xưởng may đồ bộ giá sỉ rẻ nhất trên toàn quốc - 0938.689.062

Only

P85.00 per copy

The agriculture magazine with the biggest circulation in the country

Edited by Zac B. Sarian

att your favorite Also Available A A nnewsstands news sstands andd bookstores. bookkstores.

SUBSCRIPTION ORDER FORM

MANILA BULLETIN N PUBLISHING COR CORPORATION RPORATIION P.O.Box 769 Manila Bulletin Building, Muralla Corner Recoletos Streets, Intramuros, Intramurros, Manila 1002, Philippines

Name:

YES

Fill up this order form including payment.

I would like to subscribe to Agriculture for one (1) year of 12 issues.

Delivery Address:

Telephone No.:

For Metro Manila subscriptions: *Pay only P850.00 (including postages)

Starting Date:

Fax No.:

For Provincial subscriptions: *Pay only P1,400.00 (including postages)

Signature:

Payments are accepted in any of the branches below or maybe sent by postal money order

*Based on 1st class delivery

MAIN OFFICE: Circulation Department P.O. Box 769 Muralla Cor. Recoletos Sts. Intramuros, Manila Tel. No. 527-8121 Advertising department: TEL. 527-7515; 527-7517; 527-7523; 527-7524 fax 527-7533; 527-3596; 527-7534; 527-1627 Circulation department: TEL. 527-7522; Fax 527-7526

METRO MANILA BRANCHES: ALABANG BRANCH UNIT 104 G/F SOUTH CENTER TOWER, 2206 MARKET, MADRIGAL BUSINESS PARK, ALABANG, MUNTINLUPA CITY; TEL. 772-1901; 772-1902; FAX 772-1903 • CUBAO BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING, 904 AURORA BOULEVARD CORNER HARVARD STREET, CUBAO, QUEZON CITY; TEL. 352-4390; 352-4396; 352-4397 FAX NO. 352-5974 • GRACE PARK BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING RIZAL AVENUE EXTENSION CORNER 10TH AVENUE GRACE PARK, KALOOKAN CITY; TELEFAX 363-2216; 363-1333 • MAKATI BRANCH G/F, ATRIUM OF MAKATI, MAKATI AVENUE, MAKATI CITY; TEL. 811-4391; 892-1985; 813-7476; 813-4453; FAX 812-3962 • ORTIGAS BRANCH G/F EAST OF GALLERIA BUILDING, TOPAZ ROAD, ORTIGAS CENTER, PASIG CITY; TEL. 631-0193; 631-0208; 631-0346; FAX 631-0176 • WEST AVENUE BRANCH G/F DELTA BUILDING, WEST AVENUE CORNER QUEZON AVENUE, QUEZON CITY; TEL. 373-3910; 373-3911; 373-3912; FAX 373-3913 PROVINCIAL BRANCHES: BAGUIO CITY BRANCH UNIT 102 EGI ALBERGO DI FERROCA CONDOMINIUM, #1 VILLAMOR DRIVE, BRGY. LUALHATI, BAGUIO CITY; TEL. (074) 422-6324; 422-6204; TELEFAX (074) 442-6070 • CAGAYAN DE ORO BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING, OSMEÑA CORNER J. RAMONAL STREETS, COGON, CAGAYAN DE ORO CITY; TELEFAX (088) 857-1764 • CEBU BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING D. JAKOSALEM CORNER ZAMORA STREETS PARI-AN, CEBU CITY; TELEFAX (032) 256-0125; 256-0127; 256-0128 • DAVAO BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING, C. BANGOY CORNER J.P. RIZAL STREETS, DAVAO CITY; TEL. (082) 225-0662 TELEFAX (082) 225-0660; 225-0661 • DUMAGUETE CITY BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING SILLIMAN AVENUE CORNER REAL STREET, DUMAGUETE CITY; TEL. (035) 522-1068; TELEFAX (035) 522-1069 • ILOILO BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING, QUEZON CORNER DELGADO STREETS, ILOILO CITY; TEL. (033) 336-9658 TELEFAX (033) 336-9450 • NAGA BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING PEÑAFRANCIA AVENUE CORNER DIMASALANG STREET, NAGA CITY; TEL. (054) 473-7522; TELEFAX 473-7526 • SANTIAGO CITY BRANCH MANILA BULLETIN BUILDING MAHARLIKA HIGHWAY CORNER ABAUAG STREET, MALVAR, SANTIAGO CITY, ISABELA; TEL. (078) 305-3339; (078) 305-3378

ADVERTISING DEPARTMENT

TEL. 527-7515; 527-7517 527-7523; 527-7524 FAX 527-7533; 527-3596; 527-7534; 527-1627

CIRCULATION DEPARTMENT TEL. 527-7522; FAX 527-7526

BAGUIO CITY BRANCH

UNIT 102 EGI ALBERGO DI FERROCA CONDOMINIUM, #1 VILLAMOR DRIVE, BRGY. LUALHATI, BAGUIO CITY TEL. (074) 422-6324 ; 422-6204 TELEFAX (074) 442-6070

CAGAYAN DE ORO BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING OSMENA CORNER J. RAMONAL STREETS, COGON, CAGAYAN DE ORO CITY TELEFAX (088) 857-1764

CEBU BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING D. JAKOSALEM CORNER ZAMORA STREETS PARI-AN, CEBU CITY TELEFAX (032) 256-0125; 256-0127; 256-0128

DAVAO BRANCH

Copyright 2018 Pebrero 26, 2018 Tawen LXXXIII Bilang 17

MANILA BULLETIN BUILDING C. BANGOY CORNER J.P. RIZAL STREETS, DAVAO CITY TEL. (082) 225-0662 TELEFAX (082) 225-0660; 225-0661

DUMAGUETE CITY BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING SILLIMAN AVENUE CORNER REAL STREET, DUMAGUETE CITY TEL. (035) 522-1068; TELEFAX (035) 522-1069

ILOILO BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING QUEZON CORNER DELGADO STREETS, ILOILO CITY TEL. (033) 336-9658 TELEFAX (033) 336-9450

NAGA BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING PENAFRANCIA AVENUE CORNER DIMASALANG STREET, NAGA CITY TEL. (054) 473-7522; TELEFAX 473-7526

SANTIAGO CITY BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING MAHARLIKA HIGHWAY CORNER ABAUAG STREET, MALVAR, SANTIAGO CITY, ISABELA TEL. (078) 305-3339; (078) 305-3378

METRO MANILA BRANCHES ALABANG BRANCH

UNIT 104 G/F SOUTH CENTER TOWER, 2206 MARKET, MADRIGAL BUSINESS PARK, ALABANG, MUNTINLUPA CITY TEL. 772-1901; 772-1902 FAX 772-1903

Maysaka nga Ilokano. Rumbeng nga ipagpannakkelmo! I-like-mo ti FB page ti Bannawag iti facebook.com/bannawag.magazine

CUBAO BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING 904 AURORA BOULEVARD CORNER HARVARD STREET, CUBAO, QUEZON CITY TEL. 352-4390; 352-4396; 352-4397 FAX NO. 352-5974

GRACE PARK BRANCH

MANILA BULLETIN BUILDING RIZAL AVENUE EXTENSION CORNER 10TH AVENUE GRACE PARK, KALOOKAN CITY TELEFAX 363-2216; 363-1333

MAKATI BRANCH

G/F, ATRIUM OF MAKATI, MAKATI AVENUE, MAKATI CITY TEL. 811-4391; 892-1985; 813-7476; 813-4453 FAX 812-3962

ORTIGAS BRANCH

G/F EAST OF GALLERIA BUILDING, TOPAZ ROAD, ORTIGAS CENTER, PASIG CITY TEL. 631-0193; 631-0208; 631-0346 FAX 631-0176

WEST AVENUE BRANCH

G/F DELTA BUILDING, WEST AVENUE CORNER QUEZON AVENUE, QUEZON CITY TEL. 373-3910; 373-3911; 373-3912 FAX 373-3913

ITI MAIKA-40 A TAWEN A PANAGKASANGAY TI MMSU. Narambak ti naisayangkat a “2018 Parambak Idiay Talon” a nangrikep iti makabulan a selebrasion ti maika-40 a panagkasangay ti Mariano Marcos State University, Siudad ti Batac. Naisayangkat ti nasao a parambak iti MMSU-College of Agriculture Food and Sustainable Development (CAFSD), Dingras Campus idi Enero 31. Nairaman kadagiti aktibidad ti pannakapadayaw dagiti kabinnulig ti MMSU iti pannakaiwaras ken pannakaidanon dagiti serbisiona. Mairaman kadagiti napadayawan dagiti ahensia ti gobierno a kas iti DOST, DA, ATI, ken dadduma pay nga ahensia; gobierno lokal iti probinsia, media, individual a mannalon ken benepisiario agraman dagiti nagduduma a gunglo iti probinsia. Iti ngato kanigid a ladawan, inawat ni Station Manager Cely C. Paz ti Radyo Pilipinas Laoag ti pammigbig manipud iti MMSU iti panangidaulo ni Dr. Shirley C. Agrupis, Presidente ti MMSU (nakapuraw). Kadua ni Dr. Agrupis a nangyawat iti pammadayaw da Dr. Aris Reynold V. Cajigal, Director ti Extension, Dr. Epifania O. Agustin, VP for Research, Extension ken Business, Dr. Jocelyn Bernabe, mangidadaulo iti MMSU-CAFSD Dingras, ken Dr. Joselito I. Rosario, Dekano ti MMSU-CAFSD. Kalpasan ti pammigbig, naisayangkat ti panagburas kadagiti nagduduma a naimula a nateng iti aglikmut ti MMSU-CAFSD Dingras. Makita iti ladawan iti ngato a kanawan da MMSU President Dr. Shirley C. Agrupis, Provincial Agriculturist Norma B. Lagmay, ken Dingras Mayor Erdio E. Valenzuela. Kalpasan ti panagburas, naimula dagiti nagduduma ti klasena a nateng ken naangay dagiti nagduduma a salip iti ay-ayam a kas iti pabitin, pannangan iti sandia, panagus-os iti unas, sackrace, kdp.

Nagibunong pay ti MMSU iti regalo kadagiti nagatendar iti nasao a parambak (kanawan a ladawan). (Retrato: Kimbee S. Miguel/Teksto: Mercy R. Gaño)

TAO, LUGAR, PASAMAK ITI GRAND ALUMNI HOMECOMING ti Binacud Integrated School, Sinait, Ilocos Sur idi Enero 20-21, 2018 nga addaan iti tema a “Togetherness After 75 Years” ken nakipasetan ti Batch 2005. Agpakanawan: Ariston Nicolas, Myla Tumbaga, Sheena Sagun, Lyneth Reyes, Cherry Hazel Yagin Reyes, Jade Inere, Jeniffer Caliboso, Ashley Ilar, ken Mary-Ann Inere.

Likud, agpakanawan: Randolf Idica, Aldrin Ines, Dennis Yanig, ken Jermaine Ilar. (Cherry Hazel Yagin Reyes) NANGABAKDA ITI PANAGKANTA. Iti kallabes a dakkel a miting dagiti amin a Senior Citizen iti Rehion I iti Venice Hotel, Baguio City, adda dagiti salip iti panagkanta, panagsala, kdp. Iti salip ti grupo a panagkanta (chorus) ti Municipal Federation ti Naguilian iti babaen ti La Union Senior Citizens Federation ti nangabak iti maikadua a premio. Kinagrupoda iti ladawan ni RTC Judge Joven F. Costales (Ret.), Presidente ti Senior Citizens Federation ti Rehion, Probinsia ken Munisipio. Dagiti kumakanta (manipud iti kanawan ni Judge Costales): Romana Banana, Ermelinda Esguerra, Catalina Fabroa, Honorio Arellano, Ernesto Serraon, Baltazar Garcia, Eufemia Corpuz, Justina Balanon, Ester Juquiana, ken Lucita Sandoval. (JFC)

2

Pebrero 26, 2018

Itoy a Bilang Pebrero 26, 2018

4 SARITA 4 Paway Roselyn C. Campano 12 Hospital Samuel F. Corpuz

NOBELA 8 Kapessat ti Bagis (7) Ariel S. Tabag 10 Yuri (27) Virginia A. Duldulao

DANIW 6 Taguob Ariel S. Tabag 20 Dallang ti Balang nga Itik iti Sumipnget Rufino Re. Boadilla 47 Daniw a Para Ubbing Adoracion B. Madarang

19 21 24 28 30 31

Saludsodem ken ni Apo Hues Dear Doc Padasem Daytoy, Kailian Okeyka, Apong Tips Ading Kosinera

PAGLINGLINGAYAN 44 47 48 48 48

Showbiz Agkatawa ti Mayat Sinniriban Sapukas Sudoku

8

DADDUMA PAY 2 Tao, Lugar, Pasamak 5 Ti Makunami 11 Netizone 18 Siled ti Kararag 23 Ti Tarakenko ken Sika 29 Idi Un-unana a Panawen 32 Ammuem Pay Dagitoy 33 Hay, Internet!

34 Panangimaton iti Pagtaengan 43 Ti Gasatmo Ita a Lawas 46 Dagiti Pabula ni Aesop

SALAYSAY 16 ‘Toy Bimmalitok a Dawa Virginia A. Duldulao, Ph.D. 22 Makainutka iti Abono iti Daytoy nga Alep-ep Fidelino R. Cabantac 26 Maagasanna Amin a Sakit?

Reynaldo E. Andres

10

22

KOMIKS 35 Miks & Tiks 37 Sweet Jazmine (76) 40 Don Clavio de Ylocos (79)

KOLUM 14 Biag ni Ilokano 15 Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii

Pebrero 26, 2018

3

Paway Sarita ni ROSELYN C. CAMPANO

“B

ES, please. Ammok a naumakan. Ngem maudin daytoy. Umayka man ita ditoy balay.”

Teks ni Grace kaniak dayta. No namin-anon a sipupungtot a tinalmegak ti reject button ta awag nga awag. Isu ngatan a nagteks.

Pudno ngamin a maumaakon. Agpatulong no adda problemana. Inton ibagam no ania ti nasayaat nga aramidenna, tinto met la kaykayatna ti masurot. Maysa pay, nasakit pay laeng ti nakemko kenkuana sipud daydi naudi a panagsubangmi.

Minulagatak manen ti teksna iti selponko.

4

Pebrero 26, 2018

Kellaat, nagparang manen ti naganna iti screen. Nakasilent mode a kanayon ti selponko isu a sa laeng ammok nga adda umaw-awag no ig-iggamak daytoy. Agpangpangaduaak a mangsungbat.

Ngem idi agangay, immangesak iti nauneg. Uray la nagkidemak a nangitalmeg ti receive button.

“Ania, umayka wenno saan?” Nagsaon a dagus ni Grace uray diak pay nag-hello. Nakapsut ti unina ngem nabatad a naawatak ti saona. Mangmangngegko nga agsasaibbek. “Please….”

Iti amin a sao, dayta ti pagkapsutak a denggen. Kasla diak pulos kabaelan a paayen ti asino man a mangisao iti dayta. Ngem

adun ti “please” a nangngegko kenkuana!

Maysa kadagiti kapatadak a nagbalinen a nasinged a gayyemko ni Grace. Agkaarrubakami idi agbasbasakami pay laeng iti elementaria ngem idi addakamin iti hayskul, immakarda iti kabangibang nga ili, iti nakaikamangan ti inauna a kabsatna.

Idiay metten nga intuloyna ti panagbasana. Nupay kasta, nagbalinkami latta a nasinged. Tunggal ngudo ti lawas, umay iti balaymi. Agyankami iti sirok ti santol iti dayaen ti balay. Adda bangko a pagtugtugawanmi sadiay. Aggitaraak. Agkanta met.

Saan a mabalin a dimi kantaen ti paboritomi nga “I’ll Be There For You” ni Martin Nievera sakbay nga agsinakami. Malaksid iti dayta, pagpatpatanganmi met dagiti arapaapmi a pagbalinan.

Nurse ti kayatna idi a kurso ta alaento kano ti antina nga adda idiay Canada. Maestra met ti kayatko idi pay. Ti nakakatkatawa, kalpasan ti panagturposmi iti kolehio iti agduma a pagadalan, nagsinnukatkami iti naiturpos. Ni Grace ti nagbalin a maestra, siak ti nagbalin a nurse.

Kinitak ti screen ti selponko. Saan pay a naputol ti awag.

Siguro, ur-urayen ni Grace ti sungbatko. Indekketko manen ti selpon iti kanigid a lapayagko. Naulimeken. Awanen ti mangngegko nga uray sangkabassit laeng a saning-i wenno panagsangit ni Grace.

“Grace, hello…” kinunak. Ngem awan simmungbat. In-end callkon. Sakbay nga imbolsak, binaliwak ti settings-na. Sinukatakon iti normal setting tapno mangngegko a dagus no kas pagarigan ta umawag manen. Ngem saanen nga immawag.

Inkeddengko nga innak lattan idiay balayda. Uray adda pay laeng sakit ti nakemko kenkuana, iti kinabayagen ti panaggayyemmi, impategkon a kas kabsat. Uray ta maudin, a kas kunana.

Nagturongak iti kuartok. Addaak ngamin itay iti salas nga agbuybuya iti ay-ayam iti basketbol ti paboritok a team iti PBA a Magnolia Hotshots kontra Global Port. Apagserrekko iti kuartok, nagtarus dagiti matak iti lansa a pangibitbitinak iti tulbek ti nalabaga a Suzuki Smash a motorko. Ginaw-atko ti tulbek, kinautko ti petakak nga adda iti asul a shoulder bag-ko, insuotko ti nalabaga a helmet-ko a nakaparabaw laeng iti estante, sa nagdardarasakon a rimmuar. Diak koman alaen ti petakak ken diak koman aghelmet uray ta pasado alas kuatron iti malem ngem amangan no adda pay laeng dagiti agtiliw nga opisial ti LTO iti dalan. Narigat ti mamulta iti ribu. Kangrunaan iti amin, nataltalged met laeng ti agbiahe no adda helmet.

Natanang ti panagmanehok ta malaksid a rough road, nagadu pay ti libsong ti dalan a rummuar iti yanmi.

Malagipko ni Grace. Siguradok a ni manen Clifford ti problemana. Awan sabali a sinangsangitanna no di isu. Agarup pito a tawenen a nobiona ngem namin-adun a nagsina ken nagsinnubliananda. Adda man ngatan natakuatanna a sabali a babaina? Ngem di kadi pay naruam? Babai ti kanayon a pagapapaanda. Idi damo nga agapada, kakaasiak a nangur-urnos kadakuada. Natakuatan ngamin ni Grace nga adda ka-chat ni Clifford a babai iti messenger iti selponna. Pulos a di kayat idi ni Grace a sungbatan dagiti awag ti nobiona. Di met mapasiar ni Clifford ni Grace ta naidestino idiay Apayao. Saan met ngarud a mabalin kadakuada a polis ti agawid lattan iti oras a kaykayatda.

Isu a siak ti inawaganna. Nangipaw-it idi iti sangaribu a pisos iti Cebuana Lhuillier.

“Gumatangka iti fresh roses ken chocolate. Ipatulodko met kenka babaen ti email ti ar-aramidek a surat ta i-print-monto ta iragpinmo nga ited,” kinunana kaniak.

Adda panagkedked ti riknak idi. Kasla agbabaon a

TI MAKUNAMI

Nangnangankami Idi iti Innapuy nga Ammay ken Mangngi Ni PRESCILLANO N. BERMUDEZ San Manuel, Pangasinan

T

ARTARAUDI idi ti dekada 1940 ken pakauna ti dekada 1950. Ages-eskuelakami idi iti Grade 2 agingga iti panaggraduarmi iti Grade 6 iti Caliguian Elementary School, eskuela ti Caliguian, Gamu (Burgos itan), a nakayanakanmi. Maysa ti bariomi kadagiti nabati a sakup ti Gamu, ina dagiti ili a naipasdek iti Tanap ti Mallig iti laud nga agpatingga iti kusayan ti kabambantayan ti Montañosa a nabingaybingay tapno nagbalin nga uppat a probinsia idi 1966— Mt. Province, Benguet, Ifugao, ken Kalinga-Apayao. (Nagudua met ti Kalinga-Apayao idi 1995 ket nagbalin a probinsia ti Kalinga ken probinsia ti Apayao.)

Mammaminsan pay laeng idi ti panagapit iti nalawa a pagtatalonan iti dayaen ti bariomi. Plano pay laeng idi ti irigasion a susopen dagiti higante a water pump ti danumna manipud iti Karayan Malakopa a namagbalin itan a mamindua a mapagapitan dagiti nalawa a pagtatalonan iti tay-ak a maawawagan iti Parang. Tudo laeng idi ti padanum kadagiti kinelleng iti bariomi ken dagiti kadarapatna a disso. Masansan a nakirang ti tudo kadagiti bulan ti Hunio, Hulio, Agosto, ken Septiembre a tiempo ti panagtalon. Ket kaaduanna a nakisang idi ti apit ta mapbetan dagiti pagay iti Parang.

Tapno mayanay ti bagas dagiti naigarong nga irik a kanenmi sakbay ti pannakagapas dagiti wagwag ken raminad iti bulan ti Marso, agpa-Gamu dagiti nagannak kadakami a mapan gumatang wenno umutang iti “mangngi,” giniling a mais a mabayadanto iti “ammay”— awag dagiti Ibanag iti bagas (ti pagay). Mais ti kangrunaan nga imulmula dagiti Caggi agingga iti agdama kadagiti kuman-- ti nadam-eg a daga iti sibay ti Rio Grande de Cagayan. Dita met ti pakaimulmulaan ti native a tabako. Ti diket a mais ti magiling a kanenda.

Mamatikami iti dinakamat ni Apo Reynaldo E. Andres iti salaysayna (“Iruamtayo ti Agapuy iti Giniling a Mais,” Pebrero 12) a mangyaw-awis nga iruamtayo ti agapuy iti giniling a mais nga “ad-adu ti sustansiana a ngem ti bagas.” Mapanunotmi ita a mabalin a maysa a gapu ti kinasustansia ti mangngi ti sistema ti pannakalutona. Kadatayo a managinnapuy, kadawyan a maarasaw ti ammay (bagas) a maisaang. Saan nga arasawen dagiti Caggi ti apuyenda a mangngi, ibukbokda ti giniling a mais iti kaldero no agburbureken ti danum.

Naimas ti innapuy nga ammay a magamporan iti mangngi.

Isuna laeng ta gapu ngata iti pannakaikawa idi ti tianmi, aguttotkami idi nga agkakaeskuelaan.

Tapno maaramid ti singasing a pannakairuam ti panagapuy iti bagas ti mais, gumatang koma met ngarud ti gobierno iti mangngi a mailako kadagiti merkado nangruna ditoy Luzon.—O

Pebrero 26, 2018

5

Taguob Naulimek ti kamposanto iti ungto ti purok Idinto a tumanaguob dagiti aso iti batibatmo.

Kadagiti nalamiis a nagpanawan a langalang, Aggagantil dagiti tapok ken pirsay ti plastik Ta maamakda a dumket iti daga wenno basar.

Nalang-es ti sumangbay nga amian, mabattotan Ket darepdepenna ti pannalakan ti abagat.

Idi kalman, kas kadawyan, sinaggaysa ti telebision Dagiti riribuk iti sangalubongan, ken iti pagilian.

Naliwliwa dagiti agkakabagian ken agbabarkada Iti alingget ti awanan-nagan a tao a kellaat lattan A limmagto manipud iti maikapitopulo ket pito A kadsaaran a kasla laeng ruting iti tangatang.

Nakiminnatmatka ket limmugan kenka Ti alintataona nga agsapsapul iti burayok.

Maaliawka iti anasaas dagiti di mabannog nga allon Sinegseggaam ti panangsungat kenka ti kimat Insaganaam ti panangrusod ti gurruod iti pusom Ngem inallilawnaka ti linnaaw a nagawaaw Sakbay pay koma a lumtuad iti dapuen a sampaga.

Masulit a kumablaaw ti Domingo a nabambannog A mangur-uray iti yaay ti aldaw ti panaginana.

Ania ti ar-aramiden ti Langit iti tiempo ti sirnaat Idinto a maimatanganna met amin a mapaspasamak?

An-anninawanna kadi dagiti balbag a tattao Iti aplaya ti balbag a taaw nga agkakatawa iti pirak?

Idinto a dina masirarat dagiti naiparsiak a dara Ken nagkalkallatik a sangit ken panagsung-ab?

Riniwriw dagiti nagsatan ngem siksika laeng Ti mariribukan; natan-ok latta ti tunggal maysa.

Adda dangadang iti tagainepmo. Idinto A dagiti pangulo, pagaangawanda ti gubat.

Mamulagatam ti alintatao ti awanan-nagan A tao, sapsapulenna latta ti kamangna a burayok.

Suknalannaka ti sumipnget ket iti pispismo, Agorasion ti saltek, ibabaetna manen Ti daradara a sardam, ti nakarimrimat a rabii.

Agallangogan laeng ti taguob iti batibatmo.

( Maituloy iti panid 43 )

--ARIEL S. TABAG

6

katulongannak. Pinagustuak. Ngem adda kabuyogna a pannidir.

“Apay ngamin a mangtaliawka pay laeng iti sabali?” kinunak.

“Saannakon nga ungtan. Nagbabawyakon ti inaramidko,” kinuna ketdi ni Clifford.

Wen, senior, indayamudomko laengen.

Apaman a naipatulodna kaniak ti control number ti impaw-itna a kuarta, dagus a napanko innala iti pagpaw-itan idiay ili sa nangorderak iti sangabungkos a nalabaga a rosas— ta dayta ti magusgustuan ni Grace.

Idi makaawidak, kinitak ti email-ko no addan ti imbaga ni Clifford a suratna. Im-print-ko apaman a na-download-ko. Dakes, ken naalas, ngem diak napengdan ti bagik a nangbasa iti linaon ti surat. Natukay la unay ti riknak kadagiti imbagbagana. Agpakpakaasi ken agbabbabawi iti naaramidanna. Nakabatbatad pay laeng iti isipko no kasano ti reaksion idi ni Grace idi yawatko kenkuana ti sabong, tsokolate, ken ti surat a naisobre.

“Impatulodna daytoy wenno sika laeng ti nagnaknakem ta kayatmo a maurnos ti relasionmi?” kinunana.

Nasdaawak. Diak man la ninamnama a masaona dagita. Ania ti pampanunotenna ta kasta ti saludsodna?

Impabasak kenkuana dagiti mensahe ni Clifford iti messenger. Namati.

Inawatna dagiti rosas. Nagkappiada.

Daytan ti rugi ti kappia-subang-kappia-apa a relasionda. Rugi metten ti panagbalinko a rangtayda ken no ammok laeng idi a kastoy ti tungpalda, diak la koman nakibibiang.

Uray adayoak pay, binosinaakon ti bunggoy dagiti ubbing a nakaringringgor nga agaayam iti paway iti igid ti kalsada. Amangan ngamin no kellaat nga adda agtaray kadakuada ket madungparko. Napabutnganak iti daydi naminsan a pannakadungparko iti walo ti tawenna nga ubing a kellaat a bimmallasiw iti kalsada. Naimbag ta saan a napakaruan. Garumiad laeng iti tumeng ti linak-amna nupay naipuruak iti agarup maysa a metro manipud iti nakatulidak.

Inulitko ti nagbosina. Timmaliaw kaniak dagiti ubbing. Insardengda ti nangbato kadagiti naurnos a tsinelasda a naipabalagbag iti kalsada ket nagpaigidda. Inisemak ida. Maay-ayatanak a makakitkita kadagiti ubbing a kastoy pay laeng ti ay-ayamenda iti panawen nga uson ti ay-ayam iti selpon wenno tablet. Napadpadasak met ti kasdiay idi ubingak isu nga ammok ti ragsak ti makiay-ayam ken makikadkadua kadagiti gagayyem. Ni Grace ti kangrunaan a kadkaduak nga agay-ayam idi ubbingkami pay. Dayta ngata ti maysa pay a makaigapu a nagbalin a nadekketkami unay iti tunggal maysa.

Agsinsinnakitkami ken manmano nga agsupangil dagiti saomi.

Ngem itay laeng napan a lawas, nagsinnungbatkami. Nakaro a sinnungbat ta uray la a natungpak. Diak ngamin nagustuan ti insungbatna kaniak idi impadamagko kenkuana a nakitak manen— wen, manen, ta saanen a namnaminsan a naranaak— ti nobiona nga adda kakibkibinna a babai a nagturong iti “Pansitan sa Tabing-dagat” idiay Aparri idi napanko binisita ti kasinsinko a masakit. Dayta met ti kangrunaan a makaigapu a masadut ken marurodak a mangsungbat itay iti awagna.

“Padpadaksem laeng. Kayatmo siguro nga agsinakami ta kursonadam,” nakatartarus la ketdin a kinunana. Saan man laeng a nagbaribari.

Diak lattan napuotan a timmayab ti dakulapko ket nagdisso iti kanigid a pingpingna. Napigsa, ammok, ta nagsaniit pay ti dakulapko.

“Binulseknakan ti ayat!” kinunak. “Sapay koma ta agnanayonkanto a naragsak.” Kasla sumsumged ti intero a bagik idi. Nasakit unay ti nakemko a nangtallikud kenkuana ta isu la ngaruden ti igigir, pagatapannak pay iti dakes. Karitennak pay a kasla mapawayna ti mangrisut iti parikutna.

Diak la ammo no nataw-anen ta immawag manen.

Pinapaspasko bassit ti motorko idi addaakon iti Villa ta sementadon ti kalsada. Agarup tallo a minuto laengen ti kaadayo ti balay da Grace.

Ngem nangngegko a naguni ti selpon iti bolsak isu nga impaigidko ti motor.

Pebrero 26, 2018

Nangipalok iti lansa iti abay ti ladawan ni papangna.

Insab-itna ti nakakuadro a ladawan ni mamangna.

KAPESSAT

Bagis

ti

Nobela ni ARIEL S. TABAG

8

Pebrero 26, 2018

Winner, 2013 National Commission for Culture and the Arts Writers’ Prize Para iti Nobela nga Ilokano

Ti Napalabas: Simrek ni Amor iti seminario ta kuna ni mamangna a sagut ti Dios ida ken manongna nga Eros ket rumbeng a masubadan.

Gapu ta naikari ni Eros a sagut a para iti ili, isu ti agbalin a sagut a para iti simbaan. Nupay saanna met a kontraen dayta a pagayatan ni mamangna, ad-adda a mapampanunotna ti mapaspasamak iti pamiliada ngem ti panagbasana. Puonda ti politiko. Ti amana, nabayag a nagmaymayor iti ilida. Ni mamangna ti agdama a mayor ta naggraduaren wenno nakatallon a nagsasaruno a termino ti amana. Iti dayta a panagkasangayna, nakaawat ni Amor iti awag ni angkelna a Herman a pinatayda ni mamangna. Nagawid ket addada agkuna a bannuar ni mamangna ta naisakripisio. Kabayatan ti necrological service iti maudi a rabii, nalagip ni Amor ti naranaanna a lalaki iti uneg ti simbaan, ni angkelna a Salvador a kaing-ingasna unay. Maysa a bigat, napan iti simbaan. Idi makitana ti yan ti ubbog a pagin-inumanna idi no mawaw, napan sadiay ket naranaanna ti maysa a balasang a Florence ti naganna, segun ken ni Angkel Herman. Nagsarsaritaanda daytoy, agraman ti kabibiag ni angkelna a Salvador.

(Maika-7 a Paset)

N

AGABAY da antina nga Ophelia ken ti kabsatna iti sango ti munisipio, iti sirok ti flagpole a naimula iti terasa ti maikadua a kadsaaran ti nasao a pasdek. Pormal ti aruatenda: barong ken nangisit a seda a pantalon ken lalat a sapatos iti kabsatna idinto a nakakimona ni antina.

Nakatag-ay ti kanawan nga imada. Sangsanguen ida ti hues ti Umuna a Distrito ti Cagayan ket ti isawang daytoy, isu met ti pasurotan da antina ken ti kabsatna.

Pagat-abaga ti kabsatna ni antina nga ad-adda a kasla limnek gapu ta ad-adda manen a limmukmeg. Kas iti pisikal a sukog ti bagida, saan met nga agkabuyogan ti timekda— nabangag a kasla maul-ulod iti kabsatna, natinggaw nga agdardaras ken ni ikitna.

Kas napagnunumuan, iti daytoy umuna a Lunes kalpasan ti pannakaitabon ni mamangna, naikeddeng ti panagsapata ni antina a kas baro a mayor ti ilida; ken maigiddan metten ti panagsapata ti kabsatna a kas maikawalo a kameng ti Sangguniang Bayan ta ti numero uno a kameng ti Konseho ti Ili ti nangsukat ken ni antina kas bise-mayor.

Iti tallaong a pakairamanan ni Amor, adda iti sango dagiti mabigbigbig a personalidad iti ilida ken iti kabangibang nga ili.

Mairaman dita ti amana. Addada pay dagiti kameng ti media a pakairamanan ti patanor ti ilida a ni Dionisio Que Soliven, a kas kuna ti emcee, a beterano nga agiwarwarnak ken agdama a Luzon Editor ti Philippine Daily Bulletin a maysa a nailian a broadsheet.

Bayat ti panagsapata da antina ken ti kabsatna, nalaglagip met ni Amor da lilong ken ti amana. Kasla black and white nga eksena iti pelikula a nag-flash iti panunotna dagiti nadumaduma nga aktibidad dagitoy iti ilida. Naisaruno pay iti panunotna a kalpasan a nagpaso ti termino ti amana, simmublat ti bisemayor daytoy a ni Oliver Que. Idi nagkandidato manen ti amana idi 2007, a tawen ti iseserrekna iti seminario, saan a nagpabusoy ni Oliver Que ket isudan ti naglaban. Naabak ti amana. Iti sumaruno nga eleksion, ni mamangna ti induron ti amana, banag a dina koma kayat a mapasamak. Ngem timmulok met ni mamangna. Segun iti damag, ta adda idin idiay Negros a kas paset ti summer exposure-na, bassit ti nangabakan ni mamangna ken medio nabara ti eleksion. Naimbag kano laengen ta presidente ti ABC ti ka-tandem ni mamangna ket agarup amin a kapitan, sinuportaran dagitoy ti grupo ni mamangna.

Pagimbaganna ta iti panagreeleksion ni mamangna iti kallabes

nga eleksion, awan ti simmango. Pagilasinan a napaneknekanna iti tallo a tawen nga adu ti naaramidan ken maaramidanna iti ilida ken patienda ti lideratona.

Ngem kasdiay metten ti napasamak ni mamangna. Pinatayda metten.

Itay agsapa, awan ti panggep ni Amor a dumar-ay iti daytoy a panagsapata da antina ken ti kabsatna. Ngem tinogtog ti amana ti ridaw ti kuartona ket pinalagipan daytoy. Insingasing pay ketdi ti amana nga isuotna ti abitona. Ngem imbagana a saan a maiparbeng. Nagsapatos ngarud iti goma, nagpantalon iti Levis’ 501, ken nagtisert iti puraw a namarkaan iti “I Am God’s Instrument of Peace.”

Nagpuesto ni Amor iti likudan. Nawaya ketdi a makitana ti gumigis nga isem ni antina nga Ophelia bayat ti panagsapata daytoy. Inalusiis. Ad-addan idi agbitla daytoy. Nupay dinakamat ti antina ti panangitultuloy ti administrasion daytoy kadagiti programa ni mamangna, kunana nga addanto tiempo a maamiris no umisu dagitoy para iti pudpudno a kasapulan dagiti umili ken ti ili.

Timmakder ni Amor ket idi timmaliaw ti kaab-abayna, inseniasna ti tianna, sa inungapna ti ngiwatna nupay awan ti simngaw a balikas: “Makatakkiak!”

Nagturong iti balayda ngem saan a simrek. Tinaraigidna ketdi ti akinlaud a paderda. Agingga a kimmamang iti nagbabaetan dagiti balbalay. Adda dagiti nabuak a dingo kada aso ken tattao.

Immisem ket inkagumaanna a binalikas ti “Naimbag a bigatyo, apo. Lumabasak pay.” Dagus met nga inanawa dagiti tao dagiti tarakenda idi malasinda ni Amor.

Limmas-ud iti national highway sa nagpalaud. Kunam la no adda mangkamkamat kenkuana ket pinartakanna pay ti nagna.

Linabsanna ti Santa Teresita Central School a nagbasaanna iti elementaria. Nakadanon iti nagbedngan ti national highway ken ti barangay road nga agturong kadagiti barangay a Masi, Luga ken Aridawen. Kunam la no nakaberkakak a beklat ti panagkitana iti dayta a kalsada ta kellaat a nalagipna a kasilpo daytoy a kalsada ti nanglikidaranda ken ni mamangna. Apagapaman a nagsaniit ti pispisna.

Naglikko iti kanawan, iti kalsada nga agturong iti fish port ti ili.

Idi makapagna iti mapan a tallopulo a metro, nadlawna nga adda pag-videoke-an iti kanawan nga abaga ti kalsada. Simrek dita.

Nakaddidillaw a kadaldalus ti pasdek. Adda maysa a balasitang iti counter. Immasideg ket nagorder iti kape. Nagmalanga laeng ti tindera, mabalin a gapu ta nasapa pay wenno mabalin a nabigbig daytoy ti kinaasinona.

Inulitna nga imbaga ti orderna. Simmungbat met laeng ti tindera. Imbaga daytoy a yurayna biit sa indiaya daytoy ti panagtugawna.

Saan a nagbayag sa inyasideg ti tindera ti natempla a kape— a maibasar iti angotna, impapan ni Amor a 3-in-1.

Namnaminsan pay nga immigup ni Amor idi adda agtugaw iti sangona. Lalaki a mapan a sumurok-kumurang a kuarentana.

Nabaneg. Napugot. Ken nakadiaket iti lalat.

“Siak ni Antonio P. Antonio,” kinuna ti lalaki.

Nadlawna nga awan ti aniamanna iti daytoy ti kina-weird ti naganna.

“Daydiay P ket Palor. Inangko ti Balling Palor a nayasawa iti Antonio. Bale kapiduak ni papangmo. Angkel Tony, kunam lattan.”

Naannad ngem tuloytuloy ti panagsao ti lalaki a kas man naorasan a makisarita kenkuana.

Malagipnan. Asino met ti di makalagip iti nagan a madoble?

Ken no di mariro, idi ubing, bimmisbisita payen daytoy iti balayda.

Wenno nagkitkitadan idiay munisipio. Wenno idiay simbaan?

( Maituloy iti panid 28 ) Pebrero 26, 2018

9

Mariknan ni Renzo ti panagkapsutna. Mawaw pay.

Dina met mabalin ti uminum iti danum-baybay.

Yuri Nobela ni VIRGINIA A. DULDULAO

Ti Napalabas: Napan ni Renzo idiay Japan gapu iti maysa a writing grant nupay kayat a pengdan dagiti dadakkel ken kakabsatna ta kayatda nga agbasa pay nga umuna. Rabiin idi sumangpet iti Japan ket nagpaitulod iti taksi iti Mendoku Temple. Pinasangbay ni Taka iti templo. Imbaga ni Ikiro-sensei a masapul nga inaldaw nga agmeditasion ken agbisikleta tapno mawatwat ket agsursuro nga aglangoy ken agsao iti Nihongo. Napan iti Office of War Affairs ket nagpirma iti kontrata. Napanda ken Taka iti nagpaingan dagiti ag-Yuri ket nakasaoda ni Tomoko a kabsat ni Yuri. Nagpa-Filipinasda ken Ikiro ket naammuanna ken ni angkelna a Bart a lolana ti nangsurat iti nobela a nakadakamatan ni Yuri. Napan idiay Las Islas. Nagtarus iti hotel ngem immakar iti balay ni Alphense Pelep a maysa a rantana iti isla. Ininterbiuna iti lakay sa napanda iti isla a nakaisadsadan ni Yuri, kaduada ni Neetha nga apoko ti lakay.

Naragsakan ni Renzo idi makitana dagiti naisurat iti Kanji characters iti diding ti kueba.

(Maika-27 a Paset)

I

NSAGANA ni Renzo ti bagina iti idadarup manen ti dalluyon. Nalagipna ti insuro ni Hideki a liklikanna ti agnerbios ta daytoy ti mangarinebneb kenkuana. Inirutanna ti pannakaikebkeb ti backpackna kenkuana. Dina kayat a maibbatanna daytoy.

Naimbag met ta adda lifevest-na ket nakatapaw.

10

Pebrero 26, 2018

Ginandatna ti aglangoy nga agturong iti pagarupenna a yan ti takdang. Ngem talaga a napipigsa dagiti dadakkel a dalluyon.

Iti panagriknana, saan nga umad-adayo iti yanna. Kasla bassit a ruting a tumtumpaw ken main-iniin iti sangapalanggana a danum isu nga inkeddengna ti agtapaw lattan tapno saan a maibus ti pigsana. Bareng nayanud wenno ikusuay ti dalluyon nga iturong iti takdang.

Pinadasna ti nagpukkaw bareng mangngeg da Neetha ken Sen. Pelep. Ngem saannana a nauray ti panagpakitada kenkuana.

Nakitana itay ti pannakaipuruakda met ket nalabit, ay-ayamen metten ti taaw ida.

Mariknanan ti panagkapsutna. Nabannogen. Mawaw pay. Dina met mabalin ti uminum iti danum-baybay. No kuan, addada pay umasideg kenkuana a kasla puraw a kurita. Naimbag ta umadayo met laeng dagitoy. Ngem immaduda nga immadu ket dinan ammo ti aramidenna. Malagipna, addan kastoy a napasamak kenkuana.

Iti daydi maysa a panagmeditasionna! Kayatna kadi a sawen a dagita a kasla kurita, kararua dagiti natay nga umay mangsabat kenkuana?

Nariknana lattan ti alisto a pannakauyos ti pigsana.

T

IMMAPUAK ni Neetha. Sinawarna ti uneg ti danum. Dina makita ni Renzo.

Limmung-aw. Inseniasna iti apona a lakay a dina masarakan ni Renzo. Timmapuak metten ti lakay. Duadan a nagsawar. Saanda latta a nasarakan ti baro.

Insenias ti lakay iti apokona ti isasalpada iti motorboat.

Nagpaamiananda, iti daydi nangalawan ni Yuri kenkuana.

Bareng inyanud ti koriente ti baybay sadiay.

Idi makaadayoda iti dandani maysa a kilometro, insardeng ti lakay ti motorboat. Nagsawarda manen. Ngem awan latta ni Renzo isu a nagpaamiananda pay.

Idi kuan, adda intudo ti lakay iti adayo a masanguanda.

“Makitam daydiay?” kinunana ken ni Neetha.

“Ania daydiay, grandpa?”

“Adda kasla tao ngem awan met bagina. Kasla adda guyguyodenna nga itakdang a nadagsen a banag. Sadiay ti nangitakdangan ni Yuri kaniak idi,” kinuna ti lakay ket pinapardasna pay ti motorboat.

“Awan met makitak, grandpa,” kinuna met ni Neetha.

Ngem ken ni Sen. Pelep, saan a loklokuen dagiti matana.

“Alleluwei, tulongannak. Isalakanmo ni Renzo,” intanamitimna a sipapasnek.

Asidegdan iti takdang idi arig ilagto ni Neetha ti ragsakna.

“Grandpa, hustoka! Isu la ketdi ‘diay nakapakleb iti takdang,” kinunana.

Pinabanurboren ti lakay ti motorboat. Impasarubsobna lattan ti nguso ti motorboat iti napino ti daratna nga aplaya. Iti asideg ti tao a nakapakleb.

Naginnuna dagiti agapo a timmapuak iti motorboat. Kasta unay tarayda nga immasideg ken ni Renzo.

“Agyamankami kadakayo amin a didiosenmi,” intanamitim ti lakay. Riniknana ti pulso ni Renzo. Agpitpitik.

Sinaklot ni Neetha ti ulo ti baro sa impasikigna. “Bassit laeng ti nainumna a danum, grandpa,” kinunana. Inarikapna ti barukong ti baro. “Naka-life vest! ‘Imbag man! No awan daytoy, dakes koman ti napasamak kenkuana… Isu met laeng nga awan a masarakanta iti uneg ti danum. Nagtapaw ngem saan a makalangoy gapu iti backpack ken sapatosna.”

“Ikkatem pay laeng dayta backpack-na,” immandar ti lakay.

Pinagpaklebda ni Renzo ket pinadasda a paruaren ti nainumna a danum. Saan a nagbayag, kasla naltotan ni Renzo. Rimmuar ti danum-baybay a nainumna. Nagmulagat. Immanges ti dakkel. Sa nagkidem manen.

Dinardaras ni Sen. Pelep ti nagturong iti motorboat. Inruarna ti dakkel a payong nga ar-aramatenda no mapanda agpipiknik.

Impatakderna iti nagiddaan ni Renzo.

Nagmulagat manen ni Renzo. Inggay-atna ti agtugaw.

Tinulongan dagiti agapo.

NETIZONE Arsenio Etrata Agyamanak, Gagayyem +63 955 968 3538, +63 956 881 0098, +63 919 593 7364, +63 997 386 4179, ta adda gayam kakaduak a mangayat iti daytoy nobela ni Madam VAD a “Yuri.” Apo +639150833725, nakunam a “sapay koma ta adda kaduayo a mangayat iti daytoy.” Adtoyakon kabsat.

+639058229239 Uray siak, matektekanak iti dayta “Yuri.” Adda ngata met 10 a paset a nabasak ket insardengkon. Kaykayatko daytay immuna a nobela ni Apo Duldulao a sinaruno daytoy.

+639168229669 No adda orasyo, buyaenyo iti YouTube ti “Tan-ok Festival.”

+639277510212 Naimbag nga orastayo amin nga agbasbasa iti Bannawag.

Mayat met gayam ti agbasa iti kastoy (ti Bannawag), nangruna iti “Kapessat ti Bagis” ken dagiti maipanggep iti agrikultura ta mannalon da tatang ken nanangko. Napintas nga ibinglay kadakuada ti maipapan kadagitoy. Ita laeng nga agbasaak iti kastoy. Imparparnak ta awan ti maaramidak nga agbambantay iti store. Adu ngamin ti agwarawara a kakastoy a kopia ditoy store ket naukagko, ne, mayat gayam! Siak ni Remuel Velasco Agiao, agtawen iti 16, agnaed iti Alilem.

“Thank you, Neetha… sir…” kinuna ti baro idi malasinna dagiti mangtamtaming kenkuana. Dandani di sumngaw a timekna.

Bimmangon.

“Dandanikan, barok. Ngem talaga a saanmo pay nga oras.

Dimo pay narugian ‘ta librom. Kaasi pay koma ni Papa Yuri ta di maidanon dagiti kayatna nga ibaga iti pamiliana.”

“Wen, ngarud, sir,” kinuna ni Renzo. Inistoriana ti napasamak kenkuana ken dagiti kasla puraw a kurita nga umasideg kenkuana.

“Sakbay a napukawko ti puotko, adda napigsa a nangiguyod kaniak iti takdang. Ti ammok ket dakayo.”

Nagkinnita dagiti agapo.

“Agyamantayo ken ni Papa Yuri,” nakuna laengen ni Sen. Pelep. Nagtamed nga agtantanamitim. Timmulad dagiti dua nga agtutubo.

Innala ni Renzo ti backpack-na. Nangiruar iti mineral water ken bassit a botelia a naglaon ti nangingisit a kapsula. Nagtomar.

Nasdaaw ni Neetha idi makitana a namaga ti uneg ti backpack.

“Uray sangatedted a danum, awan simrek?” kinunana.

“Wen. Kiniddawko iti opisina a nangesponsor iti daytoy a proyekto, agraman daytoy lifevest a saan a pulos madlaw a nakakapet. Dagitoy kapsula, impabalon ti doktor a kalaingan iti traditional medicine idiay Japan. Takuatna manipud iti adu a mula ken uong. Mangted iti pigsa ken kired iti uray saan a mangmangan.

Kasapulantay’ unay daytoy ita.” Inyawatanna iti saggaysa dagiti agapo.

Alisto ti panagepekto ti agas. Duapulo a minuto laeng, sisasaganadan nga agsubli idiay Kronhkei.

I

NDASARAN ida ti barito a kadua ti lakay iti niog ken pinia.

Daytoy lattan ti kinnanda. Binungonna lattan ti linutona nga ikan ken yam a yawidda idiay ili. Agsublin ni Renzo iti Aurora Hotel a nagdagusanna. Nagpakadan iti dati a senador nga

( Maituloy iti panid 20 )

+63915 088 6818

facebook.com/bannawag.magazine

+639357702070 Nagballigi ni Apo Bumanglag iti nobelana nga “Oplan: Maharlika.”

Ngem anamongak ti paliiw dagiti dadduma nga agbasbasa a saan a nagtunged ti nobelana ta adda dagiti pasamak iti nobela a saan a nasungbatan.

+639165383857 Napintas ti “Miks & Tiks” ta iladawanda dagiti inaldaw a mapaspasamak iti panagbiag aglalo kadatayo nga Ilokano. Ti koma kiddawko, apo, ket adda koma met pasamak nga agbalin da Miks, Sol ken El Balo a pagulidanan dagiti umili a saan ket a puro kapalpakan dagiti mapaspasamak kadakuada.

Para kadagiti amin a ‘netifriends’ a mangipatpatulod iti kablaawda, isapsapayo koma iti di naladladaw ngem dua a lawas sakbay ti pasken a gapu ti pagkablaawanyo tapono saan a ‘nabangles’ inton maipablaak ditoy seksiontayo. Dios ti agngina.— AST Iti sabali a bangir, para kadagiti agsalsaludsod iti digital a kopia ti Bannawag (wenno ‘tay bersion a maala iti Internet ken mabasa metten kadagiti selpon), usaren ti iPhone wenno android phone ket i-download ti app ti Buqo, y-install sa kalpasanna, mapan iti http://www.buqo.ph/Shop/Magazine.

Para met kadagiti kayatna ti ag-subscribe, ag-e-mail iti subscription.mb@gmail.com; Attention: Ms. Yvet Estomaguio.

Pebrero 26, 2018

11

Napimpintas/ Salip iti Sarita ti Bannawag 1967 Immuna a naipablaak iti Bannawag iti Disiembre 18, 1967 a bilang.

Nangrugi nga agpasikal ni Betty iti sardam. Tengnga ti rabiin ngem di met la agpasngayen. Impan ni Arsing iti ospital ket sadiay, nabuyana dagiti pasamak a nanggubuay iti danag ken aligagawna.

“D

IOSKOOO! Hmmnnnph!”

Nagkidem ni Arsing. Isu la koman ti agsagaba. Napaut unayen ti panagpasikal ti asawana. Nagkabbeng dagiti ramay ni Betty iti baras ti katre.

Agkalkalimduosan. Nakakidem a kagkagatenna ti akimbaba a bibigna.

“Ala, misis, yiddekmo!”

“Hmmnnnph!”

“Tulongam, Apo, ‘toy anakko...”

Nangrugi nga agpasikal ni Betty itay sardam. Dandanin maikasangapulo ket dua. Nagpaawagen ni Mrs. Aquino a komadrona iti ambulansia tapno maipan ni Betty iti ospital.

Immulog ni Arsing. Padaananna ti ambulansia. Nagtugaw iti kababaan a tukad ti agdan. Pinagakubna dagiti dakulapna ket nagdumog. Napatakder: dakes kano a serraan ti ruangan wenno agtugaw iti agdan no adda agpasngay.

“Arsiiinnng!” imkis ni Betty.

Simmaruno ti aweng ti ambulansia a kas man nangriing iti nailibay a daga.

Adda sangkabassit a gin-awa a narikna ni Arsing.

Inluganna ni Betty iti ambulansia. Simmurot ni Mrs. Aquino ken ni Nana Oyang nga ina ni Betty.

Nagbuelta ti ambulansia. Adda agririaw a nabartek iti nagkurosan, iti sirok ti naraniag a bombilia iti poste. Nagkayang a nangiwasawas iti atiddog ti tengngedna a botelia ket impukkawna: “Daytoy ti pangrugian ken pagpatinggaan! Ha! Ha! Haaa!”

Sipepegges ti ambulansia a nanglabas iti nabartek. Sinallukoban ti napuskol nga atipukpok ket inapputna ti ngiwat ken agongna.

12

Pebrero 26, 2018

Kasla layap dagiti bombilia kadagiti poste idi lumas-ud ti ambulansia iti aspaltado a kalsada. Iti abagatan, iti ruar ti Dragon Night Club, rimmuar dagiti agkibkibin a Filipina ken Amerikano.

Nalailoda; agkatkatawada.

Nakalabas ti ambulansia iti ili. Simmirok kadagiti anniniwan dagiti kayo. Timpuar iti kurba ken iti rangtay ti napegges nga ayus ti sanga ti Karayan Magat. Simmang-at. Nagpakanawan; addaytan ti ospital iti turod.

Nagatibuor ti Lysol manipud iti dua a kadsaaran a pasdek a napintaan iti puraw ken napalawlawan iti adu a bombilia. Iti ruangan, nakamusiig dagiti dua nga estatua ti leon a napintaan met iti puraw. Iti likudanda, aglalaok dagiti sabong a nagukrad iti kasipngetan. Iti adayo bassit a sikigan, kasla atiddog a tulang ti puraw a palo ti wagayway. Sangapulo ket dua a katukad ti agdan a sementado nga umuli agingga iti ridaw ti ospital.

Manipud iti ridaw, inunorda ti panglawaen ken atiddog a pasilio.

Iti nagkurosan dagiti pasilio, maysa a nars ti nangsabat kadakuada ket nagpaamiananda agingga iti Delivery Room— adda lalaki a pagna a pagna iti siled a kaarruba ti siled ni Betty.

Naguray ni Arsing iti yan dagiti nakaul-ulimek a tattao. Adda dua a babbalasang iti akindaya a suli, iti abay ti lallaki. Maraem ti langa ti lalaki a nakaamerikana iti asideg ni Arsing. Iti diding, natibong ti tanaktak ti dakkel ken kadaanan a relo.

Inasitgan ti lalaki a mangbambantay iti telepono ti bassit a lalaki a lumakayen ken pasgar ti buokna ken nakabado iti berde nga awanan kuelio a nakatakder iti suli. “Ambulansia idiay Del Pilar,” kinunana. “Balay 223.”

Nagtaray ti bassit a lalaki iti ridaw. Madamdama pay, immaweng manen ti ambulansia. Nakasipsipnget iti labes ti lawag dagiti bombilia.

Nangin-inut a nagpukaw ti aweng ti sirena. Iti baet dagiti arasaas dagiti kakaduana iti pagurayan, mangngeg latta ni Arsing dagiti asug ken ikkis manipud kadagiti nakarikep a siled.

“Makimatkayo koma amin nga agaagab!” inlaaw ti maysa a lalaki a nagugaog iti maysa kadagiti siled iti akin-abagatan a pasilio.

Naginnarasaas dagiti lallaki iti abay ni Arsing.

“Daytay nabiit pay nga insangpetda daydiay.”

“Apay, naan-ano?”

“Tinakawda kano ti nuangna a kakaisuna a pagtaltalonna ket pinadasna nga isalakan.”

“Tagaano?”

“Ibung.”

“Ket?” “Pinaltoganda.”

Hospital Naglukat ti ridaw ti siled ni Betty ket rimmuar ni Nana Oyang.

Sinabat ni Arsing. “Kasano, inang?”

“Masapulto ti dara.” Madanagan ti baket. “Awan kanon ti urnong ditoy. Naibus.”

“Pangalaan ngarud?”

“Mister Castisimo, umaykayo man,” kinuna ti nars ket inturongna ni Arsing iti ridaw a nakailansaan ti “Dr. Eustaquio Pangilinan.”

Nagsao ti nurse ken doktor iti Ingles. Kalpasanna, kinasao ti doktor ni Arsing. “Apo Castisimo, idiay laeng Provincial Jail ti mabalin a pangalaantayo iti dara. Klase AB ti dara ti asawayo.

Pisos ti maysa a cc. Masapultayo ti tallo gasut a cc.”

“Adda la ketdi, doktor. Kasano ket rabii met?”

“Dakamin ti makaammo, Mr. Castisimo.”

Nagsubli ti nurse ken ni Baket Oyang iti siled ni Betty. Nagbati ni Arsing ti ruar.

Immaweng ti dimteng nga ambulansia.

Adda karibuso iti ruar; inserrek ti dua a lallaki ti stretcher a naarpawan iti puraw nga ules iti maysa a siled iti agpaabagatan a pasilio. Simmaruno ti maysa a baket, tallo a babbalasang; nagbati ti agkabannuag.

“Asino daydiay, manong?” sinaludsod ti maysa.

“Ni papangmi.”

“Apay, naan-ano, manong?”

“Lakayen. Adu ti sakitna. Adda angkit, ulser, sakit ti bara, puso ken apro. Kanayon a mayeg ditoy, ngem ita ti kapeggadan a panagpakarona!”

Tik-tak-tik-tak-tik-tak!

Simngaw ti agpaparaw a dung-aw manipud iti maysa a siled.

Limmabas ti maysa a nurse. Sinabat ti nakaamerikana.

“Ania daydiay, nurse?” Simardeng ti nurse. “Natay, sir, ni Miss Lucila Narciso.”

Napatakder dagiti dua a babbalasang iti suli. Pinennekda no ni Balasang Narciso nga agpayso ti natay. Nagtung-ed ti nurse.

Nagtarayda iti siled. Sinabat ida ti guardia ngem inwalinda. “’Sino a Miss Narciso?” adda nagsaludsod iti nakaamerikana.

“Daytay pinilit ti lima nga agtutubo!”

Nagkiet ni Arsing. Kellaat a nakarikna iti pungtot.

“Kinabkabilda pay.”

“Natiliwen dagiti sairo?”

“Saan pay.”

Adda nagsardeng a dyip iti ruar. Sinaruno dagiti PC ti dua pay a kaduada a nangawit iti maysa a konstable a daradara.

“Apay, teniente?” sinaludsod ti nakaamerikana.

“Ne, dakayo met gayam, sekretario. Ambush!

Sarita ni SAMUEL F. CORPUZ

Tinambangdakami dagiti Huk idiay Sitio Nagpunduan!”

Kas impadamag ti teniente, natay ti dua a konstable ket ni Kabo Ricardo Pascual ti nasugatan. Kellaat ti idadarup ken panagtaray dagiti Huk manipud iti tapaw ti bassit a turod iti abay ti kalsada. Saan a nakabales dagiti PC. “Ket dakayo, sekretario, apay nga addakayo ditoy?”

“Kinuyogko da gobernador. Addada dita ngato.”

“Ne, apayen?”

“Naggapukami idiay Lubbonan idi rabii. Taripnong ti partido.

Ket ammomon, a. Adu a basi, kilawen a kalding, baka ken aso.

Nasayaat met ni Gob itay bigat. Ngem itay malemen...” inkaud ti sekretario dagiti ramayna nga agpababa iti tianna.

Nagpaggaak ti teniente.

Nagpakada dagiti pannakabagi ti linteg kalpasan ti panangkitada, agraman ti sekretario, iti gobernador nga adda iti maikadua a kadsaaran.

Tik-tak-tik-tak-tik-tak!

Simmirip ni Arsing iti siled ni Betty. Nagkidem iti nakitana.

Agas-asug ni Betty ket nakabitin dagiti dua a sakana. Idi agbuelta, matmatmatan ti lalaki a di makatalna.

“Nagbayagdan!”

“Wen, ngarud!”

Nagsinada. Ammo ni Arsing a dagiti adda iti uneg ti kayat a sawen ti lalaki, ngem kenkuana, dagiti aggapu iti pagbaludan.

Nagsubli iti tugawna.

Rimmuar ni Dr. Pangilinan. Nagturong iti agdan. Nasabatna ni Dr. Godofredo Gangan. Umis-isem ti nalukmeg a babai iti likudanna.

“Nasayaaten ti kasasaad ti naopera, doktor,” kinuna ni Dr. Gangan.

“Agyamanak unay, doktor, iti panangisalakanyo iti asawak,” kinuna ti babai.

Kellaat a linintegna ti panagtugawna. Sumungad manen ti umumkis nga ambulansia.

“Adda manen,” adda nagkuna iti sikigan ni Arsing.

Agap-apura dagiti nangiserrek iti adda iti puraw a kama a pagawitan iti agbugsot. Sinabat ni Dr. Gangan. Linukibna ti ules.

Inwagisna ti abagatan. Simmurot ti dua a naikuyog iti naisangpet.

Nagbati ti maikatlo. “’Sino daydiay, balasangko?” “’Tay kaarrubami, tata.”

“Apay?”

“Naalisan.”

( Maituloy iti panid 18 ) Pebrero 26, 2018

13

BIAG NI ILOKANO

Dialekto Wenno Lengguahe?

Ni JIM P. DOMINGO

A

DDA dagiti agsalsaludsod no ania ti pakaibilangan ti pagsasao nga Ilokano wenno ti Iluko (Iloko): dialekto wenno lengguahe?

Adda ngamin dagiti mangibagbaga, uray pay dagiti dadduma a nasional a pagiwarnak, a mairaman ti pagsasao dagiti Ilokano a maysa kadagiti dialekto a maar-aramat iti pagilian. Adu met dagiti mangipappapilit a maysa daytoy a lengguahe.

Iti kadaanan a konsepto, kangrunaan a maisurat ken maaramat iti oral a komunikasion ti kaipapanan ti lengguahe.

Iti oral a komunikasion laeng ti kangrunaan a pakaaramatan ti dialekto. Awan pay ti masnop a pagalagadan iti pannakaaramatna.

Iti sabali a pannao, adda masursurot nga ortograpia no dakamaten ti balikas a lengguahe.

Kadagiti pormal a depinision, malaksid iti pannakaaramatna iti oral a komunikasion, makunkuna a maisurat wenno maimaldit ken maaramat kadagiti nagduduma a sanga ti literatura ti lengguahe.

Iti Tanap ti Cagayan, napukawen ti pagsasao nga Irraya gapu iti nasaknap a pannakaaramat ti pagsasao nga Ilokano idi simmangpeten dagiti Ilokano iti Tanap.

Sigud a teritorio ti pagsasao nga Irraya ti Siudad ti Tuguegarao agingga iti Isabela.

Agpeggad metten dagiti pagsasao a Yogad ken Gaddang gapu iti kabassit dagiti mangar-aramat kadagitoy. Sumagmamano laeng ti makuna a literatura kadagitoy a pagsasao ti naimalmaldit.

Maysa pay nga aglatlatak a depinision ti lengguahe ti panangsakupna iti adu a dialekto. Iti sabali a pannao, kangrunaan a buklen ti lengguahe dagiti nagduduma a dialekto.

Nagduduma ti pannakayebkas dagiti nagduduma a dialekto ngem agkakaawatanda uray no aramaten ti tunggal maysa ti bukodna a dialekto no agsasangoda.

Ngem uray no kasta, mabalin met dagiti agar-aramat iti

14

Pebrero 26, 2018

nagduduma a dialekto ti agkakaawatan babaen ti komunikasion iti lingua franca.

Lingua franca ti awag ti kangrunaan ken kalatakan a pagsasao a maar-aramat iti maysa a teritorio iti laksid ti kaadu dagiti nagduduma a pagsasao.

Aklonen dagiti adu nga eksperto iti lengguahe a dida maipalawag a naan-anay no sadino ti pangrugian ken pagpatinggaan ti depinision ti lengguahe. Kasta met laeng a saanda a masierto dagiti masakupan ti dialekto.

Komplikado ngamin dagiti realidad ti komunikasion agraman dagiti balikas a mangiladawan wenno mangilawlawag iti daytoy a tay-ak.

Maysa pay kadagiti madakdakamat a pangiladawan iti dialekto ti nalaka laeng a pannakaawat iti daytoy uray no awan ti pormal a panagsanay. Maigapu daytoy iti kaawan dagiti pagalagadan iti pannakaaramat ti dialekto.

Gapu kadagiti komplikasion ti panangilasin iti lengguahe iti dialekto, inanaig dagiti mangam-amiris kadagiti konsepto a maysa a metal a sensilio ti lengguahe nga addaan iti dua a rupa.

Adda pay nagkuna a maysa nga aso ti lengguahe nga addaan iti puraw ken nangisit nga annak nga isu dagiti dialekto.

Agparparang ngarud nga awan sarday dagiti pinnapilit no ania ti nagdumaan ti lengguahe ken dialekto. Mainanaig daytoy a pinnapilit no ania ti immun-una: no manok wenno itlog.

Iti agdama a kasasaad ti pagsasao nga Ilokano (nalatlatak ti awagna nga Iluko kadagiti agnaed iti Tanap), addaan daytoy iti bukod a ponolohia, gramatika ken ortograpia. Maar-aramat pay daytoy a pagsasao iti nadur-as a pannakaitandudo ti oral ken naimaldit a literatura, kabukbukodan a kannawidan ken dadduma pay a pagrukodan ti maysa a lengguahe tapno maikari daytoy a maawagan iti lengguahe.—O

Kastoy, Kapid, Ditoy Hawaii Ni RIC AGNES

Narigat ti Basta Umar-arakup iti Babai

A

GDUDUMA met ti padas dagiti kakailian maipanggep iti kaso a seksual. Babaen ti panagkuna ti maysa nga agipatpatarus/ interpreter iti husgado, adu dagiti kakailian nga addaan iti kakastoy a kaso nga agur-uray iti pannakausig iti korte.

Adtoy ti dua a kaso a nalpasen a narisut ken nakedngan iti korte.

Maysa a kailian ti naideportar gapu iti pammabasol iti sexual assult itay kanikatlo a tawen.

Maysa a kahero ni Kailian iti maysa a convenient store (daddakkel ngem sarisari) iti pingir ti Waikiki. Iti maysa a malem, agsupsupli ni Kailian idi nasiputanna ti maysa a babai a rimmuar iti tiendaan nga adda iggemna a tagilako ngem dina binayadan.

Pinukkawan ni Kailian ti babai ngem imbes nga agsubli daytoy,

Ni Dip. Joseph Souki, nagretiro a kas House Speaker itay napalabas a tawen iti tawenna a 85. Ngem itay Pebrero 1, 2018, adda nayuli a darum a sexual harassment kontra kenkuana gapu iti maipagarup a panangkablaaw ken panangarakupna ken ni dati nga State Department of Human Services Director Rachael Wong tallon a tawen ti napalabas.

pinardasanna ketdi ti immadayo. Iti dayta a gundaway, kinamat ni Kailian ket ginammatanna ti takiag daytoy idi magam-udanna.

Ngem naggulagol ti babai isu a nakaruk-at. Idi natengngel manen ni Kailian, rinakepna ti babai tapno kapkapnekanna a saanen a makaruk-at.

Nagpukpukkaw ti babai. Dayta a buya ti naimatangan ti polis.

Iti Waikiki, adu dagiti polis nga agronronda iti amin a kanito.

Naipan da Kailian ken ti babai iti presinto ti polisia.

Iti presinto, napabasol ni Kailian iti sexual assault. Idi mausig ti kaso iti korte, saan a naimdengan ti rason ni Kailian nga awan interesna iti kinababai daytoy, a kinamat ken rinakepna ti babai gapu ta nagtakaw daytoy ken kayatna ti aglibas. Ngem iti imatang ti linteg, maikaniw-as iti sibilisado a gimong ti panangrakep iti maysa a babai, uray pay iti asawa, no saan a kayat ti babai.

Nakedngan ni Kailian a maibalud iti dua a tawen ken maideportar kalpasanna.

Banking ti hustisia ditoy, kinunkuna dagiti maseknan iti kaso ni Kailian. Ngem talaga a naranggas ti pangngeddeng ti korte kadagiti kaso nga adda pannakainaigna iti seksual.

Naisalsalumina met ti kaso ni Mr. Suave (Severo ti naganna ngem binirngasan dagiti babbai iti klub iti Mr. Suave gapu ta tipona dagiti puraw a babbai).

Adda balay ni Mr. Suave nga inin-inutanna a kinarpentero.

Ngem idi mabalo ni Mr. Suave, nangyawid a dagus iti maysa a white lady a nabiit pay a naam-ammona iti klab.

Saan a kinanunongan dagiti bukodna nga annak nga agpada a babbai ken addaanen iti panggedan ti panangisangpet ni Mr. Suave iti babai ken ti anak daytoy a balasitang. Idi impeksa dagiti annakna ti luksaw ken dida yaanamong, kinuna ni Mr. Suave a pumanawda no dida kayat nga adda kabbalayda a sabali.

“This my house! If you no like, you no stay,” in-Kapakai-na, ti makunkuna a Pidgin English. Ti makadakes, kasla inrantana ti nag-Kapakai tapno maawatan ni white lady.

Idi pimmanaw dagiti annakna, imbuntonen ni Mr. Suave ti dungngona iti siumanna a balasitang. Inggatanganna daytoy iti laptop, iti tablet, selpon a baro a modelo, kdp. Gapu iti dungngona, subsubadan ti balasitang a puraw dagiti regalo ni Mr. Suave iti arakup (hug). Umarakup met ni Mr. Suave sa bumisong iti pingping.

Ti makadakes, mayat ti rikna ni Mr. Suave tunggal umarakup ti balasitang. Magustuanna unay nangruna no maidennes ti apagdugol a barukong daytoy. Nagangayanna, adda dagiti rabii nga ar-arapaapenna ti balasitang.

Iti naminsan, gimmatang ni Mr. Suave iti kuentas a napintas.

Insagutna iti balasitang, banag a sinubadan ti ubing iti arakup ken bisong. Naisem a nanglangitlangit ni Mr. Suave iti dayta a rabii.

Ngem kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, addan darum kontra ken ni Mr. Suave a Sexual Enticement (pananggargari wenno panangal-allukoy iti maysa a menor de edad) ket nangyetnag ti korte iti temporary restraining order (TRO).

Nagsuplong gayam ti ina ti balasitang iti polisia.

“Saanka a makaasideg iti daytoy a balay,” kinuna ti Sheriff ken ni Mr. Suave idi ipalawag daytoy ti TRO. “This my house! You, guys, no can stop me stay,” in-Kapakai ni Mr. Suave.

Gapu ta makipinnapilit iti Sheriff, naipan ni Severo iti presinto.

Dayta ti nangrugian ti agsasaruno a kaso kontra ken ni Mr. Suave. Kamaudiananna, kapilitan a nangilako iti balayna tapno adda pagbayadna iti abogado ken iti daniosna iti anak ti inkabbalayna a White lady.

Iti kaudian a damag, agkaskasera ni Mr. Suave ken agbibiagen nga agmaymaysa. Ni white lady? Nakagatang iti kondominium kalpasan a naalana ti danios!—O

Pebrero 26, 2018

15

‘Toy Bimmalitok a Dawa Ni VIRGINIA A. DULDULAO, Ph.D.

“Iti tunggal tinukel ti bagas wenno innapuy a maurnongko, adda biag a masalbarko.”

I

TI maysa a consultation-workshop nga inangayti opisinami kadagiti mannalon, sinaludsodmi no ania ti kayatda a panagbalbaliw iti panagtalonda.

Maysa kadakuada ti nangibaga a no adda pannakabalinna, patauden koma ti siensia ‘tay bagas a kasla kadakkel ti gemgem tapno umanayen a kanen ti maysa a tao. Kabalinan kad’ ngata ti siensia a baliwan ti inted ti Mannakabalin a sagut kadagiti parsuana?

Ti Pagay Idi pinarsua ni Apo Dios ti lubong, inkanayonna metten a pinarsua dagiti mula ken ayup a mangtaginayon kadakuada.

Mabalin a pasayaaten, paaduen, paimasen ken nayonan ti pakaaramatanda ngem saan a mabaliwan a maminpinsan ti nakaiparsuaanda a langa ken kababalin.

Kas iti pagay. Adun ti nagbaliwan daytoy. Maipagarup a

16

Pebrero 26, 2018

nagtaud ti pagay manipud iti walang a ruot a nagtubtubo iti sakaanan dagiti bantay idiay Dumaya a Himalayas. Iti sabali a panangipagarup, nagtaud daytoy a ruot idiay akin-abagatan nga India, nagpaamianan iti China, Korea sa iti Filipinas, agdua ribu a tawen sakbay ti pannakayanak ni Cristo. Nakadanon iti Japan ken iti Indonesia. Nagangkat dagiti Persiano ket inwaras dagitoy nga Arabo idiay Spain, Morocco ken iti entero a Europa. Intugot met dagiti kongkistador kadagiti sinakupda a lugar idiay Africa.

Manipud ditoy nagturong iti Amerika a kas sagut ti Old World iti New World.

Agpada pay laeng ti kita ti pagay idi ken ti pagay ita nupay adun ti namalbaliwan ti langana segun iti pakapatanoranna a kas koma no nalamiis, natikag wenno nadanum ti lugar. Nagbalbaliw met ti linaon ti tunggal bukel tapno natangken, nalukneng, nakilnet ken napukray. Nakapataud pay ti siensia iti agdudumat’ marisna a bagas a kas koma iti maris-daga wenno brown, nangisit, umamarilio, nalabaga wenno ballatinaw. Saan a mairaman ditoy ‘tay puraw ta amin a puraw ket aggapuda iti brown agbatay iti

pannakakiskisna.

Mapatanor ti pagay maibatay iti pakaaramatanna ken no asino ti mangan ken pakailakuanna. Kanen kadi dagitay babaknang a kayatda ‘tay nalukneng ken nabanglo wenno kanen ‘tay trabahador tapno natangken ti bussogna? Maimula kadi iti bantay wenno iti adda padanum wenno irigasionna? Para iti merkado wenno agserbi iti pamilia? Maproseso ta adda sabali a pakausaranna? Wenno kasapulan kadi nga ad-adu ti maapit iti daytoy a kita ti pagay ta agkurang ti agserbi kadagiti tattao?Amin dagitoy nga aspekto ti kitaen ti research no agpatanorda iti pagay.

Naimatangakon no kasano ti rigat a parnuayen ti kaawan makan a bagas. Mangisursuroakon idiay Zambales idi maimatangak ti agmaysa a kilometro ti kaatiddogna a pila dagiti gumatang iti bagas nga iwaras ti gobierno. Agduduma ti tawen dagiti makipila iti igid ti kalsada a kasta unay pudotna. Aglusdoy lattan dagiti nataengan ken ubbing iti yan ti pila. Piman, saanda pay a nangan ken ti dakesna, awanton ti mabagida inton dumteng ti batangda. Iti kastoy a mapaspasaran dagiti tattao, impamaysa ti simmukat nga administrasion ti programa a Masagana 99 ket ditoyen a nangrugi ti saan unay a panagrigat dagiti tattao iti kaawan ti bagas.

Dakkel ti pakainaigan daytoy kabayaganen a mula iti lubong iti ekonomia, politika, salun-at, diplomasia ken langenlangen dagiti tattao ken dagiti pagilian. Gapu iti kinapategna, dua a dadakkel nga institusion ti naipasdek a mangadal no kasano a mapaadu, mapasayaat ken mabalbaliwan ti panagpatanor iti pagay: ti International Rice Research Institute (IRRI) a masarakan idiay Laguna, ken ti Philippine Rice Research Institute (PhilRice) idiay Nueva Ecija.Ti IRRI agsukisok maipanggep iti pagay para iti pagsayaatan ti sangalubongan; ti PhilRice para iti Filipinas, nupay agtintinnulong met dagitoy para iti amin a pakaseknan ti pagay.

Kadagupan dagiti amin a mula, ti pagay ti agbaliwbaliw iti awag, segun iti estadona. Saan a kas koma kadagiti dadduma a mula a maymaysa ti awag kadakuada. Kas pagarigan ti tarong.

Tarong ti nagan ti mula, tarong met laeng ti nagan ti bungana.

Kasta pay ti kamatis, mangga, ken dadduma pay. Pagay ti awag no adda pay laeng iti kataltalonan, irik ti naapiten a bungana ken mabalinen a mabayo. Bagas ti nabayo ken mabalinen a maluto ken maproseso. Innapuy metten no naluto ken mabalinen a makan ken maipauneg. Nupay ketdi nakasaganan nga aramiden a kankanen, maawaganen iti bellaay.

Estadistika ken Realidad Naggapu ti pagay iti walang a ruot ngem nasursuro dagiti tattao a kinnan ti bungana isu a makuna a daytoy ti kaunaan a makan, aglima ribun a tawen ti napalabas. Ita, nasurok metten a 40,000 a barayti ti pagay ti maimulmula iti sangalubongan.

Kinapudnona, maimulmula ti pagay iti isu amin a kontinente malaksid iti Antarctica. Nupay nagtaud ti pagay iti walang a ruot, ti walang a pagay nga agtubtubo kadagiti kadandanuman idiay Amerika ken China ket saan a mairaman a pagay. Tunggal irik a maimula, makapataud iti 3,000 a binukel wenno ad-adu pay gapu kadagiti kabaruanan a teknolohia iti panagmula.

Ti Asia ti agpatpatanor iti ag-90 a porsiento ti pagay ken kastoy met laeng a kaadu manipud ditoy a kontinente ti mangmangan iti innapuy. Kasanot’ kaadu ti makan iti kada tawen? Ag-20 a libra wenno pound ti makan ti maysa nga Amerikano iti makatawen, 300 a libra kadagiti taga-Asia, 450 iti United Arab Emirates ken dandani awan kadagiti taga-France ta manmano ti mangan idiay iti innapuy.

Nupay dakkel unayen ti paggidiatan ti kaadu ti maapit idi a dandani di pay makatallo a tonelada iti kada ektaria ken ita a

makapiton a tonelada, agparikuttayo pay laeng iti kinakurang ti bagas. Masansan nga ibagatayo nga adda la ngaruden ti IRRI ken ti PhilRice nga agpada a mabigbig a world-class research institution, agkurkurangtayo pay laeng iti bagas. Ti saantay a maamiris, umad-adu ti populasiontayo a mangan ngem bumasbassit met ti pagmulaan iti pagay gapu iti agduduma a rason. Dumakdakkel pay ti magasto iti panagmula ta kasapulan met ti abono, danum, ken pagpaksiat kadagiti agdadael a peste ken sakit ti mula. Ngem kuna ti Secretariat-Coordinator ti Rice Watch and Action Network nga umanay ti bagas ngem kasapulan pay ti agpatanor iti ad-adu ta saan met laeng a para innapuy daytoy no di ketdi maproseso a maaramid a rice crackers, noodles, feeds, ken dadduma pay.

Segun iti Pinoy Rice Knowledge Bank, ti pagmulaan iti pagay ditoy Filipinas ket bassit-usit no idasig kadagiti dadduma a pagilian iti Asia a nalawa dagiti pinagayanda. Agrikultura ti kangrunaan nga ekonomiatayo isuna laeng ta awanantayo iti nalawa a daga a pagmulaantayo iti umdas a kasapulan.

Ti pattapatta itay tawen 2017, maartapan iti 6 agingga’t 26 a porsiento ti apit iti 2016 gapu kadagiti maimulmula a nangato ti maitedna a maapit a barayti, karaman ditoyen ti hybrid rice, ken ti umanay a pagpadanum. Ngem kalkalpas ti panagapit, mariribukanen ti pagilian iti kinakurang ti National Food Authority (NFA) rice. Imbilin ni Senador Cynthia Villar a chair iti Senate Committee on Agriculture ti pannakausig no apay nga agkurang ti NFA ricetapno makaangkat ti gobierno iti ag-250,000 a tonelada metrika.

No awan NFA rice, kuna ni dati a PhilRice Director Santiago R. Obien nga itan ket senior technical adviser ti Department of Agriculture, umanay met ti domestic rice, a ti kayatna a sawen ket ti bagas nga aggapu kadagiti mannalon iti pagilian. Ti problema ket no kasano a makagatang dagiti tattao iti naggapu a mismo ditoy Filipinas ta nanginngina met ti pannakailakoda ngem ti NFA rice.

Ania ngamin ti NFA rice ken domestic rice? Ti umun-una, isu ‘tay bagas nga angkaten ti Filipinas kadagiti sabali a pagilian a kas iti China, Vietnam, ken Thailand. Ti domestic rice wenno commercial rice ket ‘tay bukodtayo a produkto. Nalaklaka ti NFA rice ngem ti patanortayo. Basbassit ngamin ti magastos iti panagpatanor iti pagay kadagiti sabali a pagilian isu a nalaklaka met ti pangilakuanda. No kastoy met laeng ti mapaspasamak, nasaysayaat kadi a saantayon nga agmula iti pagay a para lako ta ‘tay lattan apagisu nga agserbi iti pamilia ti imula? Ti sungbat ni Dr. Leo Sebastian, simmaruno a direktor ti PhilRice, ket saan, ngem ketdi itag-aytayo koma dagiti mannalon ti pagay a saan ket nga idurontayo ida. Kayatna a sawen, yaontayo ida. Imbes a mausar ‘tay kuarta a pagangkat, maited la koman a subsidy kadagiti mannalon a kas koma iti nalaklaka nga abono, pautang nga awan interesna, ken dadduma pay. Ammo met ketdi dagiti pangpangulo no kasano ti pannakaitag-ay dagiti mannalon. Kasapulan laeng a makipagrikna dagitoy a pangpangulo kadagiti mannalon. ‘Tay makunkuna a no adda gagar ken panggep a tumulong a sipupuso, adda latta pamuspusan.

Kuna ti Food and Agriculture Organization (FAO) a ti kinatalged iti makan ket saan a ti kinaadu daytoy no di ket ti pannakaadda daytoy iti isu amin a makasapul. Kuna met ti World Food Programme nga adda umanay a makan a para iti amin ngem ketdi apagkatlo kadagitoy ti madaddadael.

Kasano a Makatulong Idi pay 2008 a kinuna ti Food and Nutrition Research Institute (FNRI) a dua a kutsara nga innapuy ti madaddadael ti tunggal Filipino iti inaldaw. Kaibatogan daytoy ti 3.29 a kilo iti kada tao iti

Pebrero 26, 2018

17

Mapabaro iti Inaldaw-aldaw Ni SCOTT MARTIN ti New Jersey Basaentayo ti 2 Corinto 4:8-18 Maysa a baro a parsua ti asino man a mainaig ken ni Cristo. Naglabasen dagiti daan a banag ket dimtengen dagiti baro.—2 Corinto 5:17

M

AKIBALBALUBALAK iti maysa a sakit a manguy-uyos iti pigsak. Gapu iti daytoy, marigatanak a bumangon iti agsapa.

Pinatulodannak ti maysa a gayyemko iti ladawan ti maysa a phoenix (iti mitolohia, ti phoenix ket maysa a parsua a tumanor manipud iti dapo a pinataud ti uram). Adda naisurat iti ladawan a kastoy: “Bumangonak latta.” Innayonko iti daytoy ti bersikulo ita nga aldaw ken iti 2 Corinto 4:16: “Gapu iti daytoy, pulos a saankam’ a maupay. Uray no main-inut nga agrupsa ti nailasagan a bagimi, inaldaw met a mapabaro ti naespirituan a kinataomi.”

Ar-aramatek daytoy a kas bookmark ket inkabilko iti abay ti katrek.

Adu kadatayo ti agdaldaliasat kadagiti narigat a panawen gapu iti panangsangotayo iti maysa a sakit, limitasion wenno iti rikna ti panangawat iti kinapudno dagitoy a kasasaad. Ipalagip kaniak dagiti balikas ken ladawan ti bookmark-ko a ti tunggal aldaw ket gundaway ti ibabangon manen, iti man pisikal ken emosional nga askpeto, ken iti panagbalin a kabarbaro a parsua ken ni Cristo.

Ita, kalpasan ti panangmingmingko iti bookmark iti tunggal agsapa, itagayko dagiti takiagko. Ikararagko iti Dios a punnuennak iti kired ti Espiritu Santo iti ibabangonko tapno mapabaroak. Ti pannakabalbaliwtayo gapu ken ni Cristo ket maysa nga agdama ken di agsarday a proseso iti tunggal aldaw nga umadaddangtayo iti daytoy a dana.

Kararag: O Apo, tulongannakami kadi nga umasideg kenka nga agkiddaw iti bileg ken mangpasangbay iti tunggal aldaw a kas maysa a gundaway a pannakapabaro ken ni Jesucristo. Amen.

Kapanunotan: Tunggal aldaw ket maysa a gundaway a pannakapabaro ken ni Cristo.

Ikararagan: Dagiti agsagsagaba iti nakaro a pannakabambannog.

tinawen. Iti kastoy a kaadu, adda koma kanen ti ag-2.7 a milion a tattao iti makatawen.

Daytoy ket mailaksid dagitay dadduma pay a makan. Nagbalintayo koman a self-sufficient iti bagas idi pay 2013 no ammotayo a tarawidwidan ti makan a kas koma iti panangala iti innapuy a kabalinantayo laeng a kanen wenno iti pannangan iti kasapulan laeng ti bagi.

Nagpuskol dagiti mapan iti Mang Inasal a mangaldaw. Segun iti paliiwko ket gapu iti ‘unlimited rice’ a promo-da ta adda pay dagiti mamitlo wenno nasursurok a dumawat iti innapuy. Mapabasoltayo ngarud dagiti kakabsattayo a mannangan iti innapuy no daytoyen ti nakairuamanda ken mangparagsak kadakuada? Ngem masapul koma a maammuanda ti pagdaksan ti adu unay a kanen nga innapuy.

Agpayso kadi a ni Filipino ket saan nga agbiag no awan innapuy? Dagitay ngarud mangmangan iti mais, iti bagas ti kamote, iti balinghoy (kahoy), saba ken dadduma pay a root crops, sibibiagda met pay laeng?

Makatulongtayo amin tapno umanay ti bagas ditoy pagiliantayo. Makikaykaysatayo iti kari ti tunggal Filipino a pinutar ti PhilRice. Nupay Nobiembre ti National Rice Month, tungpalentayo iti inaldaw daytoy a kari nga agkuna: “Iti tunggal tinukel ti bagas wenno innapuy a maurnongko, adda biag a masalbarko.” Ready SET rice! Save rice. (Saan a mangibati iti innapuy dita pingganmo. Mangala laeng iti kabalinam a kanen.); Eat healthy (Ammuem no ania dagiti kasapulan ‘ta bagim a sustansia. Saan a maymaysa a makan ti ipapaunegmo); Try brown rice (Nabaknang ti brown rice iti protina, gunnot, bitamina, mineral, ken antioxidant a makalapped iti nangato a glucose ken pababaenna ti kolesterol).—O

18

Pebrero 26, 2018

Hospital

SILED TI KARARAG

( Tuloy ti panid 13 )

Napasungadanna ti lima a lallaki.

Mabigbigna ti maysa a nakabado iti berde nga awan kueliona.

Nagtagipaltog ken nakauniporme dagiti dua. Simrekda iti kuarto ni Dr. Pangilinan. Sa rimmuarda. Nagturongda iti yan ni Arsing. Inikkat dagiti dua a kuskos dagiti kallugongda idi yam-ammmo ida ti nakabado iti berde kenkuana. Dagiti padpadaananna a balud. Nasdaaw ni Arsing. Nasingpet ti langa ti maysa a maisungani iti napuskol a panagkudkudil ti maikadua.

Adda nagsardeng a dyip. Adda agbasbassawang.

“Di pay la agpiangpiang ti langit ken daga! Haaa! Buisitkayo amin! Bay-andak a matay! Aniat’ maitulongyo kaniak? Apay a didak bulosan a makirinnisut kadakuada?

Mammapatay a polis! Satanas a mayor!

Bay-andakami a matay!”

Napatakder ti balasitang a kakuyog ‘tay naudi a naisangpet. “Tata Edring!”

Daradara ti barukong daytoy.

Tengtenglen ti uppat a lallaki ti kanigid a takiagna; salupaypay ti kanawanna a pagay-ayusan met ti dara. Uyas ti kanawan a sakana, a nadaripespes met iti dara, idinto nga agseksekkad ti kanigid a sakana.

Sakasaka. Dakkel a lalaki ken napudaw.

Agtawen iti sumurok-kumurang nga uppat a pulo.

Sinabat dagiti katulongan ti ospital ken ti guardia. Adda nangitugot iti atiddog a diaket. Inyusongda iti lalaki ket saanen a makakuti. Inserrekda iti pakaagasan dagiti nasugatan. Kalpasanna, nagulimeken.

Tik- tak- tik- tak- tik- tak!

Tinangad ni Arsing ti dakkel a pagorasan. Tinaliawna ti nakarikep a siled ni Betty. Alas 3:20 iti parbangon.

Timmakder. Kinita dagiti balud ket panggependa ti tumakder met, ngem imbaga ni Arsing nga agbatida.

Nagtoktok iti ridaw. Nalukatan daytoy.

Umis-isem ni Mrs. Aquino a timmammidaw.

“Saanka a madanagan, manong. Agininana ni misis. Adda rigrigatna bassit ta agdadamo.”

Kasano a saan a madanagan?

Adda manen nagsardeng a lugan iti ruar. Kalpasanna, inruarda ti bangkay ni Balasang Narciso. Inluganda . Madamdama pay, nagpukawen dagiti dung-aw ken ungor ti makina.

Nagtuloy ti makasikor ken makauma nga uni ti pagorasan. Nagtuloy dagiti arasaas; dagiti kayaskayas ken kanaktuol iti sementado a suelo. Pasaray tumakder ni Arsing a mapan agallingag iti siled ni Betty.

Tumangwa ket agsabat dagiti matada iti pagna a pagna a lalaki. Sipsiputan met latta dagiti dua a balud. Natalna dagiti bantayda iti asideg.

Immasideg dagiti dua a babbalasang nga anak daytay lakay nga adu ti sakitna iti manongda. “Awanen ni papang, manong.”

Naikuleng ti lalaki. Naeppelan ti dungaw ti inaudi a balasang. Nagturong dagiti agkakabsat iti siled a pagsangsangitan ti baket nga inada.

Rimmuar ti maysa kadagiti agbambantay iti naalisan a babai.

Inasitganna dagiti kakaduana iti ruar.

“Pagduaduaan ti kasasaadna. Naadasan.

Kayatna kanon ti matay. Agpakpakaasi a didan agasan. Nagpaaladan iti dara. Klase O. Nalaka a biroken ta adu.”

“Ni Tata Edring... ni tatangna?”

“Napigpigsa ngem ni Milagros.”

Milagros gayam ti naganna, nakuna ni Arsing.

“Ti asawana, yanna, ading?” sinaludsod ti sabali.

“Itay malem, naammuanda ti palimed ni Manang Milagros. Sekretaria ni mayor.

Kinabil ni tatangna. Nagpadara. Tallo a bulan ti sikogna. Nagpungtot ni Tata Edring. Imbarikesna ti bunengna...

Pinaltogan dagiti polis ni mayor ni Tata Edring.”

“Ni ketdin Milagros, apay a nayat?”

“Ammoyo met ni mayoren....”

Adda nagibit a maladaga Napatakder ni Arsing. Nakitana a sumirsirip ti ama iti kaarruba a siled ni Betty. Naluktan ti ridaw.

Nangngeg ni Arsing a kinuna ti nurse: “Lalaki, Apo Viernes. Kablaawankayo!”

Saan a nakatimek ti lalaki. Pagamammuan, induronna ti ridaw ket inalun-on ti siled.

“Uhaa! Uhaaa! Uhaaaa!” nasingsinggit ti simmaruno nga ibit.

Saan a napuotan ni Arsing ti ilalagtona a nagtaray. Nagistay nadungparna ti nars a naggapu iti uneg.

“Babai, Apo Castisimo. Kulot! Ngem ayabanyo pay dagidiay mangted iti dara.”

Tik-tak-tik-tak-tik-tak!

“N

AIMBAG a bigatmo, padre.”

“Naimbag a bigatmo met, anak.’

Insurot ni Arsing ti panagdengngegna iti kanaktuol ti sapatos ti pannakabagi ti Dios agingga iti nagpukaw a naigamer kadagiti kuti iti uneg ti ospital.

Naraniag ti agsapa. Nagtakder ni Arsing iti ruangan ti ospital a sumango iti daya.

Napintas ti panagkitana iti kulot a dutdot dagiti leon iti agsumbangir ti ruangan.

Agkaykayab ti wagayway. Naglang-ay kadagiti agduduma ti marisda a sabong iti hardin iti likudan dagiti leon.

Adda arimpadek ken saning-i iti likudanna. Timmaliaw.

Ti lakay nga addaan iti adu a sakit.

Ilugandan iti karro nga agur-uray iti arsadanan ti sangapulo ket dua a tukad ti sementado nga agdan ti ospital tapno sanguenna ti panungpalan.—O

Saludsodem ken ni Apo Hues Ni RTC Judge JOVEN F. COSTALES (Ret.)

Mabalinna Kadi nga Alaen ti Bingay a Daga ‘Di Lakayna?

SALUDSOD:

Addaak iti Amerika, kaduak ti ipagko (kabsat ni lakayko). Iti Filipinas, adda dua a parsela a daga nga imbati daydi nanang da ipagko ken ti lakayko. Itay napan a tawen, adda imbaonko nga agbayad iti buis a para iti daytoy a tawen ngem imbaga ti opisina ti assessor a nailakon dagiti nasao a daga. Pinakitak sadiay opisina ti assessor ti probinsia dagiti dokumento ti pannakailako dagiti dua a parsela a daga. Gayam, idi Oktubre itay napan a tawen, nagawid iti Filipinas ni ipagko ket isu metten ti nangilako kadagiti daga. Iti dokumento ti gatang, ibagbaga ti ipagko a Filipino ngem ti kinapudnona, nabayagen nga American Citizen. Iti dokumento, kunana pay nga agnanaed idiay barangay a yan dagiti daga ngem saan met a pudno.

Manen, kunana pay nga isu laeng ti nabiag nga agtawid kadagiti daga ngem saan met a pudno. Saan, aya, Apo Madaydayaw nga Apo Hues, nga adda met bingay ni lakayko ket gapu ta pimmusay itay nabiit ni lakayko, ti kagudua mapan koma met kaniak ken kadagiti dua nga annakmi? Iti kano pay pannakanotario ti dokumento ti gatang, saan met a nagparang ti ipagko ken ti gimmatang ta inaramid laengen ti agipagpagna daytoy.

Impapirmana laengen ket isun ti nagpanotario nga awan dagiti naglako ken gimmatang.

Mabalinmi kadi nga alaen ‘diay kagudua a kas bingay daydi lakayko?

Kasano met ‘diay dokumento a saan met a nagparang ti naglako ken ti gimmatang, ta kas naammuak, nagyan laeng dita ilimi ni ipagko iti apagbiit ket iti bulan a pannakanotariona, adda metten iti Amerika.

Pangngaasim man, Apo Hues, ta lawlawagannak man. Dios unay ti agngina.--Rita ti La Union

SUNGBAT:

Segun iti Artikulo 997 ti Baro a Kodigo Sibil (Civil Code), kunana a no maysa kadagiti agassawa ket natay, ‘diay sibibiag nga asawa ken dagiti annakda ti agtawid. Magudua ti daga ket ‘diay maysa a kagudua, mapan iti sibibiag nga asawa; ‘diay sabali a kagudua, mapan kadagiti annak.

Ngem no natay nga agpada dagiti nagannak, mapan ti bingay kadagiti annakda; agpapadada iti bingay, segun iti Artikulo 1005 ti Kodigo Sibil.

Idi ngarud natay ni nanang da ipagmo ken ti kabsatna a lakaymo a sibibiag pay idi, rumbeng laeng a nagguduada iti daga a tawidda ken ni nanangda. Ket ‘diay bingay ni lakaymo, sika ken dagiti annakyo ti legal nga agtawid.

Ita, gapu iti inaramid ti ipagmo iti dokumento ti gatang nga isu amin ti agparparang a naglako iti tawidna ken iti tawidyo ken ni lakaymo (pinagparangna nga is-isuna laeng ti agtawid), a pinagparangna ti bagina a Filipino idinto nga American citizen, a saan met a taga-Filipinas no di ket taga-America, mabalinmo nga idarum iti palsipikasion (falsification), segun iti Artikulo 172 ti Kodigo Penal (Revised Penal Code).

‘Diay met pannakanotario ti dokumento a saan a nagparang ni ipagmo ta adda met iti Amerika idi manotarioan ti dokumento ken saan met nagparang ti gimmatang, palsipikasion met dayta. Ngamin, no agnotario ti maysa nga atorni, ibagbagana a personal a nagparang dagiti nagpirma. Ammo met ‘diay atorni nga awanda ngem ninotarioanna met.

Wen, saan a mapukaw ti karbengam. Mabalinmonto pay ti mangyuli iti darum a mangpaawan iti bileg ti dokumento ti gatang (annulment of document) ken kaso kriminal idiay korte iti palsipikasion kontra iti nangnotario ken iti nangipagna iti dokumento tapno agnakemda.—O

Pebrero 26, 2018

19

Dallang ti Balang nga Itik iti Sumipnget Agsuratak manen uray pay no lumlumneken ti init Kiray dagiti bituen agpaayda a silawko nga agikur-it Panggepko a suraten dagiti naidasay a daniw ken kanta Nasiken ngem di pay narugian a sarita ken nobela Dagiti pay nabangonan a burburtia, dallot ken dallang Tapno mabasa ken mananam ti masungad a kaputotan!

Anansata, di naannayas nga ayus ‘toy pluma simmugpelen Adu a pangtedko a manuskrito narigatda met a mabukelen Ita a mangrugiak manen, masapul a riingek baro a regget Iti panagpampanunot, panagparnuay ken panangimutektek Tapno makaputarak iti maysa nga obra a naisangsangayan Urnosekto met nawakray ngem nabagas a drama ken salaysay Riingek dagiti nailibay nariingan a salmo, proberbio ken leyenda Kangrunaanna, kaw-idekto ti napalabas ket isaipko iti agdama Tapno mataginayon, agsampaga ugali ken kultura ti Amianan…

No matungpalkon amin dagitoy, naragsakakton nga aginana!

Yuri

--RUFINO RE. BOADILLA

( Tuloy ti panid 11 )

agawiden inton bigat. Rantana ti saanen a dumagas idiay Guam bareng adda agderetso nga eroplano idiay Kyoto. Magagaranen a mangipakita kadagiti natakuatanna idiay Office of War Affairs ti Japan.

“Silulukatto pay ngata ‘diay airline office inton makadanontayo idiay ili, sir, tapno agpa-rebook-ak?” dinamag ni Renzo sakbay a limmuganda iti pickup a paglugananda nga agpaili.

“Bareng… Intay ngaruden.”

“Dimo kadi kayat a makita dagiti dadduma a buya ditoy, Renzo?” insengngat ni Neetha.

“Inton maminsan laengen. No awanton ti panawenko nga umay mangkita kenka ditoy, idiayton Amerika nga agkitata, mabalin?”

Immisem ti balasang. “Sige, panunotek.”

Naglilinletletda a tallo iti kakaisuna a tugaw iti sango ti lugan.

Inderetso ni Sen. Pelep ti lugan iti airline office. Asideg laeng daytoy iti Aurora Hotel. Dimsaag dagiti dua. Nagawid met ti lakay iti balayda nga adda laeng iti asideg.

Adda agpa-Osaka nga eroplano. Asideg met laeng daytoy iti Kyoto. Yawagna lattan ken ni Miss Sasaki ta isun ti mangibaon iti mangsabet kenkuana. Dina pay la ammo ti turturongenna ditoy. Ania ngata no ipakaammona met ken ni Ikiro ti panagawidnan? Amangan no isu pay ketdi ti mangsabet kenkuana. Apagsurok la a makalawas ngem mailiwen kadakuada ken Taka. Ngem napaisem idi matmatanna ti kudilna a nakangisngisiten. Malasindak pay ngata? nakunana iti nakemna.

Nadlaw ni Renzo, isuda ti kitkitaen dagiti malabsanda ken Neetha. Ngem saan a nakakaskasdaaw ta ni Neetha ti kapipintasan a nakitana iti daytoy nga isla.

“Ania ti kayatmo a pakalaglagipam kaniak?” dinamagna ken ni Neetha.

“Nothing. Uray awan, I will have good memories of you.”

20

Pebrero 26, 2018

“’Tay nalmes a sinawarmo iti mangliwengliweng a danum?”

“Saan la a dayta. Adu.” “A, ammokon. Itedkonto no bigat. Intan idiay hotel ta sadiayen ti pagmeriendaanta.”

Ngem nasdaaw ni Renzo ta nadanonda ni Sen. Pelep iti hotel. Ken nagreserban iti lamisaanda.

Kinitana ni Neetha. Awan nagbaliwan ti langa daytoy ket patienna nga ammo ti balasang a ditoy ti pagtarusan ti dati a senador. Nadlawna pay nga adda dagiti kakasla nangangato a tattao iti daytoy a lugar.

Insenias ni Sen. Pelep ti ipapanda iti yanna.

Nalabsanda ti maysa a lamisaan. Timmakder ti maysa kadagiti agsasarita.

“This is my father,” inyam-ammo ni Neetha.

Masmasdaaw a nagkurno ni Renzo. Nairanrana kadi daytoy a kaaddada wenno talaga a ditoy ti ayag dagiti adda makunkunana ditoy?

“This is Renzo, ‘pa, a guest of the hotel.”

Inyawat ti lakay ti imana ken ni Renzo. Immisem.

Sa kinitana manen ti balasangna. “We were worried about you. Where had you been?” kinunana.

Isu met laeng nga addada, nakuna met laeng ni Renzo iti panunotna.

“I was with grandpa and this gentleman the whole day, pa.”

“Swimming?”

“Partly.” Tinaldiapan ni Neetha ti apona a lakay.

Ket nalagipna ti sapatana a pulos nga awan ti pangibagaanda iti palimed ti apona a lakay.

Nagtarusdan iti yan ni Sen. Pelep.

“What can I order for you, sir, Neetha?” sinaludsod ni Renzo apaman a nakapagtugaw ken nayawat kenkuna ti menu sheet.

“Bay-am ta siak ti mangsangaili kenka,” imbales ti senador. “Ania ngarud ti oras ti flight-mo?”

“Alas nuebe no bigat, sir. Awan ti mapan idiay Kyoto ngem agluganak lattan iti mapan idiay Osaka.

Addanto umay mangsabet kaniak idiay manipud iti Office of War Affairs.”

“Kasta ti kinapategmo kadakuada?”

“Kasta ti kinapateg ni Yuri kadakuada, sir.”

Nagtungtung-ed ni Sen. Pelep.

“Siakton ti mangitulnog kenka idiay airport. Care to come with us, Neetha?”

“I would be glad to, grandpa.”

Naibusda amin nga inorder ti lakay. Dagitoy kano ti bukodda a luto ditoy isla nga idasarda kadagiti saan a tagaditoy. Damo ni Renzo ti makaraman kadagitoy ngem naimasanna.

Agalas singkon idi makapanganda. Nangato pay laeng ti init. Kasta kano ditoy isla. Nalawag pay ket makita a nalaing ni Renzo dagiti maris nga aramatenna iti panagdrowingna. Panggepna nga iladawan ni Neetha a kas sirena ket daytoy ti itedna a pakalaglagipan ti balasang kenkuana.

Nagyan iti lobby ti second floor ti hotel.

Matannawaganna ti baybay. Iladawanna ngata ni Neetha nga aglanglangoy wenno nakatugaw iti hardin ni Yuri? Ngem kasano a nakadanon iti hardin no awan met sakana? Aglanglangoy lattan iti ababaw a paset ti danum. Agpaypayapay kenkuana a kasla

mangaw-awis. Nakalugay ti buokna a maris-balitok ken nasaluksokan iti nalabaga a sabong iti ngatuen ti lapayagna.

Alisto a nalpasna ti ladawan ni Neetha.

Kasta no inspirado iti aramidna ken awan ti mangsingsinga kenkuana. Naimbag ketdi ta kasla is-isuna ti naka-check-in iti second floor ket awan ti nakaimatang iti ar-aramidenna.

Pinidutna ti drowingna sa inyadayona iti panangkitana. Perfect! Namimpinsan a ni Neetha.

Nagsubli iti kuartona. Inlasinna dagiti nagmurnganna sa insupotna iti plastik.

Nangilasin met iti pagsukatanna nga agbiahe no bigat sa kinupinna a nasayaat dagiti dina nausar. Inkargana amin dagitoy iti trolley luggage-na. Inurnosna met ti backpack-na. Apagisunto a mamagaan dagiti aruatenna a nabasa agraman ti life vest inton bigat. Pinikpikna daytoy: “Agyamanak ta sinalbarnak,” kinunana.

Mabalinnan ti ag-Skype iti pamiliana tapno ipakaammona a naalana aminen dagiti kasapulanna nga impormasion ket agsublin idiay Japan.

Nakaragragsak ti inana ken dagiti kakabsatna a nakisarita kenkuana. Ngem nagbalaw idi dina makita ti amana.

“Apay ni papa?” sinaludsodna.

Agpipinnatudondan a sumungbat.

Inyasidegda laengen ti iPad iti amada a nakaidda. Nakalidliday. Adda ngisitngisit iti rupana ken dagiti takiagna.

“Apay, pa?” sinaludsodna.

“Hmm, nakadalapusak iti poison ivy idi napanak nag-yard. Ngem aglalaingen. Dika madanagan.”

Dina kayat dayta nga ugali ti amana.

Uray matmatayen, dina kayat nga ibaga ti an-annayenna. Nalaingakon, kunana uray saan. Ngem no kasta a naliday, sigurado a nakaro ti sagsagabaenna. Inton addan pagtrabahuak, saankanton a palubosan a mangabuso iti bagim, kinunana laengen iti baet ti panagbaningrotna— a tiptipdenna ngem dina lattan mapengdan. Saanna la ket ngarud a naibaga ti nasken koma nga ipadamagna.

Nadagsen ti riknana iti dayta a panagiddana tapno maturog koman. Adda latta ti ladawan ti amana a ngimmisit ti adu a paset ti bagina. Awanen ti nalinis a kudilna. Simken ti nalaus nga iliwna iti amana. Nakariing nga agsasaibbek iti alas tres. Nagdardarepdep. Saanen a nakaturog.

Kayatnan nga iringpas daras ti proyektona.

Kayatnan ti agawid.

Binalabalana dagiti sumaruno nga aramidenna apaman a makasubli idiay Kyoto. Uray adda logframe nga

Dear Doc Da DR. GENERALDO D. MAYLEM ken DRA. LORNALYN C. COLOMA-MAYLEM

Ania Dagitoy Probiotics ken Prebiotics? (2)

T

ULOY ti sungbat iti surat ni Teacher Jenny ti Lal-lo, Cagayan, maysa a maestra iti elementaria a kanayon nga agsakit ti tianna; agaddaagawan ti panagiblengna. Nagpakita iti doktor ket na-diagnose nga addaan iti Irritable Bowel Syndrome (IBS) ket nangted ti doktor iti Probiotics. Ita, damdamagenna no ania ti IBS, ken no makatulong kadi iti sakitna daytoy Probiotics; ken no ania ti nakaidumaan daytoy iti Prebiotics.

Nadakamattayo iti napalabas a mabalin a saan nga Irritable Bowel Syndrome (IBS) ti sakit ni Teacher Jenny. Nupay kasta, inlawlawagtayo ketdi no ania daytoy, ken no ania dagiti sintomana.

Ania dagiti agas a para iti IBS? Awan ti agas a para iti IBS, ngem adu dagiti wagas a pangterred kadagiti sintoma, kas kadagiti sumaganad: • Naireseta a medisina – karaman ditoy ti sumagmamano a kita ti medisina a kas iti laxative wenno pagpadaruy iti ibleng, anti-diarrheal agents, anticholinergics ken antispasmodics, antibiotics, antidepressants, medisina kontra anxiety, ken sumagmamano a kabarbaro nga agas a para iti IBS. • Probiotics – makatulong dagitoy iti bituka wenno bagis tapno ad-adda a maaramidda ti akemda karaman ti pannakapatibker ti resistensiada.

• Panangbaliw iti dieta – karaman ditoy ti panangliklik kadagiti taraon a maatap a gapu ti “paglokuan ti tian.”

• Fibers – mangnayon daytoy iti panagbalin a regular ti yiiibleng ken mangpasayaat iti kasasaad ti bituka.

• Therapy a para iti panunot – ti IBS, masansan a gapu iti stress; ngarud, makatulong no adda therapy a para iti panunot tapno maliklikan ti stress.

Ita, ad-adda a pakaseknanmi ti saludsodmo maipapan iti prebiotics ken probiotics.

Ania ti prebiotics ken probiotics? Nagtaud ti termino iti balikas a Griego a Bios, a kayatna a sawen, biag wenno nabiag nga organismo. Ti panilpo a “pre,” kayatna a sawen, addan sakbayna (wenno immun-una) idinto a ti “pro” kayatna a sawen ket tulong wenno tarabay. Ngarud, ti Prebiotics, isaganaanna ti yaay ti Probiotics, ti sibibiag a makatulong a bakteria a kadawyan nga adda iti bagitayo.

Kadawyan a maawagan ti Prebiotics iti “food for bugs” (taraon a para kadagiti bakteria).

Isuda dagitoy ti fiber compounds a sumrek iti akinngato a paset ti digestive tract (ngiwat). Gapu ta saan a matunaw ida ti bagi ti tao, agserbida ngarud a kas makan tapno matulongan dagiti napateg a bakteria nga agbiag ken umadu iti tian. Iti ababa a pannao, dagiti Prebiotics ket kanen dagiti Probiotics.

Agbiag dagiti Probiotics iti intestinal tract (tubo ti bagis ken bituka) ket saan laeng a tumulong a mangtunaw a nasayaat kadagiti taraon ken tumulong a mangagsep kadagiti sustansia tapno mataginayon ti biagtayo, no di pay ket agpartuatda kadagiti Bitamina B, mangpaltuad kadagiti substansia a mangbangen kadagiti makadidigra a bakteria, ken papigsaenda ti resistensia ti bagitayo.

Napateg unay ti Probiotics iti salun-at ti tao. Kadawyan nga addada kadagiti kadawyan a maisagsagana a taraon, ngem kaaduan kadagitoy ti mapukaw kadagiti nakaro ti pannakaprosesona a taraon.

Intestinal flora met ti kadawyan a mayaw-awag kadagitoy a bakteria nga agbibiag kadagiti bagis ken bitukatayo. No awan dagitoy, matay ti tao. Dagiti Probiotics ket isu dagiti nasayaat a bakteria a manglaban kadagiti dakes a bakteria.

(Adda tuloyna)

( Maituloy iti panid 34 ) Pebrero 26, 2018

21

Makainutka iti Abono iti Daytoy nga Alep-ep Ni FIDELINO R. CABANTAC

Agusar iti nabiag nga alep-ep.

G

AGANGAY a no alepep, kunatayo, isu daytay mayaplag iti aglawlaw ti puon ti mula tapno saan a nalaka nga agpukaw ti dam-eg ti daga ken malapdan ti panagtubo dagiti ruot a kainnagaw ti mula iti sustansia.

Kamatis a naalep-epan iti manimani (ngato ken akinngato a ladawan).

22

Pebrero 26, 2018

No agrupsa ti alep-ep, kas koma ti garami, agbalin a ganagan ti mula.

Ngem adda tallo a klase ti alep-ep: Umuna, dagiti crop residues a kas iti nagibuksilan iti mani ken balatong; garami; nagburasan iti mani, mais ken kaarngida.

Maikadua a klase ti alep-ep daytay plastik. Mayaplag daytoy ken maabutan ti batog ti pagmulaan. Kadawyan a maararamat daytoy iti nalawa a pagmulaan (commercial scale).

Ti maikatlo a klase ti alep-ep ket isu daytay agkarayam a mula a kas iti manimani (arachis pintoi), kamotig ken kaarngida a mula. Awaganda dagitoy nga alep-ep a kas “nabiag nga alep-ep.�

Tarong a naalep-epan iti manimani.

TI TARAKENMO KEN SIKA

Daytoy maikatlo a klase ti alep-ep ti pagsasaritaantayo.

Kasano a Makasalimetmet iti Abono?

Iti panagsukisok ni Dr. Rickson Baldugo ti Cagayan Valley Research Center, natakuatan a makasalimetmet iti abono iti panagusar iti manimani.

Naawagan iti manimani daytoy agkarayam a mula ta kalanglanga unay ti pudno a mani dagiti bulong ken sabongna. Kabaelan daytoy a mula ti mangtiliw iti nitroheno iti law-ang tapno pagbalinenna a kanen ti mula (N-ďŹ xer).

Iti nasao a panagsukisok, pinadas ni Dr. Baldugo nga inaramat dagiti tallo a klase ti alep-ep a nadakamattayo iti ngato. Nupay nakissayan iti 25 porsiento ti kasapulan a nitroheno dagiti mula a naalep-epan iti manimani, dakdakkel ti naganar kadagitoy ngem dagiti naalep-epan iti nagburasan iti mais (bulong ken ungkay), ken iti naalep-epan iti plastik.

Panagalep-ep iti Manimani Yuna nga imula dagiti napagramut a lantong (cuttings) ti manimani iti maysa agingga iti dua a lawas. Masapul a nadam-eg ti daga no imula dagiti lantong. Maymayat manen no nagtudo iti napalabas a malem sakbay nga imula dagiti napagramut a manimani. Kalpasan a maimula dagiti manimani, isaruno a dagus nga imula dagiti semilia (seedlings) ti nateng.

Panagparamut iti Lantong ti Manimani Iti nalinong ken nadam-eg a daga, yaplag iti paurnos dagiti lantong. Kalpasanna, gaburan iti daga ti maysa a murdong. Kalpasan ti maysa wenno dua a lawas addan tumanor a ramut dagiti lantong.

Dadduma pay a Pagsayaatan ti Alep-ep a Manimani Mabalin a paltongan dagiti manimani tapno ipakan kadagiti dingo. Addaan daytoy iti adu a sustansia tapno nasalun-at ken nalukmeg dagiti taraken a dingo a mangmangan iti ruot a kas kadagiti baka, kabalio, nuang, kalding, ken karnero.—O

Panangpili iti Pagpaksayan ti Pusa Ni FRANCISCO S. ANTONIO

K

ADAWYAN nga iti inada ti pakasursuruan dagiti annak a pusa no sadino ti pagtakkianda.

Ngem adda dagiti dadakkelen a pusa a yawid wenno simmangpet lattan ti di makaammo no sadino ti pagtakkianda. Makaipaay daytoy iti parikut aglalo ket nalabes ti kinabuyok ti takki dagitoy nga ayup.

Adda pay dagit gundaway nga uray nasursuruanen ti maysa a pusa no sadino ti pagpaksayanna, adda dagiti gundaway a malipatanna wenno tumakki lattan iti uray sadino a paset ti balay.

Nupay kasta, mabalin met a masursuruan dagiti nataengan a pusa no sadino ti maitutop a pagtakkianda.

Kadagiti away wenno kadagiti lugar nga addayo dagiti balbalay, kadawyan a rummuar dagiti pusa no makatakkida. Madlaw nga ikutkot dagitoy nga ayup ti takkida sa met la gaburanda. Parikut kadagiti siudad ken agdedekket a balbalay no saan nga ammo dagiti pusa ti pagtakkianda.

Kadawyan a kahon wenno plastic tray a naap-apan iti daan a periodiko wenno dapo ti ar-aramaten dagti adda tarakenna a pusa. Ditoy ti pagtakkian dagiti pusa a maibelleng met a dagus tapno saan nga agadiwara ti angot ken tapno maisagana manen nga aramaten dagiti ayup.

No agaramat iti kahon a pagtakkian ti taraken a pusa, pilien ti kalalainganna ti kadakkel a kahon. Mabalin a bassit pay laeng a kahon ti aramaten no babassit pay laeng dagiti pusa. Ngem no dumakkel dagiti ayup, umilet met ti kahon ket saan a nawaya dagiti pusa nga agpusipos.

No babassit pay laeng dagiti pusa wenno nataengandan, masapul a nababa laeng ti diding wenno bakrang ti kahon a pagtakkian tapno nalaka laeng ti iseserrek dagiti ayup iti kahon no tumakkida..

Mabalin nga ikkan iti kalub ti kahon a pagtakkian ti pusa. No adda kalub ti pagtakkian, nasken laaeng a nalaka ti iseserrek ti pusa no makatakki. Adda pagsayaatan ti nakaluban a kahon tapno saan a makitkita ti naalas a langa dagiti takki.

Maibalbalakad pay a saan a maymaysa ti iplastar a kahon a pagtakkian. No saan, aramaten a reserba ti maysa a kahon.

Ikabil ti pagtakkian a kahon iti disso a nalaka laeng a madanon ti makatakki a pusa.

Saan nga ikabil iti asideg ti pangananda. Saan nga aramaten dagiti pusa ti nairanta a patakkianda a kahon no asideg iti taraon wenno paginumanda.

Pagaayat dagiti pusa ti tumakki iti nalinged ken naulimek a lugar. Saan ngarud nga aramaten ti pusa ti kahon no kankanayon a mapagpagnaan ti pangiplastaran.—O Pebrero 26, 2018

23

Padasem Padas adasem em Daytoy, ay ytoy oy, y, y Kailian Ka Ni ZA ZAC AC B. B SA ARIA AN

Naburo Dagitoy a Pagpakan Kadagiti Dingo Adda ita proyekto iti Tarlac ken Pangasinan a panagaramid iti ‘silage’ wenno naburo a mula a nasustansia a pagpakan kadagiti dingo.

M

AYSA a proyekto iti panagaramid iti adu a ‘silage’ wenno naburo a mula a maaramat a pagpakan kadagiti dingo a kas kadagiti baka, kalding, karnero, ken dadduma pay ti inrubuat itay nabiit ti dua a grupo iti Tarlac ken Pangasinan. Dagiti dua a grupo, isu ti Novatech nga idauluan ni Dr. Rene Sumaoang ken ti Right Agri ti Isabela nga idauluan met ni Eugene Gabriel.

Ni Dr. Sumaoang, maysa a microbiologist, ti eksperto iti teknolohia iti napasayaat a wagas ti panagaramid iti ‘silage.’ Ti met grupo ni Eugene Gabriel ti eksperto iti mekanisasion a mangpadaras iti pannakaisagana ti talon a mamulaan iti mais, alisto a panagmula babaen ti makinaria, ken dadduma pay nga aramid nga adda pakaibiangan ti makinaria. Ti pay Right Agri ti akinkukua iti mestiso a bin-i ti mais a maaw-awagan iti Super Tall. Natayag ken dakkel ti panagkaykayo daytoy a mais a maibagay a maaramid a ‘silage.’

Kas pangirugi iti proyekto, adda 20 agingga iti 30 nga ektaria a namulaan iti Super Tall a mais iti Camiling, Tarlac ken iti Pangasinan. Nakikontrata da Dr. Sumaoang ken Gabriel kadagiti mannalon a kas cooperator. Iti babaen ti katulagan, ti grupo da Dr. Sumaoang ken Gabriel ti mangisagana iti daga tapno mamulaan, agmula, ken agapit kadagiti mula a mais 75 nga aldaw kalpasan a maitukit dagiti bin-i. Bayadan ti mannalon ti bin-i nga agpateg iti P7,000 a maimula iti kada ektaria. Mabalin a maikissayto daytoy iti pateg ti apit a gatangen ti grupo ni Dr. Sumaoang.

Agpateg ti kapukpukan a mula a mais iti P1 ti kada kilo. No ti mannalon ti agpukan, agpateg ti sangakilo iti P1.20 ngem nasken a maikarga daytoy iti trak a pagbunag.

Iti damo a pannakaapit dagiti mula a mais a para “silage’ idi Pebrero 6.

24

Pebrero 26, 2018

Ti Super Tall a mestiso a mais a a naisangrat a maaramid a ‘silage.’ Maaramat pay dagiti bunga daytoy a para ‘silage.’

Kas kuna ni Dr. Sumaoang, umab-abot iti 75,000 a kapuon ti mais ti maimula iti kada ektaria. Agdagsen met ti sangapuon iti 1.2 a kilo. Ngarud, ti sangaektaria, mabalin a makapataud iti 80,000 agingga iti 90,000 a kilo. Agpateg daytoy iti P80,000 agingga iti P90,000. Umab-abot met iti P30,000 agingga iti P40,000 ti magastos iti bin-i, panangisagana iti talon, panagmula ken panagapit iti kada sangaektaria.

Adda dakkel a pagsayaatan ti panagmula iti mais a para iti ‘silage’ ngem ti para iti bukel daytoy. Iti para ‘silage,’ mabalinen nga apiten dagiti mula 75 nga aldaw kalpasan ti panagmula. No para iti

Ni Rey de Leon, direktor ti Right Agri, iti nagpukanan iti mais iti Tarlac.

Maikarga a dagus dagiti napukan a mais iti sarado a pagkargaan tapno agtalinaed a presko dagitoy.

Ni Dr. Rene Sumaoang ken dagiti tarakenna a karnero a mapakpakan iti ‘silage.’

bukel, agurayka iti mapan nga uppat a bulan. Kalpasanna, nasken pay nga ibilag dagiti sigugumi pay laeng a mais. Agpusika pay sa pamagaanto manen dagiti bukel sakbay nga ilako.

Gapu ta mabiit nga urayen dagiti mula a mais, mabalin ti mamindua nga agmula a para iti ‘silage.’ Daytoy ti gapuna nga addan maysa a kooperatiba iti Sta. Ignacia, Tarlac nga interesado nga agmula iti mais iti 200 nga ektaria a para iti ‘silage.’

Patien ni Dr. Sumaoang a babaen daytoy a proyekto ti Novatech ken ti Right Agri, addanton umdas a pagpakan kadagiti dingo iti ania man a panawen. Kuna ni Dr. Sumaoang a nalaka laeng ti paglakoda iti produktoda a napasayaat a ‘silage’ (addaan iti enzyme ken ‘naiimbag’ a mikrobio).

Mapan a P4.50 agingga iti P6.50 ti kada kilo, depende iti kaadayo ti pakaibiahean daytoy. Babaen met daytoy, mangnamnama ni Dr. Sumaoang nga ad-adunton ti maengganio nga agtaraken kadagiti dingo, kas kadagiti mapalukmeg a baka.

Iti agdama, kuna ni Dr. Sumaoang a gagangay nga addaan laeng dagiti mannalon iti maysa wenno dua a taraken a baka ta problemada ti pagpakanda nangruna iti kalgaw.—O

Kaay-ayo dagiti baka ti ‘silage’ a mais.

Pebrero 26, 2018

25

Maagasanna Amin a Sakit?

Ni REYNALDO E. ANDRES

Ammuem no ania dayta nakasurat a “No Approved Therapeutic Claim” iti etiketa ti botelia ti ginatangmo a kapsula wenno tableta.

A

GRARAIRA ita kadagiti merkado dagiti nadumaduma a klase dagiti mula a kunada a makaagas (herbal medicine) a naproseso a kas kapsula ken tableta a tomtomaren dagiti tattao a mangipagarup met a makaagas dagitoy iti nasakitda.

Malaksid ngamin a nalaklaka ngem dagiti regular ken komersial nga agas, ipagarupda pay a nasamsamay ti epekto dagitoy iti salun-atda.

Nagbalinen a binilbilion-ti-pategna nga industria ti panagaramid kadagiti kakastoy nga agas gapu met iti epektibo a wagas ti pannakayam-ammoda kadagiti tattao babaen ti pagiwarnak, radio, ken telebision.

Sumagmamano kadagitoy nga erbal a medisina ti naproseso a bulbulong dagiti mula a kas iti marunggay, paria, dangla, gayubana, wenno ania man a bulong a maipagarup nga adda ramenna nga agas. Iti pannakaproseso dagitoy, maibilag ken magilingda iti napino, matimbangda iti saggabassit ken iti agpapada a kaadu sa maikabilda iti awan kargana a kapsula ti agas a gatangenda kadagiti kompania nga agar-aramid kadagiti agas. Kalpasanna, ilakodan kadagiti tattao uray di naglasat daytoy iti adu a tawen a panagsukisok.

Tapno mapagbalin a kapsula wenno tableta dagitoy, malaokanda iti binder tapno agtitipkelda a saanda ket nga agwawara. Maikabil dagitoy iti napintas a botelia ken bassit a karton sa mailako kadagiti groseria, mall, ken botika.

Ngem segun kadagiti pannakabagi ti Food and Drug Administration (FDA) iti Filipinas, saan a maibilang nga agas dagitoy nga herbal medicine ta naklaseda a kas nayon a taraon ti bagi wenno food supplement ta awananda iti umdas a saguday (no curative value) nga adda kadagiti komersial nga agas a mailaklako kadagiti botika. Daytoy ti kangrunaan a rason a no dadduma, makaliklik dagitoy a produkto iti estrikto a panagamiris ti FDA. Maysa ti FDA nga ahensia ti gobierno iti babaen ti Department of Health (DOH).

Kadagitoy a panawen nga agraira dagitoy a food supplement,

26

Pebrero 26, 2018

Nagbalinen a binilion-a-pisos ti pategna nga industria ti panagaramid kadagiti erbal nga agas ken food supplement iti pagilian.

adu dagiti agpaspasiar kadagiti komunidad nga aglaklako kadagitoy. Napintas ti pannakalaga dagiti yebkasda a balikas a mangallukoy kadagiti tattao a nabileg dagiti ilaklakoda nga agas ket ipakitada pay ti nakaat-atiddog a listaan dagiti sakit a maagasan ti produktoda.

No Approved Therapeutic Claim Iti etiketa dagitoy nga herbal medicine ken food supplement, naisurat ti ballaag a “No Approved Therapeutic Claim.” Gapu daytoy iti mandar ti FDA nga amin nga agar-aramid iti erbal nga agas, pangsupusop a taraon, ken dietary supplement iti pagilian agraman dagiti aglaklako ken kompania a mangyan-anunsio kadagitoy, a nasken a maisurat ti “No Approved Therapeutic Claim” iti etiketa dagitoy produktoda. Tapno ad-adda a maawatan dagiti umili ti kayat a sawen daytoy, imbilin pay ti FDA a nasken a maipatarus daytoy iti Tagalog. Isu nga imbes nga Ingles, nasken a maisurat a kastoy: “Mahalagang Paalala: Ang (nagan ti produkto) ay Hindi Gamot at Hindi Dapat Gamiting Panggamot sa Anumang Uri ng Sakit.”

Kuna ti FDA a nasken a maipaawat kadagiti umili a dagiti nasao nga erbal nga agas ken food supplement ket saanda nga agas ken saan a nasken a mausar dagitoy a pangagas iti ania man a sakit.

Daytoy a pagtaktakderan ti FDA ket maysa a rekisito (requirement) a nailanad, kas sagudayen ti desision nga inyetnag ti Court of Appeals (CA) idi Nobiembre 28, 2014 a nangsuportar iti impaulog ti DOH-FDA nga Administrative Order (AO) 2010-0008.

Idi ngamin Marso 18, 2010, impaulog ti DOH ti AO tapno maipatarus iti Tagalog ti pakaammo a “No Approved Therapeutic Claim” kadagiti amin nga anunsio a mainaig kadagiti erbal nga agas ken food supplement. Iti kasta, masaluadan ti salun-at dagiti umili a gumatang kadagitoy a produkto ken mayadal kadakuada ti umno a kaipapan ti ballaag. Naipablaak ti AO kadagiti inaldaw a

kangrunaan a pagiwarnak iti pagilian.

Dagus a kinontra daytoy dagiti ahensia a kameng ti Chamber of Herbal Industries of the Philippines, maysa a gunglo dagiti nasurok a 65 a kompania iti pagilian nga agparpartuat kadagiti erbal nga agas ken food supplement. Kunada a no maipatungpal daytoy nga AO, madadael ti negosioda. Saan a pinatgan ti DOH dayta a pagtaktakderan dagiti ahensia.

Nangyuli dagitoy nga ahensia iti darum iti Regional Trial Court (RTC) of Manila idi Mayo 2010 tapno apagapaman a maisardeng ti pannakaipatungpal ti AO a pinatgan met ti RTC. Gapu itoy, nangyuli ti DOH iti petision iti CA a pinatgan met ti naud-udi.

Kas paset ti linaon ti AO, amin nga anunsio a mabasa iti pagiwarnak, mangngeg iti radio, ken mabuya iti telebision, nasken a nalawag a maibaga ken mangngeg dagiti tattao dayta a ballaag.

Kuna ti DOH nga akemna daytoy a kas kangrunaan nga autorisado nga ahensia iti pagilian no pakaseknan ti salun-at ti pagsasaritaan. Nasken ngarud a saluadanna ti pagimbagan dagiti umili maipapan iti panagtomarda kadagiti kakastoy a produkto.

Kunana a nasaysayaat no maisurat iti simple a lengguahe ti ballaag a maawatan dagiti umili. Iti kasta, maballaagan dagiti tattao kontra iti makaallilaw nga ibagbaga dagiti aglaklako kadagitoy a food supplement.

Adu ti Saan a Simmurot Kalpasan ti pangngeddeng ti CA, adu pay laeng dagiti kompania nga agar-aramid kadagitoy nga erbal nga agas ken food supplement ti di simmurot iti administrative order ti DOHFDA ta kaaduanna a naisurat pay laeng iti Ingles ti nasao a pakaammo. Maipagarup a kaykayat dagitoy a kompania nga Ingles ti pannakaisurat daytoy tapno agtultuloy a di maawatan ti publiko ti anag ti mensahe. Adu dagiti sakit nga ibagbagada a maagasan dagitoy nga herbal ken food supplement. Manipud iti simple a panateng ken uyek agingga kadagiti komplikado a sakit kas iti kanser, sakit ti puso, alta presion, atake, diabetes, arthritis, sakit ti dalem, ken dadduma pay a lalaem. Mangibagaka iti sakit ket sipapannakkel dagiti para lakoda a mangallukoy kenka a kabaelan dagitoy nga erbal nga agas ken food supplement nga agasan dagitoy.

Inaldaw met nga adda tumpuar a baro a klase ti erbal nga agas ken food supplement iti merkado. Mabalin a gapu daytoy iti nakaad-adu nga oras a panagpampanunot dagiti akinkukua kadagitoy a kompania no ania ti napintas a nagan ti ruk-atanda a food supplement, imbes a takuatenda koma no agpayso a makaagas dagitoy a produktoda.

Agpayso nga adda dagiti mula nga adda ramenda a makaagas.

Kinapudnona, kaaduan kadagiti komersial nga agas a mailaklako kadagiti botika ti naggapu kadagiti mula. Tinawen, adda dagiti mula a matakuatan nga adda ramenna nga agas gapu iti maisaysayangkat a dekalidad ken serioso a wagas ti panagsukisok.

Ngem kuna dagiti eksperto a ti panagala iti makaagas a ramen iti tubbog dagiti mula ken ti pannakaaramid dagitoy nga agas ket kasapulan ti nabayag ken naannad a panagsukisok ken proseso.

Dakkel ti pakaigidiatan daytoy iti wagas a sursuroten dagiti dadduma a kompania ti erbal nga agas ken food supplement.

Adda ngamin dagiti kompania nga agar-aramid kadagitoy nga ibilagda lattan dagiti bulbulong sa gilingenda iti napino ken ikabilda daytoy iti kapsula wenno aramidenda a tsaa. Kuna dagiti eksperto a malaksid nga adda met ramen dagitoy a sustansia ken makatulong iti salun-at, bassit laeng ti maagsaw kadagitoy ken adda pay laeng dagitay laokna a napeggad iti bagi ken iti salun-at.

Malagip nga adda idi panawen a naglatak ti bukel ti bunga ti

kayo a mahogany ta nagwaras ti damag a makaagas daytoy iti sakit nga alta presion ken diabetes. Idi agangay, naduktalan dagiti eksperto a makasabidong gayam ti bukel ti bunga ti mahogany.

Adda pay dagiti pasiente nga agsagsagaba iti sakit a kanser ti naireport a nagsardengda a nagpa-chemotherapy ket nagtalekda lattan iti maipagarup a kinasamay dagitoy nga erbal nga agas ken food supplement. Gapu daytoy iti makaallukoy a pannakisarsarita dagiti aglaklako kadagitoy a produkto. Nagtungpal laeng dagitoy a pasiente iti kamposanto kalpasan ti sumagmamano a lawas.

Addang ti DOST ken UP Idi 2011, nagtignay ti Department of Science and Technology (DOST) ken ti National Integrated Research Program on Medicinal Plants (NIRProMP) ti University of the Philippines Manila (UP Manila) tapno suportaranda ti panggep ti RiteMed, maysa a dibision ti kompania nga United Laboratories, Inc., tapno serken met daytoy a kompania ti industria ti panagaramid kadagiti agas manipud kadagiti mula iti pagilian babaen ti sabali a wagas ken estilo.

Panggep ti RiteMed nga amin a mapartuatna nga erbal nga agas a mailako iti merkado ket aglasat iti naannad ken estrikto a panagsukisok. Iti kasta, nasamay dagitoy a mangkontrol ken mangagas kadagiti sakit. Siguraduen ti kompania nga amin a partuatenna nga erbal ket inaprobaran ti DOST. Kayat ti RiteMed a naannad ti maisayangkat a wagas gapu iti nairteng a karit a sangsanguenna. Pagarigan, iti panagpartuat kadagiti erbal nga agas manipud kadagiti mapili a mula, kasapulan saan laeng a ti pannakapili dagiti aktibo a ramenda ken ti umno a wagas a pannakaapit ken pannakakolektarda. Adda pay dagiti napateg nga addang a nasken a maiwayat a kas iti pannakasiput a nalaing ti kalidad ken klase ti daga a patneng a nagtubuan ti mula a maipagarup nga addaan iti saguday ken elemento a manglaban iti maysa a klase ti sakit.

Pagarigan iti biang ti mula a paria a napaneknekan nga addaan kadagiti ramen ken sustansia a makaagas iti sakit a diabetes. Kuna dagiti eksperto nga adda pagdumaan ti saguday ti paria a mula dagiti mannalon iti Bantay Makiling sadiay Laguna iti mula a paria dagiti mannalon iti Kailokuan ken Cagayan Valley. Gapu daytoy iti klase ken kalidad ti daga kadagiti nadakamat a lugar.

Daytoy ita ti nakaiturongan ti atension ti RiteMed tapno makikammayet iti DOST ken NIRProMP ta addaan dagitoy dua nga ahensia ti gobierno kadagiti umdas a sistema ti panagsukisok iti benneg ti panagagas a kasapulan ti RiteMed tapno maaddan iti legal a karbengan a mangserrek iti industria ti erbal nga agas iti pagilian.

Rinugianen a kinauman ti RiteMed dagiti sientista ti (NIRProMP) sakbay nga agpartuat kadagiti tableta ken syrup nga agas manipud iti bulong ti mula a dangla nga agas iti nadumaduma a sakit a yeg ti bayrus. Kas umuna nga addang, winanawanan ti kompania ti sapasap a pagilian tapno maammuan dagiti lugar nga addaan iti tumutop a daga ken klima tapno makapatanor iti kapipintasan a puli ti dangla nga addaan iti namsek a ramen a maaramat nga agas.

Kuna dagiti taga-DOST ken UP Manila a no di umno ti pannakaapit dagiti mula agraman ti wagas a pannakaprosesoda, dakkel ti gundawayna a maimpektaran iti bakteria, buot ken dadduma pay a makadadael nga organismo ken kemikal ti produkto a mamagpeggad met kadagiti agusar kadagiti produkto manipud kadagitoy. No agballigi daytoy a gannuat ti gobierno, saanton a nasken a maikabil iti etiketa dagiti erbal nga agas ti “No Approved Therapeutic Claim.�—O

Pebrero 26, 2018

27

Dagiti Tawid a Sirib ken Adal Ni ABERCIO VALDEZ ROTOR, Ph.D.

“Nagpintasen a Biag”

M

ASANSAN a mangngegtayo daytoy a kas man ti kinasaliwanwan kadagiti material a banag ti kaipapananna— a ti kinasaliwanwan ket maipapan iti Kuarta, Kuarta, Kuarta.

Magatang kadi ti kuarta ti pudno a kinaragsak nga isu ti pundasion ti nasayaat a biag?

Daytoy ti saludsod. No wen ti sungbatna, dagiti ngarud kararagsakan a tattao iti lubong ket dagiti milionario, este, bilionario, gapu ta magatangda ti agarup amin a para iti bagbagida. Biahe, agkakangato a pasdek, agkakadaeg a balay, agkakangina a lugan, kagarbuan nga aruaten, lang-ay a tumukno iti langit, personal a serbisio, mangibagaka, amin, maalam, no karamanka iti daytoy a lubong dagiti nababaknang.

Kinapudnona, daksanggasat ta mabalin nga isuda ti kalilidayan a tattao iti lubong segun iti pagbatayan ti pudno a kinaragsak— talinaay wenno kappia ti panunot. Asino man nga awanan iti agtultuloy a talinaay ti panunot, kankanayon a makidangdangadang iti kangrunaan a kabusor ti tao ti daytoy a biag— ti bukodna a bagi. Ti manidsidir a konsiensiana. Awan ti makaibaga a pudno a naragsak daytoy no naynay a riribuken ti konsiensiana. Iti aldaw ken rabii, iti inoran-oras, bayat nga alalenna ti turogna, marigatan a mamagkalma kadagiti ur-uratna, agdidinnaer ti dakes ken naimbag iti panunotna, agregget nga agakup pay iti ad-adu a kinabaknang, idinto a masapul nga agridam tapno saan a maagaw ti sanikuana, ken masapul a makipulapol kadagiti katiokaranna, ken iti managimbubukod a a pammatina, baybay-anna dagiti awanan-gasat.

Gapu iti daytoy, ti “Nagpintasen a biag” ket kaipapananna ti nabarayuboy a panagbiag ti sumagmamano, idinto a mapaidaman met iti apagisu a panagbiag ti kaaduan.

Napagsaludsodan ti maysa a titser no ania ti mariknana nga agsusueldo iti sangatipping ti inaldaw a sueldo ti milionario, simmungbat a siiisem: “Umdasen ti kinabaknangko. Maragsakanak a makapanunot a dagiti leksion nga isurok kadagiti ubbing, isu ti puonanda.” Daytoy ti kaipapanan ti bokasion. Ti agbiag iti nasayaat a biag ket isu ti panangipaay iti bagi a di mangnamnama iti kasubad, kasungani ti “pananggatang iti kinaragsak babaen ti kuarta.”

Iti biang dagiti tagaaway, masarakan ti kinaragsak iti sangaribu ket maysa a wagas. Ti agtagibalay a mangileppas kadagiti aginaldaw nga obrana; ti mangngalap a nalabon ti nakalapanna iti maysa a nasapa a bigat; dagiti mannalon a mangipempempen kadagiti nalabon nga apitda; dagiti artisano a mangidisdispley kadagiti obrada; ti agtutubo a mangtaptapat iti kannag; ti agriing iti maysa a nakataltalinaay a panagbannawag ti agsapa. Amin dagitoy, mangipamatmat iti “nagpintasen a biag.”—O

28

Pebrero 26, 2018

Kapessat...

Okeyka, Apong

( Tuloy ti panid 9 )

“Dinak siguro malagip ta dika met pasiando a kas ken ni manongmo. Siak daydi kaunaan a PMA-er ditoy ilitayo.

Naikkatak a soldado ta nairamanak iti Magdalo.”

Nagtungtung-ed ni Amor. Malagipna ti Oakwood Mutiny nga aramid dagiti agkabannuag a soldado a nangnagan iti bagbagida iti Magdalo. Adda idi iti hayskul. Sinarsarita daydi maestrona iti Araling Panlipunan ti maipanggep iti daytoy.

Nagwaras pay iti ilida ti kaadda ti mangibabain kano a kailianda.

“Ading, maysa man met a kape.” Nagsenias ti lalaki nga iti panunot ni Amor, inawaganna iti ‘Tony Squared.’

“Makiusoka met, ser,” kinuna ti balasitang a tindera. “Sabagay, di gayam mabalin ti aglako iti arak iti al-aldaw.”

“Kadkaduaek laeng ni Amor, ah, ni Brother Amor.”

Immisem ti tindera. Pinaludipanna ni Amor.

“Diak ammo ti numero ti selponmo wenno email-mo. Awan met ti Facebook-mo. Dika met naas-asitgan idi massayag. Ngem sinipsiputankan manipud simmangpetka. Agingga a nakagtengka ditoy.”

Apagapaman a bimmara ti piditpidit ni Amor. Naruam met iti seminario nga ammo dagiti papadi amin a garawna, ngem ammona dayta ta kasta a talaga iti uneg ti seminario. Ita, maammuanna a sinisiim gayam daytoy a Tony Squared. Agpapan pay kabagianna, simkad ti riknana.

“Ket ania ngarud itan, angkel?” Apagapaman nga indagsenna dagiti balikasna, tapno maipadlawna ti simkad a riknana.

“Mabalin a mapreskuanka iti garawko. Ngem taktakawek la ti gundaway, kamkamatek ti tiempo... a masoloka.”

Kasla napitik ti lapayag ni Amor. Ngem batidon a mangilemmeng iti pudno a kaririknana. Tinengngelna ti panagtigerger dagiti piskelna.

“Dika koma pay la agsubsubli idiay seminario. Agyanka koma pay laeng idiay simbaan.”

Inyeg ti tindera ti kape ni Tony Squared. Immigup a dagus daytoy. Apagisu met nga aguni ti selpon ni Amor. Umaw-awag ti amana. Sineniasanna ni Tony Squared ket rimmuar iti pasdek.

Sinaludsod ti amana ti yanna. Mapanda kano iti balay da antina nga Ophelia. Gapu ta di makakarawa iti rason a dina kayat ti sumurot, napilitan a nangibaga nga adda iti nagsulian ti national highway ken barangay road nga agpa-Masi. Nasdaaw ti amana.

“Saan koma a ti la pappapanam. Ammom met ti situasion,” kinuna ti amana.

Saan a simmungbat ta inalusiis. Daytoy ti maikadua a yaawag ti amana iti selpon kenkuana— immuna idi adda idiay Manila— ket nadlawna ti panagduma ti tonada ti amana. Iti panagriknana, kasla adda tali a namagkamang kadagiti selpon ket guyguyoden dayta ti amana tapno dagus a makapan iti yan daytoy. Inyunay-unay daytoy nga iti maysa wenno dua a minuto, addadan iti imbagana a disso.

Nagsubli iti uneg. “Dagasendak kano idiay,” kinunana ken ni Tony Squared. Insungona ti abagatan. “Sige pay... angkel.”

“Amor, kaanakan, condolence,” kinuna ni Tony Squared.

Nagtamed ni Amor ket nagdardarasen a rimmuar.

Ti amana ken sumagmamano a badigard daytoy ti nangsukon kenkuana. Nagluganda iti nangisit nga SUV. Manen, sinumaria ti amana. Imbaga daytoy a saan a ti la adda a maturturongna.

Saan a simmungbat ni Amor. Pampanunotenna ketdi ni Tony Squared. Apay a papanen daytoy iti simbaan? Adda bimmangon nga atap iti kaungganna. Dina koma kayat dayta a rikna. Ta uray no agbalibaliktad wenno agtamblitambling wenno inaldaw nga aglitania, agdadata a gapu iti kinamayor ni mamangna ti

makagapu iti ipupusay daytoy. Ti politika, kasla entablado, kuna ni angkelna a Herman. No dimo maaramid ti pagayatan ti direktor…

Ket ania ti aramidenna? Takuatenna no asino ti utek iti pannakatay ti inana? Ket no maammuanna, papatayenna met?

Idarumna? Ket aramidenna dayta idinto nga isuna a prayle, ikankannawagna nga “ayaten ti tunggal maysa agraman ti kabusor”?

Dinakamat ti amana ti update ti maipanggep iti kaso ni mamangna. Dina maawatan isu nga aleng-aleng laeng ti panagtung-edna. Nasursurona metten ti makisarita a kasla rebulto— ti agpammarang nga interesado iti sarsaritaen ti kasarsaritana nupay saan. Malagipna latta man ngaminen nga idi nalikidar ni mamangna, adda ti amana ken ti kabsatna a makipalpallot idiay Isabela. Iti unegna, rinasrasawanna dagiti manok a para pallot. Di pay la agkuripaspas amin a manok a para pallot!

Adda ti balay da antina nga Ophelia iti Buyun, ti kalaudan a barangay ti Santa Teresita. Dita a naikamang ni antina. Nakaasawa iti kakaisuna a lalaki manipud iti kaamaan ti Silos a nagkapkapitan iti nasao a barangay iti napaut a tiempo.

Manipud iti national highway, nagpakanigid ti luganda. Mapan a lima gasut a metro sa nagpanippip ti van iti sango ti maris dalem a ruangan. Panglawaen ti agarup kabakiran a nalakub iti nangato a pader a namulaan ti tuktokna kadagiti riduma. No di mariro, mapanen a lima a tawen a di nakaadak ditoy.

Manipud iti ruangan, linabsan pay ti van ti sumagmamano a dadakkel a kaykayo sa nagsardeng iti nalawa nga arubayan da antina nga Ophelia. Idi makadissaag, nangngegna dagiti uni dagiti nadumaduma nga ayup: dagiti tumatayab nga adda kadagiti kakaykaywan ken dagiti ayup nga adda kadagiti kulongan nga agarup naipalawlaw iti arubayan. Addada nadumaduma ti klasena nga aso, ken adda pay beklat kada musang ken tigre.

Kaaduan kadagiti nadanonda ti adda met laeng iti panagsapata da antina ken ni manongna idiay munisipio. Napanunotna a nalabit, bayat ti panangsapulda kenkuana, nagpakastoy metten dagitoy nadanonda. Agiinum dagitoy iti sango ti balay bayat ti panangisagana dagiti katulongan kadagiti lamisaan ken tugaw iti espasio a natoldaan. Adda nangibaga iti amana nga adda idiay likud ti balay da manongna nga Eros. Nagwang-it ti amana ket simmurot iti daytoy.

Adayoda pay iti likud ti balay, mangmangngegen ni Amor ti napigsa a rock a tokar: “Mga asong naloloko, nagpapanggap na tao/ Mga pangakong matamis, puro langaw at ipis….”

Adda met laeng lamisaan a linawlaw dagiti ub-ubbing a lallaki a pakairamanan ti kabsatna. Apagkitada iti amana, adda timmakder a nangitag-ay iti plato a nakargaan iti karne. “Sir,” kinuna daytoy a nagkurno pay, “aw-aw!”

“Dayta, a!” kinuna ti amana ket nagderetso daytoy a nangkutsara iti naidiaya. Dagus met nga adda nangyawat iti naibaso nga arak— Fundador ti naluktan nga adda iti tengnga ti lamisaan.

“Madama a malutluto ‘diay kalderetana, sir!” Adda nangibaga.

“Asucena, a, ngarud, longat! Kalding la ti kaldereta!”

Nagkakatawada.

Kasta la ketdi ti ragsak dagiti Intsik iti Yulin Dog Eating Festivalda, nakuna ni Amor ket nagsikaw ti buksitna— sikaw a kas iti marikriknana tunggal makakita iti internet kadagiti damdamag kas iti: “Toro, pinatayna ti tallo a matador.”

“Leon, pinatayna ti amona.”

“Anak, pinatayna ti bukodna nga ama.”

Kaanonto met ngata nga adda damdamag nga, “Aso a

IDI UN-UNANA A PANAWEN

Ti Asawa ni Pangulo Dugudog Ni SOLOMON V. GERNACIO

I

DI un-unana a panawen, adda pangulo nga agnagan iti Dugudog. Naayat kadagiti napipintas a babbai isu a nakaad-adu ti asawana. Kunada nga adda sangaribu ket maysa nga asawana.

Kabaelanna daytoy ta napalalo ti kinabaknangna.

Mabalinna a gatangen ti amin a kayatna.

Iti maysa nga aldaw, bayat ti panagpaspasiarna iti iturayanna a lugar a managan iti Amianan, nakursonadaanna ti anak ni Caoitan. Kinasaritana ni Caoitan nga asawaenna laengen ti anak daytoy. Nayat met ni Caoitan ngem imballaagna, “Patgek a pangulo,” kinunana, “gapu ta anakko daytoy, no addanto makitana a bukel ti mais, dinanto malapdan ti bagina a mangtuktok iti daytoy.”

“Uray pay,” kinuna ni Pangulo Dugudog. “Basta ay-ayatek ti anakyo.”

Inkuyog ngarud ni Pangulo Dugudog ti napintas nga anak ni Caoitan iti dakkel a balayna. Isu ti nagbalin a paboritona kadagiti amin nga assawana. Ngem daytoy met ti gapu ti nagileman dagiti assawa ti pangulo, nangruna ken ni Libnos, nga isu idi ti paborito ti pangulo idi awan pay ti anak ni Caoitan.

Plinano ngarud ni Libnos ken dagiti kakaduana nga assawa ti pangulo ti aramidenda tapno guraen ti pangulo ti anak ni Caoitan.

“Damagko a daytoy paborito nga asawa ti pangulo, dina malapdan ti agtuktok no adda makitana a bukel ti mais,” kinuna ti maysa kadagiti asawa ti pangulo a kagayyeman ni Libnos.

“Ammokon ti aramidentayo!” kinuna ni Libnos a kasta unay ti ragsakna. “Iti umadani a parambak ti Amianan ken yuumay dagiti pangulo dagiti lugar iti Daya, Laud ken Abagatan, ibabaintayo ti anak ni Caoitan. Kasaritakto ti maysa kadagiti babaonen a mapanto mangiwaris iti mais iti paraangan a pakaangayan ti parambak!”

Kasta ngarud ti napasamak. Bayat ti kaadda dagiti pangulo dagiti adu a lugar iti paraangan ti dakkel a balay ni Ari Dugudog, nangiwaris ti babaonen iti mais ket saan a nagawidan ti paborito nga asawa ti ari ti napan nangtuktok kadagiti mais.

Anian a babain ni Pangulo Dugudog iti inaramid ti paboritona nga asawa. Idi met laeng, pinapanawna daytoy iti dayta a lugar.

Ngem naammuan met laeng ni Pangulo Dugudog ti amin a napasamak ta nagipulong met ti maysa a kagayyyeman idi ti anak ni Caoitan. Dagus a dinusa ni Pangulo Dugudog ni Libnos.

Pinapanawna met iti dakkel a balayna.

Iti saan a nagbayag, nagsakit ni Pangulo Dugudog gapu iti nalaus a lidayna iti kaawanen ti anak ni Caoitan iti balayna. Uray ngamin kasano ti panangsapsapul dagiti mannakigubatna iti yan ti anak ni Caoitan, saandan a nasarakan pay. Uray ni Caoitan, awan metten iti pagnanaedanna.

Idi pumusay ni Pangulo Dugudog, nangaramid dagiti panglakayen iti paglintegan nga agkuna: “Maiparit iti asino man nga agnaed iti Amianan a makiasawa iti uray ania ti klasena nga ayup.”—O

Pebrero 26, 2018

29

TIPS Tarabay iti Pagtaengan, Salun-at ken Dadduma Pay Inurnong ni ELIZABETH M. RAQUEL MASIBSIBUGAN TI MULAM URAY AWANKA. No panggepmo ti agbakasion iti sumagmamano nga aldaw ket awan ti mangsibug kadagiti mulam, mangalaka iti lupot a cotton; pagbalinem a kasla kordon ti sapatos. Ikalim ti maysa nga ungtona iti aglawlaw ti mula, sa irarebmo ti sabali nga ungtona iti maysa a container ti danum. No atiddog ti kordon ti sapatosmo, mabalin pay nga aramatem daytoy.

NO AG-DRILL-KA ITI BALDOSA. No adda abutam iti baldosa wenno ania man a nagalis a banag babaen ti electric drill, mangipigketka nga umuna iti masking tape iti disso a pagaramidam iti abut; iti kasta, saan a maikaglis ti drill bit.

PANGPALUKNENG ITI KARNE. No adda lutuem a karne ket kayatmo a mapalukneng daytoy, mabalin a laokam iti tsaa ti danum a paglutuam. Ti ‘tannin’ a ramen ti tsaa, agbalin a ‘tenderizer’ ti karne tapno ad-adda pay a naramraman ken naim-imas. Mabalin pay a pagmarinate iti karne ti tsaa.

NABANGSIT A SAPATOS? Mabalin a maikkatmo ti di makaay-ayo nga angot ti sapatos babaen ti panangkargam kadagitoy iti baking soda. Bay-an iti agpatnag. Kalpasanna, ikkaten ti baking soda. Sigurado a nabanglonton ti sapatosmo ken nakasagananton nga usarem.

USAR TI DAAN A MAKINILIA. No adda daan a makiniliam, mabalinmo a pausar a kas ay-ayam ti ubing. Mabalin a dina pay ammo ti agbasa wenno agsurat ngem dagiti letra ken ti panangitalmegna kadagitoy, mabalin a pasantakenna ti imahinasionna ket mabalin a magutigot pay a mangammo kadagiti letra ken maay-ayo nga agbasa iti laksid ti kinaubingna pay laeng.

PANANGPIDUT KADAGITI BURAK TI SARMING. No nakatinnagka iti sarming ket naburak daytoy iti nakaadadu a paset, saan nga umdas ti panangsagadmo kadagitoy ta addanto pay la mabati a babassit-usit a riduma.

Ti aramidem, mangibabasa iti newspaper sa idekket iti datar a nakatinnagan ti sarming. Dagiti babassit a riduma, dumketda iti nababa asa s a papel. nababasa

30

Pebrero 26, 2018

maisagsagana a mapulotan, pinatayna dagiti mammartek nga Ilokano”?

Kuna ti Biblia a ti tao ti kangatuan a pinarsua ta isu laeng ti adda panunotna. No ngata makapagsurat ti aso, isuratna ngata a ti aso ti kangatuan a pinarsua? Ti tao kano ti para bantay kadagiti padana a pinarsua. Para bantay? Bantay-salakay, nalabit. Agasem, maayatan ti tao a pagpapallotenna agingga a matayda dagiti manok; maayatan a pagkakabilenna dagiti padana a tao?

“Pagpulotanenyo man met,” kinuna ti amana a nangisungo kenkuana.

“Haanen,” nginalngal ni Amor dagiti balikasna sa nagsarapa.

Kasla nakiwar ti buksitna ket ‘gistayan nagdul-o.

Nagsanamtek a nagngilangil ti amana. “Kasla saan nga Ilokano.

Kasla saan a lalaki.”

Dayamudom ti panangisao ti amana ken napigsa ti tokar ngem kasla naitubong dayta iti lapayag ni Amor. Tipikal nga Ilokano, nakunana iti nakemna. Sobra a maskulado. Isu, nalabit, ti gapuna a tinulongan ti dios dagiti bakla ni Vice Ganda— a maysa nga Ilokano— tapno agbalin a kalatakan a bakla iti Filipinas, kas bales kadagiti adun nga inhustisia a napadpadasan dagiti babakla nga Ilokano iti mismo a pamiliada.

“Agpadpadi ngarud, dakayo met,” kinuna ti kabsatna sa immisem iti apagbiit. Kaing-ingas latta ti kabsatna ni artista a Jericho Rosales— kulot a buok, kayumanggi a kudil. Nangato ti timidna, nakakayang, ken iranrantana ti umisem tapno agparang ti kallidna. Nangtakal met daytoy iti pulotan sa nangitagay.

“Okey met la ‘ta mainumen?” kinuna ti amana.

“Awan danag, napalawlawan iti Ibanag,” kinuna ti kabsatna ket nagkakatawa dagiti kakadua daytoy. “‘Yan dagitay babbai?” inamad ti amana iti kabsatna. “’Diayda uneg,” insungbat ti kabsatna. Immisem manen iti apagbiit. “’La ta inkam man la idiayen.” Ket nagturongen ti amana iti ridaw ti kosina. Manguddakudday a simmurot ni Amor. Nadlawna ketdi dagiti nailimlimed nga isem ken ayek-ek dagiti kakadua ti kabsatna. A binuyogan met ti baro manen a kanta: “Palagi na lang uhaw/ Palagi na lang gutom/ At kahit anong kainin/ Ay hindi nabubusog…”

Adu dagiti nadanonda a kaaduanna ti babbai iti uneg ti balay da antina nga Ophelia: addada para luto ken para isagana iti kosina, addada agtutungtong iti salas, ken addada met agmamadiong iti maysa a kuarto a nadidingan iti manartarus a sarming. Dagiti babbalasang ken babbalasitang a sumagmamano kadagitoy ti nakauniporme, nga impapanna nga annak dagiti agtutungtong ken agmamadiong, makumikomda kadagiti selponda. Naammuanna idi agangay nga adda iti Tuguegarao dagiti tallo a kakasinsinna a bin-ig a babbai nga annak ni Anti Ophelia nga agpapada nga agbasbasa iti St. Paul University.

Napan ni Amor iti ridaw iti sango ket nagbabawi no apay a simmirip iti grupo dagiti lallaki nga agiinum iti sango ti balay nga ayan ti amana a nakabannikes. Adda nakakita kenkuana ket kinuna daytoy: “Father, umayka met uminum iti saan a Mompo!”

“Isunto ti padi ditoy, pupuotenyo ti saok!” kinuna ti amana.

“Nasayaat unay!” Adda nagkuna. “Tapno suktanna metten ni Father Kabaw!”

Impapan ni Amor a ni Father Melvin Stanley, ti padi nga Italiano, ti nadakamat a ‘kabaw.’

“Dika ket koma yamanen met ta kabaw!” Adda nagkuna. “Into ket no kasla dagitay makiralrali a papadi ti isukatda!”

“Ket ni ngaruden Father Palor ti isukatdanto,” adda nagkuna a nangisungo kenkuana.

“Siat, Father!” Adda nangidiaya iti baso.

Nagsarapa ni Amor. Idi apagapaman a naisabali ti patangan, nagatras a nagsubli iti salas. Isu met nga adda ni antina nga Ophelia. Apagapaman a nailabeg daytoy ngem idi maallangon daytoy ti riknana, sinumaria daytoy ti dina idadar-ay iti panagsapatada. Imbagana a nakaatendar ngem dina napalpas ta kellaat a simmakit ti tianna ket napan timmakki.

Indiaya ni antina a mangan latta kadagiti agkaiwara a taraon— iti kosina, iti salas, idiay sango, idiay likud, a kasla ketdin saan a kaibagbaga ni Amor a nagsakit ti tianna. Nagtungtung-ed lattan bayat ti pannakalagipna ken ni Nora Aunor a kalanglanga da antina nga Ophelia ken ni Ate Vi Mungcal a pagayam ni Father Edmund. Napia ni Ate Vi Mungcal ta kabaelan daytoy a tuladen da Vilma Santos ken Nora Aunor. Ngem ni antina, sigurado nga ungtan ti direktor, amangan no suktanna pay daytoy gapu ta nakusel ti aktingna— dina ammo ti rumbeng nga aramidenna no kasta nga eksenada.

“Matagarianka kadakuada?” pagamammuan ta kinuna ni antina sa timmaliaw iti ummong dagiti babbalasitang. “Oissst!

Inkay man ibaga ken ni manongyo nga Eros... iddependa ‘diay sounds-da! Adda padi, kunayo!”

Idi tumaliaw ni antina kenkuana, kasla naipigket iti rupana ti nakalawlawa nga isem nga agarup umadas iti isem ni McDonald.

Immisem laeng ni Amor. Iti kinapartak ti tignay ken panagsao ni antina, dina pay ketdi ammon no ania ti sungbatanna.

Agingga a nagpakadan daytoy ta mapan iti ayan dagiti agmamadiong.

Inalusiis manen ni Amor a kas iti panagalusiisna iti panagsapata ni antina. Nagsikawsikaw ti rusokna kas iti panagsikawna no makakita kadagiti makapadul-o a damdamag.

Adda nagliteng iti panunotna.

Nalagipna ti kinalaing da Ate Vi ken Nora Aunor iti akting. Napan iti suli. Indeppelna ti selponna iti lapayagna. Kunam la no agbagtit a kampay-idi, adda kasarsaritana.

Sa kalpasanna, napan iti ayan ti amana nga addan iti ayan dagiti agtutungtong.

Inasitganna ket inyarasaasna: “Umunaakon. Adda emergency a napanan ni Father Melvin ket agur-urayen idiay simbaan ‘diay ubing a mabuniagan.”

Ammo ni Amor, naklaat ti amana.

Nalabit, naklaat no apay nga adda agbuniag a dina nadamdamag. Naklaat met ni Amor iti kinasayud ti aktingna— umuna unay a gundaway iti biagna a

( Maituloy iti panid 33 )

Ading Kosinera Ni MERCY R. GAÑO

Ramanantayo Man ti Pastillas de Leche ti PCC at MMSU

N

ABAKNANG iti sustansia ti gatas a maala manipud iti buffalo.

Napnapno iti calcium ken napintas a paggapuan dagiti mineral a kas iti magnesium, potassium, ken phosphorus.

Iti agtultuloy a panagadal ti Philippine Carabao Center (PCC) kadagiti pakaaramatan ken pagsayaatan a maipaay daytoy, natakuatanda a napintas a maproseso ti gatas ti buffalo a pastillas de leche nga addaan iti nagduduma a flavour a kas iti ube, pandan, buko, strawberry, ken mango; ice cream, lacto juice, choco milk, yogurt drink, fresh carabao milk, white cheese, ken dadduma pay.

Ti gatas manipud iti buffalo ti maysa kadagiti kangrunaan a produkto ti PCC a nakabase iti Mariano Marcos State University (MMSU). Malaksid iti panagpabulodda kadagiti magatasan a buffalo, sursuruanda pay dagiti agtartaraken kadagitoy a manggatas kadagiti tarakenda tapno adda nayon a pamastrekanda iti inaldaw. Iramanmo pay ditan ti artificial insemination tapno mapaaduda dagiti buffalo ket ad-adu ti paggapuan ti gatas.

PASTILLAS DE LECHE

Ni Michael Jay U. Pascua, maysa kadagiti

Padasentayo man ti maysa kadagiti agprosproseso iti gatas iti PCC at MMSU. produktoda— ti pastillas de leche. Imbinglay kadatayo ni gayyemtayo a Melinda Gabay iti PCC at MMSU ti resipe daytoy.

Dagiti ramen: 400 gramo a refined sugar, 3 kutsara a cornstarch, ken 3 litro a buffalo milk.

Makaaramid iti 20 a pakete a pastillas; 15 a pedaso ti kada pakete.

Panagaramid: 1. Rukoden dagiti kasapulan a ramen. Mangala iti 400 gramo nga asukar. Ilaok iti 3 kutsara a cornstarch. Ipaigid iti apagapaman.

2. Alaen met ti tallo litro a gatas ti buffalo. Kiwaren a nasayaat.

3. Lutuen ti gatas. Kanayonen a kiwaren. No agbureken daytoy, inayon ti asukar ken cornstarch. Itultuloy nga iluto bayat a kiwkiwaren daytoy.

4. Ikapsut ti apuyna no pumaleten daytoy. Itultuloy a kiwaren agingga nga awan dumket iti pariok.

5. Adawen ken ikabil iti tray. Sayaaten nga ipinas. Pabaawan a nasayaat.

6. Pormaen ken bungonen iti bond paper ken colorless cellophane.

7. Ikabil iti box, ikkan iti label ken nasken nga ilanad no kasano ti kabayagna sakbay a madadael. Kalpasanna, ikabil iti refrigerator.

No kayatyo ti gumatang kadagiti produktoda, no pumaamianankayo, mabalinyo ti dumagas iti PCC at MMSU, Brgy. Tabug, Batac, iti igid laeng ti kalsada nasional iti kanigid sakbay ti crossing iti Siudad ti Batac. No kayatyo met ti agorder, teksan laeng ni Melinda iti 0912-520-3337.

Para kadagiti dadduma pay a serbisio ti PCC at MMSU, makiuman wenno agsurat ken ni Director Marjorie Grace Recta.—O

Pebrero 26, 2018

31

SITAW. Ni Apo Filomeno Madrid ken dagiti adalanna bayat ti panangipakalatkatna kadagiti pole bean wenno sitaw iti Barangay Bungcag, Dingras, Ilocos Norte. ‘Pole sitaw’ ti awag daytoy a nateng gapu ta kasapulan a maipakalatkat iti poste a bikal (klase ti kawayan) ngem gapu iti kinakurangen ti bikal, agus-usaren dagiti mannalon iti Dingras iti plastic straw. (Leilanie G. Adriano)

Kuwait, mapasungbat; mapagawid amin a Filipino nga adda iti nasao a pagilian Nasken a sungbatan ti Kuwait ti nagpasaran a pannakaabuso dagiti overseas Filipino workers (OFW) bayat ti kaaddada iti nasao a pagilian, kas kinuna ni Presidential Spokesman Harry Roque.

Innayon ni Roque a no di makaipaay ti Kuwait iti solusion dagiti parikut dagiti biktima nga OFW, mabalin a maikamang daytoy iti maysa nga internasional nga autoridad.

Sakbayna, sinidir ni Presidente Rodrigo Duterte ti Kuwait iti panangmaltratona kadagiti ganggannaet a mangmangged kalpasan ti pannakatakuat ti kaadda ti bangkay ti maysa a Filipina iti uneg ti freezer iti maysa nga apartment sadiay nasurok a makatawen kalpasan a nabakantean ti nasao a pagnaedan.

Kinuna ni Duterte a nakakaskasdaaw a kalpasan ti panagsagrap dagiti Filipino iti kinaranggas ken pannakapapatay, nagtalinaed a naulimek ti gobierno ti Kuwait. Nagduadua la ket ngarud ti Presidente iti kultura ken kababalin dagiti taga-Kuwait.

Gapu iti daytoy, impaulog ti gobierno ti Filipinas ti total ban kadagiti OFW iti Kuwait, ken naibilin ti pannakapagawid iti Filipinas dagiti Filipino nga adda iti nasao a pagilian.

32

Pebrero 26, 2018

AMMUEM PAY DAGITOY

Estudiante iti Grade 12, aglasat iti assessment test iti daytoy a Marso Nakaiskediul a mangala iti assessment test dagiti estudiante iti Grade 12 kadagiti para publiko ken pribado a pagadalan tapno matingiting ti dinur-asan ti panagadalda ken no nagun-odda met laeng dagiti kasapulan nga ammo a kas maibatay iti yanda a tukad ti panagadal.

Babaen ti DepEd Memorandum No. 14 series of 2018, kuna ni Education Secretary Leonor Briones, nga isayangkat ti Departamento ti Basic Education Exit Assessment (BEEA) para iti School Year (SY) 2017-2018 iti daytoy Marso, babaen ti Bureau of Education Assessment (BEA) iti pannnakitinnulong dagiti tattao dagiti schools divisiĂłn ken eskuela iti sekundaria.

Innayon ni Briones a ti pannakaiwayat ti BEEA ti kaunaan a pakaarisitan dagiti estudiante iti Grade 12 ti K to 12.

Kuna pay ni Briones a panggep pay ti BEEA a maarisit ti kinaepektibo ken kinasayud ti pannakaipaay ti serbisio ti edukasion babaen ti panangusar iti resulta ti eksamen a kas pagrukodan. Agbalin ngarud daytoy a pagbasaran iti pannakapasayaat ti kurikulum, pannakaipaay ti serbisio iti edukasion, pannakaarisit para iti pannakarepaso dagiti pagalagadan ken pannakabukel dagiti baro a pagalagadan, no adda man.

Impalagip ni Briones nga iti SY 2016-2017, naisayangkat iti Filipinas iti kaunaan a gundaway ti Senior High School (SHS) curriculum a kas paset ti K to 12 Basic Education Program.

Iti daytoy met SY 2017-2018, manamnama nga agturpos dagiti umuna a batch a nagun-odda dagiti nasken nga adal ken kabaelan iti maika-21 a siglo a kas iti panagrisut iti problema (problem solving), pannakaammo kadagiti impormasion, ken kritikal a panagpanunot.

Kapessat...

( Tuloy ti panid 31 )

nalagipna a nagsalawasaw nga inaramatna ti banag nga adda pakainaigan ti simbaan; ken umuna unay a nagaramat iti rason nga agdadawadaw, makarawa ti pukol a kunada, kasla burburtia nga “aglemmeng ti kunana ngem agpapakita met ti ulona.”

“Nagalas…” nakuna ni papangna. Ngem saan latta a nagbaliw ti ganiadasna. “Ket adda ngarud pagluganam?”

“Awan problema,” kinuna ni Amor. “Nairuamak nga agbiahe nga agmaymaysa.”

Ket nakaparpartak ni Amor a nangpanaw iti dayta a lugar a napno kadagiti ‘ayup’. Nangpara iti traysikel a nangitulod kenkuana iti national highway; nangpara iti multicab nga agpadaya; dimsaag iti nagbedngan ti national highway iti Villa ken ti barangay road nga agturong iti Caniogan; sa nangala iti traysikel a nangitulod kenkuana iti balay da angkelna a Herman.

Bayat ti kaaddana iti dalan, tineksanna ni angkelna: “Angkel, umayak man mangaldaw dita yanyo.”

Apaman a naipatayabna ti teksna, immanges iti nauneg ket nangibulos iti napaut a sennaay. Nalagipna ni Florence.

Tinantannawaganna ti pagtaengan ti balasang. Ngem awan ti nakitana a Florence.

Idi sumangpet iti ayan da angkelna, naidasaren dagiti pinggan— uppat nupay kas iti daydi a panagalmusarna, isuda laeng a tallo ti adda ket para iti kararua ni mamangna ti maikapat a pinggan.

Kalpasan a nakapanganda, agarup intuloy ni angkelna a Herman ti naudi a patanganda— ngem maipanggep ketdi itan iti kararua. Immis-isem laeng ta naisabsabali daytoy iti konsepto ti Lumaud iti bagi ken kararua— a sa laeng suminanto ti kararua iti bagi inton pumusayen ti bagi a kasla ketdin adda ti kararua nga agin-inana iti dimo masarakan a paset ti bagim. Umad-adas ketdi ti ibagbaga ni angkelna iti konsepto dagiti Ilokano a naadalna iti Folk Religiosity nga adda uppat a kararua dagiti Ilokano: karkarma, aningaas, al-alia ken kararua.

Ngem dinan dinakamat dayta ken ni angkelna, nangruna ket sangkasumaria man met idan ni Anti Miriam.

Gapu ta di man metten natannawagan ni Amor ni Florence, imbagana kada angkelna nga agawiden. Saan a nakapagkitakit idi imbaga ti angkelna nga itulnogna. Nangalada iti traysikel.

Idi sumrek iti salasda, simmabat kenkuana ti sipnget, ingel ken ulimek. Kasla napupuskol unay dagiti didingda ket di makastrek dagiti uni iti ruar nangruna ti anabaab dagiti katulonganda iti kosina.

Nadlawna ti in-inut nga iseserrek ti raya ti init manipud iti tawa iti laud a nawadaan iti apagapaman ti maris dalem a kortina. Nagballatek ti raya iti diding ket nakitana dita da lilongna iti tumeng, ni lilongna ken ni papangna. Dina mailadawan ti sakit a nangsippit iti barukongna.

Nagdardaras nga immuli iti kuartona. Nagsapul kadagiti induldulinna a pappapel kada ladawan iti alud ti aparador. Adda nakitana a ladawan ni mamangna a mabalin nga iti panagsapata daytoy iti damo a panagpaayna a mayor. Nangala pay iti bond paper. Immulog ket dimmawat kadagiti katulongan iti rugby, pentel pen, ken martilio ken lansa. Kalpasanna, innalana ti nakaframe a diplomana iti seminario a nakasab-it iti diding. Inuksotna ti diploma ket insukatna ti ladawan ni mamangna iti frame.

Nangipalok iti lansa iti abay ti ladawan ni papangna. Insabitna ti nakakuadro a ladawan ni mamangna. Iti babaen daytoy, impigketna ti ginuduana a bond paper, sa sinuratanna iti: MARIA CIELO DONIEGO-PALOR Sta. Teresita Mayor: 2010-2013 (Maituloyto)

Hay, Internet!

Ni RONY HOPEMAN S. DE LEON

G

APU iti daytoy internet, adun ti namalbaliwan ti lubong. Ala, wen, saan a mailibak nga adu dagiti pagimbagan nga ipapaayna: paglinglingayan, pagalaan iti impormasion, ken pannakinaig kadagiti kasinninged ken uray pay kadagiti saan nga am-ammo iti entero a lubong.

Ngem, ne, di met mailibak nga adun dagiti mailuluod iti internet. Adda ag-online shopping, agay-ayam, ag-blog, makisugal, maki-cybersex, agbuya kadagiti makapaderrep a ladawan, ken adu pay a mangsinga iti inaldaw a kadawyan nga aramid, kangrunaanna kadagiti agtutubo.

Iti nalabes a panagaramat ti internet, maapektaran ti kabaelan dagiti agtutubo a mangipatungpal kadagiti rumbeng koma nga aramidenda iti pagadalan, pannakinaigda iti sabali a tattao, panagtrabaho, malaksid pay a makaipaay iti negatibo a templada, kanayon a pannakarikrikna a kasla mabambannog ken saan a pannakaturturog.

Makuna nga adda parikut iti panagaramat iti internet no nabaybayag ti panagtalinaed iti on-line ngem ti nairanta koma a kabayag. Adu pay dagiti bambanag a malipatan ken saan a maaramid no addan iti sango ti gamigam a paginternet.

Adda met ketdi dagiti gundaway a padasen ti maysa a tao a nalabes ti panagin-internetna a supusopan dagiti nabusbosna nga oras iti paginternetna ngem masansan, no di man kanayon, a mapaay. Ti ketdi madlaw, kasla agar-arapaap nga adda latta nga agin-internet uray no awan iti paginternetan.

Gapu iti kankanayon a panagarapaapna nga agin-internet, mayaw-awan a kanayon ti turogna. Makaunget pay ketdi no adda mangsinga kenkuana kabayatan ti panagin-internetna a kadawyan pay a pangyaw-awananna kadagiti parikutna.

Makapadas pay kadagiti pisikal a parikut ti maysa nga indibidual a nalabes ti panagaramatna iti internet malaksid a mamalbaliw pay ti pannakilangenna kadagiti dadduma a tattao, kas nasaon.

Nasken ngarud nga agaramid kadagiti positibo a wagas tapno maikabasit ti panagaramat iti internet no kastoy ti mapaspasamak iti maysa nga agtutubo. Nasken a maammuan ti agtutubo a ti biag, awan iti internet no di ket adda iti ruar, iti mismo a pannakinaigna kadagiti tattao, iti aglawlaw ken iti nakaparsuaan. A saan a gapu ta adu ti impormasion a naagsawna iti internet ket adun ti ammona.

A gapu iti kaadu ti nag-like iti impostena iti Facebook ket nalatak metten isuna.

Wen, saan a dakes ti panaginternet. Ti dakes ket isu ti nalabes a panaginternet. Sursuruantayo koma ti bagitayo a maipusing sagpaminsan iti daytoy a teknolohia para iti bukodtayo a pagsayaatan.—O Pebrero 26, 2018

33

Natalged a Panangusar Kadagiti Kutsilio Ni JONALIZA P. CABISARES

S

IGURADUEN koma nga nga iti amin a kanito, adayo dagiti amin a bumalay kadagiti aksidente iti kosina a mainaig kadagiti natatadem a bambanag a pakairamanan dagiti kutsilio.

Kadawyan ngamin a dagiti aksidente iti kosina ket mainaig iti kutsilio ken dagiti natatadem a bambanag. Dagiti pay met paset ti bagi a kas iti ima wenno ramay a saan a mangiggem iti kutsilio ti masansan a madunor.

Tapno maliklikan dagiti aksidente iti pannakaaramat ti kutsilio, isuro kadagiti kabbalay, kangrunaanna kadagiti ubbing, ti naannad a panangaramat ken panangasa iti kutsilio. Ibilin kadakuada nga agaramat iti maitutop a klase ti kutsilio iti taraon nga iwaen wenno galipen.

Rumbeng pay a natadem a kanayon dagiti kutsilio nga aramaten. Ad-adu ti aksidente a mapasamak no namudel ti aramaten a kutslio.

Iti natalged ken saan nga aggarawgaraw a langdet ti pangaramatan iti kutsilio. Kasta met nga agannad no innawan dagiti kutsilio.

No yallatiw wenno piduten ti kutsilio, siguraduen a ti tirad ti nakatudo iti baba. Idulin pay ti kutsilio iti nairanta a natalged a pagyanan kalpasan ti pannakaaramatna.

No mabalin, agaramat pay iti guantes a pangiggem iti taraon nga iwaen tapno maliklikan ti pannakasugat.

Saan nga iwarawara dagiti kutsilio kadagiti lugar a pagtrabahuan a mabalin a saan a mairanranta a maiduron a pakaigapuan ti aksidente.

Saan pay a sippawen ti matinnag a kutsilio wenno aramaten ti kutsilio a panglukat iti delata a taraon.—O

34

Pebrero 26, 2018

Yuri

PANANGIMATON ITI PAGTAENGAN

( Tuloy ti panid 21 )

insubmitirna, mabalinna met a baliwan. Mapan nga umuna iti opisina tapno isumitirna ti report iti daytoy a biahena.

Agkiddaw iti eksperto a lexicographer a katulonganna a mangbasa kadagiti rinetratona nga inkurkur-it ni Yuri iti pader ti kueba ken iti kuaderno.

Immawag idiay Guam idi namnamaenna a nakariingen ti ikitna ta ipakaammona a saanen a dumagas. Nagpambar lattan a kasapulan nga agsubli daras idiay Japan.

Imbabanan dagiti kargana. Imbatina ti trolley luggage-na iti lobby sa nagturong iti restauran. Intugotna ti backpack-na ken ti impintana a ladawan ni Neetha. Adu pay ti oras isu nga ibaybayagna lattan ti mamigat. Nangtilmon manen iti nangisit a kapsula.

Nag-check-out iti hotel. Apagisu met a simmangpet dagiti agapo a mangitulnog kenkuana idiay airport.

“Talaga a saankan a maigawid?” insungad ni Sen. Pelep apaman a nakaasideg iti yan ni Renzo.

“Wen, sir, kasapulan nga agsubliakon tapno saan nga agkamtud ti orasko. No koma la mabalin nga agbayagak pay ditoy napintas nga islayo….”

Nakadissaag metten ni Neetha manipud iti pickup. Inyawatna iti balasang ti nalukot a drowingna. “Daydi inkarik kenka idi kalman a pakalaglagipamto kaniak. Dispensaremon ta saanen a naikuadro.”

Inukrad ni Neetha ti papel. “Wow! Siak kadi daytoy?”

Nagbukirad pay dagiti matana a nangkita iti ladawan. “Look, grandpa, Renzo is a great artist!”

Immasideg ti lakay. Miningminganna ni Neetha sa insublatna ti ladawan. “Perfect! Namimpinsan a sika, apok. Kasta dagiti dadduma a mannurat. If they are not musicians they are good artists.”

“Agyamanak, sir. Sapay koma ta kayatmo, Neetha.”

“Saan laeng a kayat. Magustuak. Thank you. I will cherish it.”

Pinagsinnublat a miningmingan ti lakay ti apokona ken ti baro nga iti apagbiit laeng a panagkaduada, nagustuannan ti kababalinna. Nadayaw, napakumbaba ken nakaturong ti imatangna iti gandat ken aramidna. Naidawatna pay ngarud a kas koma ken ni Renzo met dagiti agkabannuag ditoy lugarda. Ket nalagipna daydi maestra a napanna rinekrut idiay Filipinas. Ania ngata no nakapagbayag ket isu ti nangmuli kadagiti agtutubo ditoy? Iti apagbiit a panagyanna iti isla, adu ti namalbaliwan dagiti estudiante, ti eskuela, ken dagiti mannursuro. Isun ti minulmulmolan ti panunotna bayat ti panagturongda iti airport.

Ken uray idi ur-urayendan ti ilulugan ni Renzo.

Naipakdaar ti iseserrek dagiti pasahero nga agturong idiay Osaka. Inarakup ni Renzo iti lakay.

“Sir, kasano ngata a makasubadak kenka?” kinunana idi aginnibbetda.

“Dakkelen a banag kaniak, barok, ti panangisuratmo iti pakasaritaan ‘di Papa Yuri. Addanto panawen nga agkitata manen.

Inton addan dagiti ikuyogmo nga umay mangbisita iti nagyananna a kueba ken iti sibubukel nga atoll a dinebelopna.”

Nairut ti pinaginnarakup dagiti dua. Pinikpik pay ni Sen. Pelep ti abaga ni Renzo.

Nakiinnarakup met ni Neetha. Binisito pay ti balasang ti pingpingna.

“Thank you, Neetha, iti adu a tulongmo. Kanayonto a malaglagipka, my beloved and lovely mermaid,” kinuna ni Renzo.

Matirtiritir la ket ngarud ti tengngedna idi mapanen lumugan iti eroplano.

(Maituloyto)

Pebrero 26, 2018

35

36

Pebrero 26, 2018

Pebrero 26, 2018

37

38

Pebrero 26, 2018

Pebrero 26, 2018

39

Don Clavio De Ylocos

NOBELA NI JOEL B. MANUEL • INLADAWAN NI ALFRED MANUEL

40

Pebrero 26, 2018

Pebrero 26, 2018

41

42

Pebrero 26, 2018

Paway

( Tuloy ti panid 6 )

Insardengko tapno masungbatak ti umaw-awag. Ni nanang.

Damdamagenna no yanko. Napanda itay iti balay da Lilong Cardo isu a diakon nakapagpakada kadakuada.

Pinatarayko manen ti motorko.

Naulimek iti aglawlaw ti balay da Grace.

Talloda laeng ngamin nga agnanaed. Ni papangna a mammartek ken ti walay nga adingna nga addan iti Grade 11 ti kaduana. Adda ni mamangna idiay Taiwan.

Nabayagen nga OFW sadiay.

Ti nangisit nga asona a pinanagananna iti Sidap, ta nasidap kano dagiti matana nga agguardia, ti nangpasungad kaniak.

Napalalo a taulna. Ngem ammok nga agtaultaul no adda makitana a tao uray pay am-ammona. Saan nga agkagat isu nga inlukatko lattan ti saan a naka-lock a gate sa nagtuloyak a nagturong iti balay.

Nagtoktokak iti ridaw. Ngem awan nanglukat. Pinusiposko ti doorknob. Saan a naka-lock, ngem nagpangngaduaak a sumrek ta kasanon no awan tao ta pimmanaw metten ni Grace? Pinaumaynak nga agpayso ngem diak met impasigurado nga umayak.

Kimmitaak iti aglawlaw. Adda ni Anti Elsa, a kaarrubada, iti kubo iti abay ti inaladan da Grace.

“Anti, awan tao ditoy?” impukkawko.

“Adda itay ni Grace, nakkong! Sumrekka lattan amangan no matmaturog laeng!” insungbatna iti napigsa met laeng a timek.

Pinusiposko manen ti seradura sa simrekak. Sabagay, uray saanakon nga agtoktok ta naruamdan kaniak. Idi pay a kasla bumalayakon a sumrek lattan.

“Grace?” inyawagko idi addaakon iti salas. Awan latta ti simmungbat. Kinitak ti selponko amangan no adda teksna. Awan met.

Nakariknaak iti danag. Pinukkawak manen. Napigpigsan. Ngem awan a pulos nagtimek. Tinurongko ti kuartona. Amangan no naiturogna ti panagsangsangitna. Ngem naka-lock ti kuarto. Nalagipko ti yan ti duplikado ti tulbek ti kuartona. Ammok ta masansan nga umianak idi ditoy balayda, ken imbaga ni Grace. Adda iti uneg ti plorera a nakaparabaw iti lamiseta iti salasda.

Napanko innala ti plorera ket idinto a kakautek ti tulbek, pinadasko nga in-dial ti numero ti selponna. Naungaranak bassit idi mangngegko ti call ringtone-na a “Perfect” a kanta ni Ed Sheeran. Pudno nga adda ni

( Maituloy iti panid 45 )

P

ISCES (Pebrero 20- Marso 20). Adda mapasangpet a naimbag a damag iti daytoy a lawas. Manamnama a mataginayon ti kinalabon basta aramiden dagiti bambanag a nupay kadawyan, kangrunaan a paset dagitoy ti akemmo iti pamilia ken sat a numero: 1 iti trabaho. Gagasatmo ita dagiti natingra a maris. Nagasat 1, 4 4, 8 8.

A

RIES (Marso 21- Abril 20). Ti kinasaliwanwan a sagsagrapen ita, gapu iti kinasalimetmetmo iti kallabes a nakapilpilawam pay. Maamirismo ita a naimbag met no addaanka iti bukod a pagtaktakderan ken pammati, nangruna iti bukodmo a kabaelan. Kas itay kunadan, ti mamati iti saosao, atiwna ti agballa nga aso. Nagasat a numero: 2, 6, 9.

T G C

AURUS (Abril 21- Mayo 20). Kunada a nabungbunga ti sarguelas wenno anangka no masugat ti puonna. Pagbalinen a paratignay dagiti makunada kenka. Adadda a mairuarmo ti potensialmo. Agannad iti panagpalpaliwa ita kadagiti lugar a kadandanuman. Nagasat a numero: 3, 5, 7.

EMINI (Mayo 21- Hunio 20). Pagtalinaeden a pagbatayan ti pamiliam. Daytoy ti agbalin a sarikedkedmo kadagiti makayagus a sulisog; wenno pataw bilang man ta adda panagkabsiwmo. Kas itay kunadan, no makisugalka, dimo isugal agraman ti pletem nga agawid. Nagasat a numero: 2, 6, 8.

ANCER (Hunio 21- Hulio 20). Kunada: amin a nalabes, dakes. Padasen ti apagisu laeng iti makan ken linglingay. Napintas met a panawen a panangirugi iti bassit a negosio ken panagpirma iti katulagan. Makatulong a mangawis iti napintas a gasat ti panagbado iti adda uritna a nalabaga nangruna iti ungto ti lawas. Nagasat a numero: 1, 4, 7.

L V

EO (Hulio 21- Agosto 20). Adda kenka ti kabaelan a mangisayangkat iti maysa a gannuat a manamnama a pagnaaran ti kaaduan iti masakbayan. Ad-adda nga agballigi no di mangnamnama iti subad ti aramiden a kinaimbag. Mabalin nga adda maawatmo ita a lawas a napintas a damag. Nagasat a numero: 3, 5, 9.

IRGO (Agosto 21- Septiembre 22). Dimo koma yimut nga iburay iti ammom wenno kapanunotan maipanggep iti maysa a mapagsasaritaan a proyekto iti lugaryo ta taliawendanto a kas utang a naimbag a nakem. Nupay kasta, iti idadakkel ti panagtalekda kenka, manamnama met a dumakdakkel ti responsibilidadmo. Sanguen ketdi a sipipinget daytoy ta manamnama ti ad-adu pay a parabur a dumteng iti pamiliam.

Nagasat a numero: 1, 6, 8.

L

IBRA (Septiembre 23- Oktubre 22). Umno a balikas dagiti nasken nga aramatem tapno maliklikan ti saan a panagkikinnaawatan. Ad-adda ketdi a naballigi dagiti aramidmo ita no ikkan ti bagi iti tiempo nga agwaywayas. Kinapudnona, masapul nga agtalekka iti bukodmo a kapanunotan ken kabaelan tapno ad-adu pay ti dumteng a yamanem. Nagasat a numero: 3, 4, 9.

S S C A

CORPIO (Oktubre 23- Nobiembre 22). Kanayon nga adda tiempo tapno mangrugi nga agsalimetmet. Usaren ti talento wenno kabaelan a dimo unay maus-usar. Maklaat ken agyamanka no maamirismo a daytoy ti mangipaay kenka iti ad-adu a yamanen.

Nagasat a numero: 2, 6, 7.

AGITTARIUS (Nobiembre 23- Disiembre 20). Nawaya ken nalawag a komunikasion ti waya ita ti parabur tapno sumangbay kenka. Adda met amin kenka a gundaway ita tapno makasubad iti tao a nakaaramid kenka iti naimbag iti kallabes. Nagasat a numero: 1, 4, 9.

APRICORN (Disiembre 21- Enero 19). Dumtengto met laeng ti para kenka. Dagiti aramidem ita, panagsagana para iti dumtengto a parabur. Kabayatanna, adda kenka ti gundaway tapno maduktalam ti potensialmo nangruna iti tay-ak ti arte. Nagasat a numero: 3, 5, 8.

QUARIUS (Enero 20- Pebrero 19). Addaanka iti umdas a tiempo ket saan a masapul a leppasem amin nga aramid. Nasamsam-it met laeng ti purosen a bunga no matangkenan iti puon. Nasuerteka ita iti negosio wenno patangan a pakainaigan ti daga. Nagasat a numero: 2, 6, 7.

Pebrero 26, 2018

43

DI PAY NALUTO, NAIBUSEN Ni ANGELO ‘ELOY’ PADUA

Adda Nakemna ni Marian?

U

TANG a naimbag a nakem.

TIAKKUB Ni REGGEE BONOAN

Okey ken ni Shaina Uray Kontrabida ti Akemna

U

RAY no awan ti kaayan-ayat ni Shaina Magdayao, inspirado latta nga agtrabaho ta pasig a positibo ti makuna dagiti tattao kadagiti gapuananna.

Malaksid iti daytoy, adda pay dagiti ob-obraenna a para iti sabali a tattao a dina kayat a dakamaten.

Kaykayatna a pagsasaritaan dagiti proyektona a kas koma iti pelikulana a nasiuting iti ruar ti pagilian nga indirehe ni Lav Diaz, ken kangrunaanna, kaduana ni Ms. Charo Santos Concio.

Kasta met a makumikom ti aktres iti teleserye nga “Asintado” a pagbidaan da Julia Montes ken Paulo Avelino.

Kontrabida ti akem ditoy ni Shaina ket damona ti agkontrabida.

Segun kenkuana, okey laeng kenkuana ta ti maysa a pudno nga aktres (artista), aramidenna ti maipaaramid kenkuana— basta saan a makadakes kenkuana.

Malaksid iti daytoy, nasayaat kano no agduduma ti akemna tapno maipakita dagiti kabaelanna nga aramiden.

Mabuya ti “Asintado” iti ABS-CBN kalpasan ti “It’s Showtime.”

Iti sabali a bangir, napagsaludsodan manen ni Shaina no ania ti relasionda ken Piolo Pascual. Kuna ni Shaina nga agpagayamda ken Piolo.—O

44

Pebrero 26, 2018

Dayta kano ti rason a saan a pinanawan ni Marian Rivera ti GMA7, ‘bagis.

Malaksid a ditoy ti naglatakanna, nagbalin a mannakaawat ti network kenkuana.

Idi impakaammona nga agkasardan ken Dingdong ken idi nag-leave gapu iti panagsikogna, pinalubosan isuna ti network.

Idi nakasagana manen nga agtrabaho, sakbay nga inikkanda iti MARIAN dakkel nga asaynment, inikkanda nga immuna iti babassit a trabaho tapno mapasublina ti husto a riknana iti lubong ti akting.

Dayta a kinamannakaawat ti utangna kano a naimbag a nakem iti GMA7, ‘bagis.

Adda ngarud nakem ni Marian no kasta, aya? * * * Inako met laengen ni Angel Locsin nga agayan-ayatdan ken Neil Arce, ‘bagis.

Medio nabayag met ketdin nga adda madmadlaw ti kaaduan kadakuada.

Ita ta inakon ni Angel, nawayan nga agaramid iti panangipakitana iti panagayatna ken ni Neil. * * * Pito a tawen gayam a nagpagayam da Angel ken ni Neil.

Kunada ngarud a “magkaibigan” kano a “nagkaibigan.”

Ala, barbareng ngarud no “walang kabigan” (wenno mabalin nga ibaga nga awan ti sinninaan). * * * Pelikula kadin kalpasan ti anunsio iti telebision?

Daytoy ti saludsod ti kaaduan, uray saan a fans, para kada Sharon Cuneta ken Gabby Concepcion.

Nagklik, nag-viral, nag-trending ngamin ti anunsio dagitoy para iti maysa a fastfood restaurant.

Kas kadagiti loveteam iti agdama, adda metten buniag ti loveteamda: ShaGab. * * * Kinapudnona, nagbalin a linaon dagiti pagtsitsismisan ti napalabas ni Sharon, partikular dagiti nagbalin a kaayan-ayatna, malaksid ken ni Gabby a nangikasar kenkuana ken ama ni KC Concepcion nga inaunaanna.

Nadakamat dita da Robin Padilla, Richard Gomez, Tonton Gutierrez, ken dadduma pay.

Adda met dagiti nangidukit a kadagupan dagiti nagbalin a kaayanayat ni Sharon, ni Senador Kiko Pangilinan ti katan-okan iti ayat. Isu ti nagbalin a pataw ni Sharon idi nalabit nabannogen nga “ay-ayamen” ni ayat.

Team Kiko, kuna dagiti fans ni Sen. Kiko.

Wen, Team Kiko ti winner iti pudno a biag.

Ngem iti tay-ak ti pelikula, ShaGab ti kayat dagiti tattao a mabuya.—O

Ni REGGEE BONOAN

Adda Iparparikna ni Angelica ken ni Carlo?

M

ASUTSUTIL ita da Carlo Aquino ken Angelica Panganiban ta agpadada manen a single.

Malaksid iti daytoy, adda gayam special participation ni Angelica iti “Meet Me In St. Gallen” a nagbidaan da Carlo ken Bela Padilla.

Ita, sangkasaludsod dagiti nasinged kadagiti dua no amangan ketdi no adda mariing nga ayat iti nagbaetan dagitoy.

Iti premier ti nasao a pelikula, nakitami a karaman iti maymaysa a ragup dagiti dua ket nakaay-ayat ta agsinsinnutilda met. Inyangaw pay ni Angelica a kayatna kano koma met ti maikkan iti sabsabong— ong kas iti inted ni Carlo ken ni Bela a sabsabong (a a gagangay laeng ta dagitoy ngarud ti bida iti pelikula).

Nakunami ti nakemmi a mabalin sa ketdi nga adda kayat ni Angelica nga iparikna, aya? * * * Segun ken ni Deo Endrinal a pangulo ti produksion ti “FPJ’s Ang Probinsyano” a pagbidaan ni Coco Martin, saan nga aggibus ti teleserye iti daytoy Pebrero.

Kinapudnona, nayeskediulen dagiti artista a karaman iti nasao a teleserye agingga iti Hulio.

Innayon pay ni Deo nga adu pay dagiti mapasamak iti nasao a teleserye. Dina ketdi imbaga no asino dagiti artista a mairaman pay iti “FPJAP.” Sabagay, napigsa latta ti reyting ti nasao a teleserye.—O

ANGELICA

Paway

AY, KASTA?

( Tuloy ti panid 43 )

Grace iti kuartona.

Ngem anian a kigtotko idi sumrekak. Ni Grace, nakaidda a nagikamen iti dara!

Natarantaak. Impulsuak. Sibibiag pay! Maysaak a nurse ngem agnernerbiosak ket diak mapagsusurot dagiti aramidko.

Timmarayak a rimmuar. Nagpaarayatak. Sa sinubliak ni Grace ket inestimarko. Nagtitinnulongkami kadagiti kakaarrubada a nangitaray iti kaasitgan nga ospital.

Agsangsangitak bayat ti panangbuybuyak iti panangiserrekda ken ni Grace iti emergency room. Kayatko ti sumurot ta ammok a makatulongak ngem pinagbatidak.

Apay nga inaramidmo daytoy? kunkunak iti nakemko. Dakkel ti pammabasolko iti bagik ta no dagus koma a sinungbatak itay ti awagna, amangan no saanna koma a napanunot a kettelen ti biagna. Anian nga ulpitko iti gayyemko!

“Ipatayko no mapukaw ni Cliff, bes,” nalagipko ti kinunana kaniak idi damo a pagkappiaek ida. Diak ninamnama a maaramidna dayta. Ipagarupko no kunkunana laeng. No diak mariro, saanen a namnaminlima a nagparikutda iti relasionda ken Clifford ngem saannan a pulos dinakdakamaat dayta, uray idi ipappapilitkon a sinaanna laengen. Saannak a dengdenggen.

“Uray kanayonnaka a loklokuen pakawanemto latta?” kinunak pay idi.

“Natural dayta kadagiti lallaki,” kinunana ketdi. “Ti napateg siak ti ikasarna.”

Agngilngilangilak latta idin. “Balinsuek sa ‘ta utekmon!” nakunak ta masemsemak.

“Dimo ngamin ammo ti marikriknak ta dika pay nagayat,” kinunana pay.

Dina la ammo a siak a gayyemna ti masaksaktan iti pannakaloklokona. Yal-alikakak la unay. Ngem ania ngarud ti maaramidak no dina man la ammo a tulongan ken salakniban ti bagina?

Ngem uray no kasano ti sakit ti nakemko kenkuana, inton agpadispensar ken agpatulong, tulongakto man met laengen.

Gayyem la ti gayyem a kunada. No napateg kenka ti maysa a tao, awatem ken ayatem dagiti pagkapuyan ken pagbiddutanna. Isu siguro nga itultuloyna latta met nga ayaten ni Clifford iti laksid ti kanayon a pananglokloko daytoy kenkuana. Naguapo ngamin ket. Adda panagkakaingasda ken ni artista a Jak Roberto. No koma maysaak a lalaki ken saanak a mabuteng iti Dios, karitek ta agpinnarparkami laengen iti rupa.

Inkarina pay nga ikasarna ni Grace, ngem nakaad-adu met a nobiana. No napudno iti gayyemko, isinana koma ida. No dina maaramid, wayawayaannan ni Grace. Ngem saan met. Inyamammona ketdi kadagiti dadakkelna ta ikasarna kano. Nagtulagda pay ketdi nga agkasardanton inton Abril. Kinuykuyogko pay ida a napan nangala iti kopia ti birth certificate-da iti NSO, ken ti panagaplayda iti Certificate of No Marriage wenno CENOMAR. Ti planoda, agbakasionda iti trabahoda iti makabulan tapno maisaganada ti panagkasarda.

Natukayak idi adda rimmuar a lalaki a nurse manipud iti emergency room. Dagus a timmakderak ta asitgak koma ngem nakigtotak ta kellaat a napasungadak da Angkel Nardo a papang ni Grace ken ti adingna. Diak pay gayamen napanunot nga inawagan ida tapno ipakaammok ti kaaddami iti ospital. Siguro, naammuanda kadagiti kakaarrubada. Madlaw ti danag iti rupada.

“Angkel,” nakunak laeng. Agsangitak manen.

Pebrero 26, 2018

45

DAGITI PABULA NI AESOP Impatarus ken inedit ni CLES B. RAMBAUD

Ti Kawitan ken ti Musang

M

AYSA a Musang ti nasiluan iti dayta a parbangon. Immasideg ngamin unay iti yan dagiti manok a taraken ti maysa a mannalon.

Mabisin unay ni Musang ngem saan a dayta ti rason tapno mangitaray koma iti manok a sidaenna.

Maysa a Kawitan a nasapa nga agririing ti nakakita iti napasamak. Ammona a di makaruk-at ti Musang iti pannakasilona isu nga inasitganna ti kabusorna.

Iti yaasideg ni Kawitan, naaddaan ni Musang iti namnama a makaruk-at.

“Naimbag a parbangonmo, gayyem,” inkablaaw ni Musang ken ni Kawitan. “Addaak iti dalanko a mapan mangsarungkar iti masakit a kabagiak ngem, ne, naisagudak metten iti daytoy a banteng a nangputipot iti sakak. Nalaka met la ketdi nga ikkatek daytoy, gayyem. Ngem nasayaat met no sika ti mangikkat ta ngamin, nasayaatka a gayyem.”

Ngem saan met a nalaka a maballaibo ni Kawitan. Ti ketdi inaramidna, nagtaraok iti kasta unay a nakabuakan dagiti amin a manok ti mannalon.

Nagtartaray met nga immasideg ti mannalon ket daytan ti naggibusan ti biag ni Musang.

Ti baribar ti kararuana, saanna a karbengan ti masaranay.

46

Pebrero 26, 2018

Inarakupnak iti nairut ni Angkel Nardo.

“Daradara a nadanonko iti balayyo.” Nagtimekak manen ta awan ti mangngegko a saoda. “Ania kadit’ napasamak?”

Tinangadko. Nairteng ti rupana.

“Basol daydiay a lalaki…” natangken ti boses ni Angkel Nardo.

“Immawag kano kenkuana itay laeng bigat. Imbaga kano daytoy a mangsapulen iti sabali ta addan sabali nga ikasarna. Masikog kano payen.”

Nakakigtotak.

Daydiay ngata koma ti ipadamagna kaniak itay! Ngem diak met inkankano.

“Nalaklaka la koma ti…” kinuna manen ni Angkel Nardo ngem awan masnop a pangibagaanna.

Ngem natulagen ti kasar da Clifford ken Grace!

Isu met a makadanon ti nurse iti yanmi. Agdamagak koma ngem naunaannak.

“Okey ti pasienteyon, miss,” kinunana. “Dina unay naipauneg ti immuko iti tianna. Nalabit, idi makitana a nagsayasay ti darana, napukawna ti puotna gapu iti butengna.”

“Naimbag laengen,” naisawangko ken napayamanak. Isu a saan a nagtuloy ni Grace a nangala iti kina-nurse ta kabutengna ti dara!

“Agtugawkayo pay laeng bassit. Madamdama, mabalinyon a kasarita.” Timmallikuden ti nurse.

Dandani naggigiddankami a nagtugaw kadagiti naintar a tugaw nga adda iti pasilio. Awan in-innunimi ket dimges manen ti rurodko ken ni Clifford. Naglaing a manglamiong ken mangballaibo. Apay, gapu ta polis, nawaya lattan a mangloko? Isu laengen, aya, ti makaitured?

Timmakderak. Inruarko ti selponko. Idinto nga idaydayalko ti numero ni Clifford, immadayoak iti yan da Angkel Nardo. No di mapatangan ni Clifford ti agsungbat, ipulongko iti opisialna ti aramidna ta uray maikkaten a polis!

“Hello, Ella? Kua…” Nalasinko a dagus ti timek ni Clifford.

Ammona a siak ti umaw-awag.

Nagsibon ti datin nga agburburek a darak. Nakasaganaakon nga agrasaw nupay adayo koma a maaramidko. Ngem sakbay a maungapko ti ngiwatko, nangngegko a nagkarasakas ti selpon.

Kasla adda nangagaw. Sa simmaruno ti timek ti babai nga agsisilpo ti rasaw ken panagilunodna. “…No asinoka man a kabit ‘toy demonio nga asawak…!”

Natalmegakon ti end call button ti selpon ngem kasla mangmangngegko pay laeng ti panangrasrasaw ti babai kaniak ken ti panangisublatna ken ni Clifford. Addada pay nangngegko a kanablaag sa ti naipuruak ngem awan man laeng nangngegko a timek ni Clifford a mangtubngar iti babai. Adda ketdi nangngegko nga ibit ti ubing ken ti imbugtak ti babai ken ni Clifford: “Alaem man dayta ubing!”

Di met kunana a masikog ti nangisukatanna ken ni Grace?

Masiguradok, sabali pay a babaina daytoy a nakasaritak. Addan sa ketdi nobiana iti amin a pakaidestinuanna.

Diak ammo ti mariknak. Nakasarakkan! ipukpukkaw ketdi ti panunotko a nagsubli iti yan da Angkel Nardo ta ipaypayapay daytoy ti ipapanmin iti kuarto a nakayakaran ni Grace.

“Awanen ni Clifford…” impasungad ni Grace kadakami.

Awan naguni kadakami a tallo. Immasidegak iti iddana. Awan un-unik, inarakupko. Nagsangiten. Nagsinnangitkami.

“Apay nga inaramidmo daytoy?” kinunak.

“Napukawkon ni Clifford, napukawka pay…” Nagbaningrot.

Inatipak ta amangan no magudak ti sugatna. “Addaakon…” kinunak. “Agawaam ti agpalaing. Adukami a mangay-ayat kenka.”

Pinetpetak iti nairut ti kanigid a dakulapna.—O

Daniw a Para Ubbing Ti Tarakenko a Loro Ni ADORACION B. MADARANG

Adda tarakenko a loro Ti naganna ket Poldo Ti kolorna ket amarilio Nalabaga ken maris-dapo.

No kunak, “Naimbag a bigatmo!”

Isungbatna, “Naimbag a bigatmo!”

No adda sangaili, kunana nga ikurno “Naimbag nga aldawmo, apo!”

Sumursurot pay idiay eskuela Agdengngeg iti kuna ni maestra Isu nga ammonan ti agbasa Agsala ken agkuenta.

Daytoy tarakenko a loro Nga agnagan iti Poldo Masirib, wen, pudno Addaan pay naimbag a sursuro!

Pebrero 26, 2018

47

48

Pebrero 26, 2018

Nasken a naan-anay ti ammom.

M O D A

•

N A L A TA K

W A G A S

A

T I

TA T TA O

P A N A G B I A G

•

S A L U N - A T

•

•

P A N A G P A S I A R

T E K N O L O H I A

DIGITAL G

www.mb.com.ph

E

N

E

R

A

T

I

O

N

ADVERTISEMENTS CLASSIFIED ADS IN MANILA BULLETIN ARE READ BY MORE PEOPLE AND PRODUCE THE BEST RESULT

LET US UNITE THE NATION AND MOVE FORWARD TO ACHIEVE PEACE, PROSPERITY AND PROGRESS FOR OUR COUNTRY

ACCEPTING ADVERTISEMENTS AND SPECIAL SUPPLEMENTS ON ANNIVERSARIES, INAUGURATIONS, ETC. IN COLOR OR BLACK & WHITE

ADVERTISING DEPARTMENT

527-7520 • 527-7515 • 527-7517 •527-8121 FaxFax 527-7533 Tel. 524-7889 •Tel. 527-7524 • 527-7520 • 527-7515 • 527-7517 • 527-8121 527-7533 • 527-3596

ADVERTISING RATES

393.00 PER COL.CM. (WEEKDAYS) R315.00

451.00 PER COL. CM. (SUNDAY) R370.00

CLASSIFIED ADS SECTION

Tel. 527-7523 • 527-7530 • 450-7094 OBITUARY 450-7095 FAX 527-7534 • 527-1627 Tel. 527-7523 • 450-7094 FAX 527-7534 • 527-7530

CLASSIFIED ADS RATES

98.00 PER LINE LINE ADS: WEEKDAYS R103.04 SUNDAY R116.48 111.00 PER LINE BOX ADS: WEEKDAYS R352.80 334.00 PER COL. CM. SUNDAY R414.40 393.00 PER COL. CM.

CIRCULATION DEPARTMENT Telefax 527-7522FAX • 527-7526 Tel. 527-7522 527-7526

MANILA BULLETIN HEAD OFFICE A DV E R T I S I N G D E PA R T M E N T D I S P L AY A D S S E C T I O N

Te l . 5 2 7 - 7 5 1 5 ; 5 2 7 - 7 5 1 7 ; 5 2 7 - 7 5 2 0 ; 5 2 7 - 7 5 2 4 X- 4552 Fa x FA 338 67 4 -; 755 23 73 -7533

CLASSIFIED ADS SECTION

Te l . 5 2 7 - 7 5 2 3 ; 5 2 7 - 7 5 3 0 Fa x 5 2 7 - 7 5 3 4

C I R C U L AT I O N D E PA R T M E N T Te l . 5 2 7 - 7 5 2 2

Fa x 5 2 7 - 7 5 2 6

BRANCHES

DAVAO BRANCH CAGAYAN DE ORO BRANCH ILOILO METRO BRANCH MANILA GRACE PARK BRANCH MANILA BULLETIN MANILA BULLETIN MANILA BULLETIN BUILDING MANILA BULLETIN ALABANGBUILDING BRANCH CUBAO BRANCH GRACE PARK BRANCH ORTIGAS BRANCH WEST AVE. BRANCH S. Osmeña corner BUILDING BUILDING G/F Atrium cor. of Makati 104, G/F South Center 904 Aurora Blvd. cor. corner Rizal Ave. Extn. cor.J. Ramonal Bangoy corner J.P. Rizal, G/F EastCogon, of Galleria Bldg., G/F Delta Bldg., West Ave. cor., Jakosalem ZamoraBldg., Pari-an,UnitC. Quezon Rizal Avenue Extension CEBU BRANCH MANILA BULLETIN ATRIUM BRANCH BUILDING

DavaoStreet, City Tower, 2206 Market Harvard St.,Delgado, Cubao, Iloilo 10th Ave., Grace Park, Cagayan de Rd. OroOrtigas City Center, Topaz Ave., Quezon cornerQuezon 10th Avenue, GraceCity Park, City (082) 225-0660; MadrigalTel. Business Park, Quezon Tel. City (033) 336-9450 Caloocan City Tel. (088) 857-1764 Kalookan City Pasig City Tel: 373.3910/373.3911/ 225-0661; 225-0662 363-22-16Fax: * 363-13-33 Alabang, Muntinlupa City Tel: 352.4390/352.4396/ Tel: 363.1333/363.2216 Tel: 631.0193/631.0208/ Tel.373.3912 373.3913 (033) 336-9658 Fax 363-13-33 Fax: 363.1333 Tel: 772.1901/772.1902 Fax: 772.1903 352.4397 Fax: 352.5974 631.0346 Fax: 631.0176 Email: WEST AVENUE BRANCH CUBAO BRANCH ALABANG BRANCH SANTIAGO BRANCHEmail: mbcubao@mb.com.ph Email: mbalabang@mb.com.ph Email: mbgracepark@mb.com.ph mbwest@mb.com.ph Email: mbortigas@mb.com.ph Unit 104 G/F South Center G/F Delta Building, West MANILA BULLETIN BUILDING MANILA BULLETIN BUILDING MANILA BULLETIN PROVINCIAL Tower, 2206 Market, 904 Aurora Boulevard corner Maharlika Highway Avenue corner Quezon BUILDING Madrigal Business Park Harvard Street Cubao, corner Abauag Street, Avenue, Quezon City Peñafrancia Avenue corner BAGUIO CITY CEBU BRANCH CITY Tel. 373-3910; ILOILO 373-3911; NAGA BRANCH CITY Alabang,SANTIAGO Muntinlupa City QuezonDUMAGUETE City Poblacion, Santiago City DAVAO BRANCH Dimasalang, Naga City CAGAYAN Tel. 772-1901; 772-1902 Tel. 352-4390; 352-4396; 305-3339 D. Jakosalemcor Bangoy cor.

Rizal, Manila Bulletin BRANCH DE ORO Tel. (078) BRANCH BRANCH BRANCH Tel. (054) 473-7522 373-3912 Fax 373-3913 Fax 772-1903 352-4397 352-5974 305-3378 Zamora Sts., Davao City, FaxManila Bldg., Fax 473-7526 Unit 102(054) EGI Albergo Bulletin Bldg., Manila Bulletin Manila Bulletin Bldg., BRANCHFax (078) Cebu City Davao City 800 Peñafrancia Ave., di FerrocaMAKATI Condominium Siliman Ave cor.

Bldg.,BRANCH Quezon Maharlika Highway cor.

S. Osmeña cor. Pari-an,ORTIGAS BRANCH BRANCH DUMAGUETE CITY BAGUIO CITY BRANCH Tel: G/F (032)East 256.0125/ Tel: (082) 225.0660/ cor. Dimasalang, #1 Villamor Brgy.

RealUnit St., 4 Paya Building, cor. Delgado, Abauag St., Poblacion, J. Ramonal G/F Drive, Atrium of Makati of Galleria Bldg., Unit 102 Algergo di Ferroca 225.0661/ 255.0662 NagaCondominium City Lualhati, Baguio CityAvenue, 2600 Dumaguete City 3311 Makati Topaz Rd., Ortigas Center, Bypass Road,Iloilo Looc, #1Santiago VillamorCity Drive, Cogon, Cagayan 256.0127/256.0128 Makati City 1200 De Oro Dumaguete City336.9450/ Tel: (054) 473.7522 Brgy. Lualhati, Baguio City Fax: Pasig City Fax: Tel: (074) 422.6324/ Tel: (035) 522.1068/ Tel: (033) Tel: (078) 305.3339/ Tel. 813-7476; 892-1985; Tel. 631-0193; 631-0208; Tel. (035) 522-1068; Tel. (074) 422-6070; 422-6204 256.0126 (082) 225.0660 Fax: (054) 473.7526 422.6204 Fax: (074)811-4391; 422.6070 Tel: (035) 522.1069 336.9658 (078) 305.3378 (088) 857.1764 (032) 813-4453 Fax 812-3962 631-0346 Fax 631-0176 (035) 522-1069 Fax (074) 422-6324 CebuMakati City City Makati Ave., (032) 256-0125 * Tel:Tel. 813.7476/813.4453/ (032)Fax: 256-0127 * 811.4391 812.3962 (032) 256-0128 Email: mbatrium@mb.com.ph NAGA BRANCH

DIGITAL G

E

N

E

R

A

T

I

O

N