Dariche'ye Me'mari Magazine - "Narration" Issue

‫فصل‌نامه دریچه‌ی معماری‬ ‫شماره پنجم‪ ،‬تابستان و پاییز ‪۹۸‬‬

‫مدیرمسئول‪ ‌:‬پدرام فیضی‬ ‫سردبیر‪ :‬محمدجواد احمدی‌زاده‬ ‫صاحب امتیاز ‪ ‌:‬انجمن علمی معماری دانشگاه تهران‬ ‫ناظر علمی‪ :‬شهاب‌الدین تصدیقی‬ ‫مدیرمالی و بازاریابی‪ ‌:‬کیانا پرسا‬ ‫سرویراستار ‪ ‌:‬آناهیتا کلهرنیا‬ ‫مشاور هنری‪ :‬حسین شاه‌حسینی‬ ‫طراحی جلد و صفحه‌آرایی‪ :‬امید خوئین‬ ‫اعضای هیئت تحریریه‬

‫اعضای گروه ویراست‬

‫دبیران ثابت و مشاور سردبیر‪ :‬حسین ارشدی‪ ،‬امیرعباس علیاری‬ ‫دبیر بخش پرونده ویژه‪ :‬علیرضا محمدی‬ ‫دبیر بخش پرونده آزاد‪ :‬نیما امامی‬ ‫دبیر بخش برگردان‪ :‬سپیده حاجی‌محمودزاده‬ ‫دبیران بخش گفت‌وگو‪ :‬سروش افشارپور‪ ،‬فریما نکویی‬ ‫دبیر بخش انگاره‌ها‪ :‬سام سبزواری‬ ‫شیرین نوروزیان‪ ،‬کیانا پرسا‪ ،‬الهه حقیقت‌نمایی اشرفی‪،‬‬ ‫زهرا محمودی‬

‫اعضای گروه ترجمه‬

‫شقایق گلشاهی‪ ،‬آناهیتا کلهرنیا‪ ،‬یاسمن نجاتی‪ ،‬سما نیکوزاد‪،‬‬ ‫نسترن فراهانی‬

‫اعضای گروه فروش‬

‫کیانا پرسا‪ ،‬علیرضا بهلول‌بندی‪ ،‬مهال موسوی‪،‬‬ ‫امیرحسین نیکخواه‬

‫با تشکر از‬

‫حامیان مالی‬

‫محمــد زار ع چاهوکــی (معاونــت دانشــجویی دانشــگاه تهــران)‪،‬‬ ‫ســعید حقیــر (معاونــت پژوهشــی و تحصیــات تکمیلــی دانشــکده‬ ‫معمــاری پردیــس هنرهــای زیبــا)‪ ،‬ســعید خاقانــی‪ ،‬حســین نــورزاد‪،‬‬ ‫فاطمــه ســبحانی‪ ،‬امیرحســام پیرایــش‪ ،‬صــدرا امیرعبداللهــی‪ ،‬فاطمــه‬ ‫طوالبــی‪ ،‬آرمــان خلیل‌بیگــی‪ ،‬محمدعلــی هنردوســت‪ ،‬نیمــا تبریــزی‪،‬‬ ‫دانیــال شــاه‌مرادی و ‪...‬‬ ‫مدرسه‌ی نوآوری ارج‪ ،‬خانه‌ی خالقیت زرافه‪ ،‬گروه تولیدی برگ‬

‫تیراژ ‪ ۱۰۰۰ ‌:‬نسخه ‪ .‬قیمت‪ ۲۰۰۰۰ :‬تومان‬ ‫چاپ‌خانه‪ :‬عصر پونه ‪ .‬قلم های این شماره‪ :‬نیان و زر‬

‫فهــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫پرونده‌یویژه‬

‫آنچه نادیدنی است‬ ‫علیرضا محمدی‬

‫راوی پس کوچه‌هـــای پنهان‬ ‫عکاس؛ ِ‬ ‫آرش یزدانی‬

‫‪10‬‬

‫کامیک‌بوک در م ــقیاس یک به‬ ‫یک ‪23‬‬ ‫احسان آهنی‬ ‫قصه چه دردی از معماری دوا می‌کند؟‬ ‫نورانی ‪39‬‬ ‫محمد‬

‫پرونده‌ی آزاد‬ ‫برگردان‬ ‫مرور‬ ‫گفت‌وگو‬

‫نقشی از معماری‬ ‫امیر حسین مقتدایی‬

‫روایت و‬ ‫سینما ‪95‬‬ ‫ریچارد کوئک‬

‫مروری بر کتاب شهر‌های‬ ‫ناپیدا ‪102‬‬ ‫حمید طوری کرمی‬

‫گفت‌و‌گو با‬ ‫دکتر شیوا آراسته‬

‫‪112‬‬

‫گفت‌و‌گو‬ ‫دلیریبا ‪120‬‬ ‫فرزاد‬

‫‪26‬‬

‫دیوار ‪ ،‬بخشی از بنا یا پرده‌ی سینما؟‬ ‫یاسمن امیرذهنی‬

‫مسافران محترم‪ ،‬ایستگا‬ ‫‌باشده ‪58‬‬ ‫پایانی می‬

‫روایت‬ ‫معماری ‪88‬‬ ‫نایجل کوئتس‬

‫‪12‬‬

‫بررسی‬

‫‪42‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــرست‬

‫داس ـ ـ ــتان شهرها در تاریکی‬ ‫هیلدا حسنی‬

‫فضاهای سخنگو‪ ،‬راویان الل‬ ‫امیرعباس علیاری‬

‫‪14‬‬

‫ردپای خاطرات در‬ ‫معماری ‪45‬‬ ‫یاسمن یزدی‬

‫‪68‬‬

‫باستان‌شناسی آینده‬ ‫سعید خاقانی‬

‫‪52‬‬

‫گفت‌‬ ‫موسوی‌گو‌پوربا ‪78‬‬ ‫دکتر محمدیاسر‬

‫‪97‬‬

‫مروری بر کتاب جنگ و‬ ‫معماری ‪105‬‬ ‫حسین ارشدی‬

‫انگاره‌ها‬

‫سلسله‌ی سوم فراعنه در قرن‬ ‫سهرابی‪36 ۲۱‬‬ ‫فاطمه‬

‫جـ ـ ـ ــهان‌دار نامش سیاوخش‬ ‫کرد ‪48‬‬ ‫درسا سیدی‬

‫روایت یک رویا‪:‬‬ ‫بررسی فضاسازی در رمان محاکمه‌ی کافکا‬

‫ساختمان شناسی فضای فیلم‬ ‫ریچارد کوئک‬

‫‪17‬‬

‫شهر من گم شده‬ ‫است ‪34‬‬ ‫مهسا ابوترابی‬

‫روایت‌های گذشتگان‬ ‫شوریده ‪32‬‬ ‫مریم‬

‫روح خانه یا خانه ارواح‬ ‫سپیده حاجی‌محمودزاده‬

‫‪20‬‬

‫مروری بر مقاله‌ی فضاهای‬ ‫بنجل ‪108‬‬ ‫نسترن فراهانی‬

‫‪142 - 132‬‬

‫سرمقاله‬ ‫محمدجواد احمدی زاده ‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری و زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران‬ ‫‪Mj.az.chemist@gmail.com‬‬ ‫سردبیر‬

‫جهــان‬ ‫بــه ایــن می‌اندیشــیدم کــه می‌گوینــد‪ :‬روایــت بــه قدمــت زندگــی انســان اســت و ایــن‬ ‫ِ‬ ‫ســالخورده‪ .‬مــا جهــان را بــا روایت‌هایمــان برســاخته‌ایم و خــود در آن زندگــی می‌کنیــم‪ .‬روایــت زندگــی مــا و‬ ‫بلکــه خــود مــا را شــکل داده و از نــو تراشــیده‪ ،‬مــا هــم هرچــه داشــتیم از ســاحت کلمــات تــا دنیــای نقش‌هــا و‬ ‫صدا‌هــا ‪-‬و شــاید هرچــه هنــر اســت‪ -‬بــه پــای آن ریختیــم تــا امکانــات جدیــدی بــرای روایت‌گــری فراهــم آوریــم‬ ‫و مدیو ‌مهــای جدیــدی خلــق کنیــم‪ .‬امــا آیــا معمــاری کــه فضــای زیســت مــا و بســتر تمــام اتفاقــات را ایجــاد‬ ‫می‌کنــد یکســره بــا روایــت بیگانــه اســت یــا آنکــه چنــان در میانـه‌اش قــرار گرفتــه کــه اصــا تــوان تشــخیصش‬ ‫را ندار یــم؟‬ ‫هــر چــه هســت عرصــه بــرای مــا خالــی بــود و چیــز زیــادی گفتــه نشــده بــود‪ .‬فرصــت جــوالن ذهــن را در‬ ‫ایــن زمیــن پیــدا کردیــم و آنچــه پیــش روی شماســت تالشــی اســت کــه هــر چنــد انــدک اســت ولــی بــه ســختی‬ ‫حاصــل آمــده؛ تالشــی بــرای پاســخ بــه ایــن ســوال بــا هــر روشــی کــه می‌شــده بــه شــکل نوشــته‌ای یــا عکســی‬ ‫ُ ُ‬ ‫والعهــدة علــی الـ ّـراوی‪.‬‬ ‫یــا کشــیده‌ای و حتــی روایتــی‪،‬‬

‫روایتی از ریاض المحبین‪،‬‬ ‫اثــر رضــا قلــی خــان بــن محمــد هــادی‬ ‫هدایــت‪ ،‬بــه ســال ‪ 1۲7۰‬هجــری قمــری‪.‬‬ ‫یک اروپایی (کافر ) و یک مسلمان‬ ‫بــر ســر اســتفادهی صحیــح از یــک خانــه‬ ‫نــزاع میکننــد‪*.‬‬ ‫*تصویر و توضیحات از کتاب «تصویرسازی داستانی‬ ‫در کتابهای چاپ سنگی فارسی» متعلق به انتشارات نظر امانت گرفته شده است‪.‬‬

‫آنچه‬ ‫نادیدنی است‬

‫علیرضا محمدی ‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی ارشد معماری بایونیک دانشگاه پارس‬ ‫‪alireza.mo1374@gmail.com‬‬

‫فضا (‪)Space‬‬ ‫گســتره‌ای ســه‌بعدی‪ ،‬پیوســته و نامحــدودی‬ ‫کــه تمامــی اشــیاء مــادی درون آن قــرار دارنــد‪ .‬تمامــی‬ ‫محوطه‌هــای درون و پیرامــون هــر ســازه یــا حجــم‪ ،‬میــان‬ ‫مرزهــای خــاص و فاصلـه‌ی بینابینــی دو شــیء نیــز در ایــن‬ ‫تعریــف جــای دارد‪.‬‬ ‫دانشنامه‌ی دیداری معماری‪ ،‬ارنست بردن‬

‫روایت (‪)Narrative‬‬ ‫بازنمایی یک یا چند رخداد‬

‫سواد روایت‪ ،‬اچ‪ .‬پورتر ابوت‬

‫فضــا نادیدنــی اســت‪ ،‬امــا وجــود دارد و در تعاریف‬ ‫ارائه‌شــده از آن در گســتره‌ای میــان عینیــت و ذهنیــت‪،‬‬ ‫بــا شــیطنت پرســه می‌زنــد و تمایلــی بــه ابرازشــدن‪،‬‬ ‫شناخته‌شــدن و تحلیــل و طبقه‌بندی‌شــدن نــدارد‪.‬‬ ‫برعکــس یــک دیــوار‪ ،‬یــک ســقف یــا یــک پنجــره کــه در یــک‬ ‫نــگاه مختصــات و محــل جای‌گیــری خــود در بنــا‪ ،‬ارتفــاع‪،‬‬ ‫ضخامــت و بــا کمــی دانــش فنــی‪ ،‬جنــس و الیه‌بنــدی خــود‬ ‫ـک فضــا ‪-‬منظــور مــن از مکانیــک‬ ‫را بــروز می‌دهــد‪ .‬مکانیـ ِ‬ ‫فرآینــد مشــاهده و ساده‌ســازی بــه منطق‌هــای انتزاعــی‬ ‫ـوم مــورد بررســی‬ ‫بــرای شــناخت‪ ،‬درک و گســترش آن مفهـ ِ‬ ‫اســت‪ -‬ماننــد یــادآوری خاطــرات عمــل می‌کنــد‪ .‬خاطــرات‬ ‫توســط عامل‌هــای عینــی و مــادی ایجــاد می‌شــوند؛‬ ‫غــروب آفتــاب در بالکــن خانــه‌ی‬ ‫خاطــره‌ی تماشــای‬ ‫ِ‬ ‫دوســتی قدیمــی یــا خاطــره‌ی درگیــری فیزیکــی در متــروی‬ ‫شــلوغ صادقیــه‪ .‬مــا بــرای یــادآوری و انتقــال خاطــرات بــه‬

‫‪10‬‬

‫دیگــری‪ ،‬بــه ِا ِلمان‌هــای ســازنده ‪-‬باشــنده‌های مــادی‪-‬‬ ‫خاطــرات نیازمندیــم‪ .‬مــا نیازمنــد خورشــید‪ ،‬بالکــن و‬ ‫دوســتی قدیمــی هســتیم‪ .‬از ایــن نقطــه نظــر ایــن فرآینــد‬ ‫شــبیه یــک واکنــش شــیمیایی اســت؛ دو یــا چنــد مــاده را با‬ ‫ً‬ ‫هــم ترکیــب می‌کنیــم و بعــد طــی اتفاقــی‪ ،‬نمی‌دانیــم دقیقــا‬ ‫ً‬ ‫چــرا‪ ،‬نمی‌دانیــم دقیقــا چگونــه طــی لحظـه‌ای یــا در طوالنــی‬ ‫مــدت بــه یــک یــا چنــد مــاده‌ی دیگــر‪ ،‬بــا خــواص فیزیکــی‬ ‫دیگــر‪ ،‬رنــگ دیگــر‪ ،‬بــوی دیگــر و ارزش مالــی دیگــری تبدیل‬ ‫می‌شــوند‪ .‬فضــا‪ ،‬از جنــس همیــن شــیمی بیــن مــواد‬ ‫‌‪-‬باشــنده‌ها‪ -‬اســت کــه دگردیســی را ممکــن می‌ســازد‪ .‬آن‬ ‫اتفــاق جادویــی اســت کــه درون پیلــه اتفــاق می‌افتــد و مــا‬ ‫نمی‌بینیمــش‪ ،‬و اگــر حریــص شــویم و پیلــه را بشــکافیم‬ ‫آن اتفــاق جادویــی اصــا بــه وقــوع نمی‌پیونــدد‪ .‬فضــا نیــز‬ ‫این‌طــور اســت‪ .‬همیشــه این‌طــور بــوده اســت‪:‬‬ ‫مــا چهاردیــواری را ســاخته‌ایم و ناگهــان‪ ،‬بــوم!‬ ‫فضــا مثــل گازی ســیال درون آن نفــوذ می‌کنــد‪ .‬چنــگ‬ ‫می‌اندازیــم تــا آن را در هــوا بگیریــم‪ ،‬امــا چنــان آرزوهــای‬ ‫واهــی از البــه‌الی انگشــتانمان ســر می‌خــورد‪ .‬بی‌نظمــی‪،‬‬ ‫موجودیتــی بی‌شــکل بــه فضــا می‌دهــد‪ .‬اجــزای ســازنده‌ی‬ ‫فضــا و خاطــرات‪ ،‬بــا بی‌اعتنایــی بــه تاثیــری کــه بــر ذهــن‬ ‫قصه‌ســاز‪/‬قصه‌گوی مــا دارنــد بــا ضوابــط خشــک‪،‬‬ ‫بی‌نقــص و همیشــگی خــود کار می‌کننــد و ایــن شــباهت‬ ‫میــان نحــوه‌ی درک مــا از فضــا و خاطــرات مــرا بــه ســمت‬ ‫روایــت هــل می‌دهــد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬

‫کــه روایــت نیــز نادیدنــی اســت‪ ،‬امــا وجــود دارد‪.‬‬ ‫کــه روایــت نیــز ماننــد فضــا از دو بخــش باشــنده‌ها و آن‬ ‫اتفــاق جادویــی تشــکیل شــده اســت‪ ،‬چنانچــه بــه تعریــف‬ ‫روایــت بازگردیــم‪ ،‬بازنمایــی یــا گفتمــان روایـ ْـی آن شــیمی‬ ‫بیــن باشــنده‌های موجــود در مجموع ـه‌ی رخدادهاســت‪.‬‬ ‫ـت نصفــه و نیم ـه‌ی مــن از فضــا و‬ ‫و اگــر ایــن چفــت و بسـ ِ‬ ‫روایــت را بپذیریــد‪ ،‬الگوهــای مشــابه میــان ایــن دو‪ ،‬ماننــد‬ ‫یــک بــازی جورچیــن می‌توانــد شــما را ســرگرم کنــد‪ .‬بــه‬ ‫عنــوان مثــال «پی‌رفــت» ترتیــب تعریف‌کــردن رخدادهــا در‬ ‫روایــت اســت‪ .‬کــه نظیــر آن در فضــا‪ ،‬سیرکوالســیون‌های‬ ‫بنــا‪ ،‬یــا بــه زبانــی ســاده‌تر نحــوه‌ی جابه‌جایــی مــا از ریزفضــا‬ ‫بــه ریزفضایــی دیگــر اســت‪ .‬آیــا مــا در ایــن بنــا متوجــه‬ ‫انتقــال بیــن ایــن دو می‌شــویم؟ یــا بــه نرمــی فضاهــا‬ ‫ـهرزاد‬ ‫درون یکدیگــر مــورف می‌شــوند؟ و معمــار مثــل شـ ِ‬ ‫قصه‌هــای هــزار و یــک شــب پادشــاه‪/‬کاربر را بــه دنبــال‬ ‫خــود ندانســته می‌کشــاند؟ آیــا بعــد از راهــروی تاریــک و‬ ‫طوالنــی و کم‌ارتفــاع وارد حیــاط چهارایوانــی شــکوهمندی‬ ‫شــدیم کــه نــور خورشــید بــه نــاگاه بــر در و دیــوار و ایــوان و‬ ‫منــاره و گنبــد می‌تابــد؟ مثــل سرازیرشــدن ارتــش آدمیــان‬ ‫‪1‬‬ ‫در اربــاب حلقه‌هــا؟‬ ‫می‌توانیــم ایــن بــازی نظیــر بــه نظیــر را بــا‬ ‫«پی‌رنــگ» ادامــه بدهیــم‪ ،‬اگــر تعریــف نیــروی محرکــه‌ی‬ ‫داســتان از پی‌رنــگ را بپذیریــم‪ .‬کارفرمــا بــا چــه منظــوری‬ ‫ایــن بنــا را ســاخته اســت؟ انگیــزه‌ی او چــه بــوده؟ چه چیزی‬ ‫تضمیــن می‌کنــد کاربــر در همــان بــدو ورود پشــیمان‬ ‫نشــود و برگــردد و تــا انتهــا بــا مــا همــراه بمانــد؟ مــن چــرا‬ ‫داخــل آن ســاختمان رفتــم؟ اصــا چــرا بایــد روی ایــن‬ ‫زمیـ ِـن خــدا آن ســاختمان را بســازیم؟ نگاهــی بــه لیســت‬ ‫پی‌رنگ‌هــای فیلم‌نامه‌نویســی بیندازیــم‪ :‬انتقــام‪ ،‬عشــق‬ ‫ممنــوع‪ ،‬جســتجو‪ ،‬فــرار‪ .‬آیــا می‌توانیــم همچیــن لیســتی‬ ‫بــرای بناهــا بنویســیم؟ حداقــل می‌توانیــم بگوییــم آن‬ ‫هیــوالی هیتلــری آلمــان در اکســپوی میــان جنــگ جهانــی‬ ‫دوم در فرانســه انگیــزه‌ای بــس قوی‌تــر از ســاختن ســرپناه‬ ‫بــرای آدمــی داشــته (تصویــر‪ )۱‬یــا اســکیس‌های سردســتی‬ ‫ً‬ ‫لوکوربوزیــه دغدغــه‌ای بیــش از صرفــا خــوب و خواســت‬ ‫بــرای چیــزی متفــاوت را نمایــش می‌دهــد (تصویــر‪.)۲‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تصویــر‪ :۱‬بنــای ســمت چــپ پاویــون آلمــان‪ ،‬بنــای ســمت راســت‬ ‫پاویــون شــوروی و بــرج ایفــل در مرکــز تصویــر در اکســپوی ‪1937‬‬ ‫فرانســه‪ .‬تناســبات غول‌پیکــر و مجســمه‌های عظیم‌الجثــه‬ ‫روایــت ســال‌های پرتنــش میــان قدرت‌هــای منطقه چنــدی پیش‬ ‫از شــروع جنــگ جهانــی دوم اســت‪.‬‬

‫تصویــر‪ :۲‬ترســیم‌های دســتی لوکوربوزیــه‪ ،‬انگیــزه‌ی مولــد ایــن فرم‬ ‫بــرای او چــه بــوده اســت؟‬

‫نمی‌دانــم تــا چــه حــد حرکــت رفــت و برگشــتی‬ ‫مــن از فضــا بــه روایــت‪ ،‬علمــی و قابــل اســتناد اســت‪.‬‬ ‫امــا ایــن کار مــرا وادار بــه پرســیدن ســوال کــرده و ایــن را‬ ‫می‌دانــم کــه هیــچ ســوالی اشــتباه نیســت‪ .‬عــاوه بــر اینکــه‬ ‫ســینما از دیــدگاه مــن‪ ،‬چــه از منظــر تجــاری و چــه تفاســیر‬ ‫هنــری‪ ،‬متکــی بــر ایــن دو عنصــر و همگونــی و بــده بســتان‬ ‫میــان ایــن دو مقولــه اســت‪ ،‬کــه راه را بــرای پرس ـش‌های‬ ‫بیشــتر در بــاب رابطــه‌ی میــان روایــت‪ ،‬فضــا و معمــاری‬ ‫همــوار می‌کنــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪ 1‬آن ســکانس معــروف طلــوع خورشــید و گندالــف ســفید و‬ ‫بلندشــدن اســبش روی دو پــا‬

‫‪11‬‬

‫راوی‬ ‫عکاس؛ ِ‬ ‫پس کوچه‌هـــای پنهان‬ ‫آرش یزدانی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد معماری و انرژی دانشگاه امام خمینی قزوین‬ ‫‪yazdaniashadow@gmail.com‬‬

‫عکاس یا راوی؟‬

‫در ضــرورت و اهمیــت مســئله‌ی روایــت‪ ،‬چــه در‬ ‫زمانـه‌ی مــا و چــه در دوره‌هــای گذشــته‪ ،‬همیشــه مباحــث‬ ‫زیــادی مطــرح شــده؛ برخورد‌‌‌‌هــای گوناگــون از مــدح و‬ ‫تقدس‌‌بخشــی بــه راوی و روایــت گرفتــه تــا انــکار و مذمــت‬ ‫آن‌هــا‪ ،‬همــواره بخشــی از رابطــه‌ی جدا‌نشــدنی انســان و‬ ‫روایــت اســت‪ .‬حــاال بــه نظــر می‌آیــد کــه فرصتــی پیــش آمــده‬ ‫کــه از طریــق ایــن دریچــه نگاهــی بــه رابطـه‌ای بیاندازیــم کــه‬ ‫ایــن پدیــده بــا عرصـه‌ای برقــرار کــرده اســت کــه ایــن روز‌هــا‬ ‫شــاید دغدغ ـه‌ی اصلــی نویســندگان و برخــی خواننــدگان‬ ‫ایــن متــون باشــد‪ ،‬یعنــی عرص ـه‌ی معمــاری‪.‬‬ ‫عمــده‌ی هــر آنچــه کــه تجربــه‌ی شــخصی مــن‬ ‫از نــگاه افــراد بــه روایــت در اختیــار مــن می‌گــذارد توجــه‬ ‫آن‌هــا بــه روایت‌هــای متنــی یــا شــفاهی اســت‪ .‬زمانــی کــه‬ ‫نهــا فراتــر رود و نیــاز بــه نــگاه تصویــری‬ ‫خواســت فــرد از ای ‌‬ ‫و عینی‌تــری بــه مســئله داشــته باشــد بــه ســراغ فیلــم و‬ ‫تصاویــر متحــرک م ـی‌رود‪ .‬در ایــن رونــد یــک حلقــه وجــود‬ ‫دارد کــه نگاه‌‌هــا بــه مــرور زمــان بــه ســمت آن کم‌رنــگ‬ ‫شــده و بــه نظــر می‌آیــد از مفهــوم روایــت فاصلــه گرفتــه‬ ‫اســت؛ آن حلقــه چیــزی جــز عکاســی نیســت‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫عــکاس و راوی هــر ‌دو بــه دنبــال ایــن هســتند‬ ‫کــه ســوژه را از نگاهــی کــه مــد نظرشــان اســت بــه مخاطــب‬ ‫ارائــه دهنــد‪ ،‬حــال اینکــه در عکــس‪ ،‬مــا تفــاوت عمــده‌ای بــا‬ ‫دیگــر روش‌هــای روایــت داریــم‪ .‬در تمامــی روایت‌هــا اعــم از‬ ‫کتبــی‪ ،‬شــفاهی و یــا عینــی (در معنــای فیلــم) راوی دســت‬ ‫مخاطــب را گرفتــه و تــا انتهــا بــا مخاطــب پیــش مــی‌رود‪،‬‬ ‫روایــت را خــود شــکل می‌دهــد و بــه پایــان می‌رســاند‪،‬‬ ‫امــا مســئله در عکــس قــدری متفــاوت اســت‪ .‬عــکاس‬ ‫دســت مخاطــب را گرفتــه بــه ســمت ســوژه بــرده‪ ،‬زاوی ـه‌ی‬ ‫دیــد را مشــخص کــرده و درســت همین‌جــا مخاطــب را‬ ‫رهــا می‌کنــد‪ .‬می‌تــوان تعبیــر کــرد کــه بخشــی از کاری کــه در‬ ‫حالــت قبــل بــر عهــده‌ی راوی اســت را بــه دوش مخاطــب‬ ‫می‌انــدازد‪ .‬شــکل‌دادن بــه روایــت دیده‌شــده از منظــر‬ ‫عــکاس بــه عهــده‌ی فــرد خواهــد بــود‪ .‬ایــن موضــوع در‬ ‫نگاهــی بدبینانــه می‌توانــد منجــر بــه گم‌کــردن عمــده‌ی‬ ‫نگاه‌هــا و تمرکــز بــر روی تنهــا تعــداد اندکــی از آن‌هــا‬ ‫بشــود‪ .‬ایــن در حالــی اســت کــه مــا بــرای نــگاه دقیــق نیــاز‬ ‫بــه نــگاه همه‌جانبــه بــه مســائل داریــم‪ .‬ولــی بیاییــد کمــی‬ ‫خوش‌بینانه‌تــر بــه آن نــگاه کنیــم‪ ،‬در ایــن حالــت می‌تــوان‬ ‫روایت‌هــای متفاوتــی از یــک ســوژه بــا یــک زاویــه‌ی دیــد‬ ‫مشــخص‪ ،‬از مخاطــب تحویــل گرفــت‪ .‬در واقــع تفــاوت‬ ‫همیــن دو نــگاه می‌توانــد بــازه‌ی کارایــی عکس‌هــا را بــه مــا‬ ‫نمایــش دهــد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫عکس؛ زاویه‌ی دید یا آنچه می‌بینیم؟‬ ‫تــا بــه حــال بــه تصویــر ذهنــی‌ای کــه از‬ ‫نادیده‌هایتــان داریــد فکــر کرده‌ایــد؟ تــا‌‌بــ ‌ه حــال بــا خــود‬ ‫اندیشــیده‌اید کــه جهــت نــگاه عکاســان تــا چــه حــد‬ ‫می‌توانــد زاویــه‌ی دیــد مــا بــه دنیــای ناشــناخته‌های‬ ‫اطرافمــان را تشــکیل دهــد؟ همــه‌ی ایــن مســائل در‬ ‫حالــی مطــرح اســت کــه مــا در عکاســی همچنــان بــا همــان‬ ‫محدودیت‌هــا و مزیت‌هایــی کــه قبل‌تــر در رابطــه‌ی بــا‬ ‫آن‌هــا صحبــت کردیــم مواجه‌ایــم و ایــن مســئله در عیــن‬ ‫گتــری از «دیده»‌هــا را بــرای‌مــا‬ ‫حــال کــه می‌توانــد جهــان بزر ‌‬ ‫بــه ارمغــان بیــاورد می‌توانــد «دیــد» مــا را محــدود کنــد‪ .‬ایــن‬ ‫ً‬ ‫موضوعــات‪ ،‬مســلما پتانســیل‌ها و تهدید‌هــای متفاوتــی‬ ‫را بــه همــراه خــود دارنــد کــه در ادامــه بــا طــرح مثال‌هایــی بــه‬ ‫آن‌هــا خواهیــم پرداخــت‪.‬‬ ‫بــه ایــن دو عکــس نــگاه کنیــد‪ .‬ایــن دو شــاید بــا‬ ‫فاصل ـه‌ی کم‌تــر از صــد متــر از یک‌دیگــر ثبــت شــده‌اند‪ .‬از‬ ‫هـر‌دوی آن‌هــا می‌تــوان بــرای معرفــی منطقـه‌‌ی عودالجــان‬ ‫تهــران‪ ،‬کــه از قدیمی‌تریــن محــات ایــن شــهر اســت‪،‬‬ ‫بــرای کســی کــه قصــد آشــنایی بیش‌تــر بــا منطقــه پیــش‬ ‫از بازدیــد حضــوری از آن را دارد‪ ،‬اســتفاده کــرد‪ .‬امــا بــه نظــر‬ ‫شــما هر‌کــدام آن‌هــا چــه تاثیــری روی اشــتیاق فــرد بــرای‬ ‫ایــن دیــدار دارنــد؟‬

‫تصویــر‪ :۱‬عکــس دقیقــا متناظــر بــا همــان تعریفــی اســت کــه مــا از‬ ‫متروکــه داریــم‪ ،‬بــدون توجــه به پتانســیل‌های جذب‌کننــده‪ .‬منبع‪:‬‬ ‫نگارنده‬

‫تصویــر‪ :۲‬تمرکــز عکــس بــر تشــدید‌گذاری هنرمنــد روی عناصــر‬ ‫معمــاری باقی‌مانــده در متروکــه‪ .‬منبــع‪ :‬نگارنــده‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫آیــا می‌تــوان منکــر تاثیــر عمیــق آن‌هــا روی‬ ‫نــگاه افــراد بــه متروکــه‌ای کــه امــروز بــا خلــق آثــار هنــری‬ ‫و بازنمایــش عناصــر معمــاری قدیــم ســعی در کمــر‬ ‫راســت‌کردن در پــس ســال‌ها دور‌افتادگــی از توجهــات‬ ‫عمومــی دارد‪ ،‬شــد؟ پاســخ مــن بــه ایــن ســوال منفــی‬ ‫اســت‪ .‬بازتــاب ایــن تالش‌هــا بــرای زنده‌مانــدن فضــا شــاید‬ ‫ســاده‌ترین راه بــرای کمــک بــه جلوگیــری از ایــن فراموشــی‬ ‫عمومــی اســت‪.‬‬ ‫امــا از ســوی دیگـ ِـر ایــن نــگاه نبایــد غافــل شــد‪،‬‬ ‫تجمــع تمرکــز روی پتانســیل‌ها و چشم‌بســتن بــه نقــاط‬ ‫ضعــف‪ ،‬پر‌رنگ‌کــردن زیبایی‌هــا و ناچیــز نشــان‌دادن‬ ‫پلشــتی‌ها راه را بــر اصــاح و پیشــرفت می‌بنــدد؛ به‌گونـه‌ای‬ ‫کــه پــس از مدتــی امــر بــرای مســئوالن هــم مشــتبه‬ ‫می‌شــود کــه مشــکلی وجــود نــدارد و همــه چیــز بــه همــان‬ ‫پتانســیل‌ها محــدود می‌شــود‪ .‬بــرای مثــال یکــی از مــورد‬ ‫بحث‌تریــن شــهر‌های ایــران ایــن روز‌هــا در شــبکه‌های‬ ‫اجتماعــی‪ ،‬رشــت اســت‪ .‬امــا در ذهــن شــما بــا شــنیدن‬ ‫نــام رشــت چیــزی جــز آن پیــاده‌راه بــه اصطــاح فرهنگــی‬ ‫سو‌حــال بــازار ماهی‌فروش‌هــا‬ ‫شــهرداری‪ ،‬بــاران و ح ‌‬ ‫متبــادر می‌شــود؟‬ ‫خیــر‪ ،‬ایــن موضــوع در حالــی اســت کــه نقطــه‬ ‫بــه نقطــه‌ی ایــن شــهر بــا ضعــف آشــکار تصمیم‌گیــری و‬ ‫بی‌مدیریتــی دســت‌وپنجه نــرم می‌کنــد‪ .‬پــس تــا زمانــی‬ ‫کــه ایــن ضعف‌هــا بــه قــدرت همــان عناصــر جذب‌کننــده‬ ‫بازتــاب داده نشــوند و بدیــن وســیله فشــار بــرای اصــاح به‬ ‫صاحبــان امــور وارد نشــود‪ ،‬هیــچ تغییــر مثبتــی در این فضا‬ ‫رخ نخواهــ ‌د داد‪.‬‬ ‫مجــال انــدک اســت و ناگفتــه و نگفتنــی‬ ‫بســیار‪ .‬پــس خالصــه اگــر بگویــم‪ ،‬بــرای رســیدن بــه آنچــه‬ ‫زندگی‌بخشــی بــه فضا‌هــای مــرده نامــش می‌دهــم‪،‬‬ ‫وظیفــه‌ی مــا رعایــت تعــادل اســت‪ ،‬تعــادل در نــگاه بــه‬ ‫ســوژه‌ها‪ ،‬انتخــاب نگاه‌هــا و اهمیت‌بخشــی بــه آن‌هــا‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫داســـــــتان شهرها‬ ‫در تاریکی‬

‫به روایت سه شهر اروپایی‬ ‫هیلدا حسنی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫‪hilda72hasani@gmail.com‬‬

‫شــهرها از فضاهایــی گوناگون تشــکیل شــده‌اند‬ ‫کــه بــا حضــور مــردم تعریــف می‌شــوند‪ .‬مــردم در فضاهــا‬ ‫حضــور پیــدا می‌کننــد و جغرافیــای خــاص آن‌هــا را بــا‬ ‫یســازند برایمان تبدیل‬ ‫حضورشــان و خاطره‌ای که از آن م ‌‬ ‫بــه مکان‌هــا می‌کننــد‪ .‬ایــن مکان‌هــا ماننــد قطعــات‬ ‫جورچیــن در کنــار هــم قــرار می‌گیرنــد و تصویــری روش ـن‌تر‬ ‫از شــهر بــه مــا ارائــه می‌دهنــد‪ ،‬تصویــری کــه از فعالیت‌هــا و‬ ‫رفتارهایــی ناشــی می‌شــود کــه زیرپوســت شــهر در جریــان‬ ‫اســت‪ .‬تصــور غالبــی کــه مــا از شــهرهایمان داریــم همــان‬ ‫ترکیبــی اســت از بناهــای ســنگی و شیشــه‌ای بــی‌روح و‬ ‫فضاهــای خالـی‌ای کــه از قرارگیــری آن‌هــا کنــار هــم بــه وجــود‬ ‫آمــده اســت‪ .‬مــا عــادت کرده‌ایــم فضــای شــهرهایمان را‬ ‫در قالــب آنچــه کــه می‌بینیــم درک کنیــم و بــرای پرهیــز از‬ ‫ایــن عــادت می‌توانیــم شــهر را بــا دیــدن نادیده‌هایــش‬ ‫بشناســیم‪ .‬ایــن نادیده‌هــا را مردمــی روایــت می‌کننــد کــه‬ ‫یــا در خــود شــهر زندگــی می‌کننــد یــا بــا فاصل ـه‌ای از شــهر‬ ‫روایتگــر فضاهــای آن هســتند؛ کنارهم‌گذاشــتن روایــت‬ ‫ایــن نادیده‌هــا داســتانی نــو از شــهر را پدیــد م ـی‌آورد‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫داســتان شــهرها اغلــب در قالــب تصویــری‬ ‫بــا حضــور روشــنایی روز در ذهــن مــا درخشــیده اســت‪.‬‬ ‫فضاهــای شــهری را بــا آن‌چنــان وســواس و دقتــی در نــور‬ ‫روز و روشــنایی تصویرســازی کرده‌ایــم کــه اکنون به‌ســختی‬ ‫می‌شــود ایــن فضاهــا را در تاریکــی و نبــود روشــنایی تصــور‬ ‫کــرد‪ .‬شــب سرشــار از نمادهــا بــوده و هســت‪ ،‬بــا عبــور از‬ ‫قــرن ‪ ۱۷‬میــادی امپراطــوری تاریکــی شــهرها در اروپا شــروع‬ ‫بــه افــول می‌کنــد‪ .‬در ایــن زمــان تنهــا پزش ـک‌ها و ماماهــا‬ ‫و کشــیش‌ها اجــازه دارنــد پــس از گــرگ و میــش در شــهر‬ ‫تــردد کننــد و تاریکــی نقابــی بــرای جنایــت‌کاران اســت‪،‬‬ ‫رفت‌وآمــد درون شــهری نیــز بــدون فانــوس صــورت‬ ‫نمی‌‌گیــرد‪ .‬بــا شــروع قــرن ‪ ۱۹‬میــادی و ظهــور روشــنایی‪،‬‬ ‫شــکل زندگــی شــهری تغییــر می‌کنــد‪ .‬ایــن قابلیــت شــهرها‬ ‫را بــه مکان‌هــای متنو ع‌تــری بــرای زندگــی تبدیــل می‌کنــد‪.‬‬ ‫بــا رواج روشــنایی در شــهرها‪ ،‬تجربــه‌ی فضــای شــهری و‬ ‫همچنیــن شــکل ایــن تجربــه تغییــر می‌یابــد و بیشــتر‬ ‫مــردم پــس از تاریکــی هــوا می‌تواننــد در شــهر حضــور‬ ‫داشــته باشــند‪ 1.‬همچنیــن تعاریــف دیگــری از معمــاری‬ ‫پدیــدار می‌شــود کــه بــا نورهــای مصنوعــی و منظــر شــهر در‬ ‫شــب تعریــف می‌شــوند‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬

‫درنبــود روشــنایی روز‪ ،‬توجــه مــردم بــه‬ ‫موضو ع‌هــای کمتــر شناخته‌شــده بیشــتر جلــب می‌شــود‪.‬‬ ‫وقتــی شــهرها در تاریکــی غــرق می‌شــوند‪ ،‬مــا در حالــی‬ ‫بــا حــس گم‌شــدگی روبــه‌رو هســتیم و بــرای پذیــرش‬ ‫روابــط و اتفاقــات غیرمنتظــره‌ی اطرافمــان پذیراتــر عمــل‬ ‫می‌کنیــم‪ .‬مصداقــی از تجربــه‌ی ناشــناخته‌های فضــای‬ ‫شــهری را در شــب می‌توانیــم در توصیــف خیابان‌هــای‬ ‫بوداپســت ده ـه‌ی ‪ ۱۹۹۰‬میــادی بیابیــم؛ خیابان‌هایــی کــه‬ ‫ردیــف چراغ‌هایشــان نــور کم‌جانــی دارد کــه یکــی در میــان‬ ‫ســوخته اســت و نــور آن‌هــا بــه زردی می‌زنــد‪ .‬تراموایــی از‬ ‫ایــن خیابان‌هــا رد نمی‌شــود و ویتریــن مغازه‌هــا و بیشــتر‬ ‫چراغ‌هــای نئــون هــم خامــوش هســتند‪ ،‬فقــط یــک یــا دو‬ ‫اتومبیــل از خیابــان عبــور می‌کننــد‪ ،‬درســت شــبیه شــهر‬ ‫ارواح‪ .‬بخشــی از شــهر کــه در خــال ایــن توصیفــات بــه مــا‬ ‫ـهر در روشــنایی نزدیــک‬ ‫نشــان داده می‌شــود هــم بــه شـ ِ‬ ‫شــهر ارواح در شــب بــه‬ ‫اســت و هــم دور‪ .‬شــباهت ایــن‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫زرد چرکــی اســت کــه بــه رنــگ‬ ‫بوداپســت در روز همــان ِ‬ ‫ِ‬ ‫عکس‌هــای قدیمــی شــبیه اســت و ماننــد الیــه‌‌ای نــازک‬ ‫از فیلــم ســیاه و ســفید روی همه‌چیــز چســبیده اســت؛‬ ‫روی ویتریــن مغازه‌هــا‪ ،‬چراغ‌هــا‪ ،‬ترامواهــا‪ ،‬چراغ‌هــای‬ ‫نئــون‪ .‬گویــا اثـ ِـر انگشــت زمــان و تاثیــر عجیــب آن‪ ،‬شــهر‬ ‫را در تاریکــی و روشــنایی لمــس کــرده اســت‪ .‬چهــره‌ای کــه‬ ‫شــهر در تاریک ـی‌اش و بــا حضــور نورهــای مصنوعــی بــه مــا‬ ‫می‌نمایانــد‪ ،‬چهــره‌ای مه‌آلــود اســت کــه باعــث می‌شــود‬ ‫ـرق شــهر رفتــه‪ ،‬یــا خطــر‬ ‫تصــور کنیــم کــه در آن ســاعت یــا بـ ِ‬ ‫‪2‬‬ ‫حملــه‌ی هوایــی در کار اســت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫همیــن شــهر در توصیــف فــردی بــا پس‌زمینـه‌ی‬ ‫فرهنگــی دیگــر‪ ،‬در تاریکــی شــب تصویــر دیگــری بــه مــا‬ ‫می‌نمایانــد‪ .‬مســافری آمریکایــی منظــره‌ی شــهر پــراگ را در‬ ‫ـهری شــبیه بــه بوداپســت‬ ‫همیــن ســال‌ها‪ ،‬کــه فضــای شـ ِ‬ ‫داشــته اســت‪ ،‬بــا چراغ‌هــای پراکنــده‌ی شــهر توصیــف‬ ‫نــور نارنجــی گرمــی دارنــد و رام و آرامنــد؛‬ ‫کــرده اســت کــه ِ‬ ‫آنچنــان کــه می‌تــوان ســتاره‌ها و گــردش ابــری کــه مهتــاب‬ ‫بــر آن افتــاده را در آســمان صــاف و روشــن شــهر مشــاهده‬ ‫کــرد‪ .‬ایــن چراغ‌هــای پراکنــده در تصویــر اول‪ ،‬روایتگــر‬ ‫آن تصویــر رومانتیکــی نیســت کــه میــل نگاه‌کــردن بــه‬ ‫آســمان را در مــا ایجــاد کنــد؛ بلکــه آن شــهر اروپــای شــرقی‬ ‫کمونیســتی در شــب اســت کــه در مصرف انــرژی الکتریکی‬ ‫صرفه‌جویــی می‌کنــد‪ ،‬المپ‌هایــش زود می‌ســوزند‪،‬‬ ‫چراغ‌هایــش شکســته اســت و ســال‌ها طــول می‌کشــد تــا‬ ‫عــوض شــوند‪ .‬تصویــری دیگــر از منظــره‌ی شــهری اروپایــی‬ ‫در شــب مــا را بــا نادیده‌هایــی از منظــره‌ی شــهرها در‬ ‫تاریکــی‪ ،‬کــه بــه فراخــور تفــاوت پس‌زمینه‌هــای فرهنگــی بــا‬ ‫هــم متفاوتنــد‪ ،‬آشــنا می‌کنــد‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫داستان شهرها در تاریکی <<‬ ‫شــهری کوچــک و ایتالیایــی در ســاعاتی پــس از‬ ‫نیمه‌شــب‪ ،‬بــا دورنمایــی از قصرهــا و کلیســاهای عظیــم و‬ ‫گنبدهــای بلنــد و خیابان‌هایــی در کنــار رودخانــه‪ .‬در حالــی‬ ‫کــه مــه رقیقــی در فضاســت‪ ،‬چراغ‌هــای خیابــان در مــه‪،‬‬ ‫روشــنایی زردی دارنــد و عابــران پیــاده در کوچه‌های خلوت‬ ‫و نیمه‌تاریــک گــردش می‌کننــد‪ .‬دروازه‌هــای عمارت‌هــای‬ ‫ثروتمنــدان نیــز در تاریکــی پنهاننــد و تنهــا نشــانه‌ی حضــور‬ ‫ایــن عمارت‌هــا در فضــا‪ ،‬نــوای ویولن‌هــا و قهقهـه‌ی خنــده‬ ‫و صــدای زنــان اســت کــه از آن‌هــا بــه گــوش می‌رســند‪.‬‬ ‫در میــان مرزهــای نامشــخصی از تاریکــی و روشــنایی گاه‬ ‫روشــنایی چش ـم‌گیری می‌بینیــم‪ ،‬ماننــد درهــای چراغانــی‬ ‫شــده‌ی اپراهــا و پنجره‌هایــی کــه در میــان انبــوه درهــم‬ ‫بام‌هــا روشــن هســتند‪ .‬در ایــن شــهر روشــنایی و تاریکــی‬ ‫بــا مرزهایــی نزدیــک بــه هــم ترکیــب می‌شــوند و تصویــری‬ ‫افســونگر را بــه وجــود می‌آورنــد‪ ،‬شــهری کــه در شــب روی‬ ‫دیگــری از خــود را نمایــش می‌دهــد و تبدیــل بــه آن شــهر‬ ‫سرشــار از رویــای جوانــی می‌شــود کــه نویــد ماجراهــای در‬ ‫‪3‬‬ ‫انتظــار را بــه ســاکنانش می‌دهــد‪.‬‬ ‫هنــگام ســایه‌افکندن تاریکــی بــر شــهرها‪،‬‬ ‫بــرای درک فضــای اطرافمــان بــه صورتــی غیرمنتظــره‪،‬‬ ‫پذیراتــر عمــل می‌کنیــم و بــه تناســب زاویــه‌ی نگاهمــان‬ ‫بــه شــهر درک متفاوتــی از ایــن مناظــر غیرمنتظــره ارائــه‬ ‫می‌دهیــم‪ .‬نمونــه‌ی ایــن درک متفــاوت را در مقایســه‌ی‬ ‫ً‬ ‫ســه دیــدگاه بــه شــهرهایی تقریبــا بــا فضاهــای مشــابه‬ ‫بــا یکدیگــر دیدیــم‪ .‬همان‌قــدر کــه فــردی می‌توانــد یــک‬ ‫شــهر کمونیســتی اروپــای شــرقی را شــهر ارواح و غم‌آلــود‬ ‫ببینــد‪ ،‬دیگــری می‌توانــد آن را برانگیزاننــده‌ی احساســات‬ ‫انســانی بیابــد‪ .‬در همــان دوران شــهری کوچــک در ایتالیــا‬

‫‪16‬‬

‫در شــب می‌توانــد شــهری افســونگر باشــد کــه جوانــان‬ ‫کام‌یابی‌هــا و حســرت‌های خــود را در آن می‌یابنــد‪ .‬شــهرها‬ ‫در روشــنایی روز اتفاقــات و فضاهــای خــود را بی‌پــرده بــه‬ ‫ســاکنان و بازدید‌کنندگانشــان عرضــه می‌کننــد‪ ،‬امــا در‬ ‫روشــنایی دست‌ســاز‬ ‫تاریکــی شــب اســت کــه حضــور‬ ‫ِ‬ ‫انســان را بــه عاریــت می‌گیرنــد تــا فضاهــای خــود را بــه‬ ‫فراخــور دیدگاه‌هــای مختلفــی کــه بــه آن می‌نگرنــد عرضــه‬ ‫کننــد‪ .‬داســتان شــهرها در شــب در دامنــه‌ی وســیع رمــز‬ ‫و راز مردمانــی کــه شــهر را می‌نگرنــد و شــهر را زندگــی‬ ‫می‌کننــد گوناگــون اســت‪ .‬شــب‌های تاریــک الیه‌هایــی از‬ ‫عواطــف و احساســات انســانی بــر منظــره‌ی شــهر اضافــه‬ ‫می‌‌کنــد کــه در نــور روز خبــری از آن‌هــا نیســت‪ .‬ایــن الیــه‬ ‫گاه رمانتیک‌بــودن شــهر در دیــد مســافری اســت‪ ،‬گاه‬ ‫غم‌آلودبــودن آن از دیــد ســاکنانش‪ ،‬گاه شــورانگیزبودن‬ ‫آن از دیــد جوانانــش‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪• Space, Place and Territory: A Critical Review on‬‬ ‫‪Spatialities, Fabio Duarte, London Routledge, 2017.‬‬ ‫• کمونیســم رفــت‪ ،‬مــا ماندیــم و حتــی خندیدیــم‪،‬‬ ‫اســاونکا دراکولیــچ‪ ،‬ترجم ـه‌ی رویــا رضوانــی‪ .‬تهــران‪ :‬نشــر‬ ‫گمــان‪.1392 ،‬‬ ‫• بیابان تاتارها‪ ،‬دینو بوتزاتی‪ .‬تهران‪ :‬روزنه‪.1380 ،‬‬ ‫‪Space, Place and Territory, Fabio Duarte‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ 2‬کمونیســم رفت‪ ،‬ما ماندیم و حتی خندیدیم‪ ،‬اســاونکا‬ ‫دراکولیچ‬ ‫‪ 3‬بیابان تاتارها‪ ،‬دینو بوتزاتی‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫فضــــــــــــا‌های سخن‌گو‪،‬‬ ‫راویان الل‬ ‫با نگاهی به چگونگی روایتگری فضا در بازی‌های رایانه‌ای‬

‫امیرعباس علی‌یاری‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪amirabbsaliyari@gmail.com‬‬

‫روایــت صرفــا داســتان نیســت‪ ،‬بلکــه مفهومــی‬ ‫فراتــر از داســتان و بــه تعبیــری بیانــی اســت کــه اطالعاتــی‬ ‫را انتقــال می‌دهــد‪ .‬امــا ایــن رخــداد گاه بــه صــورت صریــح‬ ‫و علنــی نیســت و احتیــاج بــه کشف‌شــدن دارد‪ .‬روایت‌هــا‬ ‫را هــر جایــی مــی تــوان پیــدا یــا کشــف کــرد؛ داســتان‪ ،‬مثــال‬ ‫بــارز آن اســت‪ ،‬تاریــخ‪ ،‬عکــس‪ ،‬معمــاری و شــهر‪ ،‬همــه‌ی‬ ‫این‌هــا می‌تواننــد روایتگــر باشــند‪ .‬فضاهــا هــم از ایــن‬ ‫جمله‌انــد‪ .‬چــه فضــای درون یــک آپارتمــان نیم‌متــری‪ ،‬چــه‬ ‫فضــای کوچــه‪ ،‬چــه فضایــی در دل جنگل‌هــا؛ درختانــی کــه‬ ‫بــا تنـه‌ی ضخیمشــان کوله‌بــاری از روایــت‪ ،‬خاطــره و تاریخ را‬ ‫حمــل می‌کننــد تــا تــوپ پالســتیکی پــاره‌ای کــف خیابــان کــه‬ ‫می‌توانــد حکایت‌گــر کودکانــی باشــد کــه شــاید تــا همیــن‬ ‫چنــد لحظــه‌ی پیــش از همســایه تقاضــا می‌کردنــد تــوپ‬ ‫لعنتی‌شــان را پــاره نکنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫هــدف ایــن جســتار تشــریح و بررســی روایتگــری‬ ‫فضاهــا در بازی‌هــای رایان ـه‌ای ‪-‬از ایــن پــس بــازی‪ -‬اســت‪.‬‬ ‫پدیــده‌ای پیچیــده کــه نــه تنهــا قــدرت تجــاری‌اش را بــه‬ ‫اثبــات رســانده ‪ -‬فقــط الزم اســت نگاهــی بــه آمــار فــروش‬ ‫کنســول‌های بــازی بکنیــد ‪ -‬کــه ظرفیت‌هــای فوق‌العاده‌ی‬ ‫هنــری‌اش را نیــز بــا قــدرت بــه نمایــش گذاشــته اســت؛ تــا‬ ‫جایــی کــه عــده‌ای هــر چنــد انــدک بــا هش ـت‌گانه خوانــدن‬ ‫ً‬ ‫هنر‌هــای هفت‌گانــه‪ ،‬بازی‌هــا را انحصــارا در جایــگاه هشــتم‬ ‫نشــانده‌اند‪ .‬ایــن نوشــتار نیــز همســو بــا ایــن عــده‌ی انــدک‬ ‫فــرض را بــر ایــن می‌گیــرد کــه بــازی یــک مدیــوم هنــری‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫در ابتدا الزم اســت توضیحاتی درباره‌ی چگونگی‬ ‫مواجهـه‌ی مخاطــب بــا بــازی را شــرح دهــم‪ ،‬زیــرا ایــن شــکل‬ ‫متفــاوت مواجهــه اســت کــه بســتر تکویــن روایتگــری فضــا‬ ‫را فراهــم می‌کنــد‪ .‬شــاید بــازی نیــز از آن‌جــا کــه محتــوای‬ ‫خــود را بــه وســیله‌ی صــدا و تصویــر ارائــه می‌کنــد هماننــد‬ ‫فیلــم بــ ‌ه نظــر برســد امــا یــک تفــاوت اساســی در ایــن‬ ‫بیــن وجــود دارد؛ اگــر یــک فیلــم را هــزار بــار تماشــا کنیــد‪‌،‬‬ ‫صحن ـه‌ای کــه روایتگــر رخــدادی خــاص اســت‪ ،‬هــر بــار بــه‬ ‫همــان شــکل نمایــش داده می‌شــود کــه بــار اول شــده‌‬ ‫بــود؛ امــا در یــک بــازی ایــن مســئله امــکان تحقــق یــا عــدم‬ ‫تحقــق را دارد‪ .‬بــه طــور مثــال یــک رخــداد مشــابه را در نظــر‬

‫‪17‬‬

‫فض ـ ـ ـ ـ ـ ـا‌های سخن‌گو‪ ،‬راویان الل <<‬ ‫بگیریــد‪ :‬مــردی بــه هدفــی شــلیک می‌کنــد‪ ،‬در یــک فیلــم‬ ‫در نمایــش هزاربــاره‌ی ایــن صحنــه مــرد از یــک نقطــه بــه‬ ‫هدفــش شــلیک می‌کنــد امــا در بــازی هــر بــار ممکــن از‬ ‫نقطـه‌ای متفــاوت بــه هــدف شــلیک شــود و ممکــن اســت‬ ‫ایــن اتفــاق نیفتــد‪.‬‬ ‫آســمان‌خراش اصــا چیــزی نیســت! چــون نیــازی نبــوده‬ ‫باشــد‪ .‬فقــط همین‌قــدر کفایــت می‌کــرده کــه پوســته‌ی‬ ‫بیرونــی وجــود داشــته باشــد‪ .‬ایــن تعامــل بــا جهــان بــازی‬ ‫اســت کــه تعییــن می‌کنــد شــخصیت اول تــا چــه حــد‬ ‫قــدرت ایــن را دارد کــه وقایعــی را در ایــن جهــان تغییــر دهــد‬ ‫یــا خــود وقایعــی را ایجــاد کنــد‪ .‬ایــن حــدود فعالیت‌هــا بــه‬ ‫واســطه‌ی شــخصیت اول بــه دســت مخاطــب می‌افتــد و‬ ‫او قــادر اســت از ایــن طریــق اراده‌ی خــود را در بــازی جــاری‬ ‫کنــد‪.‬‬ ‫تصویــر (‪ )۱‬و (‪ :‌)۲‬ایــن دو تصویــر کــه از بــازی ‪ Call of Duty 2‬گرفتــه‬ ‫شــده گویــای تفــاوت فیلــم و بــازی اســت‪ .‬در تکــرار دوبــاره‌ی یــک‬ ‫صحنــه جای‌گیــری ســربازی کــه قــرار اســت بــه هدفــی شــلیک کنــد‬ ‫تغییــر کــرد‪ :‬امــا ایــن تفــاوت اساســی از کجــا ناشــی می‌شــود؟ پاســخ‬ ‫ایــن ســوال ایــن اســت کــه مخاطــب در هنــگام بازی‌کــردن فقــط‬ ‫دریافت‌کننــده‌ی اطالعــات نیســت بلکــه خــود او نیز اطالعاتــی را به‬ ‫بــازی منتقــل می‌کنــد؛ در ایــن جــا بایــد پــای عاملــی را بــه بحــث بــاز‬ ‫کــرد کــه اســاس ماهیــت بــازی اســت‪ :‬تعامــل‪ .‬منبــع‪ :‬نگارنــده‬

‫بــازی اولیــن کاری کــه انجــام می‌دهــد قــراردادن مخاطــب‬ ‫خــود بــه جــای یکــی از شــخصیت‌هایی اســت ‪-‬از ایــن‬ ‫بــه بعــد شــخصیت اول‪ -‬کــه در جهانــی کــه بــازی خلــق‬ ‫کــرده‪ ،‬زندگــی می‌کنــد‪ .‬ایــن جهــان خلق‌شــده ممکــن‬ ‫اســت کامــا شــبیه دنیــای مــا باشــد؛ پــر از ســاختمان‌های‬ ‫بلنــد و آســمان‌خراش‌ها‪ .‬امــا ممکــن اســت شــکلی‬ ‫ً‬ ‫کامــا متفــاوت داشــته باشــد‪ ،‬چیــزی شــبیه آن‌چــه اربــاب‬ ‫حلقه‌هــا پیــش رویمــان می‌گــذارد‪ .‬ممکــن اســت در‬ ‫گذشــته واقــع شــده باشــد‪ ،‬ممکــن اســت در آینــده‪،‬‬ ‫ممکــن اســت حتــی وقایعــی را از گذشــته دســتکاری کــرده‬ ‫و حالــی متفــاوت را نشــانمان بدهــد‪ .‬امــا بــا تمــام این‌هــا‬ ‫شــمایی از یــک کل را بــه مــا نشــان می‌دهــد‪ .‬شــاید پــر از‬ ‫ســاختمان و آســمان‌خراش باشــد امــا بــه شــخصیت اول‬ ‫اجــازه‌ی ورود نمی‌دهــد‪ ،‬ممکــن اســت دری باشــد امــا‬ ‫بــه شــخصیت اول اجــازه‌ی عبــور از ایــن در را نمی‌دهــد‬ ‫و دلیلــش مشــخص اســت‪ :‬پشــت ایــن در و درون آن‬

‫‪18‬‬

‫حــد تعامــل در یــک بــازی گاه بــه انــدازه‌ای اســت‬ ‫کــه بــه مخاطــب ایــن اجــازه را می‌دهــد کــه شــخصیت اول‬ ‫بــازی را نیــز خــودش طراحــی کنــد و گاه بــه انــدازه‌ای اســت‬ ‫کــه بــه مخاطــب فقــط اجــازه‌ی کمــی قــدم‌زدن در محیــط را‬ ‫می‌دهــد‪ .‬امــا هــر مقــدارش کــه باشــد شــاه‌کلید روایتگــری‬ ‫فضــا همیــن تعامــل اســت‪.‬‬

‫تصویــر‪ :3‬گذشــته‌ی دس ـت‌کاری شــده‪ :‬شــهر کلمبیــا‪ ،‬شــهری در‬ ‫آســمان‌ها‌‪ ،‬منبــع‪ :‬نگارنــده‬

‫تصویــر‪ :4‬ایــن جــا دوبــی اســت‪ ،‬در اقتباســی اســتادانه از رمــان دل‬ ‫تاریکــی اثــر جــوزف کنــراد‪ ،‬قابــی از یــک منظــر نفس‌گیــر امــا درون‬ ‫ایــن آســمان‌خراش‌های ویــران هیچ‌چیــز دندان‌گیــری نیســت‪.‬‬ ‫منبــع‪ :‬نگارنــده‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬

‫پیش‌تــر دربــاره‌ی ایــن صحبــت کــرده بــودم‬ ‫ً‬ ‫کــه منظــور از روایــت صرفــا داســتان نیســت‪ ،‬داســتان در‬ ‫یــک بــازی بــه وســیله‌ی ابزار‌هــای مختلفــی مثــل دیالــوگ‪،‬‬ ‫متــن‪ ،‬صحنه‌هــای ســینمایی و‪ ...‬روایــت می‌شــود‪ .‬امــا‬ ‫ً‬ ‫روایتگــری فضــا چیــزی فراتــر از پیرنــگ و اساســا متفــاوت‬ ‫بــا آن اســت‪ .‬زمانــی کــه مخاطــب در جایــگاه شــخصیت‬ ‫اول قــرار می‌گیــرد و شــروع بــه زیســت در دنیــای بــازی‬ ‫ً‬ ‫می‌کنــد صرفــا یــک کنتــرل ســاده را بــه عهــده نمی‌گیــرد؛‬ ‫از ایــن جــا بــه بعــد هــر اتفاقــی کــه رخ بدهــد یــا هــر مانعــی‬ ‫کــه ســر راه شــخصیت اول قــرار بگیــرد انــگار کــه مخاطــب‬ ‫خــود شــاهد ایــن وقایــع بــوده اســت‪ .‬بــه عبــارت دیگــر او‬ ‫شــروع می‌کنــد بــه زندگی‌کــردن در جهانــی کــه بــازی بــرای‬ ‫او خلــق کــرده‪ ،‬البتــه بــا پذیرفتــن حــدود و ثغــورش‪ .‬زمانــی‬ ‫کــه حــس خار ج‌شــدن از دنیــای واقعــی و غوطه‌ورشــدن‬ ‫در جهانــی دیگــر بــه مخاطــب دســت داد‪ ،‬روایتگــری فضــا‬ ‫آغــاز می‌شــود‌‪ .‬در این‌جــا او شــروع بــه دریافــت اطالعــات‬ ‫منحصــر بــه فــردی از فضــا می‌کنــد کــه مخصــوص اوســت‬ ‫و مخاطــب دیگــر چنیــن دریافتــی نخواهــد داشــت‪ .‬هــر‬ ‫فضایــی می‌توانــد او را بــه خاطــره‌ای‪ ،‬یــا تجرب ـه‌ای رهنمــون‬ ‫کنــد‪ .‬شــاید بــه عنــوان یــک مثــال شــخصی‪ ،‬زمانــی کــه بــه‬ ‫ســراغ تجربــه‌ی بــازی‪ Dead Space‬رفتــم و بــرای اولیــن‬ ‫ً‬ ‫بــار وارد کشــتی فضایــی ایشــیمورا شــدم‪ ،‬کامــا حــال و‬ ‫ً‬ ‫هــوای بــازی ‪ System Shock 2‬برایــم تداعــی شــد کــه اتفاقــا‬ ‫شــاید هــم غیر‌اتفاقــی‪ -‬آن هــم داســتانش در یــک کشــتی‬‫فضایــی می‌گذشــت‪.‬‬

‫دو عامــل بــر روایتگــری فضــا در بــازی تاثیــر‬ ‫گذارنــد‪ :‬اولــی تجرب ـه‌ی زیســتی بــه عنــوان یــک انســان در‬ ‫جهــان‪ ،‬بــه ایــن منظــور کــه ســطح مواجهـه‌ی شــما بــا دیگــر‬ ‫مدیوم‌هــای هنــری و اتفاقــات و وقایــع دور و اطرافتــان‬ ‫زیــاد باشــد‪ ،‬دومــی تجرب ـه‌ی زیســتی در جهــان بازی‌هــا‪ ،‬بــه‬ ‫ایــن منظــور کــه در زیســت جهــان بازی‌هــا اهــل اکتشــاف و‬ ‫ماجراجویــی باشــید‪.‬‬ ‫فضاهــا در بــازی پــر از ارجاع‌هــای فرا‌متنــی بــه‬ ‫فیلم‌هــا‪ ،‬یــا کتاب‌هــا‪ ،‬یــا نقاشــی‌ها هســتند از طرفــی‬ ‫بازی‌هــا ارجاعــات فراوانــی نیــز بــه خــود بازی‌هــا دارنــد‬ ‫ً‬ ‫اصطالحــا بــه ایــن ارجاعــات ‪ Easter Egg‬می‌گوینــد‪-‬‬‫در این‌جــا تــا زمانــی کــه تجربــه‌ی شــما انــدک باشــد بــه‬ ‫هیچ‌وجــه نمی‌توانیــد بســیاری از روایت‌هــای ایــن‬ ‫فضاهــا را کشــف کنیــد و بســیاری از روایتگری‌هــا برایتــان‬ ‫پــوچ و بیهــوده خواهــد بــود و از طرفــی اگــر اهــل گشــت‬ ‫و گــذار در دل بازی‌هــا نباشــید‪ ،‬بســیاری از روایت‌هــا را‬ ‫نخواهیــد دیــد‪ .‬امــا در صورتــی کــه هــم اهــل تجربــه باشــید‬ ‫و هــم اهــل گشــت و گــذار در جهــان بــازی‪ ،‬نــه تنهــا لذتــی‬ ‫وصف‌ناشــدنی از کشــف ایــن روایت‌هــا خواهیــد بــرد و‬ ‫رجعتــی بــه بخــش خاطــرات شــیرینتان خواهیــد داشــت‪،‬‬ ‫بلکــه در دیگــر تجربیاتتــان نیــز بــه شــدت دقیــق خواهیــد‬ ‫شــد تــا بــه ایــن راحتی‌هــا لــذت کشــف یــک روایــت را از‬ ‫دســت ندهیــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫تصویر‪ ،to the Moon :5‬با چند پیکسل ساده می‌توان چقدر خاطره و قصه گفت‪‌.‬منبع‪gog.com :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪19‬‬

‫روح خـــانه یا‬ ‫خـــــــانه‌ی ارواح‬ ‫سپیده حاجی‌محمودزاده‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Sep.hjmhmoodzadeh@ut.ac.ir‬‬

‫«بــه مــا اعتمــاد کنیــد‪ ،‬مــا شــما را میخ‌کــوب‬ ‫خواهیــم کــرد‪ .‬در گردشــی رعـب‌آور‪ ،‬روح‌زده‪ ،‬وحشـت‌ناک‪،‬‬ ‫پرحادثــه و ترســناک!» بلــه‪ ،‬امــروزه شــاهد گردش‌هــای‬ ‫ی ـک‌روزه‌ای تحــت عنــوان گــردش اشــباح ‪ 1‬هســتیم کــه بــا‬ ‫داســتان‌های مخــوف و هیجان‌انگیــز‪ ،‬کنجــکاوان را در‬ ‫میــان عمارت‌هــای اشــرافی رهاشــده می‌برنــد و برایشــان‬ ‫از پیانویــی می‌‌گوینــد کــه روزگاری بــه دختــر جــوان اربــاب‬ ‫تعلــق داشــته امــا هنــوز هــم پــس از مــرگ زود‌هنــگام آن‬ ‫دوشــیزه‪ ،‬در نیمه‌شــبی کــه مــاه کامــل باشــد‪ ،‬قطعــه‌ی‬ ‫توکاتــا و فوگــه‌ی بــاخ را می‌نــوازد‪ .‬بــرای آن‌هــا از رازهــای‬ ‫ایــن مکان‌هــای ترک‌شــده می‌گوینــد و نفرینــی کــه آن‌هــا‬ ‫دچــارش شــده‌اند‪ .‬حقیقــت آن اســت کــه گویــا ایــن‬ ‫روایت‌هــا توانســته‌اند موجــب شــهرت و نجــات و بقــای‬ ‫ایــن بناهــا شــوند‪ .‬چــه فرقــی می‌کنــد بــه خوش‌نامــی باشــد‬ ‫یــا بــه بدنامــی‪ .‬مــرز مــکان متروکــه بــا یــک مــکان تاریخــی‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫خطــی باریــک بــه نــام «اعتبــار» اســت و اگــر هــدف مانــدن در‬ ‫اذهــان باشــد‪ ،‬روایــت بهتریــن ســقفی اســت کــه می‌توانــد‬ ‫از یــک بنــا‪ ،‬حتــی محکم‌تــر از تیــر و ســتون خــودش‪،‬‬ ‫محافظــت کنــد‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫ناتــوان از ســخن‌گفتن‪ ،‬مدفــون در تاریــخ‬ ‫و محکــوم بــه تنهایــی‪ ،‬مکان‌هــای متروکــه متحمــل‬ ‫باران‌هــای ســرد‪ ،‬ناچــار بــه تماشــای مــرگ تدریجــی خــود‬ ‫می‌شــوند‪ .‬ایــن مــکان علی‌رغــم آنچــه ابتــدا بــه ذهــن‬ ‫می‌آیــد‪ ،‬خیلــی از شــما دور نیســت‪ .‬می‌توانــد یــک‬ ‫ایســتگاه راه‌آهــن قدیمــی بــا ریل‌هــای زن ـگ‌زده باشــد کــه‬ ‫دیــروز دو شــهر قدیمــی و دو دلــداده‌ی صمیمــی را بــه هــم‬ ‫وصــل می‌کــرده‪ ،‬امــا امــروز دیگــر نــه شــهرها روی نقشــه‬ ‫مانده‌انــد و نــه از دلداد ‌ههــا خبــری هســت‪ .‬یــا نوان‌خانـه‌ی‬ ‫پــر ســروصدایی کــه یــک بیمــاری واگیــردار‪ ،‬همــه را بــه تــرک‬ ‫آن واداشــته‪ ،‬یــا یــک پایــگاه زیردریایــی پــر از بمب‌هــای‬ ‫اوکراینــی آمــاده‌ی پرتــاب‪ ،‬مربــوط بــه جنــگ ســردی کــه‬ ‫شــعله‌اش مدت‌هاســت در زیــر آن آب‌هــا خامــوش شــده‬ ‫و یــا بیمارســتانی در آلمــان بــرای مجروحــان جنگــی کــه‬ ‫مدت‌هاســت بیمــاری را بــه خــود ندیــده اســت‪ .‬ســوال‬ ‫اینجاســت کــه آیــا خانـه‌ای ســاخته‌ایم تــا ترکــش کنیــم؟ آیــا‬ ‫کودکــی بــا برنام ـه‌ی قبلــی عروســک محبوبــش را هنــگام‬ ‫جنــگ در خان ـه‌ای کــه ممکــن بــود هرگــز بــه آن برنگــردد‪،‬‬ ‫جــا گذاشــته؟ چــرا بایــد ایســتگاهی ماننــد ایســتگاه متــروی‬ ‫ســیتی هــال نیویــورک ســاخته شــود تــا روزی از خــط‬ ‫خارجــش کننــد؟ کــدام خانــه ســاخت ‌ه شــده‌بــود بــرای آنکــه‬ ‫روزی بتوانــد «ترســناک» باشــد؟‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫بایــد بگویــم اگــر خانه‌هــا انســان بودنــد‪،‬‬ ‫خانه‌هــای رهاشــده بیشــتر بــه انســان‌های یتیــم و‬ ‫تردشــده می‌ماننــد تــا انســان‌های مســن‪ .‬بهتــر اســت‬ ‫بگوییــم ســال‌مرده‌اند و نــه ســال‌خورده‪ .‬چراکــه بعضــی‬ ‫از ایــن مکان‌هــا و فضاهــا در خام‌تریــن موجودیــت خــود‬ ‫رهــا شــدند و حتــی فرصــت نکردنــد حیــات را در درونشــان‬ ‫احســاس کننــد کــه بعــد از ســال‌ها انــزوا‪ ،‬قاصــر از تکلــم‬ ‫هســتند و پته‌پته‌کنــان داستانشــان را بازگــو می‌کننــد‪.‬‬ ‫تنهــا گنــاه آنهــا شــاید ایــن بــود کــه زمان ـه‌ی صاحبانشــان‬ ‫ً‬ ‫زودتــر از خودشــان بــه ســر آمــد و احتمــاال همراه‌داشــتن‬ ‫ســاعت یــادگاری پدربــزرگ بــرای مــا راحت‌تــر از نگهــداری‬ ‫از خانــه‌ی قدیمــی اوســت‪ .‬امــا چــه چیــزی در آن‌هاســت‬ ‫کــه دل مــا را می‌لرزانــد؟ شــاید مــا در آن‌هــا چیــزی را‬ ‫می‌بینیــم کــه نگرانیــم بــرای مــا رخ دهــد و یــا شــاید بــا‬ ‫گفتــن داســتان‌هایی از شــوالیه‌های ســنگی کــه از قصــری‬ ‫رهاشــده پاســبانی می‌کننــد‪ ،‬فقــط بــه دنبــال ســرگرم‌کردن‬ ‫ذهنمــان هســتیم؟ شــاید در الیه‌هــای عمیــق ذهنمــان‪،‬‬ ‫دوســت داریــم بــاور کنیــم وابســتگی‌ها حقیقــت دارنــد‬ ‫کــه می‌توانیــم بعــد از «تمام‌شــدن» بــه «ناتمام‌ها»یمــان‬ ‫بازگردیــم‪ .‬دوستشــان داریــم؟ از آنهــا می‌ترســیم؟ برایشــان‬ ‫دلســوزی می‌کنیــم و یــا خاشــعانه از آن‌هــا می‌آموزیــم؟‬ ‫آیــا هنــوز می‌توانیــم صــدای ویولن‌ســل را از صحنــه‌ی‬ ‫خاک‌خــورده‌ی تئاتــر ارفئــوم بشــنویم؟ یــک لحظــه هــم‬ ‫کــه شــده ذهــن خــود را از خرافــه بشــویید! اینجــا قــرار‬ ‫اســت تنهــا دربــاره‌ی حقیقــت ســخن بگویــم و منظــورم از‬ ‫حقیقــت‪ ،‬همــان داســتانی اســت کــه ذهــن «شــما» خواهــد‬ ‫پذیرفــت‪.‬‬ ‫مــا دالیــل مختلفــی بــرای تــرک یــک مــکان داریــم‬ ‫و آن‌هــا نیــز در جریــان سرنوشــت‌های متفاوتــی قــرار‬ ‫می‌گیرنــد؛ ماننــد از رونق‌افتــادن شــکار نهنــگ در جزیــره‌ی‬ ‫پشــن در آتالنتیــک جنوبــی کــه قایق‌هــا را در یــخ‬ ‫دیس ِ‬ ‫ِ‬ ‫منجمــد ســاخته‪ ،‬یــا اتمــام کاوش شــکارچیان گنــج در‬ ‫ـکوپ نامیبیــا کــه خانه‌هــای ســوداگران آلمانــی‬ ‫کولمانسـ ِ‬ ‫را خالــی از ســکنه و مملــو از ماســه‌های آفریقایــی کــرده‬ ‫اســت‪ .‬یــا ماننــد قلع ـه‌ی میرانــدا در بلژیــک (تصویــر‪ )۱‬کــه‬ ‫صاحبانــش آن را تــرک کردنــد و نــه آن را می‌فروشــند و نــه‬ ‫عنایتــی بــه آن دارنــد و اکنــون بــا خــزه و رســوب مزیــن شــده‬ ‫اســت‪ .‬یــا ســاختمان‌های بتنــی رها‌شــده در جزیــره‌ی‬ ‫هاشــیما در ژاپــن کــه روزگاری معــدن زغــال کشــور بــود و‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫ل ســنگ‪ ،‬ذخایــر جلبــک دارد‪ .‬یــا‬ ‫حــال بــه جــای ذخایــر زغــا ‌‬ ‫مثــل دره‌ی آســیاب در ســورنتوی ایتالیــا که اکنــون درختان‬ ‫انبــوه‪ ،‬ســاکنان جدیــد خانه‌هایــش هســتند و یــا همچــون‬ ‫کلیســای گــراون (تصویــر ‪ )۲‬در همــان کشــور کــه بــه خاطــر‬ ‫تولیــد بــرق‪ ،‬زیــر آب دریاچــه‌ی مصنوعــی رشــن غــرق‬ ‫شــده و تنهــا توانســته بــرج ناقوســش را همچــون لول ـه‌ی‬ ‫تنفســش از آب بیــرون دهــد‪ .‬همـه‌ی ایــن مکان‌هــا روایــت‬ ‫از خاطراتــی دارنــد کــه در قــاب زمــان یــخ بســته و جلــوه‌ی‬ ‫بی‌پــرده‌ای از حقیقــت هســتند کــه اگــر اکنــون بــه پــای‬ ‫داستان‌هایشــان ننشــینیم‪ ،‬طولــی نمی‌کشــد کــه دیگــر‬ ‫نتوانیــم زبانشــان را متوجــه شــویم‪ .‬هیــچ علــت ثابتــی بــرای‬ ‫متروکه‌شــدن ایــن مکان‌هــا قابــل تعریــف نیســت‪ .‬یــک‬ ‫شــهربازی‪ ،‬ماننــد شــهربازی نــارا در ژاپــن‪ ،‬بســته می‌شــود؛‬ ‫چــون بازدیدکننده‌هــا از آن اســتقبال نکردنــد و یــک زمیــن‬ ‫پریپیــات اوکرایــن (تصویــر‪ ،)۳‬متروکــه‬ ‫بــازی ســاده در‬ ‫ِ‬ ‫می‌شــود چــون اهالــی «مجبــور» بــه تخلی ـه‌ی فــوری شــهر‬ ‫شــدند و کــودکان ســطل بــازی و بیــل خــود را در اســتخر‬ ‫ماســه‌ی آن رهــا کردنــد‪ .‬تابــی کــه امــروز زنــگ زده بــه یــاد‬ ‫دارد کــه در آن روز شــوم‪ ،‬طــی واقعــه‌ی چرنوبیــل بعــد‬ ‫از نوســان‌های متوالــی‪ ،‬آرام‌آرام ایســتاد و دیگــر کســی‬ ‫تابــش نــداد‪ .‬یــا وقتــی خانواده‌هــای آبادانــی‪ ،‬شــتاب‌زده‬ ‫خان ـه‌ی دوست‌داشــتنی خــود را بــا چــای تــازه‌دم در قــوری‬ ‫و ظرف‌هــای نشســته‌ی ناهــار در ســینک ظرفشــویی رهــا‬ ‫ً‬ ‫کردنــد‪ ،‬آن خانــه فهمیــد کــه احتمــاال دیگــر از او جــز خاطــره‬ ‫نخواهــد مانــد‪.‬‬ ‫امــا همیشــه سرنوشــت ایــن مکان‌هــا چنیــن‬ ‫ٌ‬ ‫تلــخ و ناگــوار نیســت‪ .‬قلعــه‌ی ارواح در شــهر بنــگک‬ ‫در تایلنــد‪ ،‬نمونــه‌ای از یــک مــکان متــروک تــرک نشــده‬ ‫اســت‪ .‬بنــای بنانشــده‌ای کــه علــی رغــم معلق‌مانــدن‬ ‫ساخت‌وســازش از ســال ‪ ،۱۹۹۷‬ایــن شــانس را داشــت‬ ‫کــه بــه رنگــی متفــاوت در کنــار حیــات انســانی لبخنــد‬ ‫بزنــد و جوانــان و ماجراجویــان را یــک پــرس «چشــم‌انداز‬ ‫شــهر» مهمــان کنــد‪ .‬ایــن بــرج کــه در اصــل «ســاختمان‬ ‫ً‬ ‫بی‌همتــای ســاتورن» (تصویــر‪ )۴‬نامیــده شــده بــود‪ ،‬واقعــا‬ ‫هــم بی‌همتــا شــد‪ .‬بــا نگاهــی بــه دیواره‌هایــی کــه بــه‬ ‫جــای آن چیــزی کــه معمــار درنظــر گرفتــه بــود‪ ،‬پوشــیده‬ ‫شــد از گرافیتــی و نــه کاغذدیــواری‪ ،‬شــاید بتــوان گفــت‬ ‫محبوبیتــش بــه خاطــر همیــن «خاکــی» بودنــش اســت‪.‬‬ ‫نمی‌دانــم‪ ،‬شــاید بــد نباشــد ســاختمان‌های بیشــتری‬ ‫نیمــه‌کاره ســاخته‪/‬رها شــوند‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫روح خ ــانه یا خـــــــانه‌ی ارواح <<‬

‫در نهایــت روزگاری‪ ،‬اگــر مــادر طبیعــت ببینــد‬ ‫ً‬ ‫انســان‌ها مکانــی را کامــا فرامــوش کرده‌انــد‪ ،‬آرام‌آرام در‬ ‫آن خواهــد خزیــد و آن جگرگوشــه‌ی ترک‌شــده را دوبــاره‬ ‫در آغــوش خواهــد کشــید؛ حــال چــه بــا پوشــاندنش زیــر‬ ‫پتویــی از ماسـه‌ی آفریقــا یــا فروبردنــش در دل دریــا و یــا بــا‬ ‫آراســتنش بــه جلبــک و خزه‌هــا‪ .‬شــاید خانه‌هــای متروکــه‬ ‫هیچــگاه نتواننــد دوبــاره بــا طبیعت یکــی شــوند و دیگر راه‬ ‫برگشــتی هــم بــه ســوی صاحبانشــان نداشــته باشــند‪ ،‬امــا‬ ‫اینطــور حداقــل در آرامــش می‌ماننــد‪ .‬بــه دور از روایت‌هــای‬ ‫ـیرین هرچنــد غمگیـ ِـن‬ ‫هولنــاک امــروز‪ ،‬همــراه خاطــرات شـ ِ‬ ‫دیــروز‪.‬‬ ‫هدفــم از متنــی کــه نوشــتم‪ ،‬نــه خریــدن‬ ‫ً‬ ‫دلســوزی بــرای ایــن مکان‌هاســت و نــه لزومــا تشــویق‬ ‫بــه تــاش بــرای احیــا یــا ابقــای آن‌هــا؛ می‌خواهــم بگویــم‬ ‫کــه چــه بــه عنــوان معمــار و چــه بــه عنــوان انســان‪ ،‬شــاید‬ ‫وقــت آن باشــد کــه بــاری در جــوار ایــن متــروکان ســکوت‌‬ ‫کنیــم و صــدای میــرای تپــش قلبشــان را بــا ضربــان‬ ‫زنــده‌ی افکارمــان هماهنــگ کنیــم و صــدای گمشــده‌ی‬ ‫ً‬ ‫مکان‌هایــی را بشــنویم کــه آوازه‌ی آن‌هــا را انصافــا بیــش‬ ‫از آوازه‌ی خودشــان شــنیده‌ایم و جــرأت نداشــتیم بــدون‬ ‫میانجی‌گــری واســطه‌ها‪ ،‬از زبــان خودشــان بــه‬ ‫روایتشــان گــوش دهیــم‪.‬‬

‫تصویر ‪ ،Chateau Miranda، Celles، Belgium :۱‬منبع‪Insider :‬‬

‫تصویــر ‪ ،Graun Church، Lake Reschen :۲‬منبــع‪Insider :‬‬

‫تصویــر ‪ ،Pripyat، Chernobyl :۳‬منبــع‪Insider :‬‬

‫پایان‪.‬‬ ‫‪• https://interestingengineering.com/21-of‬‬‫‪the-most-creepy-abandoned-places-and-their‬‬‫‪stories‬‬ ‫‪• https://www.afar.com/magazine/beautiful‬‬‫‪abandoned-places-around-the-world-that-you‬‬‫‪can-actuallyvisit‬‬ ‫‪• http://historyinorbit.com/these-are-the‬‬‫‪coolest-abandoned-places-in-the-world-2‬‬ ‫‪• https://www.insider.com/abandoned‬‬‫‪buildings-from-around-the-world-2017‬‬‫‪9#kolmanskop-namibia-5‬‬ ‫‪Ghost Tour‬‬

‫‪22‬‬

‫تصویر ‪ ،Ta Prohm Temple، Cambodia :۴‬منبع‪Insider :‬‬

‫‪1‬‬

‫تصویر ‪ ،Sathorn Unique Ghost، Thailand :۵‬منبع‪Insider :‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫کامیــــک‌بوک‬ ‫در مـــقیاس یک به یک‬ ‫احسان آهنی‪،‬‬ ‫کارشناس ارشد معماری دانشگاه علم و صنعت ایران‬ ‫‪ehsanahani@yahoo.com‬‬

‫‪ .1‬گذشته‪ .‬روایات تحریف‌ناشده‌ی روزگار دیرین‪.‬‬ ‫ایســتادی مقابــل کاشــی‌کاری هزاررنــگ ایــوان شــمالی‬ ‫مســجد‪ ،‬زیــر ســایه‌ی مقرنس‌هــا و کاســه‌بندی‌ها و در‬ ‫اندیش ـه‌ی گــذر روزگاران بــر احــوال ایــن عمــارت هســتی؛‬ ‫گوشــه‌ی شکســته‌ای از یــک کاشــی را لمــس می‌کنــی و‬ ‫خیــال کــه چــه بــر ســر قطعــه‌ی گم‌شــده آمــده‪ .‬دســت‬ ‫می‌کشــی بــه تاریــخ ملمــوس بنــا‪ .‬قصه‌هــای چکش‌خــورده‬ ‫از زمــان را جــذب می‌کنــی و هــوای ماجراهایــی کــه رخ‬ ‫نداده‌انــد را تنفــس‪ .‬نســیمی مــی‌وزد روایــات را جابه‌جــا‬ ‫می‌کنــد‪ ،‬برگ‌هــای نارنجــی و عطــر میوه‌هــای نــارس نارنــج‬ ‫مــی‌آورد و نقــل پاییــزی‪ .‬اســتاد بنــا را تماشــا می‌کنــی کــه‬ ‫ســال‌ها پیش‌تــر از حضــورت بــا مشــقت از تخته‌هــای‬ ‫تابیــده‌ی چوبیــن بــاال رفتــه و گوشــه‌ای از طــاق را نقــش‬ ‫می‌زنــد‪ .‬والــی شــهر را کنــار آســمان زرد کم‌عمــق حــوض‬ ‫تو‌گــو بــا امام‬ ‫می‌بینــی مشــغول گرفتــن وضــو و ســرگرم گف ‌‬ ‫جماعــت مســجد پیرامــون مشــکالت معیشــتی مــردم و‬ ‫مخاطــرات دخالــت بیگانــه در امــور کشــور اســت‪ .‬پیــش‬ ‫مـی‌روی بــه ســوی حــوض و طوافــش می‌کنــی و مســحش‪.‬‬ ‫خاطــرات «ســنگ»ینش را بــه تــو منتقــل می‌کنــد‪ .‬گروهــی‬ ‫از گردش‌گــران وارد صحــن می‌شــوند و شــعله‌ی تنهایــی‬ ‫ســکوتت خاموشــی می‌گیــرد‪ .‬کســی در میــان گردشــگران‬ ‫بــرای حاضــران از تاریــخ و تاریخچــه می‌گویــد‪ .‬از بافتنــی‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫رویاهــا افســانه‌زدایی می‌کنــد و قلعــه‌ی آســمانی خیالــی‬ ‫را زمینــی می‌ســازد‪ .‬نســخه‌ی «معتبــر»ی از سرگذشــت‬ ‫ســاختمان را بــه ذهنــت می‌فروشــد‪ .‬تنهــا نســخه‌ی قابــل‬ ‫اعتمــادش می‌دانــد و واســطه‌های المس ـه‌ات اندک‌انــدک‬ ‫کم‌جــان و رنــگ می‌گــردد‪.‬‬ ‫آیــا بنــا یــک متــن اســت‪ ،‬یــا بایــد باشــد‪ ،‬کــه‬ ‫خوانــش فــردی از سرگذشــتش در مقابــل اطالعــات‬ ‫تهــای غیــر‬ ‫موجــود دو جبه ـه‌‌ی در تقابــل هــم و بــا جذابی ‌‬ ‫قابــل انکارنــد؟ یــا ادراک بنــای تاریخــی بــدون دانــش از‬ ‫تاریخچــه ابتــر و ناقــص اســت؟ آیــا اطالعــات الحاقــی کــه از‬ ‫طریــق کتابچه‌هــا و یــا توســط راهنمایــان بــه بازدیدکننــده‬ ‫انتقــال پیــدا می‌کنــد ‪-‬بــه فــرض قابلیــت اتــکا و اعتبــار‬ ‫تاریخــی‪ -‬تاثیــری در کیفیــات حســی و تجربــه‌ی آن در‬ ‫هنــگام بازدیــد از اماکــن تاریخــی دارنــد؟ بــرای بازدیدکننــده‬ ‫«احســاس»‪ ،‬هویــت‪ ،‬ماهیــت و چیســتی بنــا در اولویــت‬ ‫اســت و یــا «احــوال»‪ ،‬سرگذشــت‪ ،‬ماجــرا و چگونگــی آن؟‬ ‫و شــاید مهم‌تــر از همــه ایــن پرســش کــه وظیف ـه‌ی یــک‬ ‫راهنمــا چیســت‪ :‬تشــریح جزییــات بنــا به مثابــه یک کالس‬ ‫درس معمــاری و یــا تحلیــل احساســاتی کــه ســاختمان در‬ ‫بازدیدکننــده برمی‌انگیــزد؟‬

‫‪23‬‬

‫کامیک‌بوک در م ــقیاس یک به یک <<‬ ‫‪ .2‬حال‪ .‬یک تجربه‌ی قابل مشابه‌سازی‪.‬‬ ‫در گــردش و تماشــای ســاختمان مســکونی‬ ‫تازه‌ســاختی هســتی‪ .‬ســنگ‌های ســپید و رنگ‌هــای‬ ‫درخشــان و خیره‌کننــده بــا انــدک جزییــات کــه کلیــات‬ ‫ســاختمان را بیش‌تــر تحســین‌برانگیز جلــوه می‌دهنــد‪.‬‬ ‫گران‌قیمت‌تریــن مصالــح بــرای ســاختمان از گوشــه‌کنار‬ ‫دنیــا گــردآوری کرده‌انــد‪ .‬اتاق‌هــا بیش‌تــر از آن‌کــه آرامــش‬ ‫منتظــر ســکونت را فراهــم کننــد بــه نمایش‌گاهــی از فضــا‬ ‫می‌ماننــد‪ .‬بــه تماشــاخانه‌ای کــه تــا بــه حــال نظیــرش‬ ‫را ندیــده‌ای مگــر در فیلم‌هــای فرنگــی‪ .‬چنــان یگانــه و‬ ‫شــکننده کــه می‌ترســی بــا صــدای گام‌هایــت چینــی نــازک‬ ‫کف‌پوشــش را مخــدوش کنــی‪ .‬پرده‌هــای ســالن نمایــش‬ ‫ذهنــت کنــار می‌رونــد‪ :‬داســتان زندگــی خانــواده‌ای مرفــه را‬ ‫تصویــر می‌کنــی کــه شــاید پدرشــان ســفیر کبیــر کشــوری‬ ‫در غــرب اروپاســت و فرزندانــش چشــمان آبــی و مــوی‬ ‫طالیــی دارنــد‪ .‬صبــح بــا صــدای مــادر و بــه دعوتــش بــرای‬ ‫صبحانــه مســابقه می‌دهنــد کــه چــه کســی زودتــر پلــکان‬ ‫نیمه‌معلــق را تــا آشــپزخانه‌‌ی طبقـه‌ی پاییــن طــی می‌کنــد‪.‬‬ ‫صــدای خنــده‌ی آن دو را می‌شــنوی و لبخنــد پنهانــی مــادر‬ ‫را می‌بینــی‪ .‬پیش‌خدمــت بــا صــورت اخم‌آلــوده‌اش از‬ ‫کنــارت می‌گــذرد و برخــاف مــادر حــاالت صورتــش را پنهــان‬ ‫نمی‌کنــد‪ .‬یــک چهــره‌ی ناآشــنا بــه ســمتت قــدم برمـی‌دارد‪.‬‬ ‫از جهــان خیالــی‌ات خــارج می‌شــوی‪ .‬نوبــت میان‌پــرده‌ی‬ ‫نمایــش رســیده اســت‪ .‬معمــار بــه ســراغت می‌آیــد و‬ ‫خوش‌آمــد می‌گویــد‪ .‬دعوتــت می‌کنــد کــه بــه همراهــش‬ ‫از عمــارت بازدیــد کنــی‪ .‬از ایده‌هایــی کــه معمــاری ایرانــی‬ ‫بــه او داده می‌گویــد‪ .‬از ایــن کــه فضــای خالــی بیــن طبقـه‌ی‬ ‫اول و دوم در حوالــی پلــکان تداعی‌کننــده‌ی کاربــری حــوض‬ ‫در حیــاط خانــه‌ی ســنتی ایرانــی اســت‪ .‬تعــدد اتاق‌هــای‬ ‫خــواب یــادآور اســکان خانــواده‌ی گســترده در خانه‌هــای‬ ‫پدرســاالری کهــن اســت و تمــام تــاش معمــار بازیابــی‬ ‫کیفیــات زندگــی جمعــی در محیطــی مطابــق بــا قواعــد و‬ ‫شــرایط زندگــی معاصــر بــوده اســت‪ .‬اندرونــی و بیرونــی‬ ‫امــروز نــه بــا حیــاط کــه بــا ارتفــاع حــل می‌شــوند و چنیــن کــه‬ ‫می‌گویــد تمــام خانــواده‌ی ســفیر هــم در خیــال تــو‪.‬‬ ‫آیــا معمــار می‌توانــد خــودش ‪-‬و نیاتــش‪ -‬را بــه‬ ‫مخلوقــش الصــاق کنــد؟ آیــا عمــارت ‪-‬مشــک‪ -‬تنهــا همــان‬ ‫چــه می‌نمایــد هســت یــا بیــش از آن و بــا آن کــه معمــار‬ ‫‪-‬عطــار‪ -‬بگویــد؟ آیــا بایــد اظهــارات معمــار حتــی در صــورت‬

‫‪24‬‬

‫تناقــض بــا محکمــات قابــل مشــاهده در معمــاری معتبــر‬ ‫و قابــل اســتناد دانســت؟ یــک ســاختمان را بایــد جــدا از‬ ‫الحاقــات معمــار چــه کتبــی و چــه شــفاهی ارزش‌یابــی کــرد؟‬ ‫و اگــر نــه چگونــه می‌تــوان میــزان موفقیــت معمــار در‬ ‫تطبیــق اهــداف و خــط فکری‌اش را نســبت به اثر ســنجید؟‬ ‫آیــا بایــد بــه نظریـه‌ی مولــف در معمــاری و ســاختمان قائــل‬ ‫بــود؟ ارزش یــک ســاختمان کــه بــه صــرف دیــدارش بتــوان‬ ‫معمــارش را شناســایی کــرد بیش‌تــر اســت یــا ســاختمانی‬ ‫کــه خــط فکــری خالقــش را خــارج از ارزش‌گــذاری جنــس‬ ‫تفکــر جســمیت بخشــیده؟ و در نهایــت و بــه ویــژه در‬ ‫مســئله‌ی مســکن‪ ،‬خانه‌هــای معمارســاز بــا شــناخت‬ ‫داســتان زندگانــی خانــواده و ســبک زندگــی موفق‌تــر‬ ‫شــدند یــا خانه‌هایــی کــه بــه شــکل طبیعــی در دل بافــت‬ ‫مســکونی و زیــر ســایه‌ی غرایــز و نیاز‪ ،‬خودشــکوفا شــدند؟‬ ‫‪ .3‬به جای آینده‪ :‬فرآیند آن‌چه خلق خواهد شد‪.‬‬ ‫«بــرای خانــواده میهمان ناخوانده‌ای سررســیده‪،‬‬ ‫دختــر بــزرگ خانــواده پــس از یــک روز خســته‌کننده و‬ ‫طوالنــی از دانشــکده بــه خانــه می‌رســد و بــه هیــچ عنــوان‬ ‫حاضــر و آمــاده‌ی رویارویــی بــا میهمانــان نیســت‪ .‬بایــد‬ ‫لحظــه‌ای بــه خــود اســتراحت بدهــد شــاید اســتحمام‬ ‫کنــد و لباس‌هــای پاکیــزه و مناســبی بــر تــن کنــد»‪.‬‬ ‫معمــار هم‌زمــان در حــال کشــیدن خطــوط روی کاغــذ‬ ‫پوســتین شــفافی اســت کــه روی خطــوط از پیــش‬ ‫طراحی‌شــده افتــاده و شــرایط تــازه را بــه کمــک آن ارزیابــی‬ ‫می‌کنــد‪« .‬مــرد خانــواده پــس از صــرف ناهــار در جــوار‬ ‫همســرش و هم‌یــاری بــرای جمـع‌آوری وســایل روی میــز و‬ ‫تو‌شــوی ظــروف؛ آشــپزخانه را تــرک کــرده‪ ،‬از راهــروی‬ ‫شس ‌‬ ‫کنــار اتــاق میهمــان عبــور کــرده‪ ،‬مقابــل درب ورودی بالکن‬ ‫چــرخ می‌زنــد و از پلــکان بــاال مــی‌رود‪ .‬شــاید بــرای چــرت‬ ‫عصرگاهــی بــه راســت بپیچــد و اندکــی در اتــاق خــواب‬ ‫بیارامــد و یــا بــرای تکمیــل نیمه‌کاره‌هــای شــخصی‌اش‬ ‫مســیر مخالــف بــه ســمت پلــکان مقابــل کــه بــه دفتــر‬ ‫کارش منتهــی می‌شــود را برگزینــد»‪ .‬معمــار ناخــودآگاه‬ ‫حیــن قل ـم‌زدن و خط‌کشــیدن اندیش ـه‌ی روایــات آینــده‌ی‬ ‫ســاختمانی کــه ‪-‬هنــوز‪ -‬نیســت و کاربــری کــه او هــم شــاید‬ ‫تاکنــون نباشــد‪ ،‬دارد‪ .‬کار معمــار از ایــن روی بی‌شــباهت‬ ‫بــه یــک نویســنده‌ی ‪-‬و یــا شــاید بهتــر اســت کــه گفــت‪:‬‬ ‫طــراح‪ -‬رمــان گرافیکــی غربــی نیســت‪ :‬مقطــع طراحــی بــه‬ ‫مثابــه ‪-‬یــک صفحــه از‪ -‬کامیک‌بــوک‪ .‬طــراح رمــان گرافیکــی‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬

‫تصاویر ‪ 1‬و ‪( .2‬بدون عنوان)‬ ‫منبع‪:‬نگارنده‬

‫داســتانش را از طریــق خلــق موقعیت‌هــای پیش‌برنــده‬ ‫از دریچــه‌ی قاب‌هــای بــه ظاهــر محدودکننــده حرکــت‬ ‫می‌دهــد‪ .‬قاب‌هــا مجــزا امــا متصلنــد‪ ،‬هویــت منفــرد و در‬ ‫عیــن حــال جمعــی دارنــد؛ گاهــی قائــم بــه ذات و بی‌اتــکا بــه‬ ‫ســایر قاب‌هــا اســتقالل روایــی دارنــد و گاهــی بایــد اندکــی‬ ‫فاصلــه گرفــت و مجموع ـه‌ای از آن‌هــا را در کنــار هــم دیــد‬ ‫ی بــرد‪ .‬انــدازه‌ی قاب‌هــا بســته بــه‬ ‫تــا بــه تصویــر بزرگ‌تــر پ ـ ‌‬ ‫موقعیــت قابــل تغییــر اســت و گاهــی در قــاب کوچکــی‬ ‫نمایــی دور از یــک شــهر دیــده می‌شــود و در قــاب بزرگــی‬ ‫نمایــی نزدیــک از بــرق چشــمان درخشــیده‌ی یــک انســان‪.‬‬ ‫طــراح معمــاری امــا در حرکــت‌دادن داســتانش‬ ‫ماجراجویــی بزرگ‌تــری در پیــش دارد‪ :‬بایــد محــرک‬ ‫داســتانی کــه نیســت باشــد و قاب‌هایــی خلــق کنــد کــه‬ ‫قابلیــت میزبانــی هــزاران داســتان دور از فکــرش را هــم‬ ‫داشــته باشــد‪ .‬طــراح رمــان گرافیکــی موقعیت‌هــای‬ ‫بالفعــل پیــش رو دارد و طــراح معمــاری موقعیت‌هــای‬ ‫بالقــوه‪ .‬ســخت‌ترین وظیف ـه‌ی معمــار خلــق موقعیت‌هــا‬ ‫و قابلیــت ر خ‌داد قصه‌هایــی اســت کــه درون قــاب انطبــاق‬ ‫پیــدا کنــد‪ .‬فــرم نمــود محتــوا شــود‪ .‬فــرم راهنمــای محتــوا‬ ‫باشــد و فــرم داســتان ذهن ـی‌اش را خلــق کنــد نــه ایــن کــه‬ ‫فــرم محصــول داســتان ذهنــی او باشــد‪ .‬ایــن اشــتباه رایــج‬ ‫خلــق فــرم از مســیر محتــوا ‪-‬شــاید در این‌جــا معــادل‬ ‫عملکــرد معمــاری‪ -‬منجــر بــه تفاوت‌هــای غیرمنتظــره‌ای‬ ‫خواهــد شــد‪ .‬اشــتباه گرفته‌شــدن کاربــری یــک ســاختمان‪،‬‬ ‫انجــام فعالیت‌هــای مغایــر بــا آرمــان و اهــداف معمــار در‬ ‫یــک محیــط و یــا فضــای طراحی‌شــده و در انتهــا تنهــا و‬ ‫متروک‌مانــدن یــک عمــارت‪ ،‬همــه ناشــی از اشــتباه‌گرفتن‬ ‫و خطــای خلــق موقعیت‌هــای داســتانی ذهنــی معمارنــد‪.‬‬ ‫و خطــای خلــق موقعیــت هــم ناشــی از عــدم توجــه بــه‬ ‫جزییــات قصه‌انــد‪ .‬هــر چــه جزییــات بیش‌تــر باشــد‪ ،‬روایــت‬ ‫باورپذیرتــر‪ ،‬ملموس‌تــر و محبوب‌تــر خواهــد بــود‪ .‬هــر چــه‬

‫دنیــای بزرگ‌تــری خلــق شــود احتمــال یافتــن گوشــه‌ای‬ ‫بــرای خلــق دنیــای شــخصی کاربــر ‪-‬مخاطــب‪ -‬بیش‌تــر‬ ‫می‌گــردد و چنیــن اســت کــه «روی‌دادپذیــری» از بزرگ‌تریــن‬ ‫صفــات معمــاری می‌شــود کــه بیــش از همیشــه بــه پررنــگ‬ ‫دیدنــش احتیــاج اســت‪.‬‬ ‫‪ .4‬دایره‌ی زمان‪ :‬در عوض نتیجه‌گیری‪.‬‬ ‫خاطــرات بــرای تثبیــت در حافظــه‌ی انســان‬ ‫نیــاز بــه بســتری نگه‌دارنــده دارنــد‪ .‬گاهــی ایــن بســتر‬ ‫از جنــس موســیقی اســت‪ :‬می‌شــود بــه آســانی تصــور‬ ‫کــرد کــه بــا پخش‌شــدن ســونات مهتــاب بتهــوون در‬ ‫یــک کافــه احــوال مشــابه بــا تصاویــر متعــدد در اذهــان‬ ‫حاضــران نقــش می‌بنــدد‪ .‬کافــی اســت کــه بــوی گالب و‬ ‫گل محمــدی بــه مشــام برســد تــا در ابتــدا نــور کم‌جــان‬ ‫نیمه‌شــب اماکــن زیارتــی و بعــد خاطــرات یــک مســافرت‬ ‫خانوادگــی در کودکــی تداعــی شــود‪ .‬همین‌گونــه کــه حواس‬ ‫بــه تقویــت کیفیــت خاطــره کمــک می‌کننــد‪ ،‬معمــاری نیــز‬ ‫بــه ثبــت جزییــات یــاری می‌رســاند و در ایــن مــورد کمتــر‬ ‫بیشــتر نیســت‪ .‬از همیــن روی عمــارات تاریخــی محافظــان‬ ‫قدرتمندتــری بــرای خاطرات‌انــد‪ :‬جزییــات‪ ،‬روی‌دادپذیــری‪،‬‬ ‫انباشــت حافظــه‌ی تاریخــی و میزبانــی داســتان‌هایی بــه‬ ‫طــول تاریــخ و ر خ‌دادهــای پیش‌بینی‌نشــده از نقــاط قــوت‬ ‫بناهــای چکش‌خــورده از زماننــد‪ .‬روایــت معمــاری گاهــی‬ ‫روایــت تناقض‌هاســت‪ :‬خــدا در جزییاتــی اســت کــه معمــار‬ ‫عامدانــه در طرحــش لحاظشــان نکــرده‪ ،‬داســتان‌های‬ ‫مانــدگار از دل مخلوقاتــی اســت کــه معمــار از حضــور‬ ‫آشــکار و نقــش اول در دل روایــت پرهیــز کــرده و مقابلــه‬ ‫بــا فراموشــی در گــذر زمــان را در ســاختمان‌هایی می‌تــوان‬ ‫ســراغ گرفــت کــه داســتان را گام‌بـه‌گام بــا روزگار و همــراه بــا‬ ‫مــردم نوشــته و دیکتــه نکــرده و معمــار کــه وقتــی بیشــتر‬ ‫از همیشــه هســت کــه هــر چــه بیشــتر ردپایــش را پنهــان‬ ‫کــرده باشــد‪.‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪25‬‬

‫نقشی از‬ ‫معـــــــــــــــــماری‬ ‫امیرحسین مقتدایی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪a.moghtadaee74@gmail.com‬‬

‫ امــروزه هم ـه‌ی معمــاران بــرای ارائ ـه‌ی مــدارک‬ ‫آثــار خــود از پــان‪ ،‬نمــا‪ ،‬بــرش و پرســپکتیو‌های گوناگــون‬ ‫اســتفاده می‌کننــد؛ ســنتی کــه حداقــل بخشــی از آن بــه‬ ‫اعتبــار ده کتــاب ویتروویــس تــا قــرون نخســت میــادی‬ ‫پیشــینه دارد‪ .‬امــا برخــاف ســنت اروپــا کــه اطالعــات خوبی‬ ‫در زمینــه ترســیم‌های معمــاری در طــول تاریــخ از آن باقــی‬ ‫مانــده‪ ،‬از ترســیم‌های تاریــخ معمــاری ایــران جــز چنــد‬ ‫طومــار چیــزی بــه جــای نمانــده اســت‪ .‬این طومار‌ها بیشــتر‬ ‫شــامل نقــوش و تزئینــات کاربــردی در معمــاری اســت و در‬ ‫بیــن آن‌هــا جــز چنــد نمونــه پــان چیــزی از ترســیم‌های فنــی‬ ‫ماننــد نمــا یــا بــرش دیــده نمی‌شــود‪ .‬مشــهورترین ایــن‬ ‫طومارهــا‪ ،‬طومــاری اســت کــه در کاخ توپکاپــی نگهــداری‬ ‫می‌شــود و مربــوط بــه قــرن نــه یــا ده هجــری اســت کــه بــه‬ ‫احتمــال زیــاد در خراســان و مــاوراء النهــر نگاشــته شــده‬ ‫اســت‪ ،‬دوره‌ای کــه همزمــان بــا درخشــش نگارگــری ایرانــی‬ ‫بــوده اســت‪.‬‬ ‫ســنت نگارگــری ایــران بــه طــور عمــده بــه‬ ‫تصویر‌کشــیدن صحنــه‌ای از حکایــات و آثــار ادبــی یــا‬ ‫تاریخــی کتاب‌هــای مشــهوری چــون بوســتان و شــاهنامه‬ ‫و خمسـه‌ی نظامــی بــوده اســت و تــا پیــش از دوره صفویــه‬ ‫کمتــر نگارگــری جــدای از کتــاب می‌تــوان یافــت‪ .‬در ایــن بــه‬ ‫تصویــر کشیده‌شــدن‪ ،‬نگارگــران دســت بــه روایــت خــود از‬ ‫صحن ـه‌ای از آن حکایــات زده‌انــد و در ایــن روایــت‪ ،‬تخیــل‬ ‫و تصــور خــود از طبیعــت و فضاهــای شــهری و معمــاری‬

‫‪26‬‬

‫را نشــان داده‌انــد‪ .‬در نتیجــه در بســیاری از نگاره‌هــا بــا‬ ‫روایــت نگارگــران آن‌هــا از معمــاری مواجــه می‌شــویم‪.‬‬ ‫توجــه نگارگــری ایرانــی در قــرون ‪ 9‬و ‪ 10‬بــه فضاهــای شــهری‬ ‫و بناهــای معمــاری از مشــخصات ویــژه‌ی آن اســت‪ ،‬بــه‬ ‫طــوری کــه بســیاری از آثــار بهــزاد بــه عنــوان نقطـه‌ی اوج این‬ ‫دوره از نگارگــری ایــران شــامل فضاهــای مختلــف معمــاری‬ ‫اســت؛ نگاره‌هایــی کــه معمــاری در آن بــه روش‌هــای‬ ‫گوناگــون بــه تصویــر کشــیده شــده اســت‪ .‬همزمانــی‬ ‫ایــن نگاره‌هــا بــا طومارهــای موجــود‪ ،‬احتمــال از رواج بــه‬ ‫تصویر‌کشــیدن معمــاری در آن زمــان می‌دهــد‪ .‬بــه همیــن‬ ‫جهــت شــاید بتــوان بــا رجــوع بــه آثــار نگارگــران بــه فضــای‬ ‫ذهنــی معمــاران آن دوره نزدیــک شــد‪ .‬اگــر چــه عمــده‌ی‬ ‫ایــن آثــار‪ ،‬نقوشــی انتزاعی‌انــد امــا ردی از واقعیــت را نیــز‬ ‫در خــود دارنــد‪ .‬در یکــی از نمونه‌هــای نــادر نگارگری‌هــای‬ ‫آن دوره‪ ،‬اثــری منســوب بــه بهــزاد وجــود دارد کــه فضایــی‬ ‫موجــود و غیرخیالــی را کشــیده شــده اســت‪ ،‬نــگاره‌ی در‬ ‫بند‌کــردن قطــب الدیــن قرمــی و آوردن او بــه مســجد جامــع‬ ‫شــیراز‪( .‬تصویــر‪)1‬‬ ‫در نــگاره‌ی در‌ بندکــردن قطــب الدیــن قرمــی‪،‬‬ ‫مســجد جامــع شــیراز و به‌ویــژه بنــای واقــع در مرکــز‪،‬‬ ‫خدای‌خانــه‪ ،‬مطابــق آنچــه وجــود داشــته‪ ،‬کشــیده شــده‬ ‫اســت‪ .‬بررســی‌کردن ایــن اثــر منحصربه‌فــرد می‌توانــد بــه‬ ‫شــناخت نحــوه‌ی ترســیم معمــاری در نگارگــری ایرانــی‬ ‫کمــک شــایانی کنــد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬

‫نما‬ ‫در ایــن اثــر بنــای مســجد بــه صــورت نمــا کشــید ‌ه شــده اســت‪ .‬ایــن نــوع ترســیم یکــی از رایج‌تریــن روش‌هــای نشــان‌دادن‬ ‫معمــاری در نگارگــری اســت‪ .‬در بســیاری از نگاره‌هــا ماننــد ایــن نــگاره‪ ،‬کل بنــا یــا بخــش قابــل توجهــی از آن بــه صــورت نمــای تخــت و‬ ‫بــدون پرســپکتیو کشــیده می‌شــدند (تصاویــر‪ ۱‬و ‪ .)۲‬گاهــی نیــز بــرای واقعی‌ترشــدن اثــر‪ ،‬جزئیاتــی از آن را بــا پرســپکتیو رســم می‌کردند؛‬ ‫ماننــد پنجره‌هــای گشــوده شــده‌ی طبقــه دوم مســجد در ایــن اثــر (تصویــر‪.)۱‬‬ ‫پرسپکیو مایل (ابلیک)‬ ‫حــوض ســمت راســت نــگاره‌ی مســجد جامــع شــیراز بــه‬ ‫صورتــی ترســیم شــده کــه عــاوه بــر نمــا چنــد ضلع دیگــر آن‬ ‫نیــز قابــل مشــاهده اســت و ایــن بــار نگارگــر از ســطح نمای‬ ‫تخــت فراتــر رفتــه‪ .‬رایج‌تریــن پرســپکتیو بــه ‌کار‌رفتــه در‬ ‫نگارگــری ایرانــی تــا پیــش از آشــنایی بــا ســنت اروپــا همیــن‬ ‫نــوع پرســپکتیو اســت؛ پرســپکتیو مایــل یا تصویــر ابلیک‪.‬‬ ‫در تصاویــر مایــل بر‌خــاف پرســپکتیو ایزومتریــک و انــواع‬ ‫دیگــر پرســپکتیو (ارتوگرافیــک) نما کشــیده شــده و اضالع‬ ‫دیگــر بــا زاویــه بــه آن متصــل می‌شــوند‪ .‬البتــه در نگارگــری‬ ‫تنهــا نحــوه‌ی ترســیم ایــن نــوع تصویــر رعایــت شــده و‬ ‫هرگــز سایه‌روشــن و اختــاف نــور و تاریکــی را در ایــن‬ ‫نــوع آثــار نمی‌بینیــم و حتــی همیــن نــوع پرســپکتیو نیــز‬ ‫ممکــن اســت کامــا مطابــق اصــول ترســیم نشــده باشــد‪.‬‬ ‫در تصاویــر ‪ ۴ ،۳‬و ‪ ،۵‬ضلعــی از بنــا بــه صــورت نمــا و ضلعــی‬ ‫دیگــر دارای بعــد اســت‪ .‬نکتــه جالــب توجــه آن اســت کــه تــا‬ ‫جــای ممکــن جزئیــات و تزیینــات بنــا نیــز مــوازی بــا اضــاع‬ ‫ترســیم شــده‌اند (آجرهــای دیــوار حیــاط تصویــر‪.)۳‬‬ ‫بــا وجــود ترســیم بــه ظاهر ســاده‌ی تصویــر مایل‪،‬‬ ‫ایــن نــوع پرســپکتیو در بســیار از مــوارد بــرای نگارگــران‬ ‫چالش‌هایــی را بــه وجــود مـی‌آورد‪ .‬از جملــه ایــن چالش‌هــا‪،‬‬ ‫ترســیم بالکــن یــا قســمت‌های بیــرون‌زده از بناهــا اســت‪.‬‬ ‫ایــن قســمت کــه بــه تناســب فضــای اثــر ممکــن اســت‬ ‫فــردی نیــز در آن کشــیده شــده باشــد‪ ،‬باعــث اختــاف در‬ ‫ترســیم نگارگــران مختلــف و حتــی در بیــن آثــار مختلــف‬ ‫یــک نگارگــر شــده اســت‪ .‬گاهــی زاویــه آن مــوازی بــا کل بنــا‬ ‫اســت و می‌تــوان ســقف آن را دیــد (تصاویــر ‪ ۶‬و ‪ )۸‬و گاهــی‬ ‫شــاید بــرای تاکیــد بــر باالتر‌بــودن از ســطح زمیــن در جهتــی‬ ‫مخالــف بنــا ترســیم شــده‪ ،‬بــه نحــوی کــه قســمت زیریــن‬ ‫آن قابــل مشــاهده اســت (تصاویــر ‪ ۵‬و ‪ .)۷‬بــه نظر می‌رســد‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫ایــن اختــاف ترســیم ناشــی از تــاش نگارگــران بــرای عینـی‌‬ ‫نشــان‌دادن موضــوع باشــد‪ .‬در مــواردی نیــز‪ ،‬جهــت تاکیــد‬ ‫بــر اهمیــت فضــا‪ ،‬مقیــاس آن نســبت بــه کل بنــا رعایــت‬ ‫نشــده و بزرگ‌تــر کشــیده شــده اســت (تصویــر‪.)۶‬‬ ‫گنبد و اشکال منحنی‬ ‫در بنــای خدای‌خانــه بــه جــز دوطبقه‌بــودن آن ‌‪،‬‬ ‫ً‬ ‫کــه ظاهــرا در آن زمــان بــه همیــن صــورت بــوده‪ ،‬عمــده‌ی‬ ‫اختــاف آن بــا بنــای امــروزی در قســمت‌های مــدور آن‬ ‫اســت ‪-‬فــرض را بــر الحاقی‌نبــودن می‌گذاریــم‪ .‬ترســیم‬ ‫دایــره معضــل همیشــگی نگارگــران بــوده اســت؛ گاهــی‬ ‫ماننــد منــاره‌ی مســجد و گنبــد بــاالی خدای‌خانــه آن را‬ ‫کامــا بــه صــورت نمــا می‌کشــیدند (تصاویــر‪ ۹ ،۱‬و ‪ ،)۱۰‬گاهــی‬ ‫در مــواردی خــاص گنبــد بــه صــورت نمــا امــا تزئینــات آن بــا‬ ‫پرســپکتیو ترســیم شــده اســت (تصویــر‪ .)۱۱‬در اثــری ویــژه‪،‬‬ ‫بهــرام گــور در تــاالر هفــت گنبــد (تصویر‪ ،)۱۲‬فضــای آن کامال‬ ‫مــدور کشــیده شــده و تزئینــات نیــز مــوازی بنــا هســتند‪ .‬بــا‬ ‫ایــن وجــود در همیــن اثــر نیــز هفــت گنبــد کامــا دوبعــدی‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫زمین و کف‬ ‫در نگاره‌هــا‪ ،‬ماننــد نــگاره‌ی مســجد جامــع‪ ،‬زمین‬ ‫ً‬ ‫حیــاط معمــوال بــه صــورت پــان ترســیم می‌شــده‌اند‪.‬‬ ‫عناصــر موجــود در آن نیــز بســته بــه موقعیــت بــه صــورت‬ ‫نمــا یــا پــان کشــیده می‌شــدند‪ .‬جــوی آب از مــواردی‬ ‫اســت کــه معمــوال بــه صــورت پــان ترســیم شــده اســت‬ ‫(تصاویــر‪۱‬و‪.)۱۳‬‬

‫‪27‬‬

‫نقشی از معماری <<‬

‫پله‬ ‫در ســمت چــپ نــگاره‌ی مســجد جامــع شــیراز پل ـه‌ای مشــاهده می‌شــود کــه بــه صــورت نمــا کشــیده شــده اســت‪ .‬پلــه‬ ‫ن را ترســیم کرده‌انــد (تصاویــر‪ ۱۴ ،۷ ،۱‬و ‪ .)۱۵‬در برخــی‬ ‫از مــواردی اســت کــه نســبت بــه محــل قرارگیــری‪ ،‬بــه صورت‌هــای مختلفــی آ ‌‬ ‫ً‬ ‫از نمونه‌هــا پلــه کامــا مطابــق بــا اصــول ارتوگرافیــک رســم شــده اســت (تصویــر ‪ ۱۴ ،۷‬و ‪ .)۱۵‬از نمونه‌هــای دیگــر ایــن نــوع ترســیم‬ ‫می‌تــوان بــه نحــوه‌ی نشــان‌دادن صندلــی و تخــت پادشــاه اشــاره کــرد (تصاویــر‪ ۱۶‬و ‪.)۱۷‬‬ ‫جزئیات معماری‬

‫برش عمودی‬

‫کتیبـه‌ی بنــای خدای‌خانــه در تصویــر ‪ ۱‬یکــی دیگر‬ ‫از نــکات مهــم نگارگــری ایــن دوره را مشــخص می‌کنــد‪.‬‬ ‫کتیبــه در ایــن آثــار مطابــق بــا آنچــه مرســوم بــوده کشــیده‬ ‫شــده و در بســیاری از نگاره‌هــا‪ ،‬نوشــته‌ی آن‌هــا متناســب‬ ‫بــا کاربــری بنــا اســت؛ ماننــد آنچــه در بناهای معمــاری تاریخ‬ ‫ایــران مرســوم اســت نوشــته شــده‌اند‪ .‬جزئیــات ترســیمی‬ ‫همچــون آجرهــا و کاش ـی‌ها گرچــه بــه دلیــل ابعــاد تصویــر‬ ‫مقیــاس درســتی ندارنــد امــا ماننــد ارائه‌هــای امــروزی از‬ ‫جملــه کالژهــا و تصویرســازی‌های معمــاری یــا آرکیگراف‌هــا‬ ‫بــه شــناخت مصالــح و ویژگی‌هــای بنــا کمــک می‌کننــد‪.‬‬

‫بــرش عمــودی از ســاختمان تکنیکــی اســت کــه‬ ‫بــه طــور معمــول تنهــا معمــاران از آن اســتفاده می‌کننــد‬ ‫نهــا اســت‪ .‬در نتیجــه‬ ‫و وســیله‌ای بــرای ارائ ـه‌ی طراحــی آ ‌‬ ‫توقــع وجــود آن در آثــار هنــری‪ ،‬بی‌جــا و بی‌مــورد اســت‪.‬‬ ‫امــا لــزوم نشــان‌دادن داخــل بناهــا بــه اقتضــای داســتان در‬ ‫نگارگری‌هــا از مــواردی اســت کــه باعــث خالقیــت نگارگــران‬ ‫در بــه تصویر‌کشــیدن بناهــا شــده اســت‪ .‬تصاویــر ‪ ۷‬و‬ ‫‪ ۱۴‬صحنه‌هــای متفاوتــی از داســتان را روایــت می‌کنــد‬ ‫و در ایــن راســتا قســمت‌هایی از داخــل بنــا در کنــار‬ ‫قســمت‌هایی از نمــا قــرار گرفتــه اســت‪ .‬نــگاره‌ی گریختــن‬ ‫یوســف از زلیخــا و چالــش بــه تصویرکشــیدن اتاق‌هــای‬ ‫پی‌درپــی کــه یوســف از آن‌هــا عبــور کــرده تــا از زلخیــا بگریــزد‬ ‫باعــث بــه وجود‌آمــدن یکــی از متفاوت‌تریــن نمونه‌هــای‬ ‫بــه تصویرکشــیدن معمــاری در نگارگــری شــده اســت‪.‬‬ ‫بهــزاد در ایــن اثــر بــا قــرار‌دادن فضاهــا در ســطوح مختلــف‬ ‫صفحــه و اتصــال آن‌هــا بــا پلــکان‪ ،‬ســعی در نشــان‌دادن‬ ‫توالــی فضاهــا داشــته‪ ،‬نمون ـه‌ای از ارائ ـه‌ی معمــاری کــه از‬ ‫مرز‌هــای ترســیم عــادی بناهــا بســیار فراتــر رفتــه اســت‪.‬‬ ‫بــه احتمــال بســیار زیــاد ترســیم بناهــا بــه شــیوه نگارگــری‬ ‫هرگــز روشــی بــرای ارائــه‌ی معمــاری در آن زمــان نبــوده‬ ‫اســت و شــاید اگــر طومار‌هــای بیشــتری دردســت بــود‬ ‫اطالعــات دقیق‌تــری از نحــوه‌ی ارائــه‌ی نمایــش معمــاری‬ ‫در فاصلــه حکومت‌هــای ایلخانــی تــا صفــوی می‌یافتیــم‪.‬‬ ‫امــا همان‌طــور کــه بســیاری از معمــاران و هنرمنــدان از‬ ‫روش‌هایــی بــه غیــر از ترســیم‌های معمــول ماننــد پــان‪،‬‬ ‫نمــا‪ ،‬بــرش و پرســپکتیو ارتوگرافیــک یــا چندنقطــه‌ای‬ ‫اســتفاده می‌کننــد‪ ،‬ایــن نــوع کشــیدن بناهــا در نگارگــری‬ ‫نیــز راهــی بــرای نمایانــدن معمــاری در ذهــن هنرمنــدان‬ ‫آن زمــان بــوده اســت‪ .‬روشــی کــه در زمــان خــود آفرینشــی‬ ‫خالقانــه و همــراه بــا نوآوری‌هــا و تجربه‌هــای متفــاوت بــوده‬ ‫اســت‪.‬‬

‫تــا اینجــا بیشــتر بررسـی‌ها مربــوط بــه نگاره‌هایــی‬ ‫بــود کــه در آن‌هــا بناهــای مرســوم معمــاری ماننــد مســجد‪،‬‬ ‫کوشــک و‪ ...‬کشــیده شــده بودنــد و بــه همیــن دلیــل دارای‬ ‫اشــکال و فرم‌هــای معمــول معمــاری بودنــد‪ .‬امــا نگارگــران‬ ‫دســت بــه کشــیدن فرم‌هــای غیر‌معمــول نیــز زده‌انــد؛‬ ‫قلعــه‪ ،‬شــاید ویژه‌تریــن فضایــی باشــد کــه نگارگــران‬ ‫مهــارت خــود را در ترســیم آن آزموده‌انــد‪ ،‬نگاره‌هــای مربــوط‬ ‫بــه کشته‌‌شــدن ارجاســپ موضوعــی چالش‌بر‌انگیــز بــرای‬ ‫هنرمنــدان آن دوره بــوده اســت‪ .‬در چنــد نــگاره‌ی موجــود‬ ‫بــا ایــن موضــوع می‌تــوان توانایــی نگارگــران در تخیــل و بــه‬ ‫تصویرکشــیدن قلعــه را مشــاهده نمــود‪ .‬قلعــه بــه دلیــل‬ ‫چند‌ضلعی‌بــودن و ساخته‌‌شــدن در ســطوح مختلــف‪،‬‬ ‫ترســیم آن‌هــا در پرســپکتیو بــا دشــواری‌های بســیاری‬ ‫روبــه‌رو بــوده اســت و نحــوه‌ی سه‌بعدی‌کشــیدن آن‌هــا‬ ‫بســته بــه خالقیــت نگارگــر تغییــر می‌کنــد (تصاویــر ‪،۱۹ ،۱۸‬‬ ‫‪ ۲۰‬و ‪.)۲۱‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬

‫تصویر ‪.2‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تصویر ‪.3‬‬

‫تصویر ‪. 1‬‬

‫تصویر ‪.4‬‬

‫تصویر ‪. 5‬‬

‫تصویر ‪. 6‬‬

‫‪29‬‬

‫نقشی از معماری <<‬

‫تصویر ‪. 11‬‬

‫تصویر ‪. 12‬‬

‫تصویر ‪. 7‬‬

‫تصویر ‪. 13‬‬

‫تصویر ‪. 15‬‬

‫تصویر ‪. 16‬‬

‫‪30‬‬

‫تصویر ‪. 8‬‬

‫تصویر ‪. 9‬‬

‫تصویر ‪. 14‬‬

‫تصویر ‪. 10‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫تصویــر‪ :۱‬دربندکــردن قطب‌الدیــن قرمــی و آوردن او بــه مســجد‬ ‫جامــع شــیراز‪ ،‬منســوب بــه بهــزاد‪ ،‬هــرات‪ ،‬ظفرنامـه‌ی تیمــوری‬ ‫تصویــر‪ :۲‬کــودک بــه بی‌گناهــی یوســف شــهادت می‌دهــد‪،‬‬ ‫ییــر‪،‬‬ ‫منســوب بــه شــیخ محمــد‪ ،‬هفــت اورنــگ‪ ،‬نگارخان ـه‌ی فر ‌‬ ‫واشــنگتن‬ ‫تصویــر‪ :۳‬همایــون بــر در کاخ همــای‪ ،‬جنیــد‪ ،‬بغــداد‪ ۷۹۹ ،‬ه‪.‬ق‪،‬‬ ‫دیــوان خواجــوی کرمانــی‪ ،‬مــوزه‌ی بریتانیــا‬ ‫تصویــر‪ :۴‬دیــدار گلنــار کنیز و گنجــور اردوان با اردشــیر‪ ۸۳۳ ،‬ه‪.‬ق‪،‬‬ ‫شاهنامه بایسنقری‪ ،‬کاخ گلستان‬ ‫تصویــر‪ :۵‬آب‌تن ‌یکــردن دوشــیزگان‪ ،‬منســوب بهــزاد‪ ۸۹۸ ،‬ه‪.‬ق‪،‬‬ ‫خمسـه‌ی نظامــی‪ ،‬کتابخانـه‌ی بریتانیــا‬ ‫تصویــر‪ :۶‬شــیخ صنعــان و دختــر ترســا‪ ،‬منســوب بــه شــیخ‌زاده‪،‬‬ ‫هــرات‪ ۹۳۴ ،‬ه‪.‬ق‪ ،‬دیــوان میرعلیشــیر نوایــی‪ ،‬کتابخان ـه‌ی ملــی‬ ‫پاریــس‬ ‫تصویــر‪ :۷‬یوســف از زلیخــا می‌گریــزد‪ ،‬بهــزاد‪ ،‬هــرات‪ ۸۹۵ ،‬ه‪.‬ق‪،‬‬ ‫بوســتان ســعدی‪ ،‬قاهــره‪ ،‬کتابخان ـه‌ی ملــی مصــر‬ ‫تصویــر‪ :۸‬کابــوس ضحــاک‪ ،‬منســوب به میر مصــور‪ ،‬تبریز حدود‬ ‫‪ ۹۳۷‬ه‪.‬ق‪ ،‬شاهنامه‌ی شاه طهماسبی‪ ،‬مجموعه‌ی خصوصی‬ ‫تصویر‪ :۹‬لیلی و قیس در مکتب‌خانه‪ ،‬شیراز‪ ،‬حدود ‪ ۸۸۱‬ه‪.‬ق‪،‬‬ ‫تصویــر‪ :۱۰‬خســرو در زیــر پنجــره‌ی کاخ شــیرین‪ ،‬تبریــز‪ ،‬حــدود ‪۹۰۱‬‬ ‫ه‪.‬ق‪ ،‬خمسـه‌ی نظامــی‪ ،‬مجموعـه‌ی کایــر‬

‫تصویر ‪. 21‬‬

‫تصویــر‪ :۱۱‬محــاوره‌ی دانشــوران‪ ،‬مکتــب شــیراز‪ ۸۲۱ ،‬ه‪.‬ق‪،‬‬ ‫کتابخانــه‌ی دانشــگاه اســتانبول‬ ‫تصویــر‪ :۱۲‬بهــرام گــور در تــاالر هفــت گنبــد‪ ،‬شــیراز‪ ۸۱۳ ،‬ه‪.‬ق‪،‬‬ ‫لیســبون‪ ،‬بنیــاد گلبنگیــان‬ ‫تصویــر‪ :۱۳‬ســاختن یــک کانال شــیر برای شــیرین توســط فرهاد‪،‬‬ ‫شــیخ‌زاده‪ ،‬مکتب هــرات‪ ۹۳۱ ،‬ه‪.‬ق‪ ،‬خمسـه‌ی نظامی‬ ‫تصویــر‪ :۱۴‬مجلــس همایــون و اکبــر شــاه‪ ،‬عبدالصمــد‪ ،‬ســده ‪۱۰‬‬ ‫ه‪.‬ق‪ ،‬مرقــع گلشــن‪ ،‬کاخ گلســتان‬ ‫تصویر ‪. 19‬‬

‫تصویر ‪. 20‬‬

‫تصویر ‪. 17‬‬

‫تصویر ‪. 18‬‬

‫تصویــر‪ :۱۵‬اردشــیر و گلنــار‪ ،‬میــر مصــور‪ ۹۳۴ ،‬ه‪.‬ق‪ ،‬شــاهنامه‌ی‬ ‫شــاه طهماســبی‬ ‫تصویــر‪ :۱۶‬دتایــی از اثــر‪ ،‬بــزرگان از هرمــز درخواســت می‌کننــد‬ ‫فرزنــدش را ببخشــد‪ ،‬بهــزاد‪ ۹۰۰ ،‬ه‪.‬ق‪ ،‬خمســه نظامــی‬ ‫تصویــر‪ :۱۷‬گدایــی كــه عاشــق ســلطان مصــر می‌شــود‪ ،‬منســوب‬ ‫بــه بهــزاد‪ ،‬مکتــب هــرات‪ ،‬منطــق الطیــر‬ ‫تصویــر‪ :۱۸‬اســکندر و مــرد زاهــد‪ ،‬بهــزاد‪ ۹۰۰ ،‬ه‪.‬ق‪ ،‬خمســه نظامــی‪،‬‬ ‫کتابخانه‌ی مــوزه‌ی بریتانیا‬ ‫تصویــر‪ :۱۹‬کشته‌شــدن ارجاســب بــه دســت اســفندیار‪۸۳۳ ،‬‬ ‫ه‪.‬ق‪ ،‬شــاهنامه‌ی بایســنقری‪ ،‬كتابخانــه‌ی کاخ گلســتان‬ ‫تصویر‪ :۲۰‬محاصره‌ی سمورنا‪ ،‬بهزاد‪ ،‬هرات‪ ،‬ظفرنامه‌ی تیموری‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تصویــر‪ :۲۱‬کشته‌شــدن ارجاســب در روییــن دژ‪ ،‬حــدود ‪،۸۳۲‬‬ ‫شــاهنامه‌ی بایســنقری‪ ،‬كتابخانــه‌ی کاخ گلســتان‬

‫‪31‬‬

‫روایت‌های گذشتگان‬ ‫تجـــلی‌گاه‬ ‫ارواح معماری‬ ‫مریم شوریده‪،‬‬

‫ّ‬ ‫کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران مؤسسه‌ی آموزش عالی علمه دهخدا‬ ‫‪maryamshoorideh@gmail.com‬‬

‫هــری هارتونیــن معتقــد اســت «در پــس هــر اثــر‬ ‫آشکارشــدن دوبــاره‬ ‫تاریخــی‪ ،‬اشــباح و ارواحــی در انتظــار‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫و بازگشــت نشســته‌اند»‪ 1.‬بــه نظــر می‌رســد ایــن تجلــی‬ ‫نــه دفعــی و یک‌بــاره‪ ،‬کــه بــه تدریــج و در کالبــد هزارپــاره‌ی‬ ‫روایت‌هایــی رخ می‌دهــد کــه میــل بــه هم‌گرایــی و وصلــی‬ ‫دیگــر در آن‌هــا وجــود دارد‪ .‬روایت‌هایــی بــا هــزار صــورت‬ ‫ّ ّ‬ ‫کــه روزی‪ ،‬ذهنــی جوینــده تکه‌تکــه‪ ،‬ســطر بــه ســطر‪ ،‬بنــد بــه‬ ‫نهــا را می‌یابــد و کنــار‬ ‫بنــد‪ ،‬واژه بــه واژه و قــاب‪ 2‬بــه قــاب‪ ،‬آ ‌‬ ‫ّ‬ ‫هــم می‌نشــاند تــا روحــی از آن ارواح را متجلــی ســازد‪.‬‬ ‫بــر ایــن اســاس‪ ،‬می‌تــوان بیــان کــرد کــه‬ ‫ْ‬ ‫معمــاری چــه آن‌هــا کــه هدفــی‬ ‫روایت‌هــای گذشــتگان از‬ ‫معمارانــه از روایت‌گــری داشــته‌اند و چــه راویانــی کــه‬ ‫خیــال دیگــری در دامنــه‌ی معمــاری گام‬ ‫بــا اندیشــ ‌ه و‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫نهاده‌انــد و قــدم زده‌انــد‪ ،‬ماننــد تکه‌هــای پازلــی هســتند‬ ‫کــه بــا کنــار هــم قرارگرفتنشــان تصویــری از تصاویــر‬ ‫معمــاری شــکل می‌گیــرد و مگــر ایـ ْـن همــان امــر نیســت‬ ‫کــه گــروت آن را «غایــت کار تاریخ‌نــگار معمــار» می‌دانــد و‬ ‫‪3‬‬ ‫تشــکیل «روایتــی کل‌نگــر و قابــل بــاور» می‌نامــد‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫بــا ایــن حــال‪ ،‬بایــد پذیرفــت؛ نــه روایت‌هــای‬ ‫‌نگــر تــازه‬ ‫گذشــتگان از معمــاری و نــه روایت‌هــای کل ِ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫واقعیــت‬ ‫تجلی‌یافتــه بــر مبنــای آن‌هــا هیچ‌یــک همــه‌ی‬ ‫معمــاری گذشــته نیســت‪ .‬دامن ـه‌ی موضوع‌هــای مرتبــط‬ ‫بــا معمــاری و نیــز مباحثــی کــه در حــوزه‌ی هــر یــک از آن‬ ‫موضوعــات جــای می‌گیــرد‪ ،‬بســیار گســترده‌اند و طبیعــی‬ ‫اســت کــه هیــچ راوی و روایتــی تــوان و ظرفیــت گفتــن از‬ ‫ایــن همــه را نداشــته باشــد‪ .‬بنابرایــن راوی معمــاری از‬ ‫تحدیــد منظــر روایــت ناگزیــر خواهــد بــود‪ .‬ایــن حــدود بــه‬ ‫ویــژه در منابــع گذشــته کــه معمــاری در آن‌هــا بیشــتر بــه‬ ‫مثابــه جزئــی از حیــات بشــری روایــت می‌شــده‪ ،‬بــرای مثــال‬ ‫در ســفرنامه‌‌ها یــا روزنامه‌‌هــای خاطــرات یــا اخوانیــات و‬ ‫ســلطانیات و دیوانیــات و ‪ ، ...‬تنگ‌تــر بــوده اســت‪ .‬از ایــن‬ ‫گذشــته‪ ،‬راوی دیــروز از دیده‌هــا و شــنیده‌های خــود گفتــه‬ ‫و ماننــد امــروز‪ ،‬منابــع تحقیــق گســترده در اختیــار نداشــته‬ ‫اســت‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬هــر روایــت یــا شــناختی کــه بــر بنیــان‬ ‫روایت‌هــای گذشــته از معمــاری اســتوار باشــد‪ ،‬از ایــن‬ ‫ّ‬ ‫محدودیت‌هــا متأثــر خواهــد بــود‪.‬‬ ‫مســئله‌ی دیگــر کــه در مواجهــه بــا هــر روایــت‬ ‫بایــد بــدان ّ‬ ‫توجــه شــود‪ ،‬تأثیرپذیــری روایــت از ســامانه‌ی‬ ‫معرفتــی‪ 4‬راوی اســت؛ ســامانه‌ای کــه کیفیتــش بــر‬ ‫انتخاب‌هــای راوی تأثیــر گذاشــته اســت‪ .‬ایــن کــه راوی‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬

‫و در نهایــت‪ّ ،‬‬ ‫تأمــل برانگیزتریــن نکتــه ایــن‬ ‫اســت کــه حتــی مطابــق واقعتریــن روایتهــا هــم ممکــن‬ ‫ّ‬ ‫اســت متأثــر از ســامانهی معرفتــی مخاطــب‪ ،‬اشــتباه یــا‬ ‫دیگرگــون‪ ،‬تفســیر و ادراک شــوند‪ .‬بنابرایــن‪ ،‬ایــن مســئله‬ ‫ـت‬ ‫کــه مخاطــب هــر روایــت معمارانــه چــه تفســیری از روایـ ِ‬ ‫ارائهشــده دارد و چگونــه و چــه میــزان از آن را درک میکنــد‪،‬‬ ‫نکتــهی ّ‬ ‫مهمــی اســت کــه نبایــد تأثیــر آن را بــر شــناخت‬ ‫معمــاری نادیــده گرفــت‪.‬‬

‫شــکل ‪ :1‬نمــودار فراینــد تاریخــی‪ ،‬تفســیری از‬ ‫نــگاه گــروت‪ ،‬منبــع‪ :‬روش تحقیــق در معمــاری‪،‬‬ ‫لینــدا گــروت و دیویــد وانــگ‬

‫ّ‬ ‫واقعیــت معمــاری گذشــته یــا گذشــتهی‬ ‫چــه تصویــری از‬ ‫معمــاری را بــرای مــا جلوهگــر ســاخته اســت‪ ،‬محــدود‬ ‫ّ‬ ‫بــه منظــری اســت کــه او بــدان نظــر داشــته و نیــز متأثــر از‬ ‫چگونگــی تفســیر او از آن منظــر بــوده اســت‪ .‬همچنیــن‪،‬‬ ‫کیفیــت روایــت بســیار بــه شــیوه‪ ،‬زبــان و ابــزار روایتــی‬ ‫کــه راوی بــرای بیــان مقصــود خویــش برگزیــده اســت یــا‬ ‫ّ‬ ‫معیارهایــی کــه قضــاوت مؤلفههــای ســازندهی روایــت بــر‬ ‫ّ‬ ‫آن اتــکا دارد‪ ،‬وابســته اســت‪.‬‬ ‫ّادعــای خطرناکتــر ایــن اســت کــه روایتهــا‬ ‫ّ‬ ‫حتــی ممکــن اســت واقعیــت گذشــتهی معمــاری نباشــد‪.‬‬ ‫ایــن احتمــال وجــود دارد کــه در فراینــد انشــای روایــت‬ ‫تــازه‪ ،‬روایتهایــی ناگفتــه بمانــد یــا پیــدا نشــود؛ بنابرایــن‪،‬‬ ‫پــازل یــا ناقــص خواهــد مانــد یــا نادرســت کامــل میشــود‪.‬‬ ‫ممکــن اســت او کــه روایــت کــرده‪ ،‬برخــی چیزهــا را نگفتــه یــا‬ ‫وارونــه گفتــه باشــد و او کــه روایتهــا را کنــار هــم میگــذارد‬ ‫بــه تفســیر اشــتباه دچــار شــود یــا از برخــی از روایتهــا‬ ‫خواســته یــا ناخواســته غفلــت کنــد و حاصــل نهایــی بــا‬ ‫آنچــه در واقــع بــوده اســت‪ ،‬تطابــق نیابــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫بــر اســاس همــهی آنچــه گفتــه شــد‪ ،‬میتــوان‬ ‫نتیجــه گرفــت کــه روایتهــای گذشــتگان از معمــاری‪ ،‬مــا‬ ‫وقــع معمــاری گذشــته یــا گذشــتهی معمــاری نیســت‪،‬‬ ‫بلکــه گونــهای از بازنمایــی معمــاری بــه مثابــه امــر تاریخــی‬ ‫اســت کــه ممکــن اســت قابــل ّ‬ ‫تأمــل و راهگشــا بــه گذشــته‬ ‫و بــرای آینــده باشــد‪ .‬بــه عــاوه‪ ،‬ارزش هریــک از روایتهــای‬ ‫گذشــتگان دربــارهی معمــاری‪ ،‬همچــون ســایر روایتهــای‬ ‫ّ‬ ‫واقعیت و داســتان اســت‪،‬‬ ‫تاریخی نســبی و در حدی میان‬ ‫ّامــا هرگــز ممکــن نیســت در یکــی از دو نقطــهی انتهایــی‬ ‫ایــن بــردار قــرار گیــرد؛ یعنــی‪ ،‬گرچــه روایــت گذشــته هرگــز‬ ‫ّ‬ ‫واقعیــت گذشــته نیســت‪ ،‬اما همواره بخشــی از آن‬ ‫برابــر بــا‬ ‫ّ‬ ‫واقعیــت را در خــود دارد و در نتیجــه بــه میــزان برخــورداری‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫از واقعیــت در شــناخت معمــاری مؤثــر اســت کــه البتــه‬ ‫میــزان و کیفیــت بهرهمنــدی از ایــن نیــز بــرای مخاطبــان‬ ‫گوناگــون‪ ،‬متفــاوت خواهــد بــود‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫• روش تحقیــق در معمــاری‪ ،‬لینــدا گــروت و دیویــد وانــگ‪،‬‬ ‫ترجمــ� علیرضــا عینیفــر‪ .‬تهــران‪ّ :‬‬ ‫مؤسســهی انتشــارات و‬ ‫چــاپ دانشــگاه تهــران‪13۹4 ،‬‬ ‫‪• The Mental Life of Architectural Historian: Re‬‬‫‪Opening The Early Historiography of Modern‬‬ ‫‪Architecture, Gevork Hartoonian, Second Edition,‬‬ ‫‪Cambridge Scholars Publishing )2013(, p:1819-.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪The Mental Life of Architectural Historian: Re‬‬‫‪Opening The Early Historiography of Modern‬‬ ‫‪Architecture, Gevork Hartoonian, p:1۹-1۸.‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪Frame‬‬ ‫‪ 3‬روش تحقیــق در معمــاری‪ ،‬لینــدا گــروت و دیویــد وانــگ‪،‬‬ ‫صفحهی ‪137‬‬ ‫‪4‬‬ ‫(‪Cognitive System )System of Inquiry‬‬

‫‪33‬‬

‫شــــــــــهر من‬ ‫‪1‬‬ ‫گم شده است ‪...‬‬ ‫مهسا ابوترابی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪mahsa.abutorabi@ut.ac.ir‬‬

‫بــادی تنــد و بی‌آرامــی هرچــه درخــت‪ ،‬ریــزش‬ ‫نهــا‪ ،‬تپــش زندگــی‪.‬‬ ‫بهــا‪ ،‬همــه ای ‌‬ ‫قتــق چو ‌‬ ‫بــاران و ت ‌‬ ‫معمــاری شــهر مــن آدم را قبــول دارد‪ ،‬دیــوار‬ ‫کوچــه همــراه آدم راه مــی‌رود‪ ،‬دســت‌کم از کوچــه‌اش کــه‬ ‫بگــذری نمایــی چشــم‌نواز از کنــارت خواهــد گذشــت‪.‬‬ ‫و خانــه همــراه آدم شکســته و فرتــوت می‌شــود‪ .‬خانــه‬ ‫همان‌جــا کــه هشــتی درداری تــا از وهــم آن گــذر کنــی و‬ ‫ـنی حیــاط چشــم بــاز کنــی‪ ،‬حیــاط کــه بــه گمانــم از‬ ‫بــه روشـ ِ‬ ‫لــوازم حیــات اســت و بــه دار و درختــی و آســمانی‪ ،‬آســمان‬ ‫خــودت‪ ،‬و ایوانــی کــه در آن قالیچــه بینــدازی و از آفتابــی و‬ ‫مهتابــی بهــره‌ای ببــری‪.‬‬ ‫ن همــه بــاغ و آن‌همه‬ ‫شــهری بــا آن‌همــه ذوق و آ ‌‬ ‫معمــاری کــه معماریــش قصــه می‌گویــد‪ ،‬مخاطبانــش هــر‬ ‫کــدام شــاعر فضایــی نــو هســتند و بــا هــر بــار خواندنــش‬ ‫ن همــه معمــاری چگونــه‬ ‫شــعری نــو ســروده می‌شــود‪ .‬آ ‌‬ ‫آمــوزش داده می‌شــود؟ بــه گمانــم اســتادش از ورای س ـر‌‬ ‫دل شــیوه‌ها را می‌بینــد و دانشــجویش شانه‌به‌شــانه‬ ‫اســتاد مـی‌رود نــه سایه‌به‌ســایه تــا معمار‌بــودن را بیامــوزد‬ ‫ً‬ ‫نــه صرفــا معماری‌کــردن را‪ .‬و اســتادش واقــف اســت کــه‬ ‫الفتــی بایــد تــا از ایــن بــازار پرهیاهــو‪ ،‬معمــاری اهــل دل بــه‬ ‫بــار آیــد و معمــارش واقــف اســت کــه هــر چــه بیشــتر‬

‫‪34‬‬

‫معمــاری را علــم بپنداریــم کمتــر شــعله می‌افروزیــم و‬ ‫هــر انــدازه رهاتــر بــه تماشــا برویــم‪ ،‬بیشــتر بــه ســاختن‬ ‫می‌گراییــم‪ .‬پــس هماهنگــی را در می‌یابــد آن‌گاه خان ـه‌اش‬ ‫را پــی می‌ریــزد‪ ،‬حتــی گلدانــش به‌جــا نشســته و حرفــی بــرای‬ ‫زدن دارد آن‌گاه مـی‌رود پــی روش حــرف‌زدن‪ .‬معمــاری‌اش‬ ‫واقــف اســت کــه هــر ســخن جایــی و هرنکتــه مکانــی دارد‪،‬‬ ‫پــس بــه وقــت ســکوت می‌کنــد و بــه وقــت فریــاد می‌زنــد‪،‬‬ ‫از دل برمی‌آیــد و بــر دل می‌نشــیند‪ ،‬ســاخته می‌شــود و‬ ‫می‌ســازد‪ ،‬ســاخته می‌شــود بــرای زیســتن‪ ،‬بــرای زند‌گــی‪.‬‬ ‫صبحــش آن هنــگام اســت کــه نورهــای رنگــی روی قالــی‬ ‫می‌افتــد و شــبش عکــس مــاه در آب‪ .‬دراز می‌کشــی و زل‬ ‫می‌زنــی بــه تیرهــای چوبــی‪ ،‬بــه نقــش و نگارهــای چــوب‪ ،‬بــه‬ ‫ـت ســاخت‪ ،‬بــه خــواب م ـی‌روی‪.‬‬ ‫دقــت و ظرافـ ِ‬ ‫سرســپرده بــه خوابــی ژرف انــگار بیــدار شــدیم و‬ ‫نــگاه چشــم بــه راه شــمعدانی پنجــره و نیم‌پــرده‌ی قلمــکار‬ ‫بــاالی ســرش و نشــانی نــه از هیچ‌کــدام‪ ،‬در و دیــواری دیگــر‬ ‫و آرایشــی دیگــر و خبــری نــه از آن همــه ذوق و آن همــه بــاغ‬ ‫و آن همــه معمــاری‪ .‬و جــوالن‌گاه قریحــه به‌جــای قــدم‌زدن‬ ‫زجــان جــان شــکایت می‌کنــم‬ ‫تکنیــک بــدل شــده‪ .‬مــن‬ ‫ِ‬ ‫گرچــه کــه مــن َنیــم شــاکی روایــت می‌کنــم‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫می‌گوینــد کوچــه بــه ایوانــی پیوســت و فرامــوش‬ ‫شــد‪ ،‬معمــاری مــا گــم شــد‪ ،‬شــهرما گــم شــد‪ .‬البتــه کــه بــه‬ ‫تفاوت‌هــای زندگــی در عصــر ســنت و بدعــت واقفیــم‪،‬‬ ‫قبــول کــه عصــر ســنت گذشــته و مســافری را کــه پــا در‬ ‫رکاب داشــته‪ ،‬رفتــه گرفته‌ایــم هرچــه هــم دم بــدرود اشــک‬ ‫ریختــه باشــیم‪ ،‬از آســتانه در کــه گذشــت بازگشــت او را‬ ‫خــوش نداریــم؛ امــا معمــاری ایــن زمــان بــا گذشــته‌اش‬ ‫یکســره پیونــد نگسســته و ســایه‌ی ســنت‌های دیریــن‬ ‫روی زندگــی مــا افتــاده‪ ،‬ســایه‌ی آن ســقف و ســتون‌ها روی‬ ‫مــا افتــاده و مــا همیشــه در ســایه‌ایم‪.‬‬ ‫در زمان ـه‌ی مــا همــه می‌خواهنــد مبتکــر و مبــدع‬ ‫باشــند و حاضــر نیســتند ســنتی را دنبــال کننــد‪ ،‬پیــروی‬ ‫ن شــأن خــود می‌داننــد و می‌خواهنــد‬ ‫از ســنت را دو ‌‬ ‫تماشــاچی انگشــت بــه دهــان بمانــد‪ .‬در زمانــه‌ی مــا‬ ‫نگاه‌کــردن نیاموخته‌انــد‪ .‬در دنیایــی کــه تماشــای گل‬ ‫عقب‌افتادگی به حســاب بیاید چشــم به راه چه هســتیم؟‬ ‫آن‌جــا کــه نــوآوری و تحــول عنــان بــه دســت گرفــت‪ ،‬بـه‌آوری‬ ‫و تکامــل گــم شــد‪ .‬روی هــم رفتــه همــه گرفتــار ســاختمان‬ ‫کار خودنــد‪ ،‬ســاختمانی بــرای ســکونت هیــچ و معمــار بــا‬ ‫زمانــه مـی‌رود شــاید رفتــه می‌شــود‪ ،‬بــه خودســپردگی دچــار‬ ‫شــده‪ ،‬خــود ســپردگی‌ای در خــور اندیشــه‪.‬‬ ‫قبــول کــه عصــر مــدرن مقتضیــات خــودش‬ ‫را دارد‪ ،‬قبــول کــه در میــان ایــن دینامیســم سرســام‌آور‬ ‫نمی‌شــود شــمرده راه رفــت امــا می‌شــود کــه هرراهــی را‬ ‫نرفــت‪ .‬شــاید بایــد چــراغ خــود بیفروزیــم و راه گــم کــرده را‬ ‫‪2‬‬ ‫پیــدا کنیــم کــه یکــی چــراغ روشــن ز هــزار مــرده بهتــر‪.‬‬

‫‪ 1‬دفتر اول مثنوی معنوی‬ ‫‪ 2‬دیــوان شــمس مولــوی‪ ،‬بــا اقتبــاس از نامه‌هــای ســهراب‬ ‫ســپهری در کتــاب هنوز در ســفرم‬

‫پایان‪.‬‬

‫شاید شهرها و معماری‌هایی که گم شده اند‪،‬‬ ‫منبع‪ :‬از مجموعه‌ی نقاشی های سهراب سپهری‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪35‬‬

‫سلسله‌ی سوم‬ ‫فــــراعنه در قرن ‪۲۱‬‬ ‫فاطمه سهرابی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران‬ ‫‪Ft.si0567@yahoo.com‬‬

‫جهان آغازی دارد اما پایانی ندارد‪ ،‬نامحدود‪.‬‬ ‫ســتاره‌ها هــم همین‌طــور‪ ،‬آن‌هــا هــم شــروع‬ ‫خودشــان را دارنــد امــا قدرتشــان نابــودی را برایشــان‬ ‫بــه ارمغــان مــی آورد‪ ،‬محــدود‪ .‬کســانی کــه دانــش دارنــد‪،‬‬ ‫بزرگ‌تریــن ابله‌هــا هســتند؛ تاریــخ ایــن را بــه مــا نشــان‬ ‫داده اســت‪ .‬می‌شــود گفــت ایــن آخریــن اخطــار خــدا بــه‬ ‫کســانی اســت کــه مقاومــت می‌کننــد‪ 1.‬جهــان همیشــه‬ ‫مشــهورترین آنهــا‬ ‫حکومــت چهــار نیــرو بــوده کــه‬ ‫تحــت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـید منظومــه و ســیب‬ ‫ـ‬ ‫خورش‬ ‫ـان‬ ‫ـ‬ ‫می‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫تفاوت‬ ‫ـت‪.‬‬ ‫ـ‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫ـش‬ ‫گرانـ‬ ‫ِ‬ ‫پوســیده‌ی آویــزان از شــاخه‌ی باغــی قدیمــی در معبدهــای‬ ‫فراموش‌شــده‪ ،‬قائــل نمی‌شــود‪ .‬حتــی زندگــی ســتاره‌ها‬ ‫بــا گرانــش آغــاز می‌شــود‪ .‬تمــام طــول عمرشــان‪ ،‬در نبــرد‬ ‫مغلــوب‬ ‫نابرابــری بــا گرانــش بــه ســر می‌برنــد و در آخــر‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫نیرویــی می‌شــوند کــه نــور زندگــی بــه آن‌هــا بخشــیده‬ ‫اســت‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫گفتــه شــده ‪ 97‬درصــد جســم انســان از عناصــر‬ ‫غبــار ســتاره‌ای تشــکیل شــده اســت‪ .‬غبــار ســتاره‌هایی‬ ‫کــه سرتاســر عمرشــان در حســرت بقــا بودنــد و رویــای‬ ‫جاودانگــی در ســر داشــتند‪ .‬رویــای تجربــه‌ی ابدیــت در‬ ‫جس ـم‌هایی فانــی و محکــوم بــه نابــودی‪ ،‬حاصــل برخــورد‬ ‫ـوس فراموشــی‪« ،‬ســاختن»‬ ‫سرنوشت‌‌ســاز ایــن رویــا بــا کابـ ِ‬ ‫بــود‪ .‬اگــر خواســته‌های انســانی را هرمــی ماننــد هــرم مازلــو‬ ‫درنظــر بگیریــم‪ ،‬بعــد از برطرف‌شــدن نیازهــای اولیــه‪،‬‬ ‫خواســته‌ای مشــترک انســان را از دوران باســتان بــه عصــر‬ ‫ارتباطــات متصــل می‌کنــد؛ خطوطــی نامرئــی از منتهی‌الیــه‬ ‫شــرق تــا غربی‌تریــن نقطــه‌ی زمیــن‪.‬‬ ‫هرم‬ ‫«انســان از زمــان تــرس دارد و زمــان از هر ‌مهــا‬ ‫می‌ترســد‪ ».‬عبارتــی مشــهور میــان مصری‌هاســت‪.‬‬ ‫نمی‌تــوان گفــت اهــرام حاصــل اســرار مصرنــد یــا اســرار مصر‬ ‫حاصــل اهــرام‪ .‬اینکــه چــه کســی ســعی در پنهان‌کــردن ایــن‬ ‫اســرار دارد و چــه کســی از ایــن اســرار قــدرت می‌گیــرد‪ ،‬یکــی‬ ‫از هــزاران نکته‌ایســت کــه بــر مــا پوشــیده اســت؛ خیلــی!‬ ‫شــاید هــم نیــازی بــه بازگشــایی نــکات نباشــد؛ زیــرا البـه‌الی‬ ‫خشــت خشــت ایــن بناهــای عظیــم‪ ،‬خــون و اشــک و عــرق‬ ‫هــزاران بــرده نهفتــه اســت‪ .‬اهرامی کــه چهره‌ی دیگــر آن‌ها‪،‬‬ ‫پشــته‌ای از اجســاد بــرای ارضــای طمــع فراعنــه بــه زندگــی‬ ‫جاودانــه بــود‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫عمرشــان محــدود بــود‪ .‬امــا هنــوز طنیــن‬ ‫فرمان‌هایشــان در تــک تــک ایــن بناهــا پیچیــده و زمیــن‬ ‫را تــرک نکــرده اســت‪ .‬شــاید خانواده‌هــای چینــی کــه بــا‬ ‫خروســی در دســت از دیــوار چیــن عبــور می‌کننــد‪ ،‬فریــاد‬ ‫ارواح زجردیــده‌ی عزیزانشــان را از آجــر بــه آجــر ایــن بنــای‬ ‫شــگفت‌انگیز می‌شــنوند‪ .‬شــاید «منــگ» معشــوقه‌ی‬ ‫یکــی از هــزاران انســانی کــه از پــا افتــاد تــا دیــوار اوج بگیــرد‬ ‫نکــردن‬ ‫هــم‪ ،‬نیمــه شــبی فریــادش را شــنیده بــود و بــا روا ‌‬ ‫جــوی اشــکش‪ ،‬بخشــی از ایــن دیــوار عظیــم را فــرو‬ ‫ریختــه بــود؛ دیــواری کــه اســتخوان‌های دوست‌داشــتنی‬ ‫چنــگ امپراطــور نگــه داشــته بــود‪.‬‬ ‫همســرش را در‬ ‫ِ‬ ‫مکان‌هــا همــه باهــم برابــر نیســتند؛ ایــن را همــه‬ ‫می‌داننــد‪ .‬گــذر زمــان نیــز همــه جــا یک‌ســان نیســت؛ ایــن‬ ‫ً‬ ‫را هــم احتمــاال همــه می‌داننــد‪ .‬جایــی‪ ،‬در ســیاره‌هایی کــه‬ ‫هنــوز از وجودشــان بی‌خبریــم‪ ،‬تمــام ایــن قــرون ماننــد یک‬ ‫ســفر خورشــید از شــرق بــه غــرب آســمان گذشــته اســت‪.‬‬ ‫اســتخوان‌های برده‌هــا‪ ،‬فراعنــه‪ ،‬ســربازها‪ ،‬اجیرشــدگان و‬ ‫امپراطورهــا‪ ،‬ســرانجام در خاکــی آرام گرفتــه کــه هیــچ تفاوتــی‬ ‫ـدن بی‌کفــن دیگــری قائــل‬ ‫میـ ِ‬ ‫ـان جســد طالپــوش یکــی و بـ ِ‬ ‫نیســت‪ .‬خــاک اســت؛ فقــط می‌بخشــد و پــس می‌گیــرد‪.‬‬ ‫می‌بخشــد‪.‬‬ ‫قــرون ســپری می‌شــوند و اســرار را بــا خــود دفــن‬ ‫می‌کننــد‪ .‬نیــات خیــر و شــوم‪ ،‬آمــال پنهــان و اسـم‌ها را پــاک‬ ‫می‌کنــد و تنهــا چیــزی کــه باقــی می‌ما‌نــد‪ ،‬ســازه‌ها هســتند‪.‬‬ ‫بــه وجــود آمده‌انــد تــا باقــی بماننــد؛ حداقــل تــا قــرن اخیــر‪.‬‬

‫یکــم تقویــم گریگــوری بــه ســر‬ ‫در قــرن بیســت ِ‬ ‫می‌بریــم‪ .‬قرنــی کــه بــه جــای ظهــور کشورگشــایان بــزرگ‬ ‫و خون‌ریــز‪ ،‬درحــال مبــارزه بــا گرمایــش جهانــی و آلودگــی‬ ‫محیــط زیســت هســتیم‪ .‬انســان همیشــه در جســتجوی‬ ‫دو چیــز اســت؛ دشــمنی کــه بــا او و خواســته‌ای کــه برایــش‬ ‫مبــارزه کنــد‪ .‬درحــال حاضــر‪ ،‬قربانیــان تصادفــات جــاده‌ای‬ ‫بیشــتر از تــب و حملــه‌ی حیوانــات وحشــی هســتند و‬ ‫انســان هنــوز در حســرت جاودانگــی بــه ســر می‌بــرد‪.‬‬ ‫عمــرش محــدود اســت‪ ،‬ذخایــر طبیعــی و جــای کافــی بــرای‬ ‫خلــق شــگفتی نــدارد و دوران بــرده‌داری بــه ســر آمــده‬ ‫اســت‪ .‬بــا خلـ ِـق مشــکالت جدیــد‪ ،‬مشــکالت قدیمــی حــل‬ ‫می‌شــوند و ایــن بــار‪ ،‬انســان بــه دنبــال تجربــه‌ی زندگــی‬ ‫نامحدودیســت کــه بــا امکانــات محــدود خــود بــه وجــود‬ ‫آورده اســت‪.‬‬ ‫«بیــن عــدد یــک و صفــر‪ ،‬بی‌نهایــت عــدد‬ ‫وجــود دارد‪ .‬بیــن عــدد دو و صفــر‪ ،‬بی‌نهایــت بزرگتــری از‬ ‫اعــداد وجــود دارنــد‪ .‬بعضــی بی‌نهایت‌هــا از بعضــی دیگــر‬ ‫بزرگترنــد‪2 ».‬بــرای همیــن تجربـه‌ی بعــدی انســان‪ ،‬تجربـه‌ی‬ ‫جهــان نامحــدود در بازی‌هــای جهــان بــاز بــود‪ .‬بازی‌هایــی‬ ‫کــه شــما تعییــن می‌کنیــد چطور پیــش بروند‪ .‬نقشـه‌هایی‬ ‫کــه بــا هــر قدمــی کــه برمی‌داریــد‪ ،‬گســترده‌تر می‌شــوند و‬ ‫اقیانوس‌هایــی کــه بــرای رســیدن بــه خشــکی‪ ،‬بایــد روزهــا‬ ‫در میانشــان شــنا کنیــد؛ البتــه اگــر پیــش از رســیدن بــه‬ ‫جزیــره‌ی موردنظــر‪ ،‬طعمــه‌ی ماهی‌هــای گوشــت‌خوار‬ ‫نشــوید‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬بازی ماین کرفت‪ ،‬منبع‪minecraft.net :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪37‬‬

‫سلسله‌ی سوم فـ ــراعنه در قرن ‪<< ۲۱‬‬ ‫گاهــی بــرای بــروز خالقیــت یــک ذهــن‪ ،‬تنهــا کافــی‬ ‫اســت انــواع نــه چنــدان متنوعــی از مــواد خــام را در دنیایــی‬ ‫مجــازی‪ ،‬در اختیــارش قــرار دهیــد؛ درســت ماننــد کاری کــه‬ ‫ـازی «مایــن کرفــت» انجــام می‌دهــد‪ .‬نســخه‌ی اصلــی بــازی‬ ‫بـ ِ‬ ‫مایــن کرفــت‪ ،‬بــرای نخســتین بــار‪ ،‬در نوامبــر ســال ‪2011‬‬ ‫میــادی منتشــر شــد‪ .‬صفح ـه‌ی بــازی‪ ،‬صحن ـه‌ی نمایــش‬ ‫مکعب‌هاســت‪ .‬شــخصیت‌های مکعبــی در جهانــی‬ ‫مکعبــی کــه خــاک زیــر پایشــان و ابرهــای بــاالی سرشــان‪،‬‬ ‫همــه مکعــب هســتند‪ .‬شــکل‌گیری واقعــی تمــدن در‬ ‫ایــن بــازی دیــده می‌شــود‪ .‬بازیکن‌هــا در ابتــدا می‌بایســت‬ ‫بــرای زنده‌مانــدن‪ ،‬بــا قطــع درختــان کلبـه‌ی چوبــی بســازند‬ ‫و بــا شــکار حیوانــات ســرگردان‪ ،‬غــذا تهیــه ‌کننــد‪ .‬امــا‬ ‫همان‌طــور کــه از بــازی انتظــار مــی‌رود‪ ،‬ایــن تمــام ماجــرا‬ ‫نیســت‪ .‬از ترکیــب بلوک‌هــای مختلــف‪ ،‬می‌شــود مــوادی‬ ‫ســاخت خانــه‌ی رویاهــا‪ ،‬دام‌داری‪،‬‬ ‫بــه دســت آورد کــه در‬ ‫ِ‬ ‫کشــاورزی‪ ،‬اســلحه و وســایل جادویــی اســتفاده می‌شــود‪.‬‬ ‫‌کــردن درخت‌هــا بــرای‬ ‫ســیر انگیزه‌هــای بازیکــن از قطع‬ ‫ِ‬ ‫ســاخت کلبــه‌ای چوبــی تــا ســاخت دروازه‌ای بــه دنیــای‬ ‫ِ‬ ‫جهنم‌ماننــد بــرای دســتیابی بــه مــواد متفــاوت و مبــارزه بــا‬ ‫هیوالهــای متفــاوت‪ ،‬چیــزی اســت کــه دنیــای مایــن کرفــت‬ ‫بــه شــما عرضــه می‌کنــد‪ .‬ســاختن و مبارزه‌کــردن‪ .‬ســاختن‬ ‫‌کــردن بی‌وقفــه‪.‬‬ ‫و مبارزه‬ ‫ِ‬ ‫بــه هرحــال‪ ،‬چــه کســی می‌گویــد‪« :‬معمــاری بایــد‬ ‫فقــط روی زمیــن ســفت ســاخته شــود تــا درمــورد آن حــرف‬ ‫بزنیــم؟» عجایبــی کــه بــه جــز باغ‌هــای معلــق بابــل در ایــن‬ ‫عصــر ســاخته می‌شــوند‪ ،‬کــم نیســتند؛ ماننــد ســاخت‬ ‫ـاخت‬ ‫دروازه‌ی تلپــورت بــه اقیانوســی در دوردسـت‌ها و سـ ِ‬ ‫معبــدی زیــر دریــا‪ .‬لحظاتــی کــه بــه چشــم بــه هــم زدن‬ ‫می‌گذرنــد امــا هرگــز فرامــوش نمی‌شــوند‪ ،‬چــون ســاخته‌ها‬ ‫بعــد از معمــار هــم باقــی می‌ماننــد؛ زیــرا «معمــاری تنهــا‬ ‫کالبــد بی‌روحــی نیســت کــه مــردم را محاصــره کــرده باشــد؛‬ ‫بلکــه بــا مــردم و جامعــه ارتبــاط برقــرار می‌کنــد‪ ،‬برایشــان‬ ‫خاطــره می‌ســازد و قصه‌هــای گذشــته و آینــده را در جســم‬ ‫خــود حفــظ می‌کنــد»‪.‬‬ ‫قصه‌هــا ارزشــمند هســتند؛ زیــرا بــرای‬ ‫باقی‌مانــدن‪ ،‬بــه زمــان و مــکان احتیــاج ندارنــد‪« .‬چــه چیــزی‬ ‫مــردم را متحــد و یکپارچــه نگه‌م ـی‌دارد؟ دشــمنان؟ طــا؟‬ ‫پرچم‌هــا؟ داســتان‌ها؟ هیــچ چیــزی قدرتمندتــر از یــک‬ ‫‪۳‬‬ ‫داســتان خــوب نیســت‪».‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫‪۱‬‬

‫اوکابه رینتارو‪ ،‬انیمه‌ی دروازه‌ی اشتاین‬

‫‪۲‬‬

‫هیزل گریس‪ ،‬خطای بخت ستارگان ما‬

‫‪ ۳‬تیریون لنیستر‪ ،‬بازی تاج و تخت‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫قصه‬ ‫چه دردی از‬ ‫مــــــعماری دوا می‌کند؟‬ ‫محمد نورانی‪،‬‬ ‫پژوهشگر دکتری معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪mohammad.noorani@ut.ac.ir‬‬

‫عاشق‌ترین موجودات عالم دو دسته‌اند‪:‬‬

‫قصه‌خوان‌هاوقصه‌نویس‌ها‪.‬‬

‫ژولیا کریستوا‬

‫مشــکالت ســاختمان‌ها و شــهرهایمان کــه‬ ‫معــرف حضورتــان هســت‪ .‬آشــفتگی‌های شــهری‪ ،‬نادیــده‬ ‫‌گرفته‌شــدن حقــوق کــودکان‪ ،‬ســالمندان و کم‌توان‌هــا‪،‬‬ ‫مد‌شــدن نماهــا و کاال‌شــدن ســاختمان‌ها‪ ،‬تولیــد روزانـه‌ی‬ ‫حجــم غیرقابــل کنترلــی از آلودگــی و پســماندها‪ ،‬کرختــی و‬ ‫بی‌رغبتــی نســبت بــه حضــور در شــهر‪ ،‬ناامنــی و بــزه و‬ ‫ی چیزهــای دیگــر را می‌گویــم‬ ‫ی روزمــره و خیل ـ ‌‬ ‫خشــونت‌ها ‌‬ ‫کــه معمــاران و طراحــان‪ ،‬مســتقیم یا غیرمســتقیم نســبت‬ ‫بــه آن‌هــا مســئول هســتند‪ .‬هــر روز میلیون‌هــا نفــر در‬ ‫ســاختمان‌ها و شــهرهای مــا در معــرض آســیب‌های‬ ‫جســمی و روحــی قــرار می‌گیرنــد‪ .‬حــاال چــه کســی بــاورش‬ ‫می‌شــود کــه نوشــتن و خوانــدن قصــه می‌توانــد در ایــن‬ ‫بلبشــو دردی را دوا کنــد؟ ســوال بهتــر ایــن اســت‪ :‬قصه‌هــا‬ ‫و روایت‌هــا چطــور می‌تواننــد از طریــق معمــاری‪ ،‬بــه درمــان‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫دردهــای آدم‌هایــی کمــک کننــد کــه در ســاختمان‌ها و‬ ‫شــهرهایمان زندگــی می‌کننــد؟ بــرای نزدیک‌شــدن بــه‬ ‫پاســخ ایــن ســوال‪ ،‬بیاییــد اول نوعــی نــگاه نســبت بــه‬ ‫مفاهیــم قصــه و روایــت انتخــاب کنیــم‪ ،‬نگاهــی کــه قــدرت‬ ‫درمانــی ایــن دو را برایمــان آشــکار می‌کنــد‪.‬‬ ‫خوانــدن‪ ،‬نوشــتن و بازگفتــن قصه‌هــا و‬ ‫روایت‌هــا بــرای نــوع بشــر ضــروری بــه نظــر می‌رســد‪.‬‬ ‫هم ـه‌ی مــا کمابیــش قصه‌گوییــم‪ .‬از همــان زمانــی کــه دور‬ ‫آ تــش می‌نشســتیم و بــرای هــم داســتان شــکار را تعریــف‬ ‫می‌کردیــم قصه‌گــو بودیــم‪ .‬قصــ ‌ه یعنــی این‌کــه چــه شــد‬ ‫و چطــور اتفــاق افتــاد و بعــدش چــی شــد‪ .‬معمــوال هــر‬ ‫قصــه‌ای راوی‌هــا و روایت‌هــای مختلفــی را همــراه خــود‬ ‫مــی‌آورد‪ ،‬امــا بعضــی از قصه‌هــا هــم روایت‌هــای زیــادی‬ ‫نمی‌پذیرنــد؛ مثــل قصه‌هایــی کــه علــم و فرضیه‌هــای‬ ‫علمــی بــرای توضیــح رابطــه‌ی رویدادهــا و پدیده‌هــا‬ ‫تعریــف می‌کننــد‪ .‬حــاال کــه منظورمــان از قصــه و روایــت‬ ‫مشــخص شــد‪ ،‬می‌توانیــم اهمیــت آن‌هــا را در زندگــی‬ ‫متوجــه شــویم‪ .‬پیداســت کــه قصه‌هــا و روایت‌هایشــان‬ ‫می‌تواننــد بــه بارورشــدن شــناخت و خالقیــت آدم‌هــا‪ ،‬درک‬ ‫بهتــر مشــکالت و موقعیت‌هــا‪ ،‬رشــد اخالقــی و تقویــت‬ ‫احســاس همــدردی و همدلــی آدم کمــک کننــد‪ .‬امــا در‬ ‫قصه‌هایــی کــه موقعیت‌هــای انســانی را بازگــو می‌کننــد‬

‫‪39‬‬

‫قصه چه دردی ازمـ ـ ــعماری دوا می‌کند؟ <<‬ ‫لطــف دیگــری هــم هســت کــه شــاید قصه‌خوانــی و‬ ‫ً‬ ‫قصه‌گویــی را بــرای هــر آدمــی‪ ،‬و خصوصــا معمارهــا‪ ،‬ضروری‬ ‫و اجتناب‌ناپذیــر ‌می‌کنــد‪.‬‬ ‫لطــف اصلــی قصــه شــاید در ایــن باشــد کــه‬ ‫خوانــدن یــا نوشــتن آن بــه مــا کمــک می‌کنــد آدم دیگــری‬ ‫را درک کنیــم‪ ،‬خودمــان را بــه جــای او بگذاریــم و او را بــه‬ ‫دنیــای درون خودمــان راه بدهیــم؛ در دنیــای آدم دیگــری‬ ‫ُ‬ ‫گــم شــویم و در نهایــت خودمــان را پیــدا کنیــم‪ .‬راه‌دادن بــه‬ ‫«دیگــری» احتمــاال اول آشــوبی در درون مــا بــه پــا می‌کنــد‪،‬‬ ‫چــون او مثــل مــا نیســت‪ .‬نهایتــا بــا پذیرفتن دیگــری‪ ،‬صلح‬ ‫درونــی آدم‌هــا ممکــن می‌شــود و فکرهــای متنــوع در مــا‬ ‫اجــازه‌ی بــروز پیــدا می‌کننــد‪ .‬یعنــی بــدون شــنیدن قصه‌هــا‬ ‫و روایت‌‌هــای زندگــی دیگــران‪ ،‬آشــتی درونــی بــا آن‌هــا و‬ ‫کمــک بــه درمــان دردهایشــان کمــی دور از انتظــار اســت‪.‬‬ ‫حرف‌هــای گنــده را کنــار بگذاریــم‪ ،‬این‌هــا چــه دخلــی بــه‬ ‫معمــاری دارد؟ دخلــش این‌جاســت کــه قصــه و روایــت‌‬ ‫از ایــن نــگاه‪ ،‬می‌تواننــد بــه بــروز تنو ع‌هــا‪ ،‬شــکل‌گیری‬ ‫هویت‌هــای فــردی و جمعــی و درمان‌گــری معمــاری کمــک‬ ‫کننــد‪ .‬امــا چطــور؟ می‌شــود ایــن نــگاه را در ســه جایــگاه‬ ‫جداگانــه بررســی کــرد‪ :‬در جایــگاه طــراح‪ ،‬مربــی و مخاطــب‬ ‫معمــاری‪.‬‬ ‫از طراحــان شــروع کنیــم‪ .‬داســتان‌های هوگــو‬ ‫دیکنــز از‬ ‫میلــر و بود ِلــر از زندگــی در پاریــس‪ ،‬تصاویــر ِ‬ ‫و ِ‬ ‫لنــدن و ُپــل ِاسـ ِـتر از بروکلیــن‪ ،‬قصه‌هــای گوگــول‪ ،‬چخــوف‪،‬‬ ‫تولســتوی و داستایوفســکی از زندگــی در شــهری مثــل‬ ‫س ـن‌پترزبورگ و یــا فضاهــای داســتان‌هایی مثــل قلع ـه‌ی‬ ‫بورخــس‪ ،‬همگــی می‌تواننــد‬ ‫اوترانتــو یــا کتابخانــه بابــل ِ‬ ‫بــرای یــک طــراح‪ ،‬جــذاب و آموزنــده باشــند‪ .‬امــا فایــده‌ی‬ ‫قصه‌خوانــی بــرای طــراح بــه ترســیم جزئیــات و بازنمایــی‬ ‫فضاهــا محــدود نمی‌شــود‪ .‬قصــه و روایــت بــرای درک‬ ‫و بازنمایــی کل زندگــی ضروری‌انــد‪ .‬روایت‌کــردن‪ ،‬روش‬ ‫گریزناپذیــری بــرای تعریف‌کــردن تجربه‌هـا‌ی زندگــی روزمــره‬ ‫اســت‪ .‬طبیعــی اســت کــه هــر طراحــی موقــع شــکل‌دادن بــه‬ ‫بخشــی از محیــط زندگــی انســان بــه حجــم عظیمــی از ایــن‬ ‫روایت‌هــا احتیــاج پیــدا می‌کنــد؛ روایت‌هایــی کــه بــه کمــک‬ ‫آن‌هــا می‌شــود حــدس زد آدم‌هــای مختلــف در برشــی از‬ ‫زمــان و مــکان بــه چــه چیــزی احتیــاج دارنــد‪ ،‬چــه آرزویــی‬ ‫ً‬ ‫دارنــد یــا احتمــاال چــه رفتــاری از خودشــان بــروز می‌دهنــد‪.‬‬ ‫طــراح بــا فکرکــردن بــه داســتان بقیــه‌ی آدم‌هــا و روایــت‌‬

‫‪40‬‬

‫نهــا بــه زبــان خــودش‪ ،‬می‌توانــد تــا حــدی امیــدوار باشــد‬ ‫آ ‌‬ ‫کــه ســلیقه و فکــر خــودش را بــه آن‌هــا تحمیــل نمی‌کنــد‪.‬‬ ‫نــگاه رایــج دیگــری کــه طراحان نســبت بــه قصه و‬ ‫ت دارنــد‪ ،‬اســتفاده‌‌ی ابــزاری از ســاختار آن‌هــا بــا هــدف‬ ‫روایـ ‌‬ ‫ً‬ ‫بــروز خالقیــت اســت‪ .‬مثــا بعیــد نیســت بــه پی‌رنــگ‬ ‫داســتان طــرح خــود فکــر ‌کننــد‪ ،‬بخواهنــد ســرآغازی‬ ‫ِ‬ ‫پرکشــش مثــل مســخ کافــکا یــا پایانــی بــه یادماندنــی‬ ‫مثــل ‪ ۱۹۸۴‬جــورج اورول از خــود بــ ‌ه جــای بگذارنــد‪ ،‬یــا از‬ ‫تعلیــق و تغییــر زاوی ـه‌ی دیــد بــرای غنــای بیشــتر کار خــود‬ ‫کمــک بگیرنــد‪ .‬امــا این‌طــوری هــم می‌شــود نــگاه کــرد کــه‬ ‫خواه‌ناخــواه بــا هــر اثــر معمــاری‪ ،‬قصه‌هــا و روایت‌هــای‬ ‫جدیــدی به‌دنیــا می‌آینــد‪ .‬خانــه‌ای کــه چنــد خانــواده در‬ ‫آن ســاکن می‌شــوند‪ ،‬زمین ـه‌ی چنــد رمــان کوتــاه و بلنــد را‬ ‫فراهــم می‌کنــد و هــر بــار کــه کســی ســاختمانی مثــل مــوزه‬ ‫یــا یــک مســیر پیــاده‌ی شــهری را طــی می‌کنــد‪ ،‬داســتان‬ ‫کوتــاه جدیــدی متولــد می‌شــود‪ .‬اگرچــه هیــچ معمــاری‬ ‫نمی‌توانــد داســتان زندگــی کســی را در اثــر خــودش از پیش‬ ‫ن محتمــل را از‬ ‫تعییــن کنــد‪ ،‬امــا می‌توانــد چندتــا داســتا ‌‬ ‫پیــش تصــور کــرده باشــد‪ .‬روایت‌هــا بــه درک و پذیرفتــن‬ ‫پیچیدگی‌هــای زندگــی کمــک می‌کننــد و بــا لحاظ‌کــردن‬ ‫ً‬ ‫آن‌هــا در فراینــد طراحــی‪ ،‬احتمــاال تنــوع و غنــای محصــول‬ ‫نهایــی نیــز بیشــتر می‌شــود‪.‬‬ ‫ی معمــاری یــا هــر‬ ‫روایــت می‌توانــد بــرای مربــ ‌‌‬ ‫کســی کــه بخواهــد بــه پــرورش یــک اثــر یــا طــرح معمــاری‬ ‫کمــک کنــد نیــز مفیــد باشــد‪ .‬بــه گمانــم در مقــام مربــی‪،‬‬ ‫نقــش درمانــی روایــت اهمیــت بیشــتری پیــدا می‌کنــد‪.‬‬ ‫شــیوه‌ای درمــان بــه نــام روایت‌درمانــی وجــود دارد کــه‬ ‫می‌شــود از آن در معمــاری هــم بهــره گرفــت‪ .‬داســتان‬ ‫ایــن شــیوه از ایــن قــرار اســت کــه هــر کســی قصــه‌ای از‬ ‫زندگــی خــودش و ســیری از رخدادهایــی کــه پشت‌ســر‬ ‫گذاشــته در ذهــن دارد کــه تصویــر ذهنــی او از خــودش را‬ ‫ل می‌دهــد؛ تصویــری کــه بــر اســاس آن تصمیم‌گیــری‬ ‫شــک ‌‬ ‫می‌کنــد‪ .‬روایت‌درمانگــر بــاور دارد کــه هویــت و شــخصیت‬ ‫هــر کســی را می‌شــود تــا حــدی از روی ایــن قصه‌هــا‬ ‫شــناخت‪ .‬او بــه داســتان‌های بیمارانــش گــوش می‌دهــد و‬ ‫بــه آن‌هــا کمــک می‌کنــد رویدادهــا و جزئیــات بیشــتری را در‬ ‫ی بــه یــاد آورنــد تــا در نهایــت داســتان‌های جایگزیــن‬ ‫زندگ ـ ‌‬ ‫بهتــر و غنی‌تــری از خودشــان تعریــف کننــد‪ .‬هــر اثــر یــا طــرح‬ ‫معمــاری نیــز روایت‌هایــی را بــا خــود دارد کــه می‌تــوان‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫آن‌هــا را غنی‌تــر کــرد‪ .‬مربــی معمــاری می‌توانــد شــخصیت و‬ ‫هویــت اثــر و طراحــش را از روی روایت‌هایشــان تشــخیص‬ ‫دهــد؛ روایت‌هایــی کــه ممکن اســت شــفاهی بیان شــوند‪،‬‬ ‫مکتــوب یــا مصــور باشــند‪ ،‬و یــا حتــی تبدیــل بــه ســاختمان‬ ‫شــده باشــند‪ .‬مربــی بــه روایت‌هــا گــوش می‌دهــد و بــه‬ ‫طــراح کمــک می‌کنــد تــا خــودش جزئیــات بیشــتری را بــه‬ ‫آن‌هــا اضافــه کنــد‪ ،‬بــه ظرفیت‌هــای موجــود توجــه کنــد و‬ ‫داســتان‌های جایگزیــن غنی‌تــری تعریــف کنــد‪.‬‬ ‫امــا در زندگــی روزمــره‪ ،‬همــه‌ی مــا مخاطــب‬ ‫ســاختمان‌ها و شــهرهایمان هســتیم‪ .‬خانه‌هــا‪،‬‬ ‫کوچه‌هــا و خیابان‌هــا‪ ،‬هــر یــک بــا داســتان‌هایی منتظــر‬ ‫شنیده‌شــدن‪ ،‬نشســته‌اند‪ .‬البتــه اول بایــد زبانشــان را یــاد‬ ‫بگیریــم‪ ،‬زبانــی کــه همـه‌ی مــا ناخــودآگاه‪ ،‬کمابیــش متوجه‬ ‫ی ســاختمان‌ها از دور برایمــان دســت‬ ‫می‌شــویم‪ .‬بعضــ ‌‬ ‫تــکان می‌دهنــد‪ ،‬بعضی‌هــا می‌گوینــد بــه مــن نزدیــک‬ ‫نشــو! بعضی‌هــا لحــن رســمی‌تری دارنــد‪ ،‬جمله‌هــای‬ ‫صریــح و متــوازن بــه‌کار می‌برنــد و برخــی صمیمــی و‬ ‫ف بعضی‌هایشــان مبهــم‬ ‫دوســتانه صحبــت می‌کننــد‪ .‬حــر ‌‬ ‫و رازآلــود و پــر از اســتعار ‌ه اســت و برخــی رک و راســت‬ ‫حرفشــان را می‌زننــد‪ .‬آدم‌هــا و کتاب‌هــای زیــادی هســتند‬ ‫کــه زبــان معمــاری را بــه مــا یــاد می‌دهنــد و جــای روده‌درازی‬ ‫نیســت‪ .‬امــا بایــد ایــن را اضافــه کنیــم کــه از طریــق ایــن‬ ‫ن ســاختمان‌ها و شــهرها و‬ ‫زبــان‪ ،‬می‌شــود بــه داســتا ‌‬ ‫روایــت آدم‌هــا از ایــن داســتان گــوش داد و از ایــن طریــق‬ ‫زخم‌هایشــان را شــناخت و درمــان کــرد‪ .‬الزم نیســت‬ ‫حتمــا در مقــام معمــار و قصه‌گــو باشــیم‪ ،‬بــا خوانــدن ایــن‬ ‫روایت‌هــا هــم می‌شــود دیگــری را فهمیــد و کمکــش کــرد‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۲‬از ‪Garry Winogrand‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫می‌دانــم کمــی کلی‌گویــی کــردم‪ .‬ســعی مــن ایــن‬ ‫بــود کــه نقــش درمانــی روایــت را در مقیاســی بزرگ‌تــر و در‬ ‫زمین ـه‌ی معمــاری کنــدوکاو کنــم‪ .‬خالصــه کنــم‪ ،‬قصه‌هــا و‬ ‫روایت‌هــا تمــام زندگــی مــا را دربرمی‌گیرنــد؛ بــه کمــک آن‌هــا‬ ‫می‌توانیــم دیگــران را درک کنیــم و آن‌هــا را بپذیریــم‪ ،‬چیــزی‬ ‫کــه در معمــاری گریــزی از آن نیســت‪ .‬بــرای بهترکــردن‬ ‫شــهرها و ســاختمان‌هایمان و درمــان دردهایــی کــه در‬ ‫محیــط اطرافمــان دچــارش می‌شــویم‪ ،‬ناگزیریــم از آن‌هــا‬ ‫کمــک بگیریــم‪ .‬شــاید وقتــش رســیده در نظریه‌پــردازی‬ ‫و عمــل معمــاری‪ ،‬در کنــار ایــن نــگاه گســترش‌یافته کــه‬ ‫«زندگــی سراســر حــل مســئله اســت» ‪ 1‬ایــن نــگاه را هــم‬ ‫‪2‬‬ ‫کمــی بســط دهیــم کــه «زندگــی روایــت اســت»‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪ 1‬نام کتابی از کارل پوپر‬ ‫‪ 2‬نام کتابی از ژولیا کریستوا‪ ،‬درباره‌ی زندگی هانا آرنت‬ ‫* بــا عــرض تشــکر و معــذرت از خانــم ژولیــا کریســتوا کــه‬ ‫برایمــان اهمیــت روایــت را در فهــم «دیگــری» تبییــن کــرده‬ ‫و آقایــان مایــکل وایــت و دیویــد ِاپســتون کــه رویکــرد‬ ‫«روایت‌درمانــی» را شــکل داده‌انــد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬از ‪Loid Dodd‬‬

‫‪41‬‬

‫دیــــــــــــــــوار ‪ ،‬بخشی از بنا‬ ‫یا پرده‌ی سینما؟‬ ‫یاسمن امیرذهنی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Yasaman.amrz@yahoo.com‬‬

‫فیلــم و معمــاری حاالتــی از بیــان هنرمنــد بــرای‬ ‫تاثیــر بــر درک و حساســیت فرهنگــی و هنــری عمــوم‬ ‫مــردم و دیگــر هنرمنــدان هســتند کــه هــر دو از قــدرت‬ ‫نفــوذ و تاثیــری برخوردارنــد کــه ممکــن اســت بــرای جامعــه‬ ‫نگران‌کننــده باشــد‪ .‬ولــی ایــن دو‪ ،‬تفاوت‌هــای عمــده‌ای‬ ‫ً‬ ‫نیــز دارنــد‪ .‬اوال معمــاری دنیایــی ساخته‌شــده از حجــم و‬ ‫فضــا اســت ولــی فیلــم دنیایــی دوبعــدی اســت‪.‬‬ ‫در معمــاری‪ ،‬تجربیــات مــا از دنیــا احضــار‬ ‫می‌شــوند تــا بــه کمــک ترکیــب بــا پیچیدگی‌هــای ذهنــی‬ ‫و روحــی مــا‪ ،‬بــه شــکل‌ها و فرم‌هایــی تبدیــل شــوند‬ ‫کــه همــان ایده‌هــای اولیــه بــرای طراحــی فضــا را بــه مــا‬ ‫می‌دهنــد‪ .‬فیلم‌هــا‪ ،‬خاطــرات و داســتان‌های زندگــی‬ ‫افــراد را بــا قــرار‌دادن آن‌هــا در آن مــکان و توصیــف‬ ‫ارتباطــات و احساســات آن‌هــا بــا دنیــای ساخته‌‌شــده‪،‬‬ ‫نمایــش ‌می‌دهنــد و ایــن جلــوه‌ای از ارتبــاط انســان‌ها‬ ‫در تاریــخ مشــخصی کــه بیــان شــده‪ ،‬بــا دنیــای س ـه‌بعدی‬ ‫واقعیشــان اســت‪ .‬فیلم‌هــا و بناهــا بــه همــان انــدازه کــه‬ ‫آینــه‌ی درک عمــوم هســتند‪ ،‬از تاثیــر بــر درک آن‌هــا نیــز‬ ‫کوتاهــی نمی‌کننــد‪ .‬بــرای درک ایــن موضــوع الزم نیســت‬ ‫خیلــی دور برویــم‪ .‬دنیــای مجــازی کــه گویــا مــا ســازنده‌ی آن‬ ‫بوده‌ایــم‪ ،‬اکنــون مــا دست‌ســاز آن شــده‌ایم‪ .‬ایــن همــان‬ ‫تاثیــر متقابلــی اســت کــه قصــد بیــان آن را دارم‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫معمــاری فــرم فرهنــگ هــر دوره اســت و شــرایط‬ ‫خــاص آن دوره را نیــز در ژرفــای وجــود آن می‌شــود تجربــه‬ ‫کــرد‪ .‬در واقــع همان‌طــور کــه کارســتن هریــس‪ 1‬می‌گویــد‪:‬‬ ‫«معمــاری تنهــا رام‌کــردن فضا نیســت‪ ،‬بلکــه دفاع محکمی‬ ‫در مقابــل از بین‌رفتــن زمــان اســت»‪ .‬ایــن معمــاری دیگــر‬ ‫بیانــی از واقعیــت نیســت؛ چــه بســا خــود واقعیتــی اســت‬ ‫کــه بــه دنبــال آن هســتیم‪ ،‬همــان واقعیتــی کــه نتیج ـه‌ی‬ ‫تــاش انســان‌ها بــرای ســازش بــا شــرایط اقلیمــی‪،‬‬ ‫اجتماعــی و فرهنگــی دوره‌هایشــان بــه دســت آمده اســت؛‬ ‫ترکیبــی دقیــق از متریال‌هــا و حجم‌هایــی کــه پاســخگوی‬ ‫نیاز‌هــا باشــد‪ .‬انتخــاب هــر کــدام از اجــزای آن‪ ،‬بــا توجــه بــه‬ ‫مقتضیــات دوره‌اش صــورت می‌گیــرد کــه همیــن نــکات‬ ‫هســتند کــه کمــک می‌کننــد تــا بــا بررســی بنا‌هــا و تحلیــل‬ ‫هــر قســمت از آن‪ ،‬روایتــی را از گذشــته‌ی ســاکنان آن و‬ ‫فرهنــگ عصــری کــه در آن زندگــی می‌کرده‌انــد‪ ،‬اســتخراج‬ ‫کنیــم‪ .‬معمــار‪ ،‬تفکــرات خــود را در اثــرش اعمــال می‌کنــد و‬ ‫ایــن روحــی اســت کــه در وجــود بنــا دمیــد ‌ه شــده و ســال‌ها‬ ‫بــا ایــن طــرز تفکــر بــا ایــن بنــا زندگــی می‌کنــد و به‌ســان‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫شــخصی بــا ســاکنینش تعامــل داشــته و بــر آنهــا تاثیــر‬ ‫ً‬ ‫نیــز می‌گــذارد‪ .‬متقابــا تاثیــر نیــز می‌پذیــرد‪ .‬جملـه‌ی کوتــاه‬ ‫میــس ون درروهــه‪ 2‬را بــه یــاد بیاوریــد‪ .»Less is more« :‬این‬ ‫جمل ـه‌ی بــه ظاهــر ســاده‪ ،‬پای ـه‌ی بســیاری از بناهــا بــوده و‬ ‫در شــکل‌گیری آنهــا تاثیــر زیــادی داشــته اســت‪ .‬ایــن‬ ‫بنا‌هــا نیــز بــه نوبــه‌ی خــود چنــان تاثیــری روی بیننده‌هــا‬ ‫و کاربرانشــان داشــته‌اند کــه قابــل چشم‌پوشــی نیســت‪.‬‬ ‫اکنــون می‌خواهیــم بــه تاثیــر فیلــم بر شــکل‌دهی‬ ‫شــخصیت مخاطــب بپردازیــم‪ .‬بــرای مثــال هیچــکاک‪ 3‬بــه‬ ‫عنــوان کارگــردان از معــدود افــرادی بــود کــه در فیلم‌هایش‬ ‫فضــا را فقــط بــه عنــوان پس‌زمین ـ ‌ه نمی‌دیــد‪ ،‬بلکــه در نظــر‬ ‫او المــان موثــری در القــای حس‌هــای گوناگــون فیلــم‬ ‫بــه بیننــده بــود‪ .‬او قبــل از اتمــام فیلم‌نامــه‪ ،‬بســیاری از‬ ‫مکان‌هــا را انتخــاب می‌کــرد و انتخاب‌هــای ماهرانــه‌ی او‬ ‫‪5‬‬ ‫را در راهــروی خالــی هتــل اورلــوک‪ 4‬در فیلــم درخشــش‬ ‫و فیلم‌هایــی مثــل پنجــره‌ی پشــتی‪ ،6‬ســرگیجه‪ ،7‬روانــی‪ 8‬و‬ ‫حتــی در طراحــی صحنه‌هایــی از فیلــم تلقیــن‪ 9‬کریســتوفر‬ ‫نــوالن‪ 10‬و در فیلم‌هــای دیگــر نیــز می‌تــوان دیــد‪ .‬او‬ ‫فضــای القــای تــرس فیلم‌هایــش را خلــق می‌‌کــرد‪ .‬ایــن از‬ ‫قابلیت‌هــای اوســت کــه ســبب می‌شــود معمــاری نیــز بــه‬ ‫انــدازه‌ی بازیگــران نقــش مهمــی را ایفــا کنــد و از راوی‌بــودن‬ ‫بناهــا بهــره بــرد ‌ه شــود‪ .‬بناهایــی کــه در فیلم‌هــای او‬ ‫می‌بینیــم‪ ،‬بــا شــروع فیلــم کم‌کــم بــه مکان‌هایــی ترســناک‬ ‫تبدیــل می‌شــوند‪ .‬مثــا در فیلــم پنجــره‌ی پشــتی‪ ،‬آپارتمــان‬ ‫اجــاره‌ای ســاده در منهتــن فضایــی ترســناک را در ذهــن مــا‬ ‫ایجــاد می‌کنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫می‌تــوان بــه صحنه‌هــای دیگــری از فیلم‌هــای‬ ‫ن لــوک گــدار‪ 11‬اشــاره کــرد‪ ،‬مثــل راهر‌وهــای مارپیچــی‬ ‫ژا ‌‬ ‫‪13‬‬ ‫‪12‬‬ ‫الهام‌گرفتــه از فوتوریســم آلفاویــل و اتاق‌هــای متــروک‬ ‫فیلــم گــذران زندگــی‪ .14‬تارکوفســکی‪ 15‬هــم بــا روش‌هــای‬ ‫ماهرانــه‌ای راه نفــوذ در احساســات بیننده‌هــا را یافتــه‬ ‫و بــا گنجانــدن واقعیــات بصــری کــه بــه طــور مســتقیم بــا‬ ‫حــواس در ارتباطنــد در صحنه‌هــای خــود‪ ،‬از معمــاری در‬ ‫فیلم‌هایــش بهــره بــرده اســت‪ .‬او می‌گویــد‪« :‬افــکار خالصــه‬ ‫هســتند ولــی تصاویــر مطلــق و آزاد از قیــود‪ 16».‬ایــن جملــه‬ ‫بــه نظــر مــن لــزوم یادگیــری زبــان بصــری را یــاد‌آور می‌شــود‪.‬‬ ‫چــون خیلــی از مواقــع زبــان قاصــر از توضیــح مفاهیــم‬ ‫خاصــی اســت و بــرای انتقــال آن بــه مخاطبمــان مــا بــه زبــان‬ ‫ظریــف دیگــری نیازمنــد می‌شــویم کــه مســیرهای پــر پیــچ‬ ‫و خــم روح انســانی را بــه روشــنی دیــده و شــناخته باشــد‬ ‫تــا قــادر بــه بیــان مفاهیــم خاصــی کــه فــرد قاصــر از بیــان‬ ‫جملـه‌ای بــرای توصیفــش اســت‪ ،‬بــوده و بــه راحتــی در روح‬ ‫مخاطبــش رخنــه کنــد‪ .‬ایــن چیــزی جــز زبان بصری نیســت‪.‬‬ ‫پــس تصاویــر هســتند کــه قابلیــت بیــان هرچیــزی را دارنــد‪.‬‬ ‫حــال ایــن تصویــری کــه چشــم مــا می‌بینــد‪ ،‬می‌توانــد بنــا‬ ‫یــا مجســمه یــا واقعــه‌ای باشــد کــه چشــم مــا آن را قــاب‬ ‫کــرده و دنیایــی ســه‌بعدی را بــه دو بعــد تبدیــل کــرده یــا‬ ‫نقاشــی و همــکاری اســتادانه‌ی قلم‌هــا و رنگ‌هــا باشــد کــه‬ ‫روی صفحــه‌‌ی ســفیدی دنیــای بیــرون و نادیدنی‌هایــش‬ ‫را وصــف کــرده اســت‪ .‬پــس اگــر بگویــم بناهــا هــم بــا مــا‬ ‫ســخن می‌گوینــد‪ ،‬بــی‌راه نگفتــه‌ام‪.‬‬

‫تصویر ‪ ،Rear Window :۱‬منبع‪Wallpaper.com :‬‬

‫‪43‬‬

‫دیوار ‪ ،‬بخشی از بنا یا پرده‌ی سینما؟ <<‬

‫تصویر ‪ ،Nostalghia :2‬منبع‪Wallpaper.com :‬‬ ‫تصویر ‪ ،Stalker :3‬منبع‪Wallpaper.com :‬‬

‫‪• Architecture and the Movies: Two Examples, Mary‬‬ ‫‪Elizabeth Meagher. Radcliffe College, Cambridge,‬‬ ‫‪Massachusetts (1977).‬‬ ‫‪• Architectural Settings in the Films of Andrei‬‬ ‫‪Tarkovsky, Svetla Popova. Art 362 Seminar‬‬

‫طراحــی پالن‌هــا بــه مکان‌هــای ســاختگی ذهــن‬ ‫مــا تجســم بخشــیده و آن‌هــا را قابــل مشــاهده می‌کننــد‬ ‫و داســتان مختصــش را بــه آن می‌دهــد‪ .‬یــا شــاید ایــن‬ ‫ذهــن ماســت کــه از اتاق‌هــا و دیوار‌هــای خالــی رندر‌‌هایــی‬ ‫بــر اســاس آنچــه در گذشــته دیــده یــا شــنیده‌ایم گرفتــه و‬ ‫تحویــل مــا می‌دهــد؛ همان‌طــور کــه نویــل آرتولــد می‌گویــد‪:‬‬ ‫«مــن در جایــی کــه هســتم تبدیــل بــه فضــا می‌شــوم»‪.‬‬ ‫پــس اگــر بخواهیــم یــک‪ ،‬فقــط یــک داســتان‬ ‫تعریــف کنیــم زبــان گفتــاری شــاید مناســب باشــد ولــی بــا‬ ‫ســاختن یــک بنــا بی‌نهایــت داســتان را در هــر گوشــه از‬ ‫آن بیــان کرده‌ایــم کــه حــس موجــود در لحظــه بــه لحظـه‌ی‬ ‫آن داســتان را نیــز بــا خــود بازگــو می‌کنــد‪ .‬شــاید حتــی‬ ‫دیــدن یــک دیــوار بی‌ربــط خالــی در طبقــه‌ای از یــک بنــای‬ ‫قدیمــی‪ ،‬فیلمــی را در ذهــن مــا تداعــی کنــد‪ .‬ممکــن اســت‬ ‫حتــی ســاکنین آن بنــا را نشناســیم و هیــچ گذشــته‌ای‬ ‫از آن در ذهنمــان وجــود نداشــته باشــد؛ دقیقــا مثــل‬ ‫‪17‬‬ ‫همــان اتفاقــی کــه در فیلم‌هــا می‌افتــد‪ .‬کاتریــن بریــات‬ ‫در ایــن بــاره می‌گویــد‪« :‬کاری کــه کارگــردان می‌کنــد نوعــی‬ ‫هیبنوتیــزم هســت و بیننــده بایــد وادار شــود چیــزی را کــه‬ ‫نمی‌بینــد هــم بــاور کنــد»‪ .‬جایــی کــه شــاعر بــه جــای بیــان‬ ‫از طریــق جملــه بــه شــعر‌گفتن متوســل می‌شــود‪ ،‬بنــا نیــز‬ ‫بــا معمــاری ســخن خــود را می‌رســاند‪ .‬یکــی ابــزارش واژه‬ ‫اســت و دیگــری خشــت و گل‪.‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫• مطالعـه‌ی تطبیقــی معماری و ســینما با رویكــرد آموزش‬ ‫معمــاری بــه كمــك فیلــم‪ ،‬امیــر ســرابی و صالح‌الدیــن‬ ‫موالنــای‪ .‬نشــریه علمی‌پژوهشــی انجمــن علمــی معمــاری‬ ‫و شهرســازی ایــران‪ ،‬شــماره ‪.1396 ،14‬‬ ‫‪• www.wallpaper.com/art/hitchcock-architecture‬‬‫‪in-film-vertigo-psycho‬‬ ‫‪Karsten Harries‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Ludwig Mies van der Rohe‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Alfred Hitchcock‬‬

‫‪3‬‬

‫‪OverLook Hotel‬‬

‫‪4‬‬

‫‪The Shining‬‬

‫‪5‬‬

‫‪Rear Window‬‬

‫‪6‬‬

‫‪Vertigo‬‬

‫‪7‬‬

‫‪Psycho‬‬

‫‪8‬‬

‫‪Inception‬‬

‫‪9‬‬

‫‪Christopher Nolan‬‬

‫‪10‬‬

‫‪Jean-Luc Godard‬‬

‫‪11‬‬

‫‪Futurism‬‬

‫‪12‬‬

‫‪Alphaville‬‬

‫‪13‬‬

‫‪My Life to Live‬‬

‫‪14‬‬

‫‪Andrei Tarkovsky‬‬

‫‪15‬‬

‫‪Thoughts are brief but images are absolute.‬‬

‫‪16‬‬

‫‪Catherine Breillat‬‬

‫‪17‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫ردپای خاطرات‬ ‫در معماری‬ ‫یاسمن یزدی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Yas.yad78@gmail.com‬‬

‫مــا بــه ســاختمان‌هایمان شــکل می‌دهیــم‬ ‫و ســپس ســاختمان‌هایمان بــه مــا شــکل‬ ‫می‌دهنــد‪.‬‬ ‫وینستونچرچیل‬

‫معمــاری بیانــی هنــری اســت كــه همــه‌ی مــردم‬ ‫خواه‌ناخــواه در معــرض آن قــرار می‌گیرنــد‪ .‬مــردم در فضــای‬ ‫معمــاری زندگــی می‌کننــد‪ ،‬كار می‌كننــد‪ ،‬عشــق می‌ورزنــد‬ ‫و در همیــن فضاهــا خاطراتشــان شــکل می‌گیــرد‪ .‬هــر‬ ‫خاطــره‌ای را کــه در ذهنمــان مــرور می‌کنیــم بــا مکان‌هــا و‬ ‫بناهــا پیونــد خــورده اســت‪ .‬بــه خصــوص در دوران کودکــی‪،‬‬ ‫هــر چیــز کوچکــی بــر صفحــه‌ی حافظــه ثبــت می‌شــود‬ ‫و آینــده‌ی فــرد را تحــت تأثیــر قــرار می‌دهــد‪ .‬بــه همیــن‬ ‫ترتیــب اســت کــه یــک شــاهکار معمــاری‪ ،‬می‌توانــد حتــی بــر‬ ‫نحــوه‌ی تصمیم‌گیــری انســان اثــر گــذارد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫افــراد در مذاکــر‌ه‌ی دائــم بــا محیــط اطرافشــان‬ ‫ذهــن انســان همــواره در‬ ‫هســتند‪ .‬در طــی ایــن تعامــل‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫تــاش بــرای فهمیــدن چیــزی اســت کــه بــدن بــا آن درگیــر‬ ‫شــده اســت‪ .‬در ایــن پیوســتگی فضــا‪ ،‬بــدن و ذهــن‪،‬‬ ‫بازنمایی‌هــای ذهنــی شــکل می‌گیرنــد کــه تجربــه‌ی‬ ‫فضایــی را شــکل می‌دهنــد‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬عــاوه بــر فضــای‬ ‫فیزیکــی موجــود فضــای منحصــر بــه فــرد دیگــری در ذهــن‬ ‫مــا شــکل می‌گیــرد‪ .‬ایــن تصاویــر در حافظــه ثبــت شــده و‬ ‫بــر تعامــات و ادراک فــرد در آینــده تأثیــر می‌گذارنــد‪ .‬ایــن‬ ‫فرآینــد بــه صــورت چرخــه ادامــه می‌یابــد‪ .‬ایــن یعنــی در هــر‬ ‫مقطعــی از زمــان‪ ،‬محیــط بــرای مــا تغییــر می‌کنــد‪ 1.‬در نظــر‬ ‫تویــو ایتــو ایــن تجربیــات انســان اســت کــه فضــا را تعریــف‬ ‫می‌کنــد و وظیفـه‌ی معمــار ایــن اســت کــه کاری کنــد تــا ایــن‬ ‫‪2‬‬ ‫تجربیــات اتفــاق بیفتنــد‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫معمــاری می‌توانــد بــا آفرینــش مــکان‪ ،‬تعییــن‬ ‫کنــد چــه چیــز را چگونــه بــه یــاد آوریــم‪ 3.‬مــکان بــه جایــی‬ ‫گفتــه می‌شــود کــه می‌تــوان آن را بــه یــاد آورد‪ ،‬تصــور کــرد‬ ‫و در آن تعمــق کــرد‪ .‬تبدیــل یــک «فضــا» بــه «مــکان» یــک‬ ‫فرآینــد دو مرحل ـه‌ای اســت‪ .‬ســاخت یــک ســازه‪ ،‬بــه فضــا‬ ‫قابلیــت نگهــداری خاطــرات را می‌دهــد و وجــود خاطــرات‪،‬‬ ‫آن ســازه را تبدیــل بــه مــکان می‌کنــد‪ 4.‬امــا آیــا خاطــرات هــم‬ ‫می‌تواننــد تبدیــل بــه معمــاری شــوند؟‬ ‫مــا بــا ســاختن خاطراتمــان‪ ،‬می‌توانیــم آن‌هــا را‬ ‫از گزنــد زمــان حفــظ کنیــم‪ .‬یادمان‌هــا هماننــد دروازه‌ای‪،‬‬ ‫نهــا را بــه هــم متصــل می‌کننــد و خاطــرات‬ ‫رخدادهــا و زما ‌‬ ‫مشــترک یــک جامعــه را بــه نس ـل‌های آینــده می‌ســپارند‪.‬‬ ‫ایــن بناهــا در زمان‌هــای خاصــی مــردم را کنــار هــم جمــع‬ ‫می‌کننــد و دوبــاره و دوبــاره‪ ،‬در طــول ســالیان ایــن‬ ‫اجتمــاع اتفــاق می‌افتــد‪ .‬یادمان‌هــا بــا کمک‌گرفتــن از‬ ‫ســمبل‌هایی قابــل فهــم بــرای اکثریــت مــردم‪ ،‬داســتانی‬ ‫را روایــت می‌کننــد‪ .‬گاهــی طراحــان‪ ،‬راه‌هــای غیرمعمــول و‬ ‫پیچیــده‌ای بــرای روایــت ایــن داســتان‌های خاطره‌انگیــز‬ ‫پیــدا می‌کننــد‪ .‬در ایــن جــا بــه بررســی دو یادمــان برجســته‌‬ ‫می‌پردازیــم‪:‬‬

‫موزه‌ی یهود برلین‪ ، 5‬دنیل‌لیبسکیند‬ ‫شــخصیت ایــن بنــا‪ ،‬زخم‌خــورده و آرام اســت‪.‬‬ ‫خطــوط عمــودی‪ ،‬افقــی و مــورب تــو خالــی روی نمــا در واقــع‬ ‫از اپــرای ناتمــام موســی و هــارون اثــر آرنولــد شــونبرگ الهــام‬ ‫گرفتــه شــده‌اند و ایــن ناتمامــی در فــرم زیگزاگــی بنــا نیــز‬ ‫مشــهود اســت‪ .‬البتــه در نقــل قولــی دیگــر‪ ،‬ایــن خطــوط‬ ‫الهــام گرفتــه از نقشـه‌ی برلیــن و نشــان دهنــده‌ی محــات‬ ‫یهودی‌نشــین هســتند‪‌.‬‬ ‫مخاطــب درون ایــن بنــا واقع ـه‌ی هولوکاســت را‬ ‫تجربــه می‌کنــد‪ .‬پیــچ و تاب‌هــای ایــن یادمــان بــه هیچ‌وجــه‬ ‫قابــل پیش‌بینــی نیســتند‪ .‬بازشــوهای ایــن موزه به ســبب‬ ‫نامتعارف‌بودنشــان هراس‌انگیزنــد؛ گویــی مخاطبــان‬ ‫نمی‌بایســت از روزنه‌هــای متعــارف بــه جهــان بیــرون‬ ‫بنگرنــد کــه ایــن خــود مفهومــی اســتعاره‌آمیز اســت‪.‬‬ ‫سیرکوالســیون مــوزه‪ ،‬شــامل ســه مســیر بــا‬ ‫مفهــوم ویرانــی ‪-‬مــرگ‪ ،-‬ســرگردانی ‪-‬تبعیــد‪ -‬و وجــود‬ ‫تــداوم‪ -‬اســت کــه همــواره بــا زندگــی یهودیــان آلمــان‬‫پیونــد داشــته‌اند‪ .‬مســیر «وجــود»‪ ،‬منتهــی بــه گالری‌هــا‬ ‫می‌شــود‪ .‬مســیر «ویرانــی» بــه بــرج هولوکاســت می‌رســد‬ ‫کــه کــف آن پوشــیده از صورتک‌هایــی اســت کــه‬ ‫بازدیدکننــدگان بــا پانهــادن روی آن‌هــا صدایــی دردنــاک‬ ‫همچــون جیــغ می‌شــنوند‪ .‬مســیر «ســرگردانی» شــامل‬ ‫فضاهایــی اســت کــه پنجره‌هــای متعــددی در آن‌هــا تعبیــه‬ ‫ً‬ ‫شــده کــه دیــد خاصــی ندارنــد و هــدف از طراحــی آن‌هــا صرفا‬ ‫القــای مفهــوم ســرگردانی اســت‪ .‬ایــن مســیر بــه فضــای‬ ‫ســبز پــروژه منتهــی می‌شــود؛ یعنــی همــان بــاغ تبعیــد‪.‬‬ ‫در ایــن فضــا ‪ ۴۸‬ســتون بتنــی طراحــی شــده کــه از رأس‬ ‫هــر ســتون یــک درخــت زیتون‌ســربرآورده اســت‪ .‬در واقــع‬ ‫ســتون‌ها حائلــی میــان درختــان و زمیــن هســتند کــه بــه‬ ‫مفهــوم از ریشــه جدا‌مانــدن ‪-‬تبعیــد اشــاره دارد‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫•‬ ‫‪www.interactivearchitecture.org/mind-and‬‬‫‪space-in-flux-designing-a-physical-interaction‬‬‫‪in-a-space-with-memory-of-the-users‬‬‫‪experiences-through-time.html‬‬ ‫•‬

‫‪Gibson, J. Architecture of memories.‬‬

‫‪• www.marialorenalehman.com/post/what-is‬‬‫‪the-role-of-human-memory-in-architecture‬‬ ‫‪• www.smithsonianmag.com/arts-culture/the‬‬‫‪architecture-of-memory-14396375/‬‬

‫یادمان هولوکاست‪ ، 6‬پیتر آیزنمن‬ ‫ســادگی سیســتم موجــود و اغــراق بصــری ایــن‬ ‫یادمــان‪ ،‬هــر بیننــده‌ای را بــرای لحظاتــی محصــور نســق‬ ‫اتمســفر می‌کنــد‪ .‬در نــگاه اول‪ ،‬نداشــتن هیــچ ورودی‬ ‫مشــخص و دعوت‌پذیــری بــرای عابــر و فضــای ســرد‬ ‫بلوک‌هــای انبــوه بتنــی در تقابــل بــا پــارک ســبز سرتاســری‬ ‫خیابــان روبــرو تضــادی ســنگین و غیرطبیعــی ایجــاد‬ ‫می‌کنــد‪ .‬امــا بــا نزدیک‌شــدن بــه فضــای میــدان‪ ،‬توهــم‬ ‫نظــم نیــز بــه وجــود می‌آیــد‪ .‬هــر بلــوک بــا شــکل و انــدازه‌ی‬ ‫خــاص‪ ،‬نشــان از منحصربه‌فرد‌بــودن هــر قربانــی دارد‪.‬‬ ‫ارتفــاع مبهــم بلوک‌هــا باعــث دعــوت مــردم بــه تعامــل‬ ‫بیشــتر بــا آن‌هــا می‌شــود‪ .‬صعــود و پــرش افــراد از یــک‬ ‫بلــوک بــر دیگــری نشــان از تعامــل جــذاب انســان بــا فضــا‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫یادمان‌هــای معاصــر درگیــری و تعامــل بــا‬ ‫بازدیدکننــدگان را بــه همــراه دارنــد کــه ســبب ایجــاد‬ ‫تجربــه‌ای نــو و ســرزندگی فضــا می‌شــود‪ .‬تفــاوت بیــن‬ ‫یادمــان ســنتی و مــدرن بیشــتر در ایــن اســت کــه‬ ‫یادمان‌هــای ســنتی بیشــتر بــه بلندمرتبه‌ســازی بــا ایجــاد‬ ‫حریــم از مــردم تمایــل دارنــد‪ ،‬امــا یادمان‌هــای مــدرن‬ ‫تمایــل بــه گســتردگی دارنــد و اغلــب در فضاهــای بــاز‬ ‫جمعــی ســاخته می‌شــوند‪ .‬آن‌هــا مــردم را بــه خــود جلــب‬ ‫می‌کننــد و اغلــب مــردم می‌تواننــد بــا راه‌رفتــن و قــدم‌زدن‬ ‫حتــی بــر روی اثــر‪ ،‬بــا آن احســاس مشــترک پیــدا کننــد و‬ ‫تاریــخ را حــس کننــد‪.‬‬

‫‪• www.arthut.ir/museum/457-jewish-museum‬‬‫‪berlin.html‬‬ ‫‪www.etoood.com/NewsShow.aspx?nw=4828‬‬

‫•‬

‫• معمــاری و راز جاودانگــی‪ ،‬كریســتوفر الكســاندر‪.‬‬ ‫ترجمـه‌ی مهــرداد قیومــی بیدهندی‪ ،‬انتشــارات دانشــگاه‬ ‫شــهید بهشــتی‪ .‬تهــران ‪1386‬‬ ‫• تعهــد اجتماعــی و معمــار خودمختــار‪ ،‬یوهانــی‬ ‫پاالســما‪ .‬ترجمـه‌ی رســول مجتبی‌پــور‪ ،‬مجلـه‌ی معمــاری‬ ‫و شهرســازی‪ ،‬ســال هفدهــم‪ ،‬شــماره‌ی ‪ .38-39‬تهــران‬ ‫‪1385‬‬ ‫‪• eisenmanarchitects.com/Berlin-Memorial-to‬‬‫‪the-Murdered-Jews-of-Europe-2005‬‬ ‫‪interactivearchitecture.org‬‬

‫‪1‬‬

‫‪architecture of memories, J. Gibson‬‬

‫‪2‬‬

‫‪marialorenalehman.com‬‬

‫‪3‬‬

‫‪smithsonianmag.com‬‬

‫‪4‬‬

‫‪arthut.ir‬‬

‫‪5‬‬

‫‪etoood.com‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ 7‬معماری و راز جاودانگی‪ ،‬كریستوفر الكساندر‬ ‫‪ 8‬تعهد اجتماعی و معمار خودمختار‪ ،‬یوهانی پاالسما‬

‫از دیــدگاه الکســاندر‪ ،‬یــک اثــر مانــدگار‪ ،‬بــه علــت‬ ‫ن و فرامــکان‌‬ ‫توجــه بــه مفاهیــم مشــترک انســانی و فرازمــا ‌‬ ‫بــودن‪ ،‬هرگــز در گذشــته محبــوس نشــده و جــاودان‬ ‫می‌مانــد‪ 7.‬معمــاری چیــزی را مانــدگار و ســتایش می‌کنــد‪.‬‬ ‫از ایــن رو جایــی کــه چیــزی بــرای ســتایش وجــود نداشــته‬ ‫‪8‬‬ ‫باشــد‪ ،‬معمــاری هــم نمی‌توانــد وجــود داشــته باشــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫جــــــــهان‌دار نامش‬ ‫سیاوخش کرد‪...‬‬ ‫درسا سیدی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪seyedidorsa1997@gmail.com‬‬

‫‪48‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫هــر چیــزی کــه از دهــان آدم بیــرون بیایــد راســت‬ ‫می‌شــود‪ .‬حــرف کــه گفتــه بشــود راســت اســت‪ .‬اگــر هــم‬ ‫دروغ باشــد‪ ،‬وقتی‌کــه گفتــه شــد‪ ،‬راســت می‌شــود‪ .‬قصــه‬ ‫همیــن اســت‪ .‬حســن قصــه ایــن اســت کــه هــر دفعــه‬ ‫می‌شــود یــک جــور تعریفــش کــرد‪ .‬ثابــت نیســت‪ .‬قطعــی‬ ‫نیســت‪ .‬از همــان اول هــم می‌دانــی کــه واقعیــت نــدارد‪.‬‬ ‫یــا اگــر هــم دارد‪ ،‬واقعیــت هــم خــودش قصـه‌ای اســت کــه‬ ‫واقعیــت نــدارد‪ .‬شــاید همه‌چیــز از نامــش آغــاز شــد‪ .‬اگــر‬ ‫نامــش ســیاوش نبــود‪ ،‬داســتان زندگ ـی‌اش جــور دیگــری‬ ‫رقــم می‌خــورد‪ .‬مثــل بقیــه‌ی روزهــا از خــواب بیــدار شــد‬ ‫و در حالــی کــه ســعی می‌کــرد بــا صاحب‌خان ـه‌اش رو‌‌‌ب ـه‌رو‬ ‫نشــود‪ ،‬روی نــوک پــا از اتــاق زیرپلـ ‌ه خــارج شــد‪ .‬بــه میانـه‌ی‬ ‫حیــاط کــه رســید‪ ،‬صــدای خانــم صاحب‌خانه را شــنید‪ .‬مثل‬ ‫همیشــه از اجــاره‌ی عقب‌افتــاده می‌نالیــد و تهدیــدش‬ ‫می‌کــرد‪ .‬ســیاوش بــدون آنکــه رو برگردانــد بــه آرامــی از‬ ‫حیــاط خــارج شــد‪ .‬خــودش هــم می‌دانســت بــه زودی جــای‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫خوابــش را هــم از دســت خواهــد داد امــا در ذهنــش بر ســر‬ ‫صاحب‌خانــه فریــاد مــی‌زد‪:‬‬ ‫جهاندار یزدان پناه منست‬ ‫زمین تخت و گردون کاله منست‬ ‫بــه خیالــش خانــم صاحب‌خانــه هــم ســودابه‌‌ای‬ ‫بــود کــه ســیاوش را از خانـ ‌ه و کاشــانه‌اش فــراری مـی‌داد‪ .‬از‬ ‫خانــه خــارج شــد و بــه خیابان پنــاه آورد‪ ،‬خیابان افراســیاب‪.‬‬ ‫راســتی مگــر همیــن افراســیاب نبــود کــه ســیاوش را نــزد‬ ‫خــود پذیرفــت؟ هنگامــی کــه حتــی پــدرش‪ ،‬کیــکاووس‪ ،‬بــه‬ ‫او پشــت کــرده بــود‪:‬‬ ‫همه شهر توران برندت نماز‬ ‫مرا خود به‌ مهر تو باشد نیاز‬ ‫تو فرزند باشی و من چون پدر‬ ‫پدر پیش فرزند بسته کمر‬

‫‪49‬‬

‫جهان‌دار نامش سیاوخش کرد‪<< ...‬‬

‫در خیابــان بــه راه افتــاد و بــه ســمت محــل‬ ‫کارش حرکــت کــرد‪ .‬چیــزی نگذشــته بــود کــه بر ج‌هــای‬ ‫ارگ بخــارا از میــان درختــان مقابــل دیدگانــش ظاهــر‬ ‫شــدند‪ .‬کمــی بعــد بــه ورودی اصلــی ارگ رســید‪ .‬بــا این‌کــه‬ ‫هنــوز ســاعت بازدیــد از کاخ و موزه‌هــا شــروع نشــده بــود‪،‬‬ ‫توریســت‌های هیجــان‌زده را در محوطــه‌ی ارگ می‌دیــد‪.‬‬ ‫عــده‌ای عکــس می‌گرفتنــد‪ ،‬عــده‌ای داســتان‌هایی را کــه‬ ‫از ارگ شــنیده بودنــد تعریــف می‌کردنــد‪ .‬یکــی می‌گفــت‬ ‫کاخ هدیــه‌ی عروســی افراســیاب اســت بــه ســیاوش و‬ ‫فرنگیــس‪ .‬دیگــری می‌گفــت ایــن کاخ ســیاوش اســت کــه‬ ‫پــس از آمــدن بــه تــوران بــرای خــود ســاخت و مــردم کم‌کــم‬ ‫گــرد او جمــع شــدند و ســیاهوش‌گرد را ســاختند‪ .‬پیرمــرد‬ ‫دکــه‌دار را هــم دیــد کــه داســتان همیشــگی را در حالــی‬ ‫کــه بــرای بازدیدکننــدگان مربــا روی شــیربرنج می‌ریخــت‪،‬‬ ‫تعریــف می‌کــرد‪ .‬داســتان پیرمــرد از ایــن قــرار بــود‪:‬‬ ‫ســیاوش فرنگیــس را از افراســیاب خواســتگاری می‌کنــد‬ ‫و افراســیاب برایــش شــرطی ناممکــن می‌گــذارد‪ .‬آن هــم‬ ‫این‌کــه بــرای دختــرش خان ـه‌ای محصــور بــه پوســت یــک‬ ‫گاو بســازد‪ .‬ســیاوش خردمنــد نیــز پوســت گاو را رشــته‬ ‫رشــته می‌کنــد و آن رشــته‌ها را بــه یکدیگــر پیونــد می‌دهــد‬ ‫و در محیــط ایجاد‌شــده ایــن ارگ را بنــا می‌کنــد‪ .‬ســیاوش‬ ‫پــس از آنکــه بــرای هزارمیــن بــار ایــن داســتان‌ها را شــنید‬ ‫وارد قلعــه شــد‪ .‬بــه راســتی داســتان قلعــه چــه بــود؟ هــر روز‬ ‫ســیل عظیمــی از مــردم وارد مــوزه می‌شــدند و ســیاوش‬ ‫خالص ـه‌ای از تاریخچ ـه‌ی ارگ را توضیــح م ـی‌داد‪ .‬اطالعاتــی‬ ‫نظیــر اینکــه ایــن ســازه در قــرن اول پیــش از میــاد ســاخته‬ ‫شــده و در دوران ســامانیان (قــرن نهــم و دهــم) دوبــاره‬ ‫بازســازی شــده اســت‪ .‬در دوران قراخانیــان (قــرن یازدهــم‬ ‫و دوازدهــم) و در زمــان تاخــت و تــاز مغول‌هــا در قــرن‬ ‫ســیزدهم ارگ چنــد بــار ویــران شــده اســت‪ .‬و یــا این‌کــه‬ ‫ً‬ ‫نمــای کنونــی آن اساســا در دوران خانــدان شــیبانیان در‬ ‫قــرن شــانزدهم شــکل گرفتــه اســت‪ .‬در ســال ‪ ۱۲۲۰‬میــادی‬ ‫گ را‬ ‫هــم‪ ،‬ســپاهیان چنگیــز بخــارا را اشــغال کردنــد و ار ‌‬ ‫ویــران نمودنــد‪ .‬بعــدا در ســال ‪ ۱۹۲۰‬میــادی بلشــویک‌ها‬ ‫گ را از بیــن بردنــد‪.‬‬ ‫تحــت فرماندهــی میخائیــل فرونــزه ار ‌‬

‫‪50‬‬

‫راســتی چــرا پیرمــرد دک ـه‌دار جلــوی ارگ بــه جــای‬ ‫اینکــه ایــن اطالعــات را در اختیــار گردشــگران بگــذارد‪،‬‬ ‫ترجیــح می‌دهــد روایــت خــودش را برایشــان تعریــف کنــد؟‬ ‫اصــا مگــر نمی‌دانــد کــه ســیاوش و افراســیاب و فرنگیــس‬ ‫و‪ ...‬شــخصیت‌های واقعــی نیســتند؟ نمی‌دانــد تمــام ایــن‬ ‫داســتان‌ها از لحظــه‌ی تولــد ســیاوش تــا لحظــه‌ی قتــل‬ ‫او‪ ،‬هم ـ ‌ه حاصــل تخیــل مــردم و بعــد هــم فردوســی بــزرگ‬ ‫اســت؟ آیــا ایــن بــدان معناســت کــه چــون شــخصیت‌ها‬ ‫واقعــی نیســتند‪ ،‬نیــاز دارنــد مــا برایشــان روایــت بســازیم؟‬ ‫یــا ایــن مــا هســتیم کــه بــا نیــاز بــه این‌گونــه روایت‌هــا‬ ‫زندگــی می‌کنیــم؟ ســیاوش بــه فکــر فــرو رفــت‪ .‬داســتان‬ ‫ازدواج فرنگیــس و ســیاوش را بــه خاطــر آورد‪ .‬آنــگاه کــه‬ ‫پیــران ویســه بــه کاخ ســیاوش می‌آیــد تــا برای خواســتگاری‬ ‫فرنگیــس از افراســیاب‪ ،‬او را یــاری دهــد‪:‬‬ ‫سپه‌دار پیران میان را ببست‬ ‫یکی باره‌ی تیزتگ برنشست‬ ‫به کاخ سیاووش بنهاد روی‬ ‫بسی آفرین کرد بر ّ‬ ‫فر اوی‬ ‫چنین گفت کامروز برساز کار‬ ‫به مهمانی دختر شهریار‬ ‫ســپس هنگامــی را بــه یــاد آورد کــه ســیاوش‬ ‫قصــد ســاختن شــهری را در ختــن کــرد‪ .‬کــه بعدهــا ایــن‬ ‫شــهر ســیاهوش‌گرد نــام گرفــت‪.‬‬ ‫بسازم من ایدر یکی خوب جای‬ ‫که باشد به شادی مرا رهنمای‬ ‫برآرم یکی شارستان فراخ‬ ‫فراوان برو اندر ایوان و کاخ‬ ‫یکی شهر سازم بدین جای‪ ،‬من‬ ‫که خیره بماند درو انجمن‬ ‫ایــن شــهر چنــان آبــاد و زیبــا می‌شــود کــه بعدهــا‬ ‫پیــران پــس از آمــدن بــه شــهر و مشــاهده‌ی کاخ‌هــای‬ ‫ســیاوش می‌گویــد‪:‬‬ ‫ز ایوان و میدان و کاخ بلند‬ ‫ز پالیز وز گلشن ارجمند‬ ‫سیاوشگردش نهادند نام‬ ‫جهانی از آن شارستان شادکام‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫تصویــر‪ :‬ارگ بخــارا‪ ،‬واقــع در خیابــان افراســیاب‪ ،‬بخــارا‪،‬‬ ‫ازبکســتان‪ ،‬منبــع‪Wikipedia.com :‬‬ ‫• شــاهنامه‌ی فردوســی‪ ،‬بــه تصحیــح و مقابلــه محمــد‬ ‫رمضانــی‌‪ ،‬جلــد اول‬ ‫• شــاهنامه‌ی فردوســی‪ ،‬بــه تصحیــح جــال خالقــی مطلق‪،‬‬ ‫بــه کوشــش احســان یارشــاطر‪ ،‬جلــد دوم‬ ‫• فردوس ـی‌نامه‪ ،‬ســید ابوالقاســم انجــوی شــیرازی‪ ،‬جلــد‬ ‫دوم‪ :‬مــردم و شــاهنامه و جلــد ســوم‪ :‬مــردم و قهرمانــان‬ ‫شــاهنامه‬

‫بــه راســتی چــه می‌شــود کــه مــردم فــار غ از زمــان‬ ‫و مکانــی کــه در آن زندگــی می‌کننــد‪ ،‬شــروع می‌کننــد بــه‬ ‫روایت‌ســرایی و هــر یــک بــه نوب ـه‌ی خــود ایــن داســتان‌ها‬ ‫را شــخصی می‌کننــد؟ و چــرا بســیاری شــاهنامه را بــرای ایــن‬ ‫کار انتخــاب می‌کننــد؟ چطــور می‌شــود کــه هرچقــدر هــم‬ ‫افســانه‌ای و اســطوره‌ای بــاز دلشــان می‌خواهــد بــاور کننــد‬ ‫کــه ارگ بخــارا همــان کاخ ســیاوش بــوده اســت؟‬

‫• مقالــه‌ی فرهنــگ عامیانــه‪ ،‬ســید محمــود ســجادی‪،‬‬ ‫نگاهــی بــه ادب مردمــی در ایــران‬ ‫• پادکســت فردوس ـی‌خوانی‪ ،‬امیــر خــادم‪ ،‬قســمت ‪ ۲۸‬تــا‬ ‫‪۳۴‬‬ ‫•ویکی‌پدیا‬

‫شــاهنامه‌ی فردوســی بــه عنــوان سرچشــمه‌ی‬ ‫تمامــی ایــن روایت‌هــا اطالعــات زیــادی در اختیــار مــا‬ ‫ً‬ ‫نمی‌گــذارد و صرفــا شــامل اســامی برخــی شــهرها و‬ ‫ً‬ ‫توصیفاتــی بســیار کلــی از برخــی بناهاســت‪ .‬اتفاقــا همیــن‬ ‫ابهــام در جزییــات اســت کــه دســت راوی را بــرای تخیــل بــاز‬ ‫می‌گــذارد‪ .‬گویــی شــاهنامه بــا در اختیــار قــراردادن مــواد‬ ‫اولیــه‪ ،‬راه را بــرای ســاختن روایــات و داســتان‌های عامیانــه‬ ‫بــرای هرکــس بــه فراخــور موقعیتــش بــاز می‌کنــد‪ .‬در واقــع‬ ‫بــه جــای اینکــه ســیاوش در شــاهنامه و در کتابخانــه‌ی‬ ‫مــا زندگــی کنــد‪ ،‬ایــن مــا هســتیم کــه می‌خواهیــم در ایــن‬ ‫داســتان‌ها زندگــی کنیــم‪ .‬فــار غ از اینکــه چقــدر بــا عقــل و‬ ‫منطقمــان جــور دربیایــد‪ ،‬دلمــان می‌خواهــد بــاور کنیــم‪.‬‬ ‫ایــن اتفــاق زمانــی می‌افتــد کــه ایــن روایت‌هــا ورد زبــان‬ ‫مــردم شــوند و در نتیجــه شــناخت‌های مشــترک قبلــی‬ ‫میانشــان ایجــاد و مکالماتــی محکــم برقــرار شــود‪ .‬بــه‬ ‫زبــان ســاده ســیاوش می‌توانــد دوســت مشــترک هم ـه‌ی‬ ‫مــا باشــد بی‌آنکــه یکدیگــر را دیــده باشــیم‪ .‬می‌تــوان ایــن‬ ‫پدیــده را میــل بــه داشــتن خاطــرات جمعــی تعبیــر کــرد‪.‬‬ ‫پــس بــه طــور قطــع شــخصیت‌ها نیســتند کــه نیــاز دارنــد‬ ‫مــا راویشــان شــویم‪ ،‬بلکــه مــا هســتیم کــه نیــاز داریــم بــا‬ ‫جان‌بخشــیدن بــه ایــن اســطوره‌ها بــه زندگــی خودمــان‬ ‫جــان ببخشــیم‪ ،‬بــه بناهایمــان‪ ،‬بــه خیابانهــا و تپه‌هــا و‬ ‫چشــمه‌ها‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪51‬‬

‫باستان‌شناسی آینده‬

‫‪۱‬‬

‫یا دنیای قشنگ نو یا‬ ‫خـــــــواب خــــــوش مستی؟‬ ‫سعید خاقانی‪،‬‬ ‫عضو هیئت علمی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪khaghanisaeid@gmail.com‬‬

‫یشــود بــار اول بــه عنــوان‬ ‫تار یــخ تکــرار م ‌‬ ‫تــراژدی‪ ،‬ســپس نمایــش کمــدی‪.‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫مارکس‪ ،‬هجدهم برومر‬ ‫ ‬ ‫وقتــی اســب شــوق می‌تــازد‪ ،‬افســار عقــل‬ ‫افســرده را نبایســت کشــید‪ ،‬البتــه بــه شــرط آن‌کــه مراقــب‬ ‫دره‌هــا باشــی‪ ،‬علی‌الخصــوص دره‌ای کــه یک‌بــار در آن‬ ‫افتــاده‌ای‪ .‬امــروز هــم کــه بــه ســوی یــک معمــاری نویــن‬ ‫لوکوربوزیــه را بخوانــی‪ ،‬هیجــان ایســتادن در آســتانه‌ی یــک‬ ‫جهــان نــو را در کلمــات و تصاویــر او حــس می‌کنــی؛ خانـه‌ی‬ ‫هم‌چــون ماشــین‪ ،‬خلــوص زیبایی‌شناســی مکعب‌هــای‬ ‫ســفید و تصاویــر باشــکوه از آینــده‌ای زیبــا‪ .‬همــه می‌دانیــم‬ ‫کــه دنیــا آن‌گونــه کــه کوربــو در خیــال می‌پرورانــد پیــش‬ ‫نرفــت‪ .‬یکبــار از دریچــه‌ی همه‌گیر‌شــدنش بــا معمــاری‬ ‫اینترناســیونال کــه در تکــراری فروکاســتی‪ ،‬بازی‌گوشــی‬ ‫ُ‬ ‫و مالحــت خیــال مدرنیســتی را کشــت و یکبــار بــه خاطــر‬ ‫کابــوس دو جنــگ بــزرگ‪ .‬پــس از ایــن شــب تــار‪ ،‬جهــان‬ ‫مــدرن از دریچـه‌ی بحــران بیــدار شــد و دیــد کــه شــهرها یــک‬ ‫شــکل و ب ـی‌روح شــدند‪ ،‬کــم بــه جــای زیــاد‪ ،‬خســته‌کننده‬ ‫شــد و فرهنگ‌هــا بــه عنــوان شــیوه‌های‬

‫‪52‬‬

‫متفــاوت زیســت رنــگ و رو باخــت‪ .‬دو جنــگ خانمــان‬ ‫ســوز و خرابه‌هــای باقی‌مانــده ازعقالنیــت جهان‌شــمولی‬ ‫کــه قــرار بــود جهــان را زیبــا کنــد‪ ،‬خــواب از ســر مــا پرانــد‪.‬‬ ‫چــه حزم‌هــا و احتیاط‌هــای زیســت‌محیطی معمــاری‬ ‫پایــدار و نگرانی‌هــای اجتماعــی نو‌شهرنشــینی‪ ،‬و چــه‬ ‫سرکشــی‌های ساختارشــکن عقالنیت‌گریــز‪ ،‬همــه بــرای‬ ‫عبــور از ایــن کـج‌روی و خســتگی ســربر کــرد‪ .‬مــا آن تاریــخ را‬ ‫پشــت ســر گذاشــتیم‪ ،‬تکیــه بــر تجربـه‌اش داریــم‪ ،‬امــا انــگار‬ ‫یک‌بــار دیگــر در آســتانه‌ی یــک چنیــن «دنیــای قشــنگ‬ ‫کبــار خطــا‬ ‫نــو» ایســتاده‌ایم‪ .‬ایــن بــار بایــد مراقــب بــود‪ ،‬ی ‌‬ ‫تجربــه‪ ،‬امــا تکــرار خطــا حماقــت اســت‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫امــروز همــه جــا صحبــت از جهــان ســبز معمــاری‬ ‫فرداســت‪ .‬ســبزبودن امــا فقــط یــک مرهــم انرژی‌محــور‬ ‫نیســت‪ ،‬روایــت یــک الگــوی زندگــی جدیــد اســت‪ .‬چرخــی‬ ‫کوتــاه در دنیــای مجــازی کافــی اســت تــا بــه مرحمــت‬ ‫تصویرســازی‌های آن‌چنانــی‪ ،‬همیــن االن بــا ایــن آینــده‌‬ ‫طــرف شــوی‪ :‬برجــی کــه ســرتا پــا رخــت ســبز بــر تــن کــرده‪،‬‬ ‫فرودگاهــی کــه آبشــاری در میــان خــود دارد و دانشــگاهی‬ ‫ْ‬ ‫در کویــر کــه فلس‌هــای خورشــیدیش داغــی کویــر را در‬ ‫سرخوشــی یــک واحــه‌ی ســبز فرامــوش کــرده اســت‪.‬‬ ‫عربســتان شــهر ســبز نئــوم را در ســاحل کویــری دریــای‬ ‫ســرخ می‌ســازد‪ ،‬هنــد از روســتای عمودیــش پرد ‌هبــرداری‬ ‫می‌کنــد و آینــده‌ی پاریــس زیباتــر از امــروزش تصویــر‬ ‫می‌شــود‪ .‬روایت‌هــای ایــن دنیــا هــم همــه جــا دیــده‬ ‫می‌شــود‪ ،‬ماشــین‌های هیدروژنــی‪ ،‬گیاه‌خوارهــای‬ ‫خوش‌هیــکل‪ ،‬دیوارهــای ســبز و شــهرهای روی آب‪ .‬مگــر‬ ‫می‌شــود عاشــق ایــن داســتان‌های علمی‌تخیلــی نشــد‪ ،‬آن‬ ‫هــم بــرای مــا گربه‌هــای ایرانــی کــه گاهــی پیف‌پیف‌کردنمــان‬ ‫بــه خاطــر کوتاهــی دســت اســت‪ .‬امــا نکنــد تاریــخ خــود‬ ‫را دوبــاره تکــرار کنــد و در دام خوابــی و خیالــی شــیرین‬ ‫امــا واهــی افتــد‪ ،‬خوابــی کــه شــاید زمیــن و انســان دیگــر‬ ‫فرصــت بیدار‌شــدن از آن را پیــدا نکنــد‪« .‬مکــن از خــواب‬ ‫بیــدارم خــدا را‪ /‬کــه دارم خلوتــی خــوش بــا خیالــش»‪ .‬انــگار‬ ‫در ایــن مــورد خــاص نبایــد گــول خوش‌ســخنی حافــظ را‬ ‫خــورد‪.‬‬

‫تصویر‪ :۱‬جلد کتاب‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تصویر‪ :۲‬روستای عمودی سبز‪ ،‬هند‬

‫اگــر ســال ‪ ۱۹۲۵‬بــود و شــما در برابــر طــرح‬ ‫پیشــنهادی لوکوربوزیــه بــرای توســعه پاریــس (‪Plan‬‬ ‫‪ )Voisin‬می‌ایســتادید‪ ،‬چــه می‌کردیــد؟ اینجــا در برابــر‬ ‫اشــتیاق جهانــی قشــنگ می‌ایســتادید کــه می‌دانیــم‬ ‫واقعیتــش بــا داســتانش فــرق می‌کــرد‪ .‬امــروز هــم مــا‬ ‫در برابــر یــک چنیــن داســتانی قــرار گرفته‌ایــم‪ .‬ســاختار‬ ‫روایت‌هــای ایــن ســرزمین‌های فــردا (‪)Tomorrowlands‬‬ ‫بــر چنــد چیــز اســتوار اســت‪ .‬همــه نســبت بــه فضــا دســت‬ ‫و دل‌بازنــد‪ ،‬انــگار نــه انــگار کــه در شــهرها ســر یــک متــر‬ ‫دعواســت‪ .‬حامــی ایــن پروژه‌هــای بــزرگ یــا حکومت‌هــای‬ ‫اقتدارگراینــد یــا ســرمایه‌های خصوصــی بــزرگ کــه هــر‬ ‫دو برخــاف ماهیتشــان‪ ،‬ادای ســاخت حــوزه‌ی عمومــی‬ ‫درمی‌آورنــد‪ .‬در تصاویرشــان مــردم آزاد و ســرخوش در‬ ‫فضــای بــاز عمومــی گــردش می‌کننــد و تصویــری از یــک‬ ‫آرمان‌شــهر اجتماعــی ارائــه می‌کننــد و در آخــر مشــکل‬ ‫ایــن انگاره‌هــای سرخوشــانه برداشــت واحــدی اســت کــه‬ ‫از طبیعــت و ســبزبودن دارنــد‪ ،‬همــه جــا جنــگل و برکــه‬ ‫و ســبزی اســت‪ ،‬حتــی در پروژه‌هــای شــهری هــم گل و‬ ‫درخــت از ســر ســاختمان‌ها بــاال مــی‌رود‪ .‬همــه جــا آب و‬ ‫بــاران هســت‪ ،‬هــوا معتــدل اســت‪ ،‬انــگار کــه فقــط مشــکل‬ ‫از تعلــل مــا در ســاخت ایــن جنگل‌هــا بــوده اســت‪ .‬چــه‬ ‫کســی مالکیــت ایــن زمین‌هــای بــزرگ را دارد؟ آیــا یک‌دفعــه‬ ‫ســرمایه‌ی خصوصــی و حکومت‌هــای مرکــزی مقتــدر‬ ‫ایــن همــه ّ‬ ‫خیــر شــده‌اند کــه فضــای عمومــی بــرای همــه‬ ‫بســازند؟ و در آخــر طبیعتــی اســت کــه انگاره‌هــای متفــاوت‬ ‫خــود را حــذف می‌کنــد و تصویــری تک‌ســاحتی از خــود ارائــه‬ ‫می‌کنــد‪ .‬اینجاســت کــه می‌بایســت در راوی و روایــت ایــن‬ ‫خلــد برین‌هــا شــک کــرد‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫باستان‌شناسی آینده <<‬

‫چنــد جــای کار در ایــن داســتان‌های قشــنگ‬ ‫می‌لنگــد‪ .‬بزرگ‌تریـ ِـن تاریکــی ایــن داســتان‌های زیبــا ایــن‬ ‫اســت کــه عامــل بحــران خــود پیامبـ ِـر صــاح شــده اســت‪.‬‬ ‫تکنولــوژی و ســرمایه کــه در کنــار دسـت‌آوردهای زیبایــش‬ ‫بحــران آفریــد‪ ،‬خــود را در نقــش منجــی ارائــه می‌کنــد و ادعــا‬ ‫می‌کنــد کــه از اشــتباه‌های دیــروزش درس گرفتــه و از مــا‪،‬‬ ‫اعتمــاد و همراهــی می‌خواهــد‪ .‬واقعیــت ایــن اســت کــه‬ ‫مــا چــاره‌ای هــم بــه جــز اعتمــاد بــه ایــن علــم و تکنولــوژی‬ ‫نداریــم‪ ،‬امــا حداقلــش ایــن اســت کــه چشم‌بســته و‬ ‫سرســپرده یک‌بــار دیگــر داســتانش را کامــل بــاور نکنیــم‪.‬‬ ‫امــروز ســرمایه‌داری ادعاهایــی می‌کنــد کــه می‌بایســت در‬ ‫تحققــش شــک کــرد‪ .‬طبیعت‌دوســت و انسان‌دوســت‬ ‫شــده؛ امــا بایــد پرســید کــه بــدون عوض‌شــدن انســان‪،‬‬ ‫عملکــرد اینگونــه‌ی ســرمایه و‬ ‫انســانی کــه مخالــف‬ ‫ِ‬ ‫تکنولــوژی اســت‪ ،‬می‌تــوان بــه چنیــن جهانــی رســید؟‬

‫تصویر‪ :3‬جهان‌های موازی‪ ،‬شهر بمبئی‪ ،‬هند‬

‫‪54‬‬

‫مشــکل بــزرگ دیگــر تناقــض ویتریــن و پشــت‬ ‫صحنـه‌ی ایــن داســتان اســت‪ .‬هم‌چــون فسـت‌فودهایی‬ ‫کــه غذاخــوری شــیک و زیبایــی دارنــد امــا مطبخ‌هایشــان‬ ‫را گنــد گرفتــه‪ ،‬قامــت زیبــای ایــن عمــارت ســبز بــر‬ ‫موتورخانــه‌ی دود گرفتــه‌ای نشســته کــه کوچه‌هــای‬ ‫پشــتی را گن ـد‌زده اســت‪ .‬جزیره‌هــای ســبز دبــی کــه حیــات‬ ‫خلیــج فــارس را خــراب کــرده‪ ۲‬و بر ج‌هــای چشــم‌پرکنش‬ ‫کــه بــر خانمان‌ســوزی کارگرهــای فــان کشــور بنــا شــده‬ ‫اســت و در آخــر ولــی نــه کم‌اهمیت‌تــر‪ ،‬ســایه‌های ایــن‬ ‫جهــان اســت‪ .‬حقیقــت ایــن اســت کــه ایــن داســتان‌های‬ ‫ســبز‪ ،‬بخــش بزرگــی از تصویــر را قایــم می‌کنــد‪ .‬داســتان‬ ‫زیباســت امــا حکایــت همــه نیســت‪« :‬آینــده هم‌اکنــون‬ ‫اینجاســت‪ ،‬فقــط عادالنــه تقســیم نشــده اســت»‪ ۳.‬خیــل‬ ‫عظیــم انســان‌ها و البتــه طبیعــت و زمینــی کــه از ایــن بــازی‬ ‫خیالیــن وامانــده اســت‪ .‬جهانــی کــه در آن یــک میلیــارد آدم‬ ‫زیــر خــط فقــر زندگــی می‌کننــد‪ ۴‬و بــه آب ســالم دسترســی‬ ‫ندارنــد‪ ،‬عقب‌مانده‌هایــی و حاشــیه‌هایی دارد کــه اگــر راه‬ ‫را اشــتباه برویــم‪ ،‬کل داســتان را بــه حاشــیه خواهیــم بــرد‪.‬‬ ‫واقعیــت ایــن اســت کــه خاصیــت جهــان امــروز حضــور‬ ‫تصاویــر متناقــض مــوازی اســت‪ :‬نوشــهرها در کنــار‬ ‫ســیاره‌ی حلبی‌آباد‌هــا‪ ،‬معمــاری ســبز در کنــار تخریــب‬ ‫جنگل‌هــا و هــزار مثــال دیگــر‪ .‬اگــر آن طــرف داســتان را‬ ‫فرامــوش کنــی‪ ،‬حکایــت دیــدن فیلمــی فانتــزی بــر قایقــی‬ ‫ســوراخ خواهــد شــد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده ویژه‬ ‫امــا حــرف حســاب در ایــن میــان چیســت؟‬ ‫آیــا می‌گوییــد دســت روی دســت بگذاریــم و از تــرس‬ ‫این‌کــه مبــادا کار خــراب شــود نظاره‌گــر غرغــروی تــاش‬ ‫کســانی شــویم کــه اگــر هــم اشــتباه می‌کننــد بــه قــدر‬ ‫وسعشــان می‌کوشــند؟ انســان بی‌خیــال و بی‌امیــد‬ ‫مــرده‌ای بیــش نیســت‪ ،‬و چــه بســا ایــن خیال‌هــای‬ ‫شــیرین و ایــن دیوانــگان ســرخوش بهتــر از عالفــان‬ ‫شــکاک و داســتان‌های کسل‌کننده‌شــان باشــند‪ .‬ولــی‬ ‫بایــد مراقــب بــود کــه پینوکیویــی هــم نشــویم کــه شــب‬ ‫در ایــن شــهربازی ســر کنــد و فــردا گــوش‌دراز بیــدار شــود‪.‬‬ ‫نمی‌تــوان ایســتاد و نظــاره کــرد و اگــر در آخــر کار خــراب‬ ‫شــد مثــل عبوســان نصیحت‌گــر بی‌عمــل بگوییــم‪:‬‬ ‫«دیدیــد گفتــم!» این‌کــه جهــان حاشــیه اصــا امــکان عــدم‬ ‫عمــل متفــاوت دارد‪ ،‬خــود داســتان دیگــری اســت‪ ،‬امــا‬ ‫انتخــاب هســت‪ .‬همین‌جــا دو روایــت ســبز رودروی هــم‬ ‫ایســتاده‌اند‪ .‬یکــی ســبزهایی اســت کــه ســوار بــر ســرمایه‬ ‫و تکنولــوژی همراهــی بــا داســتان بــزرگ خــود می‌طلبنــد‬ ‫و پرس‌وجــو را تعلــل و تحجــر می‌خواننــد و دیگــری‬ ‫ســبزهایی اســت کــه تامــل می‌طلبنــد؛ رفتــار مــا را نشــان‬ ‫رفته‌انــد‪ ،‬بــه ســایه‌ها توجــه می‌کننــد و قدم‌هــای کوچــک‬ ‫را بــا حــزم برمی‌دارنــد‪ .‬ایــن دومی‌هــا قابــل اعتمادترنــد‪.‬‬ ‫این‌هــا پیــش از ترســیم دنیاهــای جدیــد بــه دنبــال خلــق‬ ‫انســانی جدیدنــد‪ .‬آن یکــی هرچنــد روایت‌هــای شــیرین‌تر‬ ‫و نگاره‌هــای زیباتــری علــم می‌کنــد امــا داســتانش‬ ‫کامــل نیســت‪ ،‬پشــت صحنــه‌اش خبــر دیگــری اســت و‬ ‫نمایشــش همچــون دموکراســی زیبــای یونانــی بــر حــذف‬ ‫خیلی‌هــا اســتوار اســت‪ .‬گــول ســیرن (‪‌)Siren‬هــای زیبــا‬ ‫را نخــوری کــه از راه می‌مانــی‪ ،‬این‌هــا حکایــت جزیره‌هــای‬ ‫خوش‌بختــی بــرای طوفــان‌زده هاســت؛ داســتان‌هایی کــه‬ ‫مــا را خــواب می‌کننــد‪ .‬هنــوز می‌تــوان جــوان و ســرخوش‬ ‫مانــد و آرمان‌شــهرهای ســعادت و سرخوشــی ســاخت‪،‬‬ ‫امــا دل بــه ایــن داســتان‌های هالیــوودی هــم نســپرد‪ .‬راه‬ ‫ســومی هســت میــان غرغروهــای عقب‌مانــده کــه ســر‬ ‫در گذشــته دارنــد و خیال‌پرســتان کــه تصویــر دروغیــن‬ ‫می‌فروشــند‪ ،‬داســتان‌های ایــن راه را بایــد ســاخت‪ .‬بــه‬ ‫جــای ســکوت و بدبینــی مرگ‌بــار آن یکــی و فیلــم فانتــزی‬ ‫ایــن یکــی‪ ،‬نغم ‌ههــای قشــنگ‌تری بــرای آوازکــردن هســت‪.‬‬ ‫انســان مــدرن یک‌بــار در خــواب خیال‌هــای خــام خــود شــد‪،‬‬ ‫راه را اشــتباه رفــت‪ ،‬امــروز نیــز مــا بــر ســر همــان دوراهــی‬ ‫رســیده‌ایم‪ ،‬مراقــب تکــرار کمــدی تلــخ تاریــخ باشــیم‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تصویر‪ :۴‬انسان سبز پیش از معماری سبز‬

‫‪The Archaeology of the Future‬‬

‫‪۱‬‬

‫‪ ۲‬ما خودمان هم طرح یک چنین خرابی را در سر داریم‪.‬‬ ‫‪ ۳‬تعبیــری کــه ویلیــام گیبســون نویســنده داســتان هــای‬ ‫علمی‌تخیلــی بــه کار بــرد‪:‬‬ ‫‪The future is already here, it›s just not evenly‬‬ ‫‪distributed‬‬ ‫‪ ۴‬هــر چنــد کــه ســرعت آن کم شــده اســت‪ ،‬یکــی از آمارهای‬ ‫خــوب کــه ایــن روزهــا می‌شــنویم‪ ،‬کاهــش افــراد زیــر خــط‬ ‫مطلــق فقــر در جهــان اســت‪.‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫مسافران محترم‪،‬‬ ‫ایســـــــــــــــتگا ه‬ ‫پـــایـــانی می‌باشد‬ ‫نویسندگان‬

‫نیما امامی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه علم و فرهنگ‬ ‫علیرضا امین‌زاده‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی معماری داخلی دانشگاه علم و فرهنگ‬ ‫علی رنجبری‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی معماری داخلی دانشگاه علم و فرهنگ‬ ‫کیانا پرسا‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه گرمسار‬ ‫ماجده فالحیان‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت شهری دانشگاه تهران‬

‫تصویــر‪« :۱‬هیچ‌کــدوم نمــا نــداره‪ .‬چــون که نــود درصدشــون قاچاقی‬ ‫ساخته شــدند!»‪ ،‬منبع‌‪ :‬نگارندگان‬

‫‪58‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده‌ی آزاد‬ ‫ آقــا االن هــر لحظــه ممکنــه یــه بولــدوزر بیــاره تــو محــل‪،‬‬‫بگــه خالــی کــن‪ ،‬می‌خــوام همه رو خــراب کنم‪ ،‬از اول بســازم‪.‬‬

‫طبقــه قاچاقــی مـی‌ذاره روش‪ .‬واســه همیــن یــه زلزلــه پنــج‬ ‫ریشــتری بیــاد‪ ،‬همــه ایــن محلــه بــا خــاک یکســان میشــه‪.‬‬

‫ بــرو آقــا مگــه الکیــه؟ تــو هــم یــه حرفــی میزنــی واســه‬‫خــودت‪ .‬کــی جــرأت داره همچیــن غلطــی بکنــه؟ مگــه شــهر‬ ‫هرتــه؟!‬

‫ عجــب! پــس اصــا بهشــون اعتبــاری نیســت‪ .‬ببخشــید‬‫گفتیــن ســند نــداره‪ ،‬مگــه نگفتیــن ســندها اوقافیــه؟!‬

‫بلــه کــه شــهر هرتــه! شــما کــه دیگــه ایــن حــرف رو نــزن!‬‫خــودت می‌دونــی‪ .‬میــاد بهــت می‌گــه یــه روز فرصــت داری‪،‬‬ ‫آجــر بــه آجــر خونـه‌ت رو بــار کامیــون کنــی و زمیــن رو خالــی‬ ‫کنــی‪.‬‬ ‫پنک ـه‌ی کوچکــی گوش ـه‌ی مغــازه در حــال چرخــش بــود‪.‬‬ ‫عــاوه بــر گرمــای ســر ظهــر‪ ،‬پــرواز مگس‌هــای مزاحــم‬ ‫در اطــراف صورتشــان نیــز طاقــت را از آن‌هــا می‌گرفــت‪.‬‬ ‫آقــا تقــی‪ ،‬بهــت‌زده و کنجــکاو بــه بحــث ســاکنان محلــه‬ ‫گــوش مــی‌داد و در میــان صحبت‌هــای آنهــا بــه دنبــال‬ ‫پاســخ پرســش‌های خــود بــود‪ ،‬بنابرایــن بــا عذرخواهــی‬ ‫وارد صحبــت آن‌هــا شــد‪.‬‬ ‫ معــذرت می‌خــوام‪ ،‬شــکر میــون کالمتــون‪ ،‬ینــی اصــا‬‫مجــوز نــدارن ســاختمون‌های ایــن اطــراف؟‬ ‫ هیچ‌کــدوم! شــاید از هــر صــد تــا یدونــه داشــته باشــه‪.‬‬‫چــون اینــا سندهاشــونم اوقافیــه! یعنــی اگر بخــوای قانونی‬ ‫بســازی‪ ،‬شــهرداری میگــه بایــد عقب‌نشــینی کنــی ولــی‬ ‫اوقــاف نم ـی‌ذاره! خالصــه کــه ول‌معطلــی‪.‬‬ ‫ خــب پــس ایــن همــه خونــه رو چطــوری ســاختن؟! ســه‬‫طبقــه‪ ،‬چهــار طبقــه‪...‬‬

‫ خــب‪ ،‬ســند اوقافــی فکــر می‌کنــی چیــه؟ یــه برگه‌ســت‪،‬‬‫تــوش نوشــته‪:‬‬ ‫بــه نــام خــدا‪ ،‬اینجانــب فــان‪ ،‬ایــن زمیــن را بــه صــورت‬ ‫قاچــاق‪ ،‬از دولــت تصــرف کــردم و قبــول می‌نمایــم کــه هیــچ‬ ‫حقــی بــرای مطالب ‌هکــردن از دولــت‪ ،‬بــرای بنــده وجود نــدارد!‬ ‫والســام‪ .‬واســه همینــه کــه می‌گــم هــر لحظــه ممکنــه‬ ‫صاحــاب اصلــی اون زمینــی کــه تــوش نشســتی بیــاد‪ ،‬بگــه‬ ‫ایــن زمیــن مــال منــه‪ ،‬اینــم ســندش‪ .‬خداحافــظ شــما!‬

‫مــرد ســاکن محلــه بــا تعصــب و چهــره‌ی برافروختــه‬ ‫صحبــت او را قطــع کــرد‪:‬‬ ‫ نــه آقــا ایشــون هــم یــه حرفــی می‌زنــه واس ـه‌ی خــودش‪.‬‬‫مــا االن پنجــاه ســاله ســاکن اینجاییــم‪ .‬قبــل اینکــه مــن بــه‬ ‫دنیــا بیــام ایــن محلــه بــوده‪ ،‬تــا ســاالی بعــد از مــن و شــما‬ ‫هــم ایــن محلــه باقــی می‌مونــه‪.‬‬ ‫ بابــا خــدا از دهنــت بشــنوه‪ .‬منــم دوســت نــدارم ایــن‬‫اتفاق‌هــا بیفتــه کــه‪ .‬ولــی اگــه صاحابــش پیــدا بشــه و‬ ‫بخــواد بگیــره‪ ،‬می‌تونــه‪ .‬حــاال شــما تــرش نکــن‪ .‬یــه چایــی‬ ‫دیگــه می‌خــوری بــرات بریــزم؟‬

‫ می‌بینــی کــه‪ ،‬هیچ‌‌کــدوم نمــا نــداره‪ .‬چــون کــه نــود‬‫درصدشــون قاچاقــی ســاخته شــدن‪.‬‬ ‫ ینی چی قاچاقی ساخته شدن؟‬‫آقــای ابراهیمــی بــه همــراه لیــوان چایــش قنــد کوچکــی‬ ‫برداشــت و ادامــه داد‪:‬‬ ‫ ینــی چــون زمیــن طــرف ســند نــداره‪ ،‬مجــوز ســاخت هــم‬‫نمی‌تونــه بگیــره‪ .‬واســه همیــن یــه پولــی میــده بــه مامــور‬ ‫شــهرداری و‪ ...‬شــبونه خونــه رو می‌ســازه میــره بــاال! اگــرم‬ ‫کســی مجــوز گرفتــه باشــه بعــد از پایــان کار‪ ،‬شــبونه یکی دو‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تصویــر‪« :۲‬اگــه صاحابــش پیــدا بشــه و بخــواد بگیــره‪ ،‬می‌تونــه!»‪،‬‬ ‫منبــع‌‪ :‬نگارنــدگان‬

‫‪59‬‬

‫مسافران محترم‪ ،‬ایستگاه پ ــایـــانی می‌باشد <<‬

‫آقــا تقــی کــه از حضــور در آن محلــه‪ ،‬در پــی یافتــن شانســی‬ ‫بــرای اجــاره‌ی خانــه‌ای مناســب‪ ،‬پشــیمان شــده بــود‪،‬‬ ‫هم‌زمــان بــا نوشــیدن چایــی کــه آقــای ابراهیمــی برایــش‬ ‫ریختــه بــود‪ ،‬ســوال‌های آخــر خــود را می‌پرســید تــا شــاید‬ ‫در میــان پاس ـخ‌های او نــکات مثبتــی نیــز پیــدا کنــد‪.‬‬ ‫ خــب آقــا وضعیــت اجــاره‌ی خونــه چطوریــه اینجــا؟ اصــا‬‫خونــه متــری چنــده؟‬ ‫ دو تــا خیابــون باالتــر از اینجــا‪ ،‬از متــری چهارتومــن پیــدا‬‫میشــه تــا متــری ده تومــن‪ ،‬کوچه‌هــای اینجــا هــم حــول و‬ ‫حــوش متــری شــیش و نیمــه‪.‬‬ ‫ چطور اینقدر اختالف قیمت دارن؟ چرا اینقدر گرون؟‬‫ اینجــا هر‌کــی هرچــی دلــش می‌خــواد میگــه! چــون ســند‬‫نــداره‪ ،‬قیمــت مشــخصی هــم نــداره‪.‬‬ ‫ اینطــوری کــه نمیشــه‪ .‬بــا ایــن وضعیــت‪ ،‬امکانــات‬‫ً‬ ‫چطــوره؟ مثــا مشــکل قطعــی آب و بــرق نداریــد؟‬ ‫‪ -‬اآلنــا کــه دیگــه مشــکلی نداریــم‪ ،‬مثــل باقــی محله‌هــا‬

‫تصویر‪« :۳‬اینجا قبال کوره‌ی آجرپزی بوده»‪ ،‬منبع‪ :‬ویکیپدیا‬

‫‪60‬‬

‫شــده‪ .‬اگــر هــم قطعــی برقــی باشــه‪ ،‬مــال همه‌ســت‪ .‬ده‪،‬‬ ‫پونــزده ســالی میشــه کــه خــوب شــده‪ .‬قبــا اهالــی بــرای‬ ‫این‌کــه بــرق داشــته باشــن می‌رفتــن یــه ســیم از ســر تیــر‬ ‫بــرق می‌گرفتــن‪ ،‬اداره بــرق هــم کــه دیــد حریــف نمیشــه‪،‬‬ ‫بهشــون کنتــور داد‪.‬‬ ‫ خــب پــس حداقــل تــو ایــن مــورد‪ ،‬وضعیــت بهتــر شــده‪.‬‬‫ببینــم مدرســه هــم ایــن اطــراف پیــدا میشــه؟‬ ‫ تــا دلــت بخــواد‪ .‬دور تــا دور پــر مدرسه‌ســت‪ .‬زیاد‌بــودن‬‫مدرســه هــم کــه بــه خاطــر همــون غصبی‌بــودن زمیناســت!‬ ‫ســاختن مدرســه و مســجد راهــی شــده بــرای دورزدن‬ ‫قانــون‪ .‬هرکــی دو هــزار متــر زمیــن داشــته باشــه‪ ،‬پونصــد‬ ‫متــرش رو مدرســه می‌ســازه تــا بتونــه بــدون دردســر‪،‬‬ ‫بقیــه‌ی زمینــش رو آب کنــه‪.‬‬

‫شــنیدن صحبت‌‌هــای ســاکنان محلــه کــه تلخ‌تــر از‬ ‫چــای لحظـه‌ای قبــل بــود‪ ،‬طاقتــش را طــاق و او را وادار بــه‬ ‫اتمــام مالقــات کــرد‪ .‬قبــل از رفتــن‪ ،‬در پــی یافتــن منزلــی‬ ‫مناســب‪ ،‬درمــورد محله‌هــای دیگــر از مــرد مشــاور امــاک‬ ‫ســوال کــرد و بعــد از راهنمایــی او‪ ،‬از جــا برخاســت و‬ ‫ضمــن تشــکر‪ ،‬مغــازه را تــرک کــرد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده‌ی آزاد‬ ‫آقــا تقــی بــه دنبــال آدرســی کــه چنــدی قبــل از آقــای‬ ‫ابراهیمــی گرفتــه بــود‪ ،‬بــه ســمت پاییــن خیابــان بــه راه‬ ‫افتــاد‪ .‬کوچه‌هــا را کــه یکــی پــس از دیگــری طــی می‌کــرد‬ ‫و بــا دیــدن ســاختمان‌های وصله‌پینه‌شــده بــه یــاد‬ ‫حرف‌هــای او می‌افتــاد‪ .‬همین‌طــور کــه چشــمش بیــن‬ ‫آدم‌هــا و ســاختمان‌ها جابه‌جــا می‌شــد‪ ،‬نوجــوان قــد‬ ‫بلنــدی را دیــد کــه گام‌هــای بلنــدی برمی‌داشــت‪ .‬بــه او‬ ‫نزدیــک شــد تــا از او کمــک بگیــرد‪.‬‬ ‫‪ -‬سالم پسرم! می‌تونم چند دقیقه وقتت رو بگیرم؟‬

‫پسرک یک لحظه جا خورد ولی گرم پاسخ داد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫ سالم‪ ،‬بله حتما‪.‬‬‫ قبــل از اینکــه شــمارو ببینــم‪ ،‬تــو بنــگاه بــاالی خیابــون‬‫بــودم و اونجــا متوجــه شــدم کــه بهتــره بــرای پیداکــردن‬ ‫خونــه‪ ،‬یــه ســر بــه محلــه‌ی دولت‌خــواه هــم بزنــم‪ .‬شــما‬ ‫می‌دونــی از کــدوم طــرف بایــد بــرم؟‬ ‫ً‬ ‫ بلــه‪ ،‬اتفاقــا مســیر منــم اون ســمتیه‪ .‬اگــر بخوایــن‬‫می‌تونیــم بــا هــم بریــم‪.‬‬ ‫ چه خوب! مزاحمت نباشم پسرم؟‬‫‪ -‬نه خواهش می‌کنم‪ ،‬این چه حرفیه‪.‬‬

‫آقــا تقــی بــا کمــال میــل بــا پســر نوجــوان هم‌مســیر شــد‪.‬‬ ‫راه طوالنــی بــود و مســیری کــه محلــه نعمت‌آبــاد را بــه‬ ‫دولت‌خــواه وصــل می‌کــرد‪ ،‬از میــان زمین‌هــای خاکــی‬ ‫و خالــی از ســکنه عبــور می‌کــرد‪ .‬آفتــاب ظهــر‪ ،‬مســتقیم‬ ‫می‌تابیــد و گــرد و خــاک بلند‌شــده توســط ماشــین‌های‬ ‫در حــال عبــور‪ ،‬آن‌هــا را بــه ســرفه می‌انداخــت‪ .‬در طــول‬ ‫راه‪ ،‬آقــا تقــی متوجــه شــد کــه اســم پســر مهــدی اســت و‬ ‫هفــده ســال دارد و اتفاقــا ســاکن همــان محلــه اســت‪ .‬در‬ ‫مسیرشــان بــه ســمت دولت‌خــواه‪ ،‬برجک‌هــای آجــری‬ ‫بلنــدی خودنمایــی کــرد و دیــدن ایــن منظــره بــرای آقــا‬ ‫تقــی غیرمنتظــره بــود‪.‬‬ ‫‪ -‬اینا دیگه چین؟‬

‫ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ـــت‬

‫دودکشــه! اینجــا قبــا کــوره‌ی آجرپــزی بــوده‪ ،‬توشــون آجــر‬‫درســت می‌کــردن ولــی حــاال چنــد ســالی می‌شــه کــه از کار‬ ‫افتــادن‪ .‬االن چندتــا خانــواده‌ی افغانــی توشــون زندگــی‬ ‫می‌کنــن‪ .‬بابــام میگــه‪ ،‬یــه مدتــی هــم پاتــوق خالفــکارا و‬ ‫معتادهــا شــده بــوده‪ ،‬امــا مامورهــا ریختــن و همــه رو جمــع‬ ‫کــردن‪.‬‬

‫بعــد از چنــد دقیقــه پیــاده‌روی اولیــن ردیــف خانه‌هــا‬ ‫نمایــان شــد‪ .‬آقــا تقــی و مهــدی وارد خیابــان روبه‌رویشــان‬ ‫شــدند و بــه ایــن ترتیــب بــه محلــه‌ی دولت‌خــواه‬ ‫رســیدند‪ .‬همین‌طــور کــه در طــول خیابــان راه می‌رفتنــد‪،‬‬ ‫آقــا تقــی از مهــدی خواســت کــه او را بــه ســمت یــک بنــگاه‬ ‫معامــات ملکــی راهنمایــی کنــد‪ .‬نزدیک‌تریــن بنــگاه‪،‬‬ ‫یــک خیابــان بــا آن‌هــا فاصلــه داشــت‪ .‬بــه همیــن جهــت‬ ‫بــه پیشــنهاد مهــدی‪ ،‬مســیری را انتخــاب کردنــد کــه‬ ‫از کوچــه‌ای کــه مهــدی و خانــواده‌اش در آن ســکونت‬ ‫داشــتند می‌گذشــت‪ .‬کوچــه‌ای باریــک و طوالنــی کــه‬ ‫کم‌کــم صــدای بچه‌هــا در آن شــنیده می‌شــد‪ .‬بــازی‬ ‫بچه‌هــا بــه کالبــد مــرده‌ی محلــه جــان تــازه‌ای بخشــیده‬ ‫بــود‪ .‬دختربچه‌هــا کنــار دیــواری موکتــی پهــن کــرده و‬ ‫مشــغول خاله‌بــازی بودنــد‪ .‬آقــا تقــی کــه بــا دیــدن خانـه‌ی‬ ‫مهــدی ســوال‌هایی در ســرش شــکل می‌گرفتنــد‪،‬‬ ‫پرســید‌‪:‬‬ ‫ مهدی جان جسارته‪ ،‬منزل واسه خودتونه؟‬‫ نه‪ ،‬اجاره‌ست‪.‬‬‫ چــون منــم دنبــال خونــه می‌گــردم می‌پرســم‪ ،‬شــما چقــدر‬‫اینجــا اجــاره می‌دیــن؟‬

‫مهــدی کــه انــگار دل پــری از وضعیــت ســکونت در آن‬ ‫خانــه داشــت بــه ســرعت پاســخ داد‪.‬‬ ‫ مــا شــیش نفریــم‪ ،‬واســه همیــن ســخت تونســتیم ایــن‬‫خونــه رو پیــدا کنیــم‪ .‬چــون تعدادمــون زیــاده ســخت خونه‬ ‫مـی‌دن بهمــون‪ .‬همین‌جــا هــم کــه هســتیم دیوارهــا تــرک‬ ‫خــورده و ســقفش نشــتی داره‪ ،‬بــازم بایــد ماهــی یــک و‬ ‫دویســت اجــاره بدیــم‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫مسافران محترم‪ ،‬ایستگاه پ ــایـــانی می‌باشد <<‬

‫نارضایتــی از چهــره مهــدی می‌باریــد و لحــن حرف‌زدنــش‬ ‫مملــو از حســرت بــود‪ .‬آقــا تقــی نیــز واقعــا از حرف‌هــای‬ ‫مهــدی جــا خــورده بــود و ابــراز تاســف کــرد و ســعی بــر‬ ‫عوض‌کــردن موضــوع داشــت‪.‬‬ ‫ مهدی جان! امنیت محله چجوریه؟‬‫‪ -‬بد نیست‪ ،‬ولی‪...‬‬

‫یکــم حرفــش را خــورد‪ .‬انــگار از مطر ح‌کــردن چیــزی مــردد‬ ‫بــود‪ ،‬ولــی حرفــش را ادامــه داد‪.‬‬ ‫ از تــو اون خیابــون بزرگــه کــه وارد محلــه شــدیم‪ ،‬دم اون‬‫خونــه درب و داغونــا‪ ،‬شــنیدم کــه چنــد شــب پیــش یــه‬ ‫دختــره رو خفــت کــردن و گوشــواره‌هاش رو از گوشــش‬ ‫کنــدن‪.‬‬ ‫‪ -‬جدی میگی؟‬

‫ملکــی آن دســت‬ ‫آقــا تقــی بــه ســمت بنــگاه معامــات‬ ‫ِ‬ ‫خیابــان رفــت و بــدون وقــت تلف‌کــردن وارد شــد‪ .‬مــردی‬ ‫پشــت تنهــا میــز موجــود در اتــاق نشســته بود و با شــخصی‬ ‫کــه در آن طــرف میــز نشســته بــود گــرم صحبت‌کــردن بــود‪.‬‬ ‫آقــا تقــی ســام کــرد و روی اولیــن صندلــی کنــار دســت خــود‬ ‫نشســت‪.‬‬ ‫ مــن رحمانــی هســتم‪ ،‬دنبــال یــه خونــه بــرای اجــاره‬‫می‌گــردم‪.‬‬ ‫آقــا تقــی از ماجــرای آن روزش تعریــف کــرد و پــس از اینکــه‬ ‫شــرایط خــود را توضیــح داد‪ ،‬از آن مــرد خواســت تــا اگــر‬ ‫گزینــه‌ی مناســبی وجــود دارد‪ ،‬بــه او معرفــی کنــد‪ .‬مــرد‬ ‫بنــگاه‌دار بــا جســتجو در دفتــر خــود و بررســی آن‪ ،‬مــواردی‬ ‫را پیــدا کــرد‪.‬‬ ‫ دو تــا خونــه دم دســتمه کــه فکرکنــم بــد نیســتن یــه نــگاه‬‫بهشــون بندازیــن‪ .‬یکیشــون از پولــی کــه داریــد اجــاره‌اش‬ ‫بیشــتره ولــی در عــوض نوســازه و امکاناتــش خوبــه‪ ،‬اون‬ ‫یکــی هــم تــازه خالــی شــده کــه بــا پولــی کــه داریــد راحــت‬ ‫می‌تونیــد تــوش بشــینید‪.‬‬

‫ آره‪ ،‬این‌جــوری شــنیدم‪ .‬بابامــم دیگــه اجــازه نمیــده‬‫خواهــرم از خونــه بیــرون بیــاد‪ ،‬البتــه خــود خواهــرم هــم‬ ‫خیلــی از ایــن خفت‌گیری‌هــای شــبونه ترســیده!‬

‫آقــا تقــی کــه بــا حرف‌هــای مهــدی بــه فکــر فــرو رفتــه بــود‪،‬‬ ‫بــا صــدای مهــدی بــه خــودش آمــد‪.‬‬ ‫ اونجاست‪ .‬از خیابون که رد بشید‪ ،‬دومین مغازه‌ست‪.‬‬‫ آهان! دستت درد نکنه پسرم‪ .‬مزاحمت شدم به خدا‪.‬‬‫ نه بابا خواهش می‌کنم‪ .‬کاری نکردم‪.‬‬‫ برو خدا به همرات‪ .‬بازم ممنون‪.‬‬‫‪ -‬قربون شما‪ ،‬خدافظ‪.‬‬

‫تصویــر‪« :۴‬چه‌جــوری تــو یــه کــف دســت زمیــن‪ ،‬هشــت طبقــه‬ ‫ســاخته؟»‪ ،‬منبــع‌‪ :‬نگارنــدگان‬

‫‪62‬‬

‫آقــا تقــی بــا ابــراز تمایــل از مــرد خواســت تــا خانه‌هــا را‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> پرونده‌ی آزاد‬ ‫ببیننــد‪ .‬بنــگاه‌دار از کشــوی اول‪ ،‬دو دســته کلیــد بیــرون‬ ‫آورد و از مــرد دیگــر کــه اســمش رســول بــود‪ ،‬خواســت کــه‬ ‫خانه‌هــا را بــه آقــا تقــی نشــان دهــد‪ .‬رســول دســته کلیدهــا‬ ‫را گرفــت و جلوتــر راه افتــاد تــا مســیر را نشــان دهــد‪ .‬از‬ ‫بنــگاه کــه خــارج شــدند‪ ،‬بــه ســمت پاییــن خیابــان بــه راه‬ ‫افتادنــد‪ .‬رســول‪ ،‬آقــا تقــی را بــه داخــل یکــی از کوچه‌هــا‬ ‫هدایــت کــرد‪ .‬پــس از گذشــتن از کنــار چنــد خان ـه‌ی یکــی‬ ‫دو طبقــه‪ ،‬روب ـه‌روی آپارتمانــی هشــت طبقــه ایســتادند‪.‬‬ ‫ عجــب! اینجاســت؟ چــه جــوری تــو یــه کــف دســت زمیــن‪،‬‬‫هشــت طبقــه ســاخته؟‬ ‫ واال‪ ،‬یــه کــف دســت هــم نیســت‪ ،‬دویســت و چهــل متــره‪.‬‬‫اآلنــا دیگــه مشــکلی نیســت‪ .‬ســر کیســه رو شــل کنــی‬ ‫می‌تونــی تــو ایــن کوچه‌‌هــا هشــت طبقــه هــم بســازی‪.‬‬

‫آقــا تقــی و رســول بــه داخــل آپارتمــان رفتنــد و از واحــدی‬ ‫کــه در طبقــه‌ی پنجــم بــود‪ ،‬بازدیــد کردنــد‪ .‬ســاختمان‬ ‫بــه نظــر مشــکلی نداشــت و بــرای زندگی‌کــردن مناســب‬ ‫می‌آمــد امــا اجاره‌بهــای آن از موجــودی حســاب آقــا‬ ‫تقــی بیشــتر بــود و بــا تمــام اقســاطی کــه آقــا داشــت‬ ‫می‌پرداخــت‪ ،‬ترجیــح داد خانــه‌ی دوم را ببینــد تــا بــا‬ ‫پرداخــت اجــاره‌ی کمتــر‪ ،‬بیشــتر از این‌هــا بــه دردســر‬ ‫نیوفتــد‪ .‬بــه همیــن جهــت پــس از درمیان‌گذاشــتن‬ ‫موضــوع بــا رســول‪ ،‬از ســاختمان خــارج شــدند و بــه‬ ‫ســمت خانــه‌ی دوم بــه راه افتادنــد‪.‬‬

‫ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ـــت‬

‫کوچه‌هــا نظــم مشــخصی نداشــت و همین‌طــور کــه بــه‬ ‫ســمت بیــرون محلــه پیــش می‌رفتنــد‪ ،‬آقــا تقــی کم‌کــم‬ ‫حــس می‌کــرد کــه چهــره‌ی خانه‌هــا در حــال تغییــر اســت‪.‬‬ ‫خانه‌هایــی کــه تعــداد طبقاتشــان از یکــی بیشــتر تجــاوز‬ ‫نمی‌کــرد و گاهــی دیــوار و ســقف‌هایی غیر‌متعــارف‬ ‫داشــتند‪ .‬یکــی دیــواری از جنــس برزنــت داشــت و دیگــری‬ ‫ســقف خــود را بــا تیکه‌هایــی از پیــت حلبــی پوشــانده‬ ‫بــود‪ .‬خانه‌هــا در ایــن کوچــه نیــز وضــع مشــابهی داشــتند‪.‬‬ ‫ظاهــر همه‌شــان ماننــد لحــاف چهل‌تیکــه بــود‪ .‬رســول‬ ‫خانـه‌ی مــورد نظــر را نشــان داد و در حیــن بازکــردن در‪ ،‬آقــا‬ ‫تقــی متوجــه نوشــته‌ی قرمــز رنگــی بــر روی دیــوار خانـه‌ی‬ ‫کنــاری شــد‪:‬‬ ‫ایــن مــکان حســب دســتور مقــام محتــرم قضایــی به علت‬ ‫اثبــات وجــود جرایــم مــواد مخــدر‪ ،‬تــا اطــاع ثانــوی پلمــب‬ ‫می‌باشــد و فــک پلمــب آن پیگــرد قانونــی دارد‪ .‬پلیــس‬ ‫مبــارزه بــا مــواد مخــدر فرماندهــی انتظامــی تهــران بــزرگ‪.‬‬ ‫ آقا رسول این چیه دیگه نوشته رو دیوار؟‬‫ چیزی نیست‪ .‬قضیه برا چند ماه پیشه‪.‬‬‫ قضیه‌ی چی؟ چه‌خبر بوده اینجا؟‬‫ نمی‌دونــم واال‪ .‬مثــل اینکــه معتــادا تــوش زندگــی‬‫می‌کــردن یــا یــه همچیــن چیــزی‪ .‬ولــی چنــد مــاه پیــش‬ ‫مامــورا تختــه‌ش کــردن‪.‬‬

‫تصویر‪ :۵‬ظاهر همه‌شان مانند لحاف چهل تیکه بود‪ .‬منبع‌‪ :‬نگارندگان‬

‫‪63‬‬

‫مسافران محترم‪ ،‬ایستگاه پ ــایـــانی می‌باشد <<‬

‫ یعنــی دیگــه مــوردی نــداره؟ ایــن خونــه‌ای کــه قــراره‬‫ببینیــم‪ ،‬دیــوار بــه دیوارشــه کــه!‬ ‫ نــه! از وقتــی محلــه رو پاک‌ســازی‌کردن و کــوره‌ی آجرپــزی‬‫رو جمــع کــردن‪ ،‬دیگــه از این‌جــور چیــزا بــه چشــمت‬ ‫نمی‌خــوره‪.‬‬ ‫رســول کــه در را بــاز کــرده بــود آقــا تقــی را بــه داخــل‬ ‫راهنمایــی کــرد‪ .‬در حیــن دیــدن خانــه‪ ،‬تلفــن آقــا تقــی‬ ‫زنــگ خــورد‪.‬‬ ‫ ســام قربونــت‪ .‬آره االن دارم یــه جــا رو نــگاه می‌کنــم‪ .‬نــه‬‫زیــاد‪ .‬بعیــد می‌دونــم‪ ،‬بــا چنــد نفــرم صحبــت کــردم‪ .‬نــه‪ ،‬ایــن‬ ‫آخریــه‪ .‬باشــه باشــه‪ ،‬خدافــظ‪.‬‬ ‫ آقــا رســول! بــه نظــرم اینجــا بــد نیــس‪ .‬اگــر میشــه مــن فردا‬‫بــا خانومــم بیــام‪ ،‬اونم اینجــا رو ببینه‪.‬‬ ‫ باشه آقا‪ ،‬مشکلی نیست‪ ،‬در خدمتیم‪.‬‬‫آقــا تقــی کــه از رســول جــدا شــد‪ ،‬بــه ســمت متــرو بــه راه‬ ‫افتــاد‪ .‬ایــن چندمیــن روزی می‌شــد کــه آمــده بــود تــا‬ ‫در ایــن محله‌هــا بــه دنبــال خانــه بگــردد‪ .‬وضعیــت بــد‬ ‫اقتصــادی و اجاره‌نشــینی باعــث شــده بــود تــا بــه مــرور‬ ‫زمــان بــه جنوبی‌تریــن قســمت‌های شــهر نقــل ‌مــکان‬ ‫کنــد‪ .‬همیشــه از حاشــیه‌ی شــهر می‌ترســید‪ ،‬امــا وقتــی‬ ‫بــه چشــم خــود ایــن محله‌هــا را‌دیــد‪ ،‬متوجــه شــد زیــاد‬ ‫بــا دیگــر محله‌هــا تفاوتــی ندارنــد‪ .‬وضعیــت خانه‌هــا‬ ‫ً‬ ‫و نــوع زندگــی‪ ،‬صرفــا بــه دلیــل کمبــود امکانــات بــا‬ ‫قســمت‌های دیگــر شــهر فــرق می‌کــرد‪ .‬اعتیــاد‪ ،‬درگیــری‬ ‫و کمبــود امکانــات در همه‌‌جــای شــهر دیــده می‌شــود‪.‬‬ ‫بــا خــود فکــر کــرد‪ ،‬حــاال کــه بــه راحتــی می‌توانــد بــا متــرو‬ ‫بــه شــمالی‌ترین نقــاط شــهر بــرود‪ ،‬چــرا نبایــد امکانــات‬ ‫بــه حــد کافــی در سراســر شــهر پخــش باشــد تــا زندگــی در‬ ‫ایــن محله‌هــا تــا ایــن حــد دشــوار نباشــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫تصویــر‪ :‌۶‬تــا اطــاع ثانــوی‬ ‫پلمــب می‌باشــد‪.‬‬ ‫منبع‌‪ :‬نگارندگان‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪65‬‬

‫روایت یک رویا‪:‬‬

‫بررسی فضاسازی‬ ‫در رمان محاکمه‌ی کافکا‬ ‫نویسندگان‬ ‫پاره‌ی نخست؛‬ ‫طرح بحث و مقدمه‌ای بر ادراک فضا در رمان‪:‬‬ ‫آناهیتا کلهرنیا‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری‬ ‫دانشگاه تهران‬ ‫پاره‌ی دوم؛‬ ‫انتخاب و تحلیل قسمت‌هایی از متن کتاب‪:‬‬ ‫محمدجواد احمدی‌زاده‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی معماری‬ ‫و زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران‬

‫تحلیل فیلم‪:‬‬ ‫امیرعباس علیاری‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری‬ ‫دانشگاه تهران‬ ‫تحلیل و جمع‌آوری نظرات مشارکت‌کنندگان‪:‬‬ ‫پردیس زنجیریان‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری‬ ‫دانشگاه تهران‬ ‫مشارکت‌ کنندگان‬ ‫پریسا نجفیان‬ ‫سروش افشارپور‬ ‫امیرحسین مقتدایی‬ ‫علیرضا محمدی‬

‫‪68‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫پاره‌ی نخست؛‬ ‫کلمات فضای شخصی ما را شکل می‌دهند‪.‬‬ ‫یــک کتــاب را هــزاران نفــر ممکــن اســت بخواننــد‪.‬‬ ‫همــه بــه ظاهــر کلمــات یک‌ســانی را می‌بیننــد ولــی در‬ ‫ذهــن هرکــس دنیایــی متفــاوت از دیگــری شــکل می‌گیــرد‪.‬‬ ‫بــه یــک مرحلــه قبل‌تــر برگردیــم‪ ،‬اصــا چگونــه می‌توانیــم‬ ‫تنهــا بــا خوانــدن کلمــات و دنبال‌کــردن نوشــته‌ها در‬ ‫ذهنمــان تصاویــری بســازیم کــه هیچ‌جــا یافــت نمی‌شــود؟‬ ‫فضاهایــی مخصــوص خودمــان شــکل می‌دهیــم و تجربــه‬ ‫می‌کنیــم درحالــی کــه هیچ‌کــدام را نــه بــه چشــم دیده‌ایــم و‬ ‫نــه حتــی در آن‌هــا نفــس کشــیده‌ایم‪ .‬ایــن فرآینــد چگونــه‬ ‫شــکل می‌گیــرد؟‬ ‫فضاهایــی کــه بــر اســاس داســتان‌ها شــکل‬ ‫می‌گیرنــد‪ ،‬تنهــا یک‌ســری تصاویــر دنبــال هــم نیســتند‪.‬‬ ‫هنگامــی کــه خــود را در بحبوحـه‌ی داســتان می‌یابیــم‪ ،‬انگار‬ ‫در آن فضــا حضــور داریــم و مــکان را در ذهــن خــود تجربــه‬ ‫می‌کنیــم‪ .‬همــراه شــخصیت‌های داســتان می‌گردیــم و‬ ‫دنیایشــان را کشــف می‌کنیــم‪ .‬هرچنــد ایــن تجربــه بــرای هــر‬ ‫فــرد ویــژه اســت و هرکــس کیفیــات فضایــی گوناگونــی را‬ ‫تصــور می‌کنــد؛ فــردی ممکــن اســت ریــز و درشــت مــکان را‬ ‫حــس کنــد و فــردی دیگــر تنهــا ســایه‌ای پیرامــون اتفاقــات‬ ‫تصــور کنــد‪ ،‬ولــی تجربـه‌ی حضــور در یــک مــکان خیالی بین‬ ‫خواننــدگان مشــترک اســت‪.‬‬ ‫در دنیــای واقعــی‪ ،‬مــا بــا دیــدن‪ ،‬شــنیدن‪،‬‬ ‫لمس‌کــردن و بــه طــور کلــی حس‌کــردن‪ ،‬فضــای اطــراف‬ ‫خــود را درک می‌کنیــم‪ .‬ولــی هنــگام خوانــدن یــک کتــاب و‬ ‫مواجهــه بــا داســتان‪ ،‬چنیــن ابزارهایــی نداریــم‪ .‬ممکــن‬ ‫اســت بــا توصیفــات از فضایــی روبــه‌رو شــویم کــه در‬ ‫گذشــته هی ـچ‌گاه بــه طــور واقعــی تجربــه نکرده‌ایــم و حتــی‬ ‫نظیــرش را ندیده‌ایــم‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬ذهــن می‌توانــد بــا‬ ‫کنــار هــم قــراردادن نشــانه‌هایی کــه از کتــاب می‌گیــرد‪،‬‬ ‫فضایــی منحصــر بــه فــرد بســازد؛ نشــانه‌هایی کــه تــا حــد‬ ‫زیــادی وام‌دار تجربیــات پیشــین فــرد هســتند‪ .‬ولــی چنیــن‬ ‫نشــانه‌هایی چــه هســتند و از کجــا نشــأت می‌گیرنــد؟‬ ‫ِشما چیست؟‬ ‫بــه زبــان ســاده‪ ،‬نظری ـه‌ی ِشــما ‪ 1‬نشــان می‌دهــد‬ ‫کــه دانــش چگونــه بــه واحدهایــی کوچک‌تــر تقســیم‬ ‫می‌شــود و در ایــن واحدهــا‪ ،‬اطالعــات دسته‌بندی‌شــده‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫قــرار می‌گیرنــد‪ .‬روان‌شناســی شــناختی و زبان‌شناســی بــا‬ ‫اســتفاده از ایــن نظریــه نشــان می‌دهنــد رونــد «درک‌کردن»‬ ‫چگونــه اســت‪ .‬پــس ِشــما یــک توصیــف کلــی یــا سیســتمی‬ ‫مفهومــی بــرای درک اطالعــات اســت؛ این‌کــه اطالعــات‬ ‫چگونــه ارائــه و اســتفاده می‌شــوند‪ .‬بــرای مثــال‪ِ ،‬شــمای‬ ‫یــک خانــه را در نظــر بگیریــد‪ .‬در ایــن ِشــما‪ ،‬دانشــی درباره‌ی‬ ‫خانــه بــه طــور کلــی داریــد ‪-‬محــل زندگــی‪ ،‬خــواب‪ ،‬حضــور در‬ ‫کنــار خانــواده و ‪ -...‬یــا حتــی ممکــن اســت انــواع خان ‌ههــا را‬ ‫بــاز بــه دســته‌هایی کوچک‌تــر تقســیم کنیــد ‪ -‬آپارتمــان‪،‬‬ ‫ویــا‪ ،‬تــک اتــاق و ‪ - ...‬و البته تجربه‌ی شــخصی نیز تاثیرگذار‬ ‫اســت ‪ -‬بــوی غذایــی خــاص‪ ،‬صــدای اخبــار تلویزیــون و ‪. ...‬‬ ‫‪2‬‬ ‫هــر تجرب ـه‌ی جدیــد ِشــما را تحــت تاثیــر قــرار می‌دهــد‪.‬‬

‫اما ِشما به چه دردی می‌خورد؟‬ ‫ن بــرای تصــور هــر فضــا‪ ،‬ذهــن بــه ِشــمای‬ ‫در رمــا ‌‬ ‫فضایــی مشــابه رجــوع می‌کنــد و بــا اســتفاده از تجــارب‬ ‫قبلــی‪ ،‬فضایــی جدیــد پدیــد مــی‌آورد‪ .‬بــا توصیفــات‬ ‫دقیق‌تــری کــه نویســنده ارائــه می‌دهــد‪ ،‬فضــای ذهنــی‬ ‫نیــز کامل‌تــر و بــر جزئیــات افــزوده می‌شــود‪ .‬ایــن نشــان‬ ‫می‌دهــد کــه تصــوری کــه از مــکان در ذهــن وجــود دارد تنهــا‬ ‫تصویــری ثابــت نیســت‪ ،‬بلکــه فــرد احســاس می‌کنــد در‬ ‫فضایــی منعطــف حضــور دارد‪ .‬قــوه‌ی تخیــل بــا اســتفاده‬ ‫از ِشــما‪ ،‬کلیــات یــک فضــا را شــکل و یــا تغییــر می‌دهــد‬ ‫و تجربــه‌ای ماننــد چرخیــدن و چشــم‌گرداندن در یــک‬ ‫مــکان واقعــی را شبیه‌ســازی می‌کنــد‪ ،‬هرچنــد بســیار‬ ‫عمیــق و درونی‌تــر‪ 3 .‬مخاطــب بــرای شــناخت فضــا بــه‬ ‫توصیفاتــی از محــل اتفاقــات داســتان نیــاز دارد‪ ،‬ولــی‬ ‫ً‬ ‫لزومــا بــا ارائ ـه‌ی حجــم زیــادی از اطالعــات‪ ،‬تصاویــر ذهنــی‬ ‫دقیق‌تــری ســاخته نمی‌شــود‪ .‬کنــار هــم قــرار‌دادن جزئیــات‬ ‫زیــاد و نگه‌داشــتن تصــور کامــل یــک مــکان بــرای ذهــن‬ ‫تــا حــدودی دشــوار اســت و اکثــر اوقــات خواننــده از روی‬ ‫ً‬ ‫کلمــات بــا ســرعت بیشــتری رد می‌شــود و صرفــا بــه درک‬ ‫حــال و هــوای داســتان بســنده می‌کنــد‪ .‬قــوه‌ی تخیــل‬ ‫بیشــتر ّ‬ ‫کلیــت فضــا را شــکل می‌دهــد و ســیر اتفاقــات را در‬ ‫مــکان توصیف‌شــده رهبــری می‌کنــد‪ .‬توصیفــات بســیار‬ ‫ممکــن اســت بــه جــای بــال و پــر دادن بــه خیــال‪ ،‬آن را‬ ‫محــدود کنــد و در رونــد تصویرســازی ذهــن اختــال ایجــاد‬ ‫ً‬ ‫کنــد؛ زیــرا ِشــما بــر ذهــن تاثیــری فراتــر از صرفــا ارجاعــات‬ ‫بیرونــی جزئــی دارد‪.‬‬

‫‪69‬‬

‫روایت یک رویا <<‬

‫ً‬ ‫آیا نویسنده عمال هیچ‌کاره است؟‬ ‫هــر فــرد بــه گونــه‌ای متفــاوت خیال‌پــردازی‬ ‫می‌کنــد‪ ،‬ولــی هــر کتابــی هــم بــه شــیوه‌ای متفــاوت‬ ‫فضــای مــورد نظــرش را در قالــب کلمــات شــکل می‌دهــد‪.‬‬ ‫نمی‌تــوان گفــت کــه یــک روش بــر روش‌هــای دیگــر برتــری‬ ‫دارد‪ ،‬ولــی در یــک ســیر کلــی می‌تــوان نتیجــه گرفــت کــه بــه‬ ‫مــرور زمــان رمان‌هــا کمتــر بــه جزئیــات و بیشــتر بــه جــو‬ ‫کلــی فضــا می‌پردازنــد‪ .‬بــه خصــوص در رمان‌هــای مــدرن‪،‬‬ ‫توصیفــات بیشــتر از آن‌کــه بــه حقایــق بیرونــی ارجــاع داده‬ ‫شــوند‪ ،‬بــه دریافت‌هایــی کــه شــخصیت‌ها از فضــا دارنــد‬ ‫می‌پردازنــد‪ .‬بــه همیــن خاطــر ارتبــاط میــان ِشــما و تخیــل‬ ‫خواننــده بهتــر و در نتیجــه‪ ،‬بازســازی فضاهــا در ذهــن‬ ‫راحت‌تــر صــورت می‌گیــرد‪ .‬در نمونه‌هــای زیــر می‌بینیــم‬ ‫روشــی کــه نویســندگان بــرای فضاســازی بــه کار برده‌انــد‌‬ ‫بــا دیگــری متفــاوت اســت و در نتیجــه خواننــده هــم از‬ ‫هرکــدام تاثیــری متفــاوت می‌گیــرد‪.‬‬

‫اتــاق دراز بــود و دســت راســتش پنجــره داشــت‬ ‫یشــد‪،‬‬ ‫و یــک در از آن ســرش بــه اتــاق زخم‌بنــدی بــاز م ‌‬ ‫تخــواب مــن در آن بــود‪ ،‬روبـه‌روی پنجر ‌ههــا‬ ‫ردیفــی کــه تخ ‌‬ ‫بــود و ردیــف دیگــر‪ ،‬زیــر پنجــره‪ ،‬رو بــه دیــوار بــود‪ .‬اگــر آدم بــه‬ ‫پهلــوی چــپ مــی خوابیــد‪ ،‬در اتــاق زخم‌بنــدی را مــی دیــد‪.‬‬ ‫در آن تــه اتــاق یــک در دیگــر بــود کــه گاهــی کســانی از آن بــه‬ ‫یمــرد‪ ،‬پرده‌هایــی‬ ‫درون می‌آمدنــد‪ .‬اگــر کســی داشــت م ‌‬ ‫‪5‬‬ ‫دورش می‌کشــیدند کــه آدم مــردن او را نبینــد‪. ...‬‬ ‫در این‌جــا همینگــوی چشــم خواننــده را بــا‬ ‫چشــم گوینــده‌ی داســتان می‌چرخانــد و قطعــات فضاهــا را‬ ‫بــه گون ـه‌ای در ادام ـه‌ی یک‌دیگــر می‌چینــد کــه در نهایــت‬ ‫یــک فضــای کلــی را شــکل می‌دهــد‪ .‬بیشــتر توصیفــات در‬ ‫خــال حرف‌هــا و حرکت‌هــا درک می‌شــوند‪ .‬انــگار خواننــده‬ ‫بــه جــای دیــدن جــزء بــه جــزء مــکان داســتان‪ ،‬فضایــی را‬ ‫درک می‌کنــد کــه بــر شــخصیت داســتان تاثیــر گذاشــته و‬ ‫از طریــق همیــن دریافت‌هــا و تاثیــرات اســت کــه می‌تــوان‬ ‫حــس و حــال فضــا را مجســم کــرد‪ .‬توصیفــات فضــا بیشــتر‬ ‫شــماتیک هســتند و بــه همیــن جهــت‪ ،‬تصــور حضــور در‬ ‫فضــا راحت‌تــر صــورت می‌گیــرد‪.‬‬

‫بــه اتــاق کنــاری رفــت کــه پوشــش دیوارهایــش‬ ‫از ابریشــم الی ـی‌دار آبــی کمرنــگ بــود‪ ،‬در آن گلدان‌هایــی‬ ‫یشــد‪ ،‬روی ســقفش میــان‬ ‫لهــای صحرایــی دیــده م ‌‬ ‫از گ ‌‬ ‫حلق ـه‌ای از چــوب طالیــی‪ ،‬بــر زمین ـه‌ی آســمان الجــوردی‪،‬‬ ‫فرشــته‌های کوچکــی روی ابرهایــی بــه شــکل لحــاف بــازی‬ ‫یهــا‪ ،‬کــه امــروزه بــرای امثــال رزانــت‬ ‫می‌کردنــد‪ .‬ایــن برازندگ ‌‬ ‫بســیار فقیرانــه اســت‪ ،‬چشــمانش را خیــره کــرده و همــه را‬ ‫‪4‬‬ ‫از نظــر گذرانــد‪. ...‬‬

‫غژاغــژ چر خ‌هایــی کــه می‌چرخیدنــد‪ ،‬صیحه‌زنــان‬ ‫ســرود ســربازان را از میــان شــقه کــرد‪ .‬ســه فرونــد بشــقاب‬ ‫پرنــده کــه ســفینه‌های پیشــاهنگ بودنــد‪ ،‬در ارتفــاع کــم‬ ‫بــر فــراز شــهر دور می‌زدنــد‪ ،‬و مثــل فرفر ‌ههــای آواز ‌هخــوان‬ ‫بــا صــدای دلنشــین زمزمـه‌وار بغبغــو می‌کردنــد‪ .‬مثــل ایــن‬ ‫بــود کــه می‌خواندنــد «دودی دو» و بــر مســیر مســطحی از‬ ‫فــراز شــهر گذشــتند و رفتنــد‪ ،‬در حالــی کــه زیــر پــای آنهــا‬ ‫ســطح مریــخ قــوس برمی‌داشــت‪ .‬و بــا دو تــکان یــک ُدم‬ ‫‪6‬‬ ‫بــز‪ ،‬مثــل ســه ســتاره در ابدیــت فضــا سوســو می‌زدنــد‪.‬‬

‫در اینجــا فلوبــر بــرای توصیــف فضاهــا‪ ،‬از تمامــی‬ ‫جزئیــات بــه دقــت نــام می‌بــرد و خواننــده را در تزئینــات‬ ‫رومانتیــک فرانســوی غــرق می‌کنــد‪ .‬ولــی ممکــن اســت‬ ‫تمــام ایــن قطعــات ریــز و درشــت یک‌جــا کنــار هــم در‬ ‫ّ‬ ‫مخیلــه نگنجنــد و خواننــده تنهــا بــه دنبــال کلیــات فضــا از‬ ‫روی کلمــات بگــذرد‪.‬‬

‫طنــز تلــخ ونــه‌گات را کنــار بگذاریــم‪ ،‬بــا متنــی‬ ‫مواجــه هســتیم کــه هیــچ قانــون کلــی‌ای را نمی‌پذیــرد‬ ‫و بــا دنیایــی نامحــدود و فانتــزی ناشــناخته‌ای روبــه‌رو‬ ‫می‌شــویم کــه فضاهایــش نظیــری در دنیــای واقعــی ندارند‪.‬‬ ‫فقــط می‌تــوان ذهــن را بــه دســتش ســپرد تــا بچرخــد و‬ ‫کشــف کنــد‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫پاره‌ی دوم؛‬ ‫محاکمه‪ :‬رمان یا رویا؟‬ ‫شــیوه‌ی روایــت کافــکا را در محاکمــه ‪ 7‬بــه روایــت‬ ‫یــک رویــا تشــبیه کرده‌انــد؛ رویایی کــه ابتدا و انتهایــی ندارد‬ ‫و هرقــدر هــم کــه طوالنــی شــود بــاز ناتمــام بــه نظــر می‌رســد‪.‬‬ ‫ً‬ ‫او انــگار اصــا نمی‌خواهــد بــرای مخاطــب ایــن چنیــن‬ ‫ً‬ ‫فضاســازی کنــد ‌؛ بــه بیــان بهتــر اصــا مخاطبــی نــدارد! کافکا‬ ‫بــرای تخلیـه‌ی روانــی می‌نوشــت و بنابــر وصیتــش قــرار بود‬ ‫نوشــته‌هایش پــس از مرگــش ســوزانده‌شــوند‪ .‬کافــکا در‬ ‫ســال ‪ ۱۹۲۴‬بــر اثــر بیمــاری ســل از دنیــا رفــت‪ ،‬شــش ســال‬ ‫پــس از پایــان جنــگ جهانــی اول‪ ،‬امــا نوشــته‌هایش جــان‬ ‫ســالم بــه در بردنــد و بعدهــا چــاپ شــدند‪.‬‬ ‫شــیوه‌ی روایــت او خــاص خــودش اســت و‬ ‫بعدهــا بــه روایــت کافکایــی معــروف شــد؛ فضاســازی‌های‬ ‫خشــک و خشــن‪ ،‬خلــق ‌جهان‌هــای هراس‌نــاک در‬ ‫المــکان زمانــه‌ی مــدرن‪ ،‬شــخصیت‌های منفعــل‪ ،‬پوچــی‬ ‫نهــای محتــوم و در عیــن حــال توصیفــات بــه شــدت‬ ‫و پایا ‌‬ ‫ســاده از رخدا ‌دهــا بــه طــوری کــه گویــا تمــام ایــن اتفاقــات‬ ‫بــه وقــوع پیوســته ممکــن اســت هــر آن بــرای هرکــس‬ ‫اتفــاق بیفتــد‪ .‬از نظــر درون‌مایـ ‌ه هــم آثارش شــباهت‌هایی‬ ‫اساســی بــا هــم دارنــد‪ .‬همه‌شــان بــار ویرانــی پــس از جنــگ‪،‬‬ ‫پوچــی جهــان ســرد مــدرن و عصــر تاریــک صنعتــی را بــه‬ ‫دوش می‌کشــند‪ .‬شــاید بتــوان گفــت داســتان‌هایش‬ ‫ماحصــل ترکیــب ناخوشــایند ســل‪ ،‬جنــگ و مدرنیســم‬ ‫ً‬ ‫اســت‪ .‬بــا ایــن کــه اتفاقــا کافــکا چــه بــه عنــوان کارمنــد و چــه‬ ‫در شــغل‌های دیگــرش موفــق بــود‪ ،‬اما در داســتان‌هایش‬ ‫بــه هیچ‌وجــه خبــری از کوچک‌تریــن خوش‌بینــی نیســت‪.‬‬ ‫محاکمــه‪ ،‬قصــر‪ ،‬آمریــکا‪ ،‬مســخ و هم‌چنیــن چنــد داســتان‬ ‫کوتــاه از جمل ـه‌ی ایــن آثارنــد‪.‬‬ ‫محاکمــه داســتان یــک کارمنــد بانک اســت که در‬ ‫ابتــدای داســتان بــی آن کــه بدانــد چــرا‪ ،‬دسـت‌گیر می‌شــود‬ ‫و تــا پایــان داســتان بــه هــر دری می‌زنــد تــا از ایــن وضعیــت‬ ‫خالصــی یابــد‪ ،‬امــا هیــچ راهــی جلــوی پــای خــود نمی‌بینــد‪.‬‬ ‫پیرنــگ اصلــی همین‌قــدر ســاده اســت؛ بــدون شــاخ و بــرگ‬ ‫آن‌چنانــی و داســتانک‌های فــراوان حــول محــور اصلــی و‬ ‫جالب‌تــر شــیوه‌ی پرداختــن بــه همیــن پیرنــگ اســت‪.‬‬ ‫همه‌چیــز ســیر خطــی دارد؛ خبــری از ارجــاع بــه گذشــته‬ ‫و آینــده نیســت‪ .‬شــخصیت‌ها عمومــا منفعلنــد و اگــر‬ ‫تالش ـی‌کنند نتیجــه جــز پوچــی نخواهــد بــود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫مناســبات بیــن شــخصیت‌ها هــم بیشــتر بر‌پایـه‌ی ســود و‬ ‫زیــان می‌چرخــد‪ .‬مــکان وقــوع داســتان نامشــخص اســت‬ ‫و توصیفــات فضاهــا بــه هیــچ وجــه ویژگــی بــارز جغرافیایــی‬ ‫مشــخصی را بــه ذهــن متبــادر نمی‌کنــد‪ .‬فضاهــا بــه شــدت‬ ‫ســاده و بی‌پیرایــه توصیــف می‌شــوند و هیــچ جزئیاتــی بــه‬ ‫خواننــده نمی‌دهــد کــه تجســم فضــا را آســان‌تر کنــد‪.‬‬ ‫از پــس ایــن همــه‪ ،‬چنــد فضــا کــه بیشــتر‬ ‫اتفاقــات در آن رخ می‌دهــد انتخــاب شــده و ســعی شــده تــا‬ ‫نشــانه‌های موجــود در انــگاره‌ی ذهنــی افــراد و هم‌چنیــن‬ ‫در فیلــم اقتباســی محاکمــه بــه قیــاس تحلیــل شــود‪.‬‬

‫پانسیون‬ ‫پانســیون یــا محــل زندگــی ک‪- .‬شــخصیت‬ ‫اصلــی داســتان‪ -‬نخســتین جایــی اســت کــه بــا آن مواجــه‬ ‫می‌شــویم‪ .‬مواجه ـه‌ی مــا کمابیــش ماننــد خــود آقــای ک‪.‬‬ ‫اســت؛ شــبیه بیدارشــدن از یــک خــواب یــا شــاید شــروع‬ ‫یــک خــواب طوالنــی!‬

‫در اتــاق بغلــی‪ ...‬همه‌چیــز تقریبــا ماننــد شــب‬ ‫پیــش می‌نمــود‪ .‬اتــاق نشــیمن خانــم گروبــاش بود‪ .‬شــاید‬ ‫یهــا و عکس‌هایــی کــه‬ ‫یهــا‪ ،‬چین ‌‬ ‫میــان هم ـه‌ی اثــاث ‌‪ ،‬قال ‌‬ ‫اتــاق را پــر کــرده بــود یــک ذره جــای بیشــتر از معمــول بــود‬ ‫‪( . ...‬ص ‪)۹‬‬ ‫فضاهــا چنــان توصیــف می‌شــوند کــه انــگار‬ ‫خواننــده نیــز از پیــش بــا آن‌جــا آشناســت‪ .‬گرچــه ایــن نــوع‬ ‫توصیــف در ابتــدا کمــی گیج‌کننــده اســت امــا بــا پیــش‬ ‫رفتــن داســتان‪ ،‬گویــی ذهــن خواننــده نیــز بــاور می‌کنــد کــه‬ ‫ایــن فضــا را می‌شناســد و شــروع بــه تجســم آن می‌کنــد؛‬ ‫تجســمی کــه بــه دلیــل توصیفــات کلــی بســیار آزاد و‬ ‫رهاســت‪ ،‬فقــط بایــد اثاثیـه‌ای را کــه کافــکا از آن نــام می‌بــرد‪،‬‬ ‫در اتــاق فرضیمــان بچینیــم‪.‬‬

‫میــز پاتختیــش را کشــیده بودنــد وســط اتــاق‪...‬‬ ‫کنــج اتــاق ســه تــا مــرد ایســتاده بودنــد بــه تماشــای‬ ‫سهــا‪ ...‬کــه در حصیــری آویختــه بــه دیــوار ســنجاق‬ ‫عک ‌‬ ‫شــده بــود‪ .‬بلــوز ســفیدی از دســتگیره‌ی پنجــره‌ی گشــوده‬ ‫آویــزان بــود‪( .‬ص ‪)۱۸‬‬

‫‪71‬‬

‫بــه همیــن دلیــل تجســم کلــی فضــای پانســیون‪،‬‬ ‫اتــاق غذاخــوری‪ ،‬اتــاق ک‪ .‬و خانــم بورســتنر و روابــط فضایــی‬ ‫آن‌هــا‪ ،‬چــه در کلیــات و چــه در جزئیــات‪ ،‬از دیــد افــراد‬ ‫مختلــف تفاوت‌هــای زیــادی داشــت‪ .‬گروهــی فضایــی‬ ‫بریتانیایــی بــا تزئینــات و مبلمــان مجلــل کالســیک و گــروه‬ ‫دیگــر فضایــی ســاده‪ ،‬ســرد و بــی‌روح بــا مبلمانــی تنهــا‬ ‫بــه انــدازه‌ی رفــع نیازهــای اولیــه‌ی زندگــی در ذهــن خــود‬ ‫ســاخته بودنــد‪ .‬امــا شــاید نقط ـه‌ی اشــتراک ایــن بــود کــه‬ ‫همــه‌ی افــراد فضایــی کامــا اروپایــی بــا ســاختار چوبــی‪،‬‬ ‫ســاختمان‌های چندطبقــه‪ ،‬ســقف شــیروانی و یــا حتــی‬ ‫آپارتمانــی بــا نمــای ســاده به‌همــراه تزئینــات آرت نــوو تصــور‬ ‫کــرده بودنــد (تصویــر ‪.)3‬‬ ‫در فیلــم گرچــه تمــام بخش‌هــای پانســیون‬ ‫بازنمایــی نمی‌شــود امــا ســعی کارگــردان بــر آن بــوده تــا بــه‬ ‫جزئیــات همــه‌ی اتاق‌هــا توجــه کنــد و ایــن خــود ســبب‬ ‫شــده تــا هــر اتــاق بــه شــکلی متفــاوت نشــان داده شــود‪.‬‬ ‫ً‬ ‫اتــاق ک‪ .‬نســبتا بــزرگ امــا خلــوت بــا دیوار‌هــای ســفید‬ ‫اســت و پنجره‌هایــی دارد کــه اتــاق را بــه انــدازه‌ی کافــی‬ ‫روشــن می‌کنــد؛ ویژگی‌هایــی کــه بــر شــرایط مالــی خــوب‬ ‫او و همچنیــن ســادگی او داللــت می‌کننــد‪ .‬اتــاق بورســتنر‬ ‫امــا شــلو غ‌تر اســت‪ .‬مبلمانــی بــه نســبت مجلــل دارد‬ ‫و دیوارهایــی کــه بــا کاغذ‌دیــواری بــه رنــگ تیــره و طرحــی‬ ‫شــلوغ پوشــیده شــده و در آن خبــری از نــور و روشــنایی‬ ‫طبیعــی نیســت؛ ویژگی‌هایــی کــه بــر مناســبات او بــا‬ ‫دیگــران و البتــه طبــع پــر ریخــت و پاشــش داللــت می‌کنــد‬ ‫(تصویــر ‪.)1‬‬

‫تصویــر ‪ :2‬فضــای اتــاق ک‪ .‬در فیلــم اتاقــی ســاده و خلــوت اســت که‬ ‫ســبک زندگــی ک‪ .‬را نشــان می‌دهــد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :3‬تصور خوانندگان از فضای پانسیون‬

‫تصویر ‪ :4‬برداشت ذهنی خواننده از فضای بیرونی پانسیون‬

‫تصویر ‪ :5‬اونیته د ابیتاسیون‪ ،‬فرانسه‪ ،‬منبع‌‪daniellaondesign :‬‬

‫تصویر ‪ :6‬خانه‌های اطراف پانسیون‌به دوران مدرن تعلق دارند‪.‬‬

‫تصویــر ‪ :1‬فضــای اتــاق بورســتنر در فیلــم کــه بــه نســبت دیگــر‬ ‫فضاهــای پانســیون مجلــل و شــلوغ‌تر نشــان داده می‌شــود‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫تصویر ‪ :7‬ســاختمان پانســیون در فیلم که بی‌شــباهت به اونیته‬ ‫د ابیتاسیون نیست‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> بررسی‬

‫بــا ایــن حــال دو ویژگــی مهــم در تمــام خانــه دیــده‬ ‫می‌شــود کــه در خوانــش فیلــم نیــز اهمیــت زیــادی دارنــد‪:‬‬ ‫اولــی کوتاه‌بــودن ســقف خانــه اســت‪ .‬گویــا فیلــم از همــان‬ ‫ابتــدا پروتاگونیســت را در یــک فضــای بســته‌ی خفقــان‌آور‬ ‫نشــان می‌دهــد کــه هــم بــر شــرایطی تاکیــد می‌کنــد کــه ک‪.‬‬ ‫در آن گرفتــار آمــده و هــم بــر از بین‌رفتــن مفهــوم خانــه‪ ،‬کــه‬ ‫فضایــی اســت بــرای آرامــش‪ .‬ویژگــی دیگــر تــو در تــو بــودن‬ ‫فضــای خانــه اســت و همــه‌ی فضاهــا بــه هــم راه دارنــد؛‬ ‫درســت ماننــد شــرایط ذهنــی ک‪ .‬کــه بــه همیــن انــدازه تــو‬ ‫در تــو اســت و بــه گونــه‌ای هــراس از مدرنیتــ ‌ه را نشــان‬ ‫می‌دهــد کــه می‌خواهــد شــخصی‌ترین مســائل را عرفــی‬ ‫کنــد‪ .‬مســئله‌ای کــه بــه تمــام فیلــم تعمیــم داده می‌شــود‪.‬‬ ‫فضــای بیرونــی پانســیون جایــی اســت کــه کافــکا‬ ‫از آن حــرف چندانــی نــزده امــا در فیلــم شــبیه اونیتــه‬ ‫د ابیتاســیون ‪ 8‬لوکوربوزیــه نشــان داده شــده اســت؛‬ ‫چنــد بلــوک کــه بــا فاصل ـه‌ی زیــاد از هــم وســط بیابانــی در‬ ‫ناکجاآبــاد ســاخته شــده‌اند (تصویــر ‪.)4‬‬ ‫بانک‬ ‫بانــک گویــی در کتــاب فقــط فضایــی اســت کــه‬ ‫ک‪ .‬در آن‌جــا کار می‌کنــد‌؛ چنــد کارمنــد دارد و گاهــی چنــد‬ ‫اربــاب رجــوع‪ .‬جــز ایــن شــاید هیــچ توصیفــی از فضــای آن‬ ‫نشــده باشــد‪ .‬شــاید بتــوان از روی سیرکوالســیون ک‪ .‬در‬ ‫بانــک چنــد پــان فرضــی بــرای آن ترســیم کــرد امــا هیــچ‬ ‫کــدام قطعیتــی ندارنــد‪ .‬جــز این کلیــات‪ ،‬در چند جــای کتاب‬ ‫اتفاقاتــی جزئــی در بانــک می‌افتــد کــه در خــال آن تصویــری‬ ‫محــو از گوشــه‌ای از آن برایمــان روشــن می‌شــود‪:‬‬

‫ک‪ .‬در راهرویــی از دفتــرش بــه طــرف پلــکان‬ ‫یشــد‪ ...‬دو کارمنــد زیــر نــور کــم یــک المــپ برقی‬ ‫اصلــی رد م ‌‬ ‫نطــور‬ ‫هنــوز ســرکار بودنــد‪ ...‬بــه ضــرب در را گشــود‪ .‬هما ‌‬ ‫کــه درســت فــرض کــرده بــود‪ ،‬انبــار خــرت و پــرت بــود‬ ‫تهــای خالــی درهــم‬ ‫بســته‌های کهن ـه‌ی بی‌مصــرف و دوا ‌‬ ‫برهــم پشــت در تلنبــار شــده‪ ...‬ولــی در خــود اتــاق ســه نفــر‬ ‫مــرد ایســتاده بودنــد ‌‪ ،‬پشـت‌خمیده زیــر ســقف کوتــاه ‌‪ ،‬زیــر‬ ‫نــور شــمعی کــه روی رفــی چســبانده شــده بــود‪( .‬ص ‪)۱۰۹‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫امــا در مــورد ایــن انبــار هــم حتــی تصویــر روشــنی‬ ‫در ذهــن افــراد شــکل نگرفتــه اســت‪ .‬شــاید یکــی از دالیــل‬ ‫عــدم تجســم دقیق فضاهــای بانک‪ ،‬توصیفــات پراکنده‌‌ای‬ ‫از آن باشــد کــه گویــی بــه یکبــاره تمــام تصــورات قبلــی مــا را‬ ‫بــه هــم می‌زنــد‪ ،‬مثــا‪:‬‬

‫نگاهــش بــه پاییــن بــه حیــاط چهارگــوش‬ ‫کوچکــی بــود کــه گرداگــردش را دفترهــا گرفتــه بــود ‌‪ ،‬همــه‬ ‫پنجر ‌ههــا االن تار یــک بــود‪ ،‬ولــی باالتریــن شیشـه‌ها عکس‬ ‫محــوی از مــاه را باز‌می‌تابانیــد‪( . ...‬ص ‪)۱۱۴‬‬ ‫گروهــی کــه بانــک را ســاختمانی در قــرن بیســتم‬ ‫تصــور کــرده ‌بودنــد پــس از مواجهــه بــا ایــن جملــه در‬ ‫نظرشــان تجدیــد‌نظــر کــرده و آن را ســاختمانی کالســیک‬ ‫بــا حیــاط مرکــزی می‌ببیننــد‪ .‬امــا در فیلــم بانــک بیشــتر‬ ‫چیــزی شــبیه ســوله‌ی یــک کارخانــه اســت کــه ســقفی بــا‬ ‫سیســتم ســازه‌های فضــاکار دارد‪ .‬کارمنــدان مشــغول‬ ‫کار پشــت میزهــای یکســان بــا کمتریــن فضــا بــرای رفــت‬ ‫و آمــد هســتند‪ .‬روشــنایی فضــا بــا نــور مصنوعــی تامیــن‬ ‫ی بخــش مراجعه‌کننــدگان را‬ ‫شــده و پارتیشــنی شیشــه‌ا ‌‬ ‫از کارمنــدان جــدا کــرده اســت‪ .‬ایــن ویژگی‌هــا بــر صنعــت‪،‬‬ ‫صنعتی‌شــدن و مدرنیســم تاکیــد می‌کنــد و نتیجــه‌ی‬ ‫آن را چیــزی جــز اســارت‪ ،‬از دس ـت‌دادن هویــت مســتقل‬ ‫و یکسان‌شــدن در عیــن از بین‌رفتــن مفاهیــم جمعــی‬ ‫نمی‌دانــد‪ .‬دفتــر ک‪ .‬هیــچ پارتیشــنی نــدارد کــه او را از دیگــر‬ ‫کارمنــدان جــدا کنــد؛ یعنــی او بــا دیگــر کارمنــدان یکســان‬ ‫اســت‪ .‬فقــط یــک ســکو او را در ســطح باالتــری نشــانده کــه‬ ‫نشــان از برتر‌بــودن نســبی مرتبـه‌ی شــغلی ک‪ .‬نســبت بــه‬ ‫دیگــران دارد‪ .‬از طرفــی بــا قرارگیــری میــز ک‪ .‬رو بــه ســویی‬ ‫دیگــر‪ ،‬عــدم قــدرت و تســلط او بــر دیگــران نمایــش داده‬ ‫می‌شــود (تصویــر ‪ .)8‬تمامــی ایــن مــوارد تاکیــد بــر ایــن دارد‬ ‫کــه برتــری شــغلی ک‪ .‬یــک امــر ظاهــری و ناپایــدار اســت و‬ ‫جایــگاه او در جامعــه آن‌چنــان هــم بــا دیگــران تفاوتــی‬ ‫نــدارد‪.‬‬

‫تصویــر ‪ 8‬دفتــر ک‪ .‬در بانــک کــه تنهــا بــا قرارگرفتن بر روی ســکویی‬ ‫از فضــای اصلــی جدا شــده اســت‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫روایت یک رویا <<‬ ‫دادگاه‬ ‫شــاید دادگاه غیر‌قابل‌باورتریــن فضایــی باشــد‬ ‫کــه در رمــان حضــور دارد‪ ،‬فضایــی بــزرگ بــا ســقفی بلنــد‬ ‫کــه جمعیــت زیــادی در آن جمــع شــده‌‌اند‌‌؛ آن هــم در‬ ‫زیرشــیروانی یــک ســاختمان فقیرنشــین!‬

‫چشــمش بــه یــک تکــه کاغــذ کوچــک افتــاد کــه‬ ‫پهلــوی‌راه‌پلــه ســنجاق شــده بــود ‌‪« :‬دفترهــای دادگاه در‬ ‫طبقـه‌ی باالســت! ‌» پــس دفترهــای دادگاه در اتــاق زیــر بــام‬ ‫ایــن ســاختمان بــود؟ (ص ‪)۷۹‬‬ ‫از بــدو حضــور ک‪ .‬در ایــن محلــه مخاطــب دائــم‬ ‫بــه خــود می‌گویــد‪‌« :‬البــد اشــتباه آمــده اســت‪ »‌ .‬امــا خــود ک‪.‬‬ ‫مصمــم اســت کــه محــل دادگاه در ایــن محلــه و در ایــن‬ ‫ســاختمان اســت تــا بــا ایــن صحنــه روبــرو می‌شــود‪:‬‬

‫ک‪ .‬بــه طــرف پلــکان رو آورد تــا بــرود بــاال پیــش‬ ‫هیئــت تحقیــق ‌‪ ... ،‬غیــر از این پلکان توی حیاط چشــمش‬ ‫خــورد بــه ســه پلــکان جداگان ـه‌ی دیگــر و هم‌چنیــن داالن‬ ‫یخــورد‪( .‬ص ‪)۴۹‬‬ ‫کوچکــی کــه بــه حیــاط دیگــری م ‌‬ ‫خــود صحــن دادگاه و وضعیــت افــراد داخــل آن‬ ‫بــه شــدت گروتس ـک‌گونه اســت چنان‌کــه یافتــن فضــای‬ ‫مشــابهی بــرای آن در ذهــن شــاید ســخت بــه نظــر برســد‪،‬‬ ‫دادگاهــی کــه بیــش از آنکــه شــبیه یــک دادگاه باشــد‪،‬‬ ‫مجمــع دیوانــگان و مکانــی بــرای نمایــش آن‌هاســت‪.‬‬

‫تنهــا آد ‌مهــای تــوی ایوان‌خانـه‌ی بــاال هنــوز اظهار‬ ‫نظــر می‌کردنــد‪ ... .‬بعضــی بــا خودشــان نازبالــش آورده‬ ‫نهــا را بیــن کل ‌هشــان و ســقف گذاشــته بودنــد تــا‬ ‫بودنــد و آ ‌‬ ‫کل ‌هشــان زخمــی نشــود! (ص ‪)۵۴‬‬ ‫بیشــتر افــراد بــا ارجــاع بــه تصویــری کــه از‬ ‫دادگاه‌هــای آمریکایــی داشــتند فضایــی را تجســم کــرده‬ ‫بودنــد بــا صندلی‌هــا و مبلمــان چوبــی‪ ،‬جایــگاه مخصــوص‬ ‫هیئــت منصفــه و میــز قاضــی در بــاالی اتــاق با دو نفــر در دو‬ ‫طرفــش‪ .‬حــال بــه ایــن فضــا بالکن‌هــای مملــو از جمعیــت‬ ‫در ســه ضلــع اتــاق رو بــه جایــگاه قاضــی اضافــه کنیــد‪ .‬تصــور‬ ‫دیگــری کــه از ایــن فضــا وجــود داشــت یــک ســاختمان‬ ‫کالســیک اســت بــا ســقفی گنبــدی شــکل کــه نــور از طریــق‬ ‫پنجره‌هایــی کــه در آن قــرار دارد بــه داخــل فضــا می‌آیــد و‬ ‫ســتون‌ها‪ ،‬تزئینــات‪ ،‬مبلمــان و دکوراســیون معمــاری‬ ‫کالســیک اروپایــی از چــوب تیره‌رنــگ بــراق بــا منب ـت‌کاری‬ ‫فضــا را کامــل کرده‌انــد‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫تصویــر ‪ :9‬فضــای داخــل دادگاه‪ ،‬ســالنی دو طبقــه‪ ،‬کوچــک و بــه‬ ‫شــدت شــلوغ کــه هماننــد ســالن‌های اپراســت‪.‬‬

‫تصویــر ‪ :10‬ابعــاد غیــر انســانی فضاهــا در فیلــم‪ ،‬انــگار کــه بــرای‬ ‫غول‌هــا ســاخته شــده‌اند‪.‬‬

‫امــا آن‌چــه کــه از دادگاه در فیلــم نمایــش داده‬ ‫می‌شــود‪ ،‬ســالنی دو طبقــه اســت بــه شــدت شــلوغ در‬ ‫عیــن حــال کوچــک بــرای جمعیتــی کــه در آن جمــع شــده‬ ‫اســت‪ ،‬بــا ســکویی چوبــی کــه جایــگاه قاضــی‪ ،‬متهــم و‬ ‫عــده‌ای دیگــر کــه نقششــان مشــخص نیســت (تصویــر‬ ‫‪ .)12‬امــا اگــر بــه صحنه‌هایــی کــه از ســالن اپــرا نشــان‬ ‫داده شــد بازگردیــم‪ ،‬ایــن دو را بــه شــدت نزدیــک بــه هــم‬ ‫خواهیــم دیــد‪ .‬گویــا دادگاه هماننــد یــک صحنـه‌ی نمایــش‬ ‫بــه تصویــر کشــیده شــده و هــر آ ‌‬ ‫نچــه کــه در آن اتفــاق‬ ‫می‌افتــد چیــزی بیشــتر از یــک نمایــش نیســت‪ .‬بــه بیانــی‬ ‫دیگــر شــاهد بی‌اهمیتــی و بی‌خاصیتــی قانــون هســتیم‪.‬‬ ‫نکت ـه‌ی دیگــر کــه گرچــه در کل فیلــم شــاهدش‬ ‫هســتیم امــا در دادگاه بیشــترین نمــود و تاکیــد را دارد‪،‬‬ ‫ابعــاد بــزرگ و غیرانســانی فضاهاســت؛ ســقف‌های بلنــد‪،‬‬ ‫اتاق‌هایــی بیــش از انــدازه بــزرگ و تعــداد بی‌شــمار از همــه‬ ‫چیــز‪ .‬گویــی همـ ‌ه چیــز بــرای غول‌هــا ســاخته شــده اســت‪.‬‬ ‫ایــن پدیــده خــود بــی هیــچ حرفــی اضطــراب حاصــل از‬ ‫مدرنیســم را بازنمایــی می‌کنــد؛ همــان احســاس ملمــوس‬ ‫کافــکا کــه حــال بــه نمایــش درآمــده اســت‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> بررسی‬ ‫از طرفــی فضــای بیرونــی دادگاه در فیلــم‪ ،‬گرچــه‬ ‫ً‬ ‫در کتــاب حضــور نــدارد‪ ،‬شــمایلی کامــا شــبیه یــک کلیســا‬ ‫دارد و مجســمه‌های جلــوی ســاختمان دادگاه یــادآور‬ ‫مجســمه‌های قدیســان اســت (تصویــر ‪ .)11‬گویــی ایــن‬ ‫قانــون بی‌خاصیــت پشــت چهــره‌ی مذهــب نیــز پنهــان‬ ‫شــده اســت‪.‬‬ ‫خانه‌ی وکیل‬ ‫خان ـه‌ی وکیــل مشــتمل بــر فضاهــای گوناگونــی‬ ‫اســت کــه در آن اتفاقــات زیــادی در جای‌جــای رمــان رخ‬ ‫می‌دهــد امــا شــاید قابــل تصورتریــن فضــا در میــان آن‌هــا‬ ‫اتــاق خــود وکیــل باشــد‪.‬‬

‫پیــدا بــود کــه دفتــر وکیــل اســت کــه بــا‬ ‫اثاثی ـه‌ی آنتیــک ســنگین آراســته بــود‪ ...‬بــه نیمکــت‬ ‫یشــده اشــاره کــرد‪ ... .‬اتــاق بلنــد ســقف‬ ‫چوبــی کنده‌کار ‌‬ ‫پهنــاوری بــود و البــد ندارهــا در آن احســاس گم‌گشــتگی‬ ‫می‌کردنــد‪( . ...‬ص ‪)۱۳۹‬‬ ‫امــا بیشــتر افــراد ایــن فضــا را اتاقــی کوچــک‪،‬‬ ‫مربع‌شــکل بــا دیوارهــای گچــی‪ ،‬مبلمــان ســاده بــدون‬ ‫وســایل تزیینــی دیــده بودنــد؛ هرچنــد اتاقــی شــلوغ بــا‬ ‫مبلمــان و تزئینــات زیــاد‪ ،‬تخــت و پــرده مجلــل و ارتباطــات‬ ‫فضایــی پیچیــده نیــز در بیــن توصیفــات بــه چشــم‬ ‫می‌خــورد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تصویــر ‪ :12‬اتــاق وکیــل در فیلــم کــه بــه ســبک آرت نــوو و بســیار‬ ‫مجلــل نشــان داده می‌شــود‪.‬‬

‫در فیلــم‪ ،‬خان ـه‌ی وکیــل امــا تفاوتــی اساســی بــا‬ ‫فضاهــای دیگــر دارد؛ در ایــن جــا خبــری از بــرق نیســت‬ ‫بلکــه ایــن شــمع‌ها هســتند کــه فضــا را روشــن می‌کننــد‪.‬‬ ‫اتــاق ســقفی بلنــد و شــمایلی اشــرافی و البتــه کالســیک‬ ‫ماننــد تخــت بــزرگ و مجلــل وکیــل دارد (تصویــر ‪.)۱3‬‬ ‫بــا این‌حــال فضاهــا بــه شــدت بــه هــم ریختــه‪ ،‬شــلوغ و‬ ‫نامرتــب هســتند و زمیــن و قفســه‌ی کتاب‌خانه‌هــا بــا‬ ‫کاغذهــا و پرونده‌هــای کهنــه و کثیــف پوشــیده شــده‌اند‪.‬‬ ‫ایــن مــوارد از طرفــی بــر نوعــی تجددســتیزی وکیــل و در‬ ‫مرحلــه بعــد شــاید از دســت باالتــر افــراد حاکــم بــر جامعــه‬ ‫خبــر می‌دهنــد‪ .‬از طــرف دیگــر بــه برتر‌بــودن بــارز ایــن قشــر‬ ‫از دیگــر افــراد جامعــه اشــاره می‌کننــد‪ ،‬درحالی‌کــه وضعیــت‬ ‫کاغذهــا و پرونده‌هــا نشــان از بی‌اهمیتــی مــوکل و قانــون‬ ‫دارد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :11‬فضای بیرون دادگاه که به نمای یک کلیسا شبیه است و سنخیتی با فضای داخلی آن ندارد‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫اتاق نقاش‬

‫ تمــام اتــاق‪ ،‬کــف زمیــن‪ ،‬دیوارهــا و ســقف یــک‬ ‫قوطــی از تخت ‌ههــای چوبــی لخــت بــود کــه البه‌الیشــان درز‬ ‫و شــکاف بــود‪( .‬ص ‪)۱۸۳‬‬

‫گودال‌هایــی در ادامــه بــا آن‌هــا روب ـه‌رو می‌شــویم نیــز بــه‬ ‫نوعــی نمایــش نمادیــن تمــام اتفاقاتــی اســت که تا بــه حال‬ ‫افتــاده؛ از شــرایطی کــه در آن نــور و امیــد وجــود داشــت تــا‬ ‫جایــی کــه صرفــا کورســویی از آن باقــی مانــد (تصویــر ‪.)14‬‬

‫تصویــر ‪ :13‬اتــاق نقــاش در فیلــم کلبـه‌ای کوچــک و سســت اســت‬ ‫کــه در پشــت راهــروی دادگاه قــرار دارد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :14‬راهروهای بلند و باریک نمایشــی از شــرایط ک‪ .‬در طول‬ ‫داســتان است‪.‬‬

‫ایــن فضــا از همــان ابتــدا اتــاق بـی‌روح مســتطیل‬ ‫شــکلی تصــور می‌شــود کــه از الوارهــای چوبــی ســاخته‬ ‫شــده تــا مــا را بــا ایــن شــگفتی آمــاده کنــد کــه ایــن هــم یکــی‬ ‫از اتاق‌هــای دادگاه اســت و در پشــتی آن بــه همــان راهــروی‬ ‫تنــگ و شــلوغ دادگاه بــاز می‌شــود‪.‬‬

‫کلیسا‬

‫نهــای بار یــک نبــود‪،‬‬ ‫چاهــی بــرای ایــن پلکا ‌‬ ‫نهــا را در دو ســو دیوارهــای لخــت گرفتــه بــود که فقط‬ ‫پلکا ‌‬ ‫بــه فاصل ‌ههــای دور دریچـه‌ی کوچکــی در ارتفــاع بســیار بــاال‬ ‫نهــا پیــدا بــود‪( .‬ص ‪)۱۷۹‬‬ ‫در آ ‌‬ ‫در فیلــم هــم ایــن اتــاق در آخریــن طبق ـه‌ی یــک‬ ‫ســاختمان اســت کــه تنهــا پــس از عبــور از پلکانــی مارپیچ و‬ ‫فقــط از یــک راه‌پلـه‌ی فرعی در دســترس اســت‪ .‬یک کلبه‌ی‬ ‫چوبــی سســت‪ ،‬ناپایــدار و کوچــک اســت کــه روشــنایی آن‬ ‫از نــوری تامیــن می‌شــود کــه از فواصــل بیــن تخته‌هــای‬ ‫چوبــی کــه اتــاق را ســاخته‌اند وارد می‌شــود (تصویــر ‪.)13‬‬ ‫ایــن نــور شــاید نشــان از آخریــن امیدهــا بــرای ک‪ .‬دارد‪ .‬فضا‬ ‫بــه نوعــی شــکل دیگــر ارائـه‌ی همــان دیالوگ‌هایــی اســت‬ ‫کــه در داخلــش رد و بــدل می‌شــود‪ .‬تشــابه احســاس‬ ‫خفگــی ک‪ .‬در ایــن اتــاق بــا تجربه‌ای که در دفترهــای دادگاه‬ ‫داشــت جالــب اســت‪ .‬او بــرای رهایــی از ایــن حــس و ورود‬ ‫هــوا بــه اتــاق نیــاز بــه بازکــردن پنجــره و در دارد درحالیکــه‬ ‫اگــر ایــن کار را بکنــد دختربچ ‌ههــای مزاحــم بــه داخــل اتــاق‬ ‫ً‬ ‫خواهنــد آمــد؛ نمایــش شــکلی از فســاد که اتفاقــا مثل یک‬ ‫غــده در کنــار دادگاه رشــد و از آن تغذیــه می‌کنــد‪ .‬راهــرو و‬

‫‪76‬‬

‫هم ـه‌ی شیش ـه‌بند منقــوش در پنجــره‌ی بــزرگ‬ ‫نمی‌توانســت تاریکــی دیــوار را بــا یــک تــک پرتــوی نــور‬ ‫روشــن کنــد ‪( . ...‬ص‪)۲۷۰‬‬

‫بیشــتر افــراد کلیســا را بــه ســبک گوتیــک تصــور‬ ‫کرده‌انــد؛ بــا تزئینــات و ویژگی‌هــای مخصــوص بــه خــود‬ ‫کــه در تاریکــی غــرق شــده اســت‪ .‬نــور کــم شــمع‌‌ها قــادر‬ ‫نیســت فضــا را بــه خوبــی روشــن کنــد و عنصــر فضایــی‬ ‫اصلــی آن در داســتان راهرویــی تاریــک و بســیار طوالنــی‬ ‫اســت‪ .‬امــا جالــب آنجاســت کــه هیــچ جــای داســتان‬ ‫توصیفــی دال بــر گوتیک‌بــودن کلیســا یافــت نمی‌شــود‪،‬‬ ‫ً‬ ‫امــا ذهــن افــراد ســریعا کلیســا را بــا شــبیه‌ترین نمونــه‬ ‫بازســازی کــرده اســت‪ .‬در فیلــم امــا ایــن فضا بیشــتر شــبیه‬ ‫یــک خیابــان اســت تــا کلیســا‪ ،‬بــه همــراه کشیشــی کــه در‬ ‫جایگاهــی بلندتــر از ک‪ .‬ایســتاده‪ .‬آن‌چــه کــه فهمیــده‬ ‫می‌شــود در حقیقــت همــان قداسـت‌زدایی و عرفی‌شــدن‬ ‫امر قدســی اســت‪ .‬مشــخص اســت که کشــیش جایگاهی‬ ‫فراتــر از ک‪ .‬دارد و بــا او از بــاال صحبــت می‌کنــد امــا در واقــع‬ ‫کلیســا هــم نمی‌توانــد ناجــی ک‪ .‬باشــد‪ .‬در ادامــه دوبــاره بــه‬ ‫محــل مالقــات ک‪ .‬و بازپــرس برمی‌گردیــم بــا ایــن تفــاوت‬ ‫کــه بــا فضــای تاریک‌تــری روب ـه‌رو می‌شــویم‪ .‬اگرچــه ذهــن‬ ‫ک‪ .‬همچنــان مغشــوش اســت امــا دیگــر احتیاجــی بــه‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> بررسی‬ ‫فکرکــردن نــدارد زیــرا ماجــرا بــه انتهــای خــود رســیده اســت‪.‬‬ ‫ک‪ .‬بــا خــروج از ایــن فضــا بــا مامورینــی مواجــه می‌شــود کــه‬ ‫او را بــه ســمت پایــان نافرجامــش می‌برنــد‪.‬‬

‫تصویــر ‪ :15‬نمایــی کلیســا در فیلــم‪ ،‬ســبک گوتیــک آن بــا ذهنیــت‬ ‫خواننــدگان از کلیســا هم‌خوانــی دارد‪.‬‬

‫پایان‬ ‫شــاید در انتهــا بایــد گفــت کــه محاکمــه رمانــی‬ ‫المــکان اســت؛ روایتگــر هیــچ فضایــی نیســت‪ ،‬ویژگی‌هــای‬ ‫هیــچ ســبک معمــاری مشــخصی را بازنمایــی نمی‌کنــد‪،‬‬ ‫توصیفاتــش متبادرانــه نیســت و فضایــی مشــخص را‬ ‫بــه خاطــر نمــی‌آورد‪ .‬همــه چیــزش مبهــم اســت و شــاید‬ ‫بهتریــن توصیــف همــان اســت کــه اول گفتــه شــد؛ شــبیه‬ ‫یــادآوری یــک رویاســت‪ .‬امــا ایــن رویــای المــکان در اذهــان‬ ‫افــراد بــه خصــوص اورســون ولــز بــه هیــچ وجــه المــکان‬ ‫نیســت‪ .‬هرقــدر هــم فضاهایــش ناآشــنا یــا متناقض‌نمــا‬ ‫در ذهــن تصویــر شــود امــا بــاز هــم فضاســت‪ .‬ذهــن مــا‬ ‫ناچــار بــرای خــود فضایــی می‌ســازد‪ ،‬هــر چنــد نشــنیده یــا‬ ‫نخوانــده باشــد و ایــن فضــا را بــا بیش‌خوانــی پــر می‌کنــد و‬ ‫پــرورش می‌دهــد‪ .‬ایــن بررســی درصــدد آن بــود کــه ببینیــد‬ ‫کــه ایــن روایــت معلــق چگونــه در ذهــن افــراد بــر زمیــن‬ ‫می‌نشــیند‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪Architecture’s Appearance and The Practices of‬‬ ‫‪Imagination, Michael Hays:‬‬ ‫‪pavsargonauta.wordpress.com/201714/03//k‬‬‫‪michael-hays-architectures-appearance-and‬‬‫‪the-practices-of-imagination/‬‬ ‫‪Schema Theory, Jeff Pankin, 2013:‬‬ ‫_‪web.mit.edu/pankin/www/Schema_Theory_and‬‬ ‫‪Concept_Formation.pdf‬‬ ‫ محاکمه‌‪ ،‬فرانتس کافکا‬‫ فیلم محالکمه‪ ،‬با کارگردانی اوسون ولز‬‫ تربیت احساسات‪ ،‬گوستاو فلوبر‬‫ وداع با اسلحه‪ ،‬همینگوی ارنست‬‫ افسونگران تایتان‪ ،‬کرت ونه‌گات‬‫‪schema‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Architecture’s Appearance and The Practices of‬‬ ‫‪Imagination, Michael Hays‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Schema Theory, Jeff Pankin, 2013‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ ۴‬تربیت احساسات‪ ،‬گوستاو فلوبر‬ ‫‪ 5‬وداع با اسلحه‪ ،‬ارنست همینگوی‬ ‫‪ 6‬افسونگران تایتان‪ ،‬کرت ونه‌گات‬ ‫‪The Trial‬‬

‫‪7‬‬

‫‪ 8‬مجتمعی مسکونی در فرانسه با طراحی لوکوربوزیه‬ ‫‪overthinking‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪9‬‬

‫‪77‬‬

‫گــــفت‌و‌گـــــو با‬ ‫دکتر‬ ‫محمدیاسر موسی‌پور‬ ‫مصاحبه‌ کنندگان‬ ‫محمد‌جواد احمدی‌زاده‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری‬ ‫و زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران‬ ‫سروش افشارپور ‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫علیرضا محمدی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد معماری بایونیک دانشگاه پارس‬

‫محمدیاســر موســی‌پور دانش‌آموختــه‌ی دکتــری معمــاری از‬ ‫دانشــگاه شــهید بهشــتی اســت و در طــول ده ســال گذشــته بــه‬ ‫آمــوزش معمــاری مشــغول بــوده و هم‌اکنــون مــدرس دانشــگاه‬ ‫شــهید بهشــتی اســت‪.‬‬ ‫او ســخنرانی‌ها و مقــاالت بســیاری در حــوزه‌ی نظریــات مختلــف‬ ‫معمــاری و هنــر داشــت ‌ه و یادداش ـت‌های او در نشــریات زیــادی از‬ ‫جملــه شــرق و اعتمــاد بــه چــاپ رســیده اســت‪.‬‬ ‫ایشــان درخواســت مــا بــرای مصاحبــه را پذیرفتــه و در دفتــر‬ ‫معمــاری زندیــگان در مــورد مســائل زیــادی از جملــه امــکان‬ ‫روایتگــری معمــاری‪ ،‬خوانــش معمــاری و نتایــج بخــش بررســی بــا‬ ‫ایشــان بــه گفت‌وگــو پرداختیــم‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> بررسی‬

‫آیــا روایتگــری یــک بنــا وابســته بــه عملکــرد و نشــانه‌هایی اســت کــه معمــار بــرای آن بنــا تعریــف می‌کنــد‪ ،‬یــا همـه‌ی بناهــا خواســته‬ ‫یــا ناخواســته روایتگــر هســتند؟ بــه طــور مثــال یــک دیــدگاه ایــن اســت کــه می‌تــوان بنا‌هایــی خــاص مثــل موزه‌هــا را بــر اســاس‬ ‫ســناریویی ســاخت کــه بــرای مــا روایتگــری کننــد‪ ،‬در حالــی کــه خانه‌هــا روایتــی را بــرای مــا بازگــو نمی‌کننــد‪ .‬امــا دیــدگاه مقابــل آن‬ ‫هــم وجــود دارد کــه همـه‌ی بناهــا اعــم از خانــه بــرای خــود روایتــی دارنــد و بــا مخاطــب در حــال تعامــل هســتند‪.‬‬ ‫آنچــه کــه باعــث می‌شــود بعضــی بــر ایــن عقیــده‬ ‫باشــند کــه یــک مــوزه روایــت می‌کنــد امــا یــک خانــه نــه‪،‬‬ ‫مســئله‌ی زمان‌بنــدی ادراک اثــر اســت‪ .‬یکــی از مهم‌تریــن‬ ‫چیزهایــی کــه در ارتبــاط بــا روایــت وجــود دارد‪ ،‬تصمیم‌گیری‬ ‫در مــورد مســئله‌ی زمــان و روال خطــی اتفاقــات اســت‪ .‬از‬ ‫همــان اول هــم کــه ارســطو دربــاره‌ی ســاختا‌رهای روایــی در‬ ‫ّ‬ ‫بوطیقــا صحبــت کــرد‪ ،‬وحــدت زمــان و مــکان و توالــی علــی‬ ‫رویدادهــا را بــه عنــوان یکــی از بخش‌هــای اصلــی آن مطــرح‬ ‫کــرد‪ .‬در مــوزه چــون قــرار اســت کاربــر ‪ 1‬از نقط ـه‌ی الــف بــه‬ ‫نقطــه‌ی ب بــرود‪ ،‬ایــن زمــان بــه صــورت خطــی و متوالــی‬ ‫طــی می‌شــود‪ .‬در ایــن توالــی کاربــر می‌توانــد اطالعــات‬ ‫سکانس‌بندی‌شــده‌ای بگیــرد و ایــن ســکانس‌ها کنــار‬ ‫هــم مکمــل یــک قصــه شــوند‪ .‬امــا در خانــه و بســیاری‬ ‫از آثــار معمــاری زمــان کمتــر ماهیــت خطــی دارد‪ .‬هرچنــد‬ ‫در مــوزه هــم کامــا خطــی نیســت‪ ،‬چــون مثــا در مــوزه‬ ‫می‌توانیــد از وســط راه برگردیــد‪ .‬ایــن عاملیــت مخاطــب در‬ ‫معمــاری اســت‪ .‬ســینما ایــن ویژگــی را دارد کــه شــما تــا آخــر‬ ‫فیلــم معطــل لنــز دوربیــن کارگــردان هســتید‪ .‬چشــم شــما‬ ‫بــه میانجی‌گــری لنــز دوربیــن می‌بینــد‪ .‬کارگــردان تصمیــم‬ ‫می‌گیــرد کــه دوربیــن چگونــه حرکــت کنــد و شــما هــم بایــد‬ ‫همــراه آن برویــد‪ .‬و بــرای همیــن‪ ،‬زمــان فیلــم الجــرم بــر‬ ‫اســاس یــک خــط جلــو مـی‌رود حتــی اگــر زمــان روایــت بابــت‬ ‫جریــان ســیال ذهــن توســط تکنیک‌هایــی مثــل مونتــاژ‬ ‫بــه هــم بریــزد‪ .‬بنابرایــن شــما بایــد طبــق زمــان فیلــم ایــن‬ ‫اطالعــات را دریافــت کنیــد‪ ،‬تفســیر کنیــد و در کنــار هــم قــرار‬ ‫دهیــد تــا قصــه را بــرای خودتــان در بیاوریــد‪ .‬امــا معمــاری‬ ‫این‌گونــه نیســت‪ .‬در معمــاری هــر فــرد یــک عاملیــت دارد‬ ‫کــه در برابــر ایــن جریــان مقاومــت کنــد‪ .‬می‌توانــد وارد مــوزه‬ ‫شــود‪ ،‬یک‌جــا بایســتد‪ ،‬ســرش را بچرخانــد و یــا حتــی مســیر‬ ‫را نیمه‌تمــام برگــردد‪ .‬بــه همیــن ترتیــب در خانــه ایــن آزادی‬ ‫عمــل حتــی بیشــتر اســت‪ .‬شــما داخــل خانــه فضاهــا را‬ ‫در می‌نوردیــد‪ .‬این‌گونــه نیســت کــه ایــن ســکانس‌ها و‬ ‫ً‬ ‫توالی‌هــا در آن مهــم باشــد‪ .‬اصــوال هــر جایــی کــه معمــاری‬ ‫ایــن زمــان را خطــی می‌کنــد‪ ،‬امــکان روایــی آن بیشــتر‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫می‌شــود‪ ،‬مثــا بــازار‪ .‬بــازار جایــی اســت کــه شــما در آن از‬ ‫یــک نقطـ ‌ه بــه نقطـه‌ی دیگــری می‌رویــد‪ .‬بیــن ایــن دو نقطه‬ ‫یــک بــازه‌ی زمانــی وجــود دارد و شــما بــه صــورت خطــی ایــن‬ ‫ً‬ ‫مســیر را طــی می‌کنیــد‪ .‬ولــی مثــا در یــک مــال کمتــر ایــن‬ ‫ً‬ ‫اتفــاق می‌افتــد‪ .‬معمــاری معمــوال بــه میانجــی خطی‌کــردن‬ ‫فضاســت کــه می‌توانــد زمــان را خطــی کنــد‪.‬‬ ‫بــر ایــن اســاس بــه نظــر شــما معمــاری در حــوزه‌ی‬ ‫روایتگــری چــه ظرفیت‌هــا و پتانســیل‌های دیگــری دارد؟‬ ‫در ارتبــاط بــا امــکان روایــت بــرای معمــاری‬ ‫بایــد دو چیــز را از هــم جــدا کنیــم‪ :‬ســطح شــناختی‪ 2‬و‬ ‫ســطح تجربــی‪ .3‬بخشــی عمــده‌ای از ســطح شــناختی بــه‬ ‫صــورت دیــداری و مبتنــی بــر رمزگشــایی ‪ 4‬نشــانه‌های‬ ‫قابــل مشــاهده اســتوار اســت‪ .‬شــما می‌توانیــد بــه یــک‬ ‫ســاختمان نــگاه کنیــد و از روی موتیف‌هــا و شــکل‌های‬ ‫هندســی و نشــانه‌هایش آن را بخوانیــد‪ .‬یــک بــار معمــاری‬ ‫می‌توانــد در ایــن ســطح چیــزی را روایــت کنــد و مثــل‬ ‫یــک متــن رفتــار کنــد‪ .‬بــار دیگــر هــم می‌توانــد در ســطح‬ ‫ً‬ ‫تجربــی چیــزی را بــرای مــا قابــل زیســت کنــد‪ .‬مثــا وقتــی‬ ‫شــما وارد یــک فضــای تاریــک خطــی و طوالنــی بشــوید‪،‬‬ ‫داخــل آن راه برویــد‪ ،‬بــه یــک ســمت بپیچیــد و ناگهــان‬ ‫بــا نــور زیــادی مواجــه شــوید تجربــه‌ی حرکتــی کــه شــما‬ ‫از طی‌کــردن ایــن مســیر تجربــه می‌کنیــد دیگــر چیــزی‬ ‫نیســت کــه بــا ایســتادن و تماشــاکردن و رمزگشــایی یــک‬ ‫ســری نشــانه‌ی تصویــری امکان‌پذیــر شــده باشــد‪ .‬و ایــن‬ ‫ممکــن نمی‌شــود مگــر اینکــه شــما بــا بدنتــان در آن فضــا‬ ‫قــرار بگیریــد و راه برویــد و از طریــق تجربـه‌ی بدن‌منــد فضــا‪،‬‬ ‫معنــا ســاخته شــود‪ .‬در ادبیــات لوفــوری ‪ 5‬شــما بایــد ایــن‬ ‫فضــا را زیســت کنیــد‪ .‬تعریف‌کردنــی و نگاه‌کردنــی نیســت‪.‬‬ ‫مــن فکــر می‌کنــم ظرفیــت خــاص معمــاری در حــوزه‌ی‬ ‫روایــت از نــوع دوم اســت‪ .‬معمــاری یــک مدیــوم مبتنــی‬ ‫بــر بــدن و حرکــت در فضــا اســت‪ .‬یک‌ســری ظرفیت‌هــای‬ ‫روایــی در معمــاری موجــود اســت کــه در مدیو ‌مهــای دیگــر‬ ‫وجــود نــدارد‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫گفت‌و‌گو <<‬ ‫بــه طــور مثــال مــوزه‌ی یهــود در شــهر برلیــن اثــر‬ ‫لیبســکیند‪ ،6‬کــه از دو جنبــه می‌تــوان بــا آن برخــورد کــرد‪.‬‬ ‫یــک بــار می‌توانیــد پــان آن را برداریــد و بگوییــد ایــن‬ ‫ســتاره‌ی داوود اســت کــه بــازش کرده‌انــد‪ .‬یعنــی آن را بــه‬ ‫صــورت هرمنوتیکــی بخوانیــد‪ .‬یــک بــار هــم می‌توانیــد‬ ‫بگوییــد کــه ایــن تــو رفتــن‪ ،‬ایــن تنگ‌شــدن فضــا‪ ،‬ایــن‬ ‫بازشــدن‪ ،‬ایــن سرازیرشــدن و ایــن پاگذاشــتن روی‬ ‫کله‌هایــی کــه صــدا می‌دهنــد‪ ،‬روی‌هــم‌رفتــه چــه چیــزی را‬ ‫بــرای شــما می‌ســازد‪ .‬بازگویــی ایــن معنا نیــاز به تجربــه دارد‬ ‫ً‬ ‫و ایــن روایــت بــرای شــما زیســت می‌شــود‪ .‬البتــه بعــدا هــم‬ ‫ممکــن اســت ایــن تجربــه را بــرای کســی یــادآوری ‪ 7‬کنیــد‪،‬‬ ‫آن را تبدیــل بــه کلمــه کنیــد و تعریــف کنیــد‪ .‬در صورتــی کــه‬ ‫وقتــی بــه پــان آن نــگاه می‌کنیــد و می‌گوییــد ایــن ســتاره‌ی‬ ‫داوود هســت‪ ،‬شــما بــه صــورت کالمــی ‪ 8‬بــه آن فکــر‬ ‫می‌کنیــد‪ .‬ایــن نــوع روایتگــری بــه نظــرم کمتریــن ظرفیــت‬ ‫معمــاری اســت‪ .‬ظرفیــت اصلــی معمــاری جایــی اســت کــه‬ ‫بــدن شــما در موقعیت‌هــای تــازه‌ای قــرار می‌گیــرد و در‬ ‫دل ایــن موقعیت‌هــای تــازه کــه در طــول زمــان می‌توانیــد‬ ‫تجربــه کنیــد‪ ،‬در ذهــن شــما یــک تجربــه روایــی ته‌نشــین‬ ‫ً‬ ‫می‌شــود؛ مثــا تجربــ ‌ها‌ی از روایــت تلخــی کــه یــک عــده‬ ‫پشــت ســر گذاشــته‌اند‪.‬‬

‫آیــا می‌تــوان هماننــد پیرفــت کــه نقــش برقــراری توالــی‬ ‫حــوادث در یــک داســتان را برعهــده دارد‪ ،‬در معمــاری‬ ‫بــه سیرکوالســیون ‪-‬کــه همــواره از نظــر کاربــردی مــورد‬ ‫توجــه قــرار می‌گیــرد‪ -‬بــا دیــد نشانه‌شناســانه نگریســت‬ ‫و بــرای متصل‌کــردن روایت‌هایــی کــه در هــر قســمت از‬ ‫بنــا وجــود دارد‪ ،‬از آن اســتفاده کــرد؟‬ ‫بلــه هــر اثــر معمــاری کانون‌هایــی دارد کــه‬ ‫بــا خطــوط سیرکوالســیون بــه هــم دوختــه می‌شــوند‪.‬‬ ‫بعضــی از آثــار در رابطــه بــا ایــن خطــوط اســتراتژی خطــی و‬ ‫قطعی‌تــری دارنــد و برخــی آثــار هــم نظــام سیرکوالســیون‬ ‫چندالیــه‌ای اختیــار می‌کننــد‪.‬‬ ‫بنابرایــن بــا علــم بــه اینکــه نظام‌هــای خطــی هــم‬ ‫بــرای مخاطــب قابــل مقاومت هســتند می‌توانیــم بگوییم‬ ‫کــه نــوع دوم از پروژه‌هــا‪ ،‬امــکان تجربه‌هــای تودرتــو و‬ ‫روایت‌هــای چندالیه‌تــری بــا خــود بــه همــراه می‌آورنــد‪ .‬بــه‬ ‫عبارتــی دامنــه‌ی امکاناتــی کــه معمــاری بــرای تجربه‌هــای‬ ‫روایــی فراهــم کــرده دامنــه‌ی بازتــری اســت‪ .‬ایــن همــان‬ ‫ً‬ ‫چیــزی اســت کــه اتفاقــا خیلــی اوقــات آرزوی اهالــی ادبیــات‬ ‫و ســینمای معاصــر بــوده و هســت‪ ،‬کــه چه‌طــور می‌شــود‬ ‫م زد‪.‬‬ ‫ایــن توالــی تــک خطــی را بــر ه ـ ‌‬ ‫در جهــان پساارســطویی روایتگــری بــه ایــن‬ ‫موضــوع گرایــش پیــدا کــرد کــه چگونــه می‌تــوان وحــدت‬ ‫زمــان و مــکان و ایــن روال خطــی را بــر ‌هــم ‌ریخــت‪.‬‬ ‫استداللشــان هــم ایــن بــود کــه ایــن روال خطــی یــک‬ ‫اســتبداد مولفانــه و اقتــدار مولــف اســت کــه می‌خواهــد‬ ‫حتمــا شــما بــه نتیجـه‌ای کــه او می‌خواهــد برســید‪ .‬ادبیات‪،‬‬ ‫ســینما و ‪ ...‬بــه ایــن ســمت رفتنــد کــه ایــن ویژگــی را‬ ‫بشــکنند‪ .‬مثــا در ادبیــات ایــده‌ی ابرمتــن ‪ 9‬مطــرح شــد‪ ،‬بــه‬ ‫ایــن معنــا کــه چگونــه می‌شــود از یــک متــن بــه متــن دیگــر‬ ‫رفــت و ایــن داســتان‌های خطــی را بــه‌هــم‌زد‪ .‬اگــر درســت‬ ‫خاطــرم باشــد موریــس بالنشــو ‪ 10‬ســعی می‌کــرد ایــن ایــده را‬ ‫کــه کتــاب از یــک مقدمــه شــروع می‌شــود و بــه یــک نتیجــه‬ ‫می‌رســد‪ ،‬در مقالــه‌ی غیــاب کتــاب بــه چالــش بکشــد‪.‬‬ ‫از ایــن منظــر می‌تــوان بــه معمــاری نیــز نــگاه کــرد‪.‬‬ ‫چیــزی کــه معمــاران آرزویــش را دارنــد ‪-‬خطی‌شــدن زمــان‬ ‫بــرای شــکل‌گیری روایــت‪ -‬ممکــن اســت تنهــا فرجــام‬ ‫ممکــن معمــاری بــرای رســیدن بــه یــک ســاحت روایــی‬ ‫ِ‬ ‫نباشــد‪.‬‬

‫‪80‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> بررسی‬

‫آیــا می‌تــوان ادعــا کــرد کــه تنهــا در دوره‌ی کنونــی معمــاری روایتگــر اســت‪ ،‬چراکــه فقــط در وضعیــت پســامدرن اســت کــه صلبیــت‬ ‫ســوژه و ابــژه از بیــن رفتــه و کاربــر کــه همیشــه محــاط در معمــاری ‪-‬یعنــی ابــژه‪ -‬بــوده حــال می‌توانــد بــرای خــود یــک خوانــش جدیــد‬ ‫از محیــط داشــته باشــد و روایتــی جدیــد خلــق کنــد؟‬ ‫ً‬ ‫بلــه کامــا موافقــم‪ .‬رم کولهــاس ‪ 11‬می‌گویــد‪:‬‬ ‫«معمــاری آمیــزه‌ای خطرنــاک از قــدرت و ناتوانــی اســت‪».‬‬ ‫معمــار از قضــا هیچ‌وقــت اقتــدار مولفانــه‌ی یــک‬ ‫قص ‪‎‬ه‌نویــس و ســینماگر را نــدارد‪ .‬بــه همیــن خاطــر همیــن‬ ‫االن کــه مــا اینجــا نشســته‌ایم می‌توانیــم از خیلــی از‬ ‫چیزهایــی کــه معمــار بــرای اینجــا مشــخص کــرده اســت‪،‬‬ ‫تخطــی کنیــم‪ .‬مثــا مــن می‌توانــم بــه جــای خوابیــدن در‬ ‫ً‬ ‫اتاقــم‪ ،‬در آشــپزخانه بخوابــم‪ .‬دائمــا ایــن امــکان تخطــی‬ ‫وجــود دارد‪ .‬البتــه ایــن میــزان از تخطــی حــد دارد‪ .‬اگرچــه‬ ‫معمــار یــک میــزان از توان‌منــدی را دارد‪ ،‬امــا در عیــن حــال‬ ‫ناتــوان اســت‪ .‬چــون بــه هــر حــال مــن می‌تونــم از آن کاربــری‬ ‫کــه معمــار بــرای ایــن مــکان در نظــر گرفتــه اســت ســرپیچی‬ ‫کنــم‪.‬‬ ‫در سیســتم‌های کالســیک‪ ،‬معمــاری بایــد‬ ‫یــک روایــت خطــی پیــدا می‌کــرد کــه دشــواری‌های خــاص‬ ‫خــودش را داشــت‪ .‬ولــی اگــر شــما بپذیریــد کــه روایــت‬ ‫می‌توانــد زمان‌پریشــانه‌تر و تودرتوتــر باشــد‪ ،‬معمــاری‬ ‫تهــای خوبــی بــرای ایــن کار برخــوردار‬ ‫پیشــاپیش از ظرفی ‌‬ ‫اســت‪ .‬چــون بــه شــکل اقتدارزدایی‌شــده‌ای از مولــف‬ ‫معمــار‪ ،‬هــر کاربــر معمــاری می‌توانــد یــک بــار دیگــر بــرای‬ ‫خــودش روایــت معمــاری را تالیــف کنــد‪ .‬مــدل روالن‬ ‫بارت‪12‬هــم همیــن اســت کــه شــما متــن را می‌خوانیــد و‬ ‫بــه جــای مولــف متــن را تالیــف می‌کنیــد‪ .‬در معمــاری هــم‬ ‫همیــن اســت‪ .‬هــر ســوژه‌ی انســانی ایــن امــکان را دارد کــه‬ ‫بــر اســاس شــکل عمــل خــود ‪ 13‬فضــا را از آن خــود کنــد و‬ ‫روایــت خــودش را بســازد و می‌تــوان گفــت معمــاری از ایــن‬ ‫نظــر بــه ســینما شــبیه اســت‪.‬‬ ‫ایــن را هــم فرامــوش نکنیــد کــه معمــاری روی‬ ‫مــرز هنــر و واقعیــت بایــد راه بــرود‪ .‬مثــا ســینما از روزی‬ ‫کــه بــه وجــود آمــد در حــال تعییــن تکلیــف بــا مســئله‌ی‬ ‫واقعیــت بــوده اســت‪ .‬بــه خاطــر ایــن کــه می‌گفتنــد اگــر‬ ‫تعریــف ســینما «تصویــری از واقعیــت» اســت‪ ،‬پــس اســم‬ ‫آن صنعــت اســت و دیگــر نمی‌تــوان بــه آن هنــر گفــت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫ولــی فرمالیسـت‌هایی مثــل آیزنشــتاین‪ ، 14‬مونســتربرگ‬ ‫ً‬ ‫و آرنهایــم‪ 16‬دائمــا در حــال مرزبندی‌کــردن بودنــد کــه چــرا‬ ‫ایــن یــک مدیــوم متمایــز از واقعیــت اســت تــا بتواننــد از‬ ‫آن بــه عنــوان یــک شــکل هنــری دفــاع کننــد‪ .‬بــا ایــن حــال‬ ‫معمــاری همیشــه خــودش بخشــی از واقعیــت اســت‪،‬‬ ‫در عیــن حــال کــه یــک مدیــوم هنــری اســت‪ .‬ایــن وجــه‬ ‫تمایــز جالبــی اســت کــه معمــاری بــا ســایر هنرهــا دارد‪.‬‬ ‫فکــر نمی‌کنــم هنــر دیگــری ایــن ویژگــی را داشــته باشــد‪.‬‬ ‫بــرای همیــن معمــاران هــر طرحــی کــه ارائــه می‌دهنــد‪ ،‬بــه‬ ‫زبــان ســینمایی در حــال میزانسـن‌دادن بــه خــود واقعیــت‬ ‫هســتند‪ .‬یعنــی همان‌طــور کــه یــک کارگــردان تئاتــر یــا‬ ‫ســینما بــه تعــدادی بازیگــر میزانســن می‌دهــد‪ ،‬معمــار‬ ‫بــه تعــدادی آدم واقعــی میزانســن می‌دهــد‪ .‬و فرقــش‬ ‫ایــن اســت کــه آدم‌هــای واقعــی همیشــه امــکان تخطــی‬ ‫برایشــان فراهــم اســت‪ .‬بــه همیــن دلیــل معمــاری تبدیــل‬ ‫می‌شــود بــه آمیــزه‌ای از قــدرت و ناتوانــی‪ .‬معمارهایــی‬ ‫در طــول تاریــخ وجــود داشــته‌اند و هنــوز هــم هســتند‬ ‫کــه تمایــل دارنــد بــه شــکل ســینمایی میزانســن‌های‬ ‫‪17‬‬ ‫واقعیــت را عــوض کننــد‪ .‬یکــی از آن‌هــا بیارکــه اینگلــس‬ ‫اســت‪ .‬بــه طــور مثــال در پــروژه‌ی نیــروگاه بــرق او کــه بــه‬ ‫تازگــی افتتــاح شــده اســت‪ ،‬ایــن قابلیــت تعبیــه شــده کــه‬ ‫مــردم بتواننــد روی ســقف آن اســکی کننــد‪ ،‬و مــردم هــم‬ ‫از ایــن قابلیــت نیــروگاه اســتقبال کرده‌انــد‪ .‬یعنــی ایــن‬ ‫بنــا روی میزانســنی کــه واقعیــت یــک شــرایط مســتقر دارد‬ ‫تمرکــز کــرده اســت‪ .‬شــما فــرض کنیــد در یــک نقطــه یــک‬ ‫نیــروگاه بــرق وجــود دارد و در جایــی دیگــر عــده‌ای روی یــک‬ ‫کــوه اســکی می‌کننــد‪ ،‬این‌کــه شــما آن افــراد را برداریــد و‬ ‫بگذاریــد روی ســقف نیــروگاه بــرق و بگوییــد اینجــا اســکی‬ ‫کــن‪ ،‬دســت‌بردن در میزانســن واقعیــت اســت‪ .‬ایــن‬ ‫اتفــاق‪ ،‬تولیــد روایت‌هــای تــاز ‌ه در شــرایط موجــود اســت‪،‬‬ ‫تنهــا بــا ایــن فــرق کــه روایتــی اســت کــه خــودش تبدیــل بــه‬ ‫بخشــی از واقعیــت می‌شــود‪ .‬در حالــی کــه یــک ســینماگر‬ ‫تنهــا می‌توانــد داســتانی را دربــاره‌ی اســکی‌بازی کــه روی‬ ‫نیــروگاه بــرق اســکی می‌کنــد‪ ،‬تخیــل کنــد‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪81‬‬

‫گفت‌و‌گو <<‬ ‫در مــورد تفــاوت معمــاری بــا ســایر مدیوم‌هــای هنــری از‬ ‫جنبــه‌ی اثرگــذاری بــر جامعــه‌ی بســتر و اثرپذیــری از آن‬ ‫چــه دیدگاهــی داریــد؟‬

‫در گذشــته در ســینمای جهــان اســامی کارگردان‌هــا‬ ‫همــراه بــا ســبک‌ها مطــرح می‌شــد‪ ،‬امــا در جهــان امــروز‬ ‫ایــن نام‌هــا هســتند کــه بیشــتر بــه گــوش مــا می‌خورنــد‬ ‫و در مــورد ســبک فیلم‌هــا کمتــر صحبــت می‌شــود‪ .‬آیــا‬ ‫در معمــاری هــم شــرایط بــه همیــن گونــه پیــش مـی‌رود؟‬ ‫ایــن اتفــاق بــه خاطــر ایــن اســت کــه بیــن همـه‌ی‬ ‫برهه‌هــای زمانــی در دوران کالســیک و یــا مــدرن یــک‬ ‫ویژگــی وجــود دارد‪ .‬در هرکــدام از ایــن برهه‌هــا ذائقــه‌ای‬ ‫مســلط قابــل تشــخیص اســت‪ .‬مثــا در یــک دوره‬ ‫نمادپــردازی ذائقـه‌ی مســلط می‌شــود و عمــوم بــه آن بــاور‬ ‫دارنــد‪ .‬و یــا در گذشــته دورانــی بــود کــه کارکردگرایــی‪ 18‬بــاور‬ ‫مســلط بــود و لورکوربوزیــه ‪ 19‬و میس‌وندروهــه ‪ 20‬و ســایر‬ ‫معمــاران آن زمــان در ایــن‌بــاره بــا هــم توافــق داشــتند و‬ ‫روی اصــول اساســی آن کمتــر مجادلــه می‌کردنــد‪ .‬مســئله‬ ‫ایــن اســت کــه در دوره‌ی پســامدرن کنونــی اتفاقــی کــه‬ ‫م می‌ریــزد‬ ‫افتــاده ایــن اســت کــه ایــن ذائقـه‌ی مســلط بــر ‌هـ ‌‬ ‫و خرده‌ذائقه‌هــا در کنــار همدیگــر امکان‌پذیــر می‌شــوند‪.‬‬ ‫یعنــی هنــوز می‌تــوان گفــت ســینمای فرهــادی بــا کمــی‬ ‫دخــل و تصــرف ســینمای نئورئالیســتی ایتالیــا اســت‪ .‬یــا‬ ‫‪22‬‬ ‫ســینمای دیویــد لینــچ ‪ 21‬ســینمای سورئالیســتی بونوئــل‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫چیــزی کــه تغییــر کــرده ایــن اســت کــه امــروزه‬ ‫هم ـه‌ی این‌هــا در کنــار یکدیگــر قــرار دارنــد‪ ،‬در حالــی کــه‬ ‫در گذشــته وحــدت بیش‌تــری وجــود داشــته اســت و‬ ‫یــک ســبک مســلط داشــتیم‪ .‬االن بــه صــورت همزمــان‬ ‫تعــدد ســبکی داریــم‪ .‬کــه ایــن مســئله خاصیــت زمــان‬ ‫اســت‪ .‬بــه همیــن ترتیــب اگــر یــک زمــان کارکردگرایــی حاکــم‬ ‫بــود‪ ،‬بــا زمــان حــال متفــاوت اســت‪ .‬بــه طــور مثــال امــروزه‬ ‫ً‬ ‫می‌بینیــم کــه کاری کــه کولهــاس انجــام می‌دهــد کامــا‬ ‫ً‬ ‫متفــاوت از فاســتر اســت و کارهــای فاســتر کامال بــا کارهای‬ ‫بیارکــه تفــاوت دارد‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫ بــه نظــر مــن ظریف‌تریــن نکتــه‌ای کــه وجــود‬ ‫دارد ایــن اســت کــه معمــاری هم‌زمــان هــم یــک مدیــوم‬ ‫هنــری اســت و هــم واقعیــت‪ .‬در مدیوم‌هــای دیگــر‬ ‫هنــر‪ ،‬روابــط علــت و معلولــی جهــان اثــر هیــچ ســرایتی بــه‬ ‫ً‬ ‫بیــرون از آن جهــان هنــری ندارنــد‪ .‬مثــا اگــر در فیلــم آقــای‬ ‫فرهــادی‪ ،‬نــادر و ســیمین از هــم طــاق بگیرنــد یــا نگیرنــد‬ ‫هیــچ اثــری بــر جهــان بیــرون از فیلــم نــدارد‪ .‬امــا معمــاری در‬ ‫عیــن حــال کــه می‌خواهــد مثــل هــر هنــر دیگــری جهانــی‬ ‫متفــاوت از جهــان واقعــی تجســم کنــد‪ ،‬هم‌چنــان بخشــی‬ ‫از ایــن جهــان واقعــی اســت و بــه همیــن دلیــل بــرای انجــام‬ ‫ایــن کار روی خــط خطرناکــی از ضعــف و قــدرت در حــال‬ ‫ً‬ ‫بازی‌کــردن اســت‪ .‬از ایــن رو ممکــن اســت مثــا بیارکــه‬ ‫اینگلــس شــبیه یــک نویســنده‪ ،‬دنیایــی را تصــور کنــد کــه‬ ‫در آن مــردم روی یــک نیــروگاه بــرق اســکی می‌کننــد امــا‬ ‫موقعیــت معمارانـه‌ی او باعــث می‌شــود دنیایــی کــه تصــور‬ ‫کــرده همزمــان واقعیت‌هــای جهــان واقعــی را نیــز بــه هــم‬ ‫بریــزد‪ .‬جهــان معمــاری یــک نظــام علــت و معلولــی بســته‬ ‫در خــود نیســت‪.‬‬ ‫رم کولهــاس بــرای پــروژه‌ی ســفارت هلنــد در‬ ‫برلیــن طــرح جالبــی ارائــه داد‪ .‬او متوجــه شــد کــه در کل‬ ‫دنیــا روایــت تثبیت‌شــده‌ای بــرای ســفارت‌ها وجــود دارد‬ ‫و آن مواجهــه بــا ســفارت بــه عنــوان یــک جعب ـه‌ی امنیتــی‬ ‫اســت‪ .‬کولهــاس بــه ایــن نتیجــه می‌رســد کــه بایــد ایــن‬ ‫روایــت تثبیت‌شــده را بــر ‌هــم‌بریــزد‪ .‬او داخــل ایــن ســفارت‬ ‫یــک تونــل طراحــی می‌کنــد و دسترســی بــه ایــن تونــل را‬ ‫از خیابــان بــرای عمــوم آزاد می‌گــذارد‪ .‬ایــن تونــل امــکان‬ ‫دسترســی بــه فضاهایــی مثــل کافی‌شــاپ‪ ،‬کتاب‌فروشــی‬ ‫و رســتوران ســفارت را فراهــم می‌کنــد‪ .‬و در انتهــای ایــن‬ ‫مســیر‪ ،‬کاربــر بــه خــارج از فضــای ســفارت هدایت می‌شــود‪.‬‬ ‫در ایــن پــروژه شــهر بــدون ایــن کــه بــه محفظ ـه‌ی امنیتــی‬ ‫ســفارت خللــی وارد کنــد‪ ،‬از تعــدادی از فضاهــای داخــل آن‬ ‫اســتفاده می‌کنــد‪.‬‬ ‫ماننــد ایــن پــروژه‪ ،‬همیشــه در دنیــا روایت‌هــای‬ ‫تثبیت‌شــده‌ای وجــود دارد و خیلــی از مدیوم‌هــای هنــری‬ ‫کار خودشــان می‌داننــد کــه ایــن روایت‌هــای تثبیت‌شــده‬ ‫را بــر ‌هــم‌بریزنــد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> بررسی‬ ‫بــرای بخــش نقــد و بررســی تعــدادی از دانشــجویان‬ ‫داوطلــب کتــاب محاکمــه‌ی کافــکا را مطالعــه کردنــد و‬ ‫ســپس تصوراتشــان را از فضاهایــی کــه بــرای داســتان‬ ‫ایــن کتــاب در ذهــن خــود متصــور شــده بودنــد بــه‬ ‫اشــتراک گذاشــتند‪ .‬نتیج ـه‌ی جالبــی کــه از شــنیدن ایــن‬ ‫توضیحــات حاصــل شــد ایــن بــود کــه بــا وجــود این‌کــه‬ ‫کافــکا در مــورد فضاهــای داســتان توصیفــات بســیار‬ ‫کمــی در اختیــار خواننــده گذاشــته‪ ،‬امــا هیچ‌کــدام از‬ ‫خواننــدگان ایــن داســتان را در المــکان متصــور نشــده‬ ‫ً‬ ‫بودنــد‪ .‬اکثــرا ریزتریــن جزئیــات فضاهــا از جملــه جنــس‬ ‫دیــوار و ارتفــاع حــدودی ســقف و شــکل مبلمــان را بــه‬ ‫صــورت ناخــوداگاه متصــور شــده بودنــد‪ ،‬هرچنــد کافــکا‬ ‫هیــچ حرفــی از آن‌هــا نــزده بــود‪ .‬آیــا می‌تــوان گفــت همـه‌ی‬ ‫ایــن توصیفــات بیش‌خوانی‌هایــی هســتند کــه مجــال‬ ‫آن توســط کافــکا بــه مــا داده شــده و کلمــات ایــن فضاهــا‬ ‫را بــرای خواننــدگان متبــادر کرده‌انــد؟‬ ‫ یوهانــی پاالســما ‪ 23‬در مــورد تبــادر در معمــاری‬ ‫حــرف جالبــی دارد‪ .‬او ادعــا می‌کنــد کــه مــا یــک حافظــه‌ی‬ ‫بدن‌منــد داریــم و تجربه‌هــای حضــور مــا در یــک محیــط در‬ ‫ایــن حافظــه کــه تنانــه اســت ذخیــره می‌شــوند و بعدهــا در‬ ‫بســیاری از اوقــات بــرای مــا یــادآوری می‌شــود‪ .‬مثــا وقتــی‬ ‫شــما در یــک مــکان تنــگ قــرار می‌گیریــد‪ ،‬ادراک شــما از‬ ‫ً‬ ‫ایــن محیــط در ایــن حافظــه ذخیــره می‌شــود‪ .‬بعدا بــا دیدن‬ ‫تصویــر یــک فضــای تنــگ می‌توانیــد آن‌جــا را تصــور کنیــد و‬ ‫حســی کــه بــا بــودن در آن فضــا دریافــت کــرده بودیــد‪ ،‬بــا‬ ‫تماشــای آن تصویــر بــه شــما دســت می‌دهــد‪ .‬ایــن اتفــاق‬ ‫بــه ایــن دلیــل اســت کــه حافظ ـه‌ی بدن‌منــد شــما در ایــن‬ ‫لحظــه در حــال بــه یــادآوردن اســت‪ .‬در مــورد بخــش نقــد‬ ‫و بررســی کــه در ابتــدای ســوال مطــرح کردیــد‪ ،‬نمی‌تــوان‬ ‫گفــت کــه هــر کــدام از کلمــات در متبادرشــدن آن فضاهــا‬ ‫بــرای خواننــدگان نقــش داشــته‌اند‪ ،‬امــا می‌تــوان ادعــا‬ ‫کــرد کــه روی هــم رفتــه هم ـه‌ی ایــن کلمــات اتمســفری را‬ ‫بــرای خواننــده ســاخته‌اند و بــا اســتفاده از تجربه‌هــای‬ ‫غیرمســتقیم مربــوط بــه اتمســفری کــه او متصــور شــده‪ ،‬بــر‬ ‫اســاس یــک بازخوانــی یــا فراخوانــی از حافظ ـه‌ی بدن‌منــد‪،‬‬ ‫خواننــده می‌توانــد تجســم کنــد کــه چــه نســبتی بیــن او و‬ ‫فضــا در چنیــن داســتانی وجــود دارد‪ .‬در کل می‌تــوان گفــت‬ ‫هرکــدام از خواننــدگان کافــکا را بازتالیــف کرده‌انــد‪ .‬در واقــع‬ ‫نمی‌توانیــم بگوییــم ایــن خــود کافــکا اســت؛ ایــن کافــکا بــه‬ ‫روایــت خواننــدگان اســت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪83‬‬

‫در میان صحبت‌هایتان از ادبیات لوفوری یاد کردید‪ .‬لطفا کمی در مورد آن توضیح بدهید‪.‬‬ ‫لوفــور اعتقــاد دارد کــه ســه نــوع فضــا وجــود‬ ‫دارد‪ :‬فضــای تصورشــده ‪ ، 24‬فضــای درک‌شــده ‪ 25‬و فضــای‬ ‫زیســته‪ . 26‬فضــای تصورشــده فضایــی اســت کــه معمــاران‬ ‫و شهرســازان طراحــی می‌کننــد‪ .‬ایــن فضاهــا همیشــه روی‬ ‫خودشــان یــک پیوســت نشانه‌شــناختی دارنــد‪ .‬مثــا یــک‬ ‫معمــار بــا خــودش می‌گویــد ایــن پیــاده‌رو کــه مــن طراحــی‬ ‫ً‬ ‫کــرده‌ام صرفــا محــل تــردد عابریــن پیــاده اســت و همــه‬ ‫می‌داننــد کــه اینجــا بایــد راه برونــد‪ ،‬چــون دیگــر پیــاده‌رو‬ ‫بــرای خــودش تبدیــل بــه یــک نشــانه شــده اســت‪ .‬انــگار‬ ‫کــه همیشــه کاتالوگــش روی آن گذاشــته شــده اســت‪.‬‬ ‫فضــای درک‌شــده فضایــی اســت کــه آن لحظــه کاربــر در‬ ‫حــال تجربه‌کــردن آن اســت‪ .‬مثــا فــردی را در نظــر بگیریــم‬ ‫کــه در حــال راه‌رفتــن در پیــاده‌روی خیابــان انقــاب اســت‪.‬‬ ‫او ســنگ‌فرش بتنــی پیــاده‌رو و همچنیــن اتوبوس‌هــا و‬ ‫ماشــین‌ها و حتــی جمعیتــی کــه در حــال گذرنــد را می‌بینــد‬ ‫و کل ایــن فضــا را تجربــه می‌کنــد‪.‬‬

‫‪84‬‬

‫فضــای تصورشــده انتزاعــی اســت‪ .‬معمــار‬ ‫روی پــان خطوطــی را ترســیم می‌کنــد و ســازنده طبــق‬ ‫ً‬ ‫پــان آن را اجــرا می‌کنــد‪ ،‬امــا فضاهــای درک‌شــده کامــا‬ ‫متفــاوت هســتند‪ .‬همیشــه فضــای تصورشــده بــرای‬ ‫معمــار وجــود دارد و یــک فضــای درک‌شــده بــرای کاربــر‪.‬‬ ‫ولــی هم‌زمــان چیــزی از ســنتز ایــن دو بــه وجــود می‌آیــد‬ ‫کــه اســم آن فضــای زیســته اســت‪ .‬در ایــن فضــا بســیاری‬ ‫از کاربــران ایــن امــکان را دارنــد کــه از فضــای تصورشــده‌ی‬ ‫معمــار تخطــی کننــد‪ .‬یعنــی شــما وقتــی داخــل پیــاده‌رو راه‬ ‫می‌رویــد مشــاهده می‌کنیــد کــه یــک ســری دس ـت‌فروش‬ ‫نشســته و تعــدادی آدم هــم دورشــان جمــع شــده‌اند و‬ ‫ً‬ ‫اتفاقــا تــردد هــم مســدود شــده اســت‪ .‬در انتهــای روز هــم‬ ‫دســت‌فروش‌ها می‌رونــد و ایــن فضــا از هــم می‌پاشــد‪.‬‬ ‫ایــن فضــا خیلــی ســیال اســت‪ .‬ایــن فضــا در مــا بیــن‬ ‫بدن‌هــا شــکل می‌گیــرد و مســتقر می‌شــود و بــه عنــوان‬ ‫فضــای زیســته خیلــی اوقــات بــر علیه فضــای تصورشــده‌ای‬ ‫اســت کــه معمــار یــا شهرســاز مــد نظــرش بــوده‪ .‬مثــال‬ ‫ایــن مــورد پارکوربــاز اســت‪ .‬پارکوربــاز تمــام نظام‌هــای‬ ‫داللتــی فضــای تصور‌شــده را بــه ‌هــم ‌می‌ریــزد‪ ،‬بــه بــازی‬ ‫می‌گیــرد و بازتعریــف می‌کنــد و همــه‌ی ایــن انتظام‌هــا را‬ ‫بــا تخطی‌کــردن بازروایــی می‌کنــد‪ .‬او تعریــف دیــوار و نــرده‬ ‫را عــوض می‌کنــد‪ .‬مثــل کســی اســت کــه از دل یــک متــن‬ ‫ادبــی یــک برداشــت و تفســیری کامــا ضــد خــود متــن را در‬ ‫م ـی‌آورد‪ ،‬امــا فرقــش ایــن اســت کــه او بــا بدنــش در فضــا‬ ‫ایــن کار را انجــام می‌دهــد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> بررسی‬ ‫توصیه ای برای دوستان دانشگاه‌‌تهرانی خود دارید؟!‬ ‫مــن بــه همــه‌ی آن‌هایــی کــه دوستشــان‬ ‫دارم توصیــه بــه تفکــر انتقــادی می‌کنــم و ایــن مختــص‬ ‫دوســتان دانشــگاه تهرانیــم نخواهــد بــود‪ .‬تفکــر انتقــادی‬ ‫هــم بــه ایــن معنــی اســت کــه از بدیهی‌گرفتــن همــه‌ی‬ ‫گزاره‌هایــی کــه بــه آن‌هــا عالقه‌مندیــم هــر از گاهــی فاصلــه‬ ‫بگیریــم و بــا دیــد انتقــادی آن‌هــا را بازخوانــی کنیــم‪ .‬و از آن‬ ‫مهم‌تــر بــه جــای پذیرفتــن گزاره‌هایــی بــه خاطــر نام‌هــای‬ ‫گوینــده‌ی آن‌هــا‪ ،‬ایده‌هــای گزاره‌هــا را مــورد بررســی قــرار‬ ‫دهیــم‪ .‬چــون بســیاری از اوقــات مــن می‌بینــم کــه در‬ ‫جمع‌هــای دانشــجویی یــک ســری ســنگربندی مبتنــی بــر‬ ‫اســم وجــود دارد کــه مثــا آیــا معمــاری زومتــور ‪ 27‬حقیقــت‬ ‫اســت یــا معمــاری فــان معمــار‪ .‬بــه نظــرم بایــد زومتــور‬ ‫و الکســاندر ‪ 28‬و آیزنمــن و بقیــه را فرامــوش کــرد و راجــع‬ ‫بــه ایده‌هــای آن‌هــا صحبــت کــرد‪ .‬و اگــر از ایده‌هایشــان‬ ‫می‌توانیــم دفــاع کنیــم‪ ،‬آن اسـم‌ها می‌توانــد معتبــر باشــد‪.‬‬ ‫و اگــر نمی‌توانیــم‪ ،‬درواقــع بــه شــکل غیرانتقادی به اســامی‬ ‫تــن داده‌ایــم‪ .‬شــما تنهــا وقتــی می‌توانیــد بــه معنــای واقعی‬ ‫کلمــه دانشــجو باشــید و تلمــذ بکنیــد کــه هــر از گاهــی‬ ‫هم ـه‌ی دانشــتان را از حالــت مفــروض خــارج کنیــد و آن را‬ ‫بــه حــوزه‌ی تنــش منتقــل کنیــد و ببینیــد که شــما و دانش‬ ‫شــما چقــدر از پــس ایــن تنــش برمی‌آییــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪user‬‬ ‫‪Cognition‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Experience‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪decoding‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Henri Lefebvre‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Daniel Libeskind‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪recall‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪verbal‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪hypertext‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Maurice Blanchot‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Rem Koolhaas‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Roland Barthes‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪practice‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪Sergei Eisenstein‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪Hugo Munsterberg‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪Rudolf Arnheim‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪Bjarke Ingles‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪functionalism‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪Le Corbusier‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪Mies van der Rohe‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪David Lynch‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪Luis Bunuel‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪Juhani Pallasmaa‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪conceived space‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪perceived space‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪lived space‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪Peter Zumthor‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪Christopher Alexander‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪85‬‬

‫روایت معماری‬

‫(بخشی از کتاب ‪)Narrative Architecture‬‬

‫نایجل کوئتس‪،‬‬

‫معمار و نویسنده‌ی انگلیسی‬

‫مترجمین‬ ‫سپیده حاجی محمود‌ زاده‪ ،‬شقایق گلشاهی‪ ،‬آناهیتا کلهرنیا‬ ‫دانشجویان کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫نشــدن بیــش از حــد بــزرگ‬ ‫معمــاری بــرای پنها ‌‬ ‫اســت‪ .‬حتــی زش ـت‌ترین بناهــا هــم از فرهنــگ ســازنده‌ی‬ ‫آن‪ ،‬چیــزی را می‌‌نمایانــد؛ عیب‌هایــی کــه بــر همــگان‬ ‫عیاننــد‪ .‬در عیــن حــال معمــاری یــک ابــزار قدرت‌منــد نیــز‬ ‫هســت‪ ،‬رســانه‌ای نیرومنــد کــه در خدمــت قدرت‌هــای‬ ‫دموکراتیــک‪ ،‬سیاســی و یــا مذهبــی قــرار می‌گیــرد‪.‬‬ ‫چــه آلونکــی محقرانــه چــه بلندتریــن بر ج‌هــا‪ ،‬طراحــان‬ ‫می‌خواهنــد کــه بناهایشــان بــر ســر انگشــتان قــد علــم‬ ‫کننــد تــا دستشــان را بــه ارتفاعــی کمــی باالتــر از پاسـخ‌دادن‬ ‫ْ‬ ‫هــوس بخشــی از زبــان معمــاری‬ ‫بــه نیازهــا برســانند‪.‬‬ ‫اســت‪ .‬بــرای همـه‌ی جوامــع‪ ،‬معمــاری همــواره بــه گویشــی‬ ‫مختلــط ســخن می‌‌گویــد‪ .‬بناهــا روایت‌هــای خودشــان‬ ‫را دارنــد؛ از اولیــن انگیــزه بــرای ساختنشــان گرفتــه تــا‬ ‫بــه تحقق‌رســیدن و بــه بار‌آمــدن و تــا زمــان زوال آن‌هــا‪.‬‬ ‫ً‬ ‫معمــاری‪ ،‬ماننــد طبیعــت‪ ،‬مرتبــا می‌میــرد و خــود را در دل‬ ‫اکوسیســتم فرهنگــی کــه شــهر‌ها در آن بوجــود آمده‌انــد‪،‬‬ ‫بــاز می‌‌آفرینــد‪ .‬همانطــور کــه ادوارد هالیــس بیــان کــرده‪:‬‬ ‫«ســاختمان‌ها بــه مراتــب طوالنی‌تــر از هدفــی کــه بــه‬ ‫خاطــرش بنــا شــده‌اند‪ ،‬تکنولوژی‌هایــی کــه بــه ساختشــان‬ ‫کمــک رســانده و زیبایی‌شناســی‌ای کــه ظاهرشــان را‬ ‫تعیین‌کــرده عمــر می‌کننــد‪ .‬و طولــی نمی‌کشــد کــه دیگــر‬ ‫فــرم و عملکــرد آن‌هــا بــا هم ارتباط زیادی نداشــته باشــند»‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫خوش‌حــال از پنهان‌شــدن در پشــت صــور‬ ‫کهن‌الگویــی‪ ،‬ماننــد کلبه‪/‬خانه‪/‬معبــد با ســقف شــیب‌دار‬ ‫و برج‪/‬دودکش‪/‬بلوک‌هــای عمــودی باالرونــده‪ ،‬امــروزه‬ ‫ً‬ ‫اکثــر معماری‌هــا عمــدا از درگیــری احساســی بــا کاربــر خــود‬ ‫ً‬ ‫خــودداری می‌‌ورزنــد‪ .‬روایــت در معمــاری متناوبــا می‌توانــد‬ ‫نــه تنهــا بــه نیازهــای روان‌شــناختی‪ ،‬کــه بــه موجبــات‬ ‫عملکــردی نیــز پاســخ دهــد و از یــک ارزش افــزوده‌ی هنــری‬ ‫و غیــر ضــروری‪ ،‬بــه شــرطی اولیــه تبدیــل می‌شــود‪.‬‬ ‫دو عبــارت «روایــت» و «معمــاری» در ابتــدا خیلــی‬ ‫مرتبــط بــه نظــر نمی‌آینــد‪ .‬در مفهــوم امــروزی ایــن دو کلمــه‬ ‫اندکــی از دو مشــکل متضــاد رنــج می‌‌برنــد‪ :‬اولــی بســط داده‬ ‫شــده و کم‌رنــگ گشــته‪ ،‬دومــی کاهیــده و محــدود شــده‬ ‫اســت‪ .‬در رســانه‪ ،‬واژه‌ی روایــت چنــان متــداول اســت‬ ‫کــه دیگــر از بیــان معنــای واقعــی خــود ســرباز می‌زنــد‪ .‬در‬ ‫محدود‌تریــن حالــت‪ ،‬مفهومــی ادبــی را بــه یــاد مـی‌آورد ولــی‬ ‫اغلــب در یــک «ایــده» محلــول می‌گــردد‪.‬‬ ‫اکثــر معماری‌هــای قــرن بیســتمی در پــی‬ ‫نوعــی زیبایی‌شناســی معنــوی بودنــد کــه بــا ایده‌آ ل‌هــای‬ ‫عملکردیشــان تناســب داشــت‪ .‬مدرنیســم به رهایی خود‬ ‫از چنــگال مســتبدانه‌ی تزئینــات افتخــار می‌کــرد‪ .‬امــا بــا‬ ‫ایــن وجــود‪ ،‬فضــای بناشــده «صحبــت» می‌کنــد نمی‌توانــد‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> برگردان‬ ‫کــه صحبــت نکنــد‪ .‬شــهر‪ ،‬همچــون طبیعــت‪ ،‬دســت و‬ ‫پــا شکســته ســخن می‌گویــد و بــا صــدای بی‌صدایــش‪،‬‬ ‫سرگذشــت غنــی و قــوی خــود را بازگــو می‌کنــد‪.‬‬ ‫روایــت بــه طــور ناخــودآگاه برخاســته از‬ ‫جهت‌یابــی و راه‌نمایــی جهــان از درون بــه بیــرون‪ ،‬از‬ ‫خصوصــی بــه عمومــی و از تجربیــات فــردی تــا افســانه‌های‬ ‫ـدن معمــاری نیــازی به یــک معمار‬ ‫جمعــی اســت‪ .‬ایــن خوانـ ِ‬ ‫نــدارد کــه از پیــش آن را بنویســد‪ .‬بــرای اهالی‪ ،‬یک نقشـه‌ی‬ ‫ســه‌بعدی از مناســبت‌های اجتماعــی‪ ،‬خطــرات احتمالــی‬ ‫و حــوادث گذشــته شــکل می‌دهــد‪ .‬نقشــه‌های ذهنــی‬ ‫قطعــات را در یــک زنجیــره‌ی زمانی‌مکانــی ردیــف می‌کنــد؛‬ ‫مثــل خان ـه‌ای کــه روزی ســاکنش بودیــم یــا صحن ـه‌ی یــک‬ ‫ْ‬ ‫شــهر تئاتــری غنــی از خاطــرات می‌ســازد کــه در‬ ‫تصــادف‪.‬‬ ‫آن تمامــی ادراکات بــه ترتیبــی چیــده شــده کــه بــا توانایــی‬ ‫یکایــک مــا بــرای ادغــام شــم بــا دانــش و ادراک عقالنــی بــا‬ ‫تخیــل تناســب دارد‪.‬‬

‫مادانشنامه‌هایمتحرکمعماری‬ ‫هستیم نه برای این‌که آن را می‌سازیم‪،‬‬ ‫بلکه چون آن را تجربه می‌کنیم‪.‬‬ ‫روایت‪ :‬از داستان‌سرایی تا تکنیک فضایی‬ ‫قصه‌گویــی قدمتــی دارد بــه درازای عمــر کوه‌هــا‪.‬‬ ‫حتــی پیــش از کمــک نوشــتار‪ ،‬افســانه‌های جهانــی بــه‬ ‫صــورت شــفاهی شــکل گرفته‌انــد‪ .‬نــوع بشــر بــه دنبــال‬ ‫پاسـخ‌هایی بــرای اســرار گیتــی گشــته و آن‌هــا را بــر دیوارهــا‬ ‫کشــیده و در قصه‌هــا پیچیــده اســت‪.‬‬ ‫روایــت (‪ ،)Narrative‬ریشــه‌گرفته از کلمــه‌ی‬ ‫التیــن ‪ ،narrare‬حــوادث دنیایــی واقعــی یــا خیالــی را در‬ ‫ترتیبــی کــه توســط راوی بازگــو می‌شــود‪ ،‬می‌چینــد‪ .‬در کنــار‬ ‫نمایــش‪ ،‬جــدل و تشــریح‪ ،‬روایــت یکــی از چهــار مقول ـه‌ی‬ ‫فــن خطابــه اســت‪ .‬فرمــت ســاختاری روایــت بــه طریقــی‬ ‫اســت کــه می‌توانــد فــرای گفتــار بــرود و تــا شــعر‪ ،‬آواز‪،‬‬ ‫نویســندگی‪ ،‬درام‪ ،‬ســینما و بازی‌هــا گســترش یابــد‪ .‬روایــت‬ ‫حــوادث را در ســاختاری ســاده می‌ســازد کــه می‌توانــد‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫تخیــل را تحریــک کنــد و بــا فهــم آن امــکان بازگوییــش در‬ ‫قالــب کلمــات‪ ،‬تصاویــر و یــا فضــا فراهــم می‌شــود‪.‬‬ ‫در معمــاری شــکل خطــی روایــت هنــگام برخــورد‬ ‫بعــد فضــا بــه زمــان‪ ،‬منحــل می‌شــود‪ .‬در فضــای معمارانــه‪،‬‬ ‫وجــود ســیر حــوادث بــه هــم پیوســته و یــا تواتــر تجربه‌هــای‬ ‫از پیــش‌تعیین‌شــده نا‌متعــارف اســت‪ .‬در یــک ســاختار‬ ‫متــداول روایــی‪ ،‬اتفاقــات در مقیــاس زمانــی پیــش‬ ‫ً‬ ‫می‌رونــد‪ ،‬امــا در معمــاری مؤلفـه‌ی زمــان مرتبــا در پاســخ بــه‬ ‫مانــدگاری ســاختار فیزیکــی متحــول می‌شــود‪ .‬در حالــی کــه‬ ‫دوام بایــد بــه عنــوان یــک ویژگــی کیفــی معمارانــه شــناخته‬ ‫شــود‪ ،‬ناگزیــر بایــد دربــاره‌ی عکــس آن نیــز کنجــکاو بــود‪.‬‬ ‫تفــاوت میــان یــک تصویــر عــادی بــا اثــری هنــری تــا حــدی‬ ‫نــه تنهــا بســته بــه دوام وجــودش کــه بــه تــدوام مفهومــش‬ ‫نیــز اســت‪ .‬در معمــاری ایــن دوام می‌توانــد هــم مثبــت و‬ ‫هــم منفــی باشــد‪ ،‬بســته بــه آن کــه عمــوم مــردم پذیــرای آن‬ ‫باشــند یــا نــه‪.‬‬ ‫روایــت می‌گویــد کــه یــک شــیء بــه مــوازات‬ ‫«ماهیــت دیگــری» نیــز دارد‪ .‬ایــن شــیء‬ ‫عملکــردش‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫وجهــی متشــکل از معنــا دارد کــه آن را ماننــد جیــوه‪ ،‬فــرار و‬ ‫تابــع تفاســیر می‌کنــد‪.‬‬ ‫روایــت پدیده‌هــای پیرامونمــان را بــا تأکیــدی‬ ‫واقعیــت صریــح‪ ،‬خیالــی می‌کنــد‪ .‬روایــت‪ ،‬هماننــد‬ ‫بــر‬ ‫ِ‬ ‫ت و برگشــتی و حســاس بــه‬ ‫سیســتم ســیم‌های رفــ ‌‬ ‫فشــار در فواره‌هــای باروکــی‪ ،‬به‌نــدرت یــک نســخه‌ی از‬ ‫ش تعیین‌شــده‌ی حــوادث اســت‪ .‬بلکــه چارچوبــی‬ ‫پیــ ‌‬ ‫بــدون تقــدم و تأخــر از اجتمــاع معانــی اســت کــه در انتظــار‬ ‫ســیراب‌کردن مهمانــی ســرزده‪ ،‬نــگاه داشــته شــده‌اند‪.‬‬ ‫روایــت بــه هــر شــکلی هــم کــه باشــد‪ ،‬بــا لطافــت و‬ ‫غیر‌منتظــره ســخن می‌گویــد‪ ،‬و معمــوال اگــر پنهــان باشــد‬ ‫عملکــرد بهتــری دارد تــا آشــکار‪ .‬در فضــای فیزیکــی‪ ،‬روایــت‬ ‫تعبیــر آن چیــزی اســت کــه فیلســوف و رمان‌نویــس‪،‬‬ ‫امبرتــو اکــو آن را بیشــتر مفهــوم «ضمنــی» یــک عملکــرد‬ ‫می‌دانــد تــا مفهــوم «نمادیــن» آن‪ .‬معبــد نشــان از خدایــی‬ ‫اســت کــه در آن جــای دارد و نــه نمــاد مفهــوم عبــادت‪ .‬از‬ ‫آن‌جایــی کــه معمــاری می‌توانــد توســط روایــت دسـت‌کاری‬ ‫ً‬ ‫و تفســیر شــود‪ ،‬متعاقبــا معمــار می‌توانــد معمــاری را‬ ‫در کنــار همخوانــی بــا بســتر و پاســخ‌دهی بــه مجموعــه‬ ‫نیاز‌هــا‪ ،‬بــا مقادیــری روایــت نیــز همــراه ســازد‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫روایت معماری <<‬

‫‪1. Frederick Kiesler, Endless House, large model, 1959‬‬

‫فردریــک کیســار در «خانــهی بیپایــان» قصــد‬ ‫داشــت بــه بنایــی دســت یابــد کــه بتــوان بــه گونــهای در‬ ‫آن زندگــی کــرد کــه انــگار بنــا همــان بــدن خودمــان اســت‪.‬‬ ‫هرچنــد ایــن بنــا هیــچگاه ســاخته نشــد‪ ،‬ولــی تأثیرگــذاری‬ ‫خــود را پــس از نمایــش ماکــت آن در مــوزهی هنــر مــدرن‬ ‫نیویــورک در ســال ‪ ،1۹5۹‬نشــان داد‪( .‬تصویــر ‪)1‬‬

‫ممکــن باشــد‪ .‬بــا در دســت داشــتن مــاده و خــاء‪ ،‬محتــوا‬ ‫و روابــط‪ ،‬فضــا تبدیــل بــه واســطهای میشــود کــه معنایــی‬ ‫ـاب الگــو‬ ‫ارتباطبخــش دارد‪ .‬روایــت یــک انتخــاب از یــک کتـ ِ‬ ‫یــا اینترنــت نیســت‪ .‬روایــت بــه قابلیــت شــما در ترســیم‬ ‫بــر دنیــای پیرامونتــان بســتگی دارد و بایــد آنقــدر نــور بــه‬ ‫آن بتابانیــد تــا وارد دنیــای تخیــل شــود؛ همانگونــه کــه‬ ‫جــان راســکین‪ ،‬نویســنده و منتقــد انگلیســی (‪،)1۹۰۰-1۸1۹‬‬ ‫اصطــاح «تخیــل رابطهبخــش» را بــه آن اطــاق میکنــد‪.‬‬

‫بــا اینکــه ســاختمانها همیشــه بــر اســاس‬ ‫معیارهــای کاربــردی یــا اقتصــادی طراحــی میشــوند‬ ‫هرچنــد گاهــی در رســیدن بــه ایــن مقصــود یــا کــم میآورند‬‫و یــا زیــادهروی میکننــد‪ -‬روشــن اســت کــه تمامــی آنهــا‬ ‫قصــد روایتکــردن ندارنــد‪ .‬روابــط اجتماعــی بــه نــدرت بــر‬ ‫منافــع تجــاری غلبــه میکننــد‪ .‬هــر کارفرمایــی انتظاراتــی‬ ‫دارد و میخواهــد پیامــی را بــه عمــوم برســانند‪ .‬ولــی روابــط‬ ‫ً‬ ‫معمــار و کارفرمــا عمدتــا به سیســتمی از تعامــات محدود‬ ‫متکــی اســت کــه موضــوع تاثیرگــذاری بــر عمــوم را واگــذار به‬ ‫مشــاوره و برنامهریــزی میکنــد‪ .‬متاســفانه عایــق عمــوم‬ ‫نســبت بــه تجارتــی کــه مــورد نظــر اســت‪ ،‬حاشــیهای تلقــی‬ ‫میگــردد‪.‬‬

‫زمینهی رادیکال‬

‫روایت به عنوان روششناسی معمارانه‬

‫از طــرف دیگــر‪ ،‬طبیعــت مجســم معمــاری‬ ‫قابــل قیــاس بــا وجــود مــادی یــک کتــاب اســت کــه‬ ‫واســطهی نویســنده و خواننــده قــرار میگیــرد‪ .‬در عیــن‬ ‫حــال ســاختمانها میتواننــد توســط معمــار بــه نحــوی‬ ‫بــا محتــوای روایــی غنــی شــوند کــه تنهــا بــه کمــک فضــا‬

‫‪90‬‬

‫همانگونــه کــه بودلــر کشــف کــرد‪ ،‬شــهرها هــم‬ ‫دارای فضــا و هــم دارای اتمســفر هســتند و بــه تجربــه‪،‬‬ ‫ســاختار و شــکل میبخشــند‪ .‬رونــد آشــنایی بــا هرگونــه‬ ‫فضــای شــهری بــه آزمایشهایــی بینهایــت پیچیــده و‬ ‫پرمخاطــره نیــاز دارد و هــر مســیر اصلــی بــا تجربههــای‬ ‫حاصــل از ســرگردانی و گــذار عمیقتــر میشــود‪.‬‬ ‫موقعیتگرایــان بــه ایــن رونــد «اســتنتاج» میگوینــد‪.‬‬ ‫اینهــا تجاربــی هســتند کــه الگوهــای روایــی را شــکل‬ ‫میدهنــد و کمــک میکننــد نقشــهای ذهنــی ســاخته‬ ‫شــود کــه ماننــد یــک راننــدهی تاکســی‪ ،‬تمــام بازههــای‬ ‫خــاص‪ ،‬روزهــا و زمــان صرفشــده بــا افــراد خــاص را در فضــا‬ ‫دســتهبندی میکنــد‪ .‬بــا هــر ســفر شــما وادار میشــوید‬ ‫داســتانی بســازید کــه در آن هــم قهرمــان داســتان هســتید‬ ‫و هــم شــنوندهی آن‪.‬‬ ‫رویکــردی روایــی بــه معمــاری دیالوگــی آشــنا‬ ‫میــان مــاده و ادراک شــکل میدهــد و مشــخص میکنــد‬

‫�وا�ـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> برگردان‬ ‫کــه چگونــه هرکــدام در دیگــری یافــت می‌شــود‪ .‬بــرای‬ ‫مثــال‪ ،‬زمانــی کــه معمــار دربــاره‌ی برنامــه صحبــت می‌کنــد‪،‬‬ ‫ً‬ ‫صرفــا بــه مجموعــه‌ای از داده‌هــای آمــاری در ارتبــاط بــا‬ ‫کاربــری ســاختمان اشــاره نمی‌کنــد‪ ،‬بلکــه مجموعــه‌ای‬ ‫پویــا از عملکــرد را مدنظــر دارد کــه کــم و بیــش نقش ـه‌ای‬ ‫پیکربندی‌شــده را می‌ســازد‪ .‬بــه طــور ســنتی‪ ،‬ســاختمان بــه‬ ‫برنامــه شــکل می‌دهــد و توانایــی اصلــی معمــار ترجم ـه‌ی‬ ‫ایــن ترتیــب فرضــی از فعالیت‌هــای انســانی بــه یک ســازه‌ی‬ ‫واقعــی اســت‪ .‬ولــی ایــن راهــی احمقانــه بــرای طراحــی اســت‬ ‫کــه پیچیدگی‌هــای فرهنگــی و رفتــاری را نادیــده می‌گیــرد‪.‬‬ ‫چــه در هنــر‪ ،‬فیلــم و یــا حتــی علــم‪ ،‬افــراد پیشــرو بــه آن‌چــه‬ ‫کــه در حــال حاضــر وجــود دارد می‌نگرنــد تــا بفهمنــد بــرای‬ ‫آینــده چــه بایــد کــرد‪.‬‬ ‫تفسیر‌های پدیدارشناختی از شهر‬ ‫بــه نســبت مدرنیس ـت‌ها و ســبک برنامه‌ریــزی‬ ‫شــهری منطقه‌بنــدی‪ ،‬افــرادی ماننــد جیــن جیکــوب‬ ‫و کویــن لینــچ بــا تفاســیر پدیدارشناســانه‌ی خــود‪،‬‬ ‫تجربه‌هایــی پویاتــر از شــهر را ممکــن ســاختند‪ .‬هرچنــد‬ ‫فوتوریســت‌ها خــود مجــذوب تحــرک جمعیــت بودنــد‪،‬‬ ‫لینــچ در کتــاب «ســیمای شــهر» بــه صراحــت تجربــه‌ی‬ ‫حرکــت در یــک مســیر شــهری را بــه تصویــر می‌کشــد‪:‬‬ ‫«بییننــدگان‪ ،‬حتــی در ذهــن خــود‪ ،‬تحــت تاثیر مشــخصه‌ی‬ ‫«حســی‌حرکتی» مســیر قــرار می‌گیرنــد‪ :‬حــس حرکــت در‬ ‫راه‪ ،‬پیچیــدن‪ ،‬صعــود‪ ،‬ســقوط‪ .‬بــه خصــوص هنگامــی کــه‬ ‫مســیر بــا ســرعت زیــاد طــی می‌شــود ایــن احســاس اوج‬ ‫می‌گیــرد‪ .‬یــک پیــچ سراشــیبی کــه بــه مرکــز شــهر نزدیــک‬ ‫می‌شــود می‌توانــد تصویــری فراموش‌نشــدنی در ذهــن‬ ‫بــه جــای گــذارد‪».‬‬ ‫در قدمــی دیگــر‪ ،‬رابــرت ونتــوری (متولــد ‪)۱۹۲۵‬‬ ‫نشــان می‌دهــد کــه در یــک بزرگــراه‪ ،‬گاهــی وجــود حتــی‬ ‫یــک تابلــو‪ ،‬معمــاری را از چشــم می‌انــدازد و در مــواردی‬ ‫کامــا پــس می‌رانــد‪ .‬هرچنــد لینــچ مجــذوب تاثیــر پویایــی‬ ‫متروپولیــس اســت‪ ،‬امــا همچنــان بــر ســیمای شــهر تاکیــد‬ ‫می‌کنــد‪ .‬شــهری کــه ترکیبــی از کهن‌الگوهــای پایــه اســت‪:‬‬ ‫راه‪ ،‬لبــه‪ ،‬محلــه‪ ،‬گــره و نشــانه کــه قالبــی «چندمنظــوره‪،‬‬ ‫تکاملــی و دربرگیرنــده‌ی چندیــن کاربــرد» می‌ســازند‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫شــهر یــک اورگانیســم بــا کارکــردی منطقــی‬ ‫پنداشــته می‌شــود ولــی از تجربه‌هــای بی‌شــماری تشــکیل‬ ‫شــده کــه هیــچ‌گاه مقصــود ســازنده‌ی آن نبوده‌انــد‪.‬‬ ‫درواقــع مخلوطــی در‌هم‌تنیــده از دفع‌شــده‌های ارگانیکــی‬ ‫می‌ســازد کــه بــه طــور تصادفــی مرتــب شــده‌اند و کالیــن‬ ‫نهــا را «اشــیاء‬ ‫رو‪ ،‬نظریه‌پــرداز معمــاری (‪ ،)۱۹۹۹-۱۹۲۰‬آ ‌‬ ‫یافت‌شــده» می‌نامــد کــه بــرای تاثیــری در سیاســت و‬ ‫تاریــخ بــه هم‌دیگــر تنــه می‌زننــد‪.‬‬ ‫معماری رویداد‬ ‫امــروزه اســتفاده از اصطــاح «روایــت» ســاختمان‬ ‫بــه انــدازه‌ی کافــی معمول اســت‪ ،‬ولی چقــدر اتفاق می‌افتد‬ ‫کــه منظــور چیــزی فراتــر از تنهــا ایــده‌ی پشــت پــروژه باشــد؟‬ ‫آیــا ایــن ممکــن اســت بــه یــک پیغــام شــاعرانه در پــس‬ ‫بنیــان مــادی معمــاری اشــاره کنــد؟ یــا ایــن تنهــا بازیچـه‌ای‬ ‫بــرای باالرفتــن از تالطمــات وجــودی و هســتی‌گرایانه‬ ‫اســت؟ ایــن اصطــاح اولین‌بــار در ســال ‪ ۱۹۸۰‬بــرای‬ ‫روشن‌ســاختن مجموعــه‌ای از ارزش‌هــا پیشــنهاد شــد‬ ‫و قصــد داشــت شــرایط دربرگیرنــده‌ی ســاختمان را در‬ ‫مقامــی باالتــر از خــود ســاختمان قــرار دهــد‪ .‬برنــارد چومــی‬ ‫ایــن را «رویــداد» می‌نامــد کــه حــول شــیء معمــاری شــکل‬ ‫گرفتــه اســت‪ .‬چومــی خطــوط مــوازی‌ای میــان خــط ســیر‬ ‫اتفاقــات در فضــا و شــرایط فیزیکــی شــهر می‌کشــد‪ .‬نیــازی‬ ‫بــرای فهمیــدن پویایــی میــان فــرم فیزیکــی بنــا و آن‌چــه‬ ‫درون آن رخ می‌دهــد حــس می‌شــد و ایــن روابــط در‬ ‫معــرض دســت‌کاری‌های معمــار قــرار می‌گیــرد‪.‬‬ ‫بــرای تاکیــد بــر خــط نازکــی کــه ایــن میــان قــرار‬ ‫دارد‪ ،‬چومــی بــر داســتان‌های آشــنا دســت می‌گــذارد‪:‬‬ ‫از الگوهایــی ماننــد «داســتان» یــک بــازی فوتبــال یــا راز‬ ‫یــک قتــل کالســیک گرفتــه تــا یــک زمیــن شــهری‪ .‬روایـ ْ‬ ‫ـت‬ ‫گروهــی از تجــارب دســت اول را باز‌می‌گشــاید و خــود را‬ ‫بــه تجربه‌هــای کلیشــه‌ای معمــول مرتبــط بــا معمــاری‬ ‫محــدود نمی‌کنــد‪ .‬او در مجموعـ ‌ه تصاویــر و کلمــات خــود‪،‬‬ ‫«تبلیغــات بــرای معمــاری»‪ ،‬کــه در در ســال‌های ‪ ۱۹۷۶‬و ‪۷۷‬‬ ‫زمانــی کــه بــه عنــوان ناظــر در اتحادیـه‌ی معمــاری مشــغول‬ ‫بــه کار بــود نوشــت‪ ،‬قتــل را بــا معمــاری درمی‌آمیــزد و از‬ ‫خشــونت به‌دس ـت‌آمده اســتفاده می‌کنــد تــا بــر شــکافی‬ ‫کــه میــان بی‌طرفــی ســاختمان و دریافــت یــک فــرد از‬ ‫اتفاقــات اســت‪ ،‬تاکیــد کنــد‪( .‬تصویــر ‪)۲‬‬

‫‪91‬‬

‫ساختمانهای داستانی‬ ‫«رســانه خــود پیــام اســت‪ ».‬جملــهای اســت‬ ‫کــه توســط فیلســوف و فرهیختــهی کانادایــی‪ ،‬مارشــال‬ ‫مکلوهــان (‪ )1۹۸۰-1۹11‬در کتــاب ســال ‪ 1۹۶4‬او‪ ،‬بــرای‬ ‫درک رســانه‪ ،‬آورده شــده اســت‪ .‬مکلوهــان ســینما را‬ ‫بــه عنــوان یــک رســانهی «گــرم» معرفــی نمــوده کــه نیــاز‬ ‫بــه تــاش کمتــری از ســوی مخاطــب بــرای ســرهمنمودن‬ ‫جزئیــات یــک تصویــر ســینمایی نیــاز دارد؛ در مقابــل‬ ‫رســانهی هزارتکــهی «ســرد» تلویزیــون تــاش بیشــتری‬ ‫میطلبــد؛ هــر چقــدر رســانه درهمتــر باشــد‪ ،‬احتمــال‬ ‫تفســیرهای خودانگیــز افزایــش مییابــد‪ .‬بــا قیــاس ایــن‬ ‫ســاختار در زمــان حــال‪ ،‬معمــاری بــه عنــوان یــک رســانهی‬ ‫«ســرد» پدیــدار میشــود‪ .‬معمــاری بــا مشــارکت همــراه‬ ‫اســت‪ ،‬همــواره فضاهــای درون ذهــن را منعکــس کــرده‬ ‫و یــا بــا آنهــا تفــاوت دارد‪ .‬بهتــر اســت معمــاری‪ ،‬هماننــد‬ ‫تلویزیــون و اینترنــت‪ ،‬قــدرت تجربــه را بــه مــردم بازگردانــد‪.‬‬ ‫‪2. Bernard Tschumi, Parc de La Villette, Paris, France‬‬

‫در گســتردهترین حالــت‪ ،‬تمــام تجربــهی فضایــی‬ ‫ْ‬ ‫مــادی‬ ‫نوعــی از داســتانگویی اســت؛ تجربــه و محیــط‬ ‫پارادایمهــای روایــی بــرای یکدیگرنــد‪ .‬والتــر فیشــر‪،‬‬ ‫نظریهپــرداز آمریکایــی در ارتبــاط بــا «پارادایــم روایــی»‬ ‫معتقــد اســت کــه مــردم تنهــا دادههــا را در قالبهــای‬ ‫منطقــی بــه عنــوان حقایــق دســتهبندی نمیکننــد‪ ،‬بلکــه‬ ‫بیشــتر اطاعــات روزانــه را بــه صــورت حکایتهایــی روایــی‬ ‫دریافــت میکننــد کــه دارای شــخصیت‪ ،‬ســیر داســتانی‪،‬‬ ‫انگیزههــا و افعالــی خــاص اســت‪.‬‬ ‫پتانسیل روایت‬ ‫بــرای یــک معمــار‪ ،‬بررســی چنیــن الحاقاتــی‪،‬‬ ‫برنامهریزیشــده یــا اتفاقــی‪ ،‬مــی توانــد در شــکلدهی‬ ‫شــناختش از روایــت کمــک کنــد و جنبــه بیگانــهی شــهر‬ ‫را خنثــی کنــد‪ .‬جنبشهــای رادیــکال همــواره روایــت را‬ ‫بــه عنــوان حــوزهای جاافتــاده بــرای تحقیــق پیشزمینــه‬ ‫ســاخته و بــر ایــن حقیقــت کــه طراحــی بایــد فراتــر از بصــر‬ ‫رود تــا مســائل عمیقتــر تجربــه‪ ،‬تداعــی و تعلــق را در بــر‬ ‫بگیــرد‪ ،‬تاکیــد کردهانــد‪ .‬یــک رویکــرد کلینگرانهتــر بــه ایــن‬ ‫ماحظــات‪ ،‬پتانســیل قــوی بــرای دیســیپلین معمــاری‬ ‫ایجــاد میکنــد‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫در ســطوری کــه در ادامــه میآیــد‪ ،‬نمونههــای‬ ‫ساختهشــدهای شناســایی شــده کــه از روایــت برآمدهانــد و‬ ‫قصــد از بررســی ایــن پروژههــا دســتیابی بــه یــک ذهنیــت‬ ‫ســاده اســت کــه بیــن ســه گونــهی مشــخص روایــی تمایــز‬ ‫میگــذارد‪ :‬روایــت دوگانــه‪ ،‬روایــت توالــی‪ ،‬روایت بیوتوپیک‪.‬‬ ‫هــر کــدام از ســاختمانهایی کــه در ادامــه میآینــد‪ ،‬بــه جــای‬ ‫آن کــه صرفــا ُمهــر کهنالگوهــای خاطــرات را بــه دوش‬ ‫کشــند‪ ،‬کاربــر را وارد یــک ســاختار روانشناســی پیچیــده‬ ‫میکننــد‪ .‬بعضــی از آنهــا ترکیبــی ســاده از عملکــرد و نمــاد‬ ‫را میســازند‪ ،‬بعضــی هــم بــه وســیلهی ایجــاد یــک توالــی کــه‬ ‫در فضــا تجســمیافته و یــا بــه عنــوان یــک ماتریکــس کــه‬ ‫یــک تنــوع از انتخابهــای هماهنــگ را ارائــه مــیدارد‪ ،‬بــه‬ ‫نوعــی بــا بعــد زمــان آمیختــه میشــوند‪.‬‬ ‫روایت دوگانه‬ ‫اولیــن و مســتقیمترین نــوع روایــت‪« ،‬روایــت‬ ‫دوگانــه» اســت کــه قــرار دادن یــک هویــت مــوازی بــرای ابــژه‬ ‫یــا موقعیــت را شــامل میشــود‪ ،‬هویتــی کــه نــه از عملکــرد‬ ‫بلکــه از فراعملکــرد برگرفتــه شــده اســت ‪-‬کــه آن عملکــرد‬ ‫ذهــن اســت؛ یــک ســرپیچی‪ ،‬یــک تعالــی‪ ،‬یــک حضــور از‬ ‫جانــب خیــال کــه میتوانــد یــک شــیء پیــش پــا افتــاده را‬ ‫برانگیختــه کنــد‪ .‬تصــور کنیــد رســتورانی طراحــی میکنیــد‬

‫�وا�ـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> برگردان‬ ‫روایت توالی‬

‫کــه بــه وســیلهی دکوراســیون و غــذا از مکانــی دورافتــاده‪،‬‬ ‫کــه منفصــل از مــکان ماســت‪ ،‬یــاد میکنــد‪ :‬ماننــد یــک‬ ‫رســتوران هنــدی بــا قوسهــای چهارخــم دور پنجرههــا و‬ ‫یــک ســتون داخلــی کــه بــا برگهــای فلــزی پوشــانده شــده‬ ‫تــا شــبیه درخــت نخــل بــه نظــر برســد‪ .‬هرچنــد کــه ایــن‬ ‫اقــدام ممکــن اســت اقدامــی بــرای ایجــاد یــک وهــم باشــد‪،‬‬ ‫امــا همــهی تمهیــدات آن بــدون ریــاکاری اســت‪ .‬هیچکــس‬ ‫هــم از آن انتظــاری فــرای لــذت ســادهی یــک اتمســفر بــرای‬ ‫باورپذیرشــدن ندارد‪ .‬در ســاختمان محو‪ ،‬ســتارهی اکســپو‬ ‫‪ ۲۰۰۲‬ســوییس کــه توســط دیلــر اکوفیدیــو طراحــی شــده‪،‬‬ ‫از «فــواره» در یــک ســکوی دور از ســاحل اســتفادهای‬ ‫خاقانــه شــده اســت؛ آب دریاچــه بــه یــک ابــر تبدیــل شــده‬ ‫کــه بــه شــرایط آب و هــوای محلــی از جملــه فشــار هــوای‬ ‫بارومتــری‪ ،‬بــاد‪ ،‬دمــا و رطوبــت واکنــش نشــان میدهــد‪.‬‬ ‫بازدیدکننــدگان بــا روپــوش پاســتیکی مخصــوص وارد‬ ‫شــده و در ابــری همــواره در تغییــر بــه معنــای واقعــی کلمــه‬ ‫ناپدیــد میشــوند‪( .‬تصویــر‪)3‬‬ ‫فروشــگاه ســانتا کاترینــا‪ ،‬اثــر انریــک میرالــس‬ ‫در بارســلونا‪ ،‬روایتــش را از خــود شــهر برگرفتــه اســت‪.‬‬ ‫طاقهــای اغواگــر و کاشــیهای رنــگ روشــن آن بــر‬ ‫فضــای احاطهکننــدهی ســاختمان اصلــی ســوپرمارکت‬ ‫بــه صــورت آکروباتگونــهای معلــق اســت‪ .‬تــا حــدودی‬ ‫مشــابه ســایبانهایی کــه محــل حفــاری باستانشناســی‬ ‫را حفاظــت میکننــد‪ ،‬ایــن ســقف از پایههــای مشــترک بــا‬ ‫پــی اصلــی منشــعب میشــود‪ .‬بــا اتخــاذ رویــهی یــک گیــاه‬ ‫بــرای رشــد اریــب‪ ،‬ایــن ســقف جدیــد بســیاری از ویژگیهای‬ ‫ســنتی فروشــگاههای سرپوشــیده را دربرگرفتــه و بــا‬ ‫ایــن حــال کامــا آنهــا را از نــو تفســیر میکنــد‪ :‬ســازهی‬ ‫بیقاعــدهی تیر هــای عظیــم‪ ،‬فضاهــای عظیــم یکپارچــه‬ ‫ایجــاد کــرده تــا نیاز هــای متغیــر غرفههــای غذایــی را در‬ ‫داخــل جــای دهــد‪ .‬میلههــای باریــک بــاالی ورودیهــا‪،‬‬ ‫منحنیهــای گائــودیوار را فراتــر از ســازههای نگهدارنــده‬ ‫پــر میکننــد‪ .‬ترکیــب کیمیایــی ســقف مــواج و ســازهی‬ ‫ریشــهداری کــه کمــی متداولتــر اســت‪ ،‬یــک روایــت‬ ‫دوگانــهی واضــح و در عیــن حــال هایپر دینامیــک را بــه کار‬ ‫گرفتــه اســت‪( .‬تصویــر‪)4‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫هرچنــد بیشــتر موزههــای هنــر بــه بازدیدکننــده‬ ‫اجــازه میدهنــد تــا آزادانــه از اتاقــی بــه اتــاق دیگــر بــرود‪،‬‬ ‫مدیــران بیشــتر نمایشــگاههای موقــت میخواهنــد‬ ‫داســتانی را بــه گونــهای ســاختارمند بیــان کننــد‪ .‬آنهــا‬ ‫میخواهنــد بازدیدکننــده را از فضایــی بــه فضــای دیگــر‬ ‫راهنمایــی کننــد‪ ،‬چــه ایــن پیــشروی بــر اســاس ترتیــب‬ ‫زمانــی باشــد و چــه سلســلهای از ایدههــا را نشــان دهــد‪.‬‬ ‫ایــن نــوع بیــان از نــوع توالــی اســت کــه فضاهــا را طبــق‬ ‫یــک مســیر از پیــش تعیینشــده چینــش میکنــد و‬ ‫موقعیتهــای متعــددی را بــه هــم مرتبــط میســازد‪ ،‬کــه هــر‬ ‫کــدام دارای وابســتگی فضایــی خــاص خــود اســت‪ .‬توالیها‬ ‫در محیــط شــهری از راههــای بســیاری آشــکار میشــوند‪ ،‬کــه‬ ‫واضحتریــن آنهــا جادههــا و مســیرهایی اســت کــه مــا در‬ ‫تاشــمان بــرای عبــور از شــهر انتخــاب میکنیــم‪ .‬تصویــر‬ ‫‪ 5‬پــروژهی آب و هــوا را نشــان میدهــد کــه در چهارمیــن‬ ‫کمیســیون ســاالنه بــرای فضــای یادمانــی توربیــن هــال‬ ‫اجــرا شــده اســت‪ .‬ایــن اینستالیشــن اقتصــادی و در عیــن‬ ‫حــال گیــرا‪ ،‬ورای هــر تجربــه معمولــی در یــک فضــای داخلــی‬ ‫پیــش رفــت‪.‬‬

‫‪3. Diller Scofidio, Blur‬‬ ‫‪Building, Yverdon‬‬‫‪les-Bains, Switzerland,‬‬ ‫‪2002‬‬ ‫‪4. Enric Miralles: Santa‬‬ ‫‪Caterina Market,‬‬ ‫‪Barcelona‬‬ ‫‪5. Olafur Eliasson, The‬‬ ‫‪Weather Project, The‬‬ ‫‪Turbine Hall, Tate‬‬ ‫‪Modern, 16 October‬‬ ‫‪2003 to 21 March 2004.‬‬

‫‪93‬‬

‫روایت معماری <<‬ ‫روایت بیوتوپیک‬ ‫در معمــاری‪ ،‬بیوتــوپ یــک زمینــه‌ی شــهری‬ ‫را بیــان می‌کنــد کــه شــامل تنوعــی از کاربری‌هــا و خــط‬ ‫‌داســتان‌هایی اســت کــه در عیــن پشــتیبانی از یکدیگــر‪،‬‬ ‫مســتقلند؛ ماننــد محیــط دانشــگاه یــا دهکــده‌ی شــهری‪.‬‬ ‫در زمین ـه‌ی روایــت‪ ،‬حالت‌هــای مرتبــط بــا هــم‪ ،‬بــا تاثیــرات‬ ‫و محرک‌هــای درونــی هــر یــک دربرگرفتــه می‌شــود‪ .‬زمانــی‬ ‫یــک زمینــه‌ی مــورد مطالعــه بــه یــک روایــت بیوتوپیــک‬ ‫تبدیــل می‌شــود کــه یــک سیســتم حــاوی اجــزاء روایــی بــا‬ ‫سیســتم بخش‌هــای عملکــردی درمی‌آمیــزد؛ هماننــد‬ ‫جرقه‌هــای اتفاقــی بیــن ســطوحی کــه بــا الکتریســته شــارژ‬ ‫شــده‌اند‪ .‬ایــن می‌توانــد واقعیــت عینــی یــک محــدوده را‬ ‫از ثبــات خــارج کنــد و بــا ایــن کار آن را بــه روی تفســیرهای‬ ‫متعــدد بگشــاید‪ .‬روایــت بیوتوپیــک به عنوان یــک پارادیم‬ ‫وضعیــت شــهری‪ ،‬قلمرویــی اســت شــامل موقعیت‌هایی‬ ‫کــه در یــک سیســتم منســجم بــه هــم گــره خورده‌انــد‪.‬‬ ‫بــدون نیــاز بــه ابزارهــای ســازمان‌دهی رســمی‪ ،‬یــک روایــت‬ ‫بیوتوپیــک وضعیتــی متعــادل از فرصت‌هــای مشــابه بــه‬ ‫وجــود مـی‌آورد؛ بدیــن ترتیــب هم‌زمــان وضــوح عملکــردی‬ ‫و ناســازگاری مهیجــی را در فــرم و تخیــل بــه ارمغــان می‌آورد‪.‬‬ ‫کالب دابــل‪ ،‬کاری از کراســتن‬ ‫تایــل گاردن در‬ ‫ِ‬ ‫هولــر و فوندازیونــه پــرادا اســت و در یک شــخصیت‌نمایی‬ ‫کنایه‌آمیــز از تمایــات غربــی بــرای دســتیابی بــه‬ ‫آرمان‌شــهر‪ ،‬کاشــی‌کاری‌های دیوار‌هــای هولــر تصویــر‬ ‫آینــده را نشــان می‌دهــد کــه در آن مــردم در شــهرهای‬ ‫معلــق زندگــی می‌کننــد‪ .‬ایــن ترکیــب غیرممکن‌هــا‬ ‫و پیش‌پاافتادگی‌هــای آشــکار‪ ،‬نقش‌بســته بــر‬ ‫ســرامیک‌های ســنتی آبــی رنــگ‪ ،‬ظرافــت روایــت را بــه طــور‬ ‫کامــل مجســم مــی‌دارد‪.‬‬

‫جمع‌بندی‬ ‫ایــن ســه نــوع مختلــف روایــت ‪-‬دوگانــه‪ ،‬توالــی‬ ‫و بیوتوپــی ‌‪ -‬بــه ایجــاد ســاختمان‌هایی منجــر شــده کــه‬ ‫در ســطوح مختلــف طنیــن یافته‌انــد و کاربــر یــا ناظــر را‬ ‫درگیــر پردازشــی مبتکرانــه و متقابــل می‌کننــد‪ .‬روایــت‬ ‫دوگانــه کــه مربــوط بــه هویتــی دوگانــه اســت‪ ،‬آســان‌تر از‬ ‫ً‬ ‫دیگــر روایت‌هــا تعریــف می‌شــود‪ ،‬بصری‌تــر و معمــوال‬ ‫ْ‬ ‫متوالــی‬ ‫هوشــمندانه بودنــش آشــکارتر اســت‪ .‬روایــت‬ ‫فاکتورهــای مرتبــط بــا زمــان و جهــت را در محیطــی کــه‬ ‫تجربــه آن پیچیده‌تــر اســت‪ ،‬در برمی‌گیــرد‪ .‬روایــت‬ ‫بیوتوپیــک نســخه‌ای کلــی نــدارد کــه بتــوان بــرای تولیــدش‬ ‫پیچیــد امــا بــا ظرافتــی بیشــتر‪ ،‬اســتنباط‌ها و حــس‬ ‫همزیســتی میــان پیوســتگی و‬ ‫شــعف‌های مختلفــی را از‬ ‫ِ‬ ‫تنــوع بــه ارمغــان م ـی‌آورد‪ .‬مــا بــه عینــه شــواهدی یافتیــم‬ ‫از تأثیــرات الهام‌بخشــی کــه هــر یــک از ایــن رویکرد‌هــا در‬ ‫ســاختمان‌ها و فضاهایــی کــه بــر اســاس روایــت طراحــی‬ ‫شــده‌اند‪ ،‬ایجــاد کرده‌انــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪Medium‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ 2‬موقعیت‌گرایان (‪ )Situationists‬گروهی از هنرمندان بودند‬ ‫‪kinaethestic‬‬

‫‪94‬‬

‫‪3‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫روایت و سینما‬

‫(بخشی از کتاب ‪)Cinescapes‬‬

‫ریچارد کوئک‪،‬‬

‫نویسنده آمریکایی‬

‫مترجم‬ ‫یاسمن نجاتی‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫ویلیــام میشــل بــه درســتی می‌گویــد‪« :‬معمــاری‬ ‫نــه تنهــا دربــاره‌ی دیــدن‪ ،‬بلکــه دربــاره‌ی ســکونت و‬ ‫اقامت‌گزیــدن اســت‪ ».‬و هیــچ معمــاری ایــن موضــوع را‬ ‫انــکار نمی‌کنــد‪ .‬بنابرایــن بعضــی ممکــن اســت از نفــوذ‬ ‫معمــاری در زمینـه‌ی بصــر‪ ،‬چــه در مقالـه‌ی پیــش رو و چــه‬ ‫در مباحثه‌هــای دیگــر‪ ،‬تعجــب کننــد‪ .‬جامع ـه‌ی نمایــش‬ ‫گــی دوبــور‪ ،‬اســتراتژی فریــب و نظــارت پــل ویریلیــو‪ ،‬ایــده‌ی‬ ‫وانمــوده‌ی ژان بودریــار و پــروژه‌ی شــهرک ژاک دریــدا‪ ،‬همـه‌‬ ‫نمونه‌هایــی از تفکــرات نظــری دهه‌هــا‌ی اخیــر هســتند‬ ‫کــه بــه معمــاری بــه عنــوان دســتگاهی بــا ابعــاد بصــری‬ ‫مشــخص نــگاه می‌کننــد کــه بــه گونــه‌ای متفــاوت بیــان‬ ‫شــده اســت‪ .‬بــه پشــتوانه‌ی ایــن پیشــینه‪ ،‬آیا مــا می‌توانیم‬ ‫بــه معمــاری و شــهر از دریچ ـه‌ی لنــز دوربیــن نــگاه کنیــم؟‬ ‫فیلــم و تصاویــر متحــرک تصویــر مالیم‌تــری از فضــا بــرای‬ ‫مــا نمایــش می‌دهنــد‪ .‬مــا قوانیــن زمانــی و مکانــی تصاویــر‬ ‫دوربیــن را یــاد گرفته‌ایــم و ایــن حــس شــاید تــا حــدی روی‬ ‫درک مــا از فضــای واقعــی تاثیــر گذاشــته اســت‪.‬‬ ‫زمانــی کــه یــک فیلــم را نــگاه می‌کنیــم‪ ،‬بــا‬ ‫واقعیتــی متالشــی مواجهیــم کــه پــر از ناهماهنگی‌هــای‬ ‫زمانــی‪ ،‬مکانــی و جغرافیایــی اســت ‪-‬جغرافیــای خــاق‪.‬‬ ‫ایــن انقبــاض و انبســاط و جا‌به‌جایی‌هــای مــکان و زمــان‬ ‫ریشــه در ماهیــت ایــن رســانه دارنــد‪ .‬مــا بــه راحتــی در‬ ‫طــول تاریــخ فیلــم ایــن ابهامــات را پذیرفته‌ایــم و ســعی‬ ‫کرده‌ایــم‪ ،‬همان‌طــور کــه الیــوت ِگینــز اشــاره می‌کنــد‪،‬‬ ‫تصاویــر ضبط‌شــده بــا دوربیــن را درک کنیــم‪ .‬ذهــن مــا ایــن‬ ‫تصاویــر تکه‌تکــه را بــه راحتــی و بــدون درز بــه هــم مـی‌دوزد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫حــاال ســوال ایــن اســت کــه آیــا مــا می‌توانیــم اصــول مشــابه‬ ‫ســینمایی را بــرای تعریــف نــه تنهــا فضاهــای فیلــم‪ ،‬بلکــه‬ ‫ً‬ ‫فضــای معمــاری‪ ،‬بــه کار ببریــم؟ امــا اصــا چــرا بایــد خودمان‬ ‫را بابــت داشــتن رویکــردی ســینمایی بــه معمــاری و فضــای‬ ‫شــهری در زندگــی روزمرهمــان بــه زحمــت بیندازیــم؟‬ ‫ً‬ ‫از منظــر طراحــی و برنامه‌ریــزی‪ ،‬احتمــاال بــرای‬ ‫ـش رو بــا نــگاه بــه برنامه‌ریــزی‬ ‫رویارویــی بــا چالش‌هــای پیـ ِ‬ ‫شــهری‪ ،‬اصــاح و برندینــگ‪ ،‬نیــاز بــه مدل‌هــای فکــری‬ ‫پویاتــری داریــم‪ ،‬مــا نیــاز بــه اصــرار روی فضاهــای شــهری‬ ‫داریــم کــه از روی تخیــل طراحی شــوند و نه فرمول‪ ،‬کنشــگر‬ ‫و منعطفنــد و نــه ایســتا‪ ،‬و بــه قــدری لذت‌بخشــند کــه بــه‬ ‫نظرمــان مهم‌تــر از آن می‌رســند کــه بــه مشــارکت‌های‬ ‫خصوصی‌دولتــی‪ ،‬کنسرســیوم‌های بیــن المللــی و ســایر‬ ‫ذی‌نفعــان واگــذار شــود‪ .‬زبــان فیلــم و ســینما نــه تنها قابل‬ ‫درک جهانــی اســت‪ ،‬بلکــه احساســات را هــم برمی‌انگیــزد‪.‬‬ ‫حــال شــاید بخواهیــم بپرســیم آیــا رویکــرد ســینمایی بــه‬ ‫طراحــی معمــاری و شــهری ‪-‬کــه جــاذب احساســات مــا‬ ‫هســتند و مــا را بــه طــور فعــال بــا محیــط ساخته‌شــده‌ی‬ ‫اطرافمــان درگیــر می‌کننــد‪ -‬بــه مــا ایــن امــکان را می‌دهــد‬ ‫کــه فضاهــا را تغییــر دهیــم و نــگاه متفاوتــی بــه محیطمــان‬ ‫داشــته باشــیم؟‬ ‫ایــن موضــوع منجــر بــه ایــن مفهــوم شــد کــه‬ ‫معمــاری و ســیمای شــهری می‌تواننــد بــه عنــوان ابــزاری‬ ‫ســینمایی درک شــوند‪ .‬هــر کــدام از چهــار حــوزه‌ی مفهومی‬ ‫کــه پایین‌تــر برایشــان عناوینــی را برگزیــده‌ام‪ ،‬نــه تنهــا فضــا‬ ‫یــا پیونــدی مشــترک بیــن معمــاری و فیلــم را مشــخص‬

‫‪95‬‬

‫روایت و سینما <<‬ ‫می‌کننــد بلکــه بــه کیفیــت فضایــی کــه در اماکــن واقعــی‬ ‫یافــت می‌شــوند هــم اشــاره می‌کننــد‪ .‬نتیجــه‌ی ایــن‬ ‫موضــوع مــدل فکــری ســاده‌ی زیــر اســت‪:‬‬ ‫سکانس‌ها و رویدادها‬ ‫حرکت و گذر‬ ‫قاب فضا‬ ‫ریتم و صدای فضا‬

‫کیفیات روایی‬ ‫کیفیات دیداری‬ ‫کیفیات نوری‬ ‫کیفیات زمانی‬

‫قطعــا مــا انتظــار داریــم عمــوم فضاهــا و اماکــن از‬ ‫ترکیبــی از ایــن چهــار ویژگــی تشــکیل شــده باشــند و خیلــی‬ ‫کــم پیــش می‌آیــد کــه فضایــی تنهــا یکــی از ایــن ویژگی‌هــا را‬ ‫داشــته باشــند‪ .‬بنابرایــن تمرکــز ایــن مــدل مفهومــی روی‬ ‫مرزهــا و حــدود بیــن ویژگی‌هــای مربوطــه نیســت‪ ،‬بلکــه بــه‬ ‫منظــور برجســته‌کردن بــه هــم پیوســتگی‌های ایــن چهــار‬ ‫حــوزه اســت‪.‬‬ ‫ویژگی‌های روایی‬ ‫از دوران کالســیک‪ ،‬طــی دوران رنســانس و تــا بــه‬ ‫امــروز‪ ،‬معمــاری معــروف اســت بــه داشــتن عملکــرد گویــا‬ ‫کــه معمــوال مرتبــط اســت بــا فــرم و پوســته‌‌اش‪ .‬هرچنــد‬ ‫ایــن موضــوع بــه تنهایــی بــرای صحبت‌کــردن دربــاره‌ی‬ ‫خصوصیــات ســینمایی‪ ،‬کــه بیشــتر در برنامه‌ریــزی فضــا و‬ ‫نقش ـه‌ی آن‪ ،‬و بــه طــور خالصــه در پیکربنــدی داخلــی یــک‬ ‫ســاختمان یــا شــهر و ارتبــاط آن بــا حرکــت و زمــان یافــت‬ ‫می‌شــود‪ ،‬کافــی نیســت‪ .‬بنــا بــر مفهــوم ســکانس‌ها و‬ ‫رویدادهــا ‪-‬کــه مرتبط با کار چومی و دیگران اســت‪ -‬بعضی‬ ‫فضاهــای معمــاری و شــهری می‌تواننــد کیفیــات روایــی بــه‬

‫‪96‬‬

‫خصوصــی داشــته باشــند‪ .‬نکتــه‌ی مهــم ایــن اســت کــه‬ ‫فضاهــا کیفیــات روایــی را بــه خاطــر مجامــع اجتماعــی و‬ ‫فرهنگــی کســب می‌کننــد‪ .‬ایــن شــامل سیســتمی اســت‬ ‫کــه منطــق را در تفســیر مــا از فــرم معمــاری دخیــل می‌کنــد‬ ‫بــه ایــن مفهــوم کــه روایت‌هــای نسبت‌داده‌شــده بــه فضــا‬ ‫ً‬ ‫تحــت تأثیــر تفاوت‌هــای فرهنگینــد‪ ،‬و مشــخصا همــه‌ی‬ ‫افــراد بــه یــک روش فضاهــا را نمی‌خواننــد‪ .‬فضاهایــی‬ ‫ً‬ ‫کــه ویژگی‌هــای روایــی دارنــد معمــوال دارای شــاخصه‌ای‬ ‫اســتعاری یــا حتــی فرامــادی هســتند‪ .‬ایــن فضاهــا راوی‬ ‫داســتان‌هایی هســتند کــه حــول یــک زمین ـه‌‌ی مشــخص‬ ‫می‌چرخنــد‪.‬‬ ‫پاویــون پیتــر زومتــور در اکســپوی ‪ ۲۰۰۰‬هانوفــر‪،‬‬ ‫بــا فضایــش روایتــی اساســی را بیــان کــرد (تصویــر )ٌ‪ .‬ایــن‬ ‫پاویــون بــه عنــوان ســازه‌ای موقــت از ‪ ۲۸۰۰‬مترمربــع کاج‬ ‫اروپایــی و کاج داگالس از جنگل‌هــای ســوییس‪ ،‬کــه‬ ‫روی هــم قــرار گرفتــه بودنــد‪ ،‬ســاخته شــد‪ .‬هــدف نمایــش‬ ‫آگاهــی کشــور ســوییس نســبت بــه محیــط زیســتش‬ ‫و پایــداری آن بــود‪ .‬بازدیدکننــدگان می‌توانســتند از‬ ‫جهــات مختلــف وارد پاویــون شــوند و در ادامــه بــا پشــت‬ ‫سرگذاشــتن ســکانس‌ها و رویدادهــای کوچــک‪ ،‬از فضــای‬ ‫مــاز عبــور کننــد‪ .‬هنرمنــدان و موزیســین‌هایی کــه داخــل‬ ‫پاویــون اجــرا داشــتند‪ ،‬پاویــون را تبدیــل بــه یــک کالبــد‬ ‫مصــوت کــرده بودنــد کــه بازدیدکنندگانــش را شــگفت‌زده‬ ‫می‌کــرد‪ .‬در نتیجــه فضــا عملکــردی روایــی و نمایشــی‬ ‫داشــت‪ .‬پاویــون زومتــور‪ ،‬یــک تجرب ـه‌ی چندحســی کــه بــا‬ ‫بــوی چــوب تــازه بریده‌شــده همــراه بــود‪ ،‬تبدیــل بــه یــک‬ ‫دســتگاه قصه‌گویــی شــد؛ فضایــی کــه تجربـه‌ای یـک‌روزه و‬ ‫گــذرا را ایجــاد می‌کــرد کــه بیشــتر از یــک دهــه بعــد از بازدیــد‪،‬‬ ‫همچنــان تصاویــر ذهنــی واضحــی را برمی‌انگیــزد و بــه‬ ‫همیــن خاطــر کیفیــت ســینمایی زیربنــای آن قــرار می‌گیــرد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫ساختمان شناسی‬ ‫فضای فیلم‬

‫(بخشی از کتاب ‪)Cinescapes‬‬

‫ریچارد کوئک‪،‬‬

‫نویسنده آمریکایی‬

‫مترجمین‬ ‫سما نیکوزاد‪ ،‬نسترن فراهانی‬ ‫دانشجویان کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫ِویســمن از تصویرســازی معمــاری در فیلــم بــه‬ ‫عنــوان «معمــاری فضــای فیلــم» ‪ 1‬یــاد می‌کنــد‪ ،‬کــه در متــن‬ ‫اصلــی آن بــه زبــان آلمانــی‪ ،‬تعریفــی بســیار مناســب بــرای‬ ‫ویژگــی متمایــز «زمین‌ســاختی»‪ ۲‬در فضــای فیلــم اســت‪.‬‬ ‫بــا توجــه بــه ســخنان او‪ ،‬می‌فهمیــم کــه فضــای فیلــم‪ ،‬در‬ ‫یــک معنــا ‪ mise-en-abym‬اســت‪ ،‬بــه معنــی اســتنتاج‬ ‫یــک اصطــاح از ادبیــات و تئــوری فیلــم کــه بیشــتر مربــوط‬ ‫بــه یــک فضــای ســه‌بعدی اســت و در ســطح فضــای‬ ‫ـاری‬ ‫دوبعــدی نمی‌گنجــد‪ِ .‬ویســمن اشــاره می‌کنــد کــه معمـ ِ‬ ‫دیده‌شــده در فیلــم بخشــی ذاتــی از یــک کل اســت‪،‬‬ ‫بــازی پیچیــده‌ای بیــن فــرم‪ ،‬معنــا و نمادهاســت و تعابیــر‬ ‫روان‌شــناختی و زیباشــناختی را در بــر می‌گیــرد‪ .‬فیلــم‬ ‫می‌توانــد معنایــی را انتقــال دهــد کــه منشــا آن خــارج از‬ ‫مشــاهدات لحظــه‌ای دســتگاه بصــری اســت و بنابرایــن‬ ‫می‌توانــد در فضایــی بزرگ‌تــر از مختصــات مکانــی کــه بــرای‬ ‫طــرح آن تعییــن شــده‪ ،‬ارتبــاط برقــرار کنــد‪ .‬پدیــده‌ای کــه‬ ‫ِویســمن آن را بــه ادراک ناخــودآگاه مــا ربــط می‌دهــد‪.‬‬ ‫بــا ایــن حــال ایــن ســوال باقــی می‌مانــد کــه‬ ‫چگونــه در ســینما چنیــن «بازتابــی» آگاهانــه ‪-‬و یــا در‬ ‫مــواردی ناآگاهانــه‪ -‬حاصــل می‌شــود و ایــن پدیــده ممکــن‬ ‫اســت چــه نقشــی در درک مــا از فضاهــای واقعــی شــهر‬ ‫داشــت ‌ه باشــد؟‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫ِویســمن گفتــه اســت کــه «فیلمــی بــدون هیــچ‬ ‫بــار فضایــی‪ ،‬بــه ســادگی غیرقابــل تصــور اســت» و مــن هــم‬ ‫اضافــه می‌کنــم کــه فیلــم بــه واســطه‌ی حرکــت ســاخته‬ ‫می‌شــود و جایــی کــه جنبــش و حرکــت وجــود داشــته‬ ‫باشــد‪ ،‬فضــا هــم وجــود دارد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر‪ ،‬حتــی‬ ‫انتزاعی‌تریــن و تجربی‌تریــن فیلم‌هــا و آثــار هنــری کــه‬ ‫تنهــا از اشــکال و حرکت‌هــای آن‌هــا اســتفاده می‌کننــد و‬ ‫تصاویــر ســنتی در آنهــا حــذف شــده اســت هــم‪ ،‬یــک بعــد‬ ‫فضایــی طبیعــی دارنــد؛ هماننــد وایکینــگ ایگلینــگ و‬ ‫هانــس ریشــتر در دهــه ‪.1920‬‬ ‫جیولیانــو برونــو اســتاد مطالعــات بصــری و‬ ‫محیطــی در دانشــگاه هــاروارد معتقــد اســت ســینمای‬ ‫نئورئالیســم میان ـه‌ی دهــه ‪ 40‬تــا اوایــل ده ـه‌ی ‪ 50‬ایتالیــا‬ ‫تعامــل و مشــارکت اصلــی را بــرای ترکیــب پــرده‌ی ســینما‪،‬‬ ‫چشـم‌انداز شــهری و داســتان جــاری در آن داشــته اســت‪.‬‬ ‫بــه گفتــه‌ی آنــدره بازیــن شــاهکار کالســیک ویتوریــو‬ ‫دســیکا‪ ،‬دزدان دوچرخــه‪ ،‬داســتان یــک پیــاده‌روی در رم‬ ‫اســت‪ .‬صحبــت او نشــان‌دهنده‌ی تغییــر رونــد تولیــد‬ ‫ً‬ ‫آثــار ســینمایی ایتالیــا و متعاقبــا دیگــر آثــار ســینمایی از‬ ‫فیلم‌بــرداری در اســتودیو بــه فیلم‌بــرداری در لوکیشــن‬ ‫اســت‪ .‬رم‪ ،‬شــهر بی‌دفــاع‪ ،‬اثــر برجســته‌ی روســلینی تنهــا‬ ‫چنــد مــاه پــس از تســلیم ایتالیــا در جنــگ جهانــی دوم‬ ‫فیلم‌‌بــرداری شــد‪ .‬ســینمای نئورئالیســم ایتالیــا شــروع‬ ‫فرهنگــی جدیــد در ســینما بــود کــه در عصــر اســتودیوی‬ ‫دهه‌هــای‪ 1920‬تــا ‪ 1940‬میــادی گمشــده بــود‪.‬‬

‫‪97‬‬

‫ساختمان شناسی فضای فیلم <<‬

‫راست‪ :‬رم شهر بی‌دفاع‌‪ ،‬چپ‪ :‬دزدان دوچرخه‬

‫رانندهتاکسی‪،‬مارتیناسکورسیزی‬

‫ســینمای مــوج نــو فرانســه ارتبــاط بهتــری بــا‬ ‫گفتمــان انتقــادی در بــاب شــرایط شــهری مــدرن داشــت و‬ ‫بــه همیــن خاطــر تمرکــز اصلــی آن بیشــتر روی فیلم‌بــرداری‬ ‫در لوکیشــن‌های شــهری و مناظــر آن بــود‪ .‬فیلم‌ســازی‬ ‫مــوج نــو‌ی فرانســه‪ ،‬بــا آنچــه کــه الکســاندر اســتراک در‬ ‫ســال ‪ ،‌ 1948‬نامــش را عصــر جدیــد ســینما‪ ،‬عصــر ‪camera-‬‬ ‫‪( stylo‬قلم‌دوربیــن) گذاشــت‪ ،‬مرتبــط بــود و ایــن ارتبــاط‬ ‫بــه خاطــر اســتفاده از اشــکال جدیــد فیلم‌بــرداری‪ ،‬فنــاوری‬ ‫فیلم‌بــرداری ســیار و مکان‌هــای واقعــی بــه عنــوان ســاز‬ ‫وکارهــای توســعه‌ی یــک زبــان ســینمایی برقــرار شــد‪ .‬ایــن‬ ‫آگاهــی جدیــد از فیلــم بــه عنــوان یــک رســانه‪ ،‬ســبک بیــان‌‬ ‫جدیــدی را از فرانســه بــه کشــورهای دیگــر جهان گســترش‬ ‫داد‪ .‬اثــری کــه در فیلم‌هایــی می‌بینیــم کــه امــروزه بــه عنوان‬ ‫نقــاط عطــف در تاریــخ فیلم‌ســازی می‌شناسیمشــان؛ بــه‬ ‫عنــوان مثــال ماجــرا از آنتونیونــی‪ ،‬زندگــی شــیرین از فلینــی‬ ‫و چشــمه‌ی بکــر از برگمــان شــاخه‌هایی از جنبــش مــوج‬ ‫نــوی فرانســه‪ .‬بــه بــاور برونــو‪ ،‬در فیلم‌هــای ســینمایی‬ ‫لحظاتــی وجــود دارد کــه بــه نحــوی محیط‌هــای معمــاری را‬ ‫بــه تصویــر می‌کشــند کــه در حافظــه ســینمایی افــراد ثبــت‬ ‫می‌شــوند و برخــی از ایــن تاثیــرات آنقــدر قــدرت دارنــد کــه‬ ‫مرزهــای زندگــی واقعــی را هــم شــکل می‌دهنــد‪.‬‬ ‫می‌تــوان بــرای درک بهتــر ایــن موضــوع‪ ،‬فیلــم‬ ‫راننــده تاکســی را بررســی کــرد کــه بــه خصــوص نمــاد شــهر‬ ‫ً‬ ‫نیویــورک اســت‪ .‬معمــوال تصاویــر ‪-‬شــات‌ها‪ -‬آغازیــن‬ ‫فیلم‌هــا صحنــه را روایــت می‌کننــد و غنــی از اطالعــات‬ ‫محیطــی اســت کــه راننــده تاکســی از ایــن قائــده مســتثنی‬ ‫نیســت‪ .‬در تیتــراژ اول فیلــم‪ ،‬صــدای ساکســیفون برنــارد‬ ‫ِهرمــن کــه کمــی پیــش از مرگــش نواختــه شــده اســت روی‬ ‫تصاویــر بخــاری کــه از کانال‌هــای زیرزمینــی شــهر بــاال‬

‫‪98‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> برگردان‬

‫می‌آیــد‪ ،‬می‌نشــیند‪ .‬بعــد از ایــن کــه بــه واســطه‌ی نمــای‬ ‫نزدیــک‪ ۳‬کمــی بــا شــخصیت اصلــی داســتان‪ ،‬تراویــس‬ ‫بیــکل (رابــرت ِد نیــرو) آشــنا شــدیم‪ ،‬نــور محــو چراغ‌هــای‬ ‫شــهر از شیشــه‌ی خیــس جلــوی تاکســی بــا شــات‌های‬ ‫‪ POV‬طــوری مجســم می‌شــوند انــگار از داخــل ماشــین‬ ‫فیلم‌بــرداری شــده‌اند‪ .‬صحنه‪‎‬هــای آهســته بــه مــا نــگاه‬ ‫اجمالــی از آدم‌هــای در حــال عبــور از خیابانــی شــلوغ در‬ ‫نیویــورک بــه وقــت شــب را می‌دهنــد و ســپس دوربیــن‬ ‫از بخــار و غبــار می‌گــذرد و تراویــس را در حالــی کــه وارد‬ ‫دفتــر آژانــس تاکســی می‌شــود‪ ،‬دنبــال می‌کنــد‪ .‬شــات‌های‬ ‫داخلــی از عناصــر معمارانــه مملــو هســتند‪ :‬تلفــن قدیمــی‬ ‫آمریکایــی روی دیــوار پرداخته‌نشــده بتنــی‪ ،‬کلیــد برق‌هــای‬ ‫شکســته ‌‪ ،‬المپ‌هــای فلورســنت‪ ،‬درهــای روغن‌نخــورده‬ ‫و دیوارهایــی کــه خیلــی بــد رنــگ شــده‌اند‪ .‬راننــده تاکســی‬ ‫فیلمــی بــا فضــای حرفـه‌ای اســت کــه بــه نحــوی برنامه‌ریــزی‬ ‫شــده‌‌تــا نقشـه‌ی احساســی ذهــن تراویــس و فضایــی را که‬ ‫در آنهــا قــرار می‌گیــرد بــه صورت شــناختی و جســمی شــکل‬ ‫بدهــد‪.‬‬ ‫ابزار ارتباط فضایی‬ ‫از اولین روزهای ســاخت فیلم‪ ،‬پیشــگامانی‬ ‫مثــل ژرژ ملیــس ‪-‬کــه از صحنه‌هــای نقاشی‌شــده بــرای‬ ‫ایجــاد تصــور فضایــی اســتفاده می‌کــرد‪ -‬دغدغــه‌ی‬ ‫تنظیمــات فضــای صحنــه را داشــتند‪ .‬او ماننــد خیلــی از‬ ‫پیروانــش‪ ،‬فضاهــا و مکان‌ها را ترکیبی روایی می‌دانســتند‬ ‫کــه بــه نقــوش بصــری‪ ،‬نــور‪ ،‬رنــگ‪ ،‬صــدا و زیرشــاخه‌های‬ ‫آنــان وابســته هســتند‪ .‬در قــرن اخیــر توســعه‪‎‬های فنــی‬ ‫فــراوان در هریکــی از ایــن زمینه‌هــا‪ ،‬نحــوه‌ی تولیــد فضــا و‬ ‫درک مخاطــب از آن را تغییــر داده‌اســت‪ .‬در حقیقــت‪ ،‬کار‬ ‫بــا فضــا در حرفـه‌ی فیلم‌ســازی‪ ،‬راه بســیاری در پیــش دارد‬ ‫و هنــوز هــم در عیــن پیشــرفت‪ ،‬ســرزندگی روزافزونــی را در‬ ‫آن می‌بینیــم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪Die Architektur des filmischen Raumes‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Techtonic‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Close-Up‬‬

‫‪3‬‬

‫‪99‬‬

‫مروری بر کتاب‬ ‫شــــــــهر‌هـــــــای ناپیدا‬ ‫نوشته‌ی ایتالو کالوینو‬

‫حمید طوری کرمی‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪mirhamid.t.k@gmail.com‬‬

‫تصویر ‪ :1‬جلد کتاب‪ ،‬منبع‪kobo.com :‬‬

‫ایتالــو کالوینــو‪ ، 1‬نویســنده‌ی رمــان و داســتان‬ ‫کوتــاه ایتالیایــی اســت کــه اغلــب وی را بــه خاطــر سـه‌گانه‌ی‬ ‫ُ‬ ‫ـت دونیم‌شــده‪3‬و‬ ‫مشــهورش شــوالیه‌ی ناموجــود‪ ، 2‬ویکنـ ِ‬ ‫ـارون درخت‌نشــین‪ 4‬می‌شناســند‪ .‬از دیگــر آثــار معــروف‬ ‫بـ ِ‬ ‫وی می‌تــوان بــه مورچــه‌ی آرژانتینــی‪ 5‬یــا اگــر شــبی از‬ ‫شــب‌های زمســتان مســافری‪ 6‬اشــاره کــرد‪ .‬مجموعــه‬ ‫داســتان‌های شــهرهای ناپیــدا‪( 7‬تصویــر ‪ )۱‬و شــش‬ ‫یادداشــت بــرای هــزاره بعــدی‪ 8‬از تحسین‌شــده‌ترین‬ ‫آثــار وی هســتند‪ .‬رمــان شــهرهای ناپیــدا در ســال ‪۱۹۷۲‬‬ ‫در ایتالیــا منتشــر و در ‪ 1974‬بــه زبــان انگلیســی ترجمــه‬ ‫شــده اســت‪ .‬اهمیــت ایــن رمــان بــه بح ‌‬ ‫ثهــای متعــددی‬ ‫برمی‌گــردد کــه طــی ســالیان متمــادی تــا بــه امــروز در‬ ‫زمینه‌هــای هنــر‪ ،‬ادبیــات‪ ،‬تئــوری معمــاری و شهرســازی‬ ‫بر‌انگیختــه اســت‪ .‬فــرم روایــی خــاص و هم‌چنیــن آزادی‬ ‫مخاطــب در درک و دریافــت اثــر‪ ،‬ایــن رمــان را بــه یکــی از‬ ‫نمونه‌هــای بــارز ادبیــات پســت مــدرن جهــان تبدیــل کــرده‬ ‫اســت‪.‬‬

‫فکــر می‌کنــم در ایــن کتــاب چیــزی هماننــد آخر یــن اثــر عاشــقانه‌ی خــود در مــورد شــهرها را‬ ‫نهــا مشــکل‌تر از همیشــه‬ ‫نوشــته باشــم‪ ،‬البتــه ایــن کار را زمانــی انجــام داده‌ام کــه زندگــی در آ ‌‬ ‫شــده اســت‪.‬‬ ‫ایتالو کالوینو‬

‫‪102‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> مرور‬

‫تصویر ‪ :۲‬ایتالو کالوینو‌‪ ،‬منبع‪illibraio.it :‬‬

‫ بی‌شــک از اوایــل دهــه‌ی اول قــرن نوزدهــم‬ ‫تــا اواخــر دهــه‌ی شــصت میــادی‪ ،‬مدرنیســم در هــر دو‬ ‫مقیــاس معمــاری و شهرســازی پذیرفتــه شــده بــود و‬ ‫مورفولــوژی جهانــی شــهرها را رقــم م ـی‌زد‪ .‬از اواخــر ده ـه‌ی‬ ‫شــصت میــادی بــه دلیــل ناتوانــی شهرســازی مــدرن در‬ ‫به‌وجــودآوردن فضاهــای مطلــوب شــهری و شکســت‬ ‫ً‬ ‫در ایــن امــر‪ ،‬ایــن پدیــده شــدیدا بــه بــاد انتقــاد گرفتــه‬ ‫شــد‪ .‬بنابرایــن در دهه‌هــای بعــدی تغییــر چشــم‌گیری‬ ‫در جهــت تحقیــق و جســت‌وجوی ایده‌هــا و نظریــات‬ ‫جدیــد معمــاری رخ داد‪ .‬در اواخــر دهــه‌ی ‪ ،۱۹۶۰‬جنبــش‬ ‫نئوراسیونالیســم در اروپــا شــکل گرفــت کــه از نماینــدگان‬ ‫اصلــی ایــن جنبــش می‌تــوان بــه معمــار ایتالیایــی‪ ،‬آلــدو‬ ‫روســی ‪ 9‬اشــاره کــرد‪ .‬یکســان‌بودن‪ ،‬کســالت فضاهــای‬ ‫شــهری و همچنیــن عــدم دارا‌بــودن بدن ـه‌ی تاریخــی‪ ،‬نقــد‬ ‫اصلــی نئوراسیونالیســم بــه مدرنیســم بــود‪ .‬روســی در‬ ‫کتــاب معمــاری شــهر ‪ 10‬از ایده‌هایــش در مــورد ویژگی‌هــای‬ ‫مکتــوم فضاهــای شــهری و روح مکانــی کــه توســط جریــان‬ ‫مدرنیســم نادیــده گرفتــه می‌شــد‪ ،‬ســخن گفتــه اســت‪.‬‬ ‫رمــان شــهرهای ناپیــدا نیــز از نمونه‌هــای بــارز نقــد ایــن‬ ‫جریــان اســت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫فضــای ایــن داســتان پیرامــون گفت‌وگوهــای‬ ‫مارکــو و قوبالی‌خــان شــکل گرفتــه اســت‪ .‬قوبــای ســفرای‬ ‫خــود را جهــت تهیــه گــزارش از وضعیــت ممالــک بــه اقصــی‬ ‫نقــاط امپراطــوری مغــول می‌فرســتد‪ .‬مارکــو کــه یکــی از ایــن‬ ‫سفراســت داســتان شــهرهایی خیالــی را بازگــو می‌کنــد‪.‬‬ ‫شــهرهایی کــه قوبــای هرگــز بــه عمــر خــود ندیــده اســت‪.‬‬ ‫ً‬ ‫در ایــن رمــان مجموعــا ‪ ۵۵‬شــهر توســط مارکــو روایــت‬ ‫می‌شــود کــه بــا توجــه بــه بســتری کــه بــه آن تعلــق دارنــد بــه‬ ‫یــازده زیرمجموعــه تقســیم می‌شــوند ‪ -‬شــهرها و حافظــه‪،‬‬ ‫شــهرها و آرزوهــا‪ ،‬شــهرها و نشــانه‌ها‪ ،‬شــهرهای بلندبــاال‬ ‫و ‪. ...‬‬ ‫کالوینــو در میــان توصیــف ایــن داســتان‌ها بــه دو‬ ‫طریــق شــهرهای معاصــر را نقــد می‌کنــد‪ :‬در برخــی مــوارد‬ ‫ایــن انتقــادات بــه صــورت مســتقیم و بــا پرده‌بــرداری از‬ ‫ـال ساخته‌شــده‌ی دیســتوپیایی اســت و‬ ‫ـای بروتـ ِ‬ ‫محیط‌هـ ِ‬ ‫در بیشــتر مــوارد ایــن انتقــادات بــه صــورت غیرمســتقیم و‬ ‫بــا توصیــف فقــدان و حــس نوســتالژیک معمــاری گذشــته‬ ‫ـب کیفـ ِـی معمــاری شــرقی ســعی‬ ‫و هم‌چنیــن احیــای عجایـ ِ‬ ‫در ایجــاد تضــادی آشــکار دارد‪.‬‬

‫«واقعیــت ایــن اســت کــه ایــن شــهر نــه دیــوار‬ ‫دارد نــه ســقف و نــه کــف‪ .‬هیــچ چیــز در آن نیســت کــه آن‬ ‫را بــه یــک شــهر شــباهت دهــد مگــر لول ‌ههــای آب‌رســانی‬ ‫کــه بــه جــای دیــوار خان ‌ههــا بــه طــور عمــودی بــاال م ـی‌رود‬ ‫و در محلــی کــه ســقف طبقــات بایــد باشــد‪ ،‬از هــم جــدا‬ ‫یشــوند‪ :‬جنگلــی از لول ‌ههــا کــه بــه‬ ‫و شاخ ‌هشــاخه م ‌‬ ‫شهــا‪ ،‬ســیفون‌ها و ســرریزها منتهــی‬ ‫شــیرهای آب‪ ،‬دو ‌‬

‫‪103‬‬

‫شهرهای ناپیدا <<‬ ‫یشــوند‪ .‬در برابــر آســمانی ســفید‪ ،‬چینــی دستشــویی‪،‬‬ ‫م‌‬ ‫یهــای دیگــر می‌درخشــند مثــل‬ ‫وان حمــام یــا چین ‌‬ ‫یبــرگ‪ .‬گویــی‬ ‫میو ‌ههــای دیــررس بــر روی شــاخه‌های ب ‌‬ ‫شهــا زودتــر از بناهــا آمــده‪ ،‬کارشــان را تمــام کــرده و‬ ‫لوله‌ک ‌‬ ‫آنجــا را تــرک کرده‌انــد یــا اینکــه تاسیســات زوال‌ناپذیرشــان‬ ‫فاجع ـه‌ای طبیعــی مثــل زلزلــه را پشــت ســر گذاشــته یــا در‬ ‫خهــا مقاومــت نشــان داده اســت‪.‬‬ ‫مقابــل حملــه مــور و مل ‌‬ ‫نمونه‌ی غیر مستقیم‬ ‫ اکنــون بایــد از شــهر زنوبیــا برایــت تعریــف‬ ‫کنــم کــه خصوصیتــی شــگفت‌آور دارد‪ :‬گرچــه ایــن شــهر در‬ ‫ســرزمینی خشــک قــرار دارد امــا روی تیرپایه‌هــای چوبــی‬ ‫بســیار بلنــد ســاخته شــده اســت و خانه‌هــای آن از نــی‬ ‫و ورقه‌هــای روی بــا ایوان‌هــا‪ ،‬مهتابی‌هــا و گذرگاه‌هــای‬ ‫سرپوشــیده و متعــدد بــا ارتفــاع متفــاوت ســاخته شــده‬ ‫و بــر روی چوب‌پایه‌هایــی قــرار گرفته‌انــد کــه توســط‬ ‫نردبان‌هــای چوبــی و پیاده‌روهــای معلــق بــه یکدیگــر‬ ‫متصــل می‌شــوند و در بــاالی آن‌هــا‪ ،‬تختگاه‌هایــی بــا‬ ‫ســقف‌های مخروطــی وجــود دارد کــه مــردم از آنجــا بــه‬ ‫تماشــای مناظــر می‌نشــینند‪.‬‬ ‫بــر خــاف ظاهــر‪ ،‬ایــن رمــان صرفــا تعــدادی‬ ‫روایــت گسســته از چنــد شــهر نیســت‪ .‬کالوینــو در تــاش‬ ‫اســت در میــان ایــن روایــات بــا گفتوگوهایــی کوتــاه بیــن‬ ‫مارکــو و قوبــای عــاوه بــر بیشــتر روشن‌ســاختن مفاهیــم‬ ‫داســتان‌های مارکــو‪ ،‬بــه کلیــت رمــان چارچــوب و نظــم‬ ‫بدهــد‪.‬‬

‫ کتــاب ‪ -‬بــه نظــر مــن ‪ -‬احتیــاج بــه آغــاز و پایــان‬ ‫دارد ‪ -‬گرچــه منظــورم رمــان نیــز نیســت ‪ -‬فضایــی اســت‬ ‫کــه خواننــده بایــد وارد آن شــود‪ ،‬خــود را درون آن حــس‬ ‫کنــد‪ ،‬الب ـه‌الی صفحــات آن بگــردد‪ ،‬شــاید هــم کــه خــود را‬ ‫درون آن گــم کنــد امــا دســت آخــر بایــد بتوانــد راه خــروج یــا‬ ‫را ‌ههــای خــروج را پیــدا کنــد و خــود را از دنیــای تخیلــی کتــاب‬ ‫بــه بیــرون‪ ،‬بــه جهــان مشــخصی کــه دور و بــر او را فــرا گرفتــه‬ ‫اســت برســاند‪.‬‬ ‫کالوینــو در ایــن روایت‌هــای کوتــاه بــه ارائــه‌ی‬ ‫تصویــری شــفاف از شــهرها نمی‌پــردازد‪ ،‬بلکــه بــا قلمــی‬ ‫شــاعرانه قصــد در تحریــک تخیــل و تفکــر مخاطــب‬ ‫داشــته و زمینــه را بــرای بحــث پیرامــون زندگــی شــهری‬

‫‪104‬‬

‫کنونــی فراهــم می‌کنــد‪ .‬وی بــه کمــک موضوعاتــی چــون‬ ‫هستی‌شناســی‪ ،‬فلســفه‌ی اخــاق‪ ،‬نشانه‌شناســی‪،‬‬ ‫زبان‌شناســی و متافیزیــک ســعی در توصیــف ایــن شــهرها‬ ‫و ایجــاد مباحــث کاراکترهــای اصلــی داســتان ‪-‬مارکــو و‬ ‫قوبــای‪ -‬را دارد‪ .‬بــه جــز توصیــف ‪ ۵۵‬شــهر‪ ،‬گفتوگوهــای‬ ‫مارکــو و قوبــای خــان اطالعات بیشــتری در مــورد چارچوب‬ ‫ایده‌هــای مطر ح‌شــده توســط کالوینــو در ایــن کتــاب را ارائــه‬ ‫ً‬ ‫می‌دهــد‪ .‬داســتان‌هایی کــه اگرچــه ظاهــرا مربــوط بــه بــازه‌ی‬ ‫زمانــی مارکوپولــو و قوبالی‌خــان اســت ولــی فضــای شــهری‬ ‫شــهرهای توصیف‌شــده‪ ،‬از دوران باســتان تــا آینــده‬ ‫نزدیــک متغیــر اســت و در عیــن حــال طیــف گســترده‌ای‬ ‫از ســبک‌های معمــاری قومــی را بیــان می‌کنــد‪ .‬تمــام ایــن‬ ‫تنــوع دوره‌هــا و ســبک‌ها در خدمــت تشــدید تضــاد بیــن‬ ‫عــدم هویــت مدرنیســم و ایده‌هــای جدیــد معمــاری‬ ‫تازه‌متولدشــده در آن زمــان‪ -‬جنبــش پســت مدرنیســتی‬‫اســت‪ .‬هویــت یــک شــهر توســط گذشــته و حــال شــکل‬ ‫می‌گیــرد و بــه طــور مــداوم آینده‌هــای بالقــوه ای را ایجــاد‬ ‫می‌کنــد کــه بــه گذشــته‌های ممکــن تبدیــل می‌شــوند‬ ‫و نتیجــه آن نوعــی بی‌انتهایــی اســت کــه یــک شــهر بــه‬ ‫وســیله‌ی آن شــناخته می‌شــود‪ .‬کالوینــو در شــهرهای‬ ‫ناپیــدا مــا را بــه کاوش در معمــاری گذشــته و آنچــه ارزش‬ ‫واقعــی نهفتــه در آن اســت دعــوت می‌کنــد‪ .‬بــه ایــن کــه در‬ ‫مقابــل پشــته‌های تمــدن مــدرن‪ ،‬بــه پتانســیل تاریخ‌هــای‬ ‫آینــده و گذشــته‌های بی‌انتهــا بپردازیــم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫• شهرهای ناپیدا‪ ،‬ایتالو کالوینو‬ ‫‪• www.lithub.com/art-inspired-by-italo-calvinos‬‬‫‪invisible-cities‬‬ ‫‪• www.goodreads.com/author/show/155517.Italo_Calvino‬‬ ‫‪• www.iranketab.ir/book/48-invisible-cities‬‬ ‫‪Italo Calvino‬‬ ‫‪The Nonexistent Knight‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪The Cloven Viscount‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪The Baron in the Trees‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪La Formica Argentina‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪If on a Winter›s Night a Traveler‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Invisible Cities‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪Six Memos for the Next Millennium‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Aldo Rossi‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪The Architecture of the City‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Dystopia‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫مروری بر کتاب‬ ‫جــــــنگ و معماری‬ ‫نوشته‌ی لیبوس وودز‬

‫حسین ارشدی‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Hosseinarshadi333@gmail.com‬‬

‫روایــت در معنــای کاملــش گاه فقــط محــدود بــه‬ ‫برداشـت‌هایی اســت کــه همگــی متاثــر از اصولــی هســتند‬ ‫م و بیــش بــا آن‌هــا آشــنا هســتیم‪ .‬در ایــن میــان‬ ‫کــه کــ ‌‬ ‫هســتند روایاتــی کــه علی‌رغــم تفــاوت و تمایــز در نگــرش‬ ‫بــه موضوعــات‪ ،‬دچــار کم‌‌لطفــی و بی‌توجهــی می‌شــوند‪.‬‬ ‫از میــان ایــن روایــات شــاید لیبــوس وودز از جملــه‬ ‫آوانگاردتریــن راویــان حیطـه‌ی مبانــی نظری معماری اســت‬ ‫کــه بــا جهان‌بینــی خــاص خــود هرگــز چیــزی نســاخت‪.‬‬ ‫او بــر ایــن بــاور بــود کــه اگــر بخواهــد چیــزی بســازد‪ ،‬بایــد‬ ‫خواســته‌های کارفرمــا را بپذیــرد‪ ،‬اگــر خواســته‌های کارفرمــا‬ ‫را بپذیــرد‪ ،‬بایــد ســازش کنــد و اگــر ســازش کنــد‪ ،‬کارش‬ ‫تجــاری می‌شــود‪ .‬وی یکــی از معــدود آموزگارانــی اســت کــه‬ ‫تــا آخریــن لحظــه بــه دیســیپلین معمــاری و پیشــرفت آن‬ ‫متعهــد بــود و در مدرسـه‌ی کوپریونیــون در نیویورک ماند‬ ‫تــا چنــد نســل از شــاگردانش‪ ،‬بــه چهره‌هــای مهــم معمــاری‬ ‫تبدیــل شــوند‪.‬‬

‫تصویر‪ :1‬جلد کتاب‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫کتــاب جنــگ و معمــاری اولیــن کتــاب لبیــوس‬ ‫وودز اســت کــه بــه فارســی برگردانــده شــده اســت‪ .‬کتابــی‬ ‫کــه قــرار‌دادن آن در یــک ژانــر مشــخص کاری دشــوار بــه‬ ‫نظــر می‌رســد‪ .‬ایــن کتــاب پیشــنهادی اســت برای بازســازی‬ ‫شــهر ســارایووی جن ـگ‌زده کــه بــر خــاف اکثــر کتاب‌هــای‬ ‫ایــن قســم‪ ،‬شــاعرانه و بــا شــیوه‌ای نــو دربــاره ی معمــاری‬ ‫می‌اندیشــد و بــه تبــع آن خواننــده را بــه تامــل دربــاره‌ی‬ ‫بعضــی از اصــول از پیش‌پذیرفته‌شــده وامــی‌دارد‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫جنگ و معماری <<‬ ‫نویســنده بــا جنــگ مخالــف اســت و از آغازیــن‬ ‫جمــات کتــاب بــا لحنــی تاســف‌بار از جنــگ یــاد کــرده و‬ ‫آن را نشــانه‌ی پایــان عصــر خــرد خطــاب می‌کنــد‪ .‬نکتــه‌ی‬ ‫بســیار مهــم دیگــری کــه قبــل از شــرح تامــات درونیــش‬ ‫نســبت بــه بازســازی عنــوان می‌کنــد‪ ،‬مســئله‌ی سلســله‬ ‫مراتب‌هاســت کــه بــا دلیــل و منطــق بــه دفــاع از سیســتم‬ ‫غیرسلســله‌مراتبی پرداختــه و تاثیــرات آن را در معمــاری‬ ‫بیــان می‌کنــد‪.‬‬ ‫بازســازی بــه معنــای حاضــر از دیــدگاه او معقــول‬ ‫نیســت و تــاش بــرای بازگردانــدن بافــت شــهرهای قدیمی‬ ‫بــه وضعیــت پیشــین خــود را کاری نابخردانــه تلقــی می‌کنــد‬ ‫چــرا کــه ایــن شــرایط نه تنهــا وضعیت امــروز را انــکار می‌کند‬ ‫بلکــه از شــکل‌گیری یــک بافــت شــهری و شــیوه‌ی زندگــی‬ ‫کــه مبتنــی بــر ایــن شــرایط اســت نیــز جلوگیــری می‌کنــد‪.‬‬ ‫از ایــن منظــر بازســازی شــهر آســیب‌دیده در جنــگ یــک‬ ‫نتیجـه‌ی متناقــض بــه همــراه دارد کــه تنهــا مــورد ســتایش‬

‫‪106‬‬

‫گردش‌گــران قــرار گرفتــه اســت‪ .‬ایــن طبیعــی اســت کــه‬ ‫بخواهیــم خاطــرات تــراژدی و خســران را پــاک کنیــم و‬ ‫ن رفتــه‪ ،‬بــا‬ ‫بافــت شــهری را کــه توســط خشــونت از بیــ ‌‬ ‫بافــت کامــا جدیــد و بهتــری جایگزیــن کنیــم‪ ،‬ایــن هــدف‬ ‫مدرنیسـت‌های اولیــه بــود‪ ،‬کســانی کــه پــس از جنگــی کــه‬ ‫ً‬ ‫ظاهــرا پایــان تمــام جنگ‌هــا بــود‪ ،‬بــا کار بازســازی فرهنگــی‬ ‫ورشکســته روبــرو شــدند‪ .‬ایــن معمــاران طر ح‌هایــی بــرای‬ ‫بازســازی ایــن ویرانی‌هــا و شــهرها ارائــه کردنــد کــه هیــچ گاه‬ ‫محقــق نشــدند‪.‬‬ ‫وودز طر ح‌هــای ترســیمی متعــددی را درخــال‬ ‫موضوعــات پیشــنهاد می‌کنــد کــه غالبــا آنهــا را بــا معمــاری‬ ‫آخرالزمانــی ترکیــب کــرده و بــا منطــق پارادایــم جدیــدی را در‬ ‫ایــن بــاب شــرح می‌دهــد‪:‬‬ ‫معمــاری کــه در دنیایــی کــه در آن همــه چیــز‬ ‫در حــال مــرگ اســت‪ ،‬در جســتجوی پایــداری اســت‪.‬‬ ‫معمــاری‌ای کــه بــه لحظــه‌ی غیرقابــل پیش‌بینــی‪،‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> مرور‬ ‫بسته‌شــده‪ ،‬گــرد آن می‌چرخــد‪ ،‬در برابــرش بلنــد می‌شــود‪،‬‬ ‫امــا قربانــی نمی‌شــود‪ ،‬و احساســاتی و رقــت انگیــز نیســت‪،‬‬ ‫معمــاری‌ای کــه ســردی ســطوحش‪ ،‬در برابــر آســایش و‬ ‫گرمــا مقاومــت می‌کنــد‪ ،‬معمــاری‌ای کــه حرکــت می‌کنــد‪،‬‬ ‫آرام یــا ســریع‪ ،‬بــا ظرافــت یــا خشــونت‪ ،‬و بــه ایــن ترتیــب‬ ‫در برابــر اطمینــان کاذب پایــداری و مــرگ خــود‪ ،‬مقاومــت‬ ‫می‌کنــد‪ .‬معمــاری‌ای کــه آرامــش می‌بخشــد‪ ،‬امــا تنهــا‬ ‫کســانی را کــه بــه دنبــال آرامــش نیســتند‪.‬‬

‫کــه انســان را بــه زنجیــر می‌کشــد‪ ،‬اعــام جنــگ می‌کنــد و‬ ‫فرصــت دوباره‌اندیشــیدن را بــه انســان می‌دهــد تــا در‬ ‫نهایــت بفهمــد معمــاری چیســت‪ ،‬چــه بایــد باشــد‪ ،‬و چــه‬ ‫می‌توانــد باشــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪• Lebbeuswoods.wordpress.com‬‬ ‫‪• www.foreignaffairs.com‬‬

‫ایــن کتــاب بــر خــاف اصــول کالســیک معمــاری‬ ‫از نــوع جدیــدی از معمــاری ســخن بــه میــان مــی‌آورد کــه‬ ‫از ســاحت ســاخت خــارج شــده و بــه سرهم‌ســازی و‬ ‫سیســتم اســمبل اکتفــا می‌کنــد‪ .‬در ایــن کتــاب اکثــر اصول‬ ‫پذیرفته‌شــده‌ی معمــاری نقــد شــده و گاهــی منطقــی‪،‬‬ ‫ً‬ ‫دقیقــا مخالــف آن‌هــا در تفکــر طراحــی اتخــاذ می‌شــود‪.‬‬ ‫در نهایــت می‌تــوان نتیجــه گرفــت معمــاری‪ ،‬گاه علیــه‬ ‫تمــام شــمایل‌ها و قطعیت‌هــا‪ ،‬علیــه تمــام تاریخ‌هایــی‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪107‬‬

‫مـــــــــروری بر مــــــقاله‌ی‬ ‫‪1‬‬ ‫فضاهای بنجل‬

‫نوشته‌ی رم کولهاس‬

‫نسترن فراهانی‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Nastaranfarahani087@gmail.com‬‬

‫روایــت‪ ،‬روایتــی فضایــی اســت یــا بهتــر اســت‬ ‫بگوییــم‪ :‬زباله‌هــای فضایــی یــا ‪ ،space junk‬کــه در واقــع‬ ‫پســماند فعالیت‌هــای انســانی در فضــا هســتند و‬ ‫ً‬ ‫عمومــا در مــدار زمیــن در گردشــند‪ .‬ایــن زباله‌هــا شــامل‬ ‫ماهواره‌هــای ازکارافتــاده‪ ،‬مخــازن ســوختی و هــر آن چیــزی‬ ‫می‌شــود کــه کارکــرد خــود را از دســت داده اســت‪ .‬تعــداد‬ ‫زباله‌هــای فضایــی روز بــه روز در حــال گســترش اســت‪،‬‬ ‫همــان زباله‌هایــی کــه مــا طراحــی و خلقشــان می‌کنیــم‪.‬‬

‫رم کولهــاس‪ ،‬معمــار و نظریه‌پــرداز هلنــدی‪ ،‬بــر‬ ‫ایــن اعتقــاد بــود کــه بــرای دمیــدن حیاتــی نــو بــه حرف ـه‌ی‬ ‫معمــاری و حفــظ دیــد انتقــادی بایــد از واقعیت‌هــای در‬ ‫حــال شــکل‌گرفتن اطــاع داشــت و آن‌هــا را بــا دقــت زیــر‬ ‫نظــر داشــت و تئوریــزه کــرد‪ .‬از دیدگاه‌هــای مهــم ایشــان‬ ‫در حــوزه‌ی مبانــی نظــری می‌تــوان بــه مانیفســت فضاهــای‬ ‫بنجــل اشــاره نمــود‪ :‬تفکــری جدیــد کــه بــا نگاهــی نــو بــه‬ ‫فضاهــای اطــراف خــود می‌نگــرد و آنهــا را بــه حیط ـه‌ی نقــد‬ ‫می‌کشــاند و گاهــی آن‌هــا را روایــت می‌کنــد‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫اکنــون شــاید نیــاز باشــد کــه دوبــاره ایــن واژه را‬ ‫واکاوی کنیــم؛ هرچنــد نتیجــه چنــدان تغییــری نمی‌کنــد‬ ‫امــا نکتــه‌ای مطــرح می‌شــود کــه نیــاز اســت دوبــاره‌‬ ‫دربــاره‌اش بیندیشــیم‪ .‬نتیجــه ممکــن اســت حتــی روایتــی‬ ‫باشــد از فضایــی کــه هی ـچ‌گاه راوی نبــوده و گاه آن‌قــدر در‬ ‫روزمرگی‌هایمــان گــم شــده کــه بــا اندکــی اغمــاض حذفــش‬ ‫می‌کنیــم‪ .‬بــرای شــروع‪ ،‬بــا تغییــر جــای دو کلم ـه‌ی ‪ junk‬و‬ ‫‪ ،space‬نتیجــه ‪ space junk‬خواهــد بــود‪ .‬فضــای بنجــل‬ ‫فضاهــای زبالــه یــا ‪ -junk space‬پســماندی اســت کــه‬‫انســان در ســیاره‌ی خــود رهــا می‌ســازد‪ .‬بــه نظــر می‌رســد‬ ‫ابــداع معمــاری مــدرن در قــرن بیســتم یــک اشــتباه بــود‪،‬‬ ‫شــاید بدیــن دلیــل کــه توانایــی خــود را بــرای تجربــه یــا‬ ‫طراحــی فضــا از دســت دادیــم‪ .‬مدرنیزاســیون بــه معمــاری‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> مرور‬ ‫مــدرن ختــم نشــد بلکــه نتیجــه چیــزی جــز خلــق فضــای‬ ‫بنجــل نبــود‪ .‬ارزشــی معمارانــه‪ ،‬که شــما را نســبت بــه جایی‬ ‫کــه در آن هســتید‪ ،‬نامطمئــن می‌ســازد‪ .‬جایــی کــه بــدان‬ ‫می‌رویــد را ناشــناخته‪ ،‬و جایــی کــه درآن بوده‌ایــد را ناآشــنا‬ ‫می‌ســازد‪ .‬خلــق ایــن فضاهــا «بــدون مقیــاس و عجیــب»‬ ‫اســت‪ ،‬چــرا کــه هیـچ‌گاه دیــده نمی‌شــوند و نیــاز بــه توضیــح‬ ‫درباره‌شــان بیــش از پیــش احســاس می‌شــود‪ .‬آگاهــی‬ ‫از اتفاقــات و فضاهایــی کــه درونشــان قــرار می‌گیریــم‬ ‫شــاید کمتریــن ادراکــی باشــد کــه از یــک محیــط می‌تــوان‬ ‫بــه دســت آورد‪ ،‬امــا بایــد بــه ایــن نکتــه توجــه نمــود کــه‬ ‫فضاهــای بنجــل هی ـچ‌گاه ایــن فرصــت هــر چنــد محــدود‬ ‫را بــه شــما نخواهنــد داد و روایتــی از وجــود یــک اتفــاق بــه‬ ‫خصــوص را هرگــز مطــرح نخواهــد کــرد‪.‬‬

‫«فضــای بنجــل‪ ،‬مثلــث برمــودای مفاهیم اســت‪،‬‬ ‫یــک ظــرف کشــت میکــروب‪ ،‬رهاشــده‪ :‬تمایــزات را پنهــان‬ ‫لهــا را مــورد تردیــد قــرار می‌دهــد‪ ،‬نیــت را‬ ‫یســازد‪ ،‬راه ح ‌‬ ‫م‌‬ ‫بــا تحققــش اشــتباه می‌گیــرد»‪.‬‬ ‫از دیــدگاه رم کولهــاس‪ ،‬در فضاهــای بنجــل‬ ‫حــرکات قابــل پیش‌بینی‌انــد‪ ،‬بنابرایــن نیــازی بــه دیــدن یــا‬ ‫شــنیدن فضــا نداریــم‪ .‬فضــای بنجــل هی ـچ‌گاه قابــل درک‬ ‫نیســت و علی‌رغــم زرق و بــرق آینه‌هــا و انعــکاس آن‌هــا‬ ‫ط و‌فقــط در ســطح مصرف‌کننــده‬ ‫در داخــل فضــا شــما فقـ ‌‬ ‫باقــی می‌مانیــد‪ ،‬بنابرایــن هیـچ‌گاه بــه یادماندنــی نخواهنــد‬ ‫بــود‪ .‬در فضــای بنجــل هیــچ محدودیــت زمان ـی‌ای وجــود‬ ‫نــدارد‪ ،‬چــرا کــه زمــان ایســتاده اســت و یــا حتــی هیچ ســاعت‬ ‫یــا پنجــره‌ای وجــود نــدارد کــه شــما را از گــذر زمــان آگاه کنــد‪.‬‬ ‫شــاید شــما در در حــال گذران ســاعات تاثیرگــذار زندگی‌تان‬ ‫در ســرزمین بینش‌هــای معیــوب هســتید‪.‬‬ ‫در ایــن مقالــه پارکینگ‌هــای بــزرگ‪ ،‬مراکــز خریــد‬ ‫در اطــراف شــهرها‪ ،‬کارخانه‌هــای بی‌اســتفاده‪ ،‬خانه‌هایــی‬ ‫کــه مالکانشــان آن‌هــا را رهــا کرده‌انــد و همچنیــن‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫فضای بنجل‪ ،‬فضایی بی‌هویت و غیرقابل درک‬

‫پارک‌هایــی دیگــر از آن‌هــا اســتفاده نمی‌شــود‪ ،‬همگــی‬ ‫تنهــا مصداق‌هــای ملموســی هســتند کــه رم کولهــاس‬ ‫بــرای اولیــن بــار آن‌هــا را فضاهــای بنجــل نامیــد کــه البتــه‬ ‫تعمیــم ایــن نــام بــه محیــط پیرامونمــان شــاید ســاده‌ترین‬ ‫کاری باشــد کــه می‌تــوان انجــام داد‪ .‬بــا دقــت در محیــط بــه‬ ‫ســادگی می‌توانیــم بــه ایــن نتیجــه برســیم کــه ایــن فضاهــا‬ ‫نــه تنهــا بــه نســبت عصــر اهــرام ثالثــه‪ ،‬بلکــه حتــی نســبت‬ ‫بــه قــرن بیســتم و دوره‌ی مــدرن نیــز افزایــش یافته‌انــد و‬ ‫گاه حتــی «نقیضــه‌‌ای بدخواهانــه از جاه‌طلبــی اســت کــه‬ ‫ً‬ ‫بــه شــکلی سیســتماتیک‪ ،‬احتمــاال بــرای همیشــه‪ ،‬اعتبــار‬ ‫ساختمان‌ســازی را از ســکه خواهــد انداخــت‪.»...‬‬ ‫در نهایــت می‌تــوان افــزود کــه فضاهــای بنجــل‬ ‫همــان چرخه‌هــای پایان‌پذیــری هســتند کــه از مــا‬ ‫انســان‌ها مصرف‌کنندگانــی ابــدی ســاخته‌اند‪ .‬چــون ایــن‬ ‫فضاهــا هویتــی از خــود ندارنــد‪ ،‬هیــچ‌گاه درک نمی‌شــوند‬ ‫و انســان‌ها را وادار بــه تکــرار رفتار‌هــای قابــل پیش‌بینــی‬ ‫می‌کننــد‪ .‬شــاید مفهــوم غایــی در این جملــه از رم کولهاس‬ ‫ْ‬ ‫خالصــه می‌شــود کــه‪« :‬فضاهــای بنجــل محکــم بــه جــای‬ ‫خــود چســبیده‌اند و در نهایــت مقبــره‌ی مــا خواهنــد بــود‬ ‫و دیگــر تقابــل ارکســتری تفاوت‌هــا نیســت‪ ،‬بلکــه پایــان‬ ‫ناگهانــی یــک سیســتم اســت‪ ،‬کیــش و مات‪ .‬تنهــا نابینایی‬ ‫کــه خطــوط اشــتباهاتش را بــا انگشــتانش لمــس کنــد‪،‬‬ ‫تاریــخ فضــای بنجــل را درک خواهــد کــرد»‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪ 1‬ایــن مقالــه اخیــرا توســط نشــر فکــر نــو بــا نــام فضاهــای پــوچ‬ ‫منتشــر شــده اســت امــا نــگارش ایــن متــن پیــش از آن‬ ‫صــورت گرفــت و بــه همیــن دلیــل از نامــی متفــاوت اســتفاده‬ ‫شــده اســت‪.‬‬ ‫‪ • wsj.com‬‬ ‫‪ • news.miami.edu.com‬‬ ‫‪ • tawbaware.com‬‬ ‫‪ • fotocommunity.com‬‬

‫انسان‪ ،‬مصرف‌کننده‌ای ابدی در فضای بنجل‪،‬‬

‫‪109‬‬

‫دکتر‬ ‫شــــیوا آراسته‬ ‫مصاحبه‌ کنندگان‬ ‫فریما نکویی‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫سروش افشارپور ‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫محمد‌جواد احمدی‌زاده‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری‬ ‫و زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران‬

‫دکتــر شــیوا آراســته‪ ،‬دوره‌ی کارشناســی ارشــد پیوســته‌ی خــود‬ ‫را در دانشــگاه شــهید بهشــتی گذرانــد و هم‌زمــان بــا تحصیــل‪،‬‬ ‫وارد حرفــه معمــاری شــد‪ .‬بعــد از فار غ‌التحصیلــی‪ ،‬تدریــس در‬ ‫دانشــگاه‌های مختلــف را آغــاز کــرد‪ .‬در ســال ‪ ۱۳۸۵‬دفتــر معمــاری‬ ‫پلســارپارت را تاســیس نمــود‪ .‬در همــان زمــان تحصیــل در مقطــع‬ ‫دکتــری را نیــز آغــاز کــرد‪.‬‬ ‫رویکــرد اصلــی ایشــان در طراحــی‪ ،‬زمینه‌گرایــی و توجــه بــه بافــت‬ ‫کالبدی و فرهنگی بســتر طرح اســت و همین مقدمه‌ای شــد تا تا‬ ‫بــا ایشــان دربــاره‌ی تعامل با مــردم و توجه به خرده‌روایت‌هایشــان‬ ‫گفتگــو کنیم‪.‬‬

‫‪112‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬ ‫چــه مســیری را از زمــان دانشــجویی طــی کردیــد و ایــن‬ ‫مســیر چــه ره‌یافتــی بــه کار آینده‌تــان داشــت؟‬ ‫از زمــان دانشــجویی از معمــاری بی‌هویــت دوری‬ ‫می‌کــردم‌؛ معمــاری‌ای کــه در آن امــروز یــک چیــز ُمــد اســت‬ ‫و فــردا چیــز دیگــری‪ .‬ایــن موضــوع بــه روحیــات خــودم‬ ‫بازمی‌گــردد‪ .‬اســتادهایی داشــتم کــه در بحــث هویــت تاثیــر‬ ‫زیــادی روی مــن گذاشــتند؛ مثــل مرحــوم دکتــر وزیــری‪،‬‬ ‫دکتــر پاکــزاد‪ ،‬دکتــر غفــاری و آقــای دکتــر قدیــری‪ .‬همیشــه‬ ‫می‌گفتنــد‪« :‬آدم بایــد ریشــه داشــته‌باشــد»‪.‬‬ ‫در دوران دانشــجویی هــم روی پروژه‌هــای خــوب‬ ‫و مرتبطــی کار کــردم و ســعی داشــتم تــا در هــر درســی عالقــه‬ ‫و رویکــرد شــخصی خــودم را کــه معمــاری تاریخــی و بومــی‬ ‫بــود‪ ،‬دنبــال کنــم؛ مثــا‪ :‬مرمــت بــازار خــوی‪ ،‬خانه‌هــای‬ ‫شــاهرود‪ ،‬مســاجد چیــن‪ ،‬و پیش‌ساخته‌ســازی چــادر‬ ‫عشــایر‪ ،‬معمــاری و بافــت بنــدر تاریخــی کنــگ ‪ ،‬معمــاری‬ ‫روســتای ریــکان و ‪. ...‬‬ ‫در مقطــع دکتــری چــه کردیــد و موضــوع پایان‌نامه‌تــان‬ ‫چــه بــود؟‬ ‫بــه نظــر مــن مــا یــک دوره‌ی گسســت در‬ ‫معماریمــان داریــم‪ .‬وقتــی کــه بــرای مصاحبــه‌ی دکتــرا‬ ‫رفتــم‪ ،‬مرحــوم کاظــم ســیفیان پرســیدند‪« :‬بــه دنبــال چــه‬ ‫آمــده‌ای؟» گفتــم‪« :‬می‌خواهــم ببینــم چــه اتفاقــی بــرای‬ ‫معمــاری مــا افتــاد کــه امــروز اینگونه‌ایــم»‪ .‬مــا تــا دوره‌ای از‬ ‫تاریــخ صاحــب بینــش و دانــش در معمــاری بودیــم ولــی‬ ‫شهرســازی مــا در طــول‬ ‫ایــن دانــش و ســنت معمــاری و‬ ‫ِ‬ ‫زمــان تــداوم نیافــت و دچــار گسســتی جبران‌نشــدنی شــد‪،‬‬ ‫و انــگار مــا بــه خــواب رفتیــم و یــا فرامــوش‌کار شــدیم‪ .‬تــا‬ ‫یــک دوره ‌‪ ،‬مؤلــف بودیــم و از یــک دوره بــه بعــد فقــط مقلــد‬ ‫شــده‌ایم‪ .‬مــن بــه دنبــال ایــن حلقــه‌ی گمشــده بــودم‪‌.‬‬ ‫موضــوع پایان‌نام ـه‌ی دکتــرای مــن زبــان الگــوی‬ ‫خان ـه‌ی ایرانــی معاصــر بــود‪ .‬بــا نگــرش الکســاندر هم‌ســو‬ ‫بــودم‪ .‬راجــع بــه اینکــه چطــور می‌توانیــم از گذشــته اصــول و‬ ‫الگوهــا را اســتخراج کــرده و آن را بــه یــک زبــان تبدیــل کنیــم‬ ‫و بــه آن طعــم اکنــون را اضافــه کنیــم‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫شــما بــرای مــدت زیــادی در دانشــگاه آزاد واحــد تهــران‬ ‫مرکــز تدر یــس می‌کنیــد‪ .‬آیــا دغدغه‌‌هــای هویتــی را بــه‬ ‫دانشــجوهایتان انتقــال می‌دهیــد؟ چگونــه؟‬ ‫تــاش می‌کنــم تمــام چیزهایــی را کــه در ایــن‬ ‫ســال‌ها آموختـه‌ام‪ ،‬بــه آن‌هــا منتقــل کنــم‪ .‬منتهــی االن جــو‬ ‫دانشــگاه‌ها چنــدان مناســب نیســت‪ .‬اگــر خروجــی کالس‬ ‫شــما خیلی خوب باشــد‪ ،‬خوشــایند دیگران نیســت؛ چون‬ ‫باعــث می‌شــود ضعــف بقیــه مشــخص شــود‪ .‬در ایــن‬ ‫ســال‌ها مــن بیشــتر در ترم‌هــای پاییــن تدریــس می‌کــردم‪.‬‬ ‫در طــرح یــک‪ ،‬معمــوال خان ـه‌ی ایرانــی ولــی مــدرن یــا واحــد‬ ‫همســایگی طراحــی می‌کنیــم‪ .‬خروجــی کار خــوب بــوده‬ ‫اســت و بازخــورد خوبــی از دانشــجوها دریافــت کــردم‪ .‬امــا‬ ‫بایــد توجــه داشــت کــه ایــن دغدغه‌هــا بایــد در یــک رونــد‬ ‫طوالنــی مطــرح شــود و بــا یــک تــرم مطلــب زیــادی منتقــل‬ ‫نمی‌شــود‪.‬‬ ‫نگــرش خــود را بعــد از تاســیس شــرکتتان چگونــه پــی‬ ‫گرفتیــد؟‬ ‫بعــد از تاســیس دفتــر‪ ،‬می‌دانســتم بــرای ورود‬ ‫بــه فضــای حرف ـه‌ای‪ ،‬بایــد در مســابقات رتبــه بیــاورم‪ .‬نهــاد‬ ‫توســعه‌ی فضاهــای فرهنگــی نقــش مهمــی در معرفــی‬ ‫معمــاران نســل مــن داشــت‪ .‬ســال ‪ ۸۶‬در مســابقه‌ی‬ ‫بزرگــی بــه نــام بــاغ نــور شــرکت کــردم‪ .‬در مســابقه‌ی‬ ‫مذکــور‪ ،‬ایــده‌ی مــن معاصرســازی الگــوی بــازار ایرانــی‬ ‫ً‬ ‫بــود‪ .‬بــه طــرز کامــا ناباورانــه‌ای در بیــن ‪ ۲۰۰‬مشــاور و‬ ‫شــرکت‪ ،‬رتب ـه‌ی دوم را کســب کــردم‪ .‬بعــد از آن مســابقه‪،‬‬ ‫بــه شــرکت توســعه دعــوت شــدم و ایــن نقطــه‌ی عطــف‬ ‫مهمــی بــرای کار حرف ـه‌ای مــن محســوب می‌شــود‪ .‬تمــام‬ ‫خطوطــی کــه تــا امــروز کشــیده‌ام‪ ،‬در ایــن راســتا بــوده کــه‬ ‫بایــد بویــی از معمــاری ایرانــی بدهــد‪ .‬اوایــل خیلــی ســخت‬ ‫ً‬ ‫بــود‪ .‬در جلســات معمــاری‪ ،‬همــکاران معمــوال حرف‌هــای‬ ‫مــرا جــدی نمی‌گرفتنــد و یــا بــه آن می‌خندیدنــد و همــه‬ ‫طرفــدار معمــاری جهانــی ‪ -‬از نظــر مـن‌‪ :‬بی‌هویــت ‪ -‬بودنــد‬ ‫و مســاله‌ی هویــت را بــه چالــش می‌کشــیدند‪ .‬ولــی مــن‬

‫‪113‬‬

‫دکتر شیوا آراسته <<‬ ‫خســته نشــدم و بــه هدفــم بــاور داشــتم‪ .‬تــا اینکــه در‬ ‫ســال‌های ‪ ۹۲-۹۱‬زمینــه آماده‌تــر شــد‪ .‬البتــه جریان‌هــای‬ ‫دنیــا هــم بی‌تاثیــر نبــود‪ .‬کم‌کــم شــعارهایی از قبیــل‬ ‫«جهانــی بیندیــش‪ ،‬محلــی عمــل کــن» و زمینه‌گرایــی‬ ‫بــاب شــد‪ .‬مــن شــاید یکــی از اولیــن کســانی باشــم کــه در‬ ‫بیــن هم‌نســلی‌های خــودم و شــاید یــک نســل قبل‌تــر‪،‬‬ ‫ضــرورت مطالعــه‌ی زمینــه و توجــه بــه ریشــه‌ها و ســنت‬ ‫معمــاری ایرانــی را مطــرح کــردم‪ .‬زمــان گذشــت و پروژ ‌ههــای‬ ‫متعــددی بــا ایــن رویکــرد کار کــردم و امــروز از نقــاط مختلف‬ ‫ایــران بــا مــن تمــاس گرفتــه می‌شــود و مدیــران شــهری‬ ‫بــرای احیــای شــهر و بافت‌هــای تاریخــی از مــن مشــورت‬ ‫و کمــک می‌خواهنــد و ایــن بســیار گام بلنــدی بــرای مــن‬ ‫محســوب می‌شــود ‪.‬‬ ‫قطعــا چالــش اصلــی در کار شــما ایــن اســت کــه چگونــه‬ ‫زمینه‌گرایــی و نظریــات آن را در بعــد عملــی بــه کار‬ ‫بگیریــد‪ .‬شــما چگونــه بــه یــک شــیوه‌ی اجرایــی رســیدید؟‬ ‫بــا ســعی و خطــا و تمریــن‪ .‬براســاس نظریــات‬ ‫الکســاندر‪ ،‬فــرم برآینــدی از نیروهــای زمینــه اســت‪ .‬مــا‬ ‫در هــر مســئله‌ای چنــد بــردار نیــرو داریــم و مجمــوع ایــن‬ ‫یبــرد‪ .‬بایــد دیــد بردارهــای نیــرو در‬ ‫بردارهــا آن را بــه ســمتی م ‌‬ ‫معمــاری و شهرســازی چــه هســتند‪ .‬من برای خــودم مبانی‬ ‫نظــری خاصــی پیــدا کــرده‌ام‪ .‬دانشــجویانم یــک دیاگــرام را‬ ‫از مــن بــه یــاد دارنــد؛ دیاگرامــی کــه می‌گویــد در پــروژه چــه‬ ‫کســانی و چــه چیزهایــی دخیــل هســتند؛ ماننــد‪ :‬محیــط‪،‬‬ ‫اقلیــم‪ ،‬اقتصــاد‪ ،‬دانــش شــخصی معمــار‪ ،‬کارفرمــا‪ ،‬ســازه و‬ ‫تاسیســات و ‪ . ...‬این‌هــا هر‌کــدام‪ ،‬یــک بــردار نیــرو هســتند‪،‬‬ ‫ولــی ارزش ایــن بردارهــا در همه‌جــا برابــر نیســت‪ .‬بــه نظــر‬ ‫مــن‪ ،‬معمــار تســهیل‌گر اســت و بایــد این‌قــدر باهــوش‬ ‫باشــد کــه تمــام ایــن بردارهــا را بــرای رســیدن بــه هدفــش‬ ‫شناســایی‪ ،‬تحلیــل و اثــر آن‌هــا را در طــرح لحــاظ کنــد‪.‬‬ ‫گفتــه بودیــد کــه رویکــرد شــما مخالــف مدرنیســمی‬ ‫اســت کــه می‌شناســیم‪.‬‬ ‫بلــه‪ ،‬مدرنیســم در بســتر خــودش پی‌در‌پــی‬ ‫نــو می‌شــود‪ .‬در واقــع بــه نظــر مــن پست‌مدرنیســم بــه‬ ‫تعبیــری همــان زمینه‌گرایــی اســت‪ .‬بازگشــت بــه تاریــخ و‬ ‫ریشــه‌ها یکــی از وجــوه زمینه‌گرایــی محســوب می‌شــود‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬ ‫بعضــی منتقدیــن زمینه‌گرایــی می‌گوینــد‪« :‬شــما کــه‬ ‫بــه زمینــه توجــه می‌کنیــد‪ ،‬وظیفــه داریــد کــه آن زمینــه‬ ‫را پیشــرفت هــم بدهیــد و نبایــد همــان چیــزی را کــه‬ ‫بــوده بازتولیــد کنیــد‪ ».‬عــده‌ای هــم پــا را فراتــر می‌گذارنــد‬ ‫و می‌گوینــد‪« :‬مــن کاری بــه زمینــه نــدارم و چیــزی کــه‬ ‫می‌ســازم زمینــه‌ی آینــده را تولیــد می‌کنــد»‪ .‬نظرتــان در‬ ‫ایــن مــورد چیســت؟‬ ‫حیطــه‌ی شــخصی بــا حیطــه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی عمومــی تفــاوت‬ ‫دارد‪ .‬معمــاری بــرای معمــاری را قبــول ندارم؛ مغلطه اســت‪.‬‬ ‫اگــر پــروژه عمومــی باشــد‪ ،‬خواســته‌های مــردم خیلــی مهــم‬ ‫می‌شــود‪ .‬کســانی هســتند کــه می‌گوینــد چیــزی را کــه‬ ‫ن حــرف را قبــول‬ ‫می‌ســازند‪ ،‬مــردم نمی‌فهمنــد‪ .‬مــن ایــ ‌‬ ‫نــدارم‪ .‬وقتــی می‌خواهــم در یــک زمینــه معمــاری کنــم‪ ،‬بــردار‬ ‫نیــروی موثــر بــر طــرح نمی‌توانــد خــاف جهــت خواســته‌ها‬ ‫و فرهنــگ و ســنت مردمــان آن زمینــه باشــد‪ .‬در غیــر ایــن‬ ‫صــورت‪ ،‬پــروژه محکــوم بــه فنــا اســت‪ .‬کســی کــه می‌گویــد‪:‬‬ ‫«مــن می‌خواهــم زمینــه‌ی خــودم را بســازم»‪ ،‬بایــد بــرود‬ ‫وســط بیابــان‪ ،‬یــک جایــی را پیــدا کنــد و شــروع بــه ســاختن‬ ‫کنــد‪ .‬اگــر درســت باشــد‪ ،‬تکثیــر می‌شــود و ادامــه پیــدا‬ ‫امــروز پــروژه مهــم‬ ‫می‌کنــد‪ .‬زمــان فاکتــور مهمــی اســت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫نیســت‪ .‬بعضــی پروژه‌هــا جایــزه می‌گیرنــد‪ ،‬امــا معمــاری‬ ‫مناســب بــرای زندگــی ندارنــد‪ .‬پــروژه بایــد کار کنــد‪ .‬فــرق‬ ‫ســایر هنرهــا بــا معمــاری ایــن اســت کــه مــا محصــول ســایر‬ ‫هنرهــا را از بیــرون می‌بینیــم‪ ،‬ولــی درون معمــاری زندگــی‬ ‫می‌کنیــم‪ .‬معمــاری مجســمه یــا تابلــو نقاشــی نیســت‪.‬‬ ‫مثــا مرکــز فرهنگــی گوگنهایــم بیلبائــو کــه ســاخته شــد‪،‬‬ ‫زمین ـه‌ی اقتصــادی خــود را متحــول کــرد‪ .‬آیــا ایــن اتفــاق‬ ‫مهمــی نیســت؟‬ ‫این‌هــا یــک ســری شــوک در دنیــا هســتند‪ .‬مــن‬ ‫هیچ‌وقــت دنبــال ایــن شــوک‌ها نبــوده‌ام‪ .‬از اول هــم‬ ‫گفتـه‌ام کــه بــه دنبــال یــک جریان پایــدار هســتم‪ .‬گوگنهایم‬ ‫جریــان نســاخته و یــک تک‌مضــراب اســت‪ .‬بــه نظــر مــن‬ ‫فاقــد ارزش اســت و مــن از آن بنــا هیــچ وقــت خوشــم‬ ‫نیامــده اســت‪ .‬بــه نظــر مــن بعــد هنــری نــدارد و در همــان‬ ‫زمینــه کارهــای بــه مراتــب بهتــری می‌توانســت انجام شــود‪.‬‬ ‫در مقابــل‪ ،‬گوگنهایــم نیــورک بــه زمینـه‌ی خــود توجــه کــرده‬ ‫َ‬ ‫و موفــق هــم بــوده‪ .‬گوگنهایــم گــری تاریــخ مصــرف دارد و‬ ‫مــن بــا معمــاری‌ای کــه تاریــخ مصــرف دارد‪ ،‬مشــکل دارم‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫پــروژه‌ی محلــه‌ی هرنــدی شــاید اولیــن جایــی اســت‬ ‫کــه شــما در یــک مقیــاس شــهری شــیوه‌ی خودتــان را‬ ‫پیــاده کردیــد‪ .‬آن‌جــا محلـه‌ای اســت کــه از نظــر فرهنگــی و‬ ‫اجتماعــی ســطح مناســبی نــدارد‪ .‬راهــکار شــما چــه بــوده‬ ‫اســت؟‬ ‫مــن مــردم کوچــه و بــازار را دوســت دارم‪ .‬از یــک‬ ‫زمانــی تصمیــم گرفتــم کــه خــود را وقــف آن‌هــا کنــم و‬ ‫مســیر ایــن کار برایــم همــوار شــد‪ .‬بعــد از ایــن تصمیــم‪،‬‬ ‫پــروژه‌ی هرنــدی و زاهــدان مطــرح شــد‪ .‬تــا قبــل از آن‪ ،‬مــدل‬ ‫کار‌هــا و کارفرماهــای مــن جــور دیگــری بــود‪ .‬مــن معمــاری‬ ‫بــرای مــردم را دوســت دارم و معتقــدم بایــد کاری کنــم تــا‬ ‫ســطح ســلیقه‌ی عمومــی و ســطح کیفــی زندگــی فقــرا بــاال‬ ‫بــرود‪ .‬غنــی کــه غنــی اســت‪ .‬ف‪.‬د‪ .‬دارد بــرای آن‌هــا طراحــی‬ ‫می‌کنــد دارد‪ .‬جریــان بایــد از پاییــن شــروع شــود‪ .‬جریــان از‬ ‫باالدســت مــن نیســت‪ .‬بــا بــازار ســرمایه نمی‌شــود جنگید‪.‬‬ ‫مــن یــک خانــم مســتقل و تنهــا هســتم‪ .‬ایــن را هــم بایــد در‬ ‫ً‬ ‫‌ای‬ ‫نظــر گرفــت‪ .‬جامعـه‌ی ایرانــی و خصوصا جامعـه‌ی حرفه ِ‬ ‫معمــاری زن‌ســتیز اســت و همیــن هــم کــه مــن تــا اینجــا باال‬ ‫آمــدم‪ ،‬پش ـت‌صحنه‌ی ســختی داشــته کــه شــاید روزی در‬ ‫ایــام کهولــت داســتان حرف ـه‌ای خــود را بنویســم‪.‬‬ ‫وقتــی می‌توانــی بــا مــردم ارتبــاط برقــرار کنــی کــه‬ ‫بــاور کننــد از بــاال بــه آنهــا نــگاه نمی‌کنــی‪ .‬ایــن تجربــه‌ی‬ ‫چندســاله‌ی مــن اســت‪ .‬اگــر ادا دربیــاوری‪ ،‬مــردم تــو را‬ ‫نمی‌پذیرنــد‪ .‬مــن زمانــی کــه بافت‌هــای تاریخــی مــی‌روم‪،‬‬ ‫در خانه‌هــای مــردم بــا آن‌هــا ســر یــک ســفره می‌نشــینم‪.‬‬ ‫در محلــه‌ی هرنــدی‪ ،‬کار در ابتــدا ســخت بــود‪ .‬در کار بــا‬ ‫تو‌آمــد بــه‬ ‫مــردم نبایــد خســته شــوی‪ .‬بعــد از ســه مــاه رف ‌‬ ‫محل ـه‌ی هرنــدی‪ ،‬ایــن اعتمــاد شــکل گرفــت؛ در کنــگ بــه‬ ‫اوج خــودش رســید‪ .‬اوایــل کار زمانــی کــه می‌خواســتیم‬ ‫جداره‌هــای بافــت را احیــا کنیــم‪ ،‬می‌گفتنــد‪« :‬بــه دیوارهــای‬ ‫خانــه‌ی مــن دســت نــزن‪ ».‬بعــد از یــک ســال تــاش‬ ‫مســتمر و حضــور هــر هفتـه‌ای در کنــگ‪ ،‬فــردی کــه از همــه‬ ‫مخالف‌تــر بــود‪ ،‬بــه شــهردار گفــت‪« :‬آن طــرح را بدهیــد مــن‬ ‫هــم می‌خواهــم دیــوار خان ـه‌ام را ایــن شــکلی کنــم‪ ».‬مــردم‬ ‫ممکــن اســت اوایــل مقاومــت کننــد ولــی زمانی کــه ببینند‬ ‫داریــد بــه نفعشــان کار می‌کنیــد‪ ،‬راضــی می‌شــوند‪ .‬در کنــگ‬ ‫ایــن چــرخ بــه حرکــت افتــاده و نمی‌ایســتد‪ .‬مــن خیالــم از‬ ‫کنــگ راحــت اســت‪ .‬مــردم ارزش بافــت و معماریشــان را‬ ‫فهمیده‌انــد‪.‬‬

‫‪115‬‬

‫دکتر شیوا آراسته <<‬ ‫در پروژه‌هــای کوچک‌تــر کــه هزینــه صــرف کرده‌ایــد‬ ‫بازدهــی کارتــان را می‌بینیــد؟‬ ‫خیلــی کــم‪ .‬برآینــد همــه‌ی بردارهــا بایــد بــا هــم‬ ‫باشــد‪ .‬در کنــگ بــردار مدیریــت شــهری هــم همــراه بــود‪.‬‬ ‫در هرنــدی‪ ،‬شــهردار همــراه بــود امــا اولویتشــان نبــود و‬ ‫بودجــه نداشــتند‪ .‬کلیشـه‌ای کار می‌کننــد و فکــر می‌کننــد‬ ‫بــرای اینکــه اتفاقــی در محلــه بیفتــد‪ ،‬پــول الزم اســت‪.‬‬ ‫مــن تــاش کــردم بــه آن‌هــا ثابــت کنــم ولــی بــاور نکردنــد‪.‬‬ ‫شــهردار کنــگ بــاور کــرد و می‌دانســت اگــر مــردم راه‬ ‫بیفتنــد‪ ،‬ســرمایه هــم ســرازیر خواهــد شــد‪ .‬مــا در کنــگ‬ ‫دو نقطــه‌ی محــرک درســت کردیــم و چــرخ بــه حرکــت‬ ‫افتــاد و امــروز مــردم پابه‌پــای مدیریــت شــهری در احیــای‬ ‫شهرشــان مشــارکت دارنــد‪.‬‬ ‫در هرنــدی تعــدادی ســاختمان مســکونی طراحــی کردیــد‪،‬‬ ‫توجــه بــه زمینــه چــه تاثیــری در طراحــی داشــت؟‬ ‫کار مــا این‌گونــه اســت کــه معمــاری تاریخــی را‬ ‫بررســی می‌کنیــم‪ .‬اصــول را اســتخراج می‌کنیــم‪ .‬انتهــای‬ ‫پــروژه دفترچــه‌ی طراحــی بــرای معمــاری معاصــر ارائــه‬ ‫می‌دهیــم‪ .‬متناســب بــا دفترچــه‪ ،‬مــا الگــو طراحــی می‌کنیــم‬ ‫تــا در اختیــار معمــار باشــد و متوجــه منظــور مــا شــود‪.‬‬ ‫دفترچــه‌ی تهــران بــرای کمیتــه‌ی نمــا مصــوب شــد و‬ ‫منطقــه ‪ ۱۲‬ملــزم بــه اســتفاده از آن شــد‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫حرف از کمیته‌ی نما شد‪ ،‬گفته بودید که با آن مخالفید؟‬ ‫کمیتـه‌ی نمــا هرچنــد بــا نیــت مثبــت برنامه‌ریزی‬ ‫و شــروع بــه کار کــرد امــا در عمــل راه را خطــا رفــت و نتیجــه‬ ‫فاجعه‌بارتــر از قبــل شــد‪ .‬مــا بایــد کمیتــه‌‌‌ی کیفیــت‬ ‫معمــاری داشــته باشــیم‪ .‬ســاختمان یــک کلیــت واحــد‬ ‫اســت‪ .‬اگــر درســت طراحــی شــود‪ ،‬طراحــی نمــا بــه معنــی‬ ‫طــرح یــک پوســت منفــک از فضــای داخــل نیــاز نخواهــد‬ ‫بــود‪ .‬مــردم مــا االن در فضاهایــی زندگــی می‌کننــد کــه‬ ‫نمی‌تــوان نــام خانــه بــر آن نهــاد‪ .‬در واحــد را کــه بــاز می‌کننــد‬ ‫اتــاق خــواب تــا انتهــا معلــوم اســت‪ .‬مــن سال‌هاســت کــه‬ ‫می‌گویــم کــه یکــی از کارهایــی کــه می‌تــوان انجــام داد‪ ،‬دادن‬ ‫یــک ســری الگــوی پــان درســت بــه شهرداری‌هاســت‪.‬‬ ‫خانــه محــل زندگــی و آرامــش اســت‪ .‬اینکــه بایــد چهــره‌ی‬ ‫بیرونــی بنــا همخــوان بــا پیرامــون و زیبــا باشــد‪ ،‬نکتــه‌ی‬ ‫مهمــی اســت ولــی نبایــد باعــث شــود کیفیــت فضــای‬ ‫داخــل بنــا را فــدای موضوعــی ثانویــه کنیــم‪ .‬بــرای همیــن‬ ‫بــا وجــود این‌کــه بــا برخــی معمــاران کــه نمــای کالســیک‬ ‫ً‬ ‫طراحــی می‌کننــد زاویــه دارم‪ ،‬امــا اخیــرا بــر ایــن بــاور هســتم‬ ‫کــه پالن‌هایشــان خیلــی هــم خــوب اســت‪ .‬نماهایشــان‬ ‫مشــکل دارد کــه بــه نظــر مــن می‌شــود در دراز مــدت آن‬ ‫را اصــاح کــرد ولــی حداقــل در آن خانه‌هــا می‌تــوان زندگــی‬ ‫کــرد‪.‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬ ‫در بافــت تاریخــی کــه آدم امــروزی در آن زندگــی می‌کنــد‪،‬‬ ‫یــک ســری نیازهــا وجــود دارد کــه در گذشــته الزم نبــود کــه‬ ‫بــه آن فکــر شــود‪ .‬راه حــل شــما بــرای ایــن موضــوع چــه‬ ‫بــوده اســت؟‬ ‫یــک ســری نیازهــا کاذب اســت‪ .‬بافــت تاریخــی‬ ‫نیــاز امــروز ماشــین اســت‪ .‬ولــی‬ ‫خــود ایستاســت‪ .‬بلــه‪ِ ،‬‬ ‫وقتــی فرهنگ‌ســازی شــود‪ ،‬کســی در بافــت تاریخــی‬ ‫ماشــین نمی‌بــرد‪ .‬حتــی در خــارج از ایــران‪ ،‬ماشــین‬ ‫آتش‌نشــانی مناســب بــرای بافت‌هــای تاریخــی‌‪ ،‬طراحــی‬ ‫و تولیــد کرده‌انــد‪ .‬دیــواری بــرای ردشــدن ماشــین خــراب‬ ‫نکرده‌انــد‪ .‬در ایــران‪ ،‬مــا ســال‌ها جنگیدیــم تــا رویکردهــای‬ ‫غلــط در طر ح‌هــای جامــع و تفصیلــی اصــاح شــود‪ ،‬البتــه‬ ‫هنــوز هــم بــه طــور کامــل اصــاح نشــده و میــل بــه توســعه‬ ‫و تعریض‌هــای بی‌رویــه در برخــی کارفرمایــان و مشــاورین‬ ‫وجــود دارد‪.‬‬ ‫در کنــگ بناهــای ارزشــمندی داریــم کــه اکنــون در اختیــار‬ ‫شــهرداری اســت و بایــد کاربــری جدیــد مرتبــط بــا کاربــری‬ ‫اصلــی خــود بــرای آن‌هــا تعریــف شــود‪ .‬ایــن را چگونــه حــل‬ ‫می‌کنیــد؟‬ ‫معمــاری کنــگ معمــاری ســاده و در عیــن حــال‬ ‫پیچیــده‌ای اســت و دانه‌هــا به‌راحتــی قابــل تبدیــل بــه‬ ‫کاربری‌هــای مــورد نیــاز بافــت هســتند‪ .‬معمــاری آن یــک‬ ‫حیــاط اســت بــا فضایــی نیم‌بــاز در حــد واســط اتاق‌هــا‬ ‫و حیــاط و به‌راحتــی می‌توانــد هــم اداری باشــد و هــم‬ ‫تجــاری‪ .‬فقــط از نظــر مبلمــان بایــد تجهیــز شــود‪ .‬در کنــگ‬ ‫مــا خیلــی محتاطانــه عمــل می‌کنیــم‪ .‬عقیــده دارم کــه‬ ‫ســرمایه‌ی ملــی وســیله‌ای نیســت کــه در آن خودمــان را‬ ‫نشــان بدهیــم‪ .‬بــرای همیــن در کنــگ دور ‌ههــای بازخــورد‬ ‫گذاشــتیم‪ .‬یعنــی پــروژه را مطــرح و طراحــی می‌کنیــم‪ .‬بعــد بــا‬ ‫گروه‌هــای مختلفــی از مــردم جلســه می‌گذاریــم و براســاس‬ ‫نظــرات آن‌هــا تغییــر ایجــاد می‌کنیــم و در آخــر مــردم پــروژه‬ ‫را می‌پذیرنــد‪ .‬بــرای همیــن رونــد تغییــرات کنــد اســت‬ ‫امــا بــه نســبت کم‌خطــا هســتیم‪ .‬صحبــت در خصــوص‬ ‫معمــاری بــا مــردم یکــی دیگــر از اقدامــات مــا در کنــگ بــوده‬ ‫اســت‪ .‬ایــن موضــوع باعــث شــد کــه مــردم متوجــه شــوند‬ ‫چــه گنجینــه‌ای دارنــد‪ .‬خیلی‌هــا ازکشــورهای حاشــیه‌ی‬ ‫جنوبــی خلیــج فــارس بــرای احیای خانه‌هایشــان برگشــتند‬ ‫و صاحــب خانه‌هــا پیــدا شــدند‪ .‬تجربــه بــه مــا نشــان داد‬ ‫مــردم اگــر نباشــند کار پیــش نم ـی‌رود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫در خیلــی از بافت‌هــای تاریخــی معمار‌هــا بــا مرمت‌کارهــا‬ ‫وارد می‌شــوند و مکان‌هایــی را بــه مــوزه یــا فقــط جایــی‬ ‫بــرای گردشــگری تبدیــل می‌کننــد‪ .‬آیــا در کنــگ ایــن‬ ‫اتفــاق نیفتــاده اســت؟‬ ‫نــگاه مــن نــگاه مــوزه‌ای نیســت‪ .‬به‌شــدت بــا‬ ‫ورود بعضــی معمارهــا مخالف هســتم‪ .‬بافت‌هــای موزه‌ای‬ ‫محکــوم بــه فنــا هســتند‪ .‬گردشــگر بایــد حساب‌شــده وارد‬ ‫یــک زمینـه‌ی تاریخــی شــود‪ .‬نــوع گردشــگری را بایــد دقیــق‬ ‫بــرای هــر بافــت و هســته‌ی زیســتی تعریف کرد‪ .‬گردشــگری‬ ‫کنــگ‪ ،‬یــک گردشــگری فرهنگــی و تفریحــات دریایی اســت؛‬ ‫گردشــگری بــازار و خریــد نیســت‪ .‬فقــط کســی کــه ارزش‬ ‫بافــت تاریخــی را بدانــد بــه کنــگ ســفر خواهــد کــرد و در‬ ‫خــال ســفر از تفریحــات دریایــی نیــز بهــره خواهــد بــرد‪.‬‬ ‫در مــورد بناهــای شــاخص کنــگ در خصــوص یــک‬ ‫مســجد حواشــی زیــادی ایجــاد شــده بــود‪ ،‬کــه اگــر مایــل‬ ‫هســتید توضیحاتــی در ایــن خصــوص بدهیــد‪.‬‬ ‫در کنــگ یــک مســجد دوطبقــه متعلــق بــه‬ ‫دوره‌ی ســلجوقی داریــم کــه مرمــت اضطــراری آن انجــام‬ ‫شــده اســت‪ .‬یــک مســجد دیگــر هــم در مجموعــه‌ی‬ ‫ســلطان‌العلما اســت کــه کال خــراب شــده بــود؛ فقــط یــک‬ ‫دیــوار از آن باقــی مانــده بــود‪ .‬بــرای مجموعــه طــرح مرمــت‬ ‫داشــتیم و از نیــروی بومــی هــم اســتفاده می‌کنیــم؛ معمــار‬ ‫بومــی کــه خــودش در جوانــی مســجد را ســاخته بــود‪.‬‬ ‫قدمــت مســجد ‪ ۷۰‬ســال اســت و چندیــن بار آســیب دیده‬ ‫اســت‪ .‬بــا شــروع مرمــت‪ ،‬معمــار آن دیــوار را هــم خــراب کــرد‬ ‫و دوبــاره بــا همــان ســنگ‌ها دیــوار را بــاال بــرد‪ .‬حواشــی هــم‬ ‫بــه ایــن دلیــل ایجــاد می‌شــود کــه عــده‌ای از روی ناآگاهــی‬ ‫ســعی می‌کننــد تالش‌هــای یــک مدیــر شــهری و مشــاورین‬ ‫مربوطــه را نادرســت جلــوه دهنــد‪ .‬در مــورد بنــدر کنــگ‬ ‫خیلــی از ایــن حرف‌هــا و اظهــار نظرهــا از جانــب کســانی‬ ‫بــوده کــه تــا امــروز بنــدر کنــگ را از نزدیــک ندیده‌انــد و از‬ ‫روی یــک عکــس بــه خودشــان اجــازه‌ی اظهــار نظــر دادنــد‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫دکتر شیوا آراسته <<‬ ‫در زمینـه‌ی کاری خودتــان معمــاران دیگــری را هــم داریــم‪.‬‬ ‫نظرتــان راجــع بــه کارهــای آن‌هــا چیســت؟‬ ‫بــه نظــر مــن تنها کســی کــه در ایــن زمینــه کارهای‬ ‫مثبتــی انجــام داده و قابــل تقدیــر اســت‪ ،‬آقــای مهنــدس‬ ‫فرامــرز پارســی اســت‪ .‬فــرد دیگــری را نمی‌شناســم کــه وارد‬ ‫بافتــی شــده و کار قابــل قبولــی انجــام داده باشــد‪ .‬رویکــرد‬ ‫کار آقــای پارســی‪ ،‬مرمــت اســت‪ .‬کاری مثــل اصفهــک از‬ ‫جنبـه‌ی مرمــت خــوب اســت ولــی نقطـه‌ای بــوده و جریانــی‬ ‫ایجــاد نکــرده اســت‪ .‬امــا مهــم ایــن اســت کــه ایشــان‬ ‫دغدغــه دارنــد و بــا مــردم ارتبــاط برقــرار می‌کننــد و مــردم بــه‬ ‫ایشــان اعتمــاد دارنــد‪.‬‬ ‫در انتهــا می‌خواهــم بپرســم کــه آینــده‌ی خــود را چگونــه‬ ‫می‌بینیــد؟ شــما کارهــای دیگــری هــم بــه جــز تعامــل بــا‬ ‫بافــت داشــته‌اید‪ .‬دوســت داریــد بــه آن ســمت برگردیــد‬ ‫یــا موقعیت‌هــای بیشــتری مثــل کنــگ داشــته باشــید؟‬ ‫قطعــا ایــن زمینــه‌ی تخصصــی مــن اســت و‬ ‫خوشــحالم کــه بعــد از ســال‌ها صــدای مــن شــنیده شــده‬ ‫اســت‪ .‬دوســت دارم در بافت‌هــای دیگــر هــم مثــل کنــگ‬ ‫جریــان ایجــاد کنــم تــا رونــد بــا زنده‌ســازی و احیــا در آنهــا‬ ‫روی غلتــک بیفتــد‪ .‬قــرار نیســت مــن تــا آخــر در بندرکنــگ‬ ‫باشــم‪ .‬اگــر بــا ایــن رونــد پیــش بــروم‪ ،‬قطعــا می‌توانــم در‬ ‫شــهرهای دیگــر هــم تاثیرگــذار باشــم‪ .‬در زمینــه مطالعــات‬ ‫بافــت‪ ،‬افــراد صاحــب نظــر و حرف ـه‌ای بســیار کــم هســتند‬ ‫و ایــن بــرای ایــران خــوب نیســت‪ .‬مجبوریــم ببینیــم در‬ ‫کشــورهای دیگــر مثــل آفریقــا‪ ،‬مراکــش‪ ،‬عمــان و ‪ ...‬چـه‌کار‬ ‫کرده‌انــد‪ .‬چــون الگویــی در ایــران نداریــم‪ .‬مــن فکــر می‌کنــم‬ ‫بــرای کنــگ حداقــل یــک الگــو درآورده‌ام و بــرای خــودم یــک‬ ‫تمریــن و تجربـه‌ی خــوب‪ ،‬ارزشــمند و آموزنــده بوده اســت‪.‬‬ ‫برای دانشجویان توصیه‌ای دارید؟‬ ‫تجرب ـه‌ی خــودم ایــن اســت کــه تمــام کارهایــی را‬ ‫کــه بــا تمــام وجــود انجــام دادم بــه نتیج ـه‌ی خیلــی خوبــی‬ ‫رســید‪ .‬توصیــه می‌کنــم کــه هــرکاری را کــه انجــام می‌دهیــد‬ ‫یــا انجــام ندهیــد یــا عاشــقانه انجــام دهیــد‪ .‬بیــن ایــن دو‬ ‫حالــت‪ ،‬حالــت بالتکلیفــی اســت و نتیجــه‌ای جــز اتــاف‬ ‫عمــر و وقــت نخواهــد داشــت‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪118‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪119‬‬

‫گفتوگو با‬ ‫فــــــــــــرزاد دلیری‬ ‫مصاحبه کنندگان‬ ‫سروش افشارپور ‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫محمدجواد احمدیزاده‪،‬‬ ‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری‬ ‫و زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران‬

‫فــرزاد دلیــری متولــد ســال ‪ 1333‬و دانــش آموختــهی رشــتهی‬ ‫معمــاری و طراحــی شــهری از دانشــگاه علــم و صنعــت اســت‪ .‬او‬ ‫فعالیــت خــود در حــوزهی معمــاری را از ســال ‪ 135۸‬آغــاز کــرد و تــا‬ ‫کنــون بیــش از ‪ 3۰۰‬پــروژهی ســاختمانی در ایــران را طراحــی کــرده‬ ‫اســت‪ .‬پروژههــای او در دبــی‪ ،‬قزاقســتان و تاجیکســتان نیــز دیــده‬ ‫میشــوند‪.‬‬ ‫ایشــان درخواســت مــا بــرای مصاحبــه را پذیرفتنــد و در مــورد‬ ‫مســائل زیــادی ازجملــه رابطــهی فرهنــگ و معمــاری‪ ،‬نحــوهی‬ ‫تعامــل بــا کارفرمــا و وضعیــت امــروز معمــاری بــا ایشــان بــه گفتگــو‬ ‫پرداختیــم‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫�وا�ـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬ ‫دربــاره‌ی شــروع بــه کار و پیشــرفتان در حــوزه‌ی معمــاری‬ ‫توضیحاتــی ارائــه فرماییــد؟‬ ‫شــروع کار مــن حــدود ســال ‪ ۵۸‬بــود کــه بــه علــت‬ ‫انقــاب و رکــود در کشــور بــه جــای طراحــی معمــاری بــا کار‬ ‫تاسیســات شــروع شــد‪ .‬امــروز فکــر می‌کنــم ایــن بــرای مــن‬ ‫اتفــاق خوبــی بــود‪ ،‬چراکــه مجبــور شــدم تقریبــا یــک دوره‌ی‬ ‫کامــل تاسیســات را طــی کنــم کــه بــرای هــر معمــاری الزم‬ ‫اســت؛ چیزهایــی از جنــس دانســتن تاسیســات‪ ،‬ابعــاد‬ ‫تجهیــزات آن و بایدهــا و نبایدهــای آن‪ .‬ســال ‪ ،۶۲‬شــروع‬ ‫کار معمــاری مــن خوش‌بختانــه بــه طــرزی شــروع شــد کــه‬ ‫هم‌زمــان چندیــن ســاختمان را بــرای یــک کارفرمــا طراحــی‬ ‫و نظــارت و حتــی اجــرا ‌کــردم و چــون او بســیار مشــغله‬ ‫داشــت‪ ،‬باعــث شــد کــه مــن بــدون اینکــه کســی بـ ‌ه عنــوان‬ ‫کارفرمــا حاضــر باشــد کار خــود را انجــام دهــم‪ .‬طبیعتــا کار‬ ‫بــدون دغدغــه می‌توانــد اعتمــاد بــه نفــس شــما را در هــر‬ ‫حرف ـه‌ای افزایــش دهــد (تصویــر شــماره‌ی ‪.)۱‬‬

‫در ایــن بخــش از شــما خواهــش داریــم کــه بــه معرفــی و‬ ‫توضیــح تعــدادی از پروژه‌هایتــان از دوره‌هــای مختلــف‬ ‫ِ‬ ‫بپردازیــد‪ .‬کارهــای شــما چــه دوره‌هایــی داشــته و در هــر‬ ‫دوره چــه المان‌هــای شــاخصی را در طر ح‌هــای خــود بــه‬ ‫کار می‌بردیــد؟‬ ‫یکــی از کارهــای مــن در گذشــته‌های دور‪،‬‬ ‫پــروژه‌ای مســکونی در خیابــان آپادانــا بــود کــه در ســال‬ ‫‪ ۱۳۶۶‬در قالــب مجموعــه‌ای بــرای کارفرمایــی شــخصی‬ ‫بــرای ســکونت خــود و فرزندانشــان طراحــی شــد (تصویــر‬ ‫شــماره‌ی ‪.)۲‬‬

‫تصویر شماره‌ی ‪ :1‬از پروژه‌های اولیه‪ ،‬واقع در جردن‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪121‬‬

‫فرزاد دلیری <<‬ ‫ســاختمان‌هایی کــه از ســال ‪ ۵۹‬تــا ‪ ۶۸‬کار‬ ‫می‌کــردم‪ ،‬همــه ‪ ۳‬یــا ‪ ۴‬طبقــه بودنــد‪ .‬یعنــی اصــا بــه‬ ‫ســاختمان‌های بــاالی ایــن تعــداد طبقــات جــوازی داده‬ ‫نمی‌شــد‪ .‬آن موقــع مــا نمــا را بــا آجــر کار می‌کردیــم‪ .‬ولــی‬ ‫بعدهــا در طراحــی بر ج‌هــا آجــر را کنــار گذاشــتیم‪ .‬چــون هــر‬ ‫ســاختمانی بــا هــر ارتفاعــی یــک ســری مصالــح خــاص را‬ ‫می‌طلبــد‪ .‬بــه نظــر مــن آجــر تکنولــوژی ســاختمان ‪ ۲۰‬طبقــه‬ ‫نیســت‪ .‬یــک المــان الحاقــی اســت بــه نمــا کــه بعــدا هــم‬ ‫در زلزلــه ممکــن اســت بریــزد‪ .‬شــما بایــد شــرایط زمانــی آن‬ ‫ســال‌ها را در نظــر بگیریــد‪ .‬ســال ‪ ۶۹‬مــن کــوه نــور را طراحــی‬ ‫کــردم (تصویــر شــماره‌ی ‪ ۳‬و ‪ .)۴‬دســت اندازهــای آن همــه‬ ‫بــا بتــن اجــرا شــد‪ .‬یعنــی پنجــره آمــد روی بتــن نشســت و‬ ‫اســکلت آن کال بتنــی اجــرا شــد‪ .‬کارهــای دیگــری کــه بیــن‬ ‫ســال‌های ‪ ۶۹‬تــا ‪ ۸۰‬اجــرا شــد شــامل بــرج افــرا (تصویــر‬ ‫شــماره‌ی ‪ ،)۵‬بــرج ایــران زمیــن (تصویــر شــماره‌ی ‪ ،)۶‬بــرج‬ ‫نــگار (تصویــر شــماره‌ی ‪ )۷‬و دریــای نــور (تصویــر شــماره‌ی‬ ‫‪ )۸‬می‌شــود‪.‬‬ ‫اکنــون در حــال ســاخت پــروژه‌ی مجموعــه‌ی‬ ‫تفریحی‌فرهنگی‌تجــاری بــام نیایــش هســتیم کــه در اتوبــان‬ ‫نیایــش قــرار دارد (تصویــر شــماره‌ی ‪ ۹‬و ‪ .)۱۰‬مجموعــه‬ ‫شــامل ســینما‪ ،‬شــهربازی‪ ،‬فودکــورت و فودهــال و‪...‬‬ ‫اســت‪ .‬ایــده‌ی اصلــی طراحــی از مجموعــه‌ی تاریخــی ارگ‬ ‫رایــن در کرمــان گرفتــه شــده کــه بعــد از ارگ بــم دومیــن‬ ‫ِ‬ ‫بنــای بــزرگ خشــت و گلــی جهــان اســت‪ .‬چــون بــه نظــرم‬ ‫خیلــی غریــب و ناشــناخته بــود‪ ،‬تصمیــم گرفتــم کــه نمــا‬ ‫را از تلفیــق معمــاری آرک و معمــاری مــدرن طراحــی کنــم‪.‬‬ ‫ـاری در ایــن‬ ‫در ایــن پــروژه هــم مثــل ســایر پروژ ‌ههــای تجـ ِ‬ ‫اشــل‪ ،‬اعتقــاد بــه برون‌گرایــی پــروژه داشــتم و همیشــه‬ ‫ســعی می‌کنــم کــه حضــور جمعیــت را در نمــای پــروژه بــا‬ ‫ایجــاد رســتوران‌هایی کــه تــراس داشــته باشــند منعکــس‬ ‫کنــم؛ کاری کــه در طراحــی نمــای پاالدیــوم هــم انجــام شــد‪.‬‬ ‫پــروژه‌ی دیگــری کــه در حــال ســاخت اســت بــاغ‬ ‫ایرانــی می‌باشــد کــه در زمینــی بــه مســاحت ‪ ۱۰۰۰۰‬متــر مربــع‬ ‫در حــال اجراســت؛ ســعی شــده هــر واحــد آپارتمــان دارای‬ ‫فضــای ســبزی حداقــل ‪ ۷۰‬متــر مربــع باشــد کــه بــرای کاربــر‬ ‫تداعی‌کننــده‌ی ویالیــی در ارتفــاع اســت‪ .‬ایــن پــروژه در‬ ‫حــال اجــرای اســکلت اســت؛ اســکلت آن بصــورت تیــوپ‬ ‫بتنــی بــا ســقف‌های وافــل اســلب در ‪ ۲۸‬طبقــه طراحــی‬ ‫شــده اســت (تصویــر شــماره‌ی ‪ ۱۱‬و ‪.)۱۲‬‬

‫‪122‬‬

‫پــروژه‌ی دیگــر هتلــی اســت در مازنــدران در‬ ‫منطقه‌ی چیلک‪ .‬مجموعه‌ای ســاحلی و تفریحی‌توریســتی‬ ‫ســوئیت‬ ‫شــامل ‪ ۵۲۰‬اتــاق و ســوییت و رویال‌ســوئیت و‬ ‫ِ‬ ‫پرزیدنــت و یــک مجموعــه‌ی تجــاری و ‪ ۵‬رســتوران و‪...‬‬ ‫اســت کــه در حــال اجرای تاسیســات مکانیکــی و الکتریکی‬ ‫می‌باشــد (تصویــر شــماره‌ی ‪ ۱۳‬و ‪.)۱۴‬‬

‫تصویر شماره‌ی ‪ :2‬پروژه‌ی خیابان آپادانا‪ ،‬سال ‪66‬‬

‫تصویر شماره‌ی ‪ :3‬ساختمان کوه نور‪ ،‬سال ‪69‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬ ‫چــرا در پروژه‌هایتــان کم‌تــر بــه موتیف‌هــای ســنتی ایرانــی‬ ‫توجــه شــده اســت؟‬ ‫ببینیــد تــا بــه امــروز خیلــی از بحث‌هــا در مــورد‬ ‫ظاهــر ســاختمان بــوده اســت‪ .‬کم‌تــر مــا بــه آنچــه پشــت‬ ‫ایــن نماهــا اســت و فضایــی کــه ســاکنان در آن زندگــی‬ ‫می‌کننــد توجــه کرده‌ایــم‪ .‬مــن خیلــی مایلــم کــه یــک ســری‬ ‫از پالن‌هایــم را شــما ببینیــد و بــه شــما توضیــح بدهــم کــه‬ ‫تفکیــک فضــا در ایــن پالن‌هــا بــه چــه شــکل بــوده اســت‪.‬‬ ‫یعنــی از ابتــدا کــه یــک نفــر وارد آپارتمــان می‌شــود‪ ،‬کــدام‬ ‫قســمت خانــه بــرای او بــه عنــوان فضــای خوش‌آمد‌گویــی‬ ‫تعریــف شــده اســت‪ ،‬ســرویس بهداشــتی آن چــه رابطـه‌ای‬ ‫بــا ورودی و پذیرایــی دارد و وقتــی می‌خواهنــد وارد بخــش‬ ‫خصوصــی شــوند از کجــا می‌تواننــد بــه طــرف نشــیمن‪،‬‬ ‫اتــاق خواب‌هــا و یــا آشــپزخانه برونــد‪ .‬این‌هــا همــه بایــد‬ ‫تعریف‌شــده باشــند‪ ،‬در غیــر ایــن صــورت باعــث ایــن‬ ‫خواهــد شــد کــه آدم‌هایــی کــه در آن زندگــی می‌کننــد‬ ‫آســایش نداشــته باشــند‪ .‬مثــا در بعضــی خانه‌هــا وقتــی‬ ‫شــما در را بــاز می‌کنیــد‪ ،‬تــا تــه ســالن پذیراییتــان پیــدا‬ ‫می‌شــود‪ .‬ایــن اتفــاق بــرای ســاکنان آن خانــه خوشــایند‬ ‫نیســت‪ .‬بــه خاطــر همیــن ایــن اشــراف و محرمیــت خیلــی‬ ‫مهــم اســت و مــن ســعی می‌کنــم در طراحــی پــان آن‌هــا را‬ ‫رعایــت کنــم‪ .‬ایــن درســت نیســت کــه مــا بگوییم اگــر نمای‬ ‫ســاختمان بــا آجــر کار شــده از موتیف‌هــای ایرانی اســتفاده‬ ‫کرده‌ایــم و اگــر ســنگ اســت نــه‪ .‬بنــا بایــد دارای روحیــه و‬ ‫معمــاری ســازگار بــا زندگــی ایرانی‌هــا باشــد و کل آن بایــد‬ ‫قضــاوت شــود‪.‬‬

‫تصویر شماره‌ی ‪ :4‬ساختمان کوه نور‬

‫تصویر شماره‌ی ‪ :5‬برج افرا‬

‫تصویر شماره‌ی ‪:6‬‬ ‫برج ایران زمین‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪123‬‬

‫فرزاد دلیری <<‬

‫تصاویــر شــماره‌ی ‪ 7‬تــا ‪ :9‬بــرج نــگار‪ ،‬ســاختمان دریــای نــور و‬ ‫مجموعـه‌ی بــام نیایــش (در حــال ســاخت)‬

‫پاســختان نســبت بــه انتقــادات از شــما دربــاره‌ی‬ ‫اســتفاده از موتیف‌هــای کالســیک در کارهایتــان‬ ‫چیســت ؟‬ ‫من فکر می‌کنم آرشــیتکت‌ها دو گروه هســتند؛‬ ‫گــروه اول خــط می‌کشــند و گــروه دوم حــرف می‌زننــد‪ .‬ایــن‬ ‫مطلــب مربــوط بــه گــروه دوم اســت کــه نــه تنهــا کلیــه‌ی‬ ‫ســاختمان‌های کالســیک خصوصــا نــوع مبتــذل آن را‬ ‫بــه مــن نســبت می‌دهنــد‪ ،‬بلکــه آقایــان زحمــت اینکــه‬ ‫ببیننــد فــان ســاختمان را چــه کســی طراحــی کــرده هــم بــه‬ ‫خــود نمی‌دهنــد‪ .‬بــرای مثــال مــوردی در دانشــگاه پیــش‬ ‫آمــد کــه آقــای مثــا اســتاد دو ســاختمان را نــام می‌بــرد کــه‬ ‫هیچ‌کــدام را مــن طراحــی نکــرده بــودم و چنــد ســاعتی راجــع‬ ‫بــه ایــرادات آن دو ســاختمان ســخنرانی می‌فرمــود‪ .‬در ایــن‬ ‫شــرایط شــما بودیــد چــه جوابــی می‌دادیــد؟‬

‫‪124‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬ ‫به نظرتان رابطه‌ی فرهنگ و معماری چگونه است و تا چه حد این دو بر یکدیگر اثر می‌گذارند؟‬ ‫مــن معتقــدم کــه معمــاری رابط ـه‌ی مســتقیمی‬ ‫بــا فرهنــگ و خصوصیــات زندگــی آد ‌مهــا دارد کــه هــر دوی‬ ‫آن‌هــا بــه مــرور زمــان در حــال تغییــر هســتند‪ .‬برگردیــد بــه‬ ‫تهــران شــصت ســال پیــش؛ اکثــرا خانه‌هــا بــا آجــر بهمنــی‬ ‫ســاخته می‌شــدند و ســقف شــیروانی داشــتند‪ .‬خــب‬ ‫اســتفاده از آجــر بهمنــی‪ ،‬ســنگ ازاره و بــام شــیروانی بــه‬ ‫خاطــر تکنولــوژی آن موقــع بــود کــه آهــن زیــاد نبــود و‬ ‫ســاختمان‌ها همــه یــک طبقــه یــا دوطبقــه بودنــد‪ .‬در‬ ‫همــان ســاختمان‌ها می‌بینیــد کــه توالت‌هــا تــه حیــاط‬ ‫بودنــد‪ .‬خیلــی از خانه‌هــا اصــا حمــام نداشــتند‪ .‬چــون نــه‬ ‫آبگرم‌کــن بــود و نــه موتورخانــه‌ای داشــتند‪ .‬حمــام ســر‬ ‫کوچــه بــود‪ .‬آن موقع‌هــا خیلــی از خانه‌هایــی کــه ســاخته‬ ‫می‌شــدند پارکینــگ نداشــتند و اکثــرا ماشینشــان را در‬ ‫حیــاط پــارک می‌کردنــد‪ .‬امــا حــاال زمــان تغییــر کــرده اســت‬ ‫و مــردم و تکنولــوژی پیشــرفت کرده‌انــد‪ .‬ماشــین بــه جــزء‬ ‫الینفــک زندگــی تبدیــل شــده‪ ،‬و در نتیجــه مــردم بــه جــای‬ ‫امنــی نیــاز دارنــد کــه شــب‌ها آن را پــارک کننــد‪.‬‬

‫تصویر شماره‌ی ‪:10‬‬ ‫مجموعه‌ی بام نیایش‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫بــه هــر حــال معمــاری هــم مثــل لباس‌پوشــیدن‬ ‫شــما تابعــی از فرهنــگ و روحیــات جامعــه اســت‪ .‬مثــا آن‬ ‫بیرونــی و اندرونــی کــه ســابقا تاکیــد زیــادی بــر آن وجــود‬ ‫داشــت‪ ،‬امــروزه بــه داخــل آپارتمــان آمــده اســت و خیلــی‬ ‫مالیم‌تــر شــده اســت‪ .‬در یــک آپارتمــان صــد متــری شــما‬ ‫نمی‌توانیــد بیرونــی اندرونــی را مثــل یــک خان ـه‌ی قدیمــی‬ ‫تفکیــک کنیــد‪ ،‬ولــی بــاز می‌توانیــد فضــای شــب و روز را جدا‬ ‫کنیــد‪ .‬اگــر بــر فــرض در خانــه کســی بخواهــد حمــام بــرود‪،‬‬ ‫الزم نیســت مســیر او از اتاقــش بــه شــکلی باشــد کــه همــه‬ ‫او را ببیننــد‪ .‬یــا اگــر خانمی در حال آشــپزی‌کردن اســت‪ ،‬الزم‬ ‫نیســت مهمان‌هــا او را در حــال آشــپزی ببیننــد‪ .‬یــا خیلــی‬ ‫مســائل دیگــر کــه این‌هــا فرهنگــی اســت و بایــد رعایــت‬ ‫شــود‪ .‬بــه هــر حــال شــما در هــر جامعـه‌ای کــه کار می‌کنیــد‬ ‫بایــد فرهنــگ مــردم آنجــا را در کارتــان رعایــت کنیــد‪ .‬مــن‬ ‫در همــه‌ی پالن‌هایــم ســعی کــردم فضــای خصوصــی را از‬ ‫فضــای مهمانــی و پذیرایــی جــدا کنــم‪ .‬ولــی نــه اینکــه دیــوار‬ ‫بکشــم‪ .‬مثــا بــا یــک المــان مثــل شــومینه یــا تلویزیــون‬ ‫ایــن دو تــا را تفکیــک کنــم‪ .‬شــما در پذیرایــی کــه نشســتید‪،‬‬ ‫می‌بینیــد کــه آن پشــت فضــای نشــیمن اســت ولــی آنجــا‬ ‫بــا چندتــا دیــواری کــه ال بــه‌الی آن‌هــا بــاز اســت‪ ،‬نمی‌توانیــد‬ ‫تشــخیص بدهیــد کــه مثــا کســی کــه آنجــا نشســته اســت؛‬ ‫خانــم اســت یــا آقــا‪ .‬در واقــع مــا در فضــا کاری می‌کنیــم کــه‬ ‫یــک ایهــام وجــود داشــته باشــد و ایــن کار یــک پلــه باالتــر از‬ ‫این‌کــه شــما بیرونــی و اندرونــی ایجــاد کنیــد‪ ،‬قــرار می‌گیــرد‪.‬‬

‫‪125‬‬

‫فرزاد دلیری <<‬ ‫در طراحی‌هــای خــود بیــن فاکتورهــای آســایش ســاکنان‪،‬‬ ‫اســتحکام ســاختمان و زیبایــی آن چــه الویتــی قائــل‬ ‫می‌شــوید؟‬ ‫تعریــف معمــاری یعنــی اســتحکام‪ ،‬آســایش‪،‬‬ ‫زیبایــی‪ .‬قشــنگ‌ترین خانــه را هــم بــه شــما بدهنــد ولــی‬ ‫بــه بهتــان بگوینــد کــه ســقفش موقــع زلزلــه مطمئــن‬ ‫نیســت‪ ،‬در آن زندگــی نمی‌کنیــد‪ .‬قشــنگ‌ترین خانــه را هــم‬ ‫بهتــان بدهنــد ولــی در آن عــذاب بکشــید‪ ،‬نمی‌توانیــد در‬ ‫آن زندگــی کنیــد‪ .‬بنابرایــن بــه ترتیــب اولویــت اســتحکام‪،‬‬ ‫آســایش‪ ،‬زیبایــی تعریــف درســت معمــاری اســت‪ .‬یعنــی‬ ‫زیبایــی در مرحلــه‌ی آخــر قــرار می‌گیــرد‪.‬‬ ‫نحــوه‌ی تعامــل شــما بــا کارفرمــا چگونــه اســت؟ آیــا بــا‬ ‫توجــه بــه کارفرمــا نــوع معمــاری شــما تغییــر می‌کنــد؟‬ ‫مــن نــوع معماریــم تغییــر نمی‌کنــد‪ .‬مــن یــک‬ ‫فلســف ‌ه دارم‪ .‬کســی کــه پیــش شــما می‌آیــد و می‌خواهــد‬ ‫ســاختمانی بســازد‪ ،‬آدمــی اســت کــه از یــک هــوش و ســواد‬ ‫حداقلــی برخــوردار اســت کــه صاحــب یــک ســرمایه اســت‪.‬‬ ‫البتــه اســتثنا هــم وجــود دارد‪ .‬آدم‌هایــی هســتند کــه نــه‬‫هــوش و نــه ســواد داشــته‌اند و همیــن پــول را بــه دســت‬ ‫آورده‌انــد ‪-‬پــس نمی‌تــوان گفــت کــه هیچــی حالیشــان‬ ‫نیســت‪ .‬آن‌هــا پیــش شــما مــی آینــد کــه راهنمایی بشــوند‪.‬‬ ‫البتــه ایــن کــه صرفــا هــر چیــزی کــه کارفرمــا بگویــد انجــام‬ ‫دهیــد اشــتباه اســت‪ .‬خیلــی از آن‌هــا می‌تواننــد روز آخــر‬ ‫بگوینــد کــه مــا نمی‌دانســتیم‪ ،‬شــما چــرا بــه مــا نگفتیــد‬ ‫کــه مثــا اگــر اتــاق خوابمــان آنجــا باشــد ایــن ایرادهــا را‬ ‫دارد‪ .‬راســت هــم می‌گوینــد‪ .‬خــب مــا بایــد بگوییــم‪ .‬مــن‬ ‫فلســفه‌ام ایــن اســت کــه بایــد یــا مــن کارفرمــا را قانــع کنــم‬ ‫کــه طرحــی کــه مــن ارائــه کــرده‌ام بهتــر از طــرح اوســت‪ ،‬یــا‬ ‫کارفرمــا مــرا قانــع کنــد‪ .‬و از ایــن دو حالــت خــارج نیســت‪ .‬در‬ ‫مــواردی اســتثناهایی هــم بــوده که نه کارفرما می‌توانســت‬ ‫مــن را قانــع کنــد و نــه او قانــع می‌شــد و خیلــی ســفت و‬ ‫محکــم حــرف خــودش را می‌خواســت بزنــد‪ .‬مــن بــا ایــن‬ ‫افــراد کار نمی‌کنــم‪ .‬بعضــی از آن‌هــا آدم‌هــای معروفــی‬ ‫هســتند و صــورت خوبــی نــدارد کــه اسمشــان را ببــرم‪ .‬مــن‬ ‫بــه یکــی از آن‌هــا گفتــم شــما نیــاز بــه معمــار نداریــد‪ ،‬شــما‬ ‫یــک نقش ـه‌کش می‌خواهیــد‪ ،‬چــون نقشــه را خودتــان در‬ ‫ذهنتــان داریــد‪ .‬همــه چیــز را بــا کوچک‌تریــن جزئیــات برایــم‬ ‫تعریــف کــرد‪ .‬همــه را خــودش طراحــی کــرده بــود و فقــط یــک‬ ‫نفــر می‌خواســت کــه آن‌هــا را بکشــد‪.‬‬

‫‪126‬‬

‫تصاویر ‪ 11‬و ‪ :12‬مجموعه‌ی مسکونی باغ ایرانی‪،‬‬ ‫در حال ساخت‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬ ‫آن‌طــور کــه می‌دانیــم شــما بــر اجــرای طر ح‌هایــی کــه ارائــه‬ ‫می‌دهیــد نظــارت ســختی داریــد و بــه کیفیــت اجــرای‬ ‫پروژهایتــان اهمیــت زیــادی می‌دهیــد‪ .‬ایــن ویژگــی‬ ‫ســاختمان‌های شــما تــا چــه حــد از جانــب کارفرماهــا و‬ ‫خریــداران مــورد توجــه قــرار می‌گیــرد؟‬ ‫بــه ایــن نکتــه بــه خصــوص در ده پانــزده ســال‬ ‫اخیــر بیش‌تــر توجــه می‌شــود‪ .‬وقتــی ســاختمان‌ها‬ ‫تعــداد طبقاتشــان زیــاد شــده اســت‪ ،‬دیگــر خــود آدم‌هــا‬ ‫پذیرفته‌انــد کــه کار یــک معمــار ســنتی کــه شــروع کنــد‬ ‫بســازد بــرود بــاال نیســت‪ .‬در نتیجــه‪ ،‬یــک مهنــدس ســازه‬ ‫الزم اســت کــه محاســبه کنــد‪ ،‬یــک معمــار می‌خواهــد‬ ‫طراحــی کنــد و همین‌طــور بــه یــک مهنــدس تاسیســات‬ ‫نیــاز اســت‪ .‬ســاختمان ســه چهــار طبقــه را همــان کســانی‬ ‫کــه ســاختمان می‌ســاختند خودشــان ســر و تهــش را هــم‬ ‫می‌آوردنــد‪ .‬لوله‌کشــی می‌کردنــد و می‌رفتنــد و بعــدا اگــر هــر‬ ‫اشــکالی بــود دیگــر کســی توجــه نمی‌کــرد‪ .‬االن بــه خصوص‬ ‫بــا بــودن نظــام مهندســی و قوانینــی کــه گذاشــته‌اند و‬ ‫نظارت‌هایــی کــه بایــد بشــود‌‪-‬کــه خیلــی اوقــات نمی‌شــود‬ ‫ایــن ‌کار مقــداری ســر و ســامان گرفتــه‪ .‬مــردم هــم‬‫فهمیده‌انــد‪ .‬در پــروژه‌ای شــاهد بــودم کــه خانمــی بــه دفتــر‬ ‫آمــد و گفــت فــان پروژه‌تــان را مــن از موقعــی کــه شــرکت‬ ‫شــما فونداســیون ایــن پــروژه را می‌ریخــت‪ ،‬نــگاه می‌کــردم‬ ‫کــه چــه کار می‌کنیــد‪ .‬حــاال ســاختمان تمــام شــده بــود و‬ ‫او آمــده بــود کــه آن را بخــرد‪ .‬ایــن روزهــا کم‌تــر ایــن اتفــاق‬ ‫می‌افتــد کــه در خیابــان یــک ســاختمانی ببیننــد و بگوینــد‬ ‫بخریــم‪ .‬معمــوال حیــن ســاخت هــم تماشــا می‌کننــد کــه‬ ‫شــما چــه کار می‌کنیــد‪ .‬اگــر ببیننــد کــه اصولــی کار می‌کنیــد‪،‬‬ ‫می‌آینــد و از شــما می‌خرنــد‪ .‬البتــه افــرادی هــم هســتند کــه‬ ‫بــدون حســاب و کتــاب خانه‌شــان را می‌خرنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫یــک خانــه حاصــل یــک عمــر زحمــت یــک ایرانــی‬ ‫اســت‪ .‬بیش‌تریــن ســرمایه‌ی ایرانی‌هــا منزلشــان اســت‪.‬‬ ‫بــه خاطــر همیــن بــرای خریــد آن اهمیــت قائــل می‌شــوند‪.‬‬ ‫خیلــی باعــث تاســف اســت کــه شــما بــرای کوچک‌تریــن‬ ‫چیزهایــی کــه می‌خواهیــد بخریــد‪ ،‬مثــا دیــگ زودپــز‪،‬‬ ‫مهــر اســتاندارد وجــود دارد‪ ،‬امــا ســاختمان‌های مــا‬ ‫چکــدام مهــر اســتاندارد ندارنــد‪ .‬ولــی در خــارج از ایــران‬ ‫هی ‌‬ ‫ســازمان‌هایی وجــود دارنــد ‪-‬مثــل شــرکت تــوف (‪ )TUV‬در‬ ‫آلمــان‪ -‬کــه بــا شــما قــرارداد می‌بندنــد و ســاختمانتان را از‬ ‫مرحل ـه‌ی فونداســیون کنتــرل می‌کننــد‪ .‬بتــن و میلگــردی‬ ‫کــه اســتفاده می‌کنیــد‪ ،‬لوله‌کشـی‌ها‪ ،‬آسانســورها‪ ،‬تطبیــق‬ ‫نقشـه‌ها بــا اجــرا و همــه چیزهای دیگر ســاختمان را کنترل‬ ‫می‌کننــد‪ .‬و اگــر ســاختمانتان طبــق اصــول ســاخته شــده‬ ‫بــود‪ ،‬بــه شــما یــک گواهی‌نامــه می‌دهنــد و ســاختمان را‬ ‫درجه‌بنــدی می‌کننــد‪ .‬در ایــن صــورت خریــدار هــم خیالــش‬ ‫راحــت خواهــد بــود کــه ســاختمانی کــه مــن خریــده‌ام‪،‬‬ ‫شناســنامه دارد و بــا کیفیــت خوبــی اجــرا شــده اســت‪ .‬ولــی‬ ‫در ایــران شــما میلیاردهــا پــول می‌دهیــد کــه یــک خانــه را‬ ‫بخریــد‪ ،‬در بعضــی مــوارد نمی‌دانیــد کــه مثــا لوله‌کشــی‬ ‫ســاختمان درســت اجــرا شــده یــا نــه‪ .‬و ایــن باعــث تاســف‬ ‫اســت‪ .‬خــوب بــود اگــر تشــکیالتی وجــود داشــت و کارفرمــا‬ ‫ملــزم می‌کــرد‪ ،‬ولــو این‌کــه آن‌هــا بــه میــل خــود هزینــه کننــد‬ ‫و ایــن اســتاندارد را روی ساختمان‌هایشــان بگیرنــد‪ .‬و‬ ‫چــون روی فروششــان تاثیــر داشــت حتمــا ایــن کار را‬ ‫می‌کردنــد‪.‬‬

‫‪127‬‬

‫فرزاد دلیری <<‬ ‫بــه نظرتــان کمیتــه‌ی نمــا چــه مزایــا و معایبــی بــرای‬ ‫صنعــت ســاختمان دارد؟‬ ‫متاســفانه‪ ،‬کمیتــه‌ی نمــای مــا ســلیقه‌ای‬ ‫شــده اســت‪ .‬آدم‌هایــی کــه آن‌جــا نشســته‌اند‪ ،‬ســلیقه‌ی‬ ‫خودشــان را بــر شــما اعمــال می‌کننــد‪ .‬در حالــی کــه در‬ ‫هیــچ جــای دنیــا بــه ایــن شــکل نیســت‪ .‬یعنــی بایدهــا و‬ ‫نبایدهــای نمــا را بــرای شــما تعریــف می‌کننــد؛ مثــا شــما‬ ‫دو نــوع متریــال بیش‌تــر نمی‌توانیــد اســتفاده کنیــد‪ ،‬اگــر‬ ‫ســومیش آمــد خــط می‌خــورد‪ .‬پنجره‌تــان بایــد این‌قــدر‬ ‫درصــد باشــد‪ .‬ارتفــاع ســنگی کــه کار می‌کنیــد مثــا ‪ ۶‬متــر‬ ‫بیش‌تــر نبایــد باشــد‪ .‬ازاره‌ی ســاختمانتان ایــن شــرایط‬ ‫را بایــد داشــته باشــد‪ .‬یــا ویژگی‌هایــی را کــه ســاختمانتان‬ ‫نبایــد داشــته باشــد مشــخص می‌کننــد‪ .‬مثــا نشــانه‌های‬ ‫معمــاری کالســیک و ‪ ، ...‬همــه را می‌نویســیند‪ .‬ایــن‬ ‫می‌شــود یــک مجموعــه بــرای نمــا‪ .‬ولــی ایــن درســت‬ ‫نیســت کــه مــن آن‌جــا بنشــینم و امــروز یــک چیــز را بگویــم‬ ‫و فــردا یکــی دیگــر بیایــد برعکــس آن را بگویــد‪ .‬در کمیتـه‌ی‬ ‫نمــا‪ ،‬ســلیقه‌ها مــدام عــوض می‌شــود‪ .‬یــک بــار همــکاران‬ ‫دفتــر مــن طرحــی را بــه کمیتـه‌ی نمــا بردنــد و آن‌هــا چهارتــا‬ ‫ایــراد از آن گرفتنــد‪ .‬مــا طــرح را تغییــر دادیــم‪ .‬دفعـه‌ی بعــد‬ ‫کــه طــرح را بــه کمیتــه بردیــم آن‌هــا عــوض شــده بودنــد و‬ ‫یــک تیــم دیگــر بــه جایشــان آمــده بــود‪ .‬آنهــا بــه ایراداتــی کــه‬ ‫اصــاح کــرده بودیــم دوبــاره اشــکال وارد کردنــد و گفتنــد‬ ‫بایــد یــک ســری تغییــرات روی آن اعمــال کنیــد کــه در عمــل‬ ‫همــان نقشـه‌ی قبلــی می‌شــد‪ .‬ایــن اصــا منطقــی نیســت‬ ‫کــه بخواهیــم بــا ایــن شــرایط کمیتـه‌ی نمــا داشــته باشــیم‪.‬‬

‫‪128‬‬

‫تصاویر شماره‌ی ‪ 13‬و ‪ :14‬هتل آراز‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> گفت‌و‌گو‬

‫تهــران امــروز را چگونــه می‌بینیــد؟ و بــه نظرتــان‬ ‫ناهماهنگی‌هایــی کــه بیــن بافت‌هــای تهــران و در هــر‬ ‫کــدام از ایــن بافت‌هــا بیــن ســاختمان‌ها وجــود دارد‬ ‫ناشــی از چــه چیــزی اســت؟‬

‫وقتــی در خیابان‌هــای تهــران راه می‌رویــم‪،‬‬ ‫ـود هارمونــی در‬ ‫اولیــن چیــزی کــه بــه چشــم مــا می‌آیــد‪ ،‬نبـ ِ‬ ‫ارتفــاع ســاختمان‌ها اســت‪ .‬مثــا ســاختمان ‪ ۱۵‬طبقــه در‬ ‫کنــار ســاختمان ‪ ۴‬طبقــه قــرار گرفتــه اســت‪ .‬ایــن اتفــاق‬ ‫نتیج ـه‌ی دوره‌هــای مختلفــی اســت کــه تهــران طــی کــرده‬ ‫اســت‪ .‬شــما دربــاره‌ی هــر چیــزی کــه می‌خواهیــد بحــث‬ ‫کنیــد بایــد ببینیــد چــه پیشــینه‌ای داشــته اســت‪ .‬تهــران‬ ‫شــهری اســت متشــکل از تعــدادی د ‌ه کــه کــم کــم بــه هــم‬ ‫پیوســته‌اند و تهــران فعلــی را تشــکیل داده‌انــد‪ .‬مثــل ده‌‬ ‫چیــذر‪ ،‬رســتم‌آباد و ‪ . ...‬همــه‌ی این‌هــا ده‌هایــی بودنــد‬ ‫کــه هنــوز در بعضــی از آن‌هــا کوچه‌هــای کاه‌گلیشــان ســر‬ ‫جایــش اســت‪ .‬تــا قبــل از ســال ‪ ۴۹‬کــه شــهرداری کنتــرل‬ ‫زیــادی نداشــت‪ ،‬در ایــن ده‌هــا بــه مــرور زمــان و بــدون‬ ‫قاعــده‌ی خاصــی ســاخت و ســاز می‌کردنــد‪ .‬بعدهــا در‬ ‫زمــان شــاه یــک طــرح تفصیلــی تصویــب می‌شــود و یــک‬ ‫مقــدار ســفت و ســخت می‌گیرنــد و تراکم‌هــا را ‪ ۱۲۰‬و ‪۱۸۰‬‬ ‫درصــد می‌گذارنــد و ســاختمان‌ها را دو طبقــه و ســه طبقــه‬ ‫می‌ســازند‪ .‬البتــه همـه‌ی این‌هــا بــر اســاس جمعیــت بــوده‬ ‫اســت‪ .‬در نظــر داشــته باشــید وقتــی کــه انقــاب می‌شــود‬ ‫مــا ‪ ۳۶‬میلیــون جمعیــت داشــتیم‪ .‬االن ایــن عــدد بــه‬ ‫‪ ۸۵‬میلیــون رســیده اســت‪ .‬یعنــی تقریبــا دو و نیــم برابــر‬ ‫شــده اســت‪ .‬خــب ایــن تعــداد بــه اســکان نیــاز دارنــد‪ .‬در‬ ‫یــک مقطعــی هــم تهــران بــا خــاء طــرح تفصیلــی روبــه رو‬ ‫بــود‪ .‬در آن زمــان کمیســیونی در شــهرداری تشــکیل شــد‬ ‫کــه مجــوز ســاخت طبقــات یــک بنــا را صــادر م ‌‬ ‫یکــرد‪ .‬خــود‬ ‫آقایــان کــه مــن بــا بعضــی از آن‌هــا صحبــت کــردم اذعــان‬ ‫دارنــد کــه بســیاری از ایــن تصمیمــات درســت نبودنــد و‬ ‫خیلــی از لوکیشــن‌هایی کــه انتخــاب شــدند‌‪ ،‬هــم از نظــر‬ ‫دسترس ـی‌ها و هــم از نظــر محلــه اشــتباه بودنــد‪ .‬مثــا در‬ ‫بعضــی محله‌‌هــا کــه اتفاقــا محلــه‌ی ســنتی هســتند‪ ،‬در‬ ‫یــک کوچــه ‪ ۶‬متــری یــک ســاختمان ‪ ۱۵‬طبقه ســاخته شــده‬ ‫کــه همــه‌ی ســاختمان‌های اطرافــش را تحــت تاثیــر قــرار‬ ‫داده اســت‪ .‬ایــن اتفاقاتــی کــه اشــار ‌ه کــردم‪ ،‬بــرای تهــران‬ ‫رخ داده اســت؛ بــه خاطــر همیــن می‌گویــم کــه بایــد بررســی‬ ‫کنیــم کــه چــه رونــدی اتفــاق افتــاده و بــه کجــا رســیده‌ایم‪.‬‬ ‫در واقــع مــا روی خــط درســتی حرکــت نکرده‌ایــم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪129‬‬

‫کوثر محمدی‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪k.mohammadi98@ut.ac.ir‬‬

‫«‪ ...‬اندیشــید کــه بــرای بینــوا دل‌بســتگی بــه گذشــته جــان‌کاه اســت؛ زیــرا آنــان حــق ندارنــد‬ ‫کــه چــون توانگــران‪ ،‬گذشــته‌ای داشــته باشــند‪ ،‬بــر روی زمیــن نــه خانــه‌ای دارنــد و نــه‬ ‫روزان زندگانیشــان‬ ‫تکه‌خاکــی کــه یادهاشــان را در آن پنــاه دهنــد‪ .‬شــادی‌ها و رنج‌هاشــان‪ِ ،‬‬ ‫را بــاد پرپــر کــرده اســت‪».‬‬ ‫بــه تصویرکشــیدن آن‌چــه در ســرم می‌جوشــد‪ ،‬چنــان گویــا کــه همــان باشــد کــه مــرا‬ ‫گریانــده ســخت دشــوار می‌آیــدم‪ .‬بــه آنچــه بــه ســان مــوری خــرد گــرد خــود انباشــته‌ام‪ ،‬فکــر‬ ‫ـان ایامــی‬ ‫می‌کنــم؛ خاطــرات کوچــک‪ ،‬یادواره‌هــای شــادی‌بخش از آنــان کــه دورنــد‪ .‬گواهـ ِ‬ ‫کــه گذشــته اســت‪ .‬شــاهدی بــر ایــن کــه مــن‪ ،‬جــان مــن لختــی از این مــکان گذشــته‪ .‬میان‬ ‫ایــن دو دیــوار شــبی خفتــه؛ بــه ســقف بــاالی ســرش خیــره ‪-‬زیــر نــور مــاه‪ -‬پشــت ایــن میــز‬ ‫نشســته‪ ،‬آن ســاز را در آغــوش گرفتــه‪ ،‬انگشــتان کوچکــش‪ ،‬رقصــان‪.‬‬ ‫بــه ســان مــوری خــرد‪ ،‬بــاری ســنگین تــر از خــود بــه دوش‪ ،‬آوارگانیــم‪ .‬مهاجــری هســتم کــه‬ ‫خانـه‌اش ویرانه‌ایســت کــه جــز خــود بازنمی‌شناســدش‪ ،‬کارگــری کــه دنیایــش ‪ 12‬متــر آب‬ ‫رفتــه‪ ،‬دانشــجویی بــا حجــم عزیــز کتا ‌‬ ‫بهــاش در پیــاده‌رو‪ .‬ناچــارم از گذشــتن‪ ،‬ناگزیـ ِـر از‬ ‫دســت رفتنــم‪ .‬مــن بــاری‪ ،‬افــزون بــر تحمــل ایــن شــهر‪ ،‬بــه دوش می‌کشــم‪ .‬مــن چهــار‬ ‫مترمربــع فضــای خالــی را گــم کــرده‌ام‪ ،‬در اجاره‌نشــینی‪ ،‬در جنــگ‪ ،‬در هجــوم همــاره‌ی‬ ‫نســیان‪.‬‬ ‫ایــن دیوارهــا را ســوگند بــده تــا جملــه زبــان شــوند؛ کــه تــو‪ ،‬در شــب تاریــک زمســتانی‪،‬‬ ‫ســر بــه سنگ‌هاشــان نهــاده گریســته‌ای‪ .‬کــه تــو نمی‌توانــی از دســت نــروی‪ ،‬در ایــن‬ ‫یــک اتــاق کم‌تــر‪ ،‬ایــن منهــای ‪ 12‬متــر‪.‬‬

‫هجران‬

‫‪132‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> انگاره‌ها‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪133‬‬

‫ثمینه کالهدوزان‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪samink1998@yahoo.com‬‬

‫گم‌راه‬ ‫برای رسیدن به تو راهی هست؟‬ ‫خندیدی‪ .‬گفتی‪« :‬رسیدن خیال جاهل‌هاست‪».‬‬ ‫آمدم‪ .‬با هم ‌ه وجود‪ .‬همه قدم‌ها تو را دیدم‪ ،‬برایم بن‌بست‌ها همه تو بودی‪.‬‬ ‫حاال سال‌هاست که توی این دنیا گیر کرده‌ام‪.‬‬ ‫می‌دانم که ته هیچ کدام از راه‌ها تو نیستی ولی من رفتن را خوب بلدم‪.‬‬ ‫تو رفتن بودی و من دنبال رسیدن‪.‬‬ ‫حاال مشتاقانه می‌روم که گم شوم‪.‬‬ ‫رفتن رسیدن است‪.‬‬

‫‪134‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> انگاره‌ها‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪135‬‬

‫ریحانه محسنیان‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪reyhane1378@yahoo.com‬‬

‫وقتــی بــه گذشــته‌ی نه‌چنــدان دور فکــر می‌کنــم و در‬ ‫خیابان‌هــای قدیمــی تهــران قــدم می‌زنــم‪ ،‬در پــس ذهنــم‬ ‫شــهری ســاخته می‌شــود‪ .‬با خانه‌هــای آجــری و پنجره‌هایی‬ ‫بــا نرده‌هــای فلــزی طــر ح‌دار‪ .‬همــان پنجره‌هایــی کــه نــور‬ ‫رقصانــی را کــه از البــه‌الی درختــان کوچــه می‌گذشــت بــه‬ ‫داخــل عبــور م ـی‌داد‪.‬‬ ‫چشــمانم را می‌بنــدم و چنــد ســال فراتــر را تصــور می‌کنــم‪.‬‬ ‫زمانــی کــه یــک بــه یــک ایــن خانه‌هــای زنــده و ســرحال‬ ‫بــا درختــان تــوت و انجیــر از میــان مــا رفتــه و جایشــان‬ ‫را آپارتمان‌هایــی بــا بی‌شــمار طبقــه‪ ،‬بــا پنجره‌هایــی‬ ‫هم‌شــکل و بــی‌روح گرفتــه اســت‪ .‬شــاید بایــد باقــی‬ ‫مانــده‌ی آن‌هــا را بســته‌بندی کنیــم و بــه فضــا بفرســتیم تــا‬ ‫در آنجــا گــم شــوند‪ ،‬نــه زیــر بولدوزر‌هــا‪.‬‬ ‫شــاید روزی انســان‌هایی کــه زمــان برایشــان مثــل مــا در‬ ‫کــره‌ی زمیــن نمی‌گــذرد‪ ،‬آن را پیــدا کننــد و نجاتــش بدهنــد‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫روایـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> انگاره‌ها‬

‫فضای گم‌شده‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪137‬‬

‫علی سفاری‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪alisaffariofficial@gmail.com‬‬

‫تصویــری قدیمــی از خانــهای ّ‬ ‫ســنتی در گیــان بــه یــادم‬ ‫آمــد‪ .‬بــه نظــرم زیباتریــن صحنــهای کــه میتوانســتم از یــک‬ ‫خانــه در ذهنــم داشــته باشــم همیــن بــود‪ .‬یــک اتــاق بــا‬ ‫اندازههــای اتــاق خــواب معمولــی بــود‪ .‬یــک میــز کوچــک‬ ‫دونفــره و دو صندلــی در کنــارش داشــت‪ .‬اطــراف اتــاق‪،‬‬ ‫قفســههای کتــاب را میدیــدم کــه تاکمــی باالتــر از ســر‬ ‫بیننــده ارتفــاع داشــتند‪.‬‬ ‫بــه ســمت میــز برگشــتم‪ .‬بــه نظــرم آمــد صندلــی یــک زوج‬ ‫بــوده کــه زیباتریــن لحظههــای زندگیشــان را در اینجــا‬ ‫میگذراندهانــد‪ .‬میــز درســت بهانــدازه دو کتــاب و دو‬ ‫چــای عــرض داشــت‪ .‬دوســت داشــتم در زمــان حیــات ایــن‬ ‫ـودن زندگــی آدمــی مــدرک‬ ‫مــکان اینجــا میبــودم تــا از زندهبـ ِ‬ ‫جمــع کنــم‪ّ .‬امــا حیــف!‬ ‫بــا خــود گفتــم کــه چــرا ایــن فضــای دلانگیــز گمشــده‬ ‫اســت؟ بــه ســمت ایــوان رفتــم‪ .‬درختانــی در ســمت چــپ‬ ‫و تپــهای در ســمت راســت‪ ،‬کادر چشــمهایم را بــه یــاد‬ ‫مــیآوردم‪ .‬آســمان آبــی بــود و هــوا دم نداشــت‪ .‬خنــک بــود‪،‬‬ ‫بســیار خنــک! بــا خــودم گفتــم کــه چــرا ایــن فضــای دلانگیز‬ ‫در میــان زمــان گمشــده اســت؟‬

‫‪138‬‬

‫�وا�ـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> انگارهها‬

‫فضای مطالعه‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫‪139‬‬

‫سام سبزواری‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪samisabz17@gmail.com‬‬

‫در ســفر اخیــرم بــه رشــت‪ ،‬دغدغــهی اصلــی مــن داخلشــدن بــود‪ .‬عبــور از پوســتهی‬ ‫اول و دوم شــهر‪ ،‬فضاهایــی کــه شــهر میخواهــد خــود را بــا آنهــا معرفــی کنــد‪ ،‬کوچــه‬ ‫پــس کوچههایــی کــه شــهروندان‪ ،‬چــه بســا بــه قصــد گریــز از مــا توریســتنماها از آنهــا‬ ‫اســتفاده میکننــد‪ .‬نهایتــا شناســایی و ورود از یــك پنجــره نیمــه بــاز یــا شکســته‪.‬‬ ‫حمــام قجــرى متروکــی را دیــدم کــه پیرمــردى بــا چــرخ ســیگار فروشــیش‪ ،‬کلیــد بــه دســت‪،‬‬ ‫مقابــل آن نشســته بــود‪ .‬هربــار کــه گفتــم چقــدر مایــل بــه دیــدن داخــل هســتم پاســخ‬ ‫شــنیدم‪« :‬خرابهســت! چیــو میخــواى ببینــی؟» دیالوگــی کــه ‪ ٤‬بــار تکــرار شــد تــا نهایتــا اذن‬ ‫دخــول آمــد‪ .‬در کــه بــاز شــد زیرلــب گفــت خــدا رحمــت کنــه بی بــی خاتونــو‪ ...‬حاصــل دیدار‪،‬‬ ‫عکسهاییســت کــه پیوســت شــده اســت‪ .‬چیــزى ‪ ١٨٠‬درجــه مقابــل تخیــل مــن‪.‬‬ ‫توفیقــی کــه از ســفر حاصــل نشــد‪ ،‬بــاز شــدن درب خانــهی ابتهــاج بــود‪ .‬ســه ســاعتی در‬ ‫ساغریســازان گشــتیم و خانــه را پیــدا کردیــم؛ امــا کســی در را بــاز نمیکــرد‪ .‬تصویــر هوایــی‬ ‫خانــه و آنچــه کــه از پشــت درختــان انبوهــش دیــده میشــد‪ ،‬تنهــا چیــزى بــود کــه‬ ‫عایدمــان شــد‪ .‬تصمیــم گرفتــم درسهــاى حمــام را بــه کار بنــدم‪ ،‬تــا مقصــد رویــا‬ ‫ببافــم و خانــهاى خیالــی بــراى ابتهــاج بکشــم‪.‬‬

‫مس�لهی داخل شدن‬

‫نمای بیرونی حمام‬

‫‪140‬‬

‫فضای داخلی حمام‬

‫�وا�ـــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــــــــــ‬

‫>> انگارهها‬

‫فضای داخلی حمام‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫پس کوچه های پشت بازار‬

‫‪141‬‬

‫>> انگاره‌ها‬

‫محمدمهدی رحمتی‪،‬‬

‫دانشجوی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪mmrahmati78@gmail.com‬‬

‫هنــگام گــذر از خیابــان اللــه‌زار‪ ،‬بنایــی کهنــه کــه در میــان بناهــای تجــاری تحــت فشــار بــود‪ ،‬توجــه مــرا بــه خــود‬ ‫جلــب کــرد‪ .‬کنــار هــم قرار‌گرفتــن تکه‌هــای بی‌تناســب و تصادفــی اشــکال ناهمســاز و گم‌شــدگی بنــای کهنــه در‬ ‫میــان خودنمایــی بناهــای تجــاری کامــا مشــهود بــود؛ بنایــی کــه روزگاری پذیــرای جمعیــت انبــوه مــردم بــود‪ ،‬اکنــون‬ ‫نظار ‌هگــر فراموشــی خــود از ذهــن مــردم اســت‪ .‬از ای ـن‌رو طــرح یکــی از قدیمی‌تریــن تماشــاخانه‌های تهــران بــه نــام‬ ‫تئاتــر نصــر را کشــیدم کــه قرارگرفتــن بناهــای ناســازگار بــا تئاتــر در پیرامونــش و فراموش‌شــدن بنــا در نــزد مــردم‬ ‫موجــب کم‌رنگ‌شــدن خــود بنــا شــده اســت‪.‬‬

‫تكه‌هاى بى‌تناسب‬

‫‪142‬‬

‫برای درج تبلیغات خود در فصلنامه‬ ‫به ادمین ما در شبکه‌های اجتماعی مراجعه کنید‪.‬‬