TELMAN İBRAHİMOV AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES
SYMBOL “ KEY OF THE WORLD” IN PRAYER CARPETS ( The origin of the motive) For a person praying, the prayer carpet is a symbolic mosque. According to the Islamic tradition - the mosque is the House of Allah. "The House of Allah" in Arabic - Beytullah. Simultaneously, Beytullah is the second name of the sacred Kaaba in Mecca. Images of a cube-shaped motif are found in the mihrab arches of some prayer carpets. Along with them, there are prayer carpets, in which there is a symbolic image not only of the cube-shaped Kaaba, but of the entire sacred complex of Mecca. These prayer carpets are spread in the 15-18 centuries. At the end of the 19th century, figurative (realistic) images of the sacred Kaaba and the Mosque appeared on the prayer carpets, which was caused by the appearance of photography. But the earliest images of the complex of the sacred Kaaba are on the Ottoman carpets of Anatolia and Safavid carpets. These images mimic the existing images of the complex of the sacred Kaaba in manuscript books and miniatures.
Similar images are also available on the tiles of mosques of this time. Images of the sacred complex of the kaaba are also found in the drawings of European travelers who visited Mecca. But more often, such symbolic images are found in prayer carpets. To understand the symbolism and content of these images, one must see images showing the real location of all the buildings surrounding the sacred Kaaba. Realistic drawings and plans of the Kaaba complex of the 15th - 18th centuries show that all the facilities of the complex in the plan fit into a figure resembling a keyhole. In the Muslim tradition, Allah is the "Key of the whole world." Kaaba is the house of Allah. Therefore, it is in it that there is both a key and a keyhole. A schematic figure of the Kaaba complex, depicted on a plane, forms a figure resembling a keyhole. This image of a symbolic keyhole is on prayer carpets. A person praying on such a prayer carpet had a chance to open the symbolic door of the house of Allah with the "key" that Allah himself was. The symbolism of the sacred complex of the Kaaba predetermined the appearance on the prayer carpets of that same "keyhole", the key to which was Allah.
Telman İbrahimov NAMAZLIQ XAÇALARINDA “DÜNYA AÇARI” SİMVOLU Namaz xalçası və onun dizaynı həmin xalça üzərində ibadət edən üçün virtual məsciddir. Virtual məscidin mehrabını namazlıq xalçası üzərində təsvir olunmuş real mehrab yerinə yetirir. Əski namazlıq xalçalarının və tikmə səccadələrin müqayisəsi onu deməyə əsas verir ki, gündəlik ibadət zamanı çox sadə, əksər halda ipək, yun, pambıq səccadələrdən istifadə olunurdu. Namazlıq xalçaları isə, daha çox, Həcc ziyarəti münasibəti ilə əvvəlcədən toxunulurdu. Onların ən kamil və nəfis nümunələri Həcc ziyarəti zamanı ibadət üçün nəzərdə tutulmuşlar. İbadət zamanı, təsəvvür olunan(virtual) məscid məkanı xalça üzərindəki şərti məscidlə “birləşir”. Reallıqdan – irreallığa keçid prosesində mömin özünü “Beytullah”da (ərəb: əl-Beyt - Ev) -“Allah evində” təsəvvür edir. Beytullah termini ilk növbədə, Allahin ilkin və mərkəzi evi olan – KƏƏBƏni nəzərdə tutur və istənilən namazlıq xalçasına “sığınmış” virtual məscid - müqəddəs
Məkkə və Kəəbəni işarələndirir. Onlar bütün məscidlərin prototipidir. Kəəbə binası - kub şəklindədir. Həmin kub bəzi namazlıqlarda mehrabın içində şərti təsvir olunur. XIX ə. sonu – XX ə. əvvəlində Kəəbə kompleksinin fiqurativ(realistik, cismani) təsviri olan namazlıqlar da meydana gəlir. Lakin onlar “simvolik tərzdə” deyil, fotoqrafik tərzdə Allahın evini təsvir etməyə üstünlük vermişlər (Belə xalça təsvirlərinin yaranması bu dövrdə fotoqrafiyanın kəşfi ilə əlaqəlidir). XV-XVIII ə.ə. aid bəzi klassik namazlıqlarda Məkkə və Kəəbə anlayışları “cismani təsvir” prinsipinə əasən deyil, simvolik tərzdə və mənada ifadə olunmuşlar. Simvolik təsvir yalnız Kəəbə binasını deyil, həcc zamanı ayinlərin icra olunduğu dini kompleksin ümumi simvolik obrazını əhatələyir. Həcc ziyarəti ayinlərini yerinə yetirən üçün Kəəbə “Dünyanın Mərkəzi”, Allah isə - “Dünyanın açarı” kimi dərk olunur. “Dünya Mərkəzi” və “Dünya açarı” təsəvvürləri Kəəbə simvolunda birləşərək, namazlıqlarda özünəməxsus simvolik obraz şəkilidə meydana gəlir. Kəəbənin simvolik obrazını namazlıqlarda “görmək” üçün Kəəbənin XY – XIX əsrin əvvəli ərzində dəfələrlə dəyişən quruluş variantları nəzərə alınmalıdır. Kəəbənin quruluşu zaman-zaman dəyişərək, onu ziyarət edənlərin sözlərinə, təsvir və ifadələrinə əsasən, həm dövr namazlıq xalçalarında simvolik görkəmdə əks olunur. Bildiyimiz kimi, namazlıq xalçalarında mehrab tağının müxtəlif variantları var. Bu variantların bəziləri bilavasitə real dini memarlıqda olan formaları təqlid edir. Digərləri isə - şərti mehrab təsviri kimi namazlıq xalçalarında yer alır. Kəəbə - Allahın evi kimi dərk olduqdan, onun məkanda quruluşu da ilahi simvolik məna kəsb edən formada həll olunur. Bu dini-simvolik obraz Allahın transsendentliyi (təcrübə, məntiqi biliklə dərk olunmayan, onlara sığmayan) ilə bərabər - “Dünya açarı”nın da ONDA olması ideyasından bəhrələnir. Osmanlı və Səfəvi dövrü kitab miniatürlərində, məscid kaşılarında, həm dövr Avropa səyyahların təsvirlərində rast gəlinən Kəəbə kompleksinin təsvirləri – belə namazlıq xalçalarında olan Kəəbənin simvolik təsvirini “görməkdə” yardımçı olur. Həmin namazlıq xalçalarında olan Mehrab kompozisiyasını həm dövr Kəəbə kompleksinin təsvirləri ilə müqayisə etdikdə məlum olur ki, namazlıqlar elə həmin kompleksi şərti və simvolik tərzdə təsvir etmişlər. Bu xalçalarda Kəəbənin yalnız kub formalı binası deyil, bütöv dini kompleksin sxematik quruluşu öz əksini tapmışdır. XV – XVIII əsrlər və qismən - XX əsrin ortalarına kimi ilkin variantda saxlanılan
Kəəbə kompleksinin məkanda sxematik quruluşu - qıfılın açar dəliyi formasına bənzəmişdir. Kəəbənin şərq tərəfində yarım dairə şəklində olan qədim divar (bu gün də qalmaqdadır) Kəəbənin kub gövdəsi ilə uzlaşaraq, planda qıfılın açar dəliyi formasına oxşarlığını görmək mümkündür. Yeri gəlmişkən, namazlıq xalçalarında təsvir olunmuş “Açar dəliyini” nüfuzlu Avropa xalça ekspertləri də görmüş və təsdiq etmişlər. Onlar sadəcə, bunun səbəbini və mənasını başa düşməmişlər. İslam dini simvolizminə əsasən, Allaha açılan qapıların “açar dəliyi” - məhz Kəəbədədir. “Dünya Açarı” ideyasını əks edən Kəəbənin simvolik quruluşu namazlıq xalçalarında əks olunmuş mehrab formasında müvafiq əksini tapır. Qapı qıfılının “açar dəliyini” təqlid edən mehrab quruluşu həm dövr olan Kəəbə kompleksi quruluşunu təqlid edərək, bu simvolu namazlıqlarda kanonlaşdırır. “Dünyanın Açarı” kimi simvolik məna kəsb edən Allah və onun Evi(Kəəbə, Beytullah), namazlıq xalçalarında simvolik tərzdə təsvir olunaraq, “açar dəliyi” formasını mənalandırmış və ibadət edəni - simvolik qapının simvolik qıfılını, simvolik açarla açacağına inamını əks etmişdir. Namazlıq xalçası dini-məişət əşyası deyil. Namazlıq xalçası – “Dünya Açarı” konsepsiyanın daşıyıcısıdır.
Ибрагимов Тельман Символ « Ключ мира» в молитвенных коврах намазлык Для молящегося человека, молитвенный ковер представляет собой символическую мечеть. По Исламской традиции – мечеть является Домом Аллаха. «Дом Аллаха» на арабском языке - Бейтуллах. Одновременно, Бейтуллах это второе название священной Каабы в Мекке. Изображения кубо-образного мотива встречаются в михрабных арках некоторых молитвенных ковров. Наряду с ними, имеются молитвенные ковры, в которых имеется символическое изображение не только кубо-образной Каабы, но и всего священного комплекса Мекки. Эти молитвенные ковры распространяются в 15-18 веках. В конце 19 века на молитвенных коврах появляются фигуративные(реалистические) изображения священной Каабы и Мечети, что было обусловлено появлением фотографии. Но самые ранние изображения комплекса священной Каабы имеются на Османских коврах Анатолии и Сефевидских коврах. Эти изображения имитируют существовавшие изображения комплекса священной Каабы в рукописных книгах и миниатюрах. Подобные изображения имеются и на изразцовых плитках мечетей этого времени. Изображения священного комплекса каабы имеются и в рисунках
европейских путешественников, посетивших Мекку. Но чаще, такие символические изображения встречаются в молитвенных коврах. Чтобы понять символику и содержание этих изображений надо увидеть изображения, показывающие реальное расположение всех строений, окружавших священную Каабу. Реалистические рисунки, чертежи и планы комплекса Каабы 15-18 веков свидетельствуют о том, что все сооружения комплекса в плане вписывались в фигуру, похожую на замочную скважину. По мусульманской традиции, Аллах является «Ключом всего Мира». Кааба является домом Аллаха. Следовательно, именно в нем находится и сам ключ и его замочная скважина. Схематическая фигура комплекса Каабы, изображенная на плоскости, образует фигуру, похожую на замочную скважину. Это изображение символической замочной скважины имеется на молитвенных коврах. Человек, молящийся на таком молитвенном ковре, имел шанс открыть символическую дверь дома Аллаха «ключом», которым являлся сам Аллах. Символизм священного комплекса Каабы предопределил появление на молитвенных коврах той самой «замочной скважины», ключом к которой был Аллах.