìÜóåé ìÝ÷ñé ôçí ôåëåõôáßá ôçò ëåðôïìÝñåéá ï ßäéïò ï Ìïõóïëßíé êáé ôçí äéçýèõíå ï ßäéïò122. Ôï ó÷Ýäéï ôùí Éôáëþí, ðáñÜ ôéò åëðßäåò ôïõ Ìïõóïëßíé ãéá ìéá åíôõðùóéáêÞ íßêç, åß÷å ðåñéïñéóìÝíåò åðéäéþîåéò, áöïý êáèüñéæå ùò áíôéêåéìåíéêü óêïðü ôá ÉùÜííéíá. Ç éôáëéêÞ åðßèåóç èá Üñ÷éæå óôéò 9 Ìáñôßïõ êáé èá åêäçëùíüôáí óå ðåñéïñéóìÝíï ìÝôùðï ìåôáîý ôùí ðïôáìþí Áþïõ êáé ¢øïõ. Ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý, óôç æþíç ôïõ ïðïßïõ èá åêôïîåõüôáí ç éôáëéêÞ åðßèåóç, äéÝèåôå áðü ôïí Áþï ìÝ÷ñé ôïí ¢øï 5 Ìåñáñ÷ßåò(É, V, ×É, ×V êáé ×VÉÉ) êáé 3 ÓõíôÜãìáôá åöåäñåßåò. Ôéò ôåëåõôáßåò ìÝñåò ðñéí åêäçëùèåß ç éôáëéêÞ åðßèåóç, ç éôáëéêÞ áåñïðïñßá óçìåßùóå Ýíôïíç äñÜóç ìå âïìâáñäéóìïýò óôç ãñáììÞ ôïõ ìåôþðïõ áëëÜ êáé óôá ìåôüðéóèåí. Ç áíáìåíüìåíç ìåãÜëç åðßèåóç åêäçëþèçêå ôï ðñùß ôçò 9çò Ìáñôßïõ 1940. Ïé Éôáëïß îåêßíçóáí ìå âïìâáñäéóìü áðü ôï Ðõñïâïëéêü êáé ôçí Áåñïðïñßá ôïõò. Ç åðßèåóç åêäçëþèçêå ìå êýñéï Üîïíá üëï ôï ìÝôùðï ôçò É åëëçíéêÞò Ìåñáñ÷ßáò. Ç åðßèåóç ðáñÜ ôç óöïäñüôçôÜ ôçò áðïêñïýóôçêå áðü ôïõò áìõíüìåíïõò ðïõ áðïäåêÜôéóáí ôïõò åðéôéèÝìåíïõò êáé ôïõò áíÜãêáóáí íá áðïóõñèïýí. Äýï íÝåò åðéèÝóåéò åêäçëþèçêáí êáé áðïêñïýóôçêáí êáé áõôÝò ðáñÜ ôç óõíôñéðôéêÞ õðïóôÞñéîç ôïõò ìå Üöèïíá ìÝóá ðõñüò êáé áåñïðëÜíá. ¸ôóé, ç ðñþôç ìÝñá ôçò ìåãÜëçò «ÅáñéíÞò» åðßèåóçò ôùí Éôáëþí Ýëçîå ìå áóÞìáíôá ãé’ áõôïýò åäáöéêÜ êÝñäç ðáñÜ ôçí ôåñÜóôéá ðñïóðÜèåéá ðïõ êáôÝâáëáí êáé ðñïò áðïãïÞôåõóç ôïõ Ìïõóïëßíé. Ôï Â’ Óþìá Óôñáôïý äéáôÞñçóå Üññáãç ôçí êýñéá áìõíôéêÞ ôïðïèåóßá áìõíüìåíï ìå ãåííáéüôçôá êáé õøçëü çèéêü. Óôïí ôïìÝá ôùí õðüëïéðùí Ìåñáñ÷éþí, ïé åðéèÝóåéò Þôáí ëéãüôåñåò êáé áðïêñïýóôçêáí áðü ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá åðéôõ÷þò. Ôéò åðüìåíåò ôñåéò çìÝñåò (10-12 Ìáñôßïõ) ôá éôáëéêÜ óôñáôåýìáôá óõíÝ÷éóáí íá åîáðïëýïõí óöïäñÝò åðéèÝóåéò åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí êáé éäéáßôåñá óôçí ðåñéï÷Þ ðïõ êÜëõðôå ç É Ìåñáñ÷ßá. Ïé çñùéêïß õðåñáóðéóôÝò, üìùò, ðáñÝìåéíáí áêëüíçôïé êáé áðÝêñïõáí üëåò ôéò åðéèÝóåéò ðïõ äéáñêïýóáí üëç ôçí çìÝñá. Ïé áðþëåéåò õðÞñîáí ðïëý óïâáñÝò ãéá ôïõò Éôáëïýò êáé ï áãþíáò Þôáí ðïëý óêëçñüò. Ç ôÝôáñôç çìÝñá Ýëçîå, ëïéðüí, üðùò êáé ïé ðñïçãïýìåíåò, ìå ðëÞñç áðïôõ÷ßá ôùí Éôáëþí. Ç êáôÜóôáóç áõôÞ áíçóý÷çóå ôïí Ìïõóïëßíé, ï ïðïßïò äéÝôáîå íá óõíå÷éóôïýí ïé åðéèÝóåéò ìå üëá ôá äéáèÝóéìá ìÝóá êáé åðéðëÝïí íá ÷ñçóéìïðïéçèåß üëç ç áåñïðïñßá ãéá íá õðïóôçñßîåé ôéò åðéèåôéêÝò åíÝñãåéåò. Ôï ìåóçìÝñé ôçò åðüìåíçò çìÝñáò, 13 Ìáñôßïõ, åêôïîåýôçêå éó÷õñüôáôç åðßèåóç áðü ôá óþìáôá îçñÜò, åíþ ôáõôü÷ñïíá 31 áåñïðëÜíá äéþîåùò, ðïõ óõíüäåõáí 4-5 ðåíôÜäåò âïìâáñäéóôéêþí, ðåôïýóáí óõíå÷þò ðÜíù áðü ôïí ôïìÝá ôçò É Ìåñáñ÷ßáò êáé âïìâÜñäéæáí ôéò èÝ óåéò ðõ ñï âï ëé êïý êáé ôùí åöåäñåéþí, åíþ ðïëõâïëïýóáí áäéÜêïðá ôá ôìÞìáôá ôçò ãñáììÞò ìÜ÷çò. Ï áãþíáò äéåîáãüôáí ìå ðñùôïöáíÝò ðåßóìá. 1⁄4ôáí ïé åðéôéèÝìåíïé ðåôý÷áéíáí íá ðëçóéÜóïõí ôá ÷áñáêþìáôá, îåðçäïýóáí á ðü áõôÜ ïé ãåí íáß ïé õ ðå ñá óðé óôÝò ôïõò ìå åöüðëïõ ëüã÷ç êáé ìå áãþíá óþìá ìå óþ ìá ôïõò áíÝ ôñå ðáí. Ï á ãþ íáò óõ íå ÷ß óôç êå ìÝ ÷ñé ôéò á ðï ãåõ ìá ôé íÝò þ ñåò, ïðüôå ïé åðéôéèÝìåíïé áðùèÞèçêáí ïñéóôéêÜ. Ïé áðþëåéåò êáé áðü ôéò äýï ðëåõñÝò 122

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, óåë. 128. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Þ ôáí ìå ãÜ ëåò. Óôç óõ íÝ ÷åéá ïé É ôá ëïß äï êß ìá óáí íÝ á å ðß èå óç ðïõ á ðï êñïý óôç êå êáé ðÜëé. Ç ÐÝìðôç çìÝñá Ýëçîå, ëïéðüí, ìå ðëÞñç áðïôõ÷ßá ôùí Éôáëþí ðáñÜ ôç ìáæéêÞ ÷ñçóéìïðïßçóç üëùí ôùí äõíÜìåþí ôïõò. Óôéò 14 Ìáñôßïõ ïé åðéèÝóåéò óõíå÷ßóôçêáí ìå ôçí ßäéá ðÜíôá êáôÜëçîç. Ç 15ç Ìáñôßïõ, 7ç çìÝñá ôçò éôáëéêÞò åðéèÝóåùò, õðÞñîå áðïöáóéóôéêÞ, ãéáôß ç ðëÞñçò áðïôõ÷ßá ðïõ óçìåéþèçêå êáé êáôÜ ôçí çìÝñá áõôÞ Ýðåéóå ôçí ÉôáëéêÞ Çãåóßá üôé ç «ÅáñéíÞ Åðßèåóç», óôçí ïðïßá óôÞñéæå ôüóåò åëðßäåò êáé ç ïðïßá ðñïðáñáóêåõÜóôçêå ìå üëåò ôéò ëåðôïìÝñåéåò êáé õðïóôçñß÷èçêå ìå Üöèïíï Ýìøõ÷ï õëéêü, áðÝôõ÷å ðáôáãùäþò. ÌåôÜ áðü áíÜðáõëá ôñéþí çìåñþí, óôéò 19 Ìáñôßïõ, ïé Éôáëïß åîáðÝëõóáí ôçí 18ç åðßèåóÞ ôïõò, áëëÜ ç åëëçíéêÞ Üìõíá Ýóôåêå óáí áðüñèçôïò âñÜ÷ïò, åðÜíù óôïí ïðïßï èñáýïíôáí üëåò ïé ëõóóþäåéò åðéèÝóåéò ôïõ å÷èñïý. Ôéò åðüìåíåò çìÝñåò êáé ìÝ÷ñé ôéò 26 Ìáñôßïõ ïé éôáëéêÝò åðéèÝóåéò åîáóèÝíçóáí êáé ç «ÅáñéíÞ Åðßèåóç» Ýëáâå ôÝëïò. Ïé áðþëåéåò ôùí ÅëëÞíùí áíÞëèáí óå 1.243 íåêñïýò (47 Áîéùìáôéêïß êáé 1.196 Ïðëßôåò) êáé 4.016 ôñáõìáôßåò (144 Áîéùìáôéêïß êáé 3.872 Ïðëßôåò), êáèþò êáé 42 Ïðëßôåò áãíïïýìåíïõò. Ôéò óïâáñüôåñåò áðþëåéåò åß÷å ç É Ìåñáñ÷ßá, ç ïðïßá äÝ÷ôçêå êáé ôï êýñéï âÜñïò ôçò åðßèåóçò. Ïé áðþëåéåò ôùí Éôáëþí êáôÜ ôçí ßäéá ðåñßïäï, óýìöùíá ìå ôá óôïé÷åßá åðßóçìùí éôáëéêþí ðçãþí, îåðÝñáóáí ôïõò 11.800 íåêñïýò êáé ôñáõìáôßåò. Ïé áé÷ìÜëùôïé åðßóçò ðïõ óõíåëÞöèçóáí áðü ôá åëëçíéêÜ ôìÞìáôá áíÞëèáí óå 189 Áîéùìáôéêïýò êáé 7.645 Ïðëßôåò. Ïé Éôáëïß ìåôÜ áðü ôçí áðïôõ÷ßá ôçò «ÅáñéíÞò ÅðßèåóÞò» ôïõò áíÝìåíáí ðëÝïí ôç ãåñìáíéêÞ åðßèåóç åíáíôßïí ôçò ÅëëÜäáò ðïõ èá ôïõò Ýâãáæå áðü ôï áäéÝîïäï, óôï ïðïßï ôïõò ïäÞãçóå ç çñùéêÞ áíôßóôáóç ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý êáé ç åèíéêÞ ïìïøõ÷ßá ôùí ÅëëÞíùí123.

Ç ÌÁ ×Ç ÔÙÍ Ï ×Õ ÑÙÍ 3⁄4óôåñá áðü ôçí áðñüêëçôç éôáëéêÞ åðßèåóç ôçò 28çò Ïêôùâñßïõ, ïé åíäåßîåéò ãéá Üìåóç åðÝìâáóç ôçò Âïõëãáñßáò Þôáí óõãêå÷õìÝíåò, ìÝ÷ñé ôï ôÝëïò ôïõ 1940. ÅîÜëëïõ, ç óáöÞò äÞëùóç ôçò Ôïõñêßáò üôé èá áíôéìåôþðéæå ôç Âïõëãáñßá, áí áõôÞ åíåñãïýóå åíáíôßïí ôçò ÅëëÜäáò êáé ç äéáâåâáßùóç ôçò Ãåñìáíßáò üôé äåí åß÷å ðñüèåóç íá åðéôåèåß åíáíôßïí ôçò, Ýäùóáí óôçí ÅëëÜäá ôç äõíáôüôçôá íá ìåôáêéíÞóåé äõíÜìåéò, áðü ôï èÝáôñï åðé÷åéñÞóåùí ðñïò ôç Âïõëãáñßá, óôï áëâáíéêü ìÝôùðï. ¸ôóé, óôçí áíáôïëéêÞ Ìáêåäïíßá êáé ÈñÜêç åß÷áí áðïìåßíåé åëÜ÷éóôåò äõíÜìåéò, üôáí áðü ôïí ÉáíïõÜñéï ôïõ 1941 áíôéìåôùðéæüôáí ç ðéèáíüôçôá ãåñìáíéêÞò åðéèÝóåùò. ÐñÜãìáôé áðü ôïí ÍïÝìâñéï ôïõ 1940 ïé Ãåñìáíïß, áí êáé åîáêïëïõèïýóáí íá ðáñÝ÷ïõí äéáâåâáéþóåéò Ýíáíôé ôçò ÅëëÜäáò, åß÷áí áðïöáóßóåé íá åðéôåèïýí åíáíôßïí ôçò. Óôéò 13 Äåêåìâñßïõ 1940 ï ×ßôëåñ åîÝäùóå ãåíéêÝò ïäçãßåò, óôéò ïðïßåò ç ðñïâëåðüìåíç åðßèåóç åíáíôßïí ôçò ÅëëÜäáò ãéá ôï ÌÜñôéï áíáöÝñåôáé ãéá ðñþôç öïñÜ ìå ôï óõíèçìáôéêü üíïìá «ÌÁÑÉÔÁ». Ç ÅëëÜäá äåí Þôáí äõíáôü íá áíôéóôáèåß ìüíç ôçò êáé ìå åðéôõ÷ßá åíáíôßïí êáé ôçò äåýôåñçò áõôïêñáôïñßáò. Ç âñåôáíéêÞ êõâÝñíçóç åß÷å üëç ôçí êáëÞ äéÜèåóç íá åíéó÷ýóåé ôçí ÅëëÜäá äåí åß÷å, üìùò, ôç äõíáôüôçôá. ÌåôÜ áð’ áõôü óå óõóêÝøåéò ðïõ Ýãéíáí óôéò 15 êáé 16 Éáíïõáñßïõ, ï Ðñüåäñïò ôçò ÅëëçíéêÞò Äçìïêñáôßáò áðÝêñïõóå ôç âñåôáíéêÞ ðñüôáóç áðïóôïëÞò óôçí ÅëëÜäá áíåðáñêþí äõíÜìåùí ðïõ äå èá ðñüóöåñáí ôßðïôá ôï áîéüëïãï óôçí åëëçíéêÞ áíôßóôáóç êáé ïðùóäÞðïôå èá åðéôÜ÷õíáí ôçí êÜèïäï ôùí Ãåñìá123

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý, óåë. 132-143. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

íþí êáé èá åðçñÝáæáí, ßóùò, äõóìåíþò ôç óôÜóç ôçò Ôïõñêßáò êáé ôçò Ãéïõãêïóëáâßáò. Ç åíßó÷õóç ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí èá ãéíüôáí áðü ôïõò Âñåôáíïýò ìüíï óôçí ðåñßðôùóç ðïõ ïé ãåñìáíéêÝò äõíÜìåéò èá áðïêÜëõðôáí ðëÝïí öáíåñÜ ôéò äéáèÝóåéò ôïõò. Ïé åíéó÷ýóåéò ôùí Âñåôáíþí ìáæß ìå ôéò äéáôéèÝìåíåò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò óôç Ìáêåäïíßá êáé ôç ÈñÜêç äåí åðáñêïýóáí ãéá ôçí Üìõíá ôçò ÁíáôïëéêÞò Ìáêåäïíßáò êáé ðïëý ðåñéóóüôåñï ôçò ÄõôéêÞò ÈñÜêçò. Áðü óôñáôéùôéêÞò áðüøåùò, ëïéðüí, Þôáí óêüðéìç ç åêêÝíùóç ôçò ï÷õñùìÝíçò ôïðïèåóßáò êáé ç ìåôáöïñÜ ôçò Üìõíáò óôçí ïéêïíïìéêüôåñç êáé öõóéêÜ ï÷õñùìÝíç ôïðïèåóßá ÊáúìáêôóáëÜí-ÂÝñìéï-ÁëéÜêìïíáò. Ç åãêáôÜëåéøç, üìùò, ôçò ÈñÜêçò êáé ôïõ ìåãáëýôåñïõ ìÝñïõò ôçò Ìáêåäïíßáò ìå ôç Èåóóáëïíßêç, ðÝñá áðü ôçí øõ÷ïëïãéêÞ ðëåõñÜ êáé ôïí çèéêü áíôßêôõðï óôïí åëëçíéêü ðëçèõóìü, èá óõíäåüôáí êáé ìå ôç óôÜóç ôçò Ôïõñêßáò êáé ôçò Ãéïõãêïóëáâßáò, ç ïðïßá äåí åß÷å áêüìç áðïóáöçíßóåé ôç èÝóç ôçò. ÌåôÜ áðü ðïëëÝò äéáâïõëåýóåéò ãéá ôçí ôïðïèåóßá ôçò áìõíôéêÞò ãñáììÞò êáé áðü ôçí ôåëéêÞ áðüöáóç ôçò Ãéïõãêïóëáâßáò íá áíôéóôáèåß, ïé ¸ëëçíåò áðïöÜóéóáí, óå óõíåñãáóßá ìå ôïõò Âñåôáíïýò, üôé ç ÄõôéêÞ ÈñÜêç èá åêêåíùíüôáí êáé èá ðáñÝìåíáí óå áõôÞ ìüíï åëÜ÷éóôåò äõíÜìåéò. Ïé åîïéêïíïìïýìåíåò äõíÜìåéò ìáæß ìå åêåßíåò ôçò ÁíáôïëéêÞò Ìáêåäïíßáò èá êáôáíÝìïíôáí óå äýï êëéìÜêéá, ðñïïñéæüìåíá íá áìõíèïýí óå äýï ôïðïèåóßåò, óôçí ï÷õñùìÝíç «ÃñáììÞ ÌåôáîÜ» (ç ãñáììÞ áðü Êåñêßíç ìÝ÷ñé ôï ÍÝóôï) êáé óôçí ôïðïèåóßá Âåñìßïõ124.

Ç ÔÏ ÐÏ ÈÅ ÓÉ Á Ç ðåñéï÷Þ åðé÷åéñÞóåùí ôçò ÁíáôïëéêÞò Ìáêåäïíßáò åêôåéíüôáí áðü ôïí ðïôáìü Áîéü ìÝ÷ñé ôïí ðïôáìü ÍÝóôï. Ç êïéëÜäá ôïõ Áîéïý áðïôåëåß ôï âáóéêü Üîïíá åéóâïëÞò óôçí ÅëëÜäá áðü ôç Ãéïõãêïóëáâßá. Áíôßèåôá, áíáôïëéêüôåñá ç êïéëÜäá ôïõ ðïôáìïý Óôñõìüíá åîáéôßáò ôïõ åäÜöïõò ðïõ ó÷çìáôßæåé ðïëëÝò óôåíùðïýò (Ñïýðåë, ÊñÝóíáò êáé ÔæïõìáãéÜò) äåí åßíáé åõêïëïäéÜâáôç êáé ïé åðé÷åéñÞóåéò óôïí Üîïíá áõôü ðñïóêñïýïõí óå öõóéêÝò ï÷õñÝò ãñáììÝò. Ï ðïôáìüò ÍÝóôïò äéÝñ÷åôáé ìåôáîý êÜèåôùí ïñåéíþí üãêùí êáé Ýôóé ç êïéëÜäá ôïõ äåí ðñïóöÝñåôáé ãéá Üîïíá ðñïåëÜóåùò. ×áñáêôçñéóôéêü óçìåßï üëçò ôçò ðåñéï÷Þò áðïôåëåß ç ïñïóåéñÜ ôçò Êåñêßíçò ôçò ïðïßáò ç Üìõíá åßíáé ðñïâëçìáôéêÞ ÷ùñßò ôçí êáôÜëçøç ôùí âüñåéùí êëéôýùí ôçò. Óôï âüñåéï ôìÞìá ôçò õðüøç ðåñéï÷Þò êáé êáôÜ ìÞêïò ôçò åëëçíïâïõëãáñéêÞò ìåèïñßïõ êáé ìåñéêþò êáôÜ ôçò åëëçíïãéïõãêïóëáâéêÞò ìåèïñßïõ, åß÷å êáôáóêåõáóèåß áðü ôï 1936-1940 ç ï÷õñùìÝíç ôïðïèåóßá ôçò «ÃñáììÞò ÌåôáîÜ». ÁõôÞ óôïé÷éæüôáí ìå ìüíéìá ï÷õñÜ ôá ïðïßá Þôáí ðïëý ðñïóåêôéêÜ ïñãáíùìÝíá. ÔÝëïò, åðåéäÞ ïëüêëçñç ç ôïðïèåóßá Êåñêßíç-ÍÝóôïò äéÝôñå÷å ôïí êßíäõíï õðåñêåñÜóåùò áðü ôï áñéóôåñü ðëåõñü ôçò ðïõ óôçñéæüôáí óôïí Áîéü, åß÷å ïñãáíùèåß êáé ìéá äåýôåñç áìõíôéêÞ ãñáììÞ ìåôáîý ôùí ëéìíþí ÄïúñÜíçò êáé Êåñêßíçò125.

ÏÉ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÙÍ ÅË ËÇ ÍÙÍ ÊÁÉ ÔÙÍ ÃÅÑ ÌÁ ÍÙÍ Ãéá ôçí åðßèåóç åíáíôßïí ôùí ÅëëÞíùí, ç Ãåñìáíßá åß÷å óõãêåíôñþóåé óôç Âïõëãáñßá êáé ôç Ñïõìáíßá ôç 12ç ÓôñáôéÜ ðïõ áðïôåëïýíôáí áðü 3 Óþìáôá Óôñáôïý. ÁõôÞ ðåñéëÜìâáíå áñ÷éêÜ 10 Ìåñáñ÷ßåò Ðåæéêïý, áðü ôéò ïðïßåò 2 ìç÷áíïêßíçôåò, 5 ÔåèùñáêéóìÝíåò, 124 125

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 269-273. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë 273-276.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

3 ÏñåéíÝò Ìåñáñ÷ßåò, 1 ìç÷áíïêßíçôç Ôáîéáñ÷ßá, 2 áíåîÜñôçôá åíéó÷õìÝíá ÓõíôÜãìáôá êáé 7 Óôñáôçãåßá ÓùìÜôùí Óôñáôïý. Áðü áðüøåùò Áåñïðïñßáò ïé Ãåñìáíïß äéÝèåóáí ãéá ôéò åðé÷åéñÞóåéò êáôÜ ôçò ÅëëÜäáò ôï VÉÉÉ Óþìá Áåñïðïñßáò ìå 650 áåñïóêÜöç êáé ôïí 4ï Áåñïðïñéêü Óôüëï ìå 744 áåñïóêÜöç126. Ïé åëëçíéêÝò êáé âñåôáíéêÝò äõíÜìåéò êáé ç èÝóç Üìõíáò Þôáí êáèïñéóìÝíç ùò åîÞò: ôï ÔìÞìá ÓôñáôéÜò ÁíáôïëéêÞò Ìáêåäïíßáò (ÔÓÁÌ), áðïôåëïýìåíï áðü ôéò VÉÉ, ×ÉV êáé ×VÉÉÉ Ìåñáñ÷ßåò Ðåæéêïý, ôçí ×É× Ìç÷áíïêßíçôç Ìåñáñ÷ßá, ôçí Ôáîéáñ÷ßá Ðåæéêïý ÍÝóôïõ êáé ôï Áðüóðáóìá Êñïõóßùí, èá áìýíïíôáí ôçò ï÷õñùìÝíçò ôïðïèåóßáò Êåñêßíç-ÍÝóôïò. Ç Ôáîéáñ÷ßá Ðåæéêïý ¸âñïõ èá åîáóöÜëéæå ôç ÄõôéêÞ ÈñÜêç êáé ôï Åëëçíïâñåôáíéêü Óõãêñüôçìá «W», áðïôåëïýìåíï áðü ôï ÔìÞìá ÓôñáôéÜò ÊåíôñéêÞò Ìáêåäïíßáò (ÔÓÊÌ) êáé ôï Âñåôáíéêü Åêóôñáôåõôéêü Óþìá, èá áðáãüñåõå ôçí ðñïÝëáóç ôïõ å÷èñïý ðñïò ôá äõôéêÜ êáé íüôéá ôçò ôïðïèåóßáò ÊáúìáêôóáëÜí-ÂÝñìéï-ÁëéÜêìïíáò ðïôáìüò. ÓõíïëéêÜ, ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò Þôáí 5 Ìåñáñ÷ßåò Ðåæéêïý, 2 Ôáîéáñ÷ßåò Ðåæéêïý êáé 1 ìç÷áíïêßíçôç Ìåñáñ÷ßá ðåñéïñéóìÝíçò óõíèÝóåùò. Ïé âñåôáíéêÝò äõíÜìåéò áðïôåëïýíôáí áðü 2 Ìåñáñ÷ßåò Ðåæéêïý êáé 1 ôåèùñáêéóìÝíç Ôáîéáñ÷ßá, êáèþò êáé 80 áåñïóêÜöç127.

ÄÉÅ ÎÁ ÃÙ ÃÇ ÔÇÓ ÌÁ ×ÇÓ Ôï ðñùß ôçò 6çò Áðñéëßïõ ôïõ 1941 êáé ÷ùñßò íá ôçñçèïýí ôá óõíÞèç äéðëùìáôéêÜ Ýèéìá ôïõ ôåëåóéãñÜöïõ êáé ôçò ðáñï÷Þò ðñïèåóìßáò ãéá áðÜíôçóç, ôá ãåñìáíéêÜ óôñáôåýìáôá åéóÝâáëáí ôáõôü÷ñïíá óôï åëëçíéêü Ýäáöïò êáé óôç Íüôéá Ãéïõãêïóëáâßá. Ç êýñéá ðñïóðÜèåéá ôùí Ãåñìáíþí åêäçëþèçêå ðñïò ôï áñéóôåñü ôçò ï÷õñùìÝíçò ôïðïèåóßáò êáé êõñßùò êáôÜ ôçò Êåñêßíçò êáé ôïõ Ï÷õñïý Ñïýðåë, åíþ, áíáôïëéêüôåñá, óôï õøßðåäï Íåõñïêïðßïõ êáé óôç ÄõôéêÞ ÈñÜêç ç ãåñìáíéêÞ åðßèåóç Þôáí ìéêñüôåñçò åíôÜóåùò. Ïé åðéèÝóåéò ôùí Ãåñìáíþí, ôçí ðñþôç çìÝñá, åíáíôßïí üëùí ó÷åäüí ôùí ìåôþðùí áðïêñïýóôçêáí åðéôõ÷þò áðü ôéò åëëçíéêÝò äõíÜìåéò êáé ïé Ãåñìáíïß ðåñéïñßóôçêáí óôçí êáôÜëçøç ìüíï êÜðïéùí äåõôåñåõüíôùí ï÷õñþí. Ç ÃåñìáíéêÞ åðßèåóç êáôÜ ôïõ ï÷õñïý Ñïýðåë åêäçëþèçêå ôï ðñùß ôçò 6çò Áðñéëßïõ ìå åîáéñåôéêÞ óöïäñüôçôá. Ç åðßèåóç Üñ÷éóå ìå éó÷õñÞ õðïóôÞñéîç ðõñïâïëéêïý êáé óõíå÷ßóôçêå ìå âïìâáñäéóìü áåñïðëÜíùí êÜèåôçò åîüñìçóçò «Óôïýêáò». 1⁄4ëç ôçí çìÝñá 100 ìå 200 áåñïðëÜíá ðåôïýóáí ðÜíù áðü ôï Ñïýðåë. Ïé ìåôùðéêÝò åðéèÝóåéò ôùí Ãåñìáíþí, üìùò, áðïêñïýóôçêáí çñùéêÜ áðü ôïõò áìõíüìåíïõò ðïõ êñáôïýóáí ðåéóìáôéêÜ ôç èÝóç ôïõò. Ìüíï êÜðïéá ìéêñÜ ôìÞìáôá ôïõ ãåñìáíéêïý óôñáôïý êáôÜöåñáí íá äéåéóäýóïõí óôá íþôá ôïõ ï÷õñïý. ¸ôóé Ýëçîå ç ðñþôç çìÝñá ôçò åðéèÝóåùò ôùí Ãåñìáíþí êáôÜ ôïõ Ñïýðåë, ÷ùñßò áõôïß íá ðåôý÷ïõí ôï óêïðü ôïõò. Ïé ãåñìáíéêÝò åðéèÝóåéò êáôÜ ôçò ôïðïèåóßáò ôçò Êåñêßíçò óå áíôßèåóç ìå üëá ôá õðüëïéðá ìÝôùðá åß÷áí áðïôÝëåóìá. Ïé Ãåñìáíïß êáôÜöåñáí íá êáôáëÜâïõí ôï äõôéêü ôìÞìá ôçò êïñõöïãñáììÞò ôçò Êåñêßíçò êáé íá äéåéóäýóïõí óôçí êïéëÜäá Ñïäïðüëåùò, êáé íá äçìéïõñãÞóïõí êßíäõíï ãéá üëç ôçí ôïðïèåóßá. Ïé åëëçíéêÝò äõíÜìåéò, ãéá íá áíôéìåôùðßóïõí ôïí êßíäõíï, áíáãêÜóôçêáí íá åíéó÷ýóïõí ôç äåõôåñåýïõóá ãñáììÞ áðü ôç ëßìíç ÄïúñÜíç ìÝ÷ñé ôç ëßìíç Êåñêßíç. ÊáôÜ ôç äåýôåñç çìÝñá ïé Ãåñìáíïß Üñ÷éóáí íá âëÝðïõí ôá áðïôåëÝóìáôá ôçò éó÷õñÞò åðéèÝóåþò ôïõò êáé íá êáôáëáìâÜíïõí ôá ðñþôá ï÷õñÜ. 126 127

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 276-277. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 8.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ôï ï÷õñü Ñïýðåë óõíÝ÷éæå ôçí çñùéêÞ áíôßóôáóÞ ôïõ, üìùò, ôá å÷èñéêÜ ôìÞìáôá ðïõ åß÷áí äéåéóäýóåé ôçí ðñïçãïýìåíç çìÝñá óôá íþôá ôïõ ïñãÜíùóáí êõêëéêÞ Üìõíá êáé ðÝôõ÷áí ôç äéáêïðÞ ôùí åðéêïéíùíéþí ôïõ ï÷õñïý. Óôçí ôïðïèåóßá ôçò Êåñêßíçò, ôá ï÷õñÜ ðïõ áðÝìåíáí, óõíÝ÷éæáí íá áìýíïíôáé, áëëÜ ìÝ÷ñé ôï âñÜäõ ìüíï êÜðïéá ëéãïóôÜ Ýìåéíáí áëþâçôá. Óôç äéÜñêåéá ôçò ôñßôçò çìÝñáò, ôá ôåëåõôáßá ï÷õñÜ ôçò Êåñêßíçò áíáãêÜóôçêáí íá óõíèçêïëïãÞóïõí. Åíþ ìå ôçí çñùéêÞ áíôßóôáóç ôùí õðåñáóðéóôþí ôùí ï÷õñþí, ç «ÃñáììÞ ÌåôáîÜ» ðáñÝìåéíå ïõóéáóôéêÜ áðáñáâßáóôç, ìå ôçí ôá÷åßá êáôÜññåõóç ôçò ÃéïõãêïóëáâéêÞò áíôéóôÜóåùò, äçìéïõñãÞèçêå êñßóéìç êáôÜóôáóç óôïí ôïìÝá áõôü. Éó÷õñÝò ãåñìáíéêÝò äõíÜìåéò ôçò ÉÉçò ÔåèùñáêéóìÝíçò Ôáîéáñ÷ßáò åéóÝâáëáí óôï åëëçíéêü Ýäáöïò äéáëýïíôáò Þ ðáñáêÜìðôïíôáò ôéò áíôéóôÜóåéò ðïõ óõíáíôïýóáí. Ôáõôü÷ñïíá, ïé Ãåñìáíïß ðÝôõ÷áí íá äçìéïõñãÞóïõí ñÞãìá óôçí ôïðïèåóßá Êñïõóßùí. Ç óõíå÷éæüìåíç óå âÜèïò äéåßóäõóç ôùí Ãåñìáíþí êáé ç áíáìåíüìåíç ãéá ôçí åðüìåíç êáôÜëçøç ôçò Èåóóáëïíßêçò, áðïôåëïýóå Üìåóï êßíäõíï ãéá ôï ÔÓÁÌ, ôïõ ïðïßïõ ç áé÷ìáëùóßá èá Þôáí âÝâáéç áí ðáñÝìåíå åðß ôçò áìõíôéêÞò ôïðïèåóßáò. Ï äéïéêçôÞò ÔÓÁÌ áðïöÜóéóå íá óõìðôýîåé ôéò äõíÜìåéò ôïõ êáé íá ðñïóðáèÞóåé íá äéáöýãåé áðü ôá ëéìÜíéá ôçò áíáôïëéêÞò Ìáêåäïíßáò. ÌåôÜ, üìùò, áðü óõíåííüçóç ìå ôï Ãåíéêü Óôñáôçãåßï êáé ëüãù åëëåßøåùò äéáèÝóéìùí óêáöþí ãéá ôç ìåôáöïñÜ ôùí óôñáôåõìÜôùí, ï äéïéêçôÞò åîïõóéïäïôÞèçêå íá Ýñèåé óå äéáðñáãìáôåýóåéò ãéá óõíèçêïëüãçóç. Ç áðüöáóç áõôÞ ôïõ Ãåíéêïý Óôñáôçãåßïõ âáóßóôçêå óôçí åêôßìçóç ôçò ãåíéêÞò êáôÜóôáóçò êáé ôï ìÜôáéï ôçò óõíå÷ßóåùò ôïõ Üíéóïõ áãþíá ðñïò áðïöõãÞ áíþöåëùí èõóéþí. ÅðéðëÝïí, ç áðïóôïëÞ ôïõ ÔÓÁÌ, ôçò åðéâñáäýíóåùò äçëáäÞ ôùí Ãåñìáíþí ðñïò ôçí ôïðïèåóßá Âåñìßïõ, åß÷å ðëÝïí êáôáóôåß áíÝöéêôç, êáèþò åß÷áí Þäç äéáíïéãåß äýï êáôåõèýíóåéò ðñïóâïëÞò ôçò ôïðïèåóßáò áõôÞò, áðü ôçí êïéëÜäá ôïõ Áîéïý êáé áðü ôï ÌïíáóôÞñé. Ç ðá ñÜ äï óç ôçò Èåó óá ëï íß êçò Ý ãé íå óôéò 08:00 ôçò åðïìÝíçò, 9çò Áðñéëßïõ, êáé ôï ìåóçìÝñé ôçò ßäéáò ìÝñáò õðïãñÜöçêå óå áõôÞ Ðñùôüêïëëï Äéáðñáãìáôåýóåùí ìå üñïõò åîáéñåôéêÜ Ýíôéìïõò ãéá ôá åëëçíéêÜ óôñáôåýìáôá. ¸ôóé, ôåñìáôéæüôáí ï áãþíáò óôçí áíáôïëéêÞ Ìáêåäïíßá. ÌÝ÷ñé, üìùò, ôçí þñá ôçò õðïãñáöÞò ôïõ Ðñùôïêüëëïõ ï áãþíáò ôùí åíáðïìåéíÜíôùí ï÷õñþí óõíå÷ßóôçêå, ìå ÷áñáêôçñéóôéêü ðáñÜäåéãìá ôï ï÷õñü Ñïýðåë êáé ôï ï÷õñü Ðáëéïõñéþíåò ðïõ äåí õðÝêõøáí êáé áíôéóôÜèçêáí ìÝ÷ñé ôçí ôåëåõôáßá óôéãìÞ. Ïé Ãåñìáíïß, ìÜëéóôá, êáôÜ ôçí áðï÷þñçóç ôùí åëëçíéêþí óôñáôåõìÜôùí áðü ôá ï÷õñÜ áõôÜ áðÝäùóáí ôéìÞ ìå ðáñÜôáîç ãåñìáíéêïý ôÜãìáôïò êáé áíýøùóáí ôç ãåñÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ìáíéêÞ óçìáßá ìüíï ìåôÜ ôçí áíá÷þñçóç ôçò öñïõñÜò. Ôï ðñùß ôçò 10çò Áðñéëßïõ âñÞêå üëá ôá ôìÞìáôá ôïõ ÔÓÁÌ åíÞìåñá ôçò óõíèçêïëïãÞóåùò ðïõ åß÷å õðïãñáöåß, áíáìÝíïíôáò ôçí åêôÝëåóç ôùí üñùí ôçò. Ïé åëëçíéêÝò áðþëåéåò êáôÜ ôïí ðáñáðÜíù ôåôñáÞìåñï óêëçñü áãþíá õðÞñîáí ó÷åôéêÜ ìéêñÝò êáé äåí îåðÝñáóáí ôïõò 1.000 íåêñïýò êáé ôñáõìáôßåò. Áíôßèåôá, ïé áðþëåéåò ôùí Ãåñìáíþí áðü ôéò 6 ìÝ÷ñé ôéò 10 Áðñéëßïõ õðÞñîáí óçìáíôéêÝò êáé Ýöôáóáí, óýìöùíá ìå ãåñìáíéêÝò ðçãÝò, óå 555 íåêñïýò, 2.134 ôñáõìáôßåò êáé 170 áãíïïýìåíïõò128.

Ç ÌÁ ×Ç ÔÇÓ ÊÑÇ ÔÇÓ Ìå ôçí Ýíáñîç ôïõ Åëëçíïúôáëéêïý ðïëÝìïõ, ôçí åõèýíç áóöÜëåéáò ôçò ÊñÞôçò áíÝëáâå, Ýðåéôá áðü óýìöùíç ãíþìç ôçò ÅëëçíéêÞò ÊõâÝñíçóçò, ç ÌåãÜëç Âñåôáíßá, áöïý ç Ìåñáñ÷ßá ÊñÞôçò ìåôáöÝñèçêå óôçí ¹ðåéñï. Ãéá ôçí Üìõíá ôïõ íçóéïý áðïöáóßóôçêå ç ïñãÜíùóç ÐïëéôïöõëáêÞò ãéá ôçí áóöÜëåéá ôùí ôå÷íéêþí êáé åõðáèþí Ýñãùí ôïõ íçóéïý êáé ôçí áíôéìåôþðéóç ôçò ñßøçò áëåîéðôùôéóôþí. ÔåëéêÜ ïñãáíþèçêáí ôÝóóåñá ôÜãìáôá, Ýíá ãéá êÜèå íïìü. Ðáñüëï ðïõ ïé Âñåôáíïß åß÷áí õðïó÷åèåß ôçí ðáñï÷Þ ôïõ åîïðëéóìïý ôïõò, äõóôõ÷þò, ìÝ÷ñé ôç ãåñìáíéêÞ áåñáðïâáôéêÞ åíÝñãåéá äåí åß÷å ðñáãìáôïðïéçèåß. Ïé Ãåñìáíïß, áöïý ðñáãìáôïðïßçóáí óå óýíôïìï ÷ñïíéêü äéÜóôçìá, 6-30 Áðñéëßïõ 1941, ôï êýñéï ìÝñïò ôçò áðïóôïëÞò ôïõò, äçëáäÞ ôçí êáôÜëçøç ôçò çðåéñùôéêÞò ÅëëÜäáò, Üñ÷éóáí íá åôïéìÜæïíôáé ãéá ôçí êáôÜêôçóç ôçò ÊñÞôçò. Ç åéóâïëÞ ôùí Ãåñìáíþí Ýðñåðå íá ðñáãìáôïðïéçèåß óýíôïìá êáé êáôÜ ôñüðï Üìåóï, ãéá íá óõíå÷ßóïõí ôá êáôáêôçôéêÜ ôïõò ó÷Ýäéá óôç Ñùóßá, ôç ÌÜëôá êáé ôçí Êýðñï129.

Ç ÔÏ ÐÏ ÈÅ ÓÉ Á Áðü ìïñöïëïãéêÞò ðëåõñÜò ç ÊñÞôç óôï ìåãáëýôåñï ìÝñïò ôçò åßíáé ïñåéíÞ. Óôç âüñåéá ðëåõñÜ ôçò, åîáéôßáò ôùí ïìáëþí êëßóåùí ðñïò ôç èÜëáóóá ó÷çìáôßæïíôáé êïéëÜäåò êáé ïìáëïß áéãéáëïß ìå áììþäåéò áêôÝò, üðùò ç êïéëÜäá Áëéêõáíïý - ÁãõéÜò, ïé áéãéáëïß Êáóôåëëßïõ (ÊéóóÜìïõ), Ãåùñãïýðïëçò, ×áíßùí, Ñåèýìíïõ, Çñáêëåßïõ, êáôÜëëçëïé ãéá áðïâÜóåéò áðü ôç èÜëáóóá êáé ôïí áÝñá, êáé öõóéêïß ëéìÝíåò üðùò ôçò Óïýäáò. Áíôßèåôá, ç íüôéá ðëåõñÜ ôïõ íçóéïý, åîáéôßáò ôùí áðüôïìùí êëßóåùí ôùí ïñïóåéñþí ìÝ÷ñé ôç èÜëáóóá, äåí õðÜñ÷ïõí ïìáëïß áéãéáëïß êáé öõóéêïß ëéìÝíåò. Áðü ôçí ðëåõñÜ ôçò óõãêïéíùíßáò, ç ìüíç ïäéêÞ áñôçñßá Þôáí åêåßíç êáôÜ ìÞêïò êáé ðáñÜëëçëá ìå ôç âüñåéá áêôÞ ðïõ óõíÝäåå ôï ÊáóôÝëëé ÊéóÜìïõ ìå ôï ÌÜëåìå, ôá ×áíéÜ, ôï ÑÝèõìíï, ôï ÇñÜêëåéï, ôïí ¢ãéï Íéêüëáï êáé ôç Óçôåßá. Ç èÝóç ôçò ÊñÞôçò óôï ìÝóï ôçò áíáôïëéêÞò ëåêÜíçò ôçò Ìåóïãåßïõ áðïôåëåß ôï óôáõñïäñüìé ôùí áåñïðïñéêþí êáé èáëÜóóéùí óõãêïéíùíéþí. Ãéá ôï ëüãï áõôü ç ÊñÞôç áðïôåëåß åîáßñåôç âÜóç áåñïíáõôéêþí åðé÷åéñÞóåùí ðñïò êÜèå êáôåýèõíóç êáé åîáóöáëßæåé ó’ áõôüí ðïõ ôçí êáôÝ÷åé ôïí Ýëåã÷ï üëùí ôùí óõãêïéíùíéþí ôçò Ìåóïãåßïõ. Ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ áõôÜ ðñïóäßíïõí óôï íçóß éäéáßôåñç óôñáôçãéêÞ óçìáóßá, ãé’ áõôü óôéò áñ÷Ýò ôïõ Â’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ õðÞñîå ôï åðßêåíôñï ôïõ åíäéáöÝñïíôïò ôüóï ôùí Âñåôáíþí üóï êáé ôùí Ãåñìáíþí130.

128 129 130

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 281-294. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 299-300, ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 10-11. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 280-281., óåë. 300-302. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÏÉ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ ÔÙÍ Á ÍÔÉ ÐÁ ËÙÍ Ïé ÃåñìáíéêÝò äõíÜìåéò ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò ÊñÞôçò ðåñéëÜìâáíáí ôï åðéôåëåßï ôçò ÉV ÁåñïðïñéêÞò Äýíáìçò, ôéò äõíÜìåéò ôïõ ×É Áåñïðïñéêïý Óþìáôïò, ôï VÉÉÉ Óþìá Áåñïðïñßáò, ôçí 5ç ÏñåéíÞ Ìåñáñ÷ßá êáé ôéò íáõôéêÝò äõíÜìåéò ôçò ÍÁ Åõñþðçò. Ôï óýíïëï ôùí äõíÜìåùí ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò ÊñÞôçò áíÝñ÷ïíôáí óå 22.750 Üíäñåò, 1.370 áåñïóêÜöç êáé 70 óêÜöç ãéá ôç ìåôáöïñÜ áðïâáôéêþí äõíÜìåùí êáé åöïäßùí. Ïé âñåôáíïåëëçíéêÝò äõíÜìåéò ãéá ôçí Üìõíá ôïõ íçóéïý êáé ôçí áðáãüñåõóç ôïõ å÷èñïý íá ÷ñçóéìïðïéÞóåé ôá áåñïäñüìéá ôïõ íçóéïý êáôáíåìÞèçêáí óôïõò áêüëïõèïõò ôïìåßò. Óôïí ôïìÝá ÌÜëåìå - ÁãõéÜò ôïðïèåôÞèçêå ç 2ç ÍåïæçëáíäéêÞ Ìåñáñ÷ßá. Óôïí ôïìÝá ×áíßùí - Óïýäáò ðÞñå ìÝñïò ôï Óõãêñüôçìá ¢ìõíáò Êéíçôþí Íáõôéêþí ÂÜóåùí, ôïí ôïìÝá Ñåèýìíïõ - Ãåùñãéïýðïëçò ôïðïèåôÞèçêå ç 19ç ÁõóôñáëéáíÞ Ôáîéáñ÷ßá êáé óôïí ôïìÝá Çñáêëåßïõ ç 14ç ÂñåôáíéêÞ Ôáîéáñ÷ßá. Ç óõíïëéêÞ óôñáôéùôéêÞ äýíáìç ôçò ÊñÞôçò áíåñ÷üôáí ðåñßðïõ óå 31.500 ðåñßðïõ Âñåôáíïýò êáé 11.500 ðåñßðïõ ¸ëëçíåò. Åðßóçò, ãéá ôçí Üìõíá ôïõ íçóéïý åß÷áí äéáôåèåß 151 ðõñïâüëá êáé 25 Üñìáôá ìÜ÷çò, åíþ äåí Þôáí äéáèÝóéìï êáíÝíá áåñïðëÜíï óôï íçóß131.

Ç ÄÉÅ ÎÁ ÃÙ ÃÇ ÔÇÓ ÌÁ ×ÇÓ Ôï VÉÉÉ Ãåñìáíéêü Áåñïðïñéêü Óþìá Üñ÷éóå óôéò 14 ÌáÀïõ óõóôçìáôéêïýò âïìâáñäéóìïýò óôá áåñïäñüìéá ôïõ íçóéïý ãéá ôçí áðïìüíùóç ôïõ íçóéïý êáé ôçí ðñïðáñáóêåõÞ ôçò åðßèåóçò. ÁðïôÝëåóìá ôùí ãåñìáíéêþí áåñïðïñéêþí åðéèÝóåùí Þôáí íá åìðïäéóôåß ç åíßó÷õóç ôçò ÊñÞôçò ìå ðïëåìéêü õëéêü áðü ôç ÌÝóç ÁíáôïëÞ êáé íá õðïóôåß óïâáñÝò áðþëåéåò ï Üìá÷ïò ðëçèõóìüò óôéò ðüëåéò ×áíéÜ, ÑÝèõìíï êáé ÇñÜêëåéï. Ç ãåñìáíéêÞ åðßèåóç îåêßíçóå óôéò 20 ÌáÀïõ ôïõ 1941 ôáõôü÷ñïíá óå üëïõò ôïõò ðñïãñáììáôéóìÝíïõò ôïìåßò äñÜóçò. Ç áíôßóôáóç, üìùò, ôçò âñåôáíïåëëçíéêÞò ðëåõñÜò õðÞñîå ìåãáëýôåñç áðü ü,ôé áíáìÝíïíôáí. Ïé óôü÷ïé ðïõ åß÷áí èÝóåé ïé Ãåñìáíïß äåí êáôáëÞöèçêáí áóôñáðéáßá üðùò ðßóôåõáí êáé üðùò ðñïÝâëåðå ôï ó÷Ýäéï äñÜóçò ôïõò. Ï áãþíáò óôçí ÊñÞôç êñÜôçóå 10 çìÝñåò. Ïé ãåñìáíéêÝò äõíÜìåéò åðéêñÜôçóáí ðáñÜ ôç ãåííáéüôçôá ìå ôçí ïðïßá ðïëÝìçóáí ïé åëëçíïâñåôáíéêÝò äõíÜìåéò ôïõ íçóéïý êáé ôçí ðåéóìáôþäç áíôßóôáóç ôïõ êñçôéêïý ëáïý, ï ïðïßïò õðÝäåéîå õðïäåéãìáôéêÞ ôüëìç, ãåííáéüôçôá êáé áõôïèõóßá. Ôï ôßìçìá ôçò ãåñìáíéêÞò íßêçò Þôáí ôüóï óïâáñü, þóôå ïé Ãåñìáíïß ü÷é ìüíï áêýñùóáí ôçí ðñïó÷åäéáóìÝíç áåñáðïâáôéêÞ åðé÷åßñçóç ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò ÌÜëôáò, áëëÜ äåí îáíáôüëìçóáí ðáñüìïéá åíÝñãåéá óå üëï ôï õðüëïéðï ÷ñïíéêü äéÜóôçìá ôïõ ðïëÝìïõ. Ïé áðþëåéåò êáé ôùí äýï ðëåõñþí õðÞñîáí ðïëý óïâáñÝò. Ïé ¸ëëçíåò íåêñïß Ýöôáóáí óôïõò 336. Ïé áðþëåéåò ôçò âñåôáíéêÞò ðëåõñÜò Ýöôáóáí óå 1.742 íåêñïýò, 1.737 ôñáõìáôßåò êáé 11.835 áé÷ìáëþôïõò, åíþ êáôáóôñÜöçêáí 2 êáôáäñïìéêÜ, 6 áíôéôïñðéëéêÜ êáé ÷Üèçêáí ðÜíù áðü 200 áîéùìáôéêïýò êáé íáýôåò. Ïé áðþëåéåò ôçò ãåñìáíéêÞò ðëåõñÜò áíÞëèáí óå 1.990 íåêñïýò, 1.995 áãíïïýìåíïõò êáé ðÜíù áðü 2.600 ôñáõìáôßåò, åíþ óõíïëéêÜ ïé áðþëåéåò ôïõ åðßëåêôïõ óþìáôïò ôùí Ãåñìáíþí áëåîéðôùôéóôþí îåðÝñáóáí ôïõò 8.000 Üíäñåò. ÔÝëïò, êáôáóôñÜöçêáí 220 áåñïóêÜöç êáé õðÝóôçóáí æçìéÝò áêüìç 150132. 131 132

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 302-305. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 307-316. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ç ÄÑÁÓÇ ÃÉÁ ÔÇÍ ÁÐÅËÅÕÈÅÑÙÓÇ ÔÙÍ ÍÇÓÉÙÍ ÔÏÕ ÁÉÃÁÉÏÕ Ç äñÜóç êáé ôá åðéôåýãìáôá ôïõ Éåñïý Ëü÷ïõ êáôÜ ôéò åðé÷åéñÞóåéò ôùí ÓõììÜ÷ùí óôç âüñåéá ÁöñéêÞ êáé ôçí Ôõíçóßá åðáéíÝèçêáí áðü üëåò ôéò áñìüäéåò óõììá÷éêÝò äéïéêÞóåéò. ¸ôóé, ï Éåñüò Ëü÷ïò åîáóöÜëéóå ôï äéêáßùìá êáé ôï ðñïíüìéï íá äéáäñáìáôßóåé óçìáßíïíôá ñüëï óôéò åðé÷åéñÞóåéò ãéá ôçí áðåëåõèÝñùóç ôùí íçóéþí ôïõ Áéãáßïõ. Áðü ôï ÌÜéï ôïõ 1943, ï Éåñüò Ëü÷ïò, áöïý åíôÜ÷èçêå óôç ÂñåôáíéêÞ Ôáîéáñ÷ßá Åðéäñïìéêþí ÄõíÜìåùí, áíáäéïñãáíþèçêå êáé Üñ÷éóå åíôáôéêÞ åêðáßäåõóç óôïí åéäéêü áãþíá êáôáäñïìþí ãéá íá óõììåôÜó÷åé óôéò ðáñáðÜíù åðé÷åéñÞóåéò áðåëåõèÝñùóçò ôùí íçóéþí ôïõ Áéãáßïõ. Áðü ôá ôÝëç Ïêôùâñßïõ ôïõ 1943 ìÝ÷ñé ôï ÌÜéï ôïõ 1945 ï Éåñüò Ëü÷ïò áðÝóôåéëå óôçí ðåñéï÷Þ ôïõ Áéãáßïõ 207 áíáãíùñéóôéêÝò ðåñéðüëïõò, åêôÝëåóå åðéäñïìÝò êáé äïëéïöèïñÝò óå üëá ó÷åäüí ôá íçóéÜ ìå ôéò ïðïßåò ðñïóÝâáëå å÷èñéêÜ öõëÜêéá, êáôÝóôñåøå âÜóåéò õëéêþí, êõñßåõóå 250 ðëïéÜñéá êáé ó÷åäüí ðáñÝëõóå ôéò å÷èñéêÝò èáëÜóóéåò óõãêïéíùíßåò. Ïé êõñéüôåñåò áðü ôéò å ðé÷åé ñÞ óåéò óôéò ï ðïß åò óõì ìå ôåß ÷å Þ ôáí ãéá ôçí á ðå ëåõ èÝ ñù óç ôùí íç óéþí ËÝñïõ êáé ÓÜìïõ (Ïêôþâñéïò - ÍïÝìâñéïò 1943), ËÞìíïõ, ÍÜîïõ, ÌÞëïõ (Ïêôþâñéïò - ÍïÝìâñéïò 1944), Íéóýñïõ (ÖåâñïõÜñéïò 1945), ÔÞëïõ, Ñüäïõ êáé Áëßìíéáò (ÌÜñôéïò - ÌÜéïò 1945). Ïé óõíïëéêÝò áðþëåéåò ôùí ÅëëÞíùí óå áõôÝò ôéò åðé÷åéñÞóåéò áíÞëèáí óå 11 áîéùìáôéêïýò êáé 8 ïðëßôåò íåêñïýò, óå 24 áîéùìáôéêïýò êáé 25 ïðëßôåò ôñáõìáôßåò êáé 2 áîéùìáôéêïýò êáé 21 ïðëßôåò áãíïïýìåíïõò133.

Ç ÌÁ ×Ç ÔÏÕ ÅË Á ËÁ ÌÅ ÉÍ (23/10/1942) Ôï 1942 Þôáí ãéá ôïõò óõììÜ÷ïõò åîáéñåôéêÜ êñßóéìï óå üëá ôá ðïëåìéêÜ ìÝôùðá, êáé éäßùò áõôü ôçò ÁöñéêÞò. ÌåôÜ ôçí áðïôõ÷ßá, üìùò, ôïõ Ãåñìáíéêïý Åêóôñáôåõôéêïý Óþìáôïò ôïí Áýãïõóôï ôïõ 1942 íá äéáóðÜóåé ôçí ôåëåõôáßá áìõíôéêÞ ãñáììÞ ðïõ êÜëõðôå ôçí Áßãõðôï, óôï Åë ÁëáìÝéí, ïé âñåôáíéêÝò äõíÜìåéò Üñ÷éóáí íá ðñïåôïéìÜæïíôáé ãéá åõñåßá áíôåðßèåóç ãéá ôçí ïñéóôéêÞ áðüññéøç ôïõ å÷èñïý áðü ôç âüñåéá ÁöñéêÞ. Ç áíôåðßèåóç áõôÞ ïñßóôçêå ãéá ôá ôÝëç ôïõ Ïêôùâñßïõ êáé ó’ áõôÞ èá Ýðáéñíå ìÝñïò ç Éç ÅëëçíéêÞ Ôáîéáñ÷ßá ìå ôï 1ï Óýíôáãìá Ðåäéíïý Ðõñïâïëéêïý êáé ï Éåñüò Ëü÷ïò134.

Ç ÔÏ ÐÏ ÈÅ ÓÉ Á Ç ÄõôéêÞ ¸ñçìïò ôçò Áéãýðôïõ åßíáé áðÝñáíôç êáé óå üëç ó÷åäüí ôçí ÝêôáóÞ ôçò åßíáé âáôÞ, åêôüò áðü ôçí ðåñéï÷Þ ìåôáîý ôùí 27ïõ êáé 29ïõ Ìåóçìâñéíþí, üðïõ ç æþíç áõôÞ ðåñéïñßæåôáé áðü ôç èÜëáóóá ìÝ÷ñé ôçí êáôÜðôùóç ôçò ÊáôÜñáò óôá íüôéÜ ôçò. Ï áíáôïëéêüò ôïìÝáò áõôÞò ôçò æþíçò áðïôåëåß ôçí ðåñéï÷Þ ðïõ åßíáé ãíùóôÞ ùò Åë ÁëáìÝéí. Ç ôïðïèåóßá åêôåßíåôáé ìåôáîý ôçò èÜëáóóáò óôï âïññÜ êáé ôïõ êïéëþìáôïò ôçò ÊáôÜñáò ÍôåðñÝóéï, óôï íüôï. ¸÷åé áíÜðôõãìá ðåñßðïõ 60 ÷éëéüìåôñá, âÜèïò 5 ùò 10 ÷éëéüìåôñá êáé ðñïóöÝñåôáé ãéá âñá÷åßá Üìõíá, åîáéôßáò ôùí åêôåéíüìåíùí íüôéá ôçò ÊáôÜñáò ÷áìçëþí áììüëïöùí ðïõ åìðïäßæïõí ôç äéÝ133 134

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 12-13. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 12. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ëåõóç ï÷çìÜôùí êáé äåí åðéôñÝðïõí ôçí õðåñêÝñáóÞ ôïõò. Ðñïò âïññÜ, óôçñßæåôáé óôçí ïìþíõìç ðïëß÷íç ôïõ Åë ÁëáìÝéí óôçí ðáñáëéáêÞ áìáîéôÞ êáé óéäçñïäñïìéêÞ ãñáììÞ ÁëåîÜíäñåéá - ÂåããÜæç, êáé ðñïò íüôï, óôï ýøùìá Åë ÔÜãêï êïíôÜ óôï êïßëùìá ôçò ÊáôÜñáò. Ëüãù ôçò åäáöïëïãéêÞò äéáìüñöùóçò, óôñáôéùôéêÝò äõíÜìåéò ðïõ ðáñåëáýíïõí áðü ôç Ëéâýç ðñïò ôçí Áßãõðôï åéóÝñ÷ïíôáé áðü ôï ýøïò ôçò ÌÜñóá Ìáôñïý÷ óå ìéá ÷ïÜíç ìå Üíïéãìá 120 ÷éëéïìÝôñùí ðåñßðïõ, ïé ðëåõñÝò ôçò ïðïßáò óõãêëßíïõí êáé ó÷çìáôßæïõí ôï ëáéìü ôçò óôï ýøïò ôïõ Åë ÁëáìÝéí. Ç ãñáììÞ ôçí ïðïßá êáôåß÷áí ïé Óýììá÷ïé ôçí ðáñáìïíÞ ôçò ìÜ÷çò ôïõ Åë ÁëáìÝéí Üñ÷éæå áðü ôçí åëþäç áêôÞ ôçò Ìåóïãåßïõ êáé áðü ôéò ðáñõöÝò ôùí ëüöùí ÅúóÜ êáé Ìáê÷Üíô, óôñÝöïíôáí íïôéïáíáôïëéêÜ ðåñíþíôáò áðü ôï ëüöï ÑïõâÝéæáô. Ç 1ç ÅëëçíéêÞ Ôáîéáñ÷ßá åß÷å åãêáôáóôáèåß áìõíôéêÜ óôï íüôéï ìéóü ôçò äõôéêÞò ðëåõñÜò ôçò ðåñßêëåéóôçò ôïðïèåóßáò ÁëÜì Íáãßë. Ðñïò âïñÜ óõíäÝïíôáí ìå ôçí 4ç ÉíäéêÞ Ìåñáñ÷ßá êáé íïôéïáíáôïëéêÜ ìå ôçí 151 ÂñåôáíéêÞ Ìåñáñ÷ßá.

ÏÉ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ Ïé óýììá÷ïé äéÝèåôáí óôï ôÝëïò ôïõ äåýôåñïõ äåêáÞìåñïõ ôïõ Ïêôùâñßïõ ôïõ 1942 óôçí ôïðïèå óß á ôçí 8ç Âñå ôá íé êÞ ÓôñáôéÜ ìå ôçí åîÞò äéÜôáîç. Óôï âüñåéï ôïìÝá âñßóêïíôáí ôï 30ï Óþìá Óôñáôïý ìå ðÝíôå Ìåñáñ÷ßåò, êáé óôï íüôéï ôïìÝá åß÷å ðáñáôá÷èåß ôï 13ï Óþìá Óôñáôïý ìå äýï Ìåñáñ÷ßåò êáé ìéá Ôáîéáñ÷ßá ÃÜëëùí åèåëïíôþí. Óôï íüôéï ôïìÝá âñßóêïíôáí êáé ç 1ç ÅëëçíéêÞ Ôáîéáñ÷ßá õðáãüìåíç óôçí 50ç ÂñåôáíéêÞ Ìåñáñ÷ßá Ðåæéêïý. Ïé ðáñáðÜíù äõíÜìåéò ôùí ÓõììÜ÷ùí õðïóôçñßæïíôáí áðü 1.200 ðåñßðïõ ðõñïâüëá. Ï óõíïëéêüò áñéèìüò ôùí áñìÜôùí õðåñÝâáéíå ôá 1.100 êáé ç áåñïðïñßá åß÷å êõñéáñ÷ßá óôïí áÝñá. Ïé Éôáëïß êáé ïé Ãåñìáíïß äéÝèåôáí óôçí ôïðïèåóßá ôéò äõíÜìåéò ôçò âüñåéáò ÁöñéêÞò ìå ôçí åîÞò äéÜôáîç. Óôï âüñåéï ôïìÝá äéÝèåôáí ôñåéò Ìåñáñ÷ßåò Ðåæéêïý êáé äýï ÔÜãìáôá áëåîéðôùôéóôþí êáé óôï íüôéï ôïìÝá ôñåéò Ìåñáñ÷ßåò Ðåæéêïý, Ýíá Óýíôáãìá Ðåæéêïý êáé äýï ÔÜãìáôá Áëåîéðôùôéóôþí. Ï óõíïëéêüò áñéèìüò ôùí áñìÜôùí ôùí Éôáëþí êáé Ãåñìáíþí äåí îåðåñíïýóå ôá 600, åíþ ç áåñïðïñßá ôïõò ìåéïíåêôïýóå áéóèçôÜ óå áñéèìü áåñïóêáöþí óå ó÷Ýóç ìå ôïõò ÓõììÜ÷ïõò135.

ÄÉÅ ÎÁ ÃÙ ÃÇ ÔÇÓ ÌÁ ×ÇÓ Ç Éç ÅëëçíéêÞ Ôáîéáñ÷ßá êéíÞèçêå áðü ôéò 9 Óåðôåìâñßïõ 1942 ðñïò ôç æþíç ôùí åðé÷åéñÞóåùí (Åë ÁëáìÝéí) êáé êáôÝëáâå èÝóåéò óôï íüôéï ìÝôùðï, óôçí áìõíôéêÞ ôïðïèåóßá ÁëÜì Íáãßë. ÌÝ÷ñé ôéò 4 Ïêôùâñßïõ ç Ôáîéáñ÷ßá åðéäüèçêå óôçí åêôÝëåóç áíáãíùñéóôéêþí ðåñéðïëéþí ãéá ôç óõãêÝíôñùóç ðëçñïöïñéþí, ôç äéÜíïéîç äéüäùí ìÝóá óôá å÷èñéêÜ íáñêïðÝäéá êáé ôç äéåßóäõóç óôéò å÷èñéêÝò èÝóåéò. Ç óõììá÷éêÞ åðßèåóç êáôÜ ôçò ï ÷õ ñù ìÝ íçò èÝ óçò ôïõ Åë Á ëá ìÝ éí åê äç ëþ èç êå, ü ðùò ðñï âëå ðü ôáí, óôéò 22:00 ôçò 23çò Ïêôùâñßïõ ôïõ 1942. Óôï âüñåéï ôïìÝá ç ðñþôç áìõíôéêÞ ãñáììÞ ôïõ å÷èñïý êáôáëÞöèçêå óå äõï þñåò ÷ùñßò éäéáßôåñç áíôßóôáóç. Óôï íüôéï ôìÞìá ôï 13ï Óþìá Óôñáôïý äåí êáôÜöåñå íá äéáñ135

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 322-324. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ñÞîåé ôçí ôïðïèåóßá êáôÜ ôéò åðéèåôéêÝò åíÝñãåéåò ôéò íý÷ôåò 23/24 êáé 25/26 Ïêôùâñßïõ, ðÝôõ÷å, üìùò, íá áãêéóôñþóåé äýï Ìåñáñ÷ßåò ÔåèùñáêéóìÝíùí ôïõ å÷èñïý136. Ç ìÜ÷ç èá äéáñêÝóåé áðü ôçí 23ç Ïêôùâñßïõ ùò ôçí 5ç Íïåìâñßïõ. ÐáñÜ ôç óèåíáñÞ áíôßóôáóç ôùí ãåñìáíéêþí äõíÜìåùí ïé óýììá÷ïé èá êáôáöÝñïõí áãùíéæüìåíïé çñùéêÜ, áíôéëáìâáíüìåíïé Üëëùóôå ôçí êñéóéìüôçôá ôçò åí ëüãï ìÜ÷çò, íá äéáóðÜóïõí êáé íá ôñÝøïõí óå öõãÞ ôéò ãñáììÝò ôïõ å÷èñïý. Ç Éç åëëçíéêÞ ôáîéáñ÷ßá óôï äéÜóôçìá ìÝ÷ñé ôéò 3 Íïåìâñßïõ, ðïõ Üñ÷éóå ç õðï÷þñçóç ôïõ å÷èñïý, ðñáãìáôïðïßçóå äéÜöïñåò åðéèÝóåéò êáôÜ ôùí å÷èñéêþí èÝóåùí ìå áðüëõôç åðéôõ÷ßá. Áðü ôéò 3 Íïåìâñßïõ êáé ìÝ÷ñé ôéò 19 Äåêåìâñßïõ ðÞñå ìÝñïò óôç óýíôïìç êáôáäßùîç ôïõ å÷èñïý êáé ðñïùèÞèçêå ðñïò ôá äõôéêÜ óå ìåãÜëï âÜèïò ìÝóá óôçí Ýñçìï ôçò Ëéâýçò ìÝ÷ñé ôçí ÁãêåíôÜìðéá, üðïõ êáé ôåëéêÜ áðïóýñèçêå áðü ôç æþíç ôùí åðé÷åéñÞóåùí êáé åðÝóôñåøå óôçí Áßãõðôï137. Ç íßêç áóöáëþò, üìùò, Þñèå ìå âáñý ôßìçìá. Ï öüñïò áßìáôïò ðïõ êëÞèçêáí íá ðëçñþóïõí ïé óýììá÷ïé áíÝñ÷ïíôáí óôïõò 3.500 íåêñïýò êáé 10.000 ôñáõìáôßåò. Óáöþò ïé áðþëåéåò Þôáí ðïëëáðëÜóéåò óôçí áíôßðåñá ü÷èç, êáèþò ïé íåêñïß ôùí äõíÜìåùí ôïõ Üîïíá Ýöôáóáí ôéò 10.000, åíþ ïé ôñáõìáôßåò áíÞëèáí óå 15.000 êáé ïé áé÷ìÜëùôïé óôïõò 30.000. ÐáñÜëëçëá, êáôáóôñÜöçêáí ðåñéóóüôåñá áðü 500 Üñìáôá êáé 100 ðõñïâüëá, åíþ êõñéåýèçêáí áðü ôéò óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò 450 Üñìáôá êáé 1.000 ðõñïâüëá. Ïé óõíïëéêÝò áðþëåéåò ôçò 1çò ÅëëçíéêÞò Ôáîéáñ÷ßáò êáôÜ ôç ìÜ÷ç óôï Åë ÁëáìÝéí áíÞëèáí óå 6 áîéùìáôéêïýò êáé 83 ïðëßôåò íåêñïýò êáé 26 áîéùìáôéêïýò êáé 202 ïðëßôåò ôñáõìáôßåò138. Ç ìÜ÷ç áõôÞ ìå ôçí êáôÜëçîÞ ôçò èá áðïôåëÝóåé ôçí áñ÷Þ ôïõ ôÝëïõò ôïõ Â´ ðáãêïóìßïõ ðïëÝìïõ, êáèþò ìåôÜ áðü ôç íßêç ôïõò ïé óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò èá îåêéíÞóïõí ôéò åðé÷åéñÞóåéò êáé ôéò åðéôõ÷ßåò ôïõò óå åõñùðáúêü Ýäáöïò.

Ç ÌÁ ×Ç ÑÉ ÌÉ ÍÉ - ÑÏÕ ÂÉ ÊÙ ÍÁ Ôï 1944, ïé óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò Ý÷ïõí ðëÝïí îåêéíÞóåé åðé÷åéñÞóåéò êáôÜ ôùí Ãåñìáíþí êáé óôçí Éôáëßá. Ïé Ãåñìáíïß åß÷áí äçìéïõñãÞóåé íïôßùò ôçò êïéëÜäáò ôïõ ÐÜäïõ ðïôáìïý ìßá éó÷õñÞ áìõíôéêÞ ãñáììÞ, ìå óôü÷ï ôçí ðáñåìðüäéóç ôçò óõììá÷éêÞò ðñïÝëáóçò áðü ôá âüñåéá ðñïò ôá íüôéá ôçò ÷þñáò. Óôü÷ïò ëïéðüí ôùí óõììÜ÷ùí Þôáí ç äéÜóðáóç áõôÞò ôçò ãñáììÞò. Ç ðñþôç ðåñßïäïò ôùí åðéèåôéêþí åðé÷åéñÞóåùí ôçò 8çò ÂñåôáíéêÞò ÓôñáôéÜò ôåëåßùóå ìå ôçí ðôþóç ôïõ ÊïñéÜíï êáé ôçí êáôÜëçøç ôçò áìõíôéêÞò ôïðïèåóßáò áðü êáíáäéêÜ óôñáôåýìáôá. Ç äåýôåñç ðåñßïäïò áöïñïýóå óôçí ðñïþèçóç ðÝñá áðü ôïí ðïôáìü ÌáñÜíï êáé óôçí êáôÜëçøç ôïõ Ñßìéíé139.

Ç ÔÏ ÐÏ ÈÅ ÓÉ Á Ãéá ôçí Üìõíá ôçò ðåñéï÷Þò, ïé Ãåñìáíïß óõãêÝíôñùóáí ìåãÜëåò äõíÜìåéò óôçí ïñåéíÞ ðåñéï÷Þ ôçò Äçìïêñáôßáò ôïõ Áãßïõ Ìáñßíïõ, êáëýðôïíôáò ôï ìÝôùðü ôïõò óôçí áêôÞ áðü ôïí ðïôáìü Áïýæá êáé óôï êÝíôñï áðü ôçí éó÷õñÜ ïñãáíùìÝíç ôïðïèåóßá ôïõ Óáí 136 137 138 139

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ,

ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 327. Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 12. ÈÝìáôá éóôïñßáò, óåë. 331. ÌÝóç ÁíáôïëÞ, óåë. 127.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÖïñôïõíÜôï, Ýîé ÷éëéüìåôñá íïôéïäõôéêÜ ôïõ Ñßìéíé. Ç ÉÉÉç ÅëëçíéêÞ ÏñåéíÞ Ôáîéáñ÷ßá èá åíåñãïýóå óå ìéá æþíç ðëÜôïõò äýï ìå äõüìéóé ÷éëéìÝôñùí. ÁíáôïëéêÜ ðñïò ôçí áêôÞ ôï Ýäáöïò åßíáé óõíïëéêÜ ðåäéíü, åíþ ôï õðüëïéðï ðñïò ôá äõôéêÜ åßíáé ëïöþäåò ìå äéáäï÷éêÜ áíôåñåßóìáôá, ìå ðïôáìïýò, ÷åßìáññïõò êáé äéþñõãåò íá äéáêüðôïõí ôï ÷þñï êÜèåôá ðñïò ôéò êáôåõèýíóåéò ôçò åðßèåóçò. Ç áìõíôéêÞ ôïðïèåóßá êáëýðôïíôáí áðü èÜìíïõò êáé êáëëéåñãçìÝíåò åêôÜóåéò êáé åß÷å áñêåôÝò ôÜöñïõò, ðáñáëëáãìÝíá ÷áñáêþìáôá êáé ðõñïâïëåßá140.

Ç ÄÉÅ ÎÁ ÃÙ ÃÇ ÔÇÓ ÌÁ ×ÇÓ Ôç íý÷ôá ôçò 13/14 Óåðôåìâñßïõ, ç 1ç êáíáäéêÞ Ìåñáñ÷ßá óõãêåíôñþèç êå óôçí ðå ñéï ÷Þ íü ôéá ôïõ ðï ôá ìïý Ìá ñÜ íï, ãéá íá å ðé ôå èåß óôéò 06:30 ôçò 14çò Óåðôåìâñßïõ. Ç ÉÉÉç ÅëëçíéêÞ ÏñåéíÞ Ôáîéáñ÷ßá äéáôÜ÷èçêå íá åíåñãÞóåé íõ÷ôåñéíÞ åðßèåóç óôéò 02:00 ôçò ßäéáò ìÝñáò óå óõíäõáóìü ìå ôçí 3ç êáíáäéêÞ Ôáîéáñ÷ßá, ç ïðïßá èá åíåñãïýóå óôï áñéóôåñü ðëåõñü ôçò. Ãéá ôçí ðñáãìáôïðïßçóç ôÞò áðïóôïëÞò áõôÞò ç Ôáîéáñ÷ßá ó÷åäßáóå ôçí åðßèåóÞ ôçò óå äýï êáôåõèýíóåéò êáé óå äýï ÷ñüíïõò. Óôçí êýñéá ðñïóðÜèåéá áðü áñéóôåñÜ óôç ãñáììÞ ÊÜæá Ñüóóá - ÊÜæá ÌðáôÜñá - ÊÜæá Ìáëôüíé - ÊÜæá Êüíôé - ÊáæáëÝêåéï, êáé óôç äåõôåñåýïõóá ðñïóðÜèåéá áðü äåîéÜ óôç ãñáììÞ ÊÜæá Ìïíáëíôßíé - êáìðÞ ðïôáìïý ÌáñÜíï - ÔñáìïíôÜíá - íïôéïäõôéêÞ ãùíßá ôïõ áåñïäñïìßïõ Ñßìéíé. Ç êßíçóç ôùí ôìçìÜôùí ôçò Ôáîéáñ÷ßáò ãéá ôçí êáôÜëçøç ôçò âÜóçò ôùí åîïñìÞóåùí Üñ÷éóå ôéò ôåëåõôáßåò íõ÷ôåñéíÝò þñåò ôçò 13/14 Óåðôåìâñßïõ. Ç 3ç êáíáäéêÞ Ôáîéáñ÷ßá ðïõ äñïýóå ðáñÜëëçëá óôï áñéóôåñü ðëåõñü åß÷å êáôáëÜâåé ôï ÷ùñéü Óêíßðá, äéåõêïëýíïíôáò Ýôóé ôéò åíÝñãåéåò ôçò ÅëëçíéêÞò Ôáîéáñ÷ßáò. ¸÷ïíôáò åîáóöáëßóåé ôï áñéóôåñü ðëåõñü ôï ÉÉÉï ÔÜãìá åðéôÝèçêå ìåôÜ ôá ìåóÜíõ÷ôá êáé ìÝ÷ñé ôï åðüìåíï âñÜäõ ôçò 14çò Óåðôåìâñßïõ êáôÝëáâå ôïõò óôü÷ïõò ôçò ðñþôçò öÜóçò ôùí åðé÷åéñÞóåùí. Ãéá ôïí áãþíá ôçò åðüìåíçò ìÝñáò, ôçò 15çò Óåðôåìâñßïõ, äéáôÝèçêå óôçí ÅëëçíéêÞ Ôáîéáñ÷ßá ìéá ßëç äåêÜîé áñìÜôùí ìÜ÷çò. Óôü÷ïò ôïõ Þôáí íá õðåñêåñÜóåé ôïí å÷èñü áðü ôá áñéóôåñÜ, þóôå íá áðïêüøåé ôéò ïäïýò äéáöõãÞò ôïõò. Ôï ðñùß ôçò 15çò ÓåðôÝìâñç Üñ÷éóå ç åðßèåóç ôïõ ÉÉïõ ÔÜãìáôïò êáé ìÝ÷ñé ôéò 07:15 êáôÝëáâå ìå ôï ëü÷ï ôïõ ôïí ïéêéóìü Óáí ËïñÝíôæï. ÌÝ÷ñé ôï âñÜäõ ôçò ßäéáò ìÝñáò ôá ôÜãìáôá ôçò Ôáîéáñ÷ßáò êáôåß÷áí óôáèåñÜ ôç ãñáììÞ ïéêéóìüò ÊáæáëÝêåéï - íïôéïäõôéêÞ ãùíßá ôïõ áåñïäñïìßïõ Ñßìéíé - ãÝöõñá ðïôáìïý ÌáñÜíï, óå óôåíÞ åðáöÞ ìå ôïí å÷èñü ðïõ êáôåß÷å ôç äõôéêÞ ðëåõñÜ êáé ôç íïôéïäõôéêÞ ãùíßá ôïõ áåñïäñïìßïõ. Óôéò 16 Óåðôåìâñßïõ ôá ôÜãìáôá ôçò Ôáîéáñ÷ßáò óõíÝ÷éóáí ôçí åðéèåôéêÞ ôçò ðñïóðÜèåéá êáé ìÝ÷ñé ôéò 10:00 êáôÝëáâáí ôç íïôéïáíáôïëéêÞ ãùíéÜ ôïõ áåñïäñïìßïõ êáé óôç óõíÝ÷åéá ôç íüôéá ðëåõñÜ ôïõ. Ôéò åðüìåíåò ìÝñåò êáé ìÝ÷ñé ôçí 21ç Óåðôåìâñßïõ ïé åðéèÝóåéò ôçò Ôáîéáñ÷ßáò óõíå÷ßóôçêáí åðéôõã÷Üíïíôáò ìéêñïýò óôü÷ïõò êÜèå ìÝñá. 140

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÌÝóç ÁíáôïëÞ, óåë. 128.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ôï Ñßìéíé Ýðåóå ôåëéêÜ óôéò 09:00 ôçò 21çò Óåðôåìâñßïõ ôïõ 1944. Ç êáôÜëçøÞ ôïõ õðÞñîå ôï áðïôÝëåóìá ôïõ äåêáðåíèÞìåñïõ áãþíá ôçò ÉÉÉçò ÅëëçíéêÞò ÏñåéíÞò Ìåñáñ÷ßáò141. Óôç óõíÝ÷åéá, ç ôáîéáñ÷ßá ðñïåëáýíïíôáò ìÝóá áðü áãþíåò Ýöôáóå óôéò 27 Óåðôåìâñßïõ óôï ýøïò ôïõ ðïôáìïý Ñïõâßêùíá, üðïõ åãêáôáóôÜèçêå áìõíôéêÜ ìÝ÷ñé ôéò 16 Ïêôùâñßïõ, ïðüôå êáé áðïóýñèçêå áðü ôéò åðé÷åéñÞóåéò óôçí éôáëéêÞ ÷åñóüíçóï142. Ïé óõíïëéêÝò áðþëåéåò ôçò ÉÉÉçò ÅëëçíéêÞò ÏñåéíÞò Ôáîéáñ÷ßáò áðü ôüôå ðïõ åéóÞëèå óôéò åðé÷åéñÞóåéò óôçí Éôáëßá ìÝ÷ñé ôçí çìÝñá êáôÜëçøçò ôïõ Ñßìéíé, áíÞëèáí óå 6 áîéùìáôéêïýò êáé 72 ïðëßôåò íåêñïýò êáé 19 áîéùìáôéêïß êáé 169 ïðëßôåò ôñáõìáôßåò143. Ëüãù ôçò ìåãÜëçò åðéôõ÷ßáò ôçò ç ôáîéáñ÷ßá äÝ÷ôçêå ôá óõã÷áñçôÞñéá üëùí ôùí ðñïúóôáìÝíùí ôçò óõììá÷éêÞò Äéïßêçóçò144.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ Ôï ÖåâñïõÜñéï ôïõ 1945, ïé óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò îåêßíçóáí ìéá óåéñÜ åíôáôéêþí áåñïðïñéêþí âïìâáñäéóìþí, þóðïõ íá ðñïåôïéìáóôïýí ïé äõíÜìåéò åäÜöïõò ãéá ôçí ôåëéêÞ Ýöïäï óôç Ãåñìáíßá. Ç ôåëéêÞ ìåãÜëç åðßèåóç ôùí óõììá÷éêþí äõíÜìåùí îåêßíçóå ôç íý÷ôá ôçò 23çò ðñïò 24çò Ìáñôßïõ ôïõ 1945. Óôéò 4 ÌáÀïõ ôïõ 1945, ïé ãåñìáíéêÝò äõíÜìåéò ðáñáäüèçêáí óôç âïñåéïäõôéêÞ Åõñþðç ìå Ýíá ðñáêôéêü ðáñÜäïóçò, ôï ïðïßï êÜëõðôå ôï óýíïëï ôùí ãåñìáíéêþí äõíÜìåùí êáé õðïãñÜöçêå, ìå ìåãÜëç åðéóçìüôçôá, óôçí Ýäñá ôïõ Áúæåí÷Üïõåñ óôç Ñåíò, ìå ôçí ðáñïõóßá óïâéåôéêÞò, áìåñéêáíéêÞò, âñåôáíéêÞò êáé ãáëëéêÞò áíôéðñïóùðßáò. Ôá ìåóÜíõ÷ôá ôçò 8çò ÌáÀïõ ôïõ 1945, ï Â’ Ðáãêüóìéïò Ðüëåìïò åß÷å ëÞîåé. Ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò, áí êáé ìéêñüôåñïò óå äýíáìç, óôïí ðüëåìï ôïõ 1940-1941, áãùíßóôçêå ìå óèÝíïò êáé áðÝêñïõóå ôïõò éôáëïýò åéóâïëåßò ãñÜöïíôáò éóôïñßá óôá âïõíÜ ôçò Çðåßñïõ, ôçí Ðßíäï, ôç Ìáêåäïíßá êáé ôçí ÊñÞôç. ÔÝëïò, ç äñÜóç ôïõ Åë ëç íé êïý Óôñá ôïý óôç ÌÝ óç Á íáôï ëÞ õ ðÞñ îå å îß óïõ á îéü ëï ãç. Ïé ¸ë ëç íåò ìá÷çôÝò äéáêñßèçêáí ãéá ôïí çñùéóìü ôïõò óôéò åðé÷åéñÞóåéò óôá íçóéÜ ôïõ Áéãáßïõ, ôç Âüñåéá ÁöñéêÞ (Åë ÁëáìÝéí), ôçí Éôáëßá (Ñßìéíé) êáé ôçí Ôõíçóßá, ðñïóöÝñïíôáò ôéìÞ êáé äüîá óôçí ðáôñßäá ôïõò. Åêôüò áðü ôïõò èáíÜôïõò óôá ðåäßá ôùí ìá÷þí, ïé èÜíáôïé Üìá÷ùí ðïëéôþí áðü ôéò ÷åñóáßåò åðé÷åéñÞóåéò, ôïõò áåñïðïñéêïýò âïìâáñäéóìïýò, ôéò åêôåëÝóåéò ãéá ðïëéôéêïýò Þ öõëåôéêïýò ëüãïõò, áðü ôéò áóèÝíåéåò êáé ôïí õðïóéôéóìü õðÞñîáí ìåñéêÝò áðü ôéò óõíÝðåéåò ôïõ Â’ Ðáãêüóìéïõ ÐïëÝìïõ. Õðïëïãßæåôáé üôé ôï óýíïëï ôùí íåêñþí ôïõ ðïëÝìïõ êõìÜíèçêå ìåôáîý ôùí 35 êáé ôùí 60 åêáôïììõñßùí, åíþ ïé ôñáõìáôßåò êáé ïé áíÜðçñïé Þôáí ðïëëïß ðåñéóóüôåñïé. Ïé åëëçíéêÝò áðþëåéåò óå áíèñþðéíï äõíáìéêü êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ Â’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ õðïëïãßæïíôáé óôïõò 1.800 íåêñïýò óôñáôéþôåò, åíþ ôï óýíïëï ôùí èáíÜôùí ðïõ ðñïêëÞèçêáí áðü ôïí ðüëåìï õðïëïãßæïíôáé ðåñßðïõ óôéò 413.000145.

141 142 143 144 145

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÌÝóç ÁíáôïëÞ, óåë. 128-135. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 13. ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÌÝóç ÁíáôïëÞ, óåë. 136. ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß, óåë. 13. Roydesmith J.G., Ðáãêüóìéïé Ðüëåìïé, óåë. 54-55. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 7 ï É ÓÔÏ ÑÉ ÊÇ ÐÅ ÑÉÏ ÄÏÓ: Ï ÅË ËÇ ÍÉ ÊÏÓ ÓÔÑÁ ÔÏÓ ÓÔÇÍ ÊÏ ÑÅ Á (1950-1953) Á ÍÔÉ ÐÁ ËÏÉ: ÓÕÌ ÌÁ ×É ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ Ï.Ç.Å. - ÊÏÌ ÌÏÕ ÍÉÓÔÉ ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ (Â.ÊÏ ÑÅ Á, ÊÉ ÍÁ) ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ Áðü ôï 1910 ç ÊïñÝá ôåëïýóå õðü ÉáðùíéêÞ êáôï÷Þ. ÌåôÜ ôéò åîåëßîåéò ôïõ Â’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ êáôÜ ôç äéáêÞñõîç ôïõ ÊáÀñïõ ôï 1943, óôç óõíÜíôçóç ôùí Ñïýóâåëô, Ôóþñôóéë êáé Ôóáãê-ÊÜé-Óåê äüèçêå óôçí ÊïñÝá ç õðüó÷åóç ãéá ìåëëïíôéêÞ áíåîáñôçóßá ôçò. Ôç äéáêÞñõîç áõôÞ õðÝãñáøå áñãüôåñá êáé ç ÓïâéåôéêÞ ¸íùóç óôï Ðüôóäáì, ôï 1945, üôáí êÞñõîå êáé áõôÞ ôïí ðüëåìï åíáíôßïí ôçò Éáðùíßáò. Áðïöáóßóôçêå ëïéðüí ãéá ôçí åðßôåõîç ôçò ðáñÜäïóçò êáé ôïõ áöïðëéóìïý ôùí Éáðþíùí óôçí ÊïñÝá, ïé Óïâéåôéêïß íá áðåëåõèåñþóïõí ôï Âüñåéï ôìÞìá ôçò ÷þñáò êáé ïé ÁìåñéêÜíïé ôï Íüôéï, ïñßæïíôáò ôïí 38ï ðáñÜëëçëï ùò äéá÷ùñéóôéêÞ ãñáììÞ. Ïé Óïâéåôéêïß áðü ôçí ðñþôç óôéãìÞ êéíÞèçêáí ãéá ôïí åîïðëéóìü ôçò Âüñåéáò ÊïñÝáò êáé áðáãüñåõóáí ôç äéÜâáóç ôùí óõíüñùí ðñïò üëåò ôéò êáôåõèýíóåéò. Ôï ÄåêÝìâñéï ôïõ 1945 óôç óýóêåøç ôçò Ìüó÷áò ïé ðñïáíáöåñèåßóåò äõíÜìåéò áðïöÜóéóáí íá åãêáôáóôÞóïõí, óå óõíåííüçóç ìå ôá äéÜöïñá ÄçìïêñáôéêÜ Êüììáôá ôçò ÊïñÝáò ìßá ðñïóùñéíÞ ÊïñåáôéêÞ ÊõâÝñíçóç ãéá ïëüêëçñç ôçí ÊïñÝá êáé íá áóêÞóïõí ôçí êçäåìïíßá åðß áõôÞò ãéá 5 ÷ñüíéá. Ç áðüöáóç áõôÞ, èõìßæïíôáò ôï Éáðùíéêü ÐñïôåêôïñÜôï (1910-1915), äõóáñÝóôçóå ôïõò êáôïßêïõò ôçò Íüôéáò ÊïñÝáò. Áíôßèåôá, óôç Âüñåéá ÊïñÝá ôï Êïììïõíéóôéêü Êüììá åðÝâáëå ôçí áðüöáóç êáé óôç Âüñåéá ÊïñÝá áðáãïñåýôçêå ðëÝïí êÜèå åðéêïéíùíßá ðÝñáí ôïõ 38ïõ ðáñáëëÞëïõ êáé Ýôóé ç Ýíùóç ôçò ÊïñÝáò êáôÝóôç áäýíáôç. Ï Ï.Ç.Å. óõãêñüôçóå ôüôå 9ìåëÞ åðéôñïðÞ ãéá íá åðéâëÝøåé ôç äéåîáãùãÞ öéëåëåýèåñùí åêëïãþí óå üëç ôçí ÊïñÝá. Ç åðéôñïðÞ äåí Ýãéíå äåêôÞ óôç Âüñåéï ÊïñÝá êáé ïé åêëïãÝò äéåîÞ÷èçóáí êáíïíéêþò (10 ÌáÀïõ 1948) ìüíï óôç Íüôéá ÊïñÝá üðïõ êáé áíáêçñý÷èçêå ðñüåäñïò ï ÓÞãêìáí Ñç. Ôïí Éïýëéï ôïõ 1949 ôá óôñáôåýìáôá ôùí ÁìåñéêÜíùí áðåóýñèçóáí êáé óôç ÷þñá ðëÝïí õðÞñ÷å ìßá äýíáìç 100.000 áíäñþí åëáöñþò ïðëéóìÝíùí ìå áðïêëåéóôéêÞ áðïóôïëÞ ôçí Üìõíá êáé ôç äéáôÞñçóç ôçò åóùôåñéêÞò áóöÜëåéáò. Áíôßèåôá, ïé Óïâéåôéêïß ïñãÜíùóáí óôç Âüñåéï ÊïñÝá ìßá óôñáôéùôéêÞ äýíáìç 200.000 áíäñþí, ôçí ïðïßá åîüðëéóáí ìå Üñìáôá ìÜ÷çò êáé áåñïðëÜíá êáé ìåôÜ áðÝóõñáí ôá óôñáôåýìáôÜ ôïõò. Ôï ðñùß ôçò 25çò Éïõíßïõ 1950 ïé Ýíïðëåò ÊïììïõíéóôéêÝò ÄõíÜìåéò ðñáãìáôïðïßçóáí áéöíéäéáóôéêÞ åðßèåóç êáôÜ ôçò Íïôßïõ ÊïñÝáò. Ïé äõíÜìåéò ôçò Âüñåéáò ÊïñÝáò åß÷áí óêïðü åêìåôáëëåõüìåíïé ôïí áéöíéäéáóìü íá êáôáëÜâïõí Üìåóá ïëüêëçñç ôç Íüôéï ÊïñÝá ðñéí ðñïëÜâåé íá áíôéäñÜóåé ï Ï.Ç.Å.146. Ç åéóâïëÞ ôùí âïñåéï-Êïñåáôþí Ýãéíå óôá ðñüôõðá ôïõ ãåñìáíéêïý åõÝëéêôïõ êåñáõíïâüëïõ ðïëÝìïõ (Blitzkrieg). Ç ðñïÝëáóç ôùí óôñáôåõìÜôùí ôçò Âüñåéáò ÊïñÝáò õðÞñîå áíáðüöåõêôç ëüãù ôçò ôåñÜóôéáò äéáöïñÜò óôïí åîïðëéóìü ôùí äýï äõíÜìåùí êáé ôïí áéöíßäéï ðáíéêü. Ìüëéò ìåôÜ ôñåéò çìÝñåò êáôåëÞöèç ç ðñùôåýïõóá ôçò Íüôéáò ÊïñÝáò, Óåïýë êáé áêïëïýèçóå áíåëÝçôç óöáãÞ ìå ôá óôñáôåýìáôá ôçò Íüôéáò ÊïñÝáò íá õðï÷ùñïýí áôÜêôùò. 146

ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åêóôñáôåõôéêü ÊïñÝá, óåë. 5-8.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ï Ïñãáíéóìüò ÇíùìÝíùí Åèíþí (Ï.Ç.Å.) ôüôå êáôÞããåéëå ôçí åéóâïëÞ êáé æÞôçóå áðü ôá ÌÝëç ôïõ ôçí Üìåóç óõìâïëÞ ôïõò óå óôñáôéùôéêÞ âïÞèåéá. Óôçí áßôçóç áõôÞ ôïõ Ï.Ç.Å. áíôáðïêñßèçêáí 21 êñÜôç147, áíÜìåóá óôá ïðïßá Þôáí êáé ç ÅëëÜäá. Ìå ôçí åßóïäï ôùí óõììá÷éêþí óôñáôåõìÜôùí óôá ìÝóá ôïõ Áõãïýóôïõ ç êáôÜóôáóç áíôéóôñÜöçêå êáé ïé óõììá÷éêÝò äõíÜìåéò ðñïÝëáóáí ðñïò ôï ÂïññÜ áíáêôþíôáò ðÜëé ôïí Ýëåã÷ï ôçò Óåïýë. Ôç íý÷ôá ôçò 22áò Áðñéëßïõ åîáðïëýèçêå áðü ôïõò ÊéíÝæïõò ìáæéêÞ åðßèåóç óå üëï ôï ðëÜôïò ôçò ÷åñóïíÞóïõ ôçí ïðïßá ïé óýììá÷ïé äåí êáôÜöåñáí íá áíáêüøïõí ðáñÜ ìüíï êÜôù áðü ôïí 38ï ðáñÜëëçëï. ¸íá äåýôåñï åðéèåôéêü êéíåæéêü êýìá åêäçëþèçêå óôéò 15 ÌáÀïõ êáé ìüíï ç áõôáðÜñíçóç ôùí óõììÜ÷ùí ðïëåìéóôþí êáôÜöåñå íá óþóåé ôç Óåïýë ìå äñáìáôéêÝò ìÜ÷åò óôá ðåñß÷ùñá ôçò ðüëçò. Ìå ôá÷åßá áíôåðßèåóç ôá óõììá÷éêÜ óôñáôåýìáôá ôüôå, êáôÜöåñáí ôçí áíÜêôçóç ðïëëþí ÷áìÝíùí åäáöþí. Áêïëïýèçóáí óõíå÷åßò ðáëéíäñïìÞóåéò ôùí óôñáôéùôéêþí äõíÜìåùí Üíùèåí êáé êÜôùèåí ôïõ 38ïõ ðáñáëëÞëïõ. ÌåôÜ áðü Ýíá ìáñáèþíéï äéáðñáãìáôåýóåùí, áíáâïëþí êáé áñíÞóåùí ç êáôÜðáõóç ôïõ ðõñüò åðåôåý÷èç óôéò 27 Éïõëßïõ 1953 ìå ôçí õðïãñáöÞ áíáêù÷Þò óôç ÌïõóÜí ôçò Âüñåéáò ÊïñÝáò êáé ôïí êáèïñéóìü ôùí óõíüñùí ôùí äýï ðëÝïí êñáôþí.

Ç ÓÕÌ ÌÅ ÔÏ ×Ç ÔÇÓ ÅË ËÁ ÄÁÓ Óôéò 27 Óåðôåìâñßïõ 1950 ôìÞìáôá ôçò 42çò Ôáîéáñ÷ßáò, ôçò É êáé ÉÉÉ Ìåñáñ÷ßáò êáôüðéí äéáôáãþí ôïõ ÃÅÓ óõãêñüôçóáí óôçí ðåñéï÷Þ ôçò Ëáìßáò ôï Åêóôñáôåõôéêü Óþìá ÅëëÜäáò (ÅÊÓÅ), ãéá íá óôáëåß óôçí ÊïñÝá ðñïêåéìÝíïõ íá åíôá÷èåß óôéò ÄõíÜìåéò ôïõ Ïñãáíéóìïý ÅíùìÝíùí Åèíþí (Ï.Ç.Å.). Óôéò 16 Íïåìâñßïõ ôï ÅÊÓÅ áíá÷þñçóå áðü ôçí ÅëëÜäá, õðü ôïí ÓõíôáãìáôÜñ÷ç ÉùÜííç Äçìüðïõëï, ìå äýíáìç 53 Áîéùìáôéêïýò êáé 798 Ïðëßôåò êáé óôéò 9 Äåêåìâñßïõ Ýöôáóå óôï ÐïõóÜí ìå ôï áìåñéêáíéêü ïðëéôáãùãü «ÔæÝíåñáë ×áí». Ôï ÅÊÓÅ åãêáôáóôÜèçêå, áñ÷éêÜ, áìõíôéêÜ óôç æùôéêÞ ðåñéï÷Þ Êïýìêï-Ñé, êïíôÜ óôç Óåïýë, üðïõ êáé äéáêñßèçêå ãéá ôçí áñéóôïôå÷íéêÞ ïñãÜíùóç ôçò áìõíôéêÞò ôïðïèÝôçóÞò ôïõ. Óôç óõíÝ÷åéá, ôï ÅÊÓÅ åíÞñãçóå åðéèåôéêÝò áíáãíùñßóåéò óôçí ðåñéï÷Þ Óáãéüí-Íé êáé ôï ýøùìá 406 âüñåéá ôçò ðüëçò Éêôóüí üðïõ êáé åß÷å ôéò ðñþôåò áðþëåéåò áðü å÷èñéêÜ ðõñÜ. Ôç íý÷ôá 29 ðñïò 30 Éáíïõáñßïõ 1951 ôï ÔÜãìá ÅÊÓÅ áðÝêñïõóå óôï ýøùìá 381, êïíôÜ óôï Éêôóüí, éó÷õñÞ åðßèåóç êéíåæéêïý ÓõíôÜãìáôïò ðñáãìáôïðïéþíôáò ôçí ðñþôç ôïõ ìåãÜëç ðïëåìéêÞ åðé÷åßñçóç êáé ìå ôçí áðïôåëåóìáôéêüôçôá ðïõ åðÝäåéîå êáôÜöåñå íá ãßíåé ãíùóôü óå üëïõò ôïõò ÓõììÜ÷ïõò. Áêïëïýèçóáí ðïëëÝò åðéôõ÷åßò åðéèåôéêÝò êáé áìõíôéêÝò åðé÷åéñÞóåéò ìå êáôáëÞøåéò õøùìÜôùí êáé áðïêñïýóåéò å÷èñéêþí åðéèÝóåùí óôéò ïðïßåò ôï ÅÊÓÅ êáôÜöåñå ìåãÜëåò áðþëåéåò óôá å÷èñéêÜ óôñáôåýìáôá êáé äÝ÷èçêå ôá åãêùìéáóôéêÜ ó÷üëéá ôïõ äéåèíÞ ôýðïõ êáé ôùí ÓõììÜ÷ùí ðÜíù áðü ìßá öïñÜ. ×áñáêôçñéóôéêÞ Þôáí ç åðé÷åßñçóç ãéá ôçí êáôÜëçøç ôïõ õøþìáôïò 313 (Óêïôò), êïíôÜ óôïí Éìôæßí ðïôáìü ôçò ðåñéï÷Þò Ãéïíôóüí-Ôóïñâüí ìå ôçí õðïóôÞñéîç ôçò ÁìåñéêáíéêÞò Áåñïðïñßáò. ¹ôáí ç ðéï ìåãÜëç êáé áéìáôçñÞ åðé÷åßñçóç ôïõ ÅÊÓÅ áëëÜ êáé ç ðéï äéáêåêñéìÝíç148. ÌåôÜ ôïí ôåñìáôéóìü ôïõ ðïëÝìïõ ôï ÅÊÓÅ åðáíáðáôñßóôçêå ôïí Ïêôþâñéï ôïõ 1955. Ïé áðþëåéåò ìÜ÷çò ôïõ ÔÜãìáôïò Ýöôáóáí ôïõò 177 íåêñïýò êáé 495 ôñáõìáôßåò149. 147 ÅêóôñáôåõôéêÜ Óþìáôá (ÌÜ÷éìåò ÌïíÜäåò): Áéèéïðßá, Áõóôñáëßá, ÂÝëãéï, Âñåôáíßá, Ãáëëßá, ÅëëÜäá, Ç.Ð.Á., ÊáíáäÜò, Êïëïìâßá, Ëïõîåìâïýñãï, ÍÝá Æçëáíäßá, Íüôéïò ÁöñéêÞ, Ïëëáíäßá, ÔáûëÜíäç, Ôïõñêßá êáé Öéëéððßíåò. ÕãåéïíïìéêÝò ÌïíÜäåò: Äáíßá, Éíäßá, Éôáëßá, Íïñâçãßá, Óïõçäßá. 148 ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÅõñåôÞñéï Ãåãïíüôùí, óåë. 171-173. 149 ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åêóôñáôåõôéêü ÊïñÝá, óåë. 180.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Ç ÓÕÌ ÌÅ ÔÏ ×Ç ÔÇÓ ÅË ËÇ ÍÉ ÊÇÓ Á Å ÑÏ ÐÏ ÑÉ ÁÓ Ç ÅëëçíéêÞ ÐïëåìéêÞ Áåñïðïñßá ìåôåß÷å óôéò åðé÷åéñÞóåéò ôçò ÊïñÝáò ìå Ýíá ÓìÞíïò Ìåôáöïñéêþí Áåñïóêáöþí Íôáêüôá C-47 ôïõ 13 ÓìÞíïõò. Ôï ÓìÞíïò óõãêñïôÞèçêå óôéò 13 Ïêôùâñßïõ 1950 êáé ç äýíáìÞ ôïõ ðåñéëÜìâáíå áñ÷éêÜ 7 áåñïóêÜöç, óôá ïðïßá ðñïóôÝèçêáí Üëëá 2 áñãüôåñá ãéá ôçí áíáðëÞñùóç ôùí áðùëåéþí, êáé 67 Áîéùìáôéêïýò êáé Ïðëßôåò, åê ôùí ïðïßùí 25 Þôáí éðôÜìåíïé. Ôï ÓìÞíïò áðïãåéþèçêå áðü ôï áåñïäñüìéï ôçò Åëåõóßíáò óôéò 11 Íïåìâñßïõ 1950 êáé ðñïóãåéþèçêå ôåëéêþò óôçí âÜóç Éôáæïýêé óôï Êéïíóïý ôçò Éáðùíßáò ôçí 1ç Äåêåìâñßïõ. Áðü ôéò 4 Äåêåìâñßïõ ôï Åëëçíéêü ÓìÞíïò áíÝëáâå ôçí ðñáãìáôïðïßçóç ðïëåìéêþí áðïóôïëþí óôçí Âüñåéá ÊïñÝá áðü ôï áåñïäñüìéï ôçò ðåñéï÷Þò ×ïõíãêíÜì. ÓçìáíôéêÞ áðïóôïëÞ ôïõ ÓìÞíïõò áðïôÝëåóå ç ìåôáöïñÜ Áìåñéêáíþí ôñáõìáôéþí ðïõ åß÷áí åãêëùâéóôåß. Ôá åëëçíéêÜ áåñïóêÜöç êÜôù áðü äýóêïëåò óõíèÞêåò êáôÜöåñáí íá ðáñáëÜâïõí õðü ôá å÷èñéêÜ ðõñÜ 50 ôñáõìáôßåò ôïõò ïðïßïõò êáé ìåôÝöåñå óôï áåñïäñüìéï ×ïõíãêíÜì. Ç Ýäñá åðé÷åéñÞóåùí ôïõ ÓìÞíïõò Üëëáîå ðïëëÝò öïñÝò êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ ðïëÝìïõ êáé ôï ÓìÞíïò êáôÜöåñå íá åêôåëÝóåé 2.916 áðïóôïëÝò ìåôáöÝñïíôáò 70.568 åðéâÜôåò, 9.243 ôñáõìáôßåò, 11.104.550 ëßâñåò õëéêïý êáé åíÞñãçóå ñßøåéò ðõñïìá÷éêþí êáé åöïäßùí âÜñïõò 17.000 ëéâñþí150. ÊáôÜ ôçí åêôÝëåóç ôùí áðïóôïëþí áõôþí ôï ÓìÞíïò áðþëåóå 4 áåñïóêÜöç êáé õðÝóôç áðþëåéåò óå íåêñïýò 6 Áîéùìáôéêþí, 1 ÁíèõðáóðéóôÞ êáé 5 Ïðëéôþí151. Ìå ôç äéáôáãÞ ôçò åðéóôñïöÞò ôïõ ÓìÞíïõò óôçí ÅëëÜäá ôá åíáðïìåßíáíôá áåñïóêÜöç áíá÷þñçóáí áðü ôçí Éáðùíßá óôéò 8 ÌáÀïõ 1955 êáé Ýöôáóáí ôåëéêþò óôï áåñïäñüìéï ôçò Åëåõóßíáò óôéò 23 ÌáÀïõ. Ãéá ôçí ðñïóöïñÜ ôïõ óôçí ÊïñÝá ôï ÓìÞíïò Ýëáâå éäéáßôåñåò çèéêÝò äéáêñßóåéò êáé áíáãíùñßóåéò, êáèþò êáé åýöçìåò ìíåßåò áðü ôïõò ÐñïÝäñïõò ôùí Ç.Ð.Á. êáé ôçò Íüôéáò ÊïñÝáò152.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ Ãéá ôï ðïëåìéêü Ýñãï ðïõ óõíôÝëåóå ôï ÅÊÓÅ ôïõ áðåíåìÞèçóáí éäéáßôåñåò ôéìçôéêÝò äéáêñßóåéò, åëëçíéêÝò êáé óõììá÷éêÝò. Åðßóçò, ðïëëïß Áîéùìáôéêïß êáé Ïðëßôåò ôéìÞèçêáí ìå ðñïáãùãÝò åð’ áíäñáãáèßá êáé áðïíïìÝò åëëçíéêþí, áìåñéêáíéêþí, íïôéï-êïñåáôéêþí, âåëãéêþí, êïëïìâéáíþí êáé ôïõ Ï.Ç.Å. ðáñáóÞìùí, ìåôáëëßùí êáé åýöçìåò ìíåßåò. Ìå ôéò äéáêñßóåéò áõôÝò áíáãíùñßóèçêå ðëÝïí êáé åðéóÞìùò ç õðü ôïõ ÅÊÓÅ áíôéðñïóþðåõóç ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý óôï äéåèíÞ óôßâï ôïõ áãþíá ãéá ôçí åëåõèåñßá, êáôÜ ôéò åðé÷åéñÞóåéò óôçí ÊïñÝá. Áñãüôåñá, ç Íüôéá ÊïñÝá ãéá íá äåßîåé ôçí åõãíùìïóýíç ôçò áíÝãåéñå óôçí ôïðïèåóßá Ãéïíôæïý Êõïýí Ôæé Íôï, êïíôÜ óôç Óåïýë (ôçí ðåñßöçìç ÊïéëÜäá ôùí Çñþùí) ìåãáëïðñåðÝò Ìíçìåßï ôùí ðåóüíôùí ÅëëÞíùí ìá÷çôþí. Óå ìßá ðëÜêá áõôïý õðÜñ÷åé ç åðéãñáöÞ: «Oƒ genna‹oi aÙtoˆ stratiîtai tÁj `Ell¦doj, ™nes¦rkwsan tÕ eÛdaimon tÕ ™leÚqeron, tÕ d' ™leÚqeron tÕ eÜyucon. Tim3⁄4 kaˆ dÕxa to‹j pesoàsi polemista‹j!»153. 150 151 152 153

ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÃÅÓ/ÄÉÓ,

Åêóôñáôåõôéêü ÊïñÝá, óåë. 182-187. ÅõñåôÞñéï Ãåãïíüôùí, óåë. 173. Åêóôñáôåõôéêü ÊïñÝá, óåë. 187-188. Åêóôñáôåõôéêü ÊïñÝá, óåë. 191.

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÊÅ ÖÁ ËÁÉÏ 8 ï É ÓÔÏÑÉÊÇ ÐÅÑÉÏÄÏÓ: ÊÕÐÑÏÓ (1974) ÁÍÔÉÐÁËÏÉ: ÅËËÁÄÁ, ÊÕÐÑÏÓ - ÔÏÕÑÊÉÁ ÅÉ ÓÁ ÃÙ ÃÇ Áðü ôçí ðñïúóôïñéêÞ ðåñßïäï, ç Êýðñïò áðïôåëïýóå áíáðüóðáóôï ôìÞìá ôïõ Áéãáéáêïý, åëëçíéêïý ðïëéôéóìïý. Áêüìç êáé ìåôÜ ôçí êáôÜêôçóÞ ôçò áðü ôïõò ÖñÜãêïõò ôçò ôñßôçò Óôáõñïöïñßáò, ç Ìåãáëüíçóïò óõíÝ÷éóå íá áðïôåëåß ôìÞìá ôïõ åëëçíéóìïý óôçí ÁíáôïëéêÞ Ìåóüãåéï, ìÝ÷ñé ôï 1571 ðïõ êáôáêôÞèçêå áðü ôïõò Ôïýñêïõò. Ôï 1878 ôï íçóß ðïõëÞèçêå áðü ôïõò Ôïýñêïõò óôïõò Âñåôáíïýò, ïé ïðïßïé ôï äéáôÞñçóáí ìÝ÷ñé ôï 1959, ïðüôå êçñý÷ôçêå áíåîÜñôçôï êñÜôïò. ÌåôÜ áðü äéáðñáãìáôåýóåéò õðïãñÜöåôáé ç óõíèÞêç ôçò Æõñß÷çò óôéò 11 Öåâñïõáñßïõ 1959 êáé ôïõ Ëïíäßíïõ (1959), ç ïðïßá áíáãíþñéæå ôçí áíåîáñôçóßá ôçò Êýðñïõ, áëëÜ ðáñá÷ùñïýóå óôçí ôïõñêéêÞ ìåéïíüôçôá ðïëëÝò åîïõóßåò. Óôéò 16 Áõãïýóôïõ 1959 ç Êýðñïò áíáêçñýóóåôáé óå áíåîÜñôçôç äçìïêñáôßá êáé ï áñ÷éåðßóêïðïò ÌáêÜñéïò åêëÝãåôáé ðñþôïò Ðñüåäñïò. Áðü ôá ðñþôá ôçò, üìùò, âÞìáôá ç êõðñéáêÞ äçìïêñáôßá áíôéìåôùðßæåé ôç óõóôçìáôéêÞ áíôßäñáóç ôçò ôïõñêéêÞò ìåéïíüôçôáò. Óôá 1963 ï áñ÷éåðßóêïðïò ÌáêÜñéïò áðïöÜóéóå íá áíáèåùñÞóåé ôï ðïëýðëïêï óýíôáãìá ðïõ Ýêáíå äýóêïëç ôç äéáêõâÝñíçóç ôïõ íçóéïý. Áõôü ðñïêÜëåóå ôçí Ýíôïíç áíôßäñáóç ôçò Ôïõñêßáò, ç ïðïßá ðéÝæåé ôïõò Ôïõñêïêýðñéïõò íá äçìéïõñãÞóïõí ôïõñêéêÝò åóôßåò óå äéÜöïñá ôìÞìáôá ôçò Êýðñïõ óôá ïðïßá äéÝèåôáí óõìðáãÞ äýíáìç. Ôïí Éïýëéï-Áýãïõóôï 1974, ìåôÜ áðü ïñãáíùìÝíï áðü ôï äéêôáôïñéêü êáèåóôþò ôçò ÁèÞíáò ðñáîéêüðçìá êáôÜ ôïõ áñ÷éåðéóêüðïõ Ìáêáñßïõ (15 Éïõëßïõ 1974), õðÞñîå ðëÝïí áíïé÷ôÞ åðÝìâáóç ôçò Ôïõñêßáò êáé êáôÜëçøç áðü ôïí ôïõñêéêü óôñáôü ïëüêëçñçò ôçò Âüñåéáò Êýðñïõ154.

ÏÉ ÓÔÑÁ ÔÉÙ ÔÉ ÊÅÓ ÄÕ ÍÁ ÌÅÉÓ Ãéá ôçí åðé÷åßñçóç êáôÜëçøçò ôçò Êýðñïõ ïé Ôïýñêïé óõãêÝíôñùóáí ôéò åîÞò äõíÜìåéò: ôï Óôñáôçãåßï ôïõ 6ïõ Óþìáôïò Óôñáôïý, ôçí 28ç êáé ôçí 39ç Ìåñáñ÷ßá Ðåæéêïý, ôçí Ôáîéáñ÷ßá Áëåîéðôùôéóôþí, ôçí 39ç Ôáîéáñ÷ßá Êáôáäñïìþí, ôçí 5ç ÔåèùñáêéóìÝíç Ôáîéáñ÷ßá êáé ôï 6ï ÔÜãìá Ðåæïíáõôþí. Ôçí åéóâïëÞ èá õðïóôÞñéæáí, åðßóçò, óïâáñÝò áåñïðïñéêÝò äõíÜìåéò ìå óêïðü ôçí áåñïðïñéêÞ õðåñï÷Þ. ÓõíïëéêÜ, ïé Ôïýñêïé äéÝèåóáí 40.000 Üíäñåò, 180 ìå 200 Üñìáôá Ì47-Ì48, 75 ìá÷çôéêÜ, 55 ìåôáãùãéêÜ áåñïóêÜöç, 43 åëéêüðôåñá êáé ðïëëÝò ìïíÜäåò íáõôéêïý. Óôéò äõíÜìåéò áõôÝò ðñïóôÝèçêáí 20.000 ðåñßðïõ ôïõñêïêýðñéïé. Áðü ôçí Üëëç ðëåõñÜ, ç åëëçíéêÝò äõíÜìåéò áðïôåëïýíôáí áðü 15 åíåñãÜ ÔÜãìáôá Ðåæéêïý, 19 åðéóôñáôåõìÝíá ÔÜãìáôá Ðåæéêïý, ç ÅËÄÕÊ ìå 900 ðåñßðïõ Üíäñåò, ôñåéò åíåñãÝò Ìïßñåò êáé ìéá åðéóôñáôåõìÝíç Ìïßñá êáôáäñïìþí, ìßá Åðéëáñ÷ßá áíáãíþñéóçò ìå åëáöñÜ èùñáêéóìÝíá ï÷Þìáôá, 8 Ìïßñåò Ðõñïâïëéêïý, 4 áíåîÜñôçôåò Ðõñïâïëáñ÷ßåò, Ýíáí Ëü÷ï üëìùí 4,2’’ êáé ìéêñü áñéèìü ÌïíÜäùí Ìç÷áíéêïý, ÄéáâéâÜóåùí êáé ÄéïéêçôéêÞò ÌÝñéìíáò. Ç óõíïëéêÞ äýíáìç äåí îåðåñíïýóå ôïõò 11.000 Üíäñåò155. 154 155

ÊÜñõêáò Ð.Ä., Êýðñïò 1974, óåë. 29. ÊÜñõêáò Ð.Ä., Êýðñïò 1974, óåë. 28. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÔÁ Ó×ÅÄÉÁ ÄÑÁÓÇÓ ÔÙÍ ÁÍÔÉÐÁËÙÍ ÄÕÍÁ ÌÅ ÙÍ Ôï ôïõñ êé êü ó÷Ý äéï äñÜ óçò ðñï Ý âëåðå óõí äõá óìÝ íç áðïâáôéêÞ åíÝñãåéá áðü èÜëáóóá êáé áÝñá ãéá ôç äé÷ïôüìçóç ôçò Êýðñïõ óå äýï öÜóåéò, åêìåôáëëåõüìåíï ôç ìïñöïëïãßá ôïõ êõðñéáêïý åäÜöïõò. ÊáôÜ ôçí ðñþôç öÜóç èá ðñáãìáôïðïéïýíôáí áðüâáóç óôçí áêôÞ Ðåíôåìßëé, äõôéêÜ ôçò Êåñýíåéáò, ìå óêïðü ôç äçìéïõñãßá ðñïãåöõñþìáôïò ìå ôáõôü÷ñïíç áðüâáóç áðü áÝñá óôï èýëáêá ôçò Ëåõêùóßáò ãéá ôçí åíßó÷õóç ôùí ôïõñêïêõðñßùí. Óôç óõíÝ÷åéá ðñïâëÝðïíôáí óôáäéáêÞ åðÝêôáóç ôïõ ðñïãåöõñþìáôïò êáé ç óõ íÝ íù óÞ ôïõ ìå ôï èý ëá êá Ëåõ êù óß áò. Êá ôÜ ôç äåýôåñç öÜóç, êáé áíÜëïãá ìå ôéò åîåëßîåéò ôçò ðñþôçò öÜóçò, èá óõíå÷ßæïíôáí ïé åðé÷åéñÞóåéò ãéá ôçí åðßôåõîç ôùí ðïëéôéêþí óôü÷ùí ôçò Ôïõñêßáò. Ïé äýï öÜóåéò ðÞñáí ôçí êùäéêÞ ïíïìáóßá «Áôôßëáò» É êáé ÉÉ áíôßóôïé÷á. Ôï åëëçíéêü ó÷Ýäéï Üìõíáò, ìå ôçí êùäéêÞ ïíïìáóßá «Áöñïäßôç», ðñïÝâëåðå ôçí åîáóöÜëéóç ôçò Êýðñïõ áðü ôçí ôïõñêéêÞ áðåéëÞ ìå êýñéá ðñïóðÜèåéá ôçí áðüêñïõóç ôçò áðüâáóçò êáé äåõôåñåýïõóá ôçí åêêáèÜñéóç ôùí ôïõñêéêþí èõëÜêùí. Ç áðüêñïõóç ôçò áðüâáóçò èá ãßíïíôáí áìÝóùò ìüëéò ðáñáâéÜæïíôáí ôá ÷ùñéêÜ ýäáôá ôçò Êýðñïõ óôá 12 íáõôéêÜ ìßëéá156.

ÁÔ ÔÉ ËÁÓ É Ôï ÓÜââáôï 20 Éïõëßïõ ç Ôïõñêßá ìå ôï ðñüó÷çìá ôçò áðïêáôÜóôáóçò ôçò óõíôáãìáôéêÞò ôÜîçò êáé ôçò ðñïóôáóßáò ôçò ôïõñêéêÞò ìåéïíüôçôáò åéóâÜëëåé óôçí Êýðñï. Óôéò 4:50, 11 ôïõñêéêÜ ðïëåìéêÜ óêÜöç ðáñáâßáóáí ôá ÷ùñéêÜ ýäáôá ôçò Êýðñïõ êïíôÜ óôéò áêôÝò ôçò Êåñýíåéáò. Áðü ôéò 05:15 ç ôïõñêéêÞ áåñïðïñßá Üñ÷éóå óöïäñü âïìâáñäéóìü óôñáôéùôéêþí êáé ðïëéôéêþí óôü÷ùí, êõñßùò óôçí ðåñéï÷Þ ôçò Êåñýíåéáò-Ëåõêùóßáò. Óôç óõíÝ÷åéá ïé Ôïýñêïé ðñáãìáôïðïßçóáí ðëÞèïò áåñáðïâÜóåùí óôïõò ôïõñêéêïýò èýëáêåò óôçí Êýðñï êáé êõñßùò óôç Ëåõêùóßá ìå óêïðü ôçí åíßó÷õóÞ ôïõò. Óôçí åðéëåãåßóá áêôÞ áðüâáóçò, óôï Ðåíôåìßëé, áðïâéâÜóôçêå óôéò 07:15 ìéêñÞ ôïõñêéêÞ äýíáìç ðïõ Üñ÷éóå íá äçìéïõñãåß ôéò âÜóåéò ãéá ôç äçìéïõñãßá ôïõ áðáñáßôçôïõ ðñïãåöõñþìáôïò ãéá ôçí áðüâáóç ôïõ óõíüëïõ ôùí ôïõñêéêþí äõíÜìåùí. Ç ðñþôç çñùéêÞ áíôßóôáóç ðñïâëÞèçêå áðü ôéò êõðñéáêÝò ôïñðéëÜêáôïõò ðïõ ðñïóðÜèçóáí íá ðëÞîïõí ôá ôïõñêéêÜ ðïëåìéêÜ. ÌåôÜ áðü ôçí ðñþôç áäñÜíåéá ôùí Åëëçíéêþí ÄõíÜìåùí, äýï ëü÷ïé ôïõ 251 ÔÜãìáôïò Ðåæéêïý êáôÜöåñáí íá 156

ÊÜñõêáò Ð.Ä., Êýðñïò 1974, óåë. 29. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

áíáêüøïõí ôç äéåýñõíóç ôïõ ôïõñêéêïý ðñïãåöõñþìáôïò áëëÜ ïé áðáñáßôçôåò åíéó÷ýóåéò ãéá ôçí åíßó÷õóç ôùí ðñþôùí áõôþí äõíÜìåùí äåí Ýöôáóáí üðùò áíáìåíüôáí. Åíéó÷ýóåéò ðïõ êéíÞèçêáí áðü ôç Ëåõêùóßá ãéá íá âïçèÞóïõí óôïí áãþíá óôï Ðåíôåìßëé äÝ÷èçêáí áëëåðÜëëçëåò ôïõñêéêÝò áåñïðïñéêÝò åðéèÝóåéò êáé áðïäåêáôßóôçêáí. Ðáñüëá áõôÜ, ïé Ôïýñêïé äåí êáôÜöåñáí íá ðñáãìáôïðïéÞóïõí ôá ó÷Ýäéá ðïõ ðñïÝâëåðáí ôçí óõíÝíùóç ôïõ áðïâéâáóèÝíôïò óôñáôïý ôïõò ìå ôï èýëáêá Ëåõêùóßáò êáé ôçí êáôÜëçøç ôçò Êåñýíåéáò. ¸ùò ôï ôÝëïò ôçò çìÝñáò ïé Ôïýñêïé åß÷áí êáôáöÝñåé íá åíéó÷ýóïõí ôï ðñïãåöýñùìá ìå ðåñéóóüôåñï ðåæéêü áëëÜ äåí åß÷áí êáôáöÝñåé íá áðïâéâÜóïõí áêüìç Üñìáôá ìÜ÷çò. Ôï ãåãïíüò áõôü óå óõíäõáóìü ìå ôçí áäõíáìßá õðïóôÞñéîçò ôùí Ôïýñêùí áðü ôçí Áåñïðïñßá ôïõò Ýäéíå ìßá èáõìÜóéá åõêáéñßá óôïõò ¸ëëçíåò íá ôïõò åîáíáãêÜóïõí óå õðï÷þñçóç. Äõóôõ÷þò, üìùò, äåí Ýãéíå äõíáôÞ ç óõãêÝíôñùóç ôùí áðáñáßôçôùí äõíÜìåùí óôïí ôïìÝá ôïõ Ðåíôåìéëßïõ êáé Ýôóé ç åõêáéñßá ðÝñáóå áíåêìåôÜëëåõôç. Ôçí åðïìÝíç ïé Ôïýñêïé áðïâßâáóáí íÝåò äõíÜìåéò Ðåæéêïý êáé ìßá ºëç áñìÜôùí åíéó÷ýïíôáò Ýôóé ôç èÝóç ôïõò, óå áíôßèåóç ìå ôïõò ¸ëëçíåò ðïõ åß÷áí íá áíôéðáñáôÜîïõí ìüíï ôçí åëëçíéêÞ ôïõò øõ÷Þ. ÅðéðëÝïí, åíßó÷õóáí ôï èýëáêá Ëåõêùóßáò ìå åðéðëÝïí äõíÜìåéò. Ðáñüëá áõôÜ, ïýôå ôç äåýôåñç çìÝñá êáôÜöåñáí íá êáôáëÜâïõí ôçí Êåñýíåéá êáé ôçí Ëåõêùóßá. Óôéò 22 Éïõëßïõ 1974, ìåôÜ áðü áðüöáóç ôïõ Óõìâïõëßïõ Áóöáëåßáò ôïõ Ï.Ç.Å., åðÞëèå óõìöùíßá êáôÜðáõóçò ôïõ ðõñüò ç ïðïßá èá ßó÷õå áðü ôéò 16:00 ôçò ßäéáò çìÝñáò. Ïé Ôïýñêïé, üìùò, óõíÝ÷éóáí ôçí åíßó÷õóç ôùí äõíÜìåùí ôïõò êáé ìå Ýíá ðïëý êáëÜ ïñãáíùìÝíï ôáêôéêü óõãêñüôçìá ìå åéäéêÝò äõíÜìåéò, Üñìáôá êáé éó÷õñü ðõñïâïëéêü åðéôÝèçêáí ðñïò ôçí Êåñýíåéá. ÌåôÜ ôçí êÜìøç ôçò åðéêÞò áíôßóôáóçò ôïõ 251 ÔÜãìáôïò Ðåæéêïý ðïõ áãùíßóèçêå êáè’ üëç ôç äéÜñêåéá áõôÞ ìÝ÷ñé êáé ôçí ôåëåõôáßá óôéãìÞ, ïé Ôïýñêïé êáôÝëáâáí ôçí Êåñýíåéá êáé Ýöôáóáí óôç Ëåõêùóßá. Óôéò 23 Éïõëßïõ ïé ôïõñêéêÝò äõíÜìåéò åðéôÝèçêáí êáôÜ ôïõ áåñïäñïìßïõ ôçò ðñùôåýïõóáò áëëÜ ìå ôçí çñùéêÞ áíôßóôáóç ôçò Á’ Ìïßñáò Êáôáäñïìþí, ðïõ åß÷å öôÜóåé ôçí ðñïçãïõìÝíç, áðïêñïýóôçêáí êáé ôåëéêÜ ôï áåñïäñüìéï åðÞëèå õðü ôçí öýëáîç ôùí êõáíüêñáíùí ôïõ Ï.Ç.Å. Ôéò åðüìåíåò çìÝñåò ìÝ÷ñé ôéò 30 Éïõëßïõ ïé Ôïýñêïé óõíÝ÷éóáí ôéò åðéèÝóåéò êáôáëáìâÜíïíôáò ðïëõÜñéèìá ÷ùñéÜ êáé óôñáôçãéêÜ óçìåßá. Óôéò åéñçíåõôéêÝò óõíïìéëßåò ðïõ Ýãéíáí óôç Ãåíåýç ïé Ôïýñêïé õðÝãñáøáí íÝá óõìöùíßá ãéá ôçí êáôÜðáõóç ôïõ ðõñüò ç ïðïßá, üìùò, êáé ðÜëé äåí ôçñÞèçêå157.

ÁÔ ÔÉ ËÁÓ É É Óôéò 14 Áõãïýóôïõ, ïé Ôïýñêïé åðáíÝëáâáí ôéò åðé÷åéñÞóåéò ôïõò ìå ôçí õðïóôÞñéîç ôçò áåñïðïñßáò. Áðü ôçí 1ç Áõãïýóôïõ ï íÝïò áñ÷çãüò ôç Ãåíéêïý Åðéôåëåßïõ ÅèíéêÞò ÖñïõñÜò (ÃÅÅÖ), êáôÜëáâå üôé äåí Þôáí óå èÝóç íá åìðïäéóôåß ç ôïõñêéêÞ ðñïÝëáóç ëüãù ôçò ìåãÜëçò õðåñï÷Þò ôùí äõíÜìåùí ðïõ äéÝèåôå. Óôéò 14 Áõãïýóôïõ, ïé Ôïýñêïé áíÝôñåøáí ôçí åëëçíéêÞ ãñáììÞ áíôßóôáóçò êáé ðñïÝëáóáí êáôÜ ôïí Üîïíá Ëåõêùóßá-Ëåìåóüò. Ôçí åðïìÝíç åéóÞëèáí óôïí ôïõñêïêõðñéáêü ôïìÝá ôçò Áììï÷þóôïõ êáé ìå ôï ðñþôï öùò ôçò 16çò Áõãïýóôïõ óõíÝ÷éóáí ðñïò ôá äõôéêÜ þóðïõ åíþèçêáí ìå ôï èýëáêá Ëéìíßôç. Ç Ôïõñêßá ìåôÜ ôçí êáôÜðáõóç ôïõ ðõñüò, óôéò 18:00 ôçò 16çò Áõãïýóôïõ, 157

ÊÜñõêáò Ð.Ä., Êýðñïò 1974, óåë. 29-31. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

Þëåã÷å ðëÝïí ôï 37-38% ôïõ êõðñéáêïý åäÜöïõò äçìéïõñãþíôáò ìÜëéóôá ðñïóöõãéêü ðñüâëçìá óå 200.000 êáôïßêïõò ôïõ íçóéïý158.

Å ÐÉ ËÏ ÃÏÓ ÌåôÜ ôçí ôïõñêéêÞ åéóâïëÞ ç ÊõðñéáêÞ ÊõâÝñíçóç Ýöåñå ôï èÝìá óôá ÇíùìÝíá ¸èíç äéåèíïðïéþíôáò Ýôóé ôï íÝï ðñüâëçìá ôçò Êýðñïõ. Ç Ôïõñêßá, ïé Ç.Ð.Á. êáé éäßùò ç ÌåãÜëç Âñåôáíßá ðñïóðÜèçóáí íá ðåñéïñßóïõí ôï èÝìá óå óôåíÜ «óõììá÷éêÜ» ðëáßóéá, åßôå ìå äéìåñÞò åëëçíïôïõñêéêÝò óõíïìéëßåò, åßôå ìå äéáäéêáóßåò ìÝóù ôïõ ÍÁÔÏ êáé ôùí Ç.Ð.Á. Ç åããñáöÞ ôïõ èÝìáôïò óôá ÇíùìÝíá ¸èíç åß÷å ùò áðïôÝëåóìá ìéá óåéñÜ øçöéóìÜôùí ìå ôá ïðïßá åðéâåâáéùíüôáí ç áíåîáñôçóßá, ç êõñéáñ÷ßá êáé ç åäáöéêÞ áêåñáéüôçôá ôçò Êýðñïõ õðïãñáììßæïíôáò ôç íïìéìüôçôá ôçò ÊõðñéáêÞò ÊõâÝñíçóçò ôçò Ëåõêùóßáò. ÐáñÜëëçëá, ãßíïíôáí óõóôÜóåéò ãéá ôç äéåîáãùãÞ óõíïìéëéþí ìåôáîý ôùí äýï êïéíïôÞôùí ãéá ôçí åîåýñåóç ëýóçò ôçò óõíôáãìáôéêÞò ðôõ÷Þò ôïõ èÝìáôïò. Áðü ôüôå îåêßíçóå Ýíáò ìáñáèþíéïò äéáðñáãìáôåýóåùí êáé óõíïìéëéþí áíÜìåóá óôéò åêÜóôïôå ÅëëçíéêÝò êáé ÔïõñêéêÝò ÊõâåñíÞóåéò áëëÜ êáé óå äéåèíÝò åðßðåäï ìå óêïðü ôçí åðßëõóç ôïõ Êõðñéáêïý ðñïâëÞìáôïò. ¸ùò óÞìåñá äåí Ý÷åé äïèåß ïñéóôéêÞ ëýóç óôï ðñüâëçìá êáé ç ôïõñêéêÞ åéóâïëÞ óôçí Êýðñï ðáñáìÝíåé ìßá ìáýñç óåëßäá óôçí éóôïñßá ôïõ Åëëçíéóìïý159.

Å ÐÉ ÌÅ ÔÑÏ Óôü÷ïò ôïõ ðáñüíôïò óõããñÜììáôïò õðÞñîå ç äçìéïõñãßá åíüò áöéåñþìáôïò óôïí ¸ëëçíá ¢ãíùóôï Óôñáôéþôç. Óå åêåßíïí ðïõ õðåñâáßíïíôáò ôïí ßäéï ôïõ ôïí åáõôü Ýðåóå óôï ðåäßï ôçò ìÜ÷çò äßíïíôáò ôï ðïëõôéìüôåñï áãáèü, ôçí ßäéá ôïõ ôç æùÞ, ãéá ôçí õðåñÜóðéóç ôçò ðáôñßäáò ôïõ. Óôç óõãêåêñéìÝíç ìåëÝôç, ìå áöïñìÞ ôéò åðéãñáöÝò ìá÷þí ðïõ âñßóêïíôáé ðÜíù óôï ìíçìåßï ôïõ Áãíþóôïõ Óôñáôéþôç, ðáñïõóéÜóôçêáí ïé êõñéüôåñåò ìÜ÷åò óôéò ïðïßåò ðÞñå ìÝñïò ç ÅëëÜäá. Óôç ìáêñü÷ñïíç êáé ðïëýðáèç éóôïñßá ôçò ÅëëÜäïò äéåíåñãÞèçóáí, ùóôüóï, ðïëëÝò áêüìç ìÜ÷åò ðïõ äåí áíáãñÜöïíôáé ðÜíù óôï ìíçìåßï êáé óôéò ïðïßåò ïé çñùéêïß ¸ëëçíåò áãùíéóôÝò äéáêñßèçêáí ãéá ôçí åèåëïèõóßá ôïõò êáé ôçí áãÜðç ôïõò ãéá ôçí ÅëëÜäá. Óôü÷ïò, ëïéðüí, áõôÞò ôçò åîéóôüñçóçò õðÞñîå ç êáôáíüçóç ôùí óõíèçêþí ìÝóá óôéò ïðïßåò ÷Üèçêáí ôüóåò áíèñþðéíåò æùÝò óôïí áãþíá ãéá ôçí åëåõèåñßá ôçò ðáôñßäáò ôïõò. 1⁄4ðùò áíáöÝñèçêå óôçí áñ÷Þ, áðü áñ÷áéïôÜôùí ÷ñüíùí Þôáí êáèéåñùìÝíï íá åðéôñÝðåôáé óôïõò áíôéðÜëïõò íá óõëëÝãïõí ôïõò íåêñïýò ôïõò áðü ôï ðåäßï ôçò ìÜ÷çò, þóôå íá ôáöïýí êáé íá ôïõò áðïäïèïýí ïé äÝïõóåò ôéìÝò. ÁõôÞ ç ðáñÜäïóç áðïôåëåß ðÜíôá Üãñáöï íüìï êÜèå ðáñÜôáîçò êáôÜ ôç äéÜñêåéá åíüò ðïëÝìïõ. Åßíáé ôï åëÜ÷éóôï ðïõ ìðïñåß ìéá ÷þñá íá ðñÜîåé ãéá íá åêäçëþóåé ôçí åõãíùìïóýíç ôçò áðÝíáíôé óå åêåßíïõò ðïõ Ý÷õóáí ôï áßìá ôïõò ãéá íá ôçí õðåñáóðéóôïýí. Ùóôüóï, êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò éóôïñßáò, õðÞñîáí êÜðïéåò äõóÜñåóôåò ðåñéðôþóåéò üðïõ ç äõíáôüôçôá ðåñéóõëëïãÞò ôùí íåêñþí äåí êáôÝóôç äõíáôÞ. Ìßá áðü áõôÝò Þôáí êáé ç ðåñßðôùóç ôïõ åëëçíïúôáëéêïý ðïëÝìïõ óôç äéÜñêåéá ôïõ Â’ Ðáãêïóìßïõ ÐïëÝìïõ, üðïõ ïé ¸ëëçíåò êáé ïé Éôáëïß ðïõ Ýðåóáí óôá ðåäßá ôùí ìá÷þí Þôáí ÷éëéÜäåò. Ôï óýíçèåò Þôáí 158 159

ÊÜñõêáò Ð.Ä., Êýðñïò 1974, óåë. 32. Êñáíéäéþôçò Í., Êýðñïò Éóôïñßá, óåë. 19-20. ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ïé íåêñïß íá èÜâïíôáé óå óôñáôéùôéêÜ íåêñïôáöåßá óå áôïìéêïýò Þ ïìáäéêïýò ôÜöïõò. Íåêñïôáöåßá äçìéïõñãÞèçêáí ôüóï áðü ôïõò Éôáëïýò üóï êáé áðü ôïõò ¸ëëçíåò, êõñßùò åîáéôßáò ôçò äéáñêïýò åíáëëáãÞò ôçò êõñéáñ÷ßáò óôá åäÜöç ôïõ áëâáíéêïý ìåôþðïõ. Ç óêëçñüôçôá ôùí ìá÷þí, üìùò, êáé ïé áäéÜêïðåò åðé÷åéñÞóåéò åß÷áí ùò áðïôÝëåóìá ðïëëïß áðü ôïõò íåêñïýò ìáò íá åãêáôáëåéöèïýí óôï ðåäßï ôçò ìÜ÷çò. ÌåôÜ ôï ôÝëïò ôïõ ðïëÝìïõ, ç ÷þñá ìáò, üíôáò ðéóôÞ óôï êáèÞêïí ôçò áðÝíáíôé óôïõò ðåóüíôåò, ðñïóðÜèçóå íá Ýñèåé óå ìéá óõìöùíßá ìå ôçí êõâÝñíçóç ôçò Áëâáíßáò ãéá ôçí ðåñéóõëëïãÞ ôùí íåêñþí êáé ôùí ïóôþí ôùí ðåóüíôùí áðü ôá ðåäßá ìÜ÷çò ôïõ áëâáíéêïý èåÜôñïõ åðé÷åéñÞóåùí. Áõôü, üìùò, äåí êáôÝóôç äõíáôü óýíôïìá, êáèþò ç ÷þñá ìáò êáé ç Áëâáíßá âñßóêïíôáí óå åìðüëåìç êáôÜóôáóç Ýùò ôï 1987. Ç óõìöùíßá åðéôåý÷èçêå óôéò 25/9/1997. Ðáñüëá áõôÜ, üìùò, åîáêïëïõèïýóáí íá õðÜñ÷ïõí óçìáíôéêÝò äõóêïëßåò ðïõ äõó÷Ýñáéíáí ôï åëëçíéêü Ýñãï, üðùò ôï êáèåóôþò ôïõ ×üôæá ðïõ êáôÝóôñåøå ôá íåêñïôáöåßá êáé ôá åäÜöç üðïõ âñßóêïíôáí èáììÝíá ôá ïóôÜ ôùí ÅëëÞíùí áãùíéóôþí ìåôáôñÜðçêáí óå ïéêéóìïýò Þ ÷ùñÜöéá. Ïé êéíÞóåéò ôçò åëëçíéêÞò ðëåõñÜò óôñÝöïíôáí ðñïò ôçí êáôåýèõíóç ôçò Ýñåõíáò ìå óôü÷ï ôçí áíåýñåóç ôùí ÷þñùí üðïõ âñßóêïíôáí óôï ðáñåëèüí ôá óôñáôéùôéêÜ íåêñïôáöåßá, ôçò ðåñéóõëëïãÞò ôùí ïóôþí êáé ôÝëïò ôçò êáôáóêåõÞò åíüò íåêñïôáöåßïõ. ÓçìáíôéêÞ õðÞñîå óå áõôÞí ôçí ðñïóðÜèåéá ç óõìâïëÞ ôçò Ïñèüäïîçò Áñ÷éåðéóêïðÞò ôçò Áëâáíßáò. ¸ôóé, ìÝ÷ñé ôï 1999 åß÷áí ðëÝïí äçìéïõñãçèåß 3 íåêñïôáöåßá. Ïé ðñïóðÜèåéåò óõíå÷ßæïíôáé êáé óôéò ìÝñåò ìáò. ¸÷åé åðéôåõ÷èåß Þäç ï åíôïðéóìüò êáé ç ðåñéóõëëïãÞ 2.769 íåêñþí, ðïõ ôï üíïìÜ ôïõò äåí õðÜñ÷åé óå êáìéÜ åðéôýìâéá óôÞëç, óå êáíÝíá ìáñìÜñéíï óôáõñü. Ðñüêåéôáé ãéá ôïõò íåêñïýò ðïõ öõëÜóóïíôáé óå ïóôåïöõëÜêéá óôá ïðïßá áíôß ãéá ôï üíïìÜ ôïõò õðÜñ÷åé ç ëÝîç «¢ãíùóôïò». Êëåßíïíôáò, êñßíåôáé óêüðéìï íá ðáñáôåèåß ôï ðïßçìá ôïõ Ã. ÁèÜíá ãéá Ýíáí Üëëï Üãíùóôï óôñáôéþôç, ôïí ÓáëðéãêôÞ.

Ï ÓÁËÐÉÃÊÔÇÓ Óôåñíüò áð’ üëïõò äïýðçóå êé ï óáëðéã÷ôÞò óôï ÷þìá. Ôçò óÜëðéããÜò ôïõ ï áíôßëáëïò äåí åß÷å óâÞóåé áêüìá. Ôçò Ìéêñáóßáò îåôñÝ÷ïíôáò ôá ðëÜôç ðÝñá ùò ðÝñá ðüôå áíôç÷ïýóå óá ëõãìüò êáé ðüôå óá öïâÝñá. ¢èáöôïò ëéþíåé ï óáëðéã÷ôÞò ìåò óôéò âñï÷Ýò. ÐáñÝêåé ç óêïõñéáóìÝíç óÜëðéããá ðéóôÜ ôïõ ðáñáóôÝêåé. Ìå ôïõ ÷éïíéïý ôï óÜâáíï ôïõò óêÝðáóå ï ÷åéìþíáò êé Þôáí âáñýò óáí êüëáóç, ìåãÜëïò óáí áéþíáò. Ìá ôé êé áí Þñèå ç Üíïéîç; ÌÝóá óôï íÝï ÷ïñôÜñé äå öáßíåôáé ïýôå óÜëðéããá, ïýôå óêåâñü êïõöÜñé. Ìüíï áðü íý÷ôá óå íõ÷ôéÜ âãáßíåé ôï öÜíôáóìÜ ôïõ Êáé øÜ÷íåé óôá ÷áìüêëáäá íá âñåé ôç óÜëðéããÜ ôïõ. Ìçí áðïêÜìåéò Óáëðéã÷ôÞ, êáé ìç ëéãïðéóôÞóåéò! ×éëéÜäåò íý÷ôåò èá äéáâïýí, íý÷ôåò óéãÞò êáé öñßêçò. Ìá èá ’ñèåé, Ýíá ðñùß ðïõ åóý èá ôïõò ÷ôõðÞóåéò ìå ôçí ðáëéÜ óïõ óÜëðéããá ôïõò íÝïõò óêïðïýò ôçò Íßêçò! ÁÈÁÍÁÓ Ã. 76

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÁ • ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Áãþíåò êáé Íåêñïß ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý êáôÜ ôï Äåýôåñï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï (1940-1945), ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý, 1990. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åêóôñáôåõôéêü ÊïñÝá: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ôï Åêóôñáôåõôéêüí Óþìá óôçí ÊïñÝá, ÁèÞíáé, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý,1977. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Á’ÐÐ: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Éóôïñßá ôçò óõììåôï÷Þò ôïõ Åëëçíéêïý Óôñáôïý óôïí Ðñþôï Ðáãêüóìéï Ðüëåìï (1914-1918), ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý, 1993. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Âáëêáíéêþí: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Éóôïñßá ôùí Âáëêáíéêþí ÐïëÝìùí 1912-1913, ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý,1987. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Åëëçíïúôáëéêïý-Åëëçíïãåñìáíéêïý: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Éóôïñßá ôïõ Åëëçíïúôáëéêïý êáé Åëëçíïãåñìáíéêïý ÐïëÝìïõ (1940-1941), ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý,1985. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç ÌéêñÜ Áóßá: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Åðßôïìç Éóôïñßá ôçò Åêóôñáôåßáò óôç ÌéêñÜ Áóßá (1919-1922), ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý, 2001. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÅõñåôÞñéï Ãåãïíüôùí: ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÅõñåôÞñéï ðïëåìéêþí ãåãïíüôùí ôïõ Åëëçíéêïý ¸èíïõò, ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý,1989. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá éóôïñßáò: ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÈÝìáôá ÓôñáôéùôéêÞò Éóôïñßáò, ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý, 1999. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÌÝóç ÁíáôïëÞ: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï Åëëçíéêüò Óôñáôüò óôï ÌÝóç ÁíáôïëÞ (1941-1945), ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý, 1995. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, ÌåóçìâñéíÞí Ñùóßáí: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ôï åëëçíéêüí Åêóôñáôåõôéêüí Óþìá åéò ÌåóçìâñéíÞí Ñùóßáí (1919), ÁèÞíáé, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý,1955. • ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï åëëçíéêüò óôñáôüò: ÃÅÓ/ÄÉÓ, Ï åëëçíéêüò óôñáôüò êáôÜ ôïõò Âáëêáíéêïýò ÐïëÝìïõò ôïõ 19121913, ÁèÞíá, ¸êäïóç Äéåõèýíóåùò Éóôïñßáò Óôñáôïý,1988. • ÄåðÜóôáò Í.Ó., Éóôïñéêüí Ó÷åäßáóìá: ÄåðÜóôáò Í.Ó., Éóôïñéêüí Ó÷åäßáóìá ðåñß ôùí Âáëêáíéêþí ÐïëÝìùí 1912-1913, ÁèÞíá, ÁíÜôõðï åê ôïõ ÌÓÔ’ Ôüìïõ ôïõ ðåñéïäéêïý «Ðáñíáóóüò», 2004. • Äçìáêüðïõëïò Ã., Ñùê: Äçìáêüðïõëïò Ã., ëÞììá «Ñùê», Åãêõêëïðáßäåéá ÐÜðõñïò - Ëáñïýò - ÌðñéôÜííéêá, Äéåõè.¸êäïóçò ÐïõñíáñÜ Å. êáé ÌðïõãÜò Í., ÁèÞíá, ÐÜðõñïò, 1992, [óó] 335-336. • Èåïöáíßäçò É., ÁñôÜêç: Èåïöáíßäçò É., ëÞììá «ÁñôÜêç», ÌåãÜëç ÓôñáôéùôéêÞ êáé ÍáõôéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, Äéåõè.¸êäïóçò Óþêïò Ã.É., ÁèÞíá, ÌåãÜëç ÓôñáôéùôéêÞ êáé ÍáõôéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, 1927, [óó] 237-240. • ÊáíôåñÝò Ä., ÌéêñÜ Áóßá 1921: ÊáíôåñÝò Ä., «ÌéêñÜ Áóßá 1921, Ôá ëÜèç ðïõ ïäÞãçóáí óôçí êáôáóôñïöÞ», Ðüëåìïò êáé Éóôïñßá, Ôåý÷ïò 98 (ÓåðôÝìâñéïò 2006), [óó] 18-29. • ÊÜñõêáò Ð.Ä., Êýðñïò 1974: ÊÜñõêáò Ð.Ä., «ÊÕÐÑÏÓ 1974, Ç ÷áìÝíç íßêç ôïõ Åëëçíéóìïý», Ðüëåìïò êáé Éóôïñßá, Ôåý÷ïò 97 (Éïýëéïò-Áýãïõóôïò 2006), [óó] 26-33. • Êñáíéäéþôçò Í., Êýðñïò Éóôïñßá: Êñáíéäéþôçò Í., ëÞììá «Êýðñïò», Åãêõêëïðáßäåéá ÐÜðõñïò - Ëáñïýò - ÌðñéôÜííéêá, Äéåõè.¸êäïóçò ÐïõñíáñÜ Å. êáé ÌðïõãÜò Í., ÁèÞíá, ÐÜðõñïò, 1989, [óó] 7-20. • Ëõìðåñüðïõëïò Â., Åýæùíïé: Ëõìðåñüðïõëïò Â., Åýæùíïé: Ïé ÐïëåìéóôÝò ôïõ Èñýëïõ êáé ôçò Éóôïñßáò, ÁèÞíá, 1996. 78

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ

• Ìïó÷Üêçò Ã., ÌÜ÷ç Óáñáíôáðüñïõ: Ìïó÷Üêçò Ã., «Ç ÌÜ÷ç ôïõ Óáñáíôáðüñïõ», ÉóôïñéêÝò Óåëßäåò, Ôåý÷ïò 1, [óó] 40-51. • Íéêïëüäçìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ: Íéêïëüäçìïò Á.Ä., ÌÝñåò ÐïëÝìïõ (1902-1922), Ëåõêùóßá, ÊÝíôñï Ìåëåôþí ÉåñÜò ÌïíÞò Êýêêïõ, 2005. • Roydesmith J.G., Ðáãêüóìéïé Ðüëåìïé: Roydesmith J.G., ëÞììá «Ðüëåìïé, Ðáãêüóìéïé», Åãêõêëïðáßäåéá ÐÜðõñïò - Ëáñïýò - ÌðñéôÜííéêá, Äéåõè.¸êäïóçò ÐïõñíáñÜ Å. êáé ÌðïõãÜò Í., ÁèÞíá, ÐÜðõñïò, 1992, [óó] 15-55. • ÓöõñïÝñáò Â., ¢ãíùóôïõ: ÓöõñïÝñáò Â., ëÞììá «¢ãíùóôïõ Óôñáôéþôç ìíçìåßï», Åãêõêëïðáßäåéá ÐÜðõñïò - Ëáñïýò - ÌðñéôÜííéêá, Äéåõè.¸êäïóçò Êïõâáêáò È., ÐïõñíáñÜ Å. êáé Öåéäáò Â., ÁèÞíá, ÐÜðõñïò, 1981, [óó] 75-76. • ÓöõñïÝñáò Â., Âáëêáíéêïß: ÓöõñïÝñáò Â., ëÞììá «¢ãíùóôïõ Óôñáôéþôç ìíçìåßï», Åãêõêëïðáßäåéá ÐÜðõñïò - Ëáñïýò - ÌðñéôÜííéêá, Äéåõè.¸êäïóçò Êïõâáêáò È., ÌðïõãÜò Í. êáé ÐïõñíáñÜ Å., ÁèÞíá, ÐÜðõñïò, 1981, [óó] 212-216. • ÔñïõðÜêçò Í., Óôñáôéþôçò: ÔñïõðÜêçò Í., ëÞììá «¢ãíùóôïò Óôñáôéþôçò», ÌåãÜëç ÓôñáôéùôéêÞ êáé ÍáõôéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, Äéåõè.¸êäïóçò Óþêïò Ã.É., ÁèÞíá, ÌåãÜëç ÓôñáôéùôéêÞ êáé ÍáõôéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, 1928, [óó] 129-130. • ×ïíäñüò Ã., ÌéêñáóéáôéêÞ Åêóôñáôåßá, ×ïíäñüò Ã., ëÞììá «ÌéêñÜ Áóßá», ÌåãÜëç ÓôñáôéùôéêÞ êáé ÍáõôéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, Äéåõè.¸êäïóçò Óþêïò Ã.É., ÁèÞíá, ÌåãÜëç ÓôñáôéùôéêÞ êáé ÍáõôéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, 1929, [óó] 541-546. • ×ñÞóôïõ ×. êáé ÊïõìâáêÜêç - ÁíáóôáóéÜäç Ì., ÃëõðôéêÞ: ×ñÞóôïõ ×. êáé ÊïõìâáêÜêç - ÁíáóôáóéÜäç Ì., Ç ÍåïåëëçíéêÞ ãëõðôéêÞ 1800-1940, ÁèÞíá, ¸êäïóç ÅìðïñéêÞò ÔñÜðåæáò ôçò ÅëëÜäïò, 1982. ×ñÞóôïõ ×., Öùêßùí: ×ñÞóôïõ ×., ëÞììá «Ñùê Öùêßùí», ÅêðáéäåõôéêÞ ÅëëçíéêÞ Åãêõêëïðáßäåéá, Äéåõè.¸êäïóçò ×ñéóôüðïõëïò Ã.Á. êáé ÌðáóôéÜò É.Ê., ÁèÞíá, ÅêäïôéêÞ Áèçíþí, 1991, [óó] 129-130.ooo

ÌÍÇÌÅÉÏ ÔÏÕ ÁÃÍÙÓÔÏÕ ÓÔÑÁÔÉÙÔÇ