Telman Ibrahimov Azerbaijan National Academy of Sciences
The origin and symbolism of the protective S-shaped symbol (Symbolism of the ancient talisman)
S - shaped protective symbol emerged in the Neolithic Age. Its origin is associated with the formation of abstract thinking of primitive man. Contacts with nature, the animal world, form in man the concepts of good and evil. The man, sick of the snake, was dying in terrible agony. He began to fear the snake. Fear formed the worship of the snake. There was confidence in the sacredness of this being. There was a belief that once a snake can "punish", then it can protect. If you cajole her with donations and prayers. Abstract thinking allowed to replace the real snake - its graphic symbol in the form of the letter S. 1
Curled in a spiral from the hot sun, the snake is depicted in the form of a spiral and also serves as a protective talisman. The sinuous channels of the Giant rivers, which the primitive man saw, reminded him of a giant snake. So the Snake became associated with water. It was believed that she lives near the water. In the Ancient Eastern civilizations, the image of the primitive serpent turns into the image of a large serpent, and then into the Dragon. The dragon already has wings and turned into a heavenly protector. The dragon becomes a talisman that protects good, life, wealth, prosperity, health, etc. A good and protective dragon was a talisman throughout Asia. Tribes of ancient Aryans create the sacred book of "Avesta", in which the dragon is the representative of Evil. The descendants of the Aryans - farces (Persians) in the Middle Ages continue the traditions of the ancient Aryans. A famous poem by Firdausi "Shahname" appears, in which the dragon still personifies evil. Confrontation between the good dragon of Asia and the evil dragon of Iran leads to the confrontation between Turan and Iran. In Christianity, the image of the evil dragon, with whom St. George fights, also spreads. Among the peoples of Asia, beginning with the Black Sea and up to China - the S-shaped symbol carries the protective force of the ancient good dragon.
Telman Ibrahimov 2
S-şəkilli qoruyucu talismanın mənşəyi və simvolizmi S-vari təsvir və ya İlan (Yılan), əjdaha, qarmaq kimi tanınan simvol qoruyucu magik işarə kimi hələ ibtidai dövrün neolit mərhələsində yaranaraq, sonrakı tarixi dövrlərdə öz həyatını davam etmişdir. Əksər xalqların inanclarında magik, qoruyucu ovsun təbiətli S-simvolunun yaranması və yaşaması bir neçə mərhələdən keçərək, müxtəlif forma və məzmunla səciyyələnib: I Mərhələ: İbtidai dövr. Neolit. S-simvolu insanlarda mücərrəd və simvolik düşüncə qabiliyyətinin formalaşması ilə, onun ətraf təbiətlə münasibətləri təcrübəsindən yaranır. Zəhərli ilan sancmış insanın dəhşətli əzablarla ölməsini görənlər - ilanı güclü və ilahi məxluq sayır. İnsan ilandan artıq qorxur. Qorxu “ilahi qüvvə” ideyası yaradaraq, itaət, səcdə, ibadət yaradır. “İlahi qüvvə” sahibinin - qatil olması ilə bərabər, qoruyucu olmasına da inam yaranaraq, bu “qüvvəni” ovsun vasitəsilə xeyirxah məqsədə yönəltmək istəyi yaranır. Bu istək totem funksiyasını əldə etmiş ilanı və onu işarələndirən (əvəz edən) S-vari simvolu yaradaraq, onu etibarlı talismana çevirir. İlanların qızmar günəş altında spiral şəklində qıvrılması onun
günəşlə
əlaqəsinə inam yaradaraq, S-simvolun əvvəlcə - spiral, bir qədər sonra isə - S şəklində birləşmiş cüt spirala çevrilməsini təmin edir. Günəşlə bərabər, İnsan həyatının sudan asılı olmasını dərk edən insanlar ilanvari, dolanbac çay axarlarını nəhəng mifik “Su İlanı” şəklində təsəvvür etməyi başlayırlar. Beləliklə, artıq İbtidai dövrdə S-simvolu həyatverici günəşin və suyun birliyini ifadə edən dualizm(ikilik) konsepsiyasını əks etdirir. Mücərrəd müstəvidə - birləşmiş spirallar “fiziki” və “ruhi” həyatlarının birliyini, birinin digəri ilə əlagəsini ifadə edirlər. S-şəklində əlaqələndirilən bu spirallar sonsuzluğu, ölməzliyi simvolik şəkildə ifadə edərək, güclü qoruyucu (talismanik) işarəyə çevrilir. II Mərhələ: Qədim dövrdə Təbiət qanunauyğunluqları sistemləşərək, dini3
ideoloji əsatirlərdə öz izahlarını tapırlar. İnsanlar ilanı əvvəlki kimi qoruyucu məxluq sayır. Qədim Misir fironlarının başı üzərində təsvir olunan ilanlar, Qədim Yunanıstanın Minoy mədəniyyətinə aid, əllərində ilan tutan “İlan İlahəsi” bunu bir daha sübut edir. Yaxın Şərqin qədim Sumer-Babil, Ön Asiyanın Hittit dövlətində Hatti tayfalarının “İlluan-ka”(“İlan ana”) tanrıçası və digər mifoloji motivlərdə ilan əvvəlcə - Nəhəng İlan, sonra isə - Əjdaha obrazına çevrilir. Qorxunc və nəhəng əjdaha obrazı Ari tayfalarının yaratdığı müqəddəs Avestada
“aji-daxaka” - bədxah, şər qüvvələrin təmsilçisinə çevrilir. Bunun
əksinə olaraq, prototürk tayfalarda - Hattilər(hittit), Qutilər, Lulubilər, Skitlər, Sakalar, Sarmatlar) panteistik dünya görüşdən qaynaqlanan - xeyirxah əjdaha obrazını və simvolunu yaradırlar. İbtidai dövrün S-şəklində birləşmiş “cüt spiral” simvolu dualistik konsepsiyanı əks etdiyi halda – yeni, mərkəzləşmiş tayfa birlikləri və dövlətlərin dinində yaranan əjdaha obrazı - vahidlik və güc simvoluna çevrilərək, spiralsız, sadə S–vari formada təsbit olunur. Artıq bu dövrdən S-simvolu ilandan qat-qat güclü olan - Əjdaha simvolunu ifadə edir. III Mərhələ:
Erkən Orta əsrlərdə qohum etnik mənşəyə malik Asiya
xalqlarında tədricən ümumi dini-ideoloji ehkamlar, mifoloji personajlar və onların rəmzləri formalaşır. Bunlardan biri də - əjdaha və onun S-vari qoruyucu simvoludur. Bu obraz və onun simvolu “İpək yolu” vasitəsilə yayılaraq, Asiya çöllərində sahiblik edən bütün türk tayfalarında bərqərar olur. Bədxah və şər qüvvələri təmsil edən qədim “Ari əjdahası” - Firdövsinin “Şahnamə” əsərində yenidən dirçəlir. İran - Turan qarşıdurması “əjdahalar qarşıdurmasında” öz ideoloji davamını tapır. Hunların Qara dənizdən Qobı səhrasına və Çinədək yaratdıqları nəhəng imperiyada Əjdaha obrazı göy (səma), günəş(od) və həyatverici su ünsürlərini birləşdirərək, od püskürən, qanad və pulcuqlu(balıq), zirehli bədən əldə edir. Çində qədimdən mövcud olan və türklərin panteistik dünyagörüşlərinə uyğun olan - yerli 4
əjdaha kultu, türklərin qoruyucu əjdahası ilə birləşərək, biri-digərini zənginləşdirir. Bu Əjdaha obrazının qoruyucu, simvolik təsvirinə gəldikdə, o sadələşərək, sxematikləşərək S-şəkilli simvola çevrilir. Talismanik Əjdaha obrazının S-vari simvolu türklərin evlərində, şəxsi əşyalarda, xalı və tikmələrində xeyirxah Əjdahanı təmsil
edərək, şərdən
qorunmanı, xeyir-bərəkət gətirməsini və bəd-nəzərdən müdafiə etməsini təmin etmişdir. Müasir dövrdə, ikinci dəfə, bizə latın əlifbası ilə gəlmiş S-simvolu öz “genetik” yaddaşında xeyirxah Türk Əjdahasının simasını
və gücünü
saxlamaqdadır. Происхождение и символизм защитного S – образного символа (Символика древнего талисмана) S – образный защитный символ возник в эпоху неолита. Его возникновение связано с формированием абстрактного мышления первобытного человека. Контакты с природой, животным миром, формируют у человека понятия добра и зла. Ужаленный змеей человек умирал в страшных муках. Он начал бояться змеи. Страх сформировал почитание и поклонение змее. Появилась уверенность в сакральности этого существа. Сложилась вера в то, что раз змея может «наказать», значит она может и защитить. Если задобрить ее пожертвованием и молитвами. Абстрактное мышление позволило заменить реальную змею – ее графическим символом в виде буквы S. Свернувшаяся в спираль от жаркого солнца змея, изображается в виде спирали и так же выполняет функцию защитного талисмана. Извилистые русла Гигантских рек, которые видел первобытный человек, напоминали ему гигантскую змею. Так Змея стала ассоциироваться с водой. Считалось, что она живет возле воды. В Древне-Восточных цивилизациях образ первобытного змея превращается в образ большого змея, а затем и в Дракона. Дракон уже имеет крылья и превратился в небесного защитника. Дракон становится талисманом, защищающим добро, жизнь, богатство, благополучие, здоровье и т. д. Добрый и защищающий дракон был талисманом по всей Азии. Племена древних ариев создают священную книгу «Авеста», в которой дракон – представитель Зла. Потомки ариев – фарсы (персы) в средневековье продолжают традиции 5
древних ариев. Появляется знаменитая поэма Фирдоуси «Шахнаме», в которой дракон по-прежнему олицетворяет зло. Противостояние доброго дракона Азии и злого дракона Ирана приводит к противостоянию Турана и Ирана. В христианстве также распространяется образ злого дракона, с которым борется святой Георгий. У народов Азии, начиная с Черного моря и до Китая – S-образный символ несет в себе защитную силу древнего доброго дракона.
ILLUSTRATIONS :
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22