Dariche'ye Me'mari Magazine - "Not to Build" Issue

‫فصلنامهی دریچهی معماری‬ ‫شمارهی ششم‪ ،‬زمستان ‪ 98‬و بهار ‪99‬‬

‫مدیرمسئول‪ :‬پدرام فیضی‬ ‫سردبیر‪ :‬محمدجواد احمدیزاده‬ ‫صاحب امتیاز‪ :‬انجمن علمی معماری دانشگاه تهران‬ ‫ناظر علمی‪ :‬محمد نورانی‬ ‫سرویراستار‪ :‬آناهیتا کلهرنیا‬ ‫مدیر هنری و طراحی جلد‪ :‬حامد کمالزاده‬ ‫طراح گرافیک نشریه‪ :‬امید خوئین‬ ‫مدیر اجرایی‪ :‬پویا یوسفی‬ ‫اعضای هی�ت تحریریه‬

‫اعضای گروه ویراست‬

‫اعضای گروه ترجمه‬

‫مشاور سردبیر‪ :‬حسین ارشدی‬ ‫دبیر بخش برگردان‪ :‬سپیده حاجیمحمودزاده‬ ‫دبیر بخش مرور‪ :‬یاسمن یزدی‬ ‫دبیران بخش گفتوگو‪ :‬سروش افشارپور‪ ،‬یاسمن امیرذهنی‬ ‫دبیر بخش نسخهی چندم‪ :‬سام سبزواری‬ ‫الهــه اشــرفی‪ ،‬محدثــه حســینی‪ ،‬شــیرین نوروزیــان‪ ،‬عســل نشــاطیفر‪،‬‬ ‫فریمــا نکویی‬ ‫نسترن فراهانی‪ ،‬شقایق گلشاهی‪ ،‬یاسمن نجاتی‪ ،‬سما نیکوزاد‬

‫با تشکر از‬

‫محمد زار ع چاهوکی (معاونت دانشجویی دانشگاه تهران)‪،‬‬ ‫علی حیدری و پرهام ظهیر‬

‫حامی مالی‬

‫کانون فرهنگی آموزشی قلمچی‬

‫تیراژ‪ ۱۰۰۰ :‬نسخه ‪ .‬قیمت‪ ۲۰۰۰۰ :‬تومان‬ ‫چاپخانه‪ :‬عصر پونه ‪ .‬قلم های این شماره‪ :‬نیان و زر‬

‫نســاختن امــا عنوانــی رعــبآور اســت‪ .‬احتمــاال اگــر در گفتگویــی عــادی از دهــان‬ ‫کســی بشــنویم‪ ،‬اگــر فحــش قلمدادش نکنیــم‪ ،‬در الکی دفاعی فرورفته و ســاکت‬ ‫میشــویم؛ امــا ذهــن مــا از درون مشــغول پرخــاش اســت‪ .‬دارد بــا خــودش‬ ‫کلنجــار مــیرود کــه «ایــن یعنــی چــه؟ از کجــا آمــده؟ اشــتباه نمیکنــم؟» برخیمــان‬ ‫زود رنجیــم و ســریع واکنــش نشــان میدهیــم‪« :‬لطفــا بیشــتر توضیــح بدهیــد‪،‬‬ ‫چــه میگوییــد؟ چــه کار کنــم؟» امــا مــا هــم نمیدانیــم! البتــه ایــن پرخــاش زودگــذر‬ ‫اســت و در ذهــن مــا بــه ســرعت از دل ایــن واژه‪ ،‬تداعیهایــی زاده میشــود‬ ‫از چیزهایــی مختلــف‪ .‬مــا بــه شــکلی ســعی میکنیــم تــا نســاختن را بــه بنــد‬ ‫بکشــیم و هرطــور شــده تصویــری از آن در ذهــن خــود بســازیم و تصــورش کنیــم‪.‬‬ ‫تصــور کــردن وضعیــت نســاختن ســخت نیســت‪ ،‬اصــا غیرممکــن اســت‪ .‬چــون‬ ‫هرچــه دربــارهاش میگوییــم در حــال ســاخت چیــزی یــا برســاخت چیــزی هســتیم‪.‬‬ ‫مــا بــه ناچــار ایــن مفهــوم را بــرای خــود ســاده میکنیــم و بــه قــدر مصداقهایــی از‬ ‫دیــده و شــنیدهها و خواندهمــان تقلیــل میدهیــم‪ .‬امــا لزومــا ایــن سادهســازی‬ ‫و تقلیــل‪ ،‬اتفــاق بــدی نیســت؛ بلکــه اتفاقــا در دل همیــن جستوجوهاســت‬ ‫کــه جســته و گریختــه‪ ،‬ایدههایــی متولــد میشــود کــه خــود ارزش بررســی و بیــان‬ ‫دارنــد‪ .‬مــا هیــچگاه چیــز جدیــدی خلــق نمیکنیــم؛ بلکــه بــا نــگاه نقادانــه‪ ،‬هرآنچــه‬ ‫را کــه هســت بــه چالــش میکشــیم و بــه گونــهی جدیــدی آن را صــورت میبندیــم‬ ‫تــا تازههــا در ایــن فرآینــد متولــد شــوند‪ .‬ایــن فرآینــدی فرسایشــی‪ ،‬امــا زایاســت‬ ‫کــه چنــگ در آن میزنیــم بلکــه چیــزی نیــز نصیــب مــا شــود‪.‬‬ ‫اولیــن چیــزی کــه شــاید از نســاختن بــه ذهــن هــر کــس خطــور کنــد وجــه مصــدری‬ ‫آن اســت‪ .‬از خــود میپرســیم‪ :‬مگــر میشــود نســاخت در حالــی کــه جهــان‬ ‫کنونــی مــا میراثــی اســت از ســاختهها‪ .‬و مگــر میشــود مــا معمــاران نســازیم‬ ‫در حالــی کــه ســاختن اســت کــه هویــت حرفــهای مــا را تعریــف میکنــد و بــه مــا‬ ‫بــه عنــوان فــردی فعــال و موثــر در جامعــه تشــخص میدهــد‪ .‬اینجاســت کــه‬ ‫نســاختن‪ ،‬بــه چالــش کشــیدن پیشفرضهــای ذهنــی ماســت و ســعی میکنــد‬ ‫تعاریــف معمــار و معمــاری را ‪-‬چــون «بیمعمــار»‪ -‬از وجهــی زیــر ســوال ببــرد تــا‬ ‫شــاید بــا تــاش بــرای بازتعریفــش چیــزی در خفایــای ذهنمــان کشــف کنیــم‪.‬‬ ‫امــا احتمــاال نســاختن داللتهــای دیگــری هــم دارد‪ .‬نــه‪ ،‬قطعــا دارد؛ چنــان کــه در‬ ‫ایــن شــماره میبینیــد‪ .‬عــدهای ســراغ تاریــخ را گرفتنــد و کســان و وقایــع را بــا ایــن‬ ‫دیــد واکاویدنــد‪ ،‬بعضــی زمــان حــال را بــه بوتــهی نقــد کشــیدند و چــاره جســتند‬ ‫و بســیاری هــم نســاختن را از زوایــای شــخصی خــود دیدنــد؛ حتــی جهانهایــی را‬ ‫نشــانمان دادنــد کــه لزومــا واقعــی نیســت‪ .‬نســاختن از جنبــهای یعنــی فرامــوش‬ ‫ـان آشــنا بــا زیــر ســوال بــردن قواعــدش و تــاش بــرای ســاخت‬ ‫کــردن ایــن جهـ ِ‬ ‫جهانــی دیگــر بــا تحلیــل و تجزیــهی همیــن قواعــد آشــنا؛ یعنــی جهانــی مــوازی بــا‬ ‫جهــان مــا‪ ،‬جهــان نســاختن‪.‬‬ ‫مــا نــام نســاختن را بــر چیــزی گذاشــتیم کــه نمیدانســتیم ‪-‬و البتــه هنــوز‬ ‫نمیدانیــم‪ -‬کــه چیســت و فقــط تــاش کردیــم تــا جــور دیگــر ببینیــم و خــود را آزاد‬ ‫بگذاریــم تــا در در یــای ایدههــا غوطــه بخوریــم و «ســر فروبــردم مــن آنجــا تــا کجــا‬ ‫ســربرکنم‪ ».‬قصــه کوتــاه‪ ،‬آنچــه در ادامــه میخوانیــد‪ ،‬صیــد مــا از ایــن دریاســت‪.‬‬

‫در ستایش‬ ‫نشســــــــــــــتن باطل‬ ‫شهابالدین تصدیقی‬ ‫دانشجوی دکتری‬ ‫معماری دانشگاه علم و صنعت‬ ‫‪shahaboddin.tasdighi@gmail.com‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/MAP3i‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫‪* La Mort de Marat‬‬ ‫‪Jacques-Louis David‬‬ ‫‪1793‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬ ‫امــروز همهمــان از وضعیــت معماریمــان کــم‬ ‫و بیــش ناراضــی هســتیم‪ .‬ناراحتیــم کــه دانشــگاههای‬ ‫مــا بــه طــور فلــهای درحــال تولیــد معمارانــی بیمهــارت‬ ‫هســتند کــه اگــر خوششــانس باشــند بایــد برونــد‬ ‫در یــک دفتــری بــا اتوکــد و رویــت طــرح بقیــه را تکمیــل‬ ‫کننــد و اگــر بدشــانس باشــند‪ ،‬تــاش کننــد در‬ ‫کافــهای‪ ،‬آژانســی‪ ،‬مغــازهی پــدر یــا‪ ...‬کار کننــد‪ .‬زیــادی‬ ‫خوششانسهایشــان شــاید ایــن فرصــت را داشــته‬ ‫باشــند تــا چنــد تــا طــرح معــروف بدهنــد کــه حداکثــر در‬ ‫صفحــات روغنــی مجــات چــاپ شــود و همیــن‪ .‬بــرای‬ ‫برونرفــت از ایــن شــرایط چــه میتــوان کــرد؟‬

‫یکــی از زیباتریــن ‪-‬و در عیــن حــال شــاید اشــتباهترین‪-‬‬ ‫ســخنان حضــرت ســعدی ایــن بیــت اســت‪:‬‬

‫‪،،‬‬

‫‪،،‬‬

‫بــه راه بادیه رفتن به از نشســتن باطل‬ ‫که گر مراد نیابم بهقدر وســ� بکوشــم‬

‫معــروف «حداقــل تاشــم‬ ‫طلســم‬ ‫همیــن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫رو کــردم»‪ ،‬یکــی از زیرکتریــن جنایتــکاران تاریــخ شــاید‬ ‫باشــد‪ .‬آیــا واقعــا بــرای بهبــود شــرایط همیشــه بایــد‬ ‫دســت بــه کاری زد؟ آیــا گاهــی انفعــال بهتریــن کار‬ ‫نیســت؟ بگذاریــد اصــا ایــن طــور بپرســم‪ :‬چقــدر از کارهــا‬ ‫و ســاختنهای مــا‪ ،‬درواقــع دارد آب بــه آســیاب همــان‬ ‫چیــزی میریــزد کــه علیــه آن میجنگیــم؟‬ ‫خری به ســنگ آســیابی بسته شــده بود و میچرخید‬ ‫و مدام میخواند‪:‬‬ ‫«بــه راه بادیه رفتن به از نشســتن باطل»‬

‫تعــداد زیــادی از دانشــجویان راه مســابقات‬ ‫معمــاری را در پیــش گرفتنــد و اســم آن را «افقگشــایی»‬ ‫و «ایدهزایــی» نهادنــد‪ .‬میخواهنــد بــا نشــان دادن‬ ‫امــر زیبــا و راه حــل درســت‪ ،‬جامعــهای را کــه بــه زشــت‬ ‫دیــدن و بــد عمــل کــردن عــادت کــرده نجــات دهنــد‪ .‬حتــی‬ ‫دانشــکدههای معمــاری هــم بدشــان نمیآیــد دروس‬ ‫طــرح و حتــی طــرح نهایــی دانشــجویان را بــا موضــوع‬ ‫یــک مســابقه پیــش ببرنــد؛ امــا آیــا ایــن قــرار اســت بــه‬ ‫وضعیــت مــا کمکــی کنــد؟ فــرض ایــن تــاش ایــن اســت‬ ‫کــه مشــکل معمــاری مــا ایــن اســت کــه چیــزی را کــه مــا‬ ‫درســت میدانیــم ندیــده و نمیشناســد و اگــر آن را‬ ‫ببینــد درســت عمــل میکنــد یــا فــرض دیگــر ایــن اســت‬ ‫کــه ایــن مســابقات را کســانی برگــزار میکننــد کــه خــود‬ ‫در شــکلگیری وضعیــت معمــاری امــروز نقشــی ندارنــد؛‬ ‫امــا چــه میکنیــد اگــر دیــوی از غیــب بگویــد مســابقات‬ ‫بــرای پــرت کــردن حــواس شــما چیــده شــدهاند؟ و یــا‬ ‫حتــی بدتــر ‪-‬اصــا حواســمان اگــر جمــع باشــد مگــر‬ ‫چــه میشــود‪ -‬میخواهنــد بــا کمــک ایــن مســابقات‬ ‫بــرای ساختمانهایشــان مشــروعیت بطلبنــد و یــا‬ ‫امتیازهایــی بــرای دوستانشــان در یــک جــای دیگــر بــازار‬ ‫بچیننــد‪ .‬از دیــدن قوطــی کبریتهایــی کــه در مســابقات‬ ‫برنــده میشــوند تــا تماشــای طرحهایــی کــه هرگــز اجــرا‬ ‫نمیشــوند و یــا طرحهایــی کــه معلــوم نیســت جــز‬ ‫رندرهایــی خــوش آب و رنــگ چــه مســئلهای را حــل‬ ‫کردهانــد‪ ،‬میتواننــد نشــان دهنــد شــرکت در مســابقات‬ ‫چنــدان دردی را قــرار نیســت دوا کنــد‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫جالــب اســت کــه امــروزه تولیــد انبــوه دیاگرامهــای مســابقاتمآب در همهجــا چنــان مــد شــده اســت کــه بیشــتر‬ ‫از آنکــه قــرار باشــند چیــزی را بیــان کننــد‪ ،‬صرفــا بــرای کاهــش عــذاب وجــدان معمــار و کارفرمــا خلــق میشــوند تــا بــا خودشــان‬ ‫کار نامــرد فــرق دارد؛ بیخبــر از آنکــه پستپروداکشــن از بیــن نرفتــه‪ ،‬تنهــا‬ ‫فکرکننــد کارشــان بــا آدمهــای پستپروداکشــن ِ‬ ‫از پرســپکتیو بــه دیاگــرام منتقــل شــده اســت‪.‬‬

‫تصویر ‪ ،۱‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫مردی دید که قندهایش کثیف شــده اســت‪،‬‬ ‫شــروع کرد به شســتن آنها و با خود تکرار میکرد‪:‬‬ ‫«بــه راه بادیه رفتن به از نشســتن باطل»‬ ‫برخــی بــه فســاد ایــن مســابقات پــی بردهانــد‪.‬‬ ‫برخــی از آن برخــی‪ ،‬دســت بــه گل بردهانــد و گفتهانــد از‬ ‫ایــن چیزهــای وارداتــی و بتــن و رنــدر و فــوالد آبــی بــرای‬ ‫اقلیــم و بــوم مــا گــرم نمیشــود! مــا از قدیــم بــا خــاک کار‬ ‫میکردیــم و االن هــم بایــد بــا خــاک دوبــارهکاری کنیــم‪.‬‬ ‫همــت کردنــد‪ ،‬روســتا بــه روســتا رفتنــد و کارگاههــای‬ ‫خشــت و گل و خــاک و حصیــر و بوریــا برپــا کردنــد‪،‬‬ ‫کارگاههــای «معمــاری بــرای فقــرا» زدنــد کــه شــهریهاش ‪۷‬‬ ‫میلیــون تومــان بــود(!) و یــا بــه روســتایی میرفتنــد‬

‫‪18‬‬

‫و پاچــهی شــلوار بــاال زدنــد و ‪ ۱۰‬ســاعت گل لگــد کردنــد‬ ‫تــا باطــل ننشــینند‪ .‬البتــه از ایــن هــم آبــی گــرم نشــد‬ ‫هرچنــد ایــن عزیــزان هنــوز در حــال کوبیــدن در آن‬‫آبنــد‪ -‬چراکــه یادشــان رفــت از دالیــل پیــروزی صنعــت‬ ‫جدیــد بــر ایــن خــاک و آب دلنــواز‪ ،‬ارزانتــر بــودن و‬ ‫بــادوام بــودن آن بــود‪ .‬در حالــی بــه گذشــته و فنــون‬ ‫آن برمیگردنــد کــه ســعی نمیکننــد بــه یــاد آورنــد اصــا‬ ‫اینهــا از پاســخ بــه کــدام ســوال جدیــد بازماندنــد کــه‬ ‫ولشــان کردیــم‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫در ستایش نشستن باطل‬

‫امــا از آن بدتــر‪ ،‬آســودگی وجــدان اســت‬ ‫کــه از ایــن کار بیحاصــل بــه وجــود میآیــد‪ .‬اگــر‬ ‫اینســتاگرام نبــود و نمیشــد پاهــای گلآلــود و پــرت‬ ‫کــردن اســتاد در گل را بــه اشــتراک گذاشــت‪ ،‬چنــد نفــر‬ ‫باقــی میماندنــد کــه بخواهنــد در ایــن ســیرک گل‬ ‫شــرکت کننــد؟ شــاید بتــوان کمــی گســتاخانه ســخن‬ ‫گفــت و ادعــا کــرد ایــن کارگاههــا در حقیقــت برای کســانی‬ ‫درســت شــده بــود کــه پولشــان زیــادی کــرده و دلشــان‬ ‫میخواســت کمــی هــم معنــا بخرنــد‪ ،‬در حالــی کــه نیــروی‬ ‫محــرک ایــن کارخانــهی تولیــد معنــا نــه ســنت آبــا و‬ ‫اجــدادی کــه در حقیقت شــکل جدید سانتیمانتالیســم‬ ‫و صنعــت توریســم اســت‪ .‬توریســتهایی کــه دلشــان‬ ‫میخواهــد بــاور کننــد تجربــهی زیســته داشــتهاند ‪-‬حــال‬ ‫آنکــه هرگــز نخواهنــد داشــت‪ -‬و بــه تعــدادی نیــروی کار‬ ‫نیــاز اســت تــا بتوانــد ایــن سانتیمانتالیســم را برپــا کنــد‬ ‫و چــه خــوب کــه بــه جــای پــول دادن بــه ایــن نیــروی کار‪،‬‬ ‫از او شــهریه هــم بگیــری ‪-‬یــا در بهتریــن حالــت بگویــی‬ ‫کارگاه رایــگان بازآفرینــی! آنچــه اینجــا رخ میدهــد‬ ‫لزومــا چیــز بــدی نیســت‪ ،‬ولــی لحظــهای گمــان نکنیــد‬ ‫کــه بازآفرینــی کردهایــد؛ شــورش علیــه معمــاری امــروز‬ ‫کــه پیشــکش!‬

‫گروهــی دیگــر امــا چــاره را در خوانــدن و‬ ‫نوشــتن دیدنــد‪ .‬گفتنــد‪« :‬معمــاری مــا تئــوری نــدارد؛‬ ‫مــا نــه گذشــته را میشناســیم و نــه مکاتــب جهــان را‬ ‫و بــدون ایــن شــناخت هرچــه ســاختیم پشــم اســت»‪.‬‬ ‫نوشــتند و نوشــتند و نوشــتند تــا نوشتهدانشــان پــاره‬ ‫شــد‪ .‬شــب و روز داد زدنــد‪« :‬مــا بــه ســقراط نیــاز داریــم!»‬ ‫و حیــن ایــن ســقراطنماییها‪ ،‬در مؤسســات آمــوزش‬ ‫معمــاری‪ ،‬بــاز بــه کســانی کــه پولشــان زیــادی کــرده بــود‬ ‫همچــون سوفســطائیان دانــش فروختنــد! کار اندیشــه‬ ‫و مطالعــات تدریجــا بــدل شــد بــه صومعــهای بیدردســر‬ ‫کــه هرکــس نتوانســت بســازد در آنجــا بخــزد‪ .‬آیــا‬ ‫آنهــا دردســری بــرای ســازندگان هســتند؟ نــه‪ ...‬بلکــه‬ ‫شــاید تضمینــی باشــند بــه بــازار ســازندگان‪ .‬هروقــت‬ ‫کســی خواســت از ســازندگان بیمــار انتقــادی کنــد‪ ،‬ایــن‬ ‫سوفســطائیان ســقراط را نشــان دادنــد و گفتنــد‪« :‬تــو رو‬ ‫خــدا مثــل اینــا نبــاش!»‬

‫فردی گرهی کور را از دو ســو میکشــید تا باز شــود‪.‬‬ ‫گره کورتر میشــد و فــرد با خود میگفت‪:‬‬ ‫«بــه راه بادیه رفتن به از نشســتن باطل»‪،‬‬

‫زنی از دست شــوهرش عصبانی بود‬ ‫و بــا عصبانیــت جهیزیهی خود را میشکســت‪ .‬میگفت‪:‬‬ ‫«بــه راه بادیه رفتن به از نشســتن باطل»‬

‫تصویر ‪ ،۲‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪19‬‬

‫*‬

‫عــدهای هــم ســعی کردنــد بــه پژوهــش‬ ‫علمــی در دانشــگاه بــرای مســائل ملمــوس معمــاری‬ ‫دســت بزننــد و مثــا بــه ارتقــای ســلولهای خورشــیدی‬ ‫پرداختنــد‪ .‬البتــه ســر قبــری میگرینــد کــه در اینجــا‬ ‫جســدی نــدارد‪ .‬در کشــوری کــه دهههاســت سوبســید‬ ‫انــرژی باالســت و خــرج مصــرف انــرژی از صرفهجویــی‬ ‫آن کمتــر از آب در میآیــد‪ ،‬ایــن عزیــزان در بهتریــن‬ ‫ـازندگان اینجــا ندارنــد‪.‬‬ ‫حالــت اصــا کاری بــه کار مــا و سـ‬ ‫ِ‬ ‫میگوینــد مــردی خورجینــش را در منــزل گــم کــرد و در‬ ‫کوچــه بــه دنبالــش میگشــت چــون کوچــه روشــنتر‬ ‫بــود! و احتمــاال هــم بــا خــودش میگفــت‪« :‬بــه راه بادیــه‬ ‫رفتــن بــه از نشســتن باطــل‪.»...‬‬

‫تصویر ‪ :۳‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫‪20‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫اینطــور کــه بــه نظــر میرســد‪ ،‬هیچکــس‬ ‫بیــکار ننشســته و همــه دارنــد بــرای آینــدهی معمــاری‬ ‫حرکتــی میکننــد و چیــزی میســازند‪ .‬پــس چــرا افــق‬ ‫روشــنی بــه چشــم نمیخــورد؟ چــرا هنــوز بحــران مســکن‬ ‫حــل کــه نشــده هیــچ‪ ،‬عــدهای هــم در حــال پرتــاب بــه‬ ‫بیــرون از شــهرها هســتند؟ در ابعــاد کان هــم معمــاری‬ ‫مــا بــه نئوپاســکوها و ایرانمالهــا رســیده اســت؛‬ ‫مســکن مهــر و مســکن اجتماعــی هــم نــور علــی نــور‪.‬‬ ‫جالبتــر آنکــه بانیــان نئوپاســکو خــود بعضــا از‬ ‫طلبــکاران شــهر هســتند و از همــان کســانی کــه معلــوم‬ ‫نیســت چــرا مخالفتشــان در ایــن وضــع تاثیــری نــدارد؟!‬ ‫داســتان شــبیه چرخدنــدهای اســت کــه خــاف جهــت‬ ‫همســایهاش میچرخــد و ادای مخالفــش را درمــیآورد‬ ‫امــا شــاید مخالفــت کــردن نــه در حرکــت خــاف کــه در‬ ‫ســکون و ایســتایی باشــد‪.‬‬ ‫گاهــی بزرگتریــن کار‪ ،‬کار نکــردن اســت‪.‬‬ ‫گاهــی بزرگتریــن ســاختن‪ ،‬نســاختن اســت‪ .‬گاهــی‬ ‫مخالفــان بســیار بیشــتر از آنچــه بــه نظــر میرســد بــه‬ ‫یکدیگــر نیــاز دارنــد‪ .‬گاهــی بــا فحــش دادن بــه فــرد‬ ‫خطــاکار‪ ،‬او را محــق جلــوه میدهیــم‪ .‬گاهــی بــا عصبانیــت‬ ‫ســر خــود را میشــکنیم و از آن بدتــر‪ ،‬گاهــی بــا کارهــای‬ ‫بیفایــده و یــا حتــی غلــط‪ ،‬گمــان میکنیــم ســهممان‬ ‫را ادا کردهایــم و بــا وجــدان آســوده از چارهجویــی کنــار‬ ‫میکشــیم‪ .‬یکــی از اســاتید میگفــت در دانشــگاه ‪ x‬کــه‬ ‫بــود‪ ،‬خواســت فضایــی بــرای دور هــم بــودن و بحــث‬ ‫و فعالیــت دانشــجویان فراهــم شــود‪ .‬اندکــی پــس‬ ‫از فراهــم آمــدن آن فضــا‪ ،‬برخــی اســاتید و مســئوالن‬ ‫دلســوز بــا دیــدن رفتارهــای دانشــجویان در آن فضــا بــه‬ ‫غیــرت آمدنــد و ترجیــح دادنــد هــم آن فضــا را ببندنــد و‬ ‫هــم امــکان تکــرار چنیــن اعمالــی را در همهجــای دیگــر‬ ‫دانشگاهشــان بگیرنــد‪ .‬نتیجــه؟ انــدک فعالیتهــا و‬ ‫دورهمیهــای جمعــی دانشــجویان هــم کــه از قبــل‬ ‫بــود برچیــده شــد‪ .‬بــه نظــر میرســد آن اســتاد بــا تــاش‬ ‫خیرخواهانــهاش‪ ،‬دانشــگاه را در برابــر ســایر تاشهــا‬ ‫واکســینه کــرد! پیــام مــن بــه شــما ایــن اســت‪ :‬بــا اعمــال‬ ‫و «ســاختن»های خــود‪ ،‬اســب تــروای ویرانــی نشــوید‪.‬‬ ‫گاهــی بهتریــن ســاختن‪« ،‬نســاختن» اســت‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫در ستایش نشستن باطل‬

‫پــس بایــد چــه کــرد؟ مــن دقیقــا نمیدانــم‪ ،‬اما داســتانی‬ ‫الهامبخــش میدانــم کــه شــاید بتوانــد بــه مــا ایــدهای‬ ‫بدهــد‪ :‬بارتلبــی محــرر‪ ،‬نــام داســتانی اســت از هرمــان‬ ‫ملویــل کــه تاثیــر بیعملــی را نشــان میدهــد‪ .‬یــک‬ ‫محــرر ‪-‬نســخهبردار‪ -‬کــه در دفتــری در وال اســتریت‬ ‫کار میکــرد و ناگهــان یــک روز‪ ،‬از انجــام ســفارش‬ ‫کارفرمایــش‪ ،‬بــا گفتــن جملــهی «ترجیــح میدهــم انجــام‬ ‫ندهــم» امتنــاع ورزیــد‪ .‬انــدک انــدک امتنــاع بارتلبــی‬ ‫بیشــتر و بیشــتر شــد و ســرانجام در برابــر هــر ســفارش‬ ‫کاری میگفــت‪« :‬ترجیــح میدهــم انجــام ندهــم»‪ .‬حــال‬ ‫او تنهــا بــه دیــواری آجــری بیــرون پنجــرهی دفتــر نــگاه‬ ‫میکــرد‪ .‬کارفرمــا چندبــار ســعی کــرد بــا بارتلبــی حــرف بزنــد‬ ‫بلکــه درد او را بفهمــد امــا او بــاز هــم ترجیــح مــیداد بحث‬ ‫نکنــد‪ .‬کارفرمایــش از او خواســت میــز کارش را تحویــل‬ ‫دهــد‪ ،‬او بــاز هــم ترجیــح مــیداد انجــام ندهــد! کمکــم ایــن‬ ‫کارفرمــا بــود کــه مجبــور شــد دفتــرش را عــوض کنــد؛ دیــد‬ ‫کــه بارتلبــی‪ ،‬بیــرون در آن مغــازه کــه اجــاره داده هنــوز‬ ‫روزگار ســپری میکنــد و ترجیــح میدهــد جــای دیگــری‬ ‫نــرود‪ .‬حتــی وقتــی کارفرمــای ســابق از او خواســت بــه‬ ‫خانــهی او بیایــد‪ ،‬بــاز بارتلبــی ترجیــح مــیداد کــه انجــام‬ ‫ندهــد‪ .‬القصــه‪ ،‬بارتلبــی را زندانــی کردنــد و ســرتان را‬ ‫درد نیــاورم آخــر داســتان‪ ،‬بارتلبــی از گرســنگی در زنــدان‬ ‫مــرد! چــون وقتــی از او میخواســتند غــذا بخــورد بــاز هــم‬ ‫ترجیــح مــیداد غــذا نخــورد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫تصویر ‪ :۴‬بارتلبی محرر‬

‫البتــه مــا کــه نمیخواهیــم بمیریــم ولــی‬ ‫ایــن داســتان حکمتــی در دل خــود نهــاده بــود؛ بارتلبــی‬ ‫عضــوی فعــال و خــدوم در سیســتم بــود ولــی بــا انفعــال‬ ‫تدریجــی ‪-‬ولــی‪ -‬مصرانــهی خــود‪ ،‬توانســت فشــار بســیار‬ ‫بیشــتری بــر سیســتم و کارفرمــای خــود وارد آورد‪ .‬او‬ ‫هرگــز نــه غــر زد ‪-‬تــا خــودش را خالــی کنــد‪ -‬و نــه دســت بــه‬ ‫خشــونت بــرد ‪-‬تــا سیســتم بتوانــد توجیهــی بــرای خــود‬ ‫بتراشــد‪ -‬و نــه حتــی بــا سیســتم قهــر کــرد ‪-‬تــا وجــدان‬ ‫خــود را راحــت کنــد! او در درون سیســتم مانــد‪ ،‬حتــی‬ ‫بــه آن خدمــت کــرد و ســرانجام بــا انفعالــش توانســت‬ ‫آن را مســتاصل کنــد؛ در حالــی کــه اکثــر ســاختنهای‬ ‫مــا علیــه وضــع موجــود و معمــاری امــروز‪ ،‬تنهــا آن را‬ ‫قویتــر میکنــد و بــه آن اعتمــاد بــه نفــس میدهــد‪.‬‬ ‫در پایــان قصــهی بارتلبــی‪ ،‬کارفرمــای ‪-‬ســابق‪ -‬بارتلبــی‬ ‫بــا اســتیصال فریــاد زد‪« :‬آه بارتلبــی! آه انســانیت‪»!...‬‬ ‫مطمئنــا او دیگــر نمیتوانســت آدم قبلــی باشــد‪.‬‬ ‫ایــن معجــزهی انفعــال اســت‪ .‬بیاییــد کمــی‬ ‫بــه باطــل بنشــینیم‪ ،‬احتمــاال تاثیــر بیشــتری دارد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/OauA7‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫پــس از شــکوفاییهای انقــاب صنعتــی‪،‬‬ ‫ایــن مــوج مصرفگرایــی بــود کــه دوبــاره رونــق را بــه‬ ‫جوامــع بشــری بازگردانــد؛ رونقــی کــه از تولیــد مــازاد کاال‬ ‫حاصــل میشــد و نتیجــهی اجتماعــی آن تبلــور مفهــوم‬ ‫«فراوانــی» بــود و فراوانــی بــرای بینــش قحطــیزدهی‬ ‫مــا بعــد از جنــگ‪ ،‬معنایــی نداشــت مگــر خوشــبختی؛‬ ‫چیــزی کــه بشــر همیشــه بــه دنبــال آن بــود‪.‬‬ ‫خوشــبختی همــان واژهای اســت کــه‬ ‫نمیتــوان از فرهنــگ لغــات مصرفگرایــی زدود؛‬ ‫تلویزیــون را روشــن میکنیــد‪ ،‬کودکــی را نشــان میدهــد‬ ‫کــه بســتنی جدیــدی در فروشــگاه میبینــد و پــس از‬ ‫آنکــه بســتنی را میچشــد‪ ،‬ناگهــان تمــام زندگــی او کــه‬ ‫هیــچ‪ ،‬تمــام دنیــا دگرگــون شــده و همــه جــا بهشــت‬ ‫میشــود‪ .‬در واقــع مصــرف نــه راهــی بــرای رســیدن بــه‬ ‫خوشــبختی؛ بلکــه خــود تجســم مفهــوم خوشــبختی‬ ‫اســت‪ .‬فرهنــگ مصــرف بــه مــا میگویــد کــه هــر کاالیی‬ ‫کــه ســطح مطلوبیــت و در نتیجــه لــذت را‬ ‫از زندگــی بــاال ببرد‪ ،‬شــما را وارد‬ ‫بهشــت میکنــد‪.‬‬

‫امــا ایــن بهشــت چه کیفیتــی خواهد داشــت؟‬ ‫خودمــان هــم نمیدانیــم و نخواهیــم دانســت؛ امــا‬ ‫میدانیــم‪ ،‬هــر کاالی جدیــدی کــه تولیــد میشــود‪ ،‬در واقــع‬ ‫خدایــی جدیــد اســت کــه اگــر آن را بــه خانــه بیاوریــم بــرای‬ ‫مــا رضایتــی جدیــد بــه ارمغــان مــیآورد؛ مقــام همنشــینی‬ ‫بــا خدایــی جدیــد‪ .۲‬در واقــع بســیاری از کاالهایــی کــه‬ ‫میخریــم ‪-‬اگــر خــورده نشــوند‪ -‬بــه کار بهبــود کیفیــت‬ ‫مــکان زندگــی مــا میآینــد‪ .‬حــال میخواهــد خانــهی مــا‬ ‫باشــد‪ ،‬محــل کار یــا حتــی خیابان محــل زندگیمــان‪ .‬ما این‬ ‫خدایــان را میخریــم و آنهــا را در کنــج مناســبی از معبــد‬ ‫خــود انباشــت میکنیــم تــا در معیتشــان خوشــبخت‬ ‫شــویم‪ .‬بودریــار میگفــت کــه ایــن انباشــتگی کاال در یــک‬ ‫مــکان در واقــع بازتولیــد همــان ایــدهی پانتئــون اســت‪،۳‬‬ ‫ولــی ایــن بــار بــه جــای یــک پانتئــون‪ ،‬هــر یــک از مــا میتواند‬ ‫کــه معبــد رویایــی خــود را روی زمیــن داشــته باشــد و به زور‬ ‫‪۴‬‬ ‫میــخ هــم کــه شــده همیــن اطــراف بنــدش کنــد‪.‬‬ ‫امــا معمــاری در ایــن میــان چــه میکنــد؟ در‬ ‫ابتــدا شــاید از معمــاری فقــط توقــع فضایــی را داشــته‬ ‫باشــیم کــه ایــن معبــد در آن برپــا شــود؛ توقــع انبــاری‬ ‫بــزرگ کــه جــای کافــی بــرای کاناپــه و تخــت و یخچــال یــا‬ ‫میــزکار و صندلــی و‪ ...‬داشــته باشــد و بتوانــد هــر روز‬ ‫بــا تغییــر ســلیقهی مــردم و آمــدن کاالهــای ‪-‬بخوانیــد‬ ‫خدایــان‪ -‬جدیدتــر‪ ،‬بــه راحتــی خــود را تطبیــق دهــد‪ .‬ایــن‬ ‫نــوع برخــورد بــا فضــا‪ ،‬بیــش از هــر چیــز مــا را بــه یــاد ایــدهی‬ ‫«چندکاربــری» و معمــاری انعطافپذیــر میانــدازد‪ .‬یکــی‬ ‫از اولیــن نمونههــای ایــن نــوع معمــاری کــرون هــال‪ ،‬اثــر‬ ‫میسوندرروهــه میباشــد‪ .‬ایــن اثــر در دهــهی ‪۱95۰‬‬ ‫میــادی ســاخته شــد؛ درســت همزمــان بــا شــروع مــوج‬ ‫دوم مصرفگرایــی در آمریــکای شــمالی در ســالهای‬ ‫پــس از جنــگ جهانــی دوم‪ .‬میسوندرروهــه در توصیــف‬ ‫کار خــود گفتــه بــود کــه ایــن بنــا تقریبــا هیــچ چیــز را بــه‬ ‫جهــان اضافــه نمیکنــد؛ مکعــب مســتطیلی شیشــهای و‬ ‫خالــی اســت کــه فقــط تاسیســات اولیــه در آن قــرار داده‬ ‫شــده تــا بتوانــد هــر کاربــریای را در خــود بگنجانــد و بــه‬ ‫راحتــی بــا شــرایط جدیــد تطبیــق پیــدا کنــد‪.‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫تصویر ‪ :۱‬نمای اصلی کرون هال که یک مکعب بزرگ شیشهای است‪ .‬منبع‪www.archdaily.com :‬‬

‫او میدانســت کــه ‪-‬متاســفانه‪ -‬اثــر معمــاری‬ ‫بیــش از معمــار خــود عمــر میکنــد‪ ،‬پــس چــه بهتــر کــه بــه‬ ‫گونــهای ســاخته شــود تــا هــر زمــان بتوانــد لبــاس تــازهای‬ ‫تــن خــود کنــد‪ .‬امــروز اگــر فضایــی بــا کاربــری اداری اســت‪،‬‬ ‫فــردا بتوانــد مثــا تبدیل به تــاالری بــرای اجتماعات کوچک‬ ‫شــود‪ .‬بــه نظــر میرســد کــه معمــاری انعطافپذیــر معماری‬ ‫ایــدهآل بــرای فرهنــگ جامعــهی مصرفگــرا باشــد؛ چراکــه‬ ‫این جامعه‪ ،‬جامعهای «بخر و دور بینداز»‪ 5‬است‪ .‬مشتری‬ ‫هــر روز منتظــر تجربــهای جدیــد اســت و «نــو کــه اومــد بــه‬ ‫بــازار‪ ،‬کهنــه میشــه دلآزار»‪ .‬در واقــع فرهنــگ مصــرف‬ ‫فرهنــگ خریــد و مصــرف هــرروزه تجربههــای جدیــد اســت‪.‬‬ ‫اگــر خدایــان خانگــی مــا بــه ســرعت برایمــان دلآزار‬ ‫میشــوند‪ ،‬باالخــره روزی هــم میرســد کــه کالبــد معبــد نیــز‬ ‫برایمــان کهنــه و دلآزار میشــود؛ زیــرا عــادت کردهایــم کــه‬ ‫هــر روز کاالیــی جدیــد را تجربــه کنیــم‪ ،‬چــرا آن کاال مکانــی‬ ‫جدیــد نباشــد؟ اگــر بهتــر بررســی کنیــم‪ ،‬در واقــع ایــن در و‬ ‫دیــوار معبــد نیســت کــه مــا را خســته میکنــد‪ ،‬بلکــه عــدم‬ ‫ظرفیــت آن بــرای خلــق تجربــهای جدیــد و فــوری اســت کــه‬ ‫معبــد را برایمــان دلآزار میکنــد‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫ما را از شر ساختمانهایمان نجات دهید!‬

‫فضــا فقــط گســترهای ســهبعدی اســت کــه بــا‬ ‫عناصــری مثــل در و دیــوار محــدود میشــود و بــه‬ ‫خــودی خــود نمیتوانــد دلآزار باشــد؛ ولــی مــکان‬ ‫عــاوه بــر ایــن شــامل تمــام تجربههایــی اســت‪ 6‬کــه‬ ‫در آن کالبــد زیستشــان میکنیــم؛ تجربههایــی کــه‬ ‫بــرای مــا مصرفگرایــان بایــد بــه شــکل فســتفودی‬ ‫فراهــم شــود تــا آن مــکان دلآزار نشــود‪ .‬پــس اگــر بــه‬ ‫دنبــال راهحــل معمارانــه بــرای پاســخگویی بــه شــهوت‬ ‫مصرفگرایانــهی خــود هســتیم‪ ،‬اولیــن قــدم ســاخت‬ ‫هــرروزهی مالهــا‪ ،‬فروشــگاهها‪ ،‬مراکــز تفریحــی و‪...‬‬ ‫هــای جدیــد اســت؛ ایــن ایســتگاههای پشــتیبانی از‬ ‫فرهنــگ مصــرف کــه هــر روز امــکان خریــد تجربههــای‬ ‫جدیــد و متفاوتــی را بــرای مــا فراهــم میکننــد‪ .‬ایــن مراکــز‬ ‫بایــد معمــاری وسوســهکنندهای داشــته باشــند کــه مــا‬ ‫را ترغیــب کننــد تــا بیشــتر و بیشــتر بخریــم و مصــرف‬ ‫کنیــم‪ ۷.‬ولــی آیــا بــه ایــن راضــی میشــویم؟‬ ‫چگونــه میتوانیــم هــر روز مکانهــای‬ ‫عمومــی جدیــدی را تجربــه کنیــم و بــه معبــد خصوصــی‬ ‫تکــراری و بیآالیــش خــود راضــی باشــیم؟ بایــد معابــد‬ ‫خــود را هــم هــر روز نــو کنیــم! ولــی متاســفانه امکانــش‬ ‫نیســت؛ چــون ایــن معابــد بــه گونــهای ســاخته شــدهاند‬ ‫کــه ســالهای ســال ســرپا بماننــد‪ .‬چطــور بایــد از شــر‬ ‫ایــن کهنههــای دلآزار خــاص شــویم؟ ســادهترین‬ ‫ابــزار شــاید «طراحــی صحنــه» باشــد؛ صحنــهای دلخــواه‬ ‫و متفــاوت کــه چنــد روزه برپــا میشــود و خیلــی زود‬ ‫هــم فرســوده‪ .‬طراحــی صحنــهای کــه امــروزه معمــاران‬ ‫داخلــی بــرای هرکاربــریای بــه بهتریــن شــکل ممکــن‬ ‫آن را اجــرا میکننــد‪ ،‬آن هــم در دل کالبــد فرســودهترین‬ ‫بناهایمــان‪ .‬از دل هــر خرابــهای گالــری و کافــه و مراکــزی‬ ‫شــیک و جدیــد متولــد میکننــد کــه قــرار اســت فقــط‬ ‫چندمــاه و حداکثــر چندســال دوام بیــاورد‪ .‬راه دیگــر‬ ‫شــاید رضایــت بــه ماکتــی از بنایــی حیــرتآور باشــد؛‬ ‫ماکتهایــی عظیمالجثــه کــه زندگــی در آن بــرای مــا‬ ‫تجربههــای تــازهای دارد؛ مثــا در ســالهای اخیــر عــادت‬ ‫کردهایــم کــه معابــد شــخصیمان را در ماکتهایــی از‬ ‫معابــد رومــی بنــا کنیــم‪ ،‬چــه تناســب فوقالعــادهای!‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫معمــاری جامعــهی مصرفــی بایــد پوشــالی‬ ‫باشــد تــا بــه ارزانتریــن شــیوهها در هــر جایــی اجــرا‬ ‫شــود‪ .‬عمــر زیــادی هــم نمیخواهــد‪ ،‬خیلــی طــول‬ ‫نخواهــد کشــید تــا نمونــهی جدیــد جذابتــری تولیــد‬ ‫شــود کــه گــوی ســبقت را ببــرد و سـ ّ‬ ‫ـلیقهها را همــراه خــود‬ ‫کنــد؛ پــس چــرا بایــد ســاختمانی خــوب ســاخته شــود‪،‬‬ ‫وقتــی کــه قــرار اســت بــه زودی بــا ســاختمانی دیگــر‬ ‫جایگزیــن شــود؟ چــرا بایــد خــوب طراحــی شــود‪ ،‬وقتــی‬ ‫کــه کارایــی آن موقتــی اســت؟ در واقــع از شــرایط ســهگانه‬ ‫ویتروویوســی‪ ،‬فقــط بایــد زیبایــی را داشــته باشــد؛ بــا‬ ‫اصــول زیباییشناســانهای کــه بــر متفــاوت بــودن و‬ ‫جدیــد بــودن اســتوار اســت‪ ،‬آن هــم بــه گونــهای کــه فقــط‬ ‫بتوانــد پاســخ بــه نیــاز لحظــهای مــا بدهــد‪.‬‬ ‫بســیاری از ســایق معمــاری جامعــه بــا ایــن‬ ‫مســاله توجیــه میشــود؛ مثــا تــا بــه حــال خانــوادهای‬ ‫دیدهایــد کــه جــز بــه ســر جبــر حاضــر باشــند در آپارتمانــی‬ ‫قدیمــی ســاکن شــوند؟ نــه‪ ،‬چــون در مرحلــهی اول‪،‬‬ ‫امــروزه هیــچ ســاختمانی آنگونــه ســاخته نمیشــود کــه‬ ‫ســالها عمــر کنــد‪ ،‬پــس هــر روز دردســر تاسیســات و‪...‬‬ ‫گریبانگیرشــان میشــود‪ .‬امــا مســاله فقــط ایــن نیســت؛‬ ‫وقتــی از افــت کیفیــت معمــاری حــرف میزنیــم‪ ،‬مســئلهی‬ ‫مهمتــر شــاید فرامــوش شــدن مباحثــی در طراحــی باشــد‬ ‫کــه در خــط تولیــد معمــاری امــروز‪ ،‬اصــا جایــی بــرای آنهــا‬ ‫نیســت؛ مثــا طراحــی جزئیــات‪ .‬امــروز دیگــر نمیشــود‬ ‫بنایــی بــاروک یــا مســجدی صفــوی طراحــی کــرد‪ ،‬ســاخت‬ ‫کــه پیشــکش‪ .‬شــاید بــه طــور کلــی بتــوان ادعــا کــرد کــه‬ ‫فرهنــگ مصرفگرایــی ســبب میشــود کــه کیفیــت کاالی‬ ‫تولیــدی بــه شــکل چشــمگیری پاییــن بیایــد‪ .‬چراکــه توقــع‬ ‫زیــادی هــم از آن نمــیرود‪ ،‬اســتفادهی یکبــاره کافــی‬ ‫اســت‪ .‬پــس حتــی اگــر آن ســاختمان خــوب طراحــی و‬ ‫ســاخته شــده باشــد‪ ،‬قطعــا آن خانــواده بــاز هــم حاضــر‬ ‫نمیشــود در خانــهای قدیمــی و کلنگــی(؟) ســاکن شــود؛‬ ‫چــون بــه دنبــال طراحیهــای جدیــد و متفــاوت اســت‪.‬‬ ‫حتــی اگــر خودشــان نباشــند‪ ،‬حــرف مــردم کــه خانــهای‬ ‫نــو میطلبــد؛ اصــا زشــت اســت آشــپزخانه اپــن نباشــد‬ ‫یــا خانــه بــه هــر شــکلی «مــدرن» و «بــه روز» طراحــی شــده‬

‫‪25‬‬

‫*‬ ‫باشــد ‪-‬البتــه اگــر از معنــای اصلــی ایــن واژههــا بگذریــم!‪-‬‬ ‫ایــن فشــار جامعــه ســبب میشــود کــه همــهی مــا‬ ‫ناخواســته معماریهــای جدیــد و متفاوتــی را طلــب کنیــم‬ ‫تــا نــه تنهــا خود را خوشــبخت ســازیم؛ بلکــه خــود را از انگ‬ ‫«دمدمــه» بــودن خــاص کنیــم‪ .‬کابــوس یکسانســازی و‬ ‫مثــل بقیــه بــودن کــه ناشــی از فرهنــگ اســت‪ ،‬دســت از‬ ‫ســر مــا برنخواهــد داشــت و مــا بــه قیمــت جــان هــم کــه‬ ‫شــده ســعی میکنیــم تــا بــا دیگــران تمایزبخشــی‪ 8‬کنیــم‪.‬‬ ‫ایــن تمایزبخشــی نــه فقــط بــرای افــراد عــادی جامعــه‪،‬‬ ‫بلکــه بــه خصــوص بــرای ثروتمنــدان همیشــه ســازوکاری‬ ‫بــوده تــا برتــری طبقاتــی خــود را بــه گونــهای بــه رخ‬ ‫بکشــند‪ .‬امــا امــروز ایــن کار بســیار ســختتر شــده؛‬ ‫چراکــه همــه چیــز در حــال تغییــر روزانــه اســت؛ پــس آن‬ ‫مرفــه بیچــاره چــه بایــد کنــد؟ در قــرون وســطی‪ ،‬ثروتمنــد‬ ‫خانــه و اســباب و وســایلی داشــت کــه دیگــران نداشــتند‬ ‫و همــان موجــب تمایــزش بــا دیگــران میشــد؛ ولــی‬ ‫امــروز بــا تقریــب خوبــی هــر فــرد طبقــهی متوســط ایرانــی‬ ‫البتــه اگــر وجــود داشــته باشــد‪ -‬در خانــهای نمارومــی‬‫زندگــی میکنــد و الاقــل یکــی دو دســت از ایــن مبلهــای‬ ‫ناراحــت بــه اصطــاح «اســتیل» دارد‪ .‬در عــوض خانــهی‬ ‫ثروتمنــدان دیگــر اینگونــه و بــه ظاهــر بــا طراحــی‬ ‫تجملــی نیســت‪ .‬انــگار دیگــر آنهــا ایــن میــراث قــرون‬ ‫وســطایی خــود را بــرای مــا بیچــارگان گذاشــتهاند و خــود‬ ‫بــه شــیوهی دیگــری از جامعــه تمایزبخشــی میکننــد‪.‬‬ ‫ایــن روزهــا بیشــتر‪ ،‬افــراد طبقــهی مرفــه لباسهایــی‬ ‫بــه ظاهــر عــادی میپوشــند و عــادی رفتــار میکننــد‪ ،‬امــا‬ ‫بــه ســختی ســنگر فرهنــگ را چســبیدهاند‪ .‬اگــر روزگاری‬ ‫لبــاس اشــراف توجــه مــا را بــه خــود جلــب میکــرد‪ ،‬امــروز‬ ‫احتمــاال شــب شــعرهای تصنعیشــان زبانــزد شــود و‬ ‫لباسشــان اگــر هــم برنــد باشــد‪ ،‬دیگــر در نظــر مــا عــادی‬ ‫جلــوه میکنــد‪ .‬امــا آیــا واقعــا ایــن افــراد شــیفتهی فرهنــگ‬ ‫هســتند؟ نمیدانــم‪ ،‬ولــی ایــن مســاله روشــن اســت‬ ‫کــه ایــن گرایــش ســبب شــده تــا فرهنــگ و مظاهــر آن‬ ‫مخاطبــان بیشــتری داشــته و از آن ســو هــم بــه تولیــد‬ ‫انبــوه برســد؛ فرهنــگ و مظاهــر آن امــروز بــه شــکل کاال‬ ‫بــه فــروش میرســند‪ ،‬کاالیــی کــه البتــه بســیار لوکــس و‬ ‫گــران اســت‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫امــا نمــود کالبــدی و معمارانــهی کاالیــی‬ ‫شــدن فرهنــگ چیســت؟ شــاید ایــن پدیــده بــه‬ ‫چشــممان بیایــد کــه اگــر دیــروز ثروتمنــد بــرای پرکــردن‬ ‫خانــهی خــود مبــل و میــز گرانقیمــت میخریــد‪ ،‬امــروز‬ ‫کتابخانــه میخــرد؛ بلــه‪ ،‬ایــن واکنشــی بــه ایــن مســئله‬ ‫اســت‪ ،‬امــا احتمــاال ســریعترین واکنــش‪ .‬دیــروز اگــر‬ ‫ثروتمنــد بــرای بــه رخ کشــیدن ثروت خود و تمایزبخشــی‬ ‫بــا دیگــران‪ ،‬خانــهی خــود را تبدیــل بــه ماکتــی از معابــد‬ ‫رومــی میکــرد‪ ،‬امــروز دیگــر ایــن کار برایــش قبیــح و‬ ‫عوامپســندانه اســت‪ ،‬در عــوض او امــروز بــه دنبــال‬ ‫شــاهکارهای اصیــل(!) معمــاری مــیرود‪ .‬بــه ســراغ‬ ‫آقــای تغابنــی مــیرود تــا ویایــی مینیمالیســتی برایــش‬ ‫طراحــی کنــد‪ .‬ســراغ آقــای ندیمــی تــا خانــهای بســازد کــه‬ ‫بــا آن شــعار حفــظ هویــت ملــی بدهــد؛ هویتــی کــه اصــا‬ ‫معلــوم نیســت بــا آن معمــاری التقاطــی شــبهقاجاری‬ ‫قــرار اســت بــه کجــای کارمــان بیایــد؛ هیــچ نباشــد الاقــل‬ ‫شــهوت نوســتالژیک خــود را نســبت بــه آجــر و طــاق ارضــا‬ ‫می کنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫ما را از شر ساختمانهایمان نجات دهید!‬

‫امــروز مــکان کاالســت‪ .‬معمــاران بــزرگ هــم آن‬ ‫کارخانهدارانینــد کــه دفتــر طراحــی خــود را بــه جــای‬ ‫آتلیــهای هنــری‪ ،‬تبدیــل بــه خــط تولیــد تجربههــای‬ ‫متفــاوت مکانــی کردهانــد‪ .‬ســاختمانهایی کــه بــرای بقــا‬ ‫در جامعــهی مصرفــی هــر روز بایــد نقابــی جدیــد بزننــد تــا‬ ‫مشــتری خــود را از دســت ندهنــد‪ .‬یــک روز ایــن نقــاب‬ ‫ادای معمــاری هایتــک درآوردن اســت و روزی دیگــر‬ ‫بازگشــت بــه ارزشهــای بــوم و زمیــن یــا بازآفرینــی‪ .‬مــا‬ ‫نیــز در تعــادل بــا ایــن جامعــهی مصرفــی بــه خوبــی تمــام‬ ‫تمهیــدات الزم را اندیشــیدهایم‪ .‬تمــام امکاناتــی کــه در‬ ‫گذشــته در خدمــت هنــر و آکادمــی بودنــد‪ ،‬تبدیــل بــه‬ ‫پشــتصحنهای شــدهاند کــه ویتریــن معمــاری را غنیتــر‬ ‫کنــد؛ هــر روز ادعایــی جدیــد را از زیــر قبــا درآورده و فریــاد‬ ‫میکشــند تــا توجــه افــراد بیشــتری را بــه خــود جلــب‬ ‫کــرده و کاالی معمــاری را راحتتــر بفروشــند‪ .‬روزگاری‬ ‫میگفتنــد‪« :‬بــرای آنکــه زندگــی مدرنــی داشــته باشــید‬ ‫یخچــال بخریــد!» و امــروز از تجربــهی زندگــی در «خانــهی‬ ‫مادربــزرگ یــزدی» میگوینــد‪ .‬شــعار های تبلیغاتــی‬ ‫گذشــته اگــر فقــط بــه دنبــال خوشــبختی خودخواهانــهی‬ ‫شــما بودنــد‪ ،‬امــروز هــم البتــه هســتند ولــی بــا ترفنــد‬ ‫بیدارترکــردن وجــدان بــه ظاهــر اصیــل و فرهنگدوســت‬ ‫شــما‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫مجــات معمــاری اگــر در گذشــته صدایــی‬ ‫بودنــد بــرای بیــان مســائل و مشــکات معمــاری‪،‬‬ ‫امــروز در بهتریــن حالــت تبدیــل بــه کاتالــوگ خریــد‬ ‫کاالهــای لوکــس شــدهاند‪ ،‬کاالهایــی از جنــس مــکان‪.‬‬ ‫امــا مشــکل کجاســت؟ مگــر بــد اســت‪ ،‬پولــی کــه دیــروز‬ ‫صــرف قطــع درختــان جنگلهــا و تولیــد مبــل میشــد‪،‬‬ ‫امــروز صــرف تولیــد کاالی ارزشــمند هنــری ‪-‬در واقــع‬ ‫همــان ویایــی در لواســانات‪ -‬شــود؟ گرچــه بایــد‬ ‫ارزشهــای هنــری ایــن آثــار را بنیامیــنوار بــه چالــش‬ ‫کشــید و پرســید کــه در رونــد بازتولیدشــان در خــط تولیــد‬ ‫معمــاری‪ ،‬اصــا اصالــت چــه معنایــی دارد‪ ،9‬امــا مــن کــه‬ ‫باشــم کــه بخواهــم بــا اعتــای فرهنــگ و هنــر کشــور‬ ‫مبــارزه کنــم؟ نگرانــی اصلــی شــاید مســالهی عمــدهای‬ ‫اســت کــه گریبانگیــر مصرفگرایــی بــه صــورت عــام‬ ‫اســت و آن مســئلهی محدودیــت منابــع‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫*‬ ‫مــا میتوانیــم هــر روز بســازیم و کاالهــای‬ ‫جدیــدی تولیــد کنیــم کــه مشــتریان بیشــتری داشــته‬ ‫باشــد؛ امــا روزی چیــزی نخواهیــم داشــت کــه بــا آن‬ ‫بســازیم‪ .‬اگــر مبــل تولیــد میکنیــد‪ ،‬روزی ‪-‬کــه همیــن‬ ‫امــروز اســت‪ -‬درختهــا تمــام میشــوند و دیگــر مــا‬ ‫میمانیــم و عــادت بــه مبــل و درد بیمبلــی! ایــن نگرانــی‬ ‫در معمــاری و ســاخت و ســاز شــاید بیمعنــی باشــد؛‬ ‫هرچــه باشــد مــا امــروزه‪ ،‬گذشــته و آینــده را شــخم زدیــم‬ ‫و دوبــاره خــاک را بــه توبــره کشــیدیم و داریــم بــا خشــت‬ ‫و گل مقاومشــده ســاختمان میســازیم؛ امــا کجــا‬ ‫میســازیم؟ در کــدام زمیــن؟ در حالــی کــه شــهر هایمان‬ ‫تبدیــل شــدهاند بــه زبالهدانــی بزرگــی از ســاختمانهایی‬ ‫کــه منتظرنــد تــا نوبــت جایگزینــی و بازیافتشــان برســد؛‬ ‫بازیافــت زمینــی را کــه اشــغال کردهانــد‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫دیدهایــد در فیلمهــای آخرالزمانــی‪ ،‬مــردم در‬ ‫گورســتان زبالههــا زندگــی میکننــد؟ مــا همانهاییــم در‬ ‫حــال زندگــی در گورســتان مکانهایــی کــه دیگــر تاریــخ‬ ‫انقضایشــان گذشــته و از آن بدتــر‪ ،‬فرامــوش شــدهاند‪.‬‬ ‫مــا ولــی چنــان آن مــردم بــه زندگــی در ایــن گورســتان‬ ‫عــادت کردهایــم و اصــا فرامــوش کردهایــم کــه اینجــا‬ ‫گورســتان اســت‪ .‬راهــی کــه پیــش گرفتهایــم‪« ،‬راه‬ ‫بیپایــان ســاختن»‪ ۱۰‬اســت‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪ ۱‬برگرفتــه از نــام مقالــهای در نقــد شــعر معاصــر عربــی‪ ،‬مــا را از شــر‬ ‫ایــن شــعرها نجات دهیــد! محمود درویــش‪ ،‬ترجمهی محمدرضا‬ ‫شــفیعی کدکنی‬ ‫‪ ۲‬در فرهنــگ اســامی باالتریــن مرتبــهی بهشــت مقام همنشــینی‬ ‫بــا خداوند اســت‪.‬‬ ‫‪ ۳‬جامعهی مصرفی‪۲۴ ،‬‬ ‫‪ ۴‬چنــان کیخســرو کــه گنــگ دژ را که بهشــتی در آســمان بــود با هزار‬ ‫میــخ به زمین ببســت‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Throw-away society‬‬ ‫ایــن مفهــوم نخســتین بــار در دهــهی پنجــاه میــادی در توصیــف‬ ‫ســبک زندگــی آمریکایــی در رســانهها مطــرح شــد‪.‬‬

‫‪ 6‬پدیدارشناسی مکان‪۷۱ ،‬‬ ‫‪ ۷‬در رابطه با تاثیر معماری بر میزان خرید نگاه کنید به‪:‬‬ ‫‪Architecture and Design versus Consumerism, page 71‬‬ ‫‪Differentiation‬‬

‫‪8‬‬

‫‪ 9‬در واقــع در فرآینــد خــط تولیــدی آ ثــار هنــری پرســش اولیــه‬ ‫مســئلهی اصالــت اســت کــه بنیامیــن در جســتار «اثــر هنــری در‬ ‫عصــر بازتولیــد مکانیکــی» پیشــگام بررســی ایــن موضــوع بــوده‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫‪ ۱۰‬عنوان کتابی از کریستوفر الکساندر‬

‫تصویر ‪ :۲‬صحنهای از فیلم ‪ ،blade runner 2049‬منبع‪www.sandiegouniontribune.com :‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫پردهی اول‪ :‬نگاهی به تاریخ بیاستفادگی‬ ‫در تاریــخ معمــاری ژاپــن معابــدی تحــت‬ ‫تاثیــر معابــد صخــرهای چیــن ســاخته شــدهاند کــه از‬ ‫چنــد وجــه قابــل توجــه هســتند‪ .‬جــدای از مباحــث‬ ‫ســازهای و کاکهزوکــوری‪ ۱‬بــودن آنهــا‪ ،‬مهمتریــن ویژگــی‬ ‫ایــن معابــد کــه کویــن نیــوت‪ ۲‬هــدف ســاختن آنهــا را‬ ‫«ایجــاد فضــای مصنــوع بــرای تکریــم روح یــک مــکان‬ ‫طبیعــی»‪ ۳‬دانســته‪ ،‬غیــر قابــل دســترس بــودن آنهــا‬ ‫اســت‪ .‬ایــن معابــد کــه یکــی از مشهورترینشــان معبــد‬ ‫ناجئیره‪-‬دوئــو اســت‪ ،‬هنــگام ساختشــان هیــچ راهــی‬ ‫بــرای دســتیابی مــردم بــه آنهــا در نظــر گرفتــه نشــده‬ ‫و در حقیقــت آنهــا هیــچگاه اســتفاده نمیشــوند‪.‬‬ ‫همــواره در صخرههــا باقــی میماننــد‪ ،‬از آنهــا مراقبــت‬ ‫میشــود ولــی ورود بــه آنهــا آنقــدر مشــکل اســت‬ ‫کــه تقریبــا امکانپذیــر نیســت‪ .‬در عیــن حــال بارهــا در‬

‫طــول تاریــخ معمــاری ژاپــن از ایــن دســت معابــد ســاخته‬ ‫شــده اســت‪ .‬تامــل در نســبت ســاخت ایــن معابــد بــا‬ ‫انســان بــه عنــوان کاربــر معمــاری دریچــهی ورود بــه‬ ‫یکــی از بحثبرانگیزتریــن مباحــث معمــاری در دوران‬ ‫معاصــر اســت‪ :‬رابطــهی معمــاری و کارکــرد‪ .‬معابــدی‬ ‫چــون ناجئیره‪-‬دوئــو مجســمهی یــک بنــا نیســتند‪ ،‬آنهــا‬ ‫ســازندگان آنهــا در پایــان ســاخت بــرای‬ ‫فضــا دارنــد و‬ ‫ِ‬ ‫لحظاتــی توانســتهاند فضــای آن را درک کننــد‪ .‬ســاختن‬ ‫ایــن معابــد بودایــی دالیلــی آیینــی و فرهنگــی دارد و بــا‬ ‫توجــه بــه ایــن نکتــه وجودشــان اندکــی قابــل پذیرشتــر‬ ‫خواهــد شــد؛ امــا اگــر چنیــن دالیلــی وجــود نداشــت‬ ‫وضعیــت تغییــر میکــرد؟ آیــا معمــاری بایــد همــواره بــا‬ ‫اســتفاده و فایــده همــراه باشــد؟‬

‫معماری علیه کارکرد ؛‬ ‫ساختن بدون هدف‬ ‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/IFEyT‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫امیرحسین مقتدایی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫مطالعات معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪a.moghtadaee74@gmail.com‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫تصویر ‪ :۱‬ناجئیره‪-‬دوئو‪ ،‬معبد سان بوتسو‪ ،‬توتوری‪ ،‬ژاپن‪ ،‬منبع‪www.upload.wikimedia.org :‬‬

‫پردهی دوم‪:‬‬ ‫توماسونها‪ ،‬بیفایدههای نگهداشتهشده‬ ‫قرنهــا پــس از ســاخت معابــد معلــق در‬ ‫‪۴‬‬ ‫صخرههــای ژاپــن در دهــهی ‪ ،۱9۷۰‬آکاســگاوا جنپــی‬ ‫هنرمنــد ژاپنــی متوجــه شــد بســیاری از آثــار معمــاری در‬ ‫طــول زمــان کارکــرد خــود را از دســت میدهنــد و بــه فضاهــا‬ ‫و بناهــای بیاســتفاده تبدیــل میشــوند‪ .‬پلههایــی‬ ‫کــه روزی بــه دری میرســیدند امــا پــس از مدتــی آن در‬ ‫مســدود شــده ولــی پلههــا کمــاکان ســر جــای خــود باقــی‬ ‫ماندهانــد‪ .‬در گوشــه و کنــار شــهرهای تاریخــی پــر اســت از‬ ‫چنیــن آثــاری‪ .‬آنچــه آکاســگاوا را تشــویق بــه اندیشــیدن‬ ‫پیرامــون چنیــن آثــاری کــرد نــه صــرف وجودشــان بلکــه‬ ‫حفــظ و نگــهداری آنهــا پــس از بااســتفادگی بــود‪.‬‬ ‫آکاســگاوا شــروع بــه جمــعآوری آنهــا کــرد و ســتونی را در‬ ‫یکــی از نشــریات ژاپــن بــه معرفــی چنیــن آثــاری اختصــاص‬ ‫داد و از همــگان خواســت هــر جــا چنیــن نمونههایــی‬ ‫دیدنــد عکــس آن را بــرای او بفرســتند‪ .‬وی در حیــن بحــث‬ ‫بــا دانشــجویانش در کاس مدرنشناســی‪ 5‬خــود آنهــا‬ ‫را توماســون‪ 6‬نامیــد و بــرای آنهــا دو ویژگــی مهــم ذکــر‬ ‫کــرد‪ -۱ :‬بایــد واقعــا بیفایــده‬ ‫و ‪ -۲‬در حال حفظ و نگهداری باشند‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫تصاویــر ‪ ۳ ،۲‬و ‪ :۴‬چنــد توماســون در نقــاط مختلــف جهــان‪ ،‬منبــع‪:‬‬ ‫‪www.tetsudo-ch.com‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫معماری علیه کارکرد ؛ ساختن بدون هدف‬

‫در نهایــت آکاســگاوا آثــاری را کــه‬ ‫جمــعآوری کــرده بــود در ســال ‪ ۱985‬در کتابــی‬ ‫بــا نــام «هایپــرآرت‪ :‬توماســون»‪ ۷‬بــه چــاپ رســاند‪.‬‬ ‫در ایــن کتــاب میتــوان بــا گونههــای مختلفــی از ایــن‬ ‫آثــار مواجــه شــد‪ .‬پلههــا و پنجرههــای بیاســتفاده‪،‬‬ ‫پنجرههــای مسدودشــده و رد ســاختمانی تخریبشــده‬ ‫بــر دیــوار همســایهی آن‪ .‬همچنیــن حفــاظ‪ ،‬پــل و تونــل‬ ‫بیاســتفاده و‪ . ...‬امــا چــرا توماســونها حفــظ میشــوند و‬ ‫نابودشــان نمیکننــد؟ پاســخ ابتدایــی میتوانــد هزینــهی‬ ‫بــاالی تخریــب آنهــا باشــد امــا امــروزه و پــس از مطــرح‬

‫شــدن ایــن مباحــث‪ ،‬دیگــر آنهــا چنــدان هــم بیفایــده‬ ‫تلقــی نمیشــوند‪ .‬نبــود آنهــا باعــث از دســت رفتــن‬ ‫کیفیتــی از شــهر شــده و درک و تجربــهی فضــای شــهری‬ ‫‪8‬‬ ‫دگرگــون و مختــل میشــود‪ .‬توماســونها را فزونهنــر‬ ‫جهــان معمــاری دانســتهاند‪ .‬توماســونها بهجایمانــده‬ ‫از گذشــتهاند و آگاهانــه بــه وجــود نیامدهانــد‪ ،‬تنهــا بــه‬ ‫دالیلــی حفــظ شــدهاند‪ .‬ایــن آثــار نیــز محملــی مناســب‬ ‫بــرای اندیشــیدن بــه رابطــهی معمــاری و فضــای مصنوع با‬ ‫هدفمنــدی هســتند؛ امــا اگــر آثــاری بــا شــباهت مفهومــی‬ ‫بــه توماســونها آگاهانــه ســاخته شــوند چــه میشــود؟‬

‫تصویر ‪ :۵‬طاقچههای بیاستفاده‪ ،‬نمونهای از توماسون در یزد‪ ،‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫پردهی سوم‪ :‬گسست از سودمندی‬ ‫رایــان اســتک‪ 9‬معمــار و هنرمنــد کانادایــی‬ ‫در پایاننامــهی کارشناســی ارشــد خــود بــا عنــوان‬ ‫معمــاری بیاســتفاده‪ ۱۰‬عــاوه بــر طراحــی اثــری بیفایــده‪،‬‬ ‫بحــث تئــوری مفصلــی را پیرامــون رابطــهی ســودمندی‪،‬‬ ‫کارکــرد و معمــاری نوشــته و از مباحــث فلســفی و‬ ‫تلقــی ســودمندی و کارکــرد در نظــر فیلســوفان و‬ ‫اندیشــمندانی چــون هایدگــر‪ ،‬هانــا آرنــت‪ ،‬جرمــی بنتــام و‬ ‫آدام اســمیت اســتفاده کــرده اســت‪ .‬وی نشــان میدهــد‬ ‫تصــور امروزیــن مــا از ســودمندی‪ ،‬فایــده و تــا حــد بســیار‬ ‫زیــادی کارکردگرایــی در معمــاری ریشــه در تفکــر ابــزاری‬ ‫و رشــد تکنولــوژی در جهــان مــدرن داشــته و ســعی‬ ‫میکنــد در جهــت ابزارزدایــی‪ ، ۱۱‬معمــاری بیفایــده را‬ ‫علیــه کارکردگرایــی‪ ۱۲‬مطــرح کنــد‪ .‬ایــن معمــاری آنتیتــز و‬ ‫ضدکارکردگرایــی‪ ۱۳‬نیســت بلکــه تنهــا کارکــرد را بــه عنوان‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫هــدف قــرار نمیدهــد‪ .‬اســتک در ایــن پژوهــش بیــش از‬ ‫پاســخگویی ســعی در ایجــاد پرســش دارد‪ .‬آیــا معمــاری‬ ‫بایــد مــا را بــه هدفــی برســاند و در خــود معنایــی نــدارد؟‬ ‫آیــا میتــوان از ارزش ذاتــی معمــاری ســخن گفــت؟‬

‫‪33‬‬

‫*‬ ‫شــاید بتــوان رگههــای چنیــن نگاهــی را بــه‬ ‫معمــاری در آثــار جان هیدوک‪ ۱۴‬جســتجو کــرد؛ پروژههای‬ ‫خانههــای دیــواری و پــارهای از معماریاندیشــیهای‬ ‫منعکسشــده در اشــعارش‪ .‬همچنیــن چنــدی از‬ ‫هنرمنــدان و معمــاران بــا آثــار خــود ســاختن بــرای‬ ‫اســتفاده کــردن و کارکردگرایــی در معمــاری را بــه چالــش‬ ‫کشــیدهاند‪ .‬آنهــا برخــاف معمــاران کاغــذی کــه بــا‬ ‫نســاختن ســعی در گســترش مرزهــای معمــاری دارنــد بــا‬ ‫راهــکاری عملــی در ایــن راســتا قــدم برداشــتهاند‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۶‬خانهی دیواری ‪ ،۲‬منبع‪www.upload.wikimedia.org :‬‬

‫االفــور الیاســون‪ ۱۷‬در پلههــای بیانتهــا بــه‬ ‫نحــوی دیگــر بیاســتفاده بــودن را بــه چالــش کشــیده‬ ‫اســت‪ .‬پلههایــی موبیوســی کــه آغــاز و پایانــش در یــک‬

‫‪34‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫ســارا راس‪ ۱5‬در پــروژهی آرکیســوییت‪ ۱6‬بــا‬ ‫ســاخت لباسهایــی کــه فضــای منفــی ســازهها بودنــد‬ ‫و پیــش از قرارگیــری روی ســازههای متناســب بــا خــود‬ ‫بیفایــده جلــوه میکردنــد پژوهشــی هنــری را در تنــش‬ ‫بیــن قابلاســتفاده بــودن و بیاســتفادگی انجــام داده‬ ‫اســت‪ .‬توجــه را بــه اشــیاء طراحیشــده همچــون نیمکــت‬ ‫کــه بــه وفــور در همــه جــا یافــت میشــوند برانگیختــه و بــا‬ ‫ایجــاد اختــال بــه ادراک جدیــدی از محیــط میرســد‪.‬‬

‫تصویــر ‪ :7‬آرکیســوییتها و تنــش بیــن قابلاســتفاده بــودن و بیاســتفادگی‪،‬‬ ‫منبــع‪www.insecurespaces.net :‬‬

‫نقطــه اســت‪ .‬ایــن پلههــا از مســئولیت خویــش خــاص‬ ‫شــدهاند و در آن از حرکتــی بیپایــان اســتقبال میشــود‪.‬‬ ‫دیدیــر فاســتینو‪ ۱8‬کــه در مرزهــای هنــر و معمــاری‬ ‫ِ‬ ‫فعالیــت میکنــد نیــز در چنــد اثــر خــود ســعی در تعلیــق‬ ‫بیــن کارکردگرایــی و بیاســتفادگی دارد‪ .‬آثــاری چــون‬ ‫اســکلهها‪ ، ۱9‬آســمان محدودیــت اســت‪ ۲۰‬و پلکانــی بــه‬ ‫بهشــت‪ ۲۱‬مخاطــب را بــه تامــل در کارکــرد پلــه دعــوت‬ ‫میکنــد‪ .‬پلههایــی کــه بــه ویــژه در اســکلهها منتهــی بــه‬ ‫هیچجــا‪ ۲۲‬هســتند و پلههــای آتشنشــانی کــه تنهــا ابــزار‬ ‫بــاال رفتــن و پاییــن آمــدن هســتند را یــادآوری میکنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫‪• Useless Architecture, Ryan Stec, thesis submitted to the Faculty‬‬ ‫‪of Graduate and Postdoctoral Affairs in partial fulfillment of‬‬ ‫‪the requirements for the degree of Master of Architecture In‬‬ ‫‪Architecture, Carleton University, Ottawa, Canada, 2014‬‬ ‫• مــکان‪ ،‬زمــان‪ ،‬هســتی در معمــاری ژاپــن‪ ،‬کویــن نیــوت‪ ،‬ترجمــهی اردشــیر‬ ‫اشــراقی‪ ،‬فرهنگســتان هنــر جمهــوری اســامی ایــران‪ ،‬موسســهی تالیــف‪،‬‬ ‫ترجمــه و نشــر آثــار هنــری «متــن»‪ ،‬تهــران‪ ،‬چــاپ اول‪۱۳95،‬‬ ‫• نقــابمهدوســا؛مجموعــهآثار جانهــیداک‪،‬جانهیداک‪،‬ترجمــهیونداد‬ ‫جلیلی‪،‬موسسهیعلممعمار روبال‪،‬چاپاول‪۱۳95،‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪Kake-zukuri‬‬ ‫بنای سبک معلق‪ ،‬سازهای سبک که برای ساخت سکوهای‬ ‫مسطح و همتراز در طبقات روی زمینهای شیبدار و بدون نیاز به‬ ‫‪.‬گودبرداری در دامنهی کوه ساخته میشود‬

‫‪Kevin Nute‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ ۳‬مکان‪ ،‬زمان و هستی در معماری ژاپنی‪ ،‬کوین نیوت‪ ،‬صفحهی ‪۲۲‬‬ ‫‪Genpei Akasegawa‬‬

‫‪4‬‬

‫‪Modernology‬‬ ‫در ژاپــن تحــت تاثیــر عقایــد معمــار و اندیشــمند ژاپنــی واجیــرو کان‬ ‫(‪ )Wajiro Kon‬بــه وجــود آمــد‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪ 6‬توماســون ریشــه در نــام گــری توماســون (‪ )Gary Thomasson‬بازیکــن‬ ‫بیسبــال آمریکایــی دارد‪ .‬وی توســط تیمــی ژاپنــی بــا مبلــغ گزافــی‬ ‫خریــداری شــد امــا تقریبــا همــواره نیمکتنشــین بــود‪ .‬ولــی بــا ایــن‬ ‫وجــود تــا پایــان قــراردادش جزئــی از اعضــای تیــم بــود بــدون آنکــه از وی‬ ‫اســتفاده شــود‪.‬‬ ‫‪Hyperart: Thomasson‬‬

‫‪7‬‬

‫‪Hyperart‬‬ ‫آثــاری کــه ماننــد یــک اثــر هنــری‪ ،‬هیــچ هدفــی در جامعــه ندارنــد‪ ،‬ماننــد‬ ‫آنهــا مراقبــت و نگهــداری میشــوند تــا جایــی کــه بــه نظــر میرســد در‬ ‫معــرض نمایــش قــرار گرفتهانــد‪ .‬آنهــا خالقــی ندارنــد و حتــی از هنــر‬ ‫معمولــی بیشــتر بــه هنــر شــباهت دارنــد‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫دیدیــر فاســتینو‪ ،۲۰۰۸ ،‬یانگیانگ‪،‬‬ ‫تصویــر ‪ :۸‬آســمان محدودیت اســت‪ِ ،‬‬ ‫کــره جنوبــی‪ ،‬منبــع‪www.didierfaustino.com:‬‬

‫توماســونها کــه بیفایدگــی خصلــت اصلــی‬ ‫آنهــا اســت و مشــتاقانه حفــظ میشــوند‪ ،‬بســیاری‬ ‫از ویرانههــای حفظشــده و بســیاری از یادمانهــا و‬ ‫بناهایــی کــه از آنهــا اســتفاده نمیکنیــم چــه نســبتی‬ ‫بــا مــا دارنــد؟ توماســونها تکریــم ویرانههــا نیســتند‬ ‫و معمــاری بیاســتفاده نیــز ویرانــی ســاختگی نیســت‪.‬‬ ‫همانطــور کــه اســتک یــادآوری میکنــد شــاید ایــن‬ ‫معمــاری خلــق فضــا نباشــد امــا فضــا را بــرای همــگان‬ ‫بــاز میکنــد‪ .‬آنهــا بناهایــی چنــد عملکــردی بــا اهــداف‬ ‫گوناگــون نیســتند و در عــوض کامــا بیهــدف طراحــی‬ ‫میشــوند؛ امــا آیــا بیهــدف طراحــی شــدن و رهایــی‬ ‫از کارکــرد بــیارزش اســت؟ آیــا ایــن آثــار نمیتواننــد‬ ‫چیزهایــی را در شــهر کشــف کننــد کــه کســی در پــی‬ ‫یافتنشــان نبــود؟ آیــا آنهــا نمیتواننــد تجربــهای‬ ‫متفــاوت از درک فضــا باشــند؟ حرکتــی بــه ســوی تجربــهی‬ ‫یــک معمــاری محــض بــدون اســتفاده ابــزاری از بناهــا‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪Ryan Stec‬‬ ‫‪Useless Architecture‬‬

‫‪9‬‬

‫‪10‬‬

‫‪Deinstrumentalize‬‬ ‫بخشــیدن هویــت یــا اســتقال بــه چیــزی بــه وســیلهی توقــف‬ ‫اســتفادهی ابــزاری صــرف از آن در جهــت دســتیابی بــه یــک هــدف‬ ‫‪11‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪Against functionalism‬‬

‫‪12‬‬

‫‪Anti-functionalism‬‬

‫‪13‬‬

‫‪John Hejduk‬‬

‫‪14‬‬

‫‪Sarah Ross‬‬

‫‪15‬‬

‫‪Archisuit‬‬

‫‪16‬‬

‫‪Olafur Eliasson‬‬

‫‪17‬‬

‫‪Didier Faustino‬‬

‫‪18‬‬

‫‪Les jetees‬‬

‫‪19‬‬

‫‪Sky Is The Limit‬‬

‫‪20‬‬

‫‪Stairway To Heaven‬‬

‫‪21‬‬

‫‪Nowhere‬‬

‫‪22‬‬

‫‪35‬‬

‫نقشآفرینی کاربران‬ ‫در‬ ‫نساختههای معماران‬ ‫بهارک بختیاری‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫‪baharakbakhtiyari@gmail.com‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/VZbBX‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬ ‫در طــول تاریــخ‪ ،‬همــواره انســانها بــه دنبــال‬ ‫ســاختن فضاهایــی بــرای رفــع نیاز هــای مشــترک خــود‬ ‫بودهانــد‪ .‬در واقــع میتــوان گفــت پاســخگویی بــه ایــن‬ ‫نیازهــا بــود کــه باعــث شــکلگیری معمــار و معمــاری‬ ‫شــد‪ .‬نیازهایــی همچــون نیــاز بــه تعامــل‪ ،‬آمــوزش‪،‬‬ ‫امنیــت‪ ،‬درمــان و ‪ . ...‬لویــی کان‪ ،‬ایــن نیازهــا را برخاســته‬ ‫از نهــاد بشــر میدانــد و معتقــد اســت‪« :‬هــر کاری کــه‬ ‫معمــار انجــام میدهــد پیــش از آنکــه تبدیــل بــه یــک‬ ‫بنــا شــود‪ ،‬بایــد پاســخی باشــد بــه نهــاد انســان»‪ .‬امــروزه‬ ‫در قالــب کاربــری و عملکــرد‪ ،‬بــرای ایــن نیازهــا معمــاری‬ ‫میکنیــم‪ .‬کارفرمــا مجموعــهای از کاربریهــا را بــرای‬ ‫معمــار مشــخص میکنــد و معمــار بــرای ایــن عملکردهــا‬ ‫فضــا میســازد‪ .‬حــال میخواهیــم دو مفهــوم از مفاهیــم‬ ‫اصلــی معمــاری‪ ،‬یعنــی کاربــری و ســاختن را در نظــر‬ ‫بگیریــم و فضاهایــی را تعریــف کنیــم کــه در طــی زمــان‬ ‫و تحــت تاثیــر رفتارهــای روزمــرهی انســان‪ ،‬دو مفهــوم‬ ‫ذکرشــده را بــه نحــوی بــه چالــش کشــیدهاند‪.‬‬

‫*‬

‫اگــر بــرای درک بهتــر‪ ،‬ایــن فضاهــا را بــه ســه‬ ‫دســته تقســیم کنیــم‪ ،‬نخســت میتــوان از فضاهایــی‬ ‫نــام بــرد کــه توســط معمــار بــرای پاســخ بــه یــک کاربــری‬ ‫خــاص شــکل گرفتــه اســت؛ امــا در طــی زمــان‪ ،‬کاربــران‬ ‫بــرای ایــن فضــا‪ ،‬کاربــری دیگــری در نظــر گرفتهانــد کــه‬ ‫گاه باعــث کمرنــگ شــدن یــا حتــی از بیــن رفتــن کاربــری‬ ‫مــورد نظــر طــراح شــده اســت‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬اگــر در یکــی از‬ ‫روزهــای فصــل پاییــز یــا بهــار ســری بــه حیاط دانشــکدهی‬ ‫هنرهــای زیبــای دانشــگاه تهــران بزنیــم‪ ،‬دانشــجویانی را‬ ‫خواهیــم دیــد کــه دســته دســته در کنــار دیــوار جنوبــی‬ ‫ســاختمان شهرســازی در کنــار هــم نشســتهاند و‬ ‫مشــغول تعامــل و گفتوگــو هســتند‪ .‬ایــن درحالــی‬ ‫اســت کــه نیمکتهــای موجــود در بخشهــای مختلــف‬ ‫حیــاط اغلــب خالــی هســتند‪ .‬گویــی دانشــجویان ترجیــح‬ ‫میدهنــد بــه جــای نشســتن روی نیمکتهــای خشــک‬ ‫و ناراحــت کــه اغلــب در ســایهی ســاختمانها قــرار‬ ‫گرفتهانــد‪ ،‬جلــوی ایــن ســاختمان روی زمیــن بنشــینند‪،‬‬ ‫پاهایشــان را دراز کننــد‪ ،‬بــه دیــوار پشــت ســر تکیــه دهند‬ ‫و از آفتــاب مایــم بهــار و پاییــز اســتفاده کننــد‪ .‬ممکــن‬ ‫اســت علــت ایــن نحــوهی برخــورد بــا فضــا توســط کاربــر‪،‬‬

‫‪37‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫عــدم طراحــی و ســاخت مکانــی راحــت و صمیمــی بــرای اســتراحت دانشــجویان باشــد‪ .‬احتمــاال هــدف معمــار ایــن مجموعــه‪،‬‬ ‫روالنــد مارســل دوبــرول‪ ،‬از طراحــی ایــن پیــادهرو‪ ،‬محلــی بــرای نشســتن و اســتراحت کــردن دانشــجویان نبــوده‪ ،‬بلکــه بــه‬ ‫عنــوان محلــی بــرای عبــور و مــرور کاربــران طراحــی شــده اســت؛ امــا کاربــران ایــن مجموعــه بــرای پاســخ بــه نیــاز خــود و جبــران‬ ‫فضــای اســتراحت و تعاملــی کــه ســاخته نشــده‪ ،‬ایــن کاربــری را بــرای ایــن مــکان برگزیدهانــد‪ .‬میتــوان گفــت گاهــی طــراح‬ ‫همــهی آنچــه را کــه پاســخگوی نیــاز کاربــران باشــد را نمیســازد و ایــن کاربــران هســتند کــه بســته بــه خواســتهها و نیازهــای‬ ‫خــود‪ ،‬یــک کاربــری و عملکــرد جدیــد‪ ،‬صــرف نظــر از کاربــری اصلــی‪ ،‬بــرای یــک فضــا تعریــف میکننــد‪ .‬در اینجــا‪ ،‬معمــار ســهوا‬ ‫تعییــن کاربــری جدیــد را بــه عهــدهی کاربــر گذاشــته اســت‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬دیوار جنوبی ساختمان شهرسازی پردیس هنرهای زیبا‬

‫‪38‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫نقشآفرینی کاربران در نساختههای معماران‬

‫فضاهــای بعــدی‪ ،‬فضاهایــی هســتند کــه‬ ‫برخــاف معمــول‪ ،‬معمــار در طراحــی کاربــری خاصــی‬ ‫بــرای آنهــا در نظــر نمیگیــرد بلکــه تعییــن کاربــری را بــه‬ ‫عهــدهی خــود کاربــر میگــذارد تــا آنهــا بســته بــه نیازهای‬ ‫خــود بــرای فضــا کاربریهایــی تعییــن کننــد‪ .‬یــا ممکــن‬ ‫اســت کاربــری فضــا را تعییــن کنــد امــا انتخــاب و طراحــی‬ ‫جزئیاتــی ماننــد انتخــاب مبلمــان و تقســیمبندیهای‬ ‫دقیــق داخلــی را بــه کاربــر واگــذار کنــد تــا او فضــای‬ ‫جدیــدی بــرای خــود بســازد‪ .‬مــدارس آپولــو هرمــن‬ ‫هرتزبرگــر در آمســتردام هلنــد‪ ،‬نمونــهی خوبــی بــرای ایــن‬ ‫نــوع از طراحــی فضــا اســت‪ .‬هرتزبرگــر بــه جــای ســاخت‬ ‫راهــرو بــرای دسترســی بــه کاسهــا‪ ،‬همــهی کاسهــا را‬ ‫ً‬ ‫دور یــک ســالن نســبتا بــزرگ قــرار داده اســت‪.‬‬

‫ایــن ســالن دارای ویژگیهایــی اســت کــه‬ ‫زمینــهی ایجــاد کاربریهــای متعــددی را بــرای کاربــران‬ ‫فراهــم میکنــد‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬پلههــای چوبــی بــا طــول‬ ‫زیــاد و عــرض مناســب کــه عــاوه بــر برقــراری ارتبــاط‬ ‫عمــودی بیــن طبقــات‪ ،‬فضایــی بــرای نشســتن و دراز‬ ‫کشــیدن بچههــا و در هنــگام اجــرای نمایــش و تئاترهــای‬ ‫دانشآمــوزی‪ ،‬محلــی بــرای نشســتن تماشــاچیان‬ ‫ً‬ ‫اســت‪ .‬تورفتگیهــا و فضــای نســبتا بــزرگ و یکپارچــهی‬ ‫ســالن باعــث میشــود کاربــران بــا قــرار دادن مبلمــان‬ ‫مناســب‪ ،‬بــه خواســت خــود فضــای جدیــدی را ایجــاد‬ ‫کننــد‪ .‬ایــن ســالن محلــی اســت بــرای هــر فعالیتــی کــه‬ ‫دانشآمــوزان و مربیــان بــه دلیــل فضــای محــدود‬ ‫نمیتواننــد در کاس انجــام دهنــد‪ .‬کاربــران میتواننــد‬ ‫از ایــن ســالن بــه عنــوان فضــای بــازی‪ ،‬غذاخــوری‪،‬‬ ‫اســتراحت‪ ،‬آموزشهــای جمعــی‪ ،‬ســالن اجــرای نمایــش‬ ‫و برگــزاری جلســات اســتفاده کننــد‪ .‬هرمــن هرتزبرگــر‬ ‫معتقــد اســت معمــاران نبایــد مشــخص کننــد کاربــران‬ ‫دقیقــا چگونــه از یــک فضــا اســتفاده کننــد و یــک کاربــری‬ ‫مطلــق را بــه هــر فضــا اختصــاص دهنــد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۲‬پلههای چوبی سالن مدرسهی آپولو‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪39‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫فضاهــای ســوم شــامل فضــای خالــی بیــن‬ ‫ســاختمانها یــا عناصــر آنهــا میشــود کــه عمــدا یــا ســهوا‬ ‫ســاخته نشــده و رهــا شــدهاند‪ .‬مــا ایــن فضاهــا را عمدتــا بــا نــام‬ ‫فضــای منفــی میشناســیم‪ .‬در هنــر‪ ،‬فضــای منفــی بــه معنــای‬ ‫فضــای بیــن اشــکال و موضوعــات یــک تصویــر اســت‪ .‬فضــای‬ ‫منفــی در واقــع وجــود فیزیکــی نــدارد بلکــه در ذهــن مخاطــب‬ ‫شــکل میگیــرد‪ .‬گاهــی معمــاران در طراحــی خــود عــاوه بــر‬ ‫فضــای مثبــت‪ ،‬فضــای منفــی را هــم در نظــر گرفتــه و طراحــی‬ ‫میکننــد‪ .‬در مقابــل‪ ،‬برخــی از معمــاران نیــز در طراحــی خــود‬ ‫ایــن فضــا را لحــاظ نمیکننــد و در نتیجــه فضــای منفــی خــود بــه‬ ‫خــود و بــه صــورت فضــای خالــی باقیمانــده از چیــزی کــه ســاخته‬ ‫شــده اســت‪ ،‬شــکل میگیــرد‪ .‬در هــر دو صــورت‪ ،‬عمــدا یــا ســهوا‪،‬‬ ‫فضایــی بــه وجــود میآیــد کــه حاصــل از نســاختن اســت‪ .‬ایــن‬ ‫نســاختن و رهــا کــردن فضــای خالــی‪ ،‬گاهــی باعــث پدیــد آمــدن‬ ‫کاربریهــای پربــازده میشــود و بعضــا حتــی از فضاهــای طراحــی‬ ‫و ساختهشــده نیــز عملکــرد بهتــر و محبوبیــت بیشــتری پیــدا‬ ‫می کننــد‪.‬‬ ‫از نمونههــای خــوب فضــای منفــی‪ ،‬میتــوان بــه‬ ‫ســاختمان پلــی گرانــد تئاتــر تادائــو آنــدو در شــانگهای کشــور‬ ‫چیــن اشــاره کــرد‪ .‬ایــن ســاختمان بــه شــکل یــک مکعــب‬ ‫مســتطیل بتنــی بــا جدارههــای شیشــهای اســت‪ .‬بــه منظــور‬ ‫جلوگیــری از ایجــاد حجــم صلــب و یکنواخــت‪ ،‬معمــار پنــج حفــره‬ ‫درون ایــن مکعــب طراحــی کــرده اســت کــه هــر یــک کاربــری‬ ‫خــاص خــود را دارد‪ .‬ایــن حفرههــا در واقــع همــان فضاهــای‬ ‫منفــی ســاختمان هســتند کــه عــاوه بــر انتقــال نــور بیشــتر بــه‬ ‫بخشهــای داخلــی ســاختمان‪ ،‬فضاهــای عمومــی بــا دیــد بــاز‬ ‫ایجــاد کردهانــد و بــه دلیــل مســقف بــودن‪ ،‬از بــاران نیــز در امــان‬ ‫هســتند‪ .‬دو حفــرهی بیضــی شــکل بــا هــم ادغــام شــده و یــک‬ ‫فضــای بــاز بــا عملکــرد البــی در دو طبقــه ایجــاد کردهانــد‪ .‬حفــرهی‬ ‫دیگــر‪ ،‬صندلیهــای آمفیتئاتــر را در مواجهــه بــا دریاچــهی‬ ‫مصنوعــی مجــاور ســاختمان قــرار داده اســت‪ .‬ایــن حفــره‬ ‫عــاوه بــر ایجــاد امــکان اجــرای نمایــش در فضــای بــاز‪ ،‬محلــی‬ ‫بــرای اســتراحت و تعامــل بازدیدکننــدگان نیــز هســت‪ .‬حفــرهی‬ ‫چهــارم بــا ایجــاد یــک شــکاف در قســمت بــاالی ســاختمان‪،‬‬ ‫فضــای نشــیمن روبــازی را روی پشــتبام فراهــم کــرده اســت‪ .‬در‬ ‫حالــی کــه حفــرهی پنجــم پلههــای منحنــی بتنــی را کــه بــه داخــل‬ ‫ســاختمان منتهــی میشــوند‪ ،‬در برگرفتــه اســت‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫نقشآفرینی کاربران در نساختههای معماران‬

‫تصویر ‪ :۳‬ساختمان پلی گراند تئاتر شانگهای‬

‫پــس میتــوان گفــت رســالت معمــار همیشــه در ســاختن و پــر کــردن همــهی فضــای خالــی بــا ســازههای خــود‬ ‫نیســت‪ .‬معمــاران میتواننــد در ســازماندهی و تعییــن عملکــرد فضاهــا‪ ،‬اختیــار بیشــتری بــه کاربــران آنهــا بدهنــد‪ .‬چــرا کــه‬ ‫معمــاری پدیدهــای اســت کــه پــس از خلــق‪ ،‬در اختیــار کاربرانــی بــه جــز معمــار آن قــرار میگیــرد‪ .‬بــه بیــان دیگــر‪ ،‬معمــاران‬ ‫میتواننــد بــا کمتــر کــردن نقــش خــود در طراحــی و ســاخت تمــام جزئیــات یــک فضــا‪ ،‬زمینــهی بــروز خاقیــت کاربــر را در‬ ‫اســتفاده از فضــا و بازســازی آن فراهــم کننــد‪ .‬کاربــر خــاق نیــز بــا داشــتن نقشــی بــه مهمــی نقــش معمــار در تدویــن معمــاری‪،‬‬ ‫یــا بــه تولیــد یــک فضــای جدیــد دســت میزنــد یــا معانــی دیگــری بــه فضــای موجــود میبخشــد و یــا از آن بــه صورتــی مغایــر بــا‬ ‫رفتارهــای تعیینشــده اســتفاده میکنــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪/10/‬بررسی‪-‬مفهوم‪-‬فضای‪• www.shaarabadboom.ir/2014-‬‬ ‫‪/‬مثبت‪-‬و‪-‬منفی‬ ‫‪• www.djcoregon.com/news/200004/12//architext‬‬‫‪positive-versus-negative-space-as-architectural-concept/‬‬ ‫‪• www.dezeen.com/201713/01//poly-grand-theatre‬‬‫‪tadao-ando-shanghai-china-yueqi-li-photography/‬‬ ‫‪• www.sofeh.sbu.ac.ir/article/view/20526‬‬ ‫‪• www.ahh.nl/index.php/en/projects29-/onderwijs/113‬‬‫‪apollo-schools‬‬ ‫• مفهــوم عملکــرد در اندیشــهی لویــی کان‪ ،‬افــرا غریــب پــور‪ ،‬مجلــهی‬ ‫علمی‪-‬پژوهشــی صفــه‪ ،‬پاییــز و زمســتان ‪۱۳89‬‬ ‫• از مؤلــف تــا کاربــر‪ ،‬بررســی نقــش کاربر در شــکلگیری فضای معماری‬ ‫پردیــس رازانــی‪ ،‬دانشــگاه آزاد اســامی تهــران واحــد تهــران مرکــزی‪،‬‬ ‫بهــار ‪۱۳96‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪41‬‬

‫زمین صفر ‪:‬‬ ‫ِ‬

‫چطور نشستن و‬ ‫نگاه کردن‬ ‫تنها راه معماری‬ ‫معاصر است؟‬

‫‪42‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬ ‫وقتــی انقابیتریــن ایدههــا و حســاسترین‬ ‫وضعیتهــا در نهایــت و در گفتمانــی محافظهکارانــه‬ ‫تبدیــل بــه پدیــدهای مصرفــی و قابــل مذاکــره میشــوند‪،‬‬ ‫محافظــهکاری و میانــهروی عیــن تروریســم اســت‪ .‬بــا‬ ‫مقایســه بیــن جوهــرهی مانیفســتهای هنــری کــه اکثــرا‬ ‫اســاس وضعیــت موجــود هنــری و فرهنگــی را هــدف‬ ‫گرفتــه بودنــد‪ ،‬بــا نتیجــهی غایــی آنهــا‪ ،‬میشــود انحــراف‬ ‫شــدید ایــن جریانهــا را بــا اســاس نظــری خــود بــه خوبــی‬ ‫مشــاهده کــرد‪ .‬مقصــود از نتیجــهی غایــی نــه ایدههــا‬ ‫و تکنیکهــای فرمــی‪ ،‬کــه تاثیرگــذاری آنهــا و دایــرهی‬ ‫مخاطبیــن آنهاســت‪ .‬فرنــان لــژه زمانــی در برابــر اتهــام‬ ‫نخبهگرایــی بــه نقاشــی مــدرن‪ ،‬ادعــا کــرد ایــن مکتــب‬ ‫جدیــد بــرای ارتبــاط بــا مــردم عامــی و عــادی تنهــا نیــاز بــه‬ ‫زمــان دارد (لــژه‪ .)۱۳8۱ :‬ایــن ســبک هنــری در نهایــت در‬ ‫گالریهــا و حراجهــای هنــری بیشــتر مقبــول افتــاد تــا‬ ‫نــزد مــردم عامــی‪ .‬ایدههــای هنــری در نهایــت در خدمــت‬ ‫ـری بــورژوازیای درآمدنــد کــه هنرمنــد‬ ‫همــان اقتصـ ِ‬ ‫ـاد هنـ ِ‬ ‫داعیــهی انحــراف از آن را داشــت‪ .‬در نظریــات سیاســی‬ ‫و اجتماعــی نیــز وضــع بهتــر نبــود‪ .‬نظریــات تنـ ِـد دســت‬ ‫چپــی ابتــدا بــه عنــوان راهــی برای شکســتن نظــام طبقاتی‬ ‫دســت‬ ‫فاشیســت‬ ‫تــز‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ســلطه و ســپس بــه عنــوان آنتی ِ‬ ‫راســتی‪ ،‬منجــر بــه ایجــاد حکومتهایــی تمامیتخــواه‬ ‫شــدهاند تــا تعــادل جهانــی جدیــد را ایجــاد و آمــاده‬ ‫مصــرف کننــد‪ .‬میشــود گفــت کــه ایــن اقتضــای اصــاح‬ ‫اســت‪ .‬اگــر لنینیســم شــرق نبــود‪ ،‬احتمــاال رویههــای‬ ‫نیمهسوسیالیســتی بــه همیــن شــکل الکــن در غــرب‬ ‫دیــده و قبوالنــده نمیشــد و اگــر کاپیتالیســم بــه ایــن‬ ‫شــکل ســیطره نداشــت‪ ،‬ســطح مشــخصی از رفــاه ایجــاد‬

‫*‬

‫‪،،‬‬

‫عیســی در پاس� ایشــان گفت‪« :‬این معبد را ویران‬ ‫کنید که من ســهروزه آن را باز بر پا خواهم داشــت‪».‬‬ ‫)‪ (۱۹‬یهودیــان گفتند‪« :‬بنای این معبد چهل و شــش‬ ‫ســال به طول انجامیده اســت‪ ،‬و حال تو میخواهی‬ ‫ســهروزه آن را بــر پا کنــی؟» )‪ (۲۰‬لیکن معبدی که او از آن‬ ‫‪1‬‬ ‫ســخن میگفــت پیکر خودش بود‪(۲۱) .‬‬

‫‪،،‬‬

‫سعید چراغعلی‬

‫فار غالتحصیل کارشناسی ارشد‬

‫ادبیات نمایشی دانشگاه هنر تهران‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪cheraghalisaeid@gmail.com‬‬

‫‪43‬‬

‫*‬ ‫نمیشــد تــا در شــرق جنبشهــای برابریخــواه شــکل‬ ‫بگیــرد‪ .‬مســئله اینجــا مقایســه بیــن ادعایــی آتشــین بــا‬ ‫نتیجــهی مصلحتآمیــز آن اســت‪ .‬کنایهآمیــز اســت کــه‬ ‫ـدید متناقــض بیــن گرایشهــای‬ ‫ـورد شـ ِ‬ ‫اتفاقــا ایــن برخـ ِ‬ ‫انقابــی باعــث میشــود کــه در هنــر‪ ،‬سیاســت و ســایر‬ ‫علــوم انســانی و بــرای تاثیرگــذاری بــه قطــب مخالــف‬ ‫روی آورده شــود‪ .‬بــه عنــوان مثــال دموکراتیــک کــردن‬ ‫هنــر و شکســتن دایــرهی هنــر بــورژوازی در نهایــت بــا‬ ‫پــاپآرت شــکل گرفــت کــه نــه فخیــم کــردن هنـ ِـر عامــی‪،‬‬ ‫کــردن هنــر واال بــود‪ .‬همچنیــن در مــورد‬ ‫کــه عامــی‬ ‫ِ‬ ‫پیچیدگــی شــرایط نیــز میتــوان صحبــت کــرد‪ .‬اگــر زمانــی‬ ‫محدودیــت رســانهها و عاملهــای فکــری باعــث وقفــه و‬ ‫تامــل در بــروز واکنــش نســبت بــه یــک مســئلهی غامض‬ ‫کــه تمــام جنبههــای اجتماعــی و فرهنگــی و سیاســی را در‬ ‫بــر میگیــرد و نظریــات در پاســخ بــه آنهــا شــکل میگیــرد‬ ‫میشــد‪ ،‬امــروزه ایــن ســرعت آنقــدر باالســت کــه دیگــر‬ ‫امــکان تامــل و تعمــق وجــود نــدارد‪ .‬اگــر زمانــی میشــد‬ ‫بــرای فشــردن دکمــهی قرمــز پرتــاب کاهــک هســتهای‬ ‫صبــر کــرد‪ ،‬امــروز و در هــر لحظــه بیشــمار دکمــهی قرمـ ِـز‬ ‫الیــک از زیــر انگشــتان همــه عبــور میکنــد‪ ۲.‬حــوزهی‬ ‫فرهنگــی سرنوشــت راهحلهــای میانــهرو و صلحجــو کــه‬ ‫حتــی در ظاهــر هــم بــا اســاس وضعیــت موجــود مشــکلی‬ ‫ندارنــد از همــان ابتــدا قابــل پیشبینــی اســت‪ .‬احتمــاال‬ ‫در زمینــهی فرهنــگ و هنــر و بــا بررســی حراجیهــا‪،‬‬ ‫گالریهــا و اجراهــا ایــن فاصلــهی بیــن ادعــا و نتیجــه و‬ ‫ایــن دســت و پــا زدن در وضعیــت پیچیــده و پرســرعت‬ ‫بــه شــکلی ملموستــر قابــل مشــاهده اســت‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫در مــورد معمــاری‪ ،‬بحــث امــا از یــک نظــر از‬ ‫ســایر زمینههــای فرهنگــی جدیتــر میشــود‪ .‬معمــاری‬ ‫بــا حجــم عظیمــی از ســرمایه و نیــروی انســانی درگیــر‬ ‫اســت و تاثیراتــی بــه مراتــب گســتردهتر از جنبشهــای‬ ‫هنــری بــر اجتمــاع میگــذارد؛ تاثیــری کــه شــاید تنهــا بــا‬ ‫نظریههــای کان سیاســی و اقتصــادی قبــال مقایســه‬ ‫باشــد‪ .‬ایــن وضعیــت حــاد باعــث میشــود نظریــات‬ ‫معمــاری بــا اینکــه اغلــب ســعی داشــتند دیــد و جنبــهی‬ ‫هنــری خــود را حفــظ کننــد؛ امــا ماننــد نظریههــای علــوم‬ ‫سیاســی و اقتصــادی‪ ،‬حــاد و حســابگرانه عمــل کننــد و‬ ‫بیشــتر بــه فکــر راه حلهایــی قابــل اجــرا در شــرایط فعلــی‬ ‫دیــد عالمانــه در نهایــت نــه‬ ‫باشــند‪ .‬ایــن حســابگری و ِ‬ ‫بــه پاســخ کــه بــه تغییــر صــورت مســئله منجــر میشــد؛‬ ‫شــکافتن مصلحانــهی نیــل‪،‬‬ ‫راه حلهایــی از جنــس‬ ‫ِ‬ ‫کــن نــوح‪ .‬در بحبوحــهی بحثهــای‬ ‫نــه‬ ‫ِ‬ ‫طوفــان بنیان ِ‬ ‫شــدیدی کــه پیرامــون موضوعاتــی‪ ،‬مثــل ارجــح بــودن‬ ‫هویــت معمــاری بــر هویت معمــار‪ ،‬مســئولیت اجتماعی‬ ‫معمــاری‪ ،‬زیباشناســی معمــاری‪ ،‬یافتــن تعــادل بیــن‬ ‫زیســت فرهنگــی و زیســت طبیعــی انســان در دل‬ ‫معمــاری و شهرســازی شــکل میگیــرد و در دوران خالــی‬ ‫ُ‬ ‫شــدن نظریــات هوشــمندانه و تنــد از صابــت و کنــه و‬ ‫جوهــرهی خــود‪ ،‬احتمــاال مهمتریــن بیانیــهی معمــاری را‬ ‫خرابههــای جنــگ‪ ،‬زمینهــای بایــر شــهری‪ ،‬روســتاهای‬ ‫زیــر شــن و زیــر آب رفتــه و زمیـ ِـن صفــر برجهــای دوقلــوی‬ ‫نیویــورک صــادر میکننــد؛ وقتــش رســیده کــه قلمهــا‬ ‫و کیســههای ســیمان و ماوسهــا را زمیــن بگذاریــم‪.‬‬ ‫مســئله اینجاســت کــه یــک پیشفــرض اساســی‬ ‫همیشــه مطــرح میشــود؛ معمــاری امــری غیرقابــل‬ ‫اجتنــاب اســت و معمــار همــواره نقشــی راهبــردی و‬ ‫هدایتگــر در آن دارد‪ .‬تــاش دیدگاههــای جدیــد بــرای‬ ‫ـرج عــاج خــود و انــکار نقــش‬ ‫پاییــن کشــانیدن معمــار از بـ ِ‬ ‫محــوری آن در پــروژه و تقلیــل بــه یــک تکنیســین‪،‬‬ ‫شــریک و تســهیلگر در فرآینــد معمــاری هیــچ کــدام‬ ‫حــذف جنبــهی تصمیمگیرانــهی آن منجــر نشــده‬ ‫بــه‬ ‫ِ‬ ‫(‪ )95.P .۲۰۰۲ :Suchman‬و در نهایــت ایــن معمــار اســت‬ ‫کــه بایــد حــرف آخــر را بزنــد حتــی اگــر ایــن حــرف آخــر‬ ‫«چشــم» گفتــن در برابــر اقتضائــات اجرایــی و فرهنگــی و‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫زمین صفر‬

‫گفتــه شــد کــه توجــه اصلــی اینجــا بــه‬ ‫نامعمــاری و نســاختن اســت‪ ،‬مفهومــی کــه در نهایــت‬ ‫بــه ســاخته نشــدن پروژههــا بــه خاطــر الزامــات شــهری‬ ‫یــا ماحظــات سیاســی و اقتصــادی کاســته میشــود‪.‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫ـمان بازمانــدهی‬ ‫در حالــی کــه «زمیــن صفــر» ماننــد چشـ ِ‬ ‫جســدی کــه بــه آســمان خیــره شــده بــه مــا یــادآور‬ ‫میشــود کــه وضعیــت نــه فقــط بــه دلیــل فروپاشــی‬ ‫نظــری‬ ‫بمبــاران‬ ‫کاســبی ایــده و‬ ‫اقلیمــی‪ ،‬کــه بــه دلیــل‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مفاهیــم تکــراری‪ ،‬بغرنجتــر از آن اســت کــه بــه فکــر‬ ‫ِ‬ ‫مصلحتاندیشــی و ماحظــات باشــیم‪ .‬فــردی محتضــر‬ ‫احتمــاال بیشــتر از اینکــه بــه ّ‬ ‫خــط چشــم نیــاز داشــته‬ ‫باشــد بــه جراحــی محتــاج اســت‪ .‬در ایــن وضعیــت‬ ‫بغرنــج و در ایــن نیــاز بــه جراحــی اســت کــه معمــاری نــه‬ ‫بــه پیکــری محتضــر و نیازمنــد جراحــی‪ ،‬کــه بــه جنگــی‬ ‫ـدی اجتماعــی بــدل میشــود‬ ‫ـتر پیکربنـ ِ‬ ‫تمــام عیــار در بسـ ِ‬ ‫‪5‬‬ ‫(وودز‪ - ۱۳95 :‬ص‪.)۷‬‬

‫اقتصــادی پــروژه باشــد‪ .‬ایــن پیشفــرض‬ ‫همچنیــن ناخــودآگاه منجــر بــه دیدگاهــی کلینگــر و‬ ‫مصلحتاندیــش در معمــار میشــود؛ مانیفســتهای‬ ‫معمــاری از لوکوربوزیــه و راسموســن تــا رم کولهــاس و‬ ‫بیــگ‪ُ ،‬پرنــد از پیچیدهگویــی و لــزوم مداخلــهی معمــاری‬ ‫بــرای «حفــظ» جهــان‪ .‬تــا جایــی کــه انحرافاتــی ماننــد‬ ‫ویرانههــا و زمینهــای بایــر هــم بــه شــکلی شــاعرانه وارد‬ ‫گفتمــان ســاختن میشــوند )‪.۳(Kahn:1961 - pp.9-18‬‬ ‫فــار غ از ایــن مانیفســتها حتــی میشــود ایــن ویژگــی‬ ‫را خیلــی ســاده هنگامــی کــه معمــاران در حــال توضیــح‬ ‫طراحــی خــود هســتند هــم مشــاهده کــرد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫جنــگ ویژگیهایــی مشــخص دارد و‬ ‫مهمتریــن آنهــا آگاهانــه بــودن آن اســت‪ .‬نمیشــود‬ ‫بــه طــور خــودکار و غیرآگاهانــه جنگــی را آغــاز کــرد و ادامــه‬ ‫ـرور از‬ ‫داد‪ .‬مثــال بــارز آن جنــگ اول جهانــی اســت‪ .‬یــک تـ ِ‬ ‫نظــر سیاســی اتفاقــی و ناخــودآگاه و برنامهریزینشــده‬ ‫رخ میدهــد و دو دولــت شــانس مذاکــره و مصالحــه‬ ‫را از دســت میدهنــد تــا بــا برنامهریــزی و آگاهانــه وارد‬ ‫نبــرد شــوند و ســایر دولتهــا نیــز آگاهانــه وارد ایــن‬ ‫معرکــه میشــوند‪ .‬بــه تعبیــری نمیشــود ناخــودآگاه بــود‬ ‫و جنگیــد‪ .‬همچنیــن نمیشــود جنــگ را اســتعارهای از‬ ‫چیــزی یــا در خدمــت چیــزی دانســت؛ چــه جنگهــای‬ ‫صلیبــی باشــد چــه کشورگشــایی اقــوام آســیای مرکــزی‪،‬‬ ‫چــه جنــگ صدســاله باشــد چــه نبــرد اســتقال الجزایــر‪،‬‬ ‫چــه جنــگ جهانــی و چــه عــراق و چــه بالــکان و چــه‬ ‫ـونت بیپــروا و فیزیکــی جنــگ از هــر آنچــه‬ ‫کلمبیــا‪ .‬خشـ ِ‬ ‫کــه بخواهنــد بیــرون از ایــن مختصــات بــر او تحمیــل‬ ‫کننــد ‪-‬چــه فرمــان کبریایــی پــاپ اوربــان دوم بــرای‬ ‫بازپسگیــری ارض مقــدس باشــد‪ ،‬چــه وطنپرســتی‬ ‫‪6‬‬ ‫تــودهی مــردم شــوروی در برابــر ارتــش نــازی‪ -‬میگریــزد‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫*‬

‫راه حلهــای محافظهکارانــه در معمــاری‬ ‫جایــی ندارنــد‪ ،‬چــون معمــاری جنــگ اســت و عیان اســت‬ ‫و اثــری شــدید و فیزیکــی بــر محیــط میگــذارد و معمــاری‬ ‫نمیتوانــد و نبایــد بــر چیــزی کــه نیســت اســتدالل‬ ‫ـب خیــال و قــدم‬ ‫کنــد؛ چــون جنــگ حــوزهی تاختــن اسـ ِ‬ ‫برداشــتن بــا منطــق نیســت‪ ،‬محــل رانــدن بــا تانــک‬ ‫اســت‪ .‬معمــاری احتمــاال نبایــد زمانــی کــه رهبــران ســقوط‬ ‫میکننــد و راههــای نجــات را بــه بنبســتها اضافــه‬ ‫میکننــد‪ ،‬دنبــال راه نجــات مــردم یــا رهبــری دنیــا باشــد‪.‬‬ ‫احتمــاال نبایــد بــا داعیــهی ایجــاد جامعــهای بهتــر‪ ،‬فرصت‬ ‫جراحــی پیکــر خــود را از دســت بدهــد‪ .‬معمــاری احتمــاال‬ ‫نمیتوانــد زمانــی کــه درگیــر فیزیــک اســت‪ ،‬بــر معنــا‬ ‫اشــاره کنــد‪ .‬احتمــاال نمیتوانــد زمانــی کــه هنــوز ریشــه‬ ‫در تاریــخ اســتعماری و اســتثماری دارد و در آوندهایــش‬ ‫ثــروت و ســلطنت و الوهیــت جــاری اســت‪ ،‬ادعــا کنــد نــه‬ ‫ُ‬ ‫گلــی تزئینــی و قیمتــی در بــاغ پادشــاهی کــه ســروی آزاد‪،‬‬ ‫آزاده و الهامبخــش اســت‪ .‬احتمــاال نمیتوانــد ادعــای‬ ‫برابــری و یکدســتی کنــد وقتــی هنــوز بــر واقعیــت و‬ ‫فیزیــک اســتوار اســت )‪ ۷.(Hays:1998-p. 181‬زیــرا معماری‬ ‫احتمــاال راهــی بــرای ســاختن کاخهــا و معابــدی بــوده کــه‬ ‫در طــول تاریــخ تکریــم و مشــاهده و تحســین شــوند‪،‬‬ ‫بــدون آنکــه نگاهــی بــه «ســکونتگاه»های فروتـ ِـن کنــار‬ ‫‪8‬‬ ‫خــود داشــته باشــد‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫بــه همیــن طریــق‪ ،‬اطــاق و ورود مفاهیمــی‬ ‫ماننــد هتروتوپیــا )‪ (Hays:1998-pp.296-297‬یــا‬ ‫بوطیقــا‪ 9‬بــه گفتمــان معمــاری‪ ،‬همانقــدر ریاکارانــه و‬ ‫محافظهکارانــه اســت کــه راه حلهــای انبوهســازی کــه‬ ‫داعیــهی مســکن همگانــی دارنــد‪ .‬عــاوه بــر ماهیــت‬ ‫معمــاری‪ ،‬مســئلهی بعــدی در ریاکارانــه بــودن ایــن‬ ‫امــر در ایــن اســت کــه معمــاری را ماننــد هنرهــای آزاد‬ ‫و صنایــع مســتظرفه نمیتــوان از زندگــی روزمــره جــدا‬ ‫دانســت‪ .‬بــه همیــن دلیــل ایفــای فلســفهی بیرونــی‬ ‫بــه آن همانقــدر ممکــن اســت ویرانگــر و پاســتیکی‬ ‫باشــد کــه صنعــت مــد و نظریههــای طراحــی بــرای نیــاز‬ ‫طبیعــی و مشــخص بشــر بــه پوشــاک‪ .‬ایــن فلســفهورزی‬ ‫و تجــاوز در نهایــت باعــث رنگیتــر کــردن و لعابیتــر‬ ‫کــردن و در نهایــت محصولیتــر شــدن میشــود؛‬ ‫معمــاری ماننــد کاالیــی مصرفــی و آمــادهی مصــرف در‬ ‫بــازار و جامعــهای مصرفگــرا و بــا ویژگیهــا و ارزشهــای‬ ‫مصرفــی‪ .‬ایــن امــر بــه خــودی خــود بحــران نیســت‪ ،‬اگــر‬ ‫منابــع زمیــن و تــوان بشــر اینقــدر محــدود نبــود و اگــر‬ ‫آلودگــی اینقــدر کشــنده نبــود‪ .‬اگــر زمانــی جنــگ جهانــی‬ ‫ســاختارهای فیزیکــی و ایدئولوژیــک تمــدن مــا را بــرای‬ ‫همیشــه دگرگــون کــرد‪ ،‬حــاال نوبــت بــه بحــران فروپاشــی‬ ‫اقلیمــی و تروریســم ایدئولوژیــک اســت‪ .‬زمانــی آدورنــو‬ ‫اعــام کــرد کــه بعــد از آشــویتز ســرودن شــعر بربریــت‬ ‫اســت )‪ (Weber:1997-p.34‬و حــاال در زمانــهی تروریســم‬ ‫و مشــکات اجتماعــی و فروپاشــی اقلیمــی‪ ،‬تنهــا راه‬ ‫معمــاری کــردن احتمــاال نســاختن اســت‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫زمین صفر‬

‫حــال میتوان به مفهوم مشــخص معماری‪ ،‬یا بــه تعبیر این‬ ‫نوشــتار‪ ،‬نساختن پرداخت‪.‬‬ ‫ـود ایــن امــر‪ ،‬زمیــن صفــر اســت‪.‬‬ ‫بهتریــن نمـ ِ‬ ‫زمیــن صفــر میتوانــد خرابههــای یــک بنــا باشــد؛ بــدون‬ ‫شــاعرانگیها و بحثهــای روانکاوانــه‪ ،‬اســتعارات ادبــی‬ ‫و طرحهــای بازســازی و بهســازی کــه حریــم فرهنگــی‬ ‫و فیزیکــی خــود را بــه نفــع طبیعــت رهــا میکنــد‪ .‬یــا‬ ‫میتوانــد زمیــن بایــری باشــد کــه اساســا «آبــاد» نشــده‬ ‫و اساســا بــه کام تمــدن فــرو نرفتــه کــه بخواهــد حــاال بــه‬ ‫تعــادالت ســاختگی انســانی ماننــد طبیعــت و فرهنــگ‪،‬‬ ‫انســان و محیــط‪ ،‬اقتصــاد و معنــا و امثالهــم برســد‪ .‬بــه‬ ‫تعریفــی ســاده فرهنــگ را حــوزهی مداخــات فیزیکــی‬ ‫یــا معنایــی انســانی در راســتای «آبــاد» کــردن در نظــر‬ ‫میگیریــم و بنابرایــن طبیعــت نیــز هــر چیــزی اســت کــه‬ ‫از ایــن مداخــات بــه دور مانــده اســت‪ .‬در مــورد مثــال‬ ‫دوم ‪-‬فرهنگــی نکــردن فضــای طبیعــی‪ -‬بحــث مهمــی‬ ‫بایــد در نظــر گرفتــه شــود و آن ضــرورت آگاهانــه بــودن‬ ‫ایــن آبــاد نشــدن اســت تــا نســاختن شــکل بگیــرد‪ .‬بــه‬ ‫بیانــی دیگــر‪ ،‬نســاختن «انحرافــی آگاهانــه از تجســد»‬ ‫اســت‪ .‬مــراد از تجســد صرفــا دمیــدن روح و ایــدهای‬ ‫در دل پیکــرهای فیزیکــی نیســت‪ ،۱۰‬بلکــه بــه فیزیــک‬ ‫در آمــدن‪ ۱۱‬اســت؛ زیــرا احتمــاال هیــچ چیــزی نمیتوانــد‬ ‫ســاخته شــود و از فیزیــک رهــا باشــد‪ .‬بــه بیانــی دیگــر‪،‬‬ ‫معمــاری اگــر میخواهــد واقعــا معمــاری کنــد بایــد از ایــن‬ ‫ســاخته شــدن فیزیکــی منحــرف شــود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ـاس‬ ‫بــرای درک بهتــر ایــن مســئله کــه چــرا اسـ ِ‬ ‫بــه فیزیــک در آمــدن محــل مناقشــه اســت‪ ،‬از هنرهــای‬ ‫زیبــا کمــک میگیریــم؛ فعالیتهــای زیباشناســانهای کــه‬ ‫کمتــر از معمــاری واجــد اهمیــت کارکــردی هســتند پــس‬ ‫راحتتــر میتواننــد بــا نســاختن کنــار بیاینــد‪ .‬در ایــن‬ ‫ـود فیزیکـ ِـی معنــای ذهنــی‬ ‫هنرهــا‪ ،‬تجســد را میتــوان نمـ ِ‬ ‫مولــف در نظــر گرفــت‪ .‬بهتریــن مثــال آن در ادبیــات‬ ‫اســت‪ ،‬جایــی کــه ســبکهای مهمــی در قــرن بیســتم‬ ‫ماننــد رئالیســم جادویــی و فانتــزی‪ ،‬بــا فــرار از واقعیــت‬ ‫قطعیــت واقعیــت بودنــد‪.‬‬ ‫انســانی بــه دنبــال فــرار از‬ ‫ِ‬ ‫معمــاری امــا امــری فیزیکــی اســت و بنابرایــن حضــورش‬ ‫واقعیــت فضــا‬ ‫تحــت هــر شــرایطی و بــه هــر شــکلی در‬ ‫ِ‬ ‫قطعــی اســت و نمیتوانــد ماننــد ادبیــات از قطعیــت‬ ‫ـود دیگــر ایــن تجســد ادبیــت‪ ۱۲‬اســت‪،‬‬ ‫خــود فــرار کنــد‪ .‬نمـ ِ‬ ‫‪۱۳‬‬ ‫کــه ناداســتاننویسها ماننــد کاپوتــی از آن فــرار‬ ‫میکردنــد تــا بــا انحــراف در اجــرای بخشــی بنیادیــن از‬ ‫‪۱5‬‬ ‫روایــت ‪-‬قصهپــردازی‪ -۱۴‬بــه هــدف اصلــی و «قطعــی»‬ ‫روایــت دســت پیــدا کننــد‪ .‬ایــن انحــراف چــون قطعیــت‬ ‫را انــکار نمیکنــد‪ ،‬بــه معمــاری نزدیکتــر اســت‪ .‬امــا‬ ‫یــک مشــکل دارد؛ در یــک روایــت‪ ،‬هــدف اگــر اشــتباه‬ ‫هــم باشــد بعیــد اســت تبعــات فیزیکــی ایجــاد کنــد‪ .‬امــا‬ ‫در معمــاری کــه ذاتــا هدفگریــز اســت‪ ،‬اگــر هــدف و‬ ‫غایتــی اشــتباه هــم ایفــا شــود‪ ،‬نتیجــه ماننــد انبوهســازی‬ ‫میشــود)‪.(Flowers:2014‬‬ ‫منظــور از آگاهانــه بــودن را میتــوان در‬ ‫ســکوت دراماتیــک جســتجو کــرد‪ ،‬جایــی کــه آگونیســت‬ ‫ناگهــان و آگاهانــه از اجــرای نقــش ِابــا میکنــد تــا مخاطــب‬ ‫بتوانــد بــا فاصلــه گرفتــن از جریــان ســریع درام‪ ،‬لختــی‬ ‫بیندیشــد‪ .‬ایــن نکتــه را میتــوان در معمــاری هــم ایفــا‬ ‫کــرد‪ .‬امـ ِـر آگاهانــه یــا بــه نظــر آگاهانــه اســت کــه در ذهــن‬ ‫مخاطــب الگویــی قابــل تکــرار‪ ،‬قابــل فهــم و قابــل ایفــا‬ ‫ایجــاد میکنــد؛ الگویــی کــه مخاطــب میتوانــد خــود نیــز‬ ‫آن را اجــرا کنــد‪ .‬زمانــی میتــوان نســاخت و واقعــا نســاخت‬ ‫کــه در عیــن قــدرت و توانایــی از ایــن کار ِابــا کــرد‪ ،‬نــه از‬ ‫ســر اجبارهــای اقتصــادی و سیاســی و مصلحتهــای‬ ‫انســانی‪ ،‬نــه بــا محافظــهکاری‪ .‬نســاختن اگــر قــرار اســت‬ ‫نتیجــهی یــک اجبــار بیرونــی باشــد‪ ،‬خود وجهی از ســاختن‬ ‫‪۱6‬‬

‫‪47‬‬

‫*‬ ‫اســت؛ وجهــی کــه چــون تحــت جبــر اســت‪ ،‬رقتانگیــز‬ ‫و همذاتپندارانــه اســت؛ پــس توجــه را بیشــتر بــه‬ ‫ســاختن جلــب میکنــد‪ .‬در نهایــت نســاختن یــک انفعــال‬ ‫کنشــگرانه اســت؛ ماننــد رایهــای ســفید در رمــان بینایــی‬ ‫اثــر ســاراماگو‪ ،‬ماننــد انتظــار دیدی و اســتراگون در بــه‬ ‫انتظــار گــودو‪ ،‬ماننــد امتنــاع بومیــان اســترالیا از زاد و ولــد‬ ‫وقتــی حریــف ســلطهی اســتعمارگران بریتانیایــی نشــدند‬ ‫)‪ .(A. Dirk Moses:2004. P.27‬ماننــد هــر «تاشنکردنــی»‬ ‫ابــزورد اســتداللها و‬ ‫بــرای شکســتن چرخــهی‬ ‫ِ‬ ‫عملکردهایــی کــه قــرار بــود مــا را بــه کبریــا برســانند و حــاال‬ ‫بــه شــکلی هجوآلــود دروازهی دوزخ را بــر زمیــن گشــودند‪،‬‬ ‫چراکــه حــاال هــر تاشــی حتــی فــرو ریزانــدن پروئیــت ایگــو‬ ‫در راســتای ایــن زنجیــرهی عملکــرد و اســتدالل اســت‬ ‫‪۱۷‬‬ ‫)‪ .(Rose:1991. pp.107-112‬تویــو ایتــو زمانــی در مصاحبــهای‬ ‫و در توصیــف فضــای معمــاری کتابخانــهی ســندایی‬ ‫غربــی‬ ‫مفهــوم‬ ‫گفــت کــه مفهــوم فضــا در شــرق ماننــد‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫حفــرهای در صخــرهای نیســت‪ ،‬چیــزی بیشــتر از جنــس‬ ‫فضــای خالــی بیــن کلمــات اســت )‪ .(Kopans:2005‬حــاال‬ ‫میتــوان گفــت‪ ،‬فضــا حتــی نــه ایــن فضــای ســپید روی‬ ‫کاغــذ‪ ،‬کــه جــای خالیمانــدهی کاغــذ در مختصــات فیزیکــی‬ ‫اســت؛ جــای خالـ ِـی بــدون اثـ ِـر کاغــذ‪ ،‬قلــم‪ ،‬میــز و هــر چیــزی‬ ‫کــه بــا نیتــی فرهنگــی و نــه طبیعــی در ایــن «جــا» قــرار داده‬ ‫شــده باشــد‪ .‬ایــن نوشــتار ادعــا میکنــد کــه بهتریــن راه‬ ‫معمــاری در عصــر حاضــر‪ ،‬آگاهانــه نســاختن اســت‪ .‬چــرا‬ ‫کــه هــر رویکــرد دیگــری در نهایــت بــه پیچیدهتــر شــدن‬ ‫شــرایط اجتماعــی‪ ،‬سیاســی و اقلیمــی امــروز در لفافــهای‬ ‫شــیک و قابــل مصــرف میانجامــد‪ .‬همانطــور کــه مســیح‬ ‫کاســبان و صرافــان را از معبــد بیــرون رانــد و بــه کاهنــان‬ ‫گفــت تــا معبــد را فروبریزاننــد‪ .‬نــه چــون معبــدی جدیــد‬ ‫بنــا کنــد‪ ،‬چــون زمانــی کــه در معبــد علیــه روحاهلل دسیســه‬ ‫میشــود و صحــن آن محــل کاســبی باشــد پــس اساســا به‬ ‫ـان فرهنگــی‪-‬‬ ‫جــز بــدن انســان ‪-‬طبیعیتریــن وجهــه انسـ ِ‬ ‫دیگــر نیــازی بــه معمــاری نیســت‪ .‬زمانــی میشــود کــه‬ ‫نیــازی بــه معمــاری نباشــد کــه زنجیــرهی مصــرف و کاســبی‬ ‫و دسیســه علیــه ایــن بــدن‪ ،‬علیــه طبیعــت مخصوصــا در‬ ‫فیزیــک‪ ،‬شکســته شــود‪ ،‬کــه ایــن خــود محــل بحثهــای‬ ‫دیگــری اســت‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪48‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫• بــدن انســان بــه مثابــه یــک شــئ‪ ،‬فرنــان لــژه‪ ،‬ترجمــهی مریــم مجــد‪،‬‬ ‫نشــر فــروزان‪۱۳8۱ ،‬‬ ‫• پیشدرآمــدی بــر نظریــهی ادبــی‪ ،‬تــری ایگلتــون‪ ،‬ترجمــهی عبــاس‬ ‫مخبــر‪ ،‬نشــر مرکــز‪۱۳8۰ ،‬‬ ‫‪• “29 - MULTIMEDIA LIBRARY OF SENDAI.” Architectures.‬‬ ‫‪Writ. Richard Kopans. Dir. Marie Guirauden. ARTE FRANCE,‬‬ ‫‪2005‬‬ ‫‪• Prisms, Theodor W. Adorno, Translated from the German‬‬ ‫‪by Samuel and Shierry Weber, Ninth printing, 1997 First MIT‬‬ ‫‪Press paperback edition, 1983 First MIT Press edition‬‬ ‫‪• Literary Theory: A Very Short Introduction, Jonathan‬‬ ‫‪Culler, Oxford University Press, 2000‬‬ ‫‪• Architecture in an Age of Uncertainty, Benjamin Flowers,‬‬ ‫‪Routledge, 2014‬‬ ‫‪• Architecture Theory since 1968, K. Michael Hays, MIT‬‬ ‫‪Press, 1998‬‬ ‫‪• Narratology: A Guide to the Theory of Narrative, Jahn‬‬ ‫‪Manfred, English Department, University of Cologne, 2017‬‬ ‫‪• “Louis Kahn”, Louis Kahn, Perspecta, vol. 7, 1961, pp. 928.‬‬ ‫‪JSTOR, www.jstor.org/stable/1566863. Accessed 5 Apr.‬‬ ‫‪2020.‬‬ ‫‪• Genocide and settler society in Australian history, A.‬‬ ‫‪D. Moses, 2004. In Dirk, M. A. )Ed.(, Genocide and settler‬‬ ‫‪society: Frontier violence and stolen indigenous children‬‬ ‫‪in Australian history )pp. 348-(. New York, NY: Berghahn‬‬ ‫‪Books.‬‬ ‫‪• The Post-Modern and the Post-Industrial: A Critical‬‬ ‫‪Analysis, Margaret A. Rose, Cambridge University Press, 1991‬‬ ‫‪• Located accountabilities in technology production, Lucy‬‬ ‫‪Suchman, Scandinavian Journal of Information Systems,‬‬ ‫‪vol.14, 2002, pp. 91105-‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫زمین صفر‬

‫‪“Space itself, at once a product of the capitalist mode of‬‬ ‫‪production and an economico-political instrument of the‬‬ ‫‪bourgeoisie, will now be seen to embody its own contradictions.‬‬ ‫‪The dialectic thus emerges from time and actualizes itself,‬‬ ‫‪operating now, in an unforeseen manner, in space. The‬‬ ‫‪contradictions of space, without abolishing the contradictions‬‬ ‫‪which arise from historical time, leave history behind and‬‬ ‫‪transport those old contradictions, in a worldwide simultaneity,‬‬ ‫‪onto a higher level; there some of them are blunted, others‬‬ ‫‪exacerbated, as this contradictory whole takes on a new meaning‬‬ ‫‪and comes to designate “something else”—another mode of‬‬ ‫”‪production.‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪ ۱‬انجیل یوحنا‪۲۱-۱9:۲،‬‬ ‫‪ ۲‬واســیلی آلکســاندرویچ آرخیپــوف (‪ ۳۰‬ژانویــه ‪ ۱9 - ۱9۲6‬اگوســت ‪)۱998‬‬ ‫افســر نیروی دریایی اتحــاد جماهیــر شــوروی بود‪ .‬در بحــران موشــکی کوبا‬ ‫(اکتبــر ‪ )۱96۲‬او در زیــر دریایــی ‪ B59‬از شــلیک اژدر بــا کاهــک اتمــی و بــروز‬ ‫یک جنگ هســتهای پیشــگیری کرد‪ .‬این ماجرا ســالها بعد در ســال ‪۲۰۰۲‬‬ ‫بــه اطــاع جهــان رســید‪ B59 .‬یکی از چهار زیردریایی مســلح به ســاح اتمی‬ ‫بــود کــه بــه ماموریــت مخفــی در ســواحل فلوریــدا و کوبــا اعــزام شــده بودند‬ ‫و تیــم فرماندهــی آنهــا اجــازهی اســتفاده از ســاح هســتهای را داشــتند‪.‬‬ ‫‪So therefore I thought of the beauty of ruins... of things which‬‬ ‫‪nothing lives behind... and so I thought of wrapping ruins around‬‬ ‫‪buildings; you might say encasing a building in a ruin so that you‬‬ ‫‪look through the wall which has its apertures as if by accident... I‬‬ ‫‪felt this would be an answer to the glare problem‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪Ground Zero‬‬ ‫از نظــر انفجارهــای هســتهای و ســایر بمبهــای بــزرگ‪ ،‬اصطــاح «نقطــهی‬ ‫صفــر زمیــن» ‪-‬همچنیــن بــه عنــوان «نقطــهی صفــر ســطح» شــناخته‬ ‫میشــود‪ -‬نقطــهای از ســطح زمیــن را کــه نزدیــک بــه یــک انفجــار اســت‪،‬‬ ‫توصیــف میکنــد‪ .‬در صورتــی کــه انفجــار بــاالی ســطح زمیــن اتفــاق افتــد‪،‬‬ ‫صفــر زمیــن بــه نقطــهای از زمین که مســتقیما زیر انفجار هســتهای اســت‬ ‫اشــاره میکنــد و گاهــی اوقــات «مرکــز فشــار خــون» نیــز نامیــده میشــود‪.‬‬ ‫معمــوال اصطــاح «نقطــهی صفــر زمیــن» نیــز در رابطــه بــا زمینلــرزه‪،‬‬ ‫همهگیــری و ســایر بایــای مــورد اســتفاده قــرار میگیــرد تــا نقطــهی‬ ‫شــدیدترین آســیب یــا ویرانــی را مشــخص کنــد‪ .‬ایــن اصطــاح از اصطــاح‬ ‫نقطــهی صفــر متمایــز اســت‪ ،‬زیــرا دومــی میتوانــد در هــوا‪ ،‬زیــر زمیــن یــا زیــر‬ ‫آب واقــع شــود‪.‬‬

‫‪ 5‬معمــاری و جنــگ ناســازگار نیســتند‪ .‬معمــاری جنــگ اســت‪ .‬جنــگ‬ ‫معمــاری اســت‪ .‬مــن بــا زمانــهی خــود‪ ،‬بــا تاریــخ‪ ،‬بــا تمــام قدرتهایــی کــه در‬ ‫فرمهــای ثابــت و وحشــتزده خانــه دارنــد در جنگم‪ .‬من یکی از میلیونها‬ ‫انســانی هســتم کــه تطبیــق پیــدا نمیکنــم کــه خآنهــای نــدارم‪ ،‬خانــوادهای‬ ‫نــدارم‪ ،‬دکترینــی نــدارم‪ ،‬جــای ثابتــی نــدارم کــه آن را از ِآن خــود بخوانــم‪ ،‬آغــاز‬ ‫و پایــان شناختهشــدهای نــدارم‪ ،‬مــکان «مقــدس و اصیلــی» نــدارم‪ .‬مــن‬ ‫علیــه تمــام شــمایلها و قطعیتهــا‪ ،‬علیــه تمــام تاریخهایــی کــه مــن را بــه‬ ‫ناراســتیها و ترسهــای رقتانگیــز خــودم زنجیــر میکنــد‪ ،‬اعــام جنــگ‬ ‫میکنــم‪ .‬مــن تنهــا لحظههــا را میشناســم و زندگیهایــی را کــه همچــون‬ ‫لحظههاینــد‪ ،‬تنهــا فرمهایــی [را میشناســم] کــه بــا نهایــت قــدرت‬ ‫ظاهــر میشــوند و ســپس «در هــوا ذوب میشــوند»‪ .‬مــن یــک معمــارم‪،‬‬ ‫ســازندهی دنیاهــا‪ ،‬یــک پیــروی هــوای نفــس کــه جســم را میپرســتد‪،‬‬ ‫ـمان رو بــه تاریکــی‪ .‬نمیتوانــم نامــت را بدانــم‪ ،‬تــو‬ ‫ملــودی را‪ ،‬شــبحی در آسـ ِ‬ ‫نیــز نمیتوانــی نامــم را بدانــی‪ .‬فــردا در کنــار یکدیگــر‪ ،‬ســاختن شــهری را آغــاز‬ ‫خواهیــم کــرد‪.‬‬ ‫‪ 6‬یــک جســتجوی ســاده در نتایــج پژوهشهــای بالینــی بــر نــرخ‬ ‫ناهنجاریهــای روانــی بــر کهنهســربازان‪ ،‬بــه خوبــی ایــن ادعا را تائیــد خواهد‬ ‫کــرد‪ :‬تعابیــر و اســتعارههای هویتــی فرهنگــی کــه گویــی تنهــا تــا پشــت‬ ‫جبهــه کارکــرد خــود را حفــظ میکننــد و بــا صــدای انفجــار و بــوی بــاروت رنــگ‬ ‫میبازنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪ 8‬جالــب توجــه اســت کــه تــا مدتهــا ســکونتگاهها و شــهرها جــزو‬ ‫حــوزهی باستانشناســی و انسانشناســی محســوب میشــد و تنهــا‬ ‫ابنیــهی شــاخص و نمادیــن مــورد مطالعــهی معمارانــه قــرار میگرفــت‪.‬‬ ‫ایــن مســئله شــاید ناشــی از نــگاه طبیعــی بــه شــهر و نــگاه خردمندانــه و‬ ‫آگاهانــه بــه ایــن ابنیــه باشــد‪.‬‬ ‫‪ 9‬بوطیقــای فضــا (‪ )La Poetique de l’Espace‬کتابــی نوشتهشــده در ســال‬ ‫‪ ۱958‬دربــارهی معمــاری اســت کــه توســط فیلســوف فرانســوی‪ ،‬گاســتون‬ ‫باشــار نوشــته شــده و بــا دیدگاهــی پدیدارشناســانه بــه مفهــوم فضــا و‬ ‫معمــاری پرداختــه شــده اســت‪.‬‬ ‫‪Incarnation‬‬

‫‪10‬‬

‫‪Embodiment‬‬

‫‪11‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪Literality‬‬ ‫بــه تعبیــر جنبــش فرمالیســتی در روســیه‪ ،‬ادبیــت انحرافــی معنــادار از زبان‬ ‫روزمــره بــرای فاصلهگــذاری معنایــی و بــه هــم خــوردن فرآینــد خــودکار ادراک‬ ‫اســت‪ .‬ادبیــت در نــزد ایــن جنبــش معیــار ســنجش متــون ادبــی از متــون‬ ‫روزمــره اســت‪ .‬ر‪ .‬ک‪ .‬ایگلتــون‪ ،۱۳8۰ ،‬ص ‪5-۴‬‬

‫‪Nonfiction‬‬ ‫متنــی روایــی کــه نویســندهی آن بــا نیتــی صادقانــه و بــدون ایجــاد ابهــام‬ ‫و اغتشــاش ذهنــی در مخاطــب ســعی در انتقــال مفهــوم و یــا اطاعاتــی‬ ‫مشــخص دارد‪ .‬مثالهــای مشــخص این متــون روزنامههــا‪ ،‬زندگینامهها‪،‬‬ ‫بروشــورها و مقالههــا هســتند‪ .‬اســتفاده از ایــن فــرم در ادبیــات داســتانی‬ ‫ـری‬ ‫ماننــد آثــار متاخــر ترومــن کاپوتــی‪ -‬تــاش بــرای بازگشــت بــه روایتگـ ِ‬‫بــدون غــرضورزی محســوب میشــد ر‪.‬ک‪.۳۱ .p - ۲۰۰۰:Culler .‬‬

‫‪13‬‬

‫‪Plot‬‬

‫‪14‬‬

‫شــیوهی چیدمــان وقایــع در یــک روایــت از منظــر روایتشناســی ر‪.‬ک‪.‬‬ ‫‪۲۰۱۷:Jahn‬‬ ‫مفهوم غایی که روایت به آن اشاره میکند‪ .‬ر‪.‬ک‪۲۰۱۷:Jahn.‬‬

‫‪Discourse‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ ۱6‬نقشآفرین؛فار غازینکهموافقخوانیامخالفخوانباشد‪.‬‬ ‫‪“No doubt the way the westerners think of space is different‬‬ ‫‪from the way we see it ]…[ we have the impression that for them it‬‬ ‫‪means what has been hollowed out of a rock. Well for us it means‬‬ ‫‪emptiness, the crudity. It is what exist between two columns, the‬‬ ‫[‪void ]…[ it is the empty space, the vacuum, the nothingness ]...‬‬ ‫‪between the words I have just spoken and the words I am about to‬‬ ‫[…] ‪speak there is nothing, a blank space‬‬ ‫”‪I find the blank space very important.‬‬

‫‪17‬‬

‫‪49‬‬

‫نقــش فرهنگــی معمــاری‪ ،‬هزینــهی بــاالی‬ ‫ســاخت بناهــا و همچنیــن مســائل زیباشــناختی‬ ‫از جملــه موضوعاتــی هســتند کــه اهمیــت انتخــاب‬ ‫بهتریــن طــرح را بــرای ســاخت‪ ،‬مشــخص میکننــد‪.‬‬ ‫بــه ایــن ترتیــب‪ ،‬بیــش از پیــش میتــوان بــه اهمیــت‬ ‫وجــود مســابقات معمــاری پــی بــرد‪ .‬مســابقاتی کــه شــاید‬ ‫فرصتــی بــرای کســب درآمــد یــک معمــار و یــا بســتری‬ ‫بــرای کســب تجربــه و معرفــی معمــاران و دانشــجویان‬ ‫جویــای نــام باشــند‪.‬‬

‫*‬

‫بایــد دیــد کــه آیــا ایــن مســابقات فرصتهایی‬ ‫بــرای طرحهــای منحصربهفــرد یــا طراحیهــای‬ ‫غیرمنتظــره هســتند؟ یــا ریســکهایی غیرضــروری‬ ‫هســتند کــه بــه طراحــی غیرواقعــی و غیراصولــی منجــر‬ ‫میشــوند؟ یــا میتــوان گفــت کــه در مســابقات‪،‬‬ ‫طرحهایــی وجــود دارنــد کــه برگزیــده نمیشــوند امــا اگــر‬ ‫ســاخته میشــدند تاثیرگذارتــر از پروژههایــی بودنــد کــه‬ ‫شــاید نبایــد ســاخته میشــدند؟‬ ‫هنگامــی کــه خشایارشــاه در ســال ‪ ۴8۰‬قبــل‬ ‫از میــاد بــه آتــن حملــه کــرد نمیدانســت کــه تــاوان ایــن‬ ‫حملــه چنــد ســال بعــد‪ ،‬نــه تنهــا شکســت خوردنــش‪،‬‬ ‫بلکــه بــه وجــود آمــدن اثــر مانــدگار یادبــود پیــروزی آتــن‬ ‫خواهــد بــود‪ .‬یادبــودی کــه طــی رقابتــی در ســال ‪۴۴8‬‬ ‫قبــل از میــاد ســاخته شــد کــه میتــوان آن را اولیــن‬ ‫مســابقهی معمــاری مکتــوب در تاریــخ دانســت‪ .‬رقابتــی‬ ‫کــه در آن آثــار شــرکتکننده در معــرض بازدیــد عمــوم‬ ‫قــرار گرفتنــد و مــردم بــه عنــوان داوران مســابقه دربــارهی‬ ‫آثــار نظــر دادنــد‪.‬‬ ‫بــا ظهــور انقــاب صنعتــی در نیمــهی دوم‬ ‫قــرن هجدهــم و افزایــش جمعیــت شهرنشــین‪ ،‬ســاختار‬ ‫شــهرهای گذشــته دگرگــون شــد‪ ،‬مــدارس جدیــد‬ ‫معمــاری تاســیس شــدند‪ ،‬تحصیلکــردگان ایــن رشــته‬ ‫افزایــش یافــت و در نهایــت رقابتهــای معمــاران دچــار‬ ‫تغییــرات ســاختاری و موضوعــی شــدند تــا بــه تدریــج بــه‬ ‫شــکل امــروزی آن درآمدنــد‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫مسابقات معماری؛‬ ‫کوشـ ــکی برای نس ــاختن‬ ‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/GdqLh‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫پدرام فیضی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪pedramfeizyy@gmail.com‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪51‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫در ایــن ســالها مســابقاتی را میبینیــم کــه بســتری را بــرای عرضــهی اندیشــههای نــو و تقابلشــان بــا اندیشــههای‬ ‫گذشــتهی معمــاری فراهــم کردهانــد‪ ،‬مســابقاتی همچــون مســابقهی طراحــی ســاختمان نمایشــگاه بینالمللــی انگلســتان در‬ ‫ســال ‪ ۱85۰‬میــادی کــه جــوزف پاکســتون‪ ۱‬بــا طــرح قصــر بلوریــن‪ ۲‬تحولــی در عرصــهی کاربــرد فلــز و شیشــه در ســاختمان ایجــاد‬ ‫کــرد‪ .‬همینطــور اولیــن مســابقهی مهــم بینالمللــی معمــاری در قــرن بیســتم‪ ،‬مســابقهی طراحــی ســاختمان روزنامــهی‬ ‫شــیکاگو تریبــون‪ ۳‬کــه در آن برونــو تــاوت‪ ۴‬و چنــد معمــار نوگــرای دیگــر آثــار متفاوتــی ارائــه دادنــد (تصویــر ‪۱‬و‪ .)۲‬بــا اینکــه‬ ‫ایدههایشــان در رقابــت بــا ســنتگرایان راه بــه جایــی نبــرد و در نهایــت طــرح جــان میــد هاولــز‪ 5‬و ریمونــد هــود‪ 6‬ســنتگرا در‬ ‫ایــن مســابقه برگزیــده شــد‪ ،‬امــا ایــن معمــاران نوگــرا توانســتند افــکار خــود را بــه جهانیــان عرضــه کننــد (تصویــر ‪ .)۳‬اینهــا‬ ‫از جملــه مســابقاتی هســتند کــه بســتری را بــرای عرضــهی معمــاری نئوگوتیــک انگلســتان در قــرن نوزدهــم و شــکلگیری‬ ‫مدرنیســم در قــرن بیســتم فراهــم کردنــد‪.‬‬

‫تصویر ‪) ۱‬چپ(‪:‬طرحردشدهیمسابقهیطراحیساختمانروزنامهیشیکاگوتریبون‪،‬برونوتاوت‪،‬منبع‪archdaily.com:‬‬ ‫تصویر ‪) ۲‬راست(‪:‬طرحبرگزیدهیمسابقهیطراحیساختمانروزنامهیشیکاگوتریبون‪،‬جانمیدهاولز وریموندهود‪،‬منبع‪archdaily.com :‬‬ ‫تصویر‪)۳‬پایین(‪:‬ساختمانروزنامهیشیکاگوتریبون‪،‬منبع‪archdaily.com:‬‬

‫‪52‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مسابقات معماری؛ کوشکی برای نساختن‬ ‫ایــن رونــد در مســابقهی طراحــی ســاختمان‬ ‫کاخ مجمــع اتفــاق ملــل در ‪ ۱9۲۷‬م‪ .‬بــه اوج خــود رســید؛‬ ‫رقابتــی کــه در آن معمــاری مــدرن بــرای اولیــن بــار در یــک‬ ‫صحنــهی بینالمللــی در مقابــل معمــاری نئوکاســیک‬ ‫آکادمــی قــرار گرفــت‪ .‬در ایــن رقابــت بازهــم معمــاران‬ ‫نوگرایــی همچــون لوکوربوزیــه‪ ۷‬شــرکت کردنــد و آثــار‬ ‫خــود را در میــان انبــوه آثــار نئوکاســیک ارائــه دادنــد‬ ‫(تصویــر ‪ .)۴‬اگرچــه ایــن رقابــت نیــز در نهایــت بــا‬ ‫شکســت لوکوربوزیــه و دیگــر معمــاران نوگــرا همــراه‬ ‫بــود (تصویــر ‪ ،)5‬امــا میتــوان آن را نقطــهی عطفــی در‬ ‫تاریــخ معمــاری مــدرن و زمینــهای بــرای آشــنایی عمــوم‬ ‫بــا معمــاری نویــن و همچنیــن یکــی از عوامــل پیدایــش‬ ‫اتحادیــهی جهانــی معمــاران معاصــر دانســت‪ .‬بــا‬ ‫اطمینــان نمیتــوان گفــت آثــار برگزیــدهی مســابقاتی کــه‬ ‫دربارهشــان صحبــت کردهایــم‪ ،‬بهتریــن انتخابهــای‬ ‫ممکــن بودهانــد امــا میتــوان گفــت کــه هــم آثــار‬ ‫ساختهشــده و هــم آثــاری کــه ســاخته نشــدهاند‪،‬‬ ‫تاثیــر مشــخصی بــر اندیشــهی معمــاری در طــول تاریــخ‬ ‫گذاشــته اند‪.‬‬ ‫تصویر ‪:۴‬‬ ‫طرح ردشدهی مسابقهی طراحی‬ ‫ساختمان کاخ مجمع اتفاق ملل در‬ ‫سال ‪،۱۹۲7‬‬ ‫لوکوربوزیه‪،‬‬ ‫منبع‪archdaily.com :‬‬

‫تصویر ‪ :۵‬طرح برگزیدهی مسابقهی ساختمان کاخ مجمع اتفاق ملل در سال ‪ ،۱۹۲7‬منبع‪archdaily.com :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪53‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫کمــی جلوتــر میرویــم‪ .‬در ســال ‪ ۱956‬م‪ .‬در اســترالیا‪ ،‬مســابقهای کــه در آن پــس از انتخــاب طرحهــای برگزیــده‬ ‫بــرای ورود بــه مرحلــه دوم‪ ،‬معمــاری فناندی‪-‬آمریکایــی بــه نــام ارو ســارینن‪ 8‬کــه عضــو هیئــت داوران بــود درخواســت کــرد‬ ‫کــه آثــار ردشــده دوبــاره بررســی شــوند‪ .‬در نهایــت طراحــی معمــار دانمارکــی‪ ،‬یــورن اوتــزن‪ 9‬کــه جــزو طراحیهــای ردشــده بــود‬ ‫(تصویــر ‪ ،)6‬در رقابــت بــا پنــج طــرح دیگــر از جملــه طــرح جــوزف مــارزال‪ ۱۰‬برگزیــده شــد! (تصویــر ‪)۷‬‬

‫تصویر ‪) ۶‬چپ(‪ :‬طرح برگزیدهی رقابت طراحی تاالر اپرای سیدنی‪ ،‬طراحی معمار دانمارکی یورن اوتزن‪ ،‬منبع‪arch۲o.com :‬‬ ‫تصویر ‪) 7‬راست(‪ :‬طرح ردشدهی رقابت طراحی تاالر اپرای سیدنی‪ ،‬طراحی جوزف مارزال‪ ،‬منبع‪arch۲o.com :‬‬

‫یــا رقابــت طراحــی جدیدتریــن نمــاد فرهنگــی گوگنهایــم در هلســینکی‪ ۱۱‬کــه طرحــی از موریــا کســنوکی‪( ۱۲‬تصویــر ‪)8‬‬ ‫در میــان طرحهــای قدرتمنــدی همچــون طــرح آصــف خــان‪ ۱۳‬برگزیــده شــد (تصویــر ‪ .)9‬در پــروژهی جنجالــی تــاالر اپــرای ســیدنی‬ ‫کــه بیــش از ‪ ۱6‬ســال بــه طــول انجامیــد و بــه نمــادی در شــهر ســیدنی تبدیــل شــد و همینطــور رقابــت طراحــی جدیدتریــن‬ ‫نمــاد فرهنگــی گوگنهایــم‪ ،‬مســابقات معمــاری را بحثبرانگیــز و پرتنــش میبینیــم‪ .‬آیــا میتــوان گفــت اگــر طــرح جــوزف مــارزال‬ ‫در ســیدنی یــا طــرح آصــف خــان در هلســینکی جــای ســاختمانهای کنونــی ســاخته میشــدند‪ ،‬میتوانســتند بیشــتر دیــده‬ ‫شــوند و تاثیرگذارتــر باشــند؟‬

‫تصویر ‪) ۸‬چپ(‪ :‬طرح برگزیدهی رقابت طراحی نماد فرهنگی گوگنهایم در هلسینکی‪ ،‬طرحی از موریا کسنوکی‪ ،‬منبع‪archdaily.com :‬‬ ‫تصویر ‪) ۹‬راست(‪ :‬طرح آصفخان که در میان ‪ ۶‬طرح فینالیست رقابت طراحی نماد فرهنگی گوگنهایم در هلسینکی بود‪ .‬منبع‪archdaily.com :‬‬

‫ایــن تنشهــا را در گفتــهی ویتروویــوس‪ ۱۴‬در ده کتــاب معمــاری‪ ۱5‬در ســال ‪ ۱68۴‬م‪ .‬هــم میبینیــم‪« :‬البتــه جــای‬ ‫تعجــب نــدارد کــه فضیلــت هنــری بــه علــت عــدم شــهرت ناشــناخته بمانــد‪ ،‬بلکــه بیشتریــن آزردگــی آنجاســت کــه اغلــب‬ ‫داوران خــوب تحــت تاثیــر افســون نمایشهــای ســرگرمکننده بــه تحســین آنچــه خودنمایــی محــض اســت پرداختهانــد‪».‬‬ ‫کــه نشــاندهندهی آن اســت کــه مســابقات معمــاری از ابتــدا درگیــر ایــن تنشهــا بودهانــد‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مسابقات معماری؛ کوشکی برای نساختن‬

‫پــس از بررســی چنــد نمونــهی خارجــی بــه‬ ‫بررســی مســابقات داخلــی میپردازیــم تــا دریابیــم کــه در‬ ‫طــول تاریــخ مســابقات معمــاری داخلــی مــا آنچنــان کــه‬ ‫بایــد بــر رونــد رو بــه جلــوی معمــاری تاثیــر گذاشــتهاند؟‬ ‫امــروزه معمــاران باتجربــه‪ ،‬معمــاران جویــای نــام و‬ ‫دانشــجویان معمــاری کشــورمان بــه مســابقات داخلــی‬ ‫اعتمــاد میکننــد و آن را بســتری بــرای کســب و کار و‬ ‫عرضــه خــود میداننــد؟‬

‫در دورهی پهلــوی‪ ،‬بــا ورود نهضت مدرنیســم‬ ‫بــه ایــران‪ ،‬مســابقات معمــاری هــم بــه تدریــج در کشــور‬ ‫بــه وجــود آمدنــد‪ .‬در دهههــای ‪ ۴۰‬و ‪ 5۰‬شمســی و بعــد از‬ ‫شــکلگیری نســلهای اولیــهی معمــاران تحصیلکردهی‬ ‫داخلــی‪ ،‬مســابقات معمــاری ســاختار و شــکل بهتری پیدا‬ ‫کردنــد‪ .‬از معروفتریــن ایــن رقابتهــا میتــوان از رقابــت‬ ‫بینالمللــی طراحــی کتابخانــهی ملــی ایــران و طراحــی بــرج‬ ‫آزادی ‪-‬شــهیاد‪ -‬نــام بــرد‪ .‬بــا پیــروزی انقــاب اســامی‪ ،‬بــه‬ ‫علــت بــروز جنــگ نزدیــک بــه یــک دهــه ســاخت و ســاز‬ ‫در کشــور تقریبــا متوقــف شــد‪ .‬در ایــن دهــه حــدود ‪۷‬‬ ‫مســابقهی معمــاری در کشــور برگــزار شــد‪ .‬بــا پایــان جنــگ‬ ‫و شــروع مجــدد ســاخت و ســازها در اوایــل دهــهی ‪۷۰‬‬ ‫شمســی‪ ،‬معمــاری کشــور هــم رشــد خــود را دوبــاره شــروع‬ ‫کــرد و رقابتهــای معمــاری هــم بــه تدریــج رونــق پیــدا‬ ‫کردنــد‪ .‬در ایــن میــان‪ ،‬مســابقهی طراحــی مجموعــهی‬ ‫فرهنگســتانهای جمهــوری اســامی ایــران در ســال‬ ‫‪ ،۱۳۷۳‬نقطــهی عطفــی در جریــان مســابقات معمــاری‬ ‫کشــور بــه حســاب میآیــد (تصویــر ‪ .)۱۰‬ابعــاد پــروژه‪،‬‬ ‫جوایــز قابــل توجــه‪ ،‬تعــداد شــرکتکنندگان و مســائل‬ ‫ایجادشــده در انتخــاب طــرح اجرایــی بحثهــای زیــادی را‬ ‫در میــان جامعــهی معمــاری ایجــاد کــرد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱۰‬طرح برگزیدهی مسابقهی طراحی مجموعهی فرهنگستانهای جمهوری اسالمی ایران در سال ‪ ،۱۳7۳‬منبع‪www.caoi.ir :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪55‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫از شــاخصترین مســابقاتی کــه در دهــهی ‪ ۷۰‬شمســی در کشــور برگــزار گردیــد میتــوان از مســابقهی کتابخانــهی‬ ‫ملــی در ســال ‪ ۱۳۷۴‬نــام بــرد (تصویــر ‪ .)۱۲‬ایــن مســابقه کــه بــه صــورت محــدود و بیــن ‪ 5‬دفتــر مشــاور برگــزار شــد‪ ،‬در نهایــت‬ ‫بــه انعقــاد قــرارداد و ســاخت مجموعــه در اراضــی عباسآبــاد منجــر شــد‪ .‬از مســابقات شــاخص دیگــر کشــور در ایــن دهــه‬ ‫میتــوان بــه مســابقهی مجموعــهی ســینمایی آزادی در ســال ‪ ۱۳۷6‬اشــاره کــرد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱۲‬طرح برگزیدهی مسابقهی کتابخانهی ملی در سال ‪ ،۱۳7۴‬منبع‪www.commons.wikimedia.org :‬‬

‫بعــد از انقــاب و بــا شــکلگیری دوبــارهی‬ ‫مســابقات‪ ،‬خصوصــا در اوایــل دهــهی هفتــاد‪،‬‬ ‫شــرکتهای مشــاور بــا شــرکت در مســابقات‪ ،‬ســعی‬ ‫کردنــد خــود را در جریــان تــازهی معمــاری کشــور معرفــی‬ ‫کننــد‪ .‬اســامی ایــن مشــاوران در میــان شــرکتکنندهها‬ ‫و برگزیــدگان مســابقات معمــاری در ایــن دوره دیــده‬ ‫میشــود کــه نتیجــهی آن افزایــش کیفیــت مســابقات‬ ‫در ایــن بــازهی زمانــی بــود‪ .‬بعــد از یــک دهــه رکــود و بــا‬ ‫شــکلگیری دوبــارهی بــازار ســاخت و ســاز در کشــور‪،‬‬ ‫مشــاوران هــم بــه تدریــج توانایــی جــذب پــروژه از راههــای‬ ‫متفــاوت در بــازار را شــناختند و دیگــر تمایلــی بــه شــرکت‬ ‫در مســابقات معمــاری آزاد نداشــتند‪.‬‬ ‫امــروزه اغلــب مشــاوران کشــور تنهــا حاضــر‬ ‫بــه شــرکت در مســابقات معمــاری محــدود و دعوتــی‬ ‫هســتند‪ ،‬یعنــی جایــی کــه اغلــب کارفرمــا هزینههــای‬ ‫بخــش طراحــی اولیــه را پرداخــت میکنــد کــه ایــن‬ ‫موضــوع نیــز نشــاندهندهی وجــود اشــکاالت ســاختاری‬

‫‪56‬‬

‫در جریــان مســابقات معمــاری کشــور اســت‪ .‬البتــه‬ ‫اعتمــاد نداشــتن بــه نتیجــهی داوری و پایبنــد نبــودن‬ ‫برگزارکننــده بــه تعهــدات نیــز در ایــن موضــوع بــی تأثیــر‬ ‫نبــوده اســت‪ .‬بــه ایــن ترتیــب‪ ،‬اغلــب شــرکتکنندگان‬ ‫در مســابقات را جوانــان جویــای نــام در بــازار حرفــهای‬ ‫تشــکیل میدهنــد‪ .‬آیــا ایــن موضــوع باعــث کاهــش‬ ‫ســطح کیفیــت مســابقات و جدایــی پروژههــای طراحــی‬ ‫و اجراییشــده اســت؟ بــا وجــود اینکــه حضــور شــرکت‬ ‫مشــاوران و متخصصــان هــم باعــث افزایــش ســطح‬ ‫کیفــی مســابقات میشــود و هــم بــه دلیــل آشــنایی‬ ‫آنهــا بــا مســائل اجرایــی کشــور‪ ،‬باعــث اجراییتــر شــدن‬ ‫طرحهــا و کاربــردی کــردن آنهــا هــم میشــود‪ ،‬امــا بــدون‬ ‫شــک و بــا توجــه بــه نمونههــای خارجــی ایــن مســابقات‬ ‫در طــول تاریــخ میتــوان گفــت حضــور نیروهــای جــوان‬ ‫عامــل موثــری در بــروز خاقیــت و ایدههــای نــو در جریــان‬ ‫معمــاری کشــور اســت‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مسابقات معماری؛ کوشکی برای نساختن‬

‫شــاید باید دوباره این ســواالت را در ذهن خود‬ ‫مطــرح کنیــم کــه آیــا ایــن مســابقات فرصتهایــی‬ ‫بــرای طرحهــای منحصــر بــه فــرد یــا طراحیهــای‬ ‫غیرمنتظره هســتند؟ یا ریســکهایی غیرضروری هســتند‬ ‫کــه بــه طراحــی غیرواقعــی و غیراصولــی منجــر میشــوند؟‬ ‫میتــوان گفــت کــه در مســابقات‪ ،‬طرحهایــی وجــود‬ ‫دارنــد کــه برگزیــده نمیشــوند امــا اگــر ســاخته میشــدند‬ ‫تاثیرگذارتــر از پروژههایــی بودنــد کــه هرگــز نبایــد ســاخته‬ ‫میشــدند؟ و اینکــه آیــا ایــن مســابقات بســتر را بــرای‬ ‫عرضــهی فکرهــا و ایدههــای نــو فراهــم میکننــد؟ بــه عنوان‬ ‫راهــی بــرای ایجــاد کســب و کار‪ ،‬مســابقات معمــاری چیــزی‬ ‫بیــش از شــلیک در تاریکــی بــه نظــر نمیرســند‪ .‬شــاید در‬ ‫گذشــته بــه عنــوان بســتری بــرای شایستهســاالری تلقــی‬ ‫میشــدند و ارزش قمــار کــردن را داشــتهاند‪ ،‬امــا در طــول‬ ‫تاریــخ افــت چشــمگیری کردهانــد‪ .‬بــا ایــن حــال بــه نظــر‬ ‫میرســد کــه همچنــان معمــاران و دانشــجویان معمــاری‬ ‫عاقــهی خــود را بــه شــرکت در ایــن رقابتهــا از دســت‬ ‫ندادهانــد‪ .‬شــاید بتــوان گفــت ریشــه در ذات رقابتطلــب‬ ‫معمــاران دارد‪ ،‬یــا اینکــه ایــن مســابقات معمــاران را‬ ‫بــرای سرنوشــت خــود مســئول میســازند‪ ،‬یــا شــاید‬ ‫گاهــی مســابقات معمــاری همچــون مســابقه طراحــی‬ ‫ســاختمان روزنامــهی شــیکاگو تریبــون و یــا مســابقهی‬ ‫طراحــی ســاختمان کاخ مجمــع اتفــاق ملل بســتر مناســبی‬ ‫بــرای عرضــهي ســبکها و ایدههــای نوظهــور معمــاری‪،‬‬ ‫معرفــی معمــاران جــوان و جویــای نــام و راهــی بــرای افزایش‬ ‫اعتمــاد بــه نفــس در آنهــا باشــند‪ .‬در ایــن رقابتهــا‬ ‫طرحهایــی وجــود دارنــد کــه بــا وجــود برنــده نشــدن در‬ ‫مســابقات‪ ،‬اغلــب در رونــد پیشــرفت اندیشــهي معمــاری‬ ‫تاثیرگــذار بودهانــد؛ پروژههایــی کــه اگــر ســاخته میشــدند‬ ‫تاثیرگذارتــر از پروژههایــی بودنــد کــه شــاید نبایــد ســاخته‬ ‫میشــدند‪ .‬مســئوالن مربوطــه راه حــل ایــن تنشهــا و‬ ‫مشــکات را در تدویــن قانونــی واحد برای تمام مســابقات‬ ‫یافتنــد‪ .‬امــا «بــاز»‪« ،‬ناشــناس»‪« ،‬از پیــش انتخابشــده»‪،‬‬ ‫«از پیــش واجــد شــرایط»‪« ،‬چندمرحلــهای»‪« ،‬مبتنــی‬ ‫بــر ایــده»‪« ،‬انتخــاب یــک طــرح یــا انتخــاب یــک معمــار»‬ ‫قالبهایــی هســتند کــه هــر یــک از رقابتهــای طراحــی‪،‬‬ ‫متناســب بــا هــدف خــود از آنهــا اســتفاده میکننــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫امــا بایــد گفــت ســاختار اجرایــی یــک رقابــت طراحــی‪ ،‬بــا‬ ‫مولفههــا و قالبهــای متفــاوت بــه قوانیــن و برنامههــای‬ ‫بســیار متفــاوت نیــاز دارد‪ .‬در نهایــت شــاید بتــوان گفــت‬ ‫مســابقهي معمــاری و کلمــهي نســاختن از ابتــدا در کنــار‬ ‫یکدیگــر بودهانــد‪ ،‬امــا ایــن موضــوع و پرتنــش بــودن ایــن‬ ‫مســابقات‪ ،‬تاثیرگــذاری مســابقات معمــاری بــر رونــد رو بــه‬ ‫جلــوی معمــاری‪ ،‬خلــق آثــار چشــمنواز و مانــدگار و معرفــی‬ ‫معمــاران جویــای نــام را هرگــز زیــر ســوال نمیبــرد‪ .‬شــاید‬ ‫بهتــر باشــد جــور دیگــری بــه ایــن رقابتهــا نــگاه کنیــم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫• ده کتاب‪ ،‬ویتروویوس‪ ،۱۳8۷ ،‬ص ‪9۳‬‬

‫• مــرور تجربــهی ایــران‪ ،‬ســهیا بســکی‪ ،‬مجلــهی معمــار‪ ،‬شــمارهی ‪،۱‬‬ ‫‪ ،۱۳۷۷‬ص ‪ ۳۲‬ـ ‪۳6‬‬ ‫• تاریــخ معمــاری مــدرن‪ ،‬لئونــاردو بنــه ولــو‪ ،‬ترجمــهی حســین‬ ‫نیراحمــدی‪ ،‬مهندســین مشــاور نیرســان‪۱۳۷۷ ،‬‬ ‫• فضــا‪ ،‬زمــان و معمــاری‪ ،‬زیگفریــد گیدیــون‪ ،‬ترجمــهی منوچهــر مزینــی‪،‬‬ ‫شــرکت انتشــارات علمــی و فرهنگــی‪ ،‬چــاپ ‪ ،5‬تهــران‪۱۳8۱ ،‬‬ ‫• نمــاد دو پهلــو‪ :‬بــرج شــهیاد‪/‬میدان آزادی‪ ،‬فریــار جواهریــان‪ ،‬ترجمــهی‬ ‫آزیتــا ایــزدی‪ ،‬مجلــهی معمــار‪ ،‬ش ‪ ،۱9 ،۱۳8۷‬ص ‪ ۳‬ـ ‪۴‬‬ ‫‪• www.bluprint.onemega.com/a-brief-history-of-the‬‬‫‪design-competition‬‬ ‫‪• www.architizer.com/blog/inspiration/industry/what‬‬‫‪might-have-been‬‬ ‫‪• www.architectsjournal.co.uk/news/what-is-going‬‬‫‪wrong-with-architectural-competitions/10030452.article‬‬ ‫‪Paxton Sir Joseph.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪The Crystal Palace‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Chicago Tribune‬‬

‫‪3‬‬

‫‪Bruno Taut‬‬

‫‪4‬‬

‫‪John Mead Howells‬‬

‫‪5‬‬

‫‪Raymond Hood‬‬

‫‪6‬‬

‫‪Le Corbusier‬‬

‫‪7‬‬

‫‪Eero Saarinen‬‬

‫‪8‬‬

‫‪Jorn Utzon‬‬

‫‪9‬‬

‫‪Joseph Marzella‬‬

‫‪10‬‬

‫‪Guggenheim Helsinki‬‬

‫‪11‬‬

‫‪Moreau Kusunoki‬‬

‫‪12‬‬

‫‪Asif Khan‬‬

‫‪13‬‬

‫‪Vitruvius‬‬

‫‪14‬‬

‫‪The Ten Books on Architecture‬‬

‫‪15‬‬

‫‪57‬‬

‫گذشتهانگاری‬ ‫بیتا واثقیپناه‬ ‫دانشجوی دکتری‬ ‫فناوری معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪bita_vasseghi@ut.ac.ir‬‬

‫‪58‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫میتوانیــم گذشــتهگرایی و آیندهگرایــی را بــه عنــوان دو مکتــب در برابــر هــم قــرار دهیــم؛ امــا نمیتوانیــم بــه‬ ‫همیــن ســادگی افــراد و آثــار را بــه دو دســتهی آیندهگــرا و گذشــتهگرا تقســیم کنیــم‪ .‬تقســیم افــراد دشــوار اســت‪ ،‬زیــرا آنچــه‬ ‫امــروز بــه عنــوان افــکار پیشــرو یــا واپسگــرای هــر زمانــه مطــرح میشــود؛ در آن زمــان بــرای کمتــر کســی قطعیــت داشــته‬ ‫اســت‪ .‬دیگــران تنهــا سلســلهی تردیدهایــی را میدیدهانــد کــه دچارشــان میکنــد‪ :‬چــه چیــزی ارزش مانــدن دارد؟ عمـ ِـر چــه‬ ‫چیــزی بــه پایــان رســیده اســت؟ تــاش انســانهای مــردد بــرای غلبــه بــر تردیدهایشــان‪ ،‬انبوهــی از ســاختههای میانهحــال و‬ ‫تلفیقــی را پدیــد مــیآورد‪.‬‬

‫*‬

‫تقســیم آثــار از ایــن هــم دشــوارتر اســت‪ .‬انســانهای مــردد آنهــا را ســاختهاند و تنهــا هــم نبودهانــد‪ .‬ایــن‬ ‫موضــوع در معمــاری جدیتــر از دیگــر هنرهــا بــه چشــم میآیــد‪ .‬هــر اثــر معمــاری برآینــد ارادهی گروهــی از انسانهاســت‪:‬‬ ‫گــرو رضایتشــان اســت‪ .‬تــاش بــرای جلــب رضایــت ایــن‬ ‫ســرمایهگذار‪ ،‬معمــار و همکارانــش و مردمــی کــه بقــای اثــر در ِ‬ ‫انســانهای مــردد‪ ،‬آیندهگــرا یــا گذشــتهگرا‪ ،‬بــر خیــل ســاختههای میانهحــال و تلفیقــی میافزایــد‪.‬‬ ‫امــا چــه اتفاقــی میافتــد اگــر معمــار بــه جــای مانــدن در میانــهی طیــف گذشــته و آینــده و تلفیــق مرزهــا‪ ،‬بــه‬ ‫آمیختــن دو انتهــای طیــف توجــه نشــان دهــد؟ چنیــن ســاختمانهایی را کمتــر ســراغ داریــم‪ .‬بعیــد اســت کســی چنیــن چیــزی‬ ‫بســازد؛ امــا بعیــد نیســت کــه کســی ایــن وضعیــت را تصــور کنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪59‬‬

‫*‬

‫تصویــر ‪ :۱‬بــرج پیــروزی‪ ،‬یادمانــی بــرای جنــوا‪ ،‬طرحــی از رنــزو پیکاســو‪،‬‬ ‫منبــع‪www.renzopicasso.com :‬‬

‫‪60‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫تصویــر ‪ ۱‬طــرح بــرج صلــح را نشــان میدهــد‪.‬‬ ‫یادبــودی بــرای شــهر جنــوا در ســال ‪ .۱9۱۷‬درمیانــهی‬ ‫معرکــهای کــه ســنتالیا «جنــگ‪ ،‬ایــن یگانــه شــیوهی‬ ‫بهداشــت جهانــی »‪ ۱‬نامیــده و بــه اســتقبال آن شــتافته‬ ‫بــود‪ .‬یــک ســال بعــد معرکــه پایــان گرفــت؛ البتــه ســنت‬ ‫الیــا از آن برنگشــت کــه ســاخته نشــدن آرمانشــهرش‬ ‫را ببینــد‪ .‬رنــزو پیکاســو‪ ، ۲‬معمــار جنوایــی‪ ،‬اســم‬ ‫طرحــش را بــرج پیــروزی گذاشــت و ســالهای ســال‬ ‫چشــمانتظار مانــد تــا او هــم شــاهد ســاخته نشــدن‬ ‫یادبــود تحسینشــدهاش باشــد‪ .‬ایــن بــرج پیونــد‬ ‫ِ‬ ‫نســبتا سســتی بــا آثــار فوتوریســتی دارد‪ ،‬همانطــور‬ ‫کــه بیانیــهی ســنتالیا خواســته اســت‪ ،‬بــه «یــک‬ ‫کارخانــهی عظیــم و پرهیاهــوی کشتیســازی» میمانــد و‬ ‫ســتایش آینــده در آن آشــکار اســت‪ :‬از منظــر معمــاری‪،‬‬ ‫بــرج ‪ 5۰‬طبقــه بــا پیشــنهاد رصدخانــهای در راس‪،‬‬ ‫ســاختمان چندطبقــهی پیلوتــی روی اســکله‪ ،‬خیابــان‬ ‫چنــد ســطحی و اختصــاص جــدارهی بلنــد ســاحلی بــه‬ ‫کاربریهایــی مثــل هتــل‪ ،‬رســتوران و دفاتــر اداری‪،‬‬ ‫همگــی ایدههایــی مــدرن و قابــل انطبــاق بــا تعاریــف‬ ‫بیانیهانــد‪« :‬مــا مردمــان هتلهــای عظیــم‪ ،‬ایســتگاههای‬ ‫راهآهــن‪ ،‬خیابانهــای عریــض‪ ،‬لنگرگاههــای بیکرانــه‪،‬‬ ‫بازارهــای سرپوشــیده‪ ،‬گذرگاههــای پرنــور‪ ،‬جادههــای‬ ‫مســتقیم و ویرانیهــای ســود رســانیم‪ ۳.»...‬جزئیــات‬ ‫غیرمعمارانــه نیــز ایــن ایدههــا را همراهــی میکننــد‪.‬‬ ‫حضــور فعــال همــهی وســایل نقلیــهای کــه تــا آن روز‬ ‫اختــراع شــدهاند و تندیــس امیــد تــاج بــرج کــه اســلحه‬ ‫در دســت دارد‪ ،‬از جملــهی ایــن ریزهکاریهــا هســتند‪.‬‬ ‫بــا ایــن وجــود‪ ،‬واضــح اســت کــه زیباییشناســی التقاطــی‬ ‫و گذشــتهگرای ابرخــراش‪ ۴‬جنــوا در فوتوریســم جایــی‬ ‫نــدارد‪ .‬معمــاران آیندهگــرا موضــع خــود در ایــن بــاره را‬ ‫بــا جدیــت و صراحــت نشــان داده‪ ،‬چنیــن شــمایلی را‬ ‫«چهلتکــهی زوائــد زینتــی» خوانــده و آن را نکوهــش‬ ‫آش َدر همجوشــی از نیمســتونهای‬ ‫کردهانــد‪...« :‬‬ ‫ِ‬ ‫رومــی‪ ،‬پیچکهــای قــرن هفدهمــی‪ ،‬تاقهــای تیــزهدار‬ ‫گوتیــک‪ ،‬پایهســتونهای مصــری‪ ،‬طوماریهــای روکوکــو‪،‬‬ ‫فرشــتههای بالــدار قــرن پانزدهمــی و کاریاتیدهــای‬ ‫‪5‬‬ ‫نامــوزون جــای ســبک واقعــی را گرفتــه اســت‪.»...‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گذشتهانگاری‬

‫چــه عاملــی معمار برج را بر آن داشــته آینده را چنین‬ ‫ببیند؟‬ ‫رنــزو پیکاســو در ســال ‪ ۱9۱۱‬بــه نیویــورک‬ ‫واقعیــات آینــده را در‬ ‫ســفر کــرده و تجربــهاش از‬ ‫ِ‬ ‫فوتوریســم تعدیلشــدهی ســایر طرحهایــش ‪-‬کــه‬ ‫اغلــب پیشــنهادهایی بــرای زیرســاختهای شــهری‬ ‫هســتند‪ -‬بازتــاب داده اســت‪ .‬در روزهایــی کــه بــرج‬ ‫صلــح بــرای ایتالیــا نویــد آینــدهی بعــد از جنــگ را مــیداد‪،‬‬ ‫نیویــورک بــه مهــد مســابقهی آســمانخراشهای‬ ‫اولیــه بــدل شــده بــود؛ بنابرایــن معمــار میتوانســته‬ ‫بــرج آینــده را در قامــت بــرج شــرکت بیمــهی عمــر‬ ‫متروپولیتــن ‪ 5۰-‬طبقــه‪ ،‬پایــان ســاخت ‪ -۱9۰9‬بشناســد‪.‬‬ ‫تناســبات آن مشــابه بــا طــرح بــرج ‪ 5۰‬طبقــهی جنــوا‪ ،‬امــا‬ ‫تزئیناتــش انتزاعــی‪ ،‬ســاده و اجراییانــد‪ .‬میتوانســته‬ ‫دشــواریهای ســاخت برجهــا و لــزوم منطقیســازی‬ ‫نمــا را در آســمانخراش ‪ 5۷‬طبقــهی وولورث ‪-‬شــروع‬ ‫ســاخت ‪ ۱9۱۰‬و پایــان ‪ -۱9۱۳‬ببینــد‪ .‬بــه رغــم همــهی‬ ‫اینهــا‪ ،‬طــرح خــود را بــا انــواع تزئیــن میآرایــد‪.‬‬ ‫«در واقــع‪ ،‬ایــن تزئیناتــی کــه مــورد خشــم‬ ‫بیانیــهی فوتوریســتی اســت و بــر پیکــر بــرج زایــد‬ ‫مینمایــد‪ ،‬در آن روزگار بســیار محبــوب بوده اســت‪ .‬برای‬ ‫پیکاســو ســبک اهمیت زیادی نداشــته و آن را بیشــتر به‬ ‫چشــم ابــزاری بــرای نمایــش عمومــی ســاختمانهایش‪،‬‬ ‫بــدون توجــه بــه ســاختار و عملکردشــان میدیــده‬ ‫اســت‪ .‬ســبک بــرای او‪ ،‬راه بیــان دیــدگاه و دغدغههــای‬ ‫معمــار صاحــب اثــر نیســت‪ 6».‬کاربــرد‬ ‫هنرمندانــهی‬ ‫ِ‬ ‫تزئینــات در نظــر معمــار‪ ،‬تنهــا پذیرفتنیتــر کــردن طــرح‬ ‫بــرای مــردم‪ ،‬مقامــات شــهر و معمــاران بــا نفــوذ ســنتی‬ ‫اســت‪ .‬پیکاســو آینــده را بــه ایــن شــکل نمیبینــد‪ ،‬امــا آن‬ ‫را ایــن چنیــن بــه تصویــر میکشــد تــا دیگــران را مجــاب‬ ‫کنــد کــه آینــده نیــز همــان زیبایــی گذشــته را دارد‪ .‬حســی‬ ‫کــه در ایــن میــان برمیانگیــزد‪ ،‬دلتنگــی اســت‪ .‬ایــن‬ ‫دلتنگــی شــاخصهی ســبکی التقاطــی اســت کــه در آن‬ ‫زمــان نامــی نــدارد؛ امــا بعدهــا پیــدا میکنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫در طول یک تا دو دههی بعد‪ ،‬فوتوریســتهای‬ ‫اقلیــم دیگــری نیــز ســاختارهای آینــده را در چارچــوب‬ ‫زیباییشناســی گذشــته بــه تصویــر کشــیدند‪ .‬بر خــاف‬ ‫پیکاســو‪ ،‬بــرای آنهــا ســبک اهمیــت زیــادی داشــت‪.‬‬ ‫شــیوهای بــود بــرای آزمــودن و شــناخت آینــده‪.‬‬ ‫معروفتریــن ایــن طرحهــا متعلــق بــه یاکوف‬ ‫جورجوویــچ چرنیخــوف‪ ، ۷‬معمــار و گرافیســت روس‬ ‫اســت‪ .‬در اســکیسهای اولیــهی او‪ ،‬ســاختمانهای‬ ‫فوتوریســتی بــا رنگهــای درخشــان‪ ،‬در زمینــهای تمیــز‬ ‫و کمجزئیــات بــه تصویــر کشــیده شــدهاند؛ تجســم‬ ‫فردایــی در قلمــروی رویــا؛ امــا اســکیسهای بعدیــش‬ ‫بســیار متفاوتنــد‪ :‬در آنهــا اجــزای بناهــای گوتیــک بــا‬ ‫ســیمایی نیمهویــران‪ ،‬در مقیاسهــای بــزرگ یــا تعــداد‬ ‫زیــاد ترســیم شــدهاند‪ .‬ایــن دســته طرحهــا محصــول دو‬ ‫تغییرنــد‪ .‬یکــی پررنــگ شــدن شــخصیت معمــار نســبت‬ ‫بــه شــخصیت گرافیســت و دیگــری تــاش بــرای نزدیــک‬ ‫شــدن بــه معیارهــای محبــوب امپراتــوری اســتالین‪،‬‬ ‫اگرچــه بــا ظــن زیســتی ناشــاد‪ :‬قلمــروی وهــم‪ .‬نمایانگــر‬ ‫هــر دو حــس دلتنگــی بــرای گذشــته و هــراس از آن‪.‬‬ ‫مرثیــهای بــرای چیزهایــی کــه از دســت رفتهانــد‪ ،‬جایشــان‬ ‫خالــی اســت و بایــد خالــی بمانــد زیــرا بــرای زندگــی مدرنــی‬ ‫کــه از راه میرســد بیگانهانــد و هســتیش را تهدیــد‬ ‫میکننــد‪ .‬از معمــاری ایــن جهانهــای فراموششــده‬ ‫‪8‬‬ ‫بــه اســم گوتیــک مارکسیســتی یــاد کردهانــد‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫*‬

‫تصویر ‪ :۲‬یکی از اسکیسهای وهمآلود چرنیخوف‬ ‫منبع‪www.neverwasmag.com:‬‬

‫واقعیــت بــه طــرز طنزآمیــزی نســبت بــه‬ ‫بیمهــای فوتوریســتها بــه همــان انــدازهی امیدهایشــان‬ ‫کماعتنــا بــود‪ .‬گذشــته از راهــی نامنتظــر بازگشــت‪ ،‬هیئــت‬ ‫هیــوالوار آن کابوسهــا را نداشــت و شکســتناپذیر‬ ‫هــم نبــود‪ .‬معمــاری اســتالینی بیــش از آن کــه نئوگوتیــک‬ ‫‪9‬‬ ‫باشــد‪ ،‬نئوکاســیک محســوب میشــد؛ امــا کاخ جماهیــر‬ ‫کــه قــرار بــود مظهــر ایــن معمــاری باشــد‪ ،‬ناتمــام مانــد‪.‬‬ ‫مجســمهی امیــد غولآســای بــام آن کــه بــه شــکل لنیــن‬ ‫بــود‪ ،‬هرگــز ســاخته نشــد‪ .‬ســی ســال بعــد‪ ،‬حــدودا از ‪۱965‬‬ ‫بــه ایــن ســو‪ ،‬جهــان بــه رغــم تحقــق بســیاری از وعدههــای‬ ‫تکنولــوژی چنــدان ایــدهآل بــه نظــر نمیرســید‪ ۱۰‬و از نــگاه‬ ‫خوشــبینانهی فوتوریســتها تنهــا یــک خوابوخیــال‬ ‫خــوش مانــده بــود‪ .‬ایــن خوابوخیال خوش دســتمایهی‬ ‫خلــق آثــار هنــری بســیاری بــا ایــن مضمــون شــد کــه‪ :‬اگــر‬ ‫فوتوریســتها در زمانــهی مــا زندگــی میکردنــد‪ ،‬آینــده‬ ‫را چــه طــور میدیدنــد؟ اگــر آینــدهای کــه آنهــا تصــور‬

‫‪62‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫میکردنــد محقــق شــده بــود‪ ،‬االن چــه طــور زندگــی‬ ‫میکردیــم؟ در یــک کام‪ ،‬دیــدن تکنولــوژی آینــده از چشــم‬ ‫زیباییشناســی فوتوریســتی‪ .‬بــا لحنــی کــه خالــی از انتقــاد‬ ‫نبــود‪ ،‬گاه طعنآلــود‪ ،‬بــا نشــان دادن آدمهــای بســیار شــاد‬ ‫و تکنولــوژی هوشــمند بســیار مطیــع‪ ،‬و گاه دلهــرهآور‪ ،‬بــا‬ ‫تصــور ویرانشــهرهای تکنولوژیــک‪.‬‬ ‫دستکم‪ ،‬تفکری که به این آثار شکل میداد‪ ،‬این بار به موقع‬ ‫صاحب اسمی شد‪ :‬رتروفوتوریسم‪.‬‬ ‫رتروفوتوریســم محبوبتــر از آن بــود‬ ‫کــه در همــان نقطــهی تولــدش متوقــف شــود‪.‬‬ ‫رتروفوتوریســتها در گام بعــدی پــی بردنــد کــه میتواننــد‬ ‫تکنولــوژی هــر دورانــی را در قالــب زیباییشناســی دوران‬ ‫دیگــری ارائــه کننــد‪ .‬بــرای شــروع‪ ،‬دســتاوردهای صنعتــی‬ ‫قــرن نوزدهــم و بیســتم و حتــی تصــورات آیندهگرایانــه‬ ‫را بــا تزئینــات ویکتوریایــی بــه نمایــش گذاشــتند‪ .‬بدیــن‬ ‫ترتیــب‪ ،‬رتروفوتوریســم آنقــدر بســط یافــت کــه مفهــوم‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گذشتهانگاری‬

‫متضــاد و همــزاد خود ‪-‬رتروفوتوریسـ ِـم وارون‬ ‫ را هــم در برگرفــت؛ اگــر فوتوریســتها در جهــان‬‫کهــن زندگــی میکردنــد‪ ،‬آینــده را چــه طــور میدیدنــد؟‬ ‫گذشــتهی جهــان فوتوریســتی چــه شــکلی دارد؟ امــا چــه‬ ‫چیــزی ایــن دو مفهــوم متضــاد را زیــر یــک عنــوان گــرد‬ ‫آورده اســت؟ جوهــرهی رتروفوتوریســم‪ ،‬دلتنگــی اســت‪.‬‬ ‫دلتنگــی بــرای چیــزی کــه تجربــه نکردهایــم؛ و از همیــن‬ ‫رهگــذر اســت کــه بــرج پیکاســو و گوتیــک مارکسیســتی‬ ‫هــم باالخــره در آن جایــی پیــدا میکننــد‪ .‬ایــن دلتنگــی‬ ‫‪۱۲‬‬ ‫در فرهنــگ عامــه بــه نوســتالژی کاذب یــا فونوســتالژی‬ ‫معــروف اســت؛ احســاس وجــد و حســرت توأمــان‪،‬‬ ‫بــا تصــور چیــزی کــه امــکان تجربــهاش را نداشــتهایم‪،‬‬ ‫خــواه بــرای اینکــه از روزگار مــا دور بــوده اســت و خــواه‬ ‫بــرای اینکــه اصــا وجــود نداشــته اســت‪ ۱۳.‬ســی‪ .‬اس‪.‬‬ ‫لوییــس‪ ۱۴‬بــرای توصیــف ایــن احســاس از بســط مفهــوم‬ ‫آلمانــی ‪- Sehnsucht‬زنزوخــت‪ :‬در آرزوی چیــزی‬ ‫واژهی‬ ‫ِ‬ ‫‪۱5‬‬ ‫ســوختن ‪ -‬اســتفاده میکنــد‪« :‬ایــن چیزهــا‪ ،‬خاطرههــای‬ ‫دور‪ ،‬تصاویــر زیبایــی هســتند‪ .‬از آرزوهــای مــا‪ ،‬امــا بــه‬ ‫محــض اینکــه کســی خودشــان را بــاور کنــد‪ ،‬بــه بتهایــی‬ ‫بیزبــان بــدل میشــوند کــه دل ستایندگانشــان را‬ ‫میشــکنند‪ .‬زیبایــی آنهــا از خودشــان نیســت‪ ،‬عطــر گلــی‬ ‫هســتند کــه نیافتهایــم‪ ،‬طنیــن آوازی کــه نشــنیدهایم‪.‬‬ ‫‪۱۱‬‬

‫خبرهــای ســرزمینی کــه هرگــز ندیدهایــم‪ ۱6».‬گفتــهی او‬ ‫دربردارنــدهی شــاخصهی مهــم زیبایــی رتروفوتوریســتی‬ ‫اســت‪ .‬زیبایــیای کــه مبنــای آن دلتنگــی و آرزو باشــد؛ بــه‬ ‫اشــیای واقعــی و در دســترس‪ ،‬بــه جهــان موجــود‪ ،‬تعلــق‬ ‫نــدارد‪ .‬جذابیــت آن دســته از آثــار هنــریای کــه بــه ایــن‬ ‫ســبک ســاخته میشــوند‪ ،‬زودگــذر خواهــد بــود‪ .‬به همین‬ ‫دلیل‪ ،‬امروزه بیشترین اقبال از رتروفوتوریسم را در هنر‪/‬‬ ‫صنعتهایــی شــاهدیم کــه در جســتوجوی تاثیــر آنــی‬ ‫هســتند امــا نیــازی بــه تــداوم ایــن تاثیــر ندارنــد‪ :‬انیمیشــن‬ ‫و ســینما‪ ،‬مــد‪ ،‬تبلیغــات و اشــیای یــادگاری‪ .‬و باز به همین‬ ‫دلیــل‪ ،‬رتروفوتوریســم از ســبکهای رایــج در معمــاری بــه‬ ‫شــمار نمیآیــد‪ .‬در حقیقــت بیشــتر رتروفوتوریســتها‬ ‫بــر خــاف فوتوریســتها ‪-‬و نئوفوتوریســتها‪ -‬بــه امیــد‬ ‫ســاخته شــدن طراحــی نمیکننــد‪ .‬رنــزو پیکاســو احتمــاال‬ ‫از همــان آغــاز میدانســت کــه گــذر آینــده بــه طــرح او‬ ‫نمیافتــد‪ ،‬تنهــا میخواســت آینــده را بــه شــهرش دعــوت‬ ‫کــرده باشــد‪ .‬چرنیخــوف هــم میدانســت آن آینــدهای کــه‬ ‫بــه تســخیر اشــباح تاریخــی درآمــده باشــد بــه کار ســاختن‬ ‫نمیآیــد‪ .‬تنهــا میخواســت هشــدار بدهــد‪ .‬معــدود‬ ‫بناهــای رتروفوتوریســتی کــه ســاخته میشــوند‪ ،‬در دنیــای‬ ‫مــا غریــب و تنهــا میماننــد؛ بافتــی نیســت کــه در آن‬ ‫بنشــینند‪ ،‬جریانــی نیســت کــه بــه راه بیندازنــد‪( .‬تصویر ‪)۳‬‬

‫تصویر ‪ :۳‬باالی این ساختمان‬ ‫در کرواسی نوشتهاند «آینده»‬ ‫تجارتخانهای متعلق به یک شرکت‬ ‫بزرگ سوسیالیست به همین نام‬ ‫منبع‪www.archifutures. :‬‬ ‫‪futurearchitecturelatform.org‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪63‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫با این وجود‪ ،‬دوست نداشتن رتروفوتوریسم کار آسانی نیست‪ .‬حتی وقتی بدانیم که سبکی است برای‬ ‫نساختن‪ .‬حتی اگر باورش نکنیم و مطمئن باشیم موضوع دلتنگی در صورت وجود هم چندان دوستداشتنی نبوده‬ ‫است؛ باز فونوستالژی رهایمان نمیکند‪ ،‬این بار دلتنگ امیدهایی میشویم که نداشتهایم‪.‬‬ ‫آیا چنین عالقهای برای یک معمار‪ ،‬بیهوده و نشــانهی بدســلیقگی اســت؟‬ ‫گمان نمیکنم‪ .‬همین که کانستراکتیویسم از همنهشت انگارههای معمارانی مانند چرنیخوف زاده شده است‪،‬‬ ‫خط بطانی بر باور به بیهودگی است‪ .‬رتروفوتوریسم با بردن تکنولوژی به گذشته‪ ،‬تمدنهای بدیل تحققنیافته را به ما‬ ‫نشان میدهد و با بردن زیباییشناسی دیروز و امروز به آینده‪ ،‬تمدنهای بدیل تحققنیافتنی را‪ .‬نتیجه‪ ،‬پذیرفتن یک اصل‬ ‫در پیشبرد هنر و طراحی و پرداختن به آن است‪ :‬اینکه بهای هر جهان ساختهشدهای که میبینیم‪ ،‬با تجسم هزاران جهان‬ ‫نساختنی پرداخت شده است‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گذشتهانگاری‬ ‫‪• Manifesto of Futurist Architecture, A. Sant›Elia, 1914. ]Online[. Available: https://‬‬ ‫‪www.readingdesign.org/manifesto-futurist‬‬ ‫‪• Viaggio in liguria: Utopia, L. Berio, 2013‬‬ ‫‪• A Thousand Lost Worlds: Notes on Gothic Marxism, A. Turl, 04 06 2015. ]Online[.‬‬ ‫‪Available: http://www.redwedgemagazine.com/evicted-art-blog/a-thousand-lost‬‬‫‪worlds-notes-on-gothic-marxism.‬‬ ‫‪• The Weight of Glory, C. S. Lewis, Theology, vol. 43, pp. 2631941 ,274-.‬‬ ‫‪• Where Have All the Flowers Gone?)architecture after the future(, A. Jeinic,‬‬ ‫‪archifutures, 2019. ]Online[. Available: www.archifutures.futurearchitecturelatform.‬‬ ‫‪org/volum-2-the-studio/where-have-all-the-flowers-gone.‬‬ ‫‪• Genova torre della pace, 2019. ]Online[. Available: www.renzopicasso.com/works/.‬‬ ‫‪• Retro Futurism - Nostalgia and Punk, R. Martinez, 02 12 2015. ]Online[. Available:‬‬ ‫‪www.widewalls.ch/retro-futurism/.‬‬ ‫‪• the art of Yakov Chernikhov, N. Ottens, never was magazine: exploring a past that‬‬ ‫‪never was, 03 07 2020. ]Online[. Available: www.neverwasmag.com/202003//the‬‬‫‪art-of-yakov-chernikhov/#more-121513.‬‬ ‫‪ ۱‬برگرفتــه از تجربــهی مدرنیتــه‪ ،‬مارشــال برمــن‪ ،‬بــا ترجمــهی مــراد فرهادپــور‪ ،‬انتشــارات طــرح نــو‪،‬‬ ‫صفحــهی ‪۲8‬‬ ‫(‪Renzo Picasso )18801975-‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ ۳‬برگرفته از منبع ‪۱‬‬ ‫‪ ۴‬اسمی که رنزو پیکاسو روی آسمانخراشهایش گذاشته بود‪.‬‬ ‫‪ 5‬برگرفته از منبع ‪۱‬‬ ‫‪ 6‬منبع ‪ ،۲‬صفحات ‪ ۲‬و ‪ 8‬با تلخیص‬ ‫(‪Yakov Georgievich Chernikhov )1889 - 1951‬‬ ‫متولد اوکراین امروزی‬

‫‪7‬‬

‫‪ 8‬منبع ‪ ،۳‬با تلخیص‬ ‫‪Palace of the Soviets‬‬ ‫اثر بلندپروازانه و ناتمام بوریس یوفان‪ ،‬والدیمیر شوکو و والدیمیر گلفریک‪ .‬ایدهی لنین باالی برج‬ ‫را آرماندو براسینی‪ ،‬استاد ایتالیایی یوفان پیشنهاد داده بود‪( .‬شروع ساخت‪)۱9۳۷ :‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ ۱۰‬رخ نمودن بحرانهای زیستمحیطی نقش مهمی در این نارضایتی ایفا کرد‪.‬‬ ‫‪ ۱۱‬تعریف کاملتر و انواع آن در اینجا موجود است‪ :‬منبع[‪]۷‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Faux Nostalgia or False Nostalgia‬‬ ‫نوســتالژی بــه خــودی خــود کاذب اســت‪ ،‬زیــرا احســاس مــا را نســبت بــه گذشــتهی واقعــی بیــان‬ ‫نمیکنــد‪ .‬بلکــه دربــارهی تصــوری اســت کــه از اجــزای دوستداشــتنی گذشــته در ذهــن خــود‬ ‫ســاختهایم‪ .‬فونوســتالژی از آن هــم کاذبتــر اســت‪ ،‬چــون خودمــان هــم میدانیــم ایــن چیــزی کــه‬ ‫دلمــان برایــش تنــگ شــده ربطــی بــه مــا نــدارد‪.‬‬

‫‪ ۱۳‬چه از این نبودن خبر داشته باشیم و چه نداشته باشیم‪.‬‬ ‫‪Clive Staples Lewis‬‬ ‫نویسندهی ایرلندی که او را با سرگذشت نارنیا میشناسیم‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫‪ ۱5‬او بارهــا بــه ایــن مفهــوم بــه طــور مســتقیم یــا غیرمســتقیم اشــاره میکنــد‪ .‬غیرمســتقیم‪ ،‬نظیــر‬ ‫آنچــه در متــن آمده و مســتقیم‪ ،‬نظیر مقدمــهی رمــان ‪(The Pilgrim›s Regress‬بازگشــت زائر ‪)۱9۳۳‬‬ ‫‪ ۱6‬منبع ‪ ،۴‬ص ‪۲66‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪65‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/jTvzL‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫معنای وجود فیزیکی‬ ‫در عصر دیجیتال‬

‫آال طالبیان‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪ala.talebian@gmail.com‬‬ ‫‪66‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫‪،،‬‬

‫خانه هر آنجاســت که بتــوان به اینترنت‬ ‫‪-‬به صورت خودکار ‪ -‬وصل شــد‪.‬‬

‫‪،،‬‬

‫ْ‬ ‫آندره آسسـ ِـیس‪ ،‬ماتیاس ُول ِفل ‪۲۰۱7‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪67‬‬

‫*‬ ‫هوموســاپینس ‪-‬انســان‬ ‫ورزی‬ ‫اندیشــه ِ‬ ‫ِ‬ ‫خردمنــد‪ -‬در گــرو بهرهمندیــش از زبــان اســت‪ .‬او بــا گــذر‬ ‫ـف غریزیــش‬ ‫از آوا بــه زبــان‪ ،‬از ســطح انتقــال مبهــم عواطـ ِ‬ ‫ـان»‬ ‫ـ‬ ‫«بی‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫توانای‬ ‫فراتــر رفــت و بــرای اولیــن بــار عــاوه بــر‬ ‫ِ‬ ‫شــفاف احساســاتش‪ ،‬قــادر بــه انتقــال اطاعــات از‬ ‫فــردی بــه فــرد دیگــر شــد‪ .‬در ایــن نقطــهی عطــف تاریـ ِـخ‬ ‫بشــریت اســت کــه رســانه متولــد میشــود‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫*‬

‫ایــن نوشــته بررســی مختصــری اســت بــر‬ ‫تاریــخ پیدایــش ابزارهــای ارتبــاط جمعــی‪ ،‬پیشــرفت‬ ‫رســانهها و تغییــر ماهیتشــان در مراحــل مختلــف‬ ‫تاریخــی و در نهایــت‪ ،‬تاثیرشــان بــر فضاهــای فیزیکــی‪.‬‬

‫َ‬ ‫نخستین خبر و سلوک پسامدرنش‬ ‫اولیــن سیســتم پســتی‪ ،‬مربــوط بــه ‪ 5۰۰‬ســال‬ ‫قبــل از میــاد مســیح اســت؛ امــا آغــاز انقــاب در عصــر‬ ‫ارتباطــات در ســال ‪ ۱8۳۰‬بــا تولیــد تلگــراف رقــم خــورد‪.‬‬ ‫ســپس‪ ،‬در ســال ‪ ۱89۰‬تلفــن و در ‪ ۱89۱‬رادیــو اختــراع‬ ‫شــد‪ .‬ایــن دو اتفــاق امــکان برقــراری ارتبــاط را از راه دور‪،‬‬ ‫آن هــم در کســری از ثانیــه‪ ،‬ممکــن ســاخت‪ .‬رســانههای‬ ‫اجتماعــی یــا سوشــال مدیــا ‪ ۱‬جدیدتریــن دســتآوردهای‬ ‫بشــر در زمینــهی ارتباطــات اســت کــه بــا اســتفاده از‬ ‫وبســایتها و پلتفرمهــا‪ ،‬امــکان دسترســی را بــه‬ ‫صدهــا داده در نقــاط مختلــف جهــان فراهــم میکنــد‪.‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫ایــن رســانهها ‪-‬کــه زیرگروهــی از رســانههای جدیــد‬ ‫هســتند‪ -‬در دو دهــهی اخیــر بــه وجــود آمدهانــد کــه از‬ ‫قضــا‪ ،‬زندگــی انســان را چنــان تحــت تاثیــر قــرار دادهانــد‬ ‫کــه انســان امــروزی کمتــر احســاس پیونــد بــا جهــان‬ ‫گذشــتهاش میکنــد‪.‬‬ ‫قبــل از وجــود رســانههای جدیــد‪ ،‬انســان‬ ‫بــرای برقــراری ارتبــاط نیــاز بــه فضاهــای فیزیکــی‬ ‫داشــت‪ .‬مکانهــای عمومــی تنهــا منبــع دریافــت خبــر‪،‬‬ ‫گفتگوهــای سیاســی‪ ،‬برگــزاری مناظــره‪ ،‬تجــارت و بــه‬ ‫تعامــل اجتماعــی بودنــد‪ .‬بــه همیــن دلیــل‪،‬‬ ‫طــور کلــی‬ ‫ِ‬ ‫وجــود مکانهایــی بــرای تعامــل‪ ،‬امــری الزامــی محســوب‬ ‫می شــد ‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫انسان منتشر‪ ،‬انسان بیپناه‬ ‫تکنولــوژی ارتباطــات و ایجــاد‬ ‫بــا رونــق‬ ‫ِ‬ ‫شــبکههای اجتماعــی‪ ،‬حضــور تودههــا در مکانهــای‬ ‫عمومــی‪ ،‬رفتهرفتــه کمرنگتــر شــد‪ .‬اطاعــات بــا‬ ‫هزینــهای بهمراتــب کمتــر ‪-‬و گاه ناچیــز‪ -‬در دســترس‬ ‫اقشــار مختلــف قــرار میگرفــت و امــکان جمــع کــردن‬ ‫افــراد بــا دیدگاههــای یکســان در کمتریــن زمــان میســر‬ ‫میشــد‪ .‬حــال‪ ،‬بســیاری از گفتوگوهــا و مناظرههــا در‬ ‫فورومهــای آنایــن برگــزار میشــوند و بــرای خریــد‪ ،‬دیگــر‬ ‫ـری جهانـ ِـی‬ ‫نیــازی بــه تــرک خانــه نیســت‪ .‬حتــی در همهگیـ ِ‬ ‫ویــروس کرونــا‪ ،‬مذهــب هــم از ایــن تغییــر مصــون‬ ‫نمانــده اســت و برخــی از مراســم مذهبــی نیــز بــه صــورت‬ ‫مجــازی برگــزار میشــوند؛ نیایــش روز یکشــنبهی رهبــر‬ ‫کاتولیکهــای جهــان کــه در ویدئویــی ضبطشــده دعــا‬ ‫می خوانــد‪.‬‬ ‫بــا ظهــور رســانههای جدیــد‪ ،‬انســان بــه‬ ‫مرحلــهای اساســا نــو پــا گذاشــته اســت‪ .‬دلبســتگی‬ ‫شــدیدش بــه رســانه در عصــر دیجیتــال‪ ،‬نــه تنهــا او را از‬ ‫زمــان و مــکان حقیقــی دور میکنــد بلکــه تعریــف جدیدی‬ ‫را از موقعیــت و در نتیجــه‪ ،‬تعامــل اجتماعــی ارائــه‬ ‫میدهــد‪ .‬او وارد مرحلــهای شــده اســت کــه حتــی مفهــوم‬ ‫خانــه‪ ،‬بــه عنــوان مــکان اول زندگیــش‪ ،‬تغییــر کــرده‬ ‫اســت‪ .‬بعضــی خانــه را محــل رشـ ِـد عواطــف و احساســات‬ ‫میداننــد‪ ،‬در حالیکــه بعضــی دیگــر آن را جایــی کــه‬ ‫پایپــردر کتــاب جامعهشناســی در‬ ‫امنیــت حــس شــود‪ِ .‬‬ ‫برنامهریــزی شــهری‪ ، ۳‬از خانــه بــه عنــوان مکانــی بــرای‬ ‫«تعامــات اجتماعــی» یــاد کــرده اســت‪ .‬اگــر فضــای حــال‬ ‫حاضــر بــرای تعامــات اجتماعــی را رســانههای اجتماعــی‬ ‫ْ‬ ‫ســیس و ُول ِفــل از‬ ‫در نظــر بگیریــم‪ ،‬آنگاه بــه تعریــف ِ‬ ‫خانــه پــی خواهیــم بــرد؛ هــر آنجــا کــه بتــوان بــی هیــچ‬ ‫دردســری و هیــچ رمــزی بــه اینترنــت وصــل شــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫معنای وجود فیزیکی در عصر دیجیتال‬

‫ـان مــدرن آنقــدر محصــور رســانه شــده کــه خــود فیزیکیــش را از دســت داده اســت‪ .‬انــگار کــه بیاصالــت اســت‬ ‫انسـ ِ‬ ‫و غــرق در دنیــای مجــازی گردیــده‪ .‬انســان از بســتر واقعیــت رهــا میشــود و خــود را درجایــی پیــدا میکنــد کــه حضــور‬ ‫ـاص خــود اســت؛‬ ‫فیزیکــی دیگــر معنایــی نــدارد‪ .‬او در جهانــی زندگــی میکنــد کــه زادهی مجموعــه قوانیــن و مهارتهــای خـ ِ‬ ‫قوانینــی کــه مــرزی نمیشناســند و محیطهــای فیزیکــی را در مینوردنــد‪ .‬او در ابتــدا بــرای رهایــی از انــزوا بــه رســانه روی‬ ‫آورد؛ امــا حــال‪ ،‬توســط همیــن رســانه بــه چنــان انــزوای جســمیای دچــار شــده اســت کــه بشــر تــا قبــل از آن نمونــهاش را‬ ‫ندیــده بــود‪ .‬او محکــوم بــه زندگــی در جهانــی اســت کــه دیگــر حرفــی از ســاختن و نســاختنی بــه میــان نمیآیــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪• Placemaking: A Tool for Rural and Urban Communities, E.‬‬ ‫‪Anderson, 22 November 2013‬‬ ‫‪• The role of ICTs in creating the new social public place of‬‬ ‫‪the digital era, A.A. Abdel-Aziz, H. Abdel-Salam, Z. El-Sayad,‬‬ ‫‪2016‬‬ ‫‪• Genius Loci in the Virtual-How to make virtual places‬‬ ‫‪unique & special, A.Sies, M.Wolfel, 2017‬‬ ‫‪• Old and New Media,Theorizing Their Relationships in‬‬ ‫‪Media Historiograph, S. Kinnebrock, C. Schwarzenegger, T.‬‬ ‫‪Birkner, HERBERT von Halem Vertag, 2019, p.1533‬‬‫• زبانشناســی‪ ،‬پــی‪ .‬اچ‪ .‬متیــوز‪ ،‬ترجمــهی حشــمتاهلل صباغــی‪،‬‬ ‫انتشــارات فرهنــگ معاصــر‪ ،۱۳9۳ ،‬ص ‪۲۱-۱9‬‬ ‫‪Social media‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ ۲‬رســانهها بــه دو دســتهی قدیــم و جدیــد تقســیم میشــوند و یکــی‬ ‫از تفاوتهــای اصلــی ایــن دو گــروه‪ ،‬میــزان مشــارکت مخاطــب اســت‪.‬‬ ‫رســانهی جدیــد از دل رســانهی قدیــم پدیــد آمــده و ابتــدا از ویژگیهــای‬ ‫رســانههای پیشــین‪ ،‬الگوبــرداری و ســپس توســعه پیــدا کــرده اســت‪.‬‬ ‫‪Soziologie im Stadtebau‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪3‬‬

‫‪69‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/bop8Y‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫در جهــان مــادی ما‪ ،‬صدا جلوهای محســوس‬ ‫از غیرمادیــت اســت کــه ناآگاهانــه دریافــت شــده ولــی‬ ‫موجــب آگاهــی انســان میشــود‪ .‬صــدا یــک میــدان انــرژی‬ ‫اســت کــه در تمــام اشــکال مــاده ارتعــاش میکنــد و‬ ‫میتوانــد فراتــر از شــنیده شــدن‪ ،‬بــا همــهی حــواس درک‬ ‫گــردد؛ لــذا در ایجــاد شــناختی از فضــای پیرامــون مــا نقــش‬ ‫موثــری ایفــا میکنــد‪ .‬وقتــی صحبــت از فضا میشــود‪ ،‬صدا‬ ‫بــه عنــوان مشــخصهای جداییناپذیــر از یــک معمــاری‬ ‫در نظــر گرفتــه میشــود‪ .‬مشــخصهای کــه دیــده نشــدن‬ ‫آن باعــث نمیشــود تــا ارزشــی کمتــر از ســایر مولفههــای‬ ‫یــک معمــاری از جملــه متریالهــا یــا فــرم معمــاری داشــته‬ ‫باشــد‪ .‬در واقــع صــدا آن بخشــی از معمــاری اســت کــه‬ ‫مــا هرگــز دســت بــه ســاختش نبردهایــم و بــا ایــن حــال‬ ‫آنچنــان نقــش مهمــی دارد کــه عــدم طنینــش در فضــا‪،‬‬ ‫مــا را بــا یــک «معمــاری خالــی» تنهــا میگــذارد‪.‬‬ ‫نقــش صــدا در محیطهــای ساختهشــدهی‬ ‫امــروزی مــا‪ ،‬اگــر هــم مــورد توجــه قــرار گیــرد‪ ،‬صرفــا بــه‬ ‫عملکردهــای آکوســتیک محــدود میشــود‪ ،‬ماننــد‬ ‫صداهایــی کــه بــه عمــد بــه محیطهــای مــا اضافــه‬ ‫میشــوند؛ از جملــه انــواع مختلــف موســیقیهای‬ ‫پسزمینــه کــه در درجــهی اول بــه منظــور نشــنیدن‬ ‫صداهــای ناخواســته در محیــط ایجــاد میشــوند و یــا بــه‬ ‫بیــان دیگــر‪ ،‬موجــب بیحسکــردن توانایــی شــنونده‬ ‫در ارتبــاط بــا فضــای اطــراف از طریــق شــنیدار میشــوند‪.‬‬ ‫ایــن فراینــد در ســطوح باالتــر‪ ،‬پتانســیلی را بــرای تجربــهی‬ ‫صوتــی در مکانهایــی فراهــم میکنــد کــه امــکان حضــور‬ ‫فیزیکــی در آنهــا در اختیــار مــا نیســت‪ .‬اینگونــه مــا بــه‬ ‫راهــی جدیــد بــرای تجربــهی بــودن در فضــا بــدون ســاختن‬ ‫معمــاری میرســیم‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫معمــاری نامرئـ ْـی بیــان متصــوری از یــک منظــر‬ ‫صوتــی اســت کــه لزومــا وابســته بــه محرکهــای بصــری‬ ‫نیســت‪ .‬بــه ایــن معنــا کــه طراحــی صــدا فقــط بــه معنــای‬ ‫مطابقــت بــا ویژگیهــای صوتـ ِـی ظاهــری فضــا و یــا بازنمایی‬ ‫محســوسترین صداهــای یــک محیــط نیســت‪ ،‬بلکــه‬ ‫راهــی اســت بــرای ایجــاد جنبههــای روانــی و عاطفــی یــک‬ ‫داســتان بــا هــدف تداعــی یــک شــخصیت‪ ،‬یــک شــرایط‪،‬‬ ‫یــک رویــداد خــاص یــا یــک مــکان خــاص‪ .‬ایــن فقــط مربــوط‬ ‫بــه همراهــی بــا ویژگیهــای بصــری نیســت و شــامل ایجــاد‬ ‫ادراکات جدیــد از یــک معمــاری مجــازی و بــه دنبــال آن‪،‬‬ ‫تصــوری از فضــا نیــز میشــود‪.‬‬ ‫امــکان طراحــی فضاهــا و معماریهــای‬ ‫قابــل شــنیدن در منظــر مجــازی یــا تخیلــی‪ ،‬مــا را از خلــق‬ ‫معماریهایــی بامعنــا و مفهــوم شناختهشــده بینیــاز‬ ‫میکنــد‪ .‬طراحــی صــدا بهگونــهای اســت کــه مســئولیت‬ ‫شــکل دادن بــه فضــا را بر عهــده دارد و در آن تصــوری‬ ‫از مــاده‪ ،‬بعــد و فاصلــه در ذهــن مــا ایجــاد میشــود‪ .‬بــه‬ ‫همیــن خاطــر‪ ،‬بــه منظــور ایجــاد چنیــن فضاهایــی نیازمند‬ ‫تجزیــه و تحلیــل شــنیداری هر ســاختمان و داشــتن درکی‬ ‫از تاثیرگذارتریــن عوامــل در ایجــاد صداهــای ضبطشــده‬ ‫هســتیم؛ ماننــد تعامــل حجــم معمــاری و پیکربنــدی‬ ‫معمــاری ســاختمان‪ ،‬تعــداد تقریبــی افــرادی کــه فضــا را‬ ‫اشــغال میکننــد و حتــی ترکیــب متریالهــا‪ .‬وقتیکــه‬ ‫در آغــاز قــرن گذشــته بــا محافظــهکاری در هنــر موســیقی‬ ‫روبــرو شــدیم‪ ،‬آهنگســازی بــه نــام ادگار وارس پیشــنهاد‬ ‫گســتردهتر کــردن تعریــف موســیقی را مطــرح کــرد تــا‬ ‫همــهی صداهــای سازمانیافتهشــده را در برگیــرد‪ .‬ایــن‬ ‫تعریــف توســط جــان کیــج‪ ،‬گســترش بیشــتری یافــت و‬ ‫ســکوت را نیــز شــامل شــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫موسیقی جامد؛ از شنیدار تا خلق معماری‬

‫از اوایــل دهــه ‪ ،۱98۰‬تعــداد گســتردهای از نمایشــگاهها‬ ‫در موسســات هنرهــای تجســمی برگــزار شــده اســت کــه‬ ‫بــر صــدا تمرکــز داشــتهاند‪ .‬تــا ســال ‪ ،۱995‬ایــن موضــوع‬ ‫تقریبــا بــه یــک گرایــش محبــوب هنــری تبدیــل شــده بــود‪.‬‬ ‫ایــن نمایشــگاهها اغلــب شــامل زیرمجموعــهای از ایــن‬ ‫مــوارد میشــدند‪ :‬گونههــای مختلــف موســیقی‪ ،‬آالتــی‬ ‫کــه توســط بــاد یــا مــردم نواختــه میشــدند‪ ،‬خوانشهــای‬ ‫ضبطشــده از اشــعار‪ ،‬فیلــم‪ ،‬برنامههــای کامپیوتــری بــرای‬ ‫تولیــد صــدا و مــوارد دیگــر‪.‬‬

‫نمونــهی دیگــری از ایــن تحــوالت صوتــی بــرای‬ ‫ایجــاد درکــی از فضا‪ ،‬قطعهی کاســیک آلوین لوســیر‪ ۱‬من‬ ‫در یــک اتــاق نشســتهام‪ ۲‬اســت کــه در آن یــک ســخنرانی‪،‬‬ ‫چندیــن بــار در همــان فضــا تولیــد میشــود و هــر بــار تکــرار‬ ‫بیشــتری میکنــد و شــما را وارد واقعیتــی میکنــد کــه در‬ ‫آن صــوت از منبــع اصلــی جــدا میشــود و بــه شــما اجــازه‬ ‫میدهــد تــا در ایــن لحظــهی کنونــی از مــکان خــود در فضــا‬ ‫آگاه شــوید‪ ،‬چنــد نفــس عمیــق بکشــید و بــه هــر صدایــی‬ ‫توجــه کنیــد‪ .‬صــدای فضــا‪ ،‬صــدای افــراد و حتــی انعــکاس‬ ‫صــدا در برابــر دیوارهــا‪ .‬ایــن بازتــاب در مــورد ســطوح اتــاق‪،‬‬ ‫اشــیای موجــود در اتــاق‪ ،‬زاویههــا و ســطوح چــه میگویــد؟‬ ‫آیــا میتوانیــد بیــن ســطح صــاف و بــراق‪ ،‬بیــن فضــای پــر و‬ ‫خالــی و بیــن شــخصی کــه در ســمت چــپ یــا راســت شــما‬ ‫نشســته اســت تمایــز قائــل شــوید؟‬

‫تصویر ‪ :۱‬آلوین لوسیر‪ ،‬من در یک اتاق نشستهام‪ ،‬منبع‪www.theguardian.com :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪73‬‬

‫*‬

‫انــواع دیگــری از ایــن نــوع معمــاری‪،‬‬ ‫پروژههایــی هســتند متشــکل از خیابانهــای مجــازی بــا‬ ‫ســاختمانهایی نمادیــن کــه صدای محیط هر ســاختمان‬ ‫بــر روی خیابــان پیشبینــی شــده اســت و هرچــه پیشتــر‬ ‫میرویــد‪ ،‬میتوانیــد مولفههــای صوتــی منحصــر بــه فــرد‬ ‫هــر ســاختمان را مقایســه کنیــد‪.‬‬ ‫در ســال ‪ ،۲۰۱۴‬ون لنگــن در پــروژهی‬ ‫معمــاری ســاوند اســکیپ‪ ۱۳ ،۳‬ســاختمان شــاخص را از‬ ‫ایســتگاه مرکــزی گرانــد تــا تاجمحــل مــورد تحلیــل قــرار‬ ‫داده اســت‪ ۴.‬او چندیــن روز را صــرف ضبــط صداهــای‬ ‫شنیدهشــده در هــر ســاختمان کــرد‪ ،‬ســپس یــک صــدای‬ ‫‪ 6۰‬ثانیــهای را کــه از نظــر وی شــامل محســوسترین‬ ‫فضاهــا بــود‪ ،‬انتخــاب کــرد‪ .‬در ایــن اثــر و همینطــور‬ ‫در تمامــی قطعههــای صوتــی‪ ،‬هالــهای از صداهــای‬ ‫پسزمینــهی عمومــی وجــود دارد کــه اغلــب در آنهــا‬ ‫صداهــای بــه خصوصــی بــه گــوش میرســد؛ کســی چیــزی‬ ‫را رهــا میکنــد‪ ،‬چرخهــای قطــار وارد ایســتگاه میشــود‬ ‫و یــا ظــروف فلــزی بــه هــم برخــورد میکننــد‪ .‬ایــن صداهــا‬ ‫درکــی از کلیــت فضــا بــه شــنونده میدهنــد‪.‬‬ ‫ون لنگــن میگویــد‪« :‬مــا تاکنــون معمــاری را‬ ‫تنهــا از طریــق شــیوههای بصــری شــناختهایم‪ ،‬بــه صــورت‬ ‫بصــری در مــورد آن نوشــتهایم و آموختــن و فکرکــردن بــه‬ ‫آن هــم فقــط از طریــق جنبههــای بصــری در ذهنمــان‬ ‫اتفــاق میافتــد»‪ .‬گونههــای مختلــف ارائــهی معمــاری‪،‬‬ ‫از کروکیهــا و عکسهــا گرفتــه تــا ماکتهــا‪ ،‬هیچکــدام‬ ‫ســعی بــر تحــت تاثیــر قــرار دادن حــس شــنیداری‬ ‫مخاطــب ندارنــد‪ .‬بــه همیــن خاطــر مــا اکثــر فضاهــا را بــه‬ ‫علــت فــرم منحصــر بــه فــرد آنهــا و تاثیرشــان بــر حــس‬ ‫بیناییمــان بــه خاطــر می‪-‬ســپاریم‪ .‬تمرکــز معمــاران بــر‬ ‫جوانــب بصــری معمــاری کــه طراحــی‪ ،‬هنــر‪ ،‬تاریــخ‪ ،‬علــوم‬ ‫و مهندســی در آن ترکیــب شــدهاند‪ ،‬اغلــب موجــب‬ ‫نادیــده گرفتــن مشــخصههای شــنیداری فضاهــا شــده‬ ‫و درک مــا را از معمــاری‪ ،‬محــدود بــه تجربــهی حضــور‬ ‫فیزیکــی در آن میکنــد‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫بــه صــورت کلــی مــا قــادر بــه تجربــهی فضاهــا‬ ‫در زمینــهی شناختهشــدهها و ناشــناختهها تــا حــدود‬ ‫ظرفیــت حســی خــود‪ ،‬چــه واقعــی و چــه غیرواقعــی‬ ‫هســتیم و بدینترتیــب امــکان دسترســی بــه جهانهــا‬ ‫و حضورهــای بالقــوهی جدیــد بــرای مــا فراهــم میشــود‪.‬‬ ‫جهان‪-‬هایــی کــه در آنهــا بــا بــازی بــا پدیدههــای‬ ‫شــنیداری‪ ،‬بــه ایجــاد فضاهــای جدیــد یــا بــه عبــارت‬ ‫بهتــر‪ ،‬بــه واقعیتهــای جدیــد دســت خواهیــم یافــت‪.‬‬ ‫صــدا‪ ،‬ایــن بعــد ســاخته نشــدهی معمــاری‪ ،‬راهــی را بــرای‬ ‫تجربــهی حضــور در فضاهــای جدیــد در اختیــار مــا قــرار‬ ‫میدهــد کــه شــاید راه فــرار خوبــی از ایــن «ســاز های‬ ‫کوکنشــده» در اطرافمــان باشــد‪ .‬میتوانیــم از نقطــهی‬ ‫صفــر شــروع کنیــم و ســاختمانها را در مقیــاس آواهــای‬ ‫مــردم‪ ،‬جایــی در بیــن واقعیــت صوتــی فضــا و تخیــل‬ ‫ذهنــی شــنونده‪ ،‬شــکل دهیــم تــا بــه عینیتــی از معمــاری‬ ‫برســیم کــه پرورنــدهی روح انســانی اســت و بــار دیگــر‬ ‫گــوش بــه گوتــه بســپاریم کــه میگویــد‪« :‬معمــاری‪،‬‬ ‫موســیقی جامــد اســت»‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫• معماری و موسیقی‪ ،‬منصور فامکی‬ ‫‪• www.designingsounds.org‬‬ ‫‪• www.archdaily.com‬‬ ‫‪• www.theoria.art-zoo‬‬ ‫‪• www.architectmagazine.com‬‬ ‫‪• www.spatialsoundinstitute.com‬‬ ‫‪• www.theguardian.com‬‬ ‫‪Alvin Lucier‬‬

‫‪1‬‬

‫‪I am sitting in a room, www.designingsound.org‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Soundscape Architecture‬‬ ‫‪www.architectmagazine.com‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫برجهای بلند در کوچههای باریک‬ ‫علیرضا مکبریان‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪a.mokaberian@ut.ac.ir‬‬ ‫بشر از گذشته تا به امروز تحت تاثیر‬ ‫دستساختههای خود و پیشساختههای طبیعت بوده است‪.‬‬ ‫معماری یکی از دستساختههای زیباست‬ ‫که زندگی انسان را همواره تحت سیطرهی خود قرار داده است‪.‬‬ ‫تاثیر معماری بر زندگی انسان تمامی جنبههای آن‬ ‫از طرح اولیه تا اندازهها و تناسب اندازهها را با یکدیگر شامل میشود‪.‬‬ ‫برای انسان مهم بوده است و خواهد بود که محل زندگیش را‬ ‫با چه ابعادی‪ ،‬کجا و با چه اندازهای نسبت به سایر اجزا بسازد‪.‬‬ ‫تاثیر منفی که در اثر رعایت نکردن اندازهها بر انسان وارد میشود‬ ‫پس از سالها با مشکالت عصبی و روانی‪ ،‬خود را نشان میدهد‪.‬‬ ‫کافی است پایتان را به کوچه پسکوچههای قدیمی و تنگ بگذارید‬ ‫تا ساختمانهایی را ببینید که سر به آسمان کشیدهاند‪.‬‬ ‫گاه سایهی این ساختمانها آنقدر بلند و پهن است که خیابان تنگ و باریک‪،‬‬ ‫آفتاب به خود نمیبیند و در سایهی بیمهری گم میشود‪.‬‬ ‫ینجا خبری از آسمان نیست‪ .‬هرچه هست برجهایی است که به شکلی ناموزون‪،‬‬ ‫در کنار خانههای قدیمی و کوتاه مثل غولهای آهنین قد علم کردهاند‪،‬‬ ‫آن هم در کوچههایی که جای نفسکشیدن ندارند‪.‬‬ ‫کافیست با حادثهای مثل زلزله‪ ،‬فرو ریختن این غولهای نخراشیده‬ ‫منجر به بسته شدن کوچه و خیابان شود‬ ‫و دیگر جایی برای امدادرسانی در آن منطقه باقی نگذارد‪.‬‬ ‫با دیدن این ساختمانهای ناهنجار که به شدت سیمای شهر را مخدوش کردهاند‬ ‫در حالی که باید در افراد ایجاد آرامش کنند‬ ‫این فکر به ذهن هر بیننده میرسد‬ ‫که کاش چنین ساختمانهایی ساخته نمیشدند‪.‬‬ ‫گاه نساختن بسیار زیباتر و سودمندتر از ساختن است‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

I

•

,, I

I

---..._.L._'-.

- .l

•

.' f '

':! -.l - . I

I

I

-~\ I I

'

'

‫حقیقت از یاد رفته‬

‫‪plink.ir/J5FZu‬‬

‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫سما رجبی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪s.rajabi3178@gmail.com‬‬

‫‪* Breakfast of a Blind Man‬‬ ‫‪Pablo Picasso‬‬ ‫‪1903‬‬

‫احتمــاال واژهی ســاختن‪ ،‬فــار غ از معنــای‬ ‫درونــی کــه هــر یــک از مــا در ذهــن خــود از آن‬ ‫داریــم‪ ،‬بســیار واژهی آشــنایی بــرای مــا اســت و کاربــرد‬ ‫زیــادی نیــز در روزمرهمــان دارد‪ .‬امــا واژهی نســاختن‬ ‫کمــی برایمــان غریــب اســت؛ شــاید بــه ایــن دلیــل کــه مــا‬ ‫همیشــه بــه دنبــال ســاختنیم‪ .‬ســاختن زندگــی‪ ،‬ســاخت‬ ‫یــک اثــر هنــری‪ ،‬ســاختن بنــا و‪ . ...‬تصــور بســیاری از مــا از‬ ‫نســاختن‪ ،‬چیــزی اســت کــه در مقابــل هرگونــه ســاختنی‬ ‫قــرار میگیــرد‪ .‬امــا میشــود جــور دیگــری نیــز نــگاه کــرد‪.‬‬ ‫میتــوان نســاختن را «نــه بــه اینگونــه ســاختن» معنــا‬ ‫کــرد و بــه نوعــی نــگاه انتقــادی بــه ســاختنهایی کــه بــه‬ ‫طــور معمــول رخ میدهنــد دســت یافــت‪ .‬اولیــن حســی‬ ‫کــه چنیــن رویکــردی منتقــل میکنــد‪ ،‬نوعــی حــس نیــاز‬ ‫بــه تامــل اســت؛ تامــل در مــورد اتفاقهایــی کــه تاکنــون‬ ‫افتــاده اســت‪ .‬ولــی شــاید بهتــر باشــد دیگــر جلــوی آنهــا‬ ‫گرفتــه شــود‪.‬‬ ‫جــادوی امــر واقعــی بــرای مــن‪ ،‬یعنــی همــان‬ ‫کیمیاگــری‪ ،‬تبدیــل عناصــر واقعــی بــه حسهــا و‬ ‫دریافتهــای بشــری؛ یعنــی همــان لحظــهی خاصــی‬ ‫کــه مــاده و فــرم در فضــای معمــاری بــه گونــهای حســی‪،‬‬ ‫همگــون میشــوند‪.‬‬ ‫ســخن از امــر واقعــی اســت‪ ،‬از جهــان واقعــی‪.‬‬ ‫چیزهایــی کــه میبینیــم‪ ،‬میشــنویم‪ ،‬لمــس میکنیــم‪،‬‬ ‫میبوییــم و میچشــیم‪ .‬چیزهایــی کــه حسشــان‬ ‫میکنیــم‪ .‬لحظــهای کــه نغمــهی زیبــای پرنــدگان را‬ ‫میشــنویم و بــا صــدای دریــا آرام میگیریــم‪ .‬دســت‬ ‫نوازشــگر نســیم دریــا را بــر پوســت خــود احســاس‬ ‫میکنیــم‪ .‬بــوی ماســه را میشــنویم و بــا پــای برهنــه‬ ‫قــدم بــر ســاحل میگذاریــم‪ .‬رد قدمهایمــان بــر ماســهای‬ ‫کــه بــا تمــام وجــود نرمیــش را حــس کردهایــم میمانــد‪،‬‬ ‫آنهــا را میبینیــم‪ .‬در چنیــن لحظاتــی اســت کــه حــس‬ ‫هماهنگــی و آســودگی سرتاســر وجودمــان را فرامیگیــرد‬ ‫و بــه نوعــی حــس پایــداری و جاودانگــی دســت مییابیــم‪.‬‬ ‫بــه دلیــل همیــن یگانگــی درونیمــان و همســو شــدن بــا‬ ‫طبیعــت اســت کــه حضــور خــود در طبیعــت را احســاس‬ ‫میکنیــم‪ ،‬طبیعتــی کــه خــود بخشــی از آنیــم‪.‬‬

‫‪،،‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫مــن به صدای فضا گوش میدهــم‪ .‬به صداهایی که‬ ‫مــواد و ســطحها بر اثر تماس و ضربــه ایجاد میکنند‪ .‬و‬ ‫به ســکوت به عنوان پیش شــرط شنیدن‪.‬‬ ‫مــن به دمای فضا اهمیت میدهم‪ ،‬به ســرما‪ ،‬تازگی و‬ ‫سایهروشــنهایی که تــن را نوازش میکنند‪.‬‬ ‫پیتر زومتور‬

‫‪،،‬‬

‫شــاید مطلــب بیانشــده بــا همــان کیفیــت‬ ‫بینامــی کــه کریســتوفر الکســاندر از آن نــام میبــرد‬ ‫بیربــط نباشــد‪ .‬کیفیتــی کــه حاصــل وحــدت درونــی‬ ‫هــر سیســتم اســت و بــه نوعــی پایــداری و جاودانگــی‬ ‫میانجامــد‪ .‬اکنــون کــه انســانها دســت بــه ســاختن‬ ‫زدهانــد تــا بتواننــد در کنــار طبیعــت ســکنی گزیننــد‬ ‫ســاختنی کــه فینفســه میبایســت همــان یگانگــی‬‫درونــی را حفــظ میکــرد تــا بتوانــد بــا طبیعــت همســو‬ ‫شــود‪ -‬بســیاری جــور دیگــر بــه ســاختن نگریســتند و‬ ‫بــا بیتوجهــی بــه ایــن موضــوع کــه یکــی از عواملــی کــه‬ ‫ســبب پایــداری یــک بنــا میشــود‪ ،‬اهمیتبخشــی بــه‬ ‫ادراکات حســی مخاطــب اســت‪ ،‬چیــزی را «ســاختن»‬ ‫دانســتند کــه بتــوان آن را دیــد‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫شــاید بســیاری از مــا نیــز ایــن دیــدگاه را بــه‬ ‫ســبب عمــر طوالنیــش در ناخودآگاهمــان پذیرفتــه‬ ‫باشــیم؛ دیدگاهــی کــه بــا صــرف نظــر از ســایر حــواس‬ ‫انســانی‪ ،‬ســاخته شــدن را محــدود بــه دیــده شــدن‬ ‫میدانــد و در نهایــت بــه خلــق فضاهایــی میانجامــد کــه‬ ‫فاقــد عمــق و ُبعــد حســیاند‪ .‬شــرایط بــه گونــهای پیــش‬ ‫رفتــه اســت کــه یوهانــی پاالســما شــهرهای معاصــر را‬ ‫شــهر چشــم مینامــد؛ شــهرها و معماریهایــی کــه بــه‬ ‫هنــر بینایــی محــض و لحظــهای تنــزل یافتهانــد و همیــن‬ ‫موضــوع اســت کــه باعــث عــدم اســتقبال از آنهــا‬ ‫میشــود‪ .‬شــاید از جهاتــی بتــوان آنهــا را بــا بعضــی از‬ ‫موســیقیهای امــروزه مقایســه کــرد‪ .‬موســیقیهایی‬ ‫کــه در ابتــدا بــه نظــر جالــب میآینــد‪ ،‬امــا بعــد از مــدت‬ ‫کوتاهــی از آنهــا خســته میشــویم‪ .‬بســیاری از بناهایــی‬ ‫کــه امــروزه ســاخته میشــوند نیــز اینگونه‪-‬انــد‪ ،‬بعــد‬ ‫از مدتــی دل آدم را میزننــد و بــه نوعــی میتــوان گفــت‬ ‫تاریــخ انقضــا دارنــد‪.‬‬

‫رخ خواهــد داد‪ .‬طــی شــدن ایــن فرآینــد اســت کــه ســبب‬ ‫بــه فکــر واداشــتن مخاطــب میشــود‪ .‬زمانــی کــه یــک‬ ‫فضــا تنهــا بــه حــس بینایــی متعهــد میمانــد‪ ،‬در نهایــت‬ ‫تنهــا تصویــر زیبایــی خواهــد بــود و فقــدان عملکــرد‬ ‫ســایر حــواس انســانی آزاردهنــده خواهــد بــود‪ .‬شــاید‬ ‫بــه همیــن دلیــل اســت کــه بســیاری از فضاهــا از دور‬ ‫برایمــان جذابنــد‪ ،‬ولــی زندگــی کــردن در آنهــا ‪-‬نــه در‬ ‫معنــای زنــده مانــدن صــرف‪ ،‬بلکــه کیفیــت زندگانــی‪-‬‬ ‫برایمــان دشــوار اســت و در نظرمــان فاقــد روح میآینــد‪.‬‬ ‫میتــوان گفــت ایــن نــوع نــگاه ســطحی بــه «ســاختن»‬ ‫اســت کــه باعــث بــه وجــود آمــدن چنیــن فضاهایــی‬ ‫شــده اســت‪ .‬در نتیجــهی نادیــده گرفتــه شــدن عملکــرد‬ ‫ســایر حــواس اســت کــه بــه مــرور زمــان بیشــتر درگیــر‬ ‫ظاهرگرایــی میشــویم و بــه ســبب آن‪ ،‬ایــن تصاویرنــد‬ ‫کــه تمــام زندگــی مــا را در برمیگیرنــد؛ تصاویــری کــه در‬ ‫ظاهــر گویــای حقیقتنــد‪ ،‬امــا درواقــع بــه دور از ژرفــای‬ ‫وجودی انــد‪.‬‬

‫حضــور مــا در بناهــا بــا تمــام وجــود و‬ ‫حواســمان رخ میدهــد و ابــزار تعامــل مخاطــب بــا‬ ‫بنــا کیفیتهــای بینایــی‪ ،‬المســه‪ ،‬بویایــی و شــنیداری‬ ‫موجــود در بخشهــا و مصالــح بناســت‪ .‬در نتیجــه‬ ‫هرچــه یــک فضــا بتوانــد حــواس بیشتــری از مخاطــب‬ ‫خــود را درگیــر کنــد‪ ،‬انســانیتر خواهــد بــود و تجربههــای‬ ‫حســی فــرد معنادار تــر میشــوند و درک بهتــری از فضــا‬

‫شــاید الزم بــوده اســت در بســیاری از مواقــع‬ ‫نوعــی موضعگیــری در برابــر چنیــن نگاهــی اتفــاق‬ ‫میافتــاد و اینگونــه نمیســاختیم‪ .‬یوهانــی پاالســما و‬ ‫پیتــر زومتــور از جملــه معمارانینــد کــه تــاش کردهانــد‬ ‫جــور دیگــری بســازند و در آثــار خــود توجــه ویــژهای بــه‬ ‫ادراک چنــد حســی داشــتهاند‪ .‬از جملــه ایــن آثــار میتــوان‬ ‫کلیســای بــرودر کاوس اثــر پیتــر زومتــور را نــام بــرد‪.‬‬

‫تصاویر‪ :‬بازشوی سقفی )راست( و ورودی )چپ( کلیسای برودر کالوس‪ ،‬پیتر زومتور‬

‫*‬

‫حقیقت از یاد رفته‬

‫زومتــور در مراحــل ســاخت ایــن کلیســا‬ ‫بــا اســتفاده از آ تــش زدن چوبهــای موجــود‬ ‫در دیــوارهی کلیســا کــه بــه صــورت خیمهماننــدی‬ ‫دیوارههــای کلیســا را تشــکیل میدادنــد و بــه عنــوان‬ ‫قالــب بتــن از آنهــا اســتفاده شــده بــود و ایجــاد بــوی‬ ‫چــوب ســوخته و رد باقیمانــده از چوبهــا‪ ،‬توانســته‬ ‫حــس بویایــی و المســه مخاطــب را بــا بیناییــش همــراه‬ ‫کنــد‪ .‬همچنیــن تنهــا بازشــوی کلیســا در باالتریــن نقطهی‬ ‫آن قــرار دارد و ســکوت موجــود در کلیســا و تاریکــی زیــاد‬ ‫ناشــی از ورود بــه کلیســا از فضــای روشــن بیــرون از طریــق‬ ‫ورودی مثلــث شــکل‪ ،‬توجــه همــگان را بــه آســمان‪ ،‬کــه‬ ‫از تنهــا بازشــوی کلیســا دیــده میشــود‪ ،‬جلــب میکنــد و‬ ‫بــه ایــن ترتیــب توانســته اســت کیفیــت معنــویای را کــه‬ ‫مناســب کلیســا بــوده اســت بــا اســتفادهی هوشــمندانه‬ ‫از مصالــح گوناگــون ایجــاد کنــد‪.‬‬ ‫اگــر بــه اکثریــت بناهــا نــگاه کنیــم‪ ،‬متوجــه‬ ‫میشــویم چنیــن نگاهــی در طراحــی آنهــا وجــود نــدارد‪.‬‬ ‫اینگونــه ســاختهاند و میســازند‪ ،‬امــا شــاید زمــان آن‬ ‫رســیده باشــد کــه بــه ایــن نــوع ســاختنها نــه بگوییــم و‬ ‫کمــی از ســلطهجویی چشــمهایمان بکاهیــم تــا مجالــی‬ ‫باشــد بــرای خلــق فضاهایــی کــه باعــث رخ دادن ادراک‬ ‫عمیــق و چندحســی مخاطــب از بنــا شــوند‪ .‬تــا جایــی کــه‬ ‫مخاطــب خــود را بخشــی جداییناپذیــر از فضــا بدانــد و‬ ‫زندگــی کــردن در آن‪ ،‬در معنــای حقیقیــش‪ ،‬تجلــی یابــد‪.‬‬

‫• معمــاری اندیشــی‪ ،‬پیتــر زومتــور‪ ،۱9۴۳ ،‬ترجمــهی علیرضــا شــلویری‪،‬‬ ‫‪ ،۱۳9۳‬تهــران‪ ،‬حرفــه هنرمنــد‬ ‫• معماری و راز جاودانگی‪ :‬راه بیزمان ســاختن‪ ،‬کریســتوفر الکســاندر‪،‬‬ ‫‪ ،۱9۷9‬ترجمــهی مهــرداد قیومــی بیدهنــدی‪ ،۱۳9۰ ،‬دانشــگاه شــهید‬ ‫بهشــتی‪ ،‬مرکــز چــاپ و انتشــارات‬ ‫• چشــمان پوســت‪ :‬معماری و ادراکات حســی‪ ،‬یوهانی پاالســما‪،۱996 ،‬‬ ‫ترجمــهی رامیــن قــدس‪ ، ،‬پرهــام نقش‬ ‫‪• Multisensory approach in architecture education: The‬‬ ‫‪basic courses of architecture in Iranian universities, Arezou‬‬ ‫‪Monshizade. Ambiances, tomorrow, Proceedings of 3rd‬‬ ‫‪International Congress on Ambiances, September 2016,‬‬ ‫‪Volos, Greece, Sep 2016, Volos, Greece.‬‬ ‫‪• www.republicspace.com/multi-sensory-design-building‬‬‫‪for-all-senses/‬‬ ‫‪• www.civilica.com/Paper-ICOHACC01-ICOHACC01_595.‬‬ ‫‪html‬‬ ‫‪• www.civilica.com/Paper-ACIAU01-ACIAU01_024.html‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪• www.pinterest.com‬‬ ‫‪• www.archdaily.com‬‬

‫معماری‬ ‫معماری‬

‫منــــــــــــــــــــــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــهای‬ ‫پویا یوسفی میرهجین‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪pooyays1010@gmail.com‬‬

‫‪82‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/MkkOH‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫ســاختن بخشــی از مفهوم معماریست‪،‬‬ ‫امــا نه همهی آن‪.‬‬ ‫در نگاهــی کلــی‪ ،‬خــط ســیر تاریــخ هنــر و رونــد‬ ‫خلــق آثــار هنــری‪ ،‬اغلــب از مباحــث نظــری جــدا نبــوده و‬ ‫اساســا خلــق اثــری هدفمنــد و چهبســا بیهــدف ‪-‬کــه‬ ‫بیهدفــی غایــت آن اســت‪ -‬نیازمنــد رویکــرد و عقانیتــی‬ ‫مقــدم بــر اثــر اســت‪ .‬بســیاری از متعلقــات هنــری‪،‬‬ ‫دســتاورد کشــاکش متفکــران و تقابــل اندیشــهها از‬ ‫دریچــهی رویکردهــای متــداول و موضوعــات مــورد‬ ‫بحــث زمــان خویــش بودهانــد‪ .‬چــرا؟ شــاید در یــک‬ ‫تقســیمبندی کلنگــر بــا اغمــاض بتــوان هنــر را حاصــل‬ ‫تاقــی ایــده و ارائــهی هنرمنــد دانســت‪ .‬آنجــا کــه هــر‬ ‫دو طــی یــک فرآینــد سیســتماتیک یکدیگــر را تقویــت‬ ‫کــرده و تاییــد میکننــد‪ .‬اندیشــهای کــه زاییــده میشــود‪،‬‬ ‫هرقــدر غنــی و پرمحتــوا باشــد‪ ،‬در صورتــی کــه بــه‬ ‫مخاطــب انتقــال پیــدا نکنــد ‪-‬بــه وســیلهی هــر مدیــوم‬ ‫هنــری‪ -‬از اعتبــار ســاقط اســت و در همانجایــی کــه‬ ‫شــکل گرفتــه معــدوم میگــردد؛ امــا جنبــهی فیزیکــی‬ ‫ســاختمانها و بســیاری دیگــر از محصــوالت هنــری‬ ‫کــه وابســته بــه متریــال هســتند و محددیتهایــی کــه‬ ‫در ســاخت پیــش پــای مــا مینهنــد‪ ،‬گاهــی شــرایطی‬ ‫ناســازگار بــا اجــرا و نمایــش ایدههــا و ایدئولوژیهــا‬ ‫بــه وجــود مــیآورد کــه فــرد در جهــت ارائــهی تفکراتــش‬ ‫نیــاز بــه دســتاندازی بــه ســایر مدیومهــای ارائــه‪ ،‬نظیــر‬ ‫اســکیس‪ ،‬متــن‪ ،‬عکــس و‪ ...‬پیــدا میکنــد‪.‬‬

‫*‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫خصوصــا در شــرایطی کــه خوانشهــای‬ ‫گوناگــون بینامتنــی مــد نظــر اســت‪ ،‬فرآینــد خوانــش‬ ‫و تبدیــل محتــوای یــک هنــر بــه هنــر دیگــر‪ ،‬عمومــا‬ ‫نیازمنــد طیکــردن فرآینــدی تدریجــی اســت و گاهــی‬ ‫بــه علــت تفاوتهــای اساســی و ســاختاری در برخــی‬ ‫بنیانهــای هنــر مبــدا و مقصــد‪ ،‬گفتوگویــی فعــال‬ ‫بیــن مدیومهــای موجــود را بــرای بیــان هرچــه شــفافتر‬ ‫موضــوع میطلبــد‪ .‬بــا در نظــر گرفتــن ایــن نکتــه کــه‬ ‫ْ‬ ‫معمــاری هنــری ســاختنی اســت‪ ،‬تمــام‬ ‫در نهایــت‬ ‫اندیشــهها و ایدههــای طراحــان و اندیشــمندان در‬ ‫بدبینانهتریــن حالــت‪ ،‬شــاید نــه بــه شــکلی مســتقیم‬ ‫و بیواســطه امــا بــه نحــوی خــرد و جزئــی‪ ،‬در تفکــرات‬ ‫پیــش و پــس از خــود تاثیــر میگذارنــد و در معمــاری‬ ‫ســاختنی بــه ظهــور میرســند‪.‬‬ ‫مــوارد بررسیشــده در ایــن متــن بــه نمونههای‬ ‫اســتقال ایــده از محصــول ســاختنی و برخــی نمودهــای آن‬ ‫در معمــاری و دیگــر هنرهــا میپــردازد‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫نمونــهی بــارز در نســاختههای ارزشــمند در هنــر کاســیک اروپــای رنســانس دیــده میشــود‪ .‬نظریهپــردازان‬ ‫ایتالیایــی‪ ،‬طــرح دی ِزنیــو را کمــال مطلــوب طراحــی و مقولــهی متقــدم و ریشــهی مشــترک تمامــی هنر هــا میانگاشــتند‪ .‬در‬ ‫نظــر آنهــا طــرح بــه معنــای نقشــهی اجمالــی و انــگار هنــری بــود و نقاشــی‪ ،‬معمــاری و مجسمهســازی هنرهــای طراحــی بــه‬ ‫شــمار میرفتنــد‪ .‬طراحــی بــه عنــوان فــن تجســم شــکلی و ابــداع در ایــن دوره‪ ،‬در نقــش مقولــهی نظــری از اجــرای تصویــری‬ ‫قابلتفکیــک اســت‪ .‬بــه طــور مثــال در نقاشــی‪ ،‬طراحــی شــاکله و پیــام یــک اثــر را تشــکیل مــیداد و تمامــی عناصــر فرمــی و‬ ‫محتوایــی را در بــر میگرفــت و نقاشــی تنهــا نمــود آن در ابعــاد واقعــی در کنــار بهرهگیــری از رنــگ بــود‪ .‬ایــن مســئله تــا جایــی‬ ‫پیــش رفــت کــه در ســالهای پایانــی ایــن دوره‪ ،‬رنــگ هــم بخشــی از طراحــی شــد و نقاشــی صرفــا تبدیــل بــه نمــود نهایــی‬ ‫فیزیکــی ایــده و تفکــر ‪-‬طــرح‪ -‬هنرمنــد گردیــد (تصاویــر ‪ ۱‬و ‪ .)۲‬چــه بســیار ایدههــا کــه طراحــی شــدند و هیــچگاه بــه روی پــردهی‬ ‫نمایــش نرفتنــد امــا بــه لحــاظ فکــری بــه پختگــی و بلــوغ نقــاش کمکهــای شــایان و کتمانناپذیــری کردنــد‪.‬‬

‫تصاویر ‪۱‬و‪ :۲‬شام آخر‪،‬‬ ‫لئوناردو داوینچی‪۱۴۹۰ ،‬‬

‫‪84‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫معماری منهای معماری‬

‫مقولــهی اســتقال ایــده از محصــول نهایــی‪،‬‬ ‫بحثــی نیســت کــه فقــط بــه هنرمندانــی کــه در هــر‬ ‫دو عرصــهی عملــی و نظــری فعالنــد اتــاق شــود‪ .‬عمومــا‬ ‫در کنــار حــوزهی عملــی هنــر‪ ،‬اندیشــمندانی متقــدم وجــود‬ ‫داشــتهاند کــه بــا بررســی مســائل فلســفی و ایدئولوژیــک‬ ‫تعیینکننــده‪ ،‬خــط مشــی هنرمنــدان متاخــر بودهانــد‪.‬‬ ‫از نویسندگان و نمایشنامهنویسان انگلیسی‬ ‫و آلمانــی ســدهی هجــده و نــوزده کــه ســبب پایهریــزی‬ ‫رمانتیسیســم در عصــر خــود شــدند تــا مرلــو پونتــی و‬ ‫پدیدارشناســی و ژاک دریــدا و دیکانستراکشــنی کــه نمــود‬ ‫معمــاری آن در دهــهی ‪ 9۰‬و در پــارک دالویلــت چومــی بــه‬ ‫منصــه ظهــور رســید‪ ،‬همــه و همــه بیانگــر ایــن نکتــه اســت‬ ‫کــه تاریــخ مملــو از افــرادی بــوده کــه شــاید در زمینــهی عملی‬ ‫هنــر فعالیــت محسوســی نداشــتهاند امــا هنرمنــدان ‪-‬از‬ ‫جملــه معمــاران‪ -‬از محصــول اندیشــهی آنــان بهــره بــرده و‬ ‫آثــار بســیار مهمــی در حوزههــای مختلــف آفریدهانــد‪ .‬ایــن‬ ‫مســئله نشــانگر ایــن اســت کــه دایــرهی تعریــف هنــری‬ ‫مثــل معمــاری‪ ،‬نبایــد صرفا به کانســپت اولیه و ســاختمان‬ ‫بــه عنــوان محصــول نهایــی محــدود شــود‪ ،‬بلکــه تفکــر‬ ‫معمــاری میتوانــد در قالــب یــک اثــر ادبی‪ ،‬یک نقاشــی‪ ،‬یک‬ ‫ماکــت و حتــی یــک فیلــم بــه نمایــش درآیــد‪.‬‬ ‫دلیــل دیگــری کــه بــر عــدم وابســتگی‬ ‫معمــاری بــه ســاختمانهایش تاکیــد مــیورزد‪ ،‬مقولــهی‬ ‫مرزهاســت‪ .‬بــا توجــه بــه ماهیــت معمــاری و مقیــاس کاری‬ ‫بــزرگ آن و کنــش فیزیکــی و غیــر فیزیکــی گســتردهاش‬ ‫بــا محیــط و مخاطبــان‪ ،‬عرصــهی ســاخت در ایــن هنــر‬ ‫همــواره بــا محافظــهکاری محتاطانــه همــراه بــوده اســت‬ ‫و در برخــی مواقــع کــه از ایــن مهــم پیــروی نکــرده‪ ،‬اثــرات‬ ‫جبرانناپذیــری‪ ،‬هــم بــرای اثــر و هــم بــرای هنرمنــد بــه‬ ‫همــراه داشــته اســت‪ .‬ازجملــه ایــن مــوارد‪ ،‬میتــوان بــه‬ ‫ایــدهی بلندپروازانــهی برنینــی بــرای ســاخت بــرج ناقــوس‬ ‫کلیســای ســن پیتــر ‪-‬بــه ســال ‪ -۱6۳۷‬اشــاره کــرد کــه وزن‬ ‫زیــاد ناقوسهــا ســبب ترک خوردن دیوارهی کلیســا شــد و‬ ‫مقدمــات برتــری برامینــی نــزد کاردینــال جدید را فراهــم کرد‪.‬‬ ‫شــاید اگــر ایــن ایــده بــرای همیشــه روی کاغــذ میمانــد‪،‬‬ ‫برنینــی نیــز جایــگاه واالی خویــش را ازدســترفته نمیدید‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫هرچــه کار کــردن در چارچــوب قوانیــن و‬ ‫مفاهیــم‪ ،‬مطمئــن و محافظهکارانــه اســت‪ ،‬کار کــردن بــر‬ ‫روی مرزهــا امــری مخاطرهانگیــز اســت‪ .‬معمــاری در هــر‬ ‫ســبکی مرزهایــی دارد کــه قوانیــن‪ ،‬اســلوبها و بایدهــا‬ ‫و نبایدهــای آن را تعریــف میکنــد‪ .‬تــا جایــی کــه حرکــت در‬ ‫درون ایــن مرزهــا نوآورانــه باشــد و منجــر بــه تولیــد نتایــج‬ ‫بدیــع شــود‪ ،‬قابلتقدیــر اســت؛ امــا وقتــی کار بــه تکــرار‬ ‫منفعانــه و مقلدانــه از قوانیــن و دســتورات میرســد‪،‬‬ ‫هنــر تهــی از معنــا و نــوآوری میگــردد و یــا صرفــا معانــی‬ ‫پیشــین را بازنمایــی میکنــد و تبدیــل بــه مشــابههایی‬ ‫متعــدد‪ ،‬کســلکننده و بــدون روح میشــود کــه بــه‬ ‫نوعــی تداعیگــر شــرایط آکادمیســم روم ســدهی‬ ‫شــانزدهم و فرانســه بعــد از داویــد نیــز هســت‪ .‬اینجــا‬ ‫نقطــهای اســت کــه معمــار بایــد بــر روی طنــاب سســت‬ ‫مرزهــا قــدم بــردارد‪ ،‬بــه کاســتیها و ایــرادات اشــاره کنــد و‬ ‫آنهــا را دگرگــون ســازد‪ .‬گاهــی مقابلــه بــا قوانیــن ســخت‬ ‫و خشــک مکتبهایــی کــه عمیقــا در افــکار دورهی خــود‬ ‫ریشــه دوانیدهانــد‪ ،‬نیــاز بــه تفکــری افراطــی دارد؛ تفکــری‬ ‫کــه یــارای مقابلــه بــا دیکتاتــوری قدرتمنــد فکــری ایــن‬ ‫مکاتــب باشــد‪ .‬تفکــری کــه حملــه کنــد‪ ،‬خــرد کنــد‪ ،‬بریــزد‪،‬‬ ‫نابــود ســازد و نهایتــا بــاز بســازد‪ .‬ایــن رویکــرد رادیــکال‬ ‫و شــجاعانه بــا ماهیــت محتــاط ســاخت در معمــاری‬ ‫ناهمخــوان اســت‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫*‬ ‫از نمونههــای ایــن مبحــث‪ ،‬میتــوان بــه‬ ‫گروههایــی اشــاره کــرد کــه بــه تقابــل بــا قوانیــن معمــاری‬ ‫مدرنیســتی برخاســته بودنــد‪ .‬ایدههایــی همچــون‬ ‫یادمــان ممتــد ســوپر اســتودیو (تصویــر ‪ .)5‬ایدههایــی‬ ‫کــه بــه علــت محدودیتهــای مــادهی ســاختمانی‪،‬‬ ‫بــه هیــچ روی قابلیــت ســاختن نداشــتند امــا حامــل‬ ‫پیامهــای محکــم‪ ،‬قاطــع و مخربــی بودنــد کــه در‬ ‫کنــار هــم ســبب سســت شــدن بنیانهــای معمــاری‬ ‫مــدرن شــد‪ .‬نمونــهای مهــم از ایــن رویکــرد را میتــوان‬ ‫در دیکانستراکتیویســم معمــاری یافــت‪ .‬وقتــی کــه‬ ‫معمــاری بــه تقابــل بــا خــود برمیخیــزد‪ ،‬تمامیــت خــود‬ ‫را زیــر ســوال میبــرد و ضــد ارزشهــای خــود ســخن‬ ‫میرانــد‪ .‬بــه طــوری کــه دریــدا خــود در برابــر تاشهــای‬ ‫برنــارد چومــی کــه از وی میخواهــد فلســفهی خویــش را‬ ‫در مقابــل معمــاری قــرار دهــد‪ ،‬میگویــد‪:‬‬ ‫چگونــه یک معمــار میتواند به دیکانستراکشــن عالقهمند‬ ‫گردد‪ ،‬چون هرچه باشــد‪ ،‬دیکانستراکشــن ضد فرم‪ ،‬ضد‬ ‫سلســله مراتب‪ ،‬ضد ســاختار و درواقع مخالف همهی آن‬ ‫چیزهاییســت که معماری مظهر آن اســت‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫امــا در نهایــت‪ ،‬ایــن نگــرش منجــر بــه‬ ‫تولیــد رویکــرد جدیــد و فرصتهــای متعــدد بــرای‬ ‫خوانشهــای متفــاوت از آن شــد و رویکــردی بــه نــام‬ ‫دیکانستراکتیویســم در معمــاری را بــه وجــود آورد‪.‬‬ ‫در هــر حــال‪ ،‬تقابــل و رویکــرد رادیــکال بــه عنــوان یــک‬ ‫رویکــرد محــوری‪ ،‬غالبــا نقــش موثــری در تمامــی هنرهــا‬ ‫و در تمامــی زمانهــا ایفــا کــرده و در شــرایطی اســاس‬ ‫مکتبهایــی جدیــد را پیریــزی کــرده اســت؛ نظیــر‬ ‫تقابلهــای دومینــووار رمانتیسیســم‪ ،‬رئالیســم‪،‬‬ ‫امپرسیونیســم و‪ . ...‬رادیکالیســم و رویکــرد رادیــکال نــه‬ ‫تنهــا مصداقــی از نســاختن اســت بلکــه گاهــی مصداقــی‬ ‫از لــزوم نســاختن اســت‪ .‬آنجــا کــه مصالــح در ارائــهی‬ ‫تخیــات‪ ،‬تجســمها و تفکــرات بازمیماننــد‪ ،‬اندیشــه‬ ‫در قالــب نوشــتار‪ ،‬ترســیمات و مدلهــا بــه نمایــش‬ ‫خویــش ادامــه میدهــد تــا راهــی جدیــد بــرای بهبــود‬ ‫کاســتیها و مرتفــع کــردن نیازهــا و غنیســازی ایدههــا‬ ‫بــاز کننــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۵‬یادمان ممتد‪ ،‬سوپر استودیو‪۱۹7۲-۱۹۶۹ ،‬‬

‫خط آسمان فضای شهری‬ ‫زهرا رمضانی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪zahra.ramezani8911@gmail.com‬‬ ‫چه میشد اگر هنوز هم‬ ‫زمانیکه در محوطهی میدان مشق یا همان باغ ملی‬ ‫از عمارت قزاقخانه به سمت همان سردر زیبا‬ ‫که آمیزهای از معماری ایرانی و اروپایی است‪،‬‬ ‫قدم میزدم و از این شاهکار معماری لذت میبردم‪،‬‬ ‫همان آبی خوشرنگ و مالیم آسمان را در باالی سردر میدیدم‬ ‫و در همان حال محو جزئیات و کاشیکاریهای این معماری جذاب میشدم‪.‬‬ ‫چه میشد اگر آن ساختمان در حال احداث‪،‬‬ ‫وجوه این آبی را کمتر نمیکرد و از منظر دیداری جذاب سردر نمیکاست؛‬ ‫سردری که یکی از نمادهای شهر تهران شناخته میشود‬ ‫و به نوعی میتوان آن را قلب پایتخت دانست‪.‬‬ ‫در کل اگر این ساختمانهای جدید‬ ‫بدون توجه به بافتهای قدیمی و تاریخی ساخته نمیشدند‪،‬‬ ‫این بافتها همچنان حفظ میشدند‪.‬‬ ‫البته که در گذشته‪ ،‬خط آسمان از اهمیت بیشتری برخوردار بود‪.‬‬ ‫تعجبی هم ندارد که این بافت قدیمی در کالنشهری مثل تهران حفظ شود‬ ‫ولی در کالنشهرها به ندرت یک بافت قدیمی و تاریخی دوام میآورد‪.‬‬ ‫وجود خط آسمان زیبا و منظم‪،‬‬ ‫شاید تاثیرگذارترین عامل نظمدهی به فضای شهری باشد‬ ‫که ساختمانهای جدید امروزی‪ ،‬خصوصا در کالنشهرها به آن بیتوجهاند‪.‬‬ ‫در نهایت چه میشد اگر هنوز هم توجه میشد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫مفهوم فضای خالی‬ ‫در هنر‬ ‫دورهی اسالمی‬ ‫فضــا همچــون مســیری اســت کــه در تراکــم‬ ‫برگههــای مــادی گشــوده شــده تــا روح بتوانــد در جهــان‬ ‫دیگــری تنفــس کنــد‪ .‬فضــای تهــی‪ ،‬یــک هویــت و یــک‬ ‫اصــل اســت کــه در دورههــای زمانــی متفــاوت‪ ،‬دارای‬ ‫نوســان بــوده و نمیتــوان پیشبینــی کــرد کــه دقیقــا‬ ‫از کجــا و بــه چــه شــکلی آغــاز شــده اســت‪ .‬فضــای تهــی‬ ‫تنهــا مربــوط بــه فرهنــگ ایــران نبــوده و در ســایر ملــل‬ ‫و فرهنگهــا نیــز وجــود داشــته اســت‪ ،‬ولیکــن نگــرش‬ ‫و زاویــهی دیــد نســبت بــه ایــن قضیــه‪ ،‬در هــر سیســتم‬ ‫تعریــف خــاص خــود را دارد‪ .‬خــأ در تعریــف عامیانــه‪ ،‬بــه‬ ‫معنــی جایــی کــه در آن کســی نباشــد معنــی میشــود‪ .‬از‬ ‫جنبــهای دیگــر میتــوان گفــت خالــی بــه معنــی تهــی‪ ،‬آزاد‬ ‫و رهــا اســت و بــا معنــی نیســتی و نابــودی ارتبــاط نزدیــک‬ ‫دارد‪ .‬منشــا فضــای تهــی در گذشــته ‪-‬بــه طــور مثــال از‬ ‫آتشــکدهها کــه بــه صــورت چهــار طاقــی بــوده و بعــد از‬ ‫آن بــه مســجد تبدیــل شــدهاند‪ -‬وجــود داشــته اســت‪.‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/0PGHG‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫شقایق ناجی زواره‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪naji.shaghayegh@gmail.com‬‬

‫در معمــاری و شهرســازی ســنتی ایــران‪ ،‬نــه‬ ‫تنهــا فضــای تهــی اضافــه و پسمانــدهی فضــا نیســت‬ ‫بلکــه همــواره بــه عنــوان یــک عنصــر اصلــی‪ ،‬تعیینکننده‬ ‫بــوده و بــه ســایر عناصــر هویــت میبخشــیده اســت‪ .‬بــه‬ ‫طــور کلــی فضــای تهــی در تمامــی دورههــای زمانــی وجــود‬ ‫داشــته اســت؛ زیــرا تهــی دارای اصالــت اســت‪ ،‬ممکــن‬ ‫‪۱‬‬ ‫اســت کــه کمرنــگ شــود ولــی هرگــز از بیــن نمــیرود‪.‬‬ ‫در هنــر معمــاری دورهی اســامی‪ ،‬فضــای‬ ‫خالــی جایــگاه ویــژهای داشــته و ضمــن تاکیــد بــر وابســته‬ ‫نبــودن فضــا بــه اشــیا‪ ،‬بــه درک فضــا و ایجــاد یــک تصویــر‬ ‫ذهنــی در مخاطــب منجــر میشــود‪ .‬درک فضــا‪ ،‬از حضــور‬ ‫انســان در محیــط و تجربههــای زیســتی او در رابطــه بــا‬ ‫محیــط پیرامونــش شــکل میگیــرد و فضــا میتوانــد بــه‬ ‫خــودی خــود‪ ،‬تمــام حــواس و ذهــن انســان را درگیــر و‬ ‫‪۲‬‬ ‫نهایتــا بــا او ارتبــاط برقــرار کنــد‪.‬‬ ‫هنــر اســامی همــواره در پــی آن بــوده اســت‬ ‫تــا فضایــی بیافرینــد کــه در آن بــر سرشــت موقــت‬ ‫اشــیای مــادی تاکیــد شــود و «تهــی بــودن» در هنــر را‬ ‫متــرادف تجلــی «امــر قدســی» میدانــد‪ .‬از طرفــی ایــن‬ ‫موضــوع بــا نفــس هنــر در تناقــض دیــده میشــود؛ زیــرا‬ ‫هنــر‪ ،‬محــل ظهــور اشــیا و حضــور مــاده اســت؛ بنابرایــن‪،‬‬ ‫پرهیــز از بــه تصویــر کشــیدن شــمایل و تمثالهــا در‬ ‫دیــن اســام‪ ،‬از دالیــل دیگــر اهمیــت یافتــن فضــای‬ ‫خالــی در ایــن دوره اســت‪ .‬در هنــر اســامی‪ ،‬حضــور‬ ‫مــاده بــه مثابــهی بازتابهــا و مظاهــر مثبــت مراتــب‬ ‫عالیتــر هســتی اســت‪ .‬بــه ایــن صــورت کــه اگــر پــروردگار‬ ‫را «جوهــر غایــی» بنامیــم و هــر وجــودی را شــی فــرض‬ ‫کنیــم‪ ،‬الجــرم جنبــهای از نیســتی یــا خــأ وجــود دارد کــه‬

‫‪91‬‬

‫*‬

‫در طبیعــت نظــام‬ ‫خلقــت نهفتــه اســت‪.‬‬ ‫ســپس خــأ بــه‬ ‫شــکل آنچــه از اشــیا‬ ‫تهــی اســت ظهــور‬ ‫کــرده و خواهناخــواه‬ ‫اثــر و پــژواک حضــور‬ ‫خداونــد در نظــام‬ ‫هســتی جلــوه میکنــد‪.‬‬ ‫پــس هنــر معمــاری‬ ‫دورهی اســامی اثــر‬ ‫محدودکننــدهی فضــای کیهانــی را بــر انســان حذف کــرده و‬ ‫حجــاب مادیــت را برمــیدارد‪ .‬لــذا ایــن فضــا نه با شــی مثبت‬ ‫بلکــه بــا عدم حضور جســمانیت تعریــف میشــود‪ .‬در واقع‬ ‫هــر نــوع «بــود» بــه وســیلهی همکنــاری بــا «نبــود» خویــش‪،‬‬ ‫قابلیــت تشــخیص مییابــد‪ .‬کنــار هــم قــرار گرفتــن فضــای‬ ‫منفــی و فضــای مثبــت را بــه روشــنی میتــوان در نقــوش‬ ‫اســلیمی کــه مشــخصهی هنــر اســامی اســت‪ ،‬مشــاهده‬ ‫کــرد‪ .‬بــه طــوری کــه هــر دو به یــک انــدازه واجد اهمیــت بوده‬ ‫و ایــن مســئله چــه در خــط کوفــی و چه در خط شکســته‪ ،‬به‬ ‫خوبــی تجلــی یافتــه اســت‪ .‬نقــوش اســلیمی ایــن امــکان را‬ ‫بــرای فضــای خالــی فراهــم مــیآورد کــه بــه قلــب مــاده نفــوذ‬ ‫کنــد‪ ،‬تیرگــی را از آن بزدایــد و بــه همیــن صــورت از طریــق‬ ‫بســط و تکــرار فرمهایــی کــه بــا فضــای خالــی در هــم آمیختــه‬ ‫اســت‪ ،‬از ثابــت مانــدن نــگاه در یک نقطه و محصور شــدن‬ ‫ذهــن جلوگیــری کنــد و بــه چشــم و ذهــن‪ ،‬آزادی عمــل‬ ‫ببخشــد‪ .‬اهمیــت ویــژهی گســترش فضــای منفــی‪ ،‬در‬ ‫صحــن مســاجد و حیــاط اغلــب خانههــای ســنتی نیــز دیــده‬ ‫میشــود؛ بــه طــوری کــه فضــای باریکتـ ِـر بــازار یــا خیابــان‪،‬‬ ‫بــه آن ختــم شــده و نشــاطی ناگهانــی در مخاطــب ایجــاد‬ ‫میکنــد کــه همــواره بــا تشــدید آگاهــی نســبت بــه حضــور‬ ‫‪۳‬‬ ‫الهــی همــراه اســت‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫تصویر ‪ :۱‬خط کوفی بنایی‬ ‫منبع‪tasnimnews.com :‬‬

‫بــه نظــر میرســد کــه اســتفاده از فضــای خالــی در هنــر‬ ‫اســامی‪ ،‬بــه همــراه بــه کارگیــری هندســه و نمادگرایــی‬ ‫انتزاعــی‪ ،‬راهــی اســت کــه میتــوان بــه وســیلهی آن‪ ،‬در‬ ‫ابــزار هنــری و معمــاری‪ ،‬وحدتــی را نشــان داد کــه در زمــان‬ ‫واحــد‪ ،‬در هــر جایــی هســت و فراســوی هــر چیــز‪ ۴.‬فضــای‬ ‫تهــی قــادر اســت حرکتــی را بــه ســوی خیالــی خــاص در‬ ‫انســان پدیــد آورد؛ نظیــر احســاس ســبکی و تقدســی کــه‬ ‫در مســاجد ایرانــی بــه فــرد القــا میشــود و باعــث آزادی‬ ‫او از دنیــای مــادی و پــرواز بــه ســوی دنیایــی غیرمــادی‬ ‫میگــردد‪ 5.‬در گذشــته‪ ،‬معمــاران ایرانــی بــا بــه کارگیــری‬ ‫ماهرانــهی فضــای منفــی‪ ،‬میتوانســتند فضایــی خلــق‬ ‫کننــد کــه یــا بــه درونگرایــی و تفکــر منتهــی میشــد و یــا‬ ‫بــه نشــاطی روحانــی میانجامیــد‪ .‬ایــن موضــوع در تقابــل‬ ‫فضــای بــزرگ مســاجد و فضــای باریــک بازارهــا و کوچههــا‬ ‫بــه خوبــی احســاس میشــود‪ .‬در نهایــت میتــوان گفــت‬ ‫کــه گاهــی‪ ،‬نــه تنهــا پدیــدار شــدن هســتی از نیســتی‬ ‫غیرممکــن نیســت بلکــه میتوانــد در درجــهای واالتــر‬ ‫از آن قــرار گیــرد‪ .‬شــاید زمــان آن فــرا رســیده اســت تــا بــا‬ ‫بازشناســی الگوهــای فضایــی‪ ،‬بــه ارزش فضــای خالــی‬ ‫و نقــش آن در معمــاری دیرینــهی خــود پــی ببریــم و‬ ‫نســاختن را آغــاز کنیــم‪ .‬همانطــور کــه الئوتــزو میگویــد‪:‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫• آفاتی بر حکمت وجودی فضای تهی در معماری اسامی‪-‬ایرانی‪،‬‬ ‫رئیس سمیعی‪ ،‬محمدمهدی و بهزاد پورمحمد‪ ،۱۳9۴ ،‬دومین‬ ‫کنفرانس بینالمللی رویکردهای نوین در علوم و تکنولوژی‪ ،‬ترکیه‬ ‫• اصالت فضای تهی در شناخت نشانهشناسی معماری ایرانی و‬ ‫بازنمایی نشانهها‪ ،‬آرمین زرتاج‪ ،‬حسین زرتاج‪ ،‬همایش ملی معماری و‬ ‫شهرسازی ایرانی‪-‬اسامی‪ ،‬موسسهی آموزش عالی خاوران‪ ،‬مشهد‪،‬‬ ‫‪۱۳9۱‬‬ ‫• هنر و معنویت اسامی‪ ،‬حسین نصر‪ ،‬ترجمهی رحیم قاسمیان‪،‬‬ ‫سازمان تبلیغات اسامی‪ ،‬حوزهی هنری‪ ،‬نشر برگ‪۱۳۷5 ،‬‬ ‫• اهمیت فضای خالی در هنر اسامی نمونه موردی مسجد امام‬ ‫خمینی (ره) اصفهان‪ ،‬مریم مقصودلونژاد‪ ،۱۳9۷ ،‬کنفرانس ملی‬ ‫تحقیقات بنیادین در عمران‪ ،‬معماری و شهرسازی‪ ،‬تهران‪ ،‬موسسهی‬ ‫آموزش عالی اوج‬ ‫• تائو تهچینگ‪ ،‬الئوتزو‪ ،‬ترجمهی امیرحسن قائمی‪ ،‬به تصحیح ایوب‬ ‫کوشان‪۱۳۷9 ،‬‬ ‫• تحلیل فضای تهی (منفی) و پر (مثبت) در معماری مساجد‬ ‫اسامی ایرانی‪ ،‬سکینه شیردل‪ ،‬فرزانه نیل فروش‪ ،‬روحا دباغیان‪،‬‬ ‫‪ ،۱۳96‬کنفرانس بینالمللی پژوهشهای نوین در عمران‪ ،‬معماری‪،‬‬ ‫مدیریت شهری و محیط زیست‪ ،‬کرج‬ ‫‪ ۱‬آفاتی بر حکمت وجودی فضای تهی در معماری اسامی‪ -‬ایرانی‪،‬‬ ‫رئیس سمیعی‪ ،‬محمدمهدی و بهزاد پورمحمد‬ ‫‪ ۲‬اصالت فضای تهی در شناخت نشانهشناسی معماری ایرانی و‬ ‫بازنمایی نشانهها‪ ،‬آرمین زرتاج‪ ،‬حسین زرتاج‬ ‫‪ ۳‬هنر و معنویت اسامی‪ ،‬حسین نصر‬ ‫‪ ۴‬اهمیت فضای خالی در هنر اسامی‪ ،‬مریم مقصودلونژاد‬ ‫‪ 5‬تحلیل فضای تهی (منفی) و پر (مثبت) در معماری مساجد اسامی‬ ‫ایرانی‪ ،‬سکینه شیردل‪ ،‬فرزانه نیل فروش‪ ،‬روحا دباغیان‬ ‫‪ 6‬تائو تهچینگ الئوتزو‬

‫‪،،‬‬

‫هســتی از نیســتی به وجود آمده است‪...‬‬ ‫همانند ظرفی چوبی که از قطعهای چوب ســاخته شــده اســت‪.‬‬ ‫فــرد خردمنــد‪ ،‬ظرف چوبی را میشناســد؛ ولــی در عین حال از قطعهی اولیهی چوب نیز غافل نیســت‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫بــه ایــن ترتیب‪ ،‬او میتواند همــه چیز را به کار گیرد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪،،‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫بخش اول‪ :‬نو‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/uVeGb‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫مقدمه‬ ‫تخریبهــا از پیشــینهها ســخن میگوینــد‪،‬‬ ‫پیشــینههایی معمارانــه و گویــای حضــور‪ .‬تخریبهایــی‬ ‫کــه منجــر بــه تولیــد فضاهایــی میشــوند غیــر از آنچــه‬ ‫پیــش از آن جلوهگــر بودهانــد‪ .‬تخریبهایــی کــه آبســتن‬ ‫ســاختمان جدیــدی در محــل ویرانــه نیســت‪ ،‬بلکــه ایــن‬ ‫بــار خــود ویرانــه دهــان میگشــاید‪.‬‬ ‫میدانیــم وقتــی کــه از فضــا صحبــت‬ ‫میکنیــم یکــی از تولیــدات معمــاری را مــورد بحــث‬ ‫قــرار دادهایــم‪ ،‬در واقــع معمــاری محمــل فضــا و در‬ ‫خدمــت تولیــد آن اســت‪ .‬هنگامــی کــه ویرانههایــی‬ ‫بــرای مــا فضاهایــی را شــکل میدهنــد و بخشــی از‬ ‫بســتر شــهرمان میشــوند‪ ،‬عمــا معمــاریای شــکل‬ ‫گرفتــه کــه تولیــدی نداشــته اســت‪ .‬هنگامــی کــه بنایــی‬ ‫تخریــب میشــود و زمیــن انتظــار تیرآهنهــای تــازهای‬ ‫فضایــی آن‬ ‫را میکشــد‪ ،‬همزمــان اســت بــا دگردیســی‬ ‫ِ‬ ‫نقطــه از هســتی‪ .‬مرحلــهی دگردیســی فرآینــدی اســت‬ ‫کــه از مبدایــی شــروع میشــود و ره بــه ســوی مقصــدی‬ ‫دگــر میبــرد‪ .‬فرآینــدی کــه از مرحلــهی کــرم بــودن شــروع‬ ‫میشــود و مرحلــهی پروانگــی در دورهی پیلگــی را‬ ‫بــه ســرانجام میرســاند‪ .‬قصــد داریــم کمــی راجــع بــه‬ ‫مرحلــهی پیلگــی زمینهایمــان و بعــد از آن بــه خودمــان‬ ‫در قالــب دو بخــش کهنــه و نــو فکرکنیــم‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫خانههایــی کــه عمومــا ارزشــی برایمــان‬ ‫ندارنــد و یکیانــد از هــزاران‪ ،‬از شــدت شــباهت بــه‬ ‫دیگــران اصــا بــه چشــممان نمیآینــد و دیوارهــای یــک‬ ‫شکلشــان هــر روز ایجادکننــدهی راههایمــان هســتند‪.‬‬ ‫ایــن ســاختمانهای سینهســتبر رشــید نــه در شــکل‬ ‫دادن فضــا از خــود اســتقالی دارنــد و نــه بــه شــکل‬ ‫گرفتــن چهــرهی شــهر کمــک میکننــد؛ بلکــه آنهــا نیــز‬ ‫ماننــد همسایگانشــان بــه یکدیگــر وابســتهاند‪ .‬خــوب‬ ‫نگاهشــان کنیــد! کــدام یــک از تخریبهایــی کــه قامــت‬ ‫ســاختمانهای امروزیمــان را خــم میکنــد منتقدیــن‬ ‫و دلســوزان معمــاری را بــه هیاهــو میفکنــد تــا بلکــه‬ ‫تاشهایشــان راه بــه جایــی ببــرد و آن بنــا حفــظ شــود؟‬ ‫ایــن ســاختمانها در بســتر بیمــار خــود چنــان حــل‬ ‫شــدهاند کــه نــه حضورشــان ضــروری مینمایــد و نــه بــه‬ ‫چشــم میآینــد؛ درســت ماننــد یــک گوســفند مریــض‬ ‫در گلــهی گوســفندان مریــض‪ ،‬نــه خــود اهمیتــی دارد‬ ‫و نــه چنــدان گلهشــان‪ .‬همانقــدر شــبیه‪ ،‬همانقــدر‬ ‫معمولــی و همانقــدر ناکارآمــد‪.‬‬ ‫از طرفــی توســعهی شــهری همانقــدر کــه در‬ ‫خدمــت معماریســت‪ ،‬اگــر نگوییــم بیشــتر‪ ،‬کمتــر هــم‬ ‫معماریهایمــان را متضــرر نکــرده اســت‪ .‬در توســعهی‬ ‫شــهری ‪-‬حداقــل بــه آن شــکلی کــه در کشــور مــا انجــام‬ ‫میشــود‪ -‬گاهــی شــاهد آن هســتیم کــه بــرای احــداث‬ ‫اتوبــان‪ ،‬خیابــان‪ ،‬ایســتگاه متــرو یــا از ایــن دســت‬ ‫زیرســاختهای شــهری‪ ،‬همیــن خانههــای گوســفندیای‬ ‫کــه منقبتشــان گفتــه شــد ویرانــه میشــوند‪ .‬حــاال آن‬ ‫ســاختمانها کــه حضورشــان در شــکلگیری فضــای‬ ‫شــهری موثــر نبوده‪ ،‬تخریبشــان فضاهایی جدیــد برایمان‬ ‫تولیــد میکنــد؛ همــان ســطوحی کــه در معمــاری از فــرم‬ ‫ناشــی میشــوند و در کنــار هــم در یــک مــکان فضــا را‬ ‫میســازند‪ .‬اگــر تــا دیــروز خیابانهایــی داشــتیم بــا جــدارهای‬ ‫یکدســت از تراورتــن‪ ،‬امــروز اتوبانــی داریــم بــا جدارههایــی‬ ‫گوناگــون کــه گاهــی کاشــیهای ســفید مســتراح هســتند‬ ‫و گاهــی کاشــیهای ترکخــورده و سیاهشــدهی پشــت‬ ‫کابینــت آشــپزخانه بــا ردیــف کاشــیهای گلدار بــاالی آن‪.‬‬

‫ایــن فضاهــای ویرانــه کــه تــا دیــروز نمــودار فضاهــای‬ ‫شــهری راکــد مــا بودنــد‪ ،‬امــروز داغ توســعهی شــهر بــر‬ ‫شــهر هســتند‪ .‬اگــر تــا پیــش از ایــن ظاهــر یکسانشــان‬ ‫تاثیــری مســتقل در فضاســازی شــهرمان نداشــت‪،‬‬ ‫امــروز امــا تفــاوت ناگهانــی ظاهرشــان بیــش از هــر زمــان‬ ‫و ســاختمان دیگــری کارکــرد فضایــی دارد‪ .‬میدانیــد‬ ‫مثــل چــه؟ مثــل همــان گلــهی گوســفندان ســفید و‬ ‫مریضــی کــه چشــممان را رویشــان میگردانیــم و نــاگاه‬ ‫بــزی ســیاه و مریضتــر از آنــان نگاهمــان را برمیگردانــد‪.‬‬ ‫کاشــیهای ســفیدی کــه ســابق بــر ایــن دیــوار مســتراح‬ ‫بودهانــد و امــروز دیــوار شــهرمان‪ ،‬موضــوع را خطرناکتــر‬ ‫از گذشــته میکنــد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬نمونهای از فضاهای ویرانهی تبدیلشده به پارکینگ در محلهی سهراه آذری‪.‬‬ ‫کاشیهای دستشویی و آشپزخانه به خوبی مشخصند‪ .‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫‪97‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫بخش دوم‪ :‬کهنه‬ ‫شــرحی کــه گذشــت را گوشــهی ذهنمــان داشــته باشــیم‪ .‬ایــن بــار کمــی راهمــان را از نقــاط مرکــزی تهــران‬ ‫میگذرانیــم تــا ببینیــم ایــن ویرانههایــی کــه کارکــرد شــکلگیری فضــا دارنــد‪ ،‬آنجــا چگونــه عملکــردی دارنــد‪ .‬بــرای مثــال بــا‬ ‫گــذر بــه عودالجــان یــا پامنــار تعــداد زیــادی از ایــن ویرانههــا را مــی بینیــم؛ آنهایــی کــه حــاال از کیفیــت حیاتــی خبــر میدهنــد‬ ‫کــه زمــان ســالم بودنشــان نــه‪ .‬خرابههایــی کــه بــه طــرز بــاور نکردنــیای زیبــا هســتند‪ ،‬گاهــی محــراب یــک مســجد را نشــانمان‬ ‫میدهنــد‪ ،‬گاهــی مقرنسهــای طاقچههــای اتاقــی و گاهــی چیزهایــی دیگــر‪ .‬گاهــی جزئیاتشــان آنقــدر زیبــا اســت کــه حــاال‬ ‫ایــن ویرانههــا برایمــان زیباتــر از ســابق مینمایــد‪ .‬خانههایــی کــه تــا دیــروز زیــر چارقــدی از خشــت و کاهــگل بــوده و امــروز‬ ‫ناگهــان پــرده برانداختهانــد‪ .‬ایــن پــرده براندازیشــان چنــان دل آدم را میربایــد کــه اصــا یادمــان مــیرود بــا ویرانــه مواجهیــم و‬ ‫‪۱‬‬ ‫در ذهنمــان زمزمــه میشــود‪ :‬حیــف باشــد بــر چنیــن تــن پیرهــن‪ ،‬ظلــم باشــد بــر چنیــن صــورت نقــاب‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫معمــاری محجبــهی ســنتی مــا تــازه بعــد از تخریــب‪ ،‬جلوههایــی از خــود‬ ‫را بــه نمایــش میگــذارد و بــه نوعــی تخریــب آغازگــر دورهای جدیــد از‬ ‫حیــات مجموعــه و آشــکارکنندهی ویژگیهــای پنهــان آن میشــود‪ .‬ایــن‬ ‫ویرانههــا حــاال تولیــد فضــا میکننــد‪ ،‬فضاهایــی کــه گاهــی زیباییشــان‬ ‫ویرانــه بودنشــان را از خاطرمــان میبــرد‪ .‬گاهــی در کوچــهای راه میرویــم‬ ‫و تعــدادی از ایــن معماریهــای خرابــه احاطهمــان میکننــد‪ ،‬کمکــم‬ ‫آجرهایشــان کنــار مــیرود و بــا مــا ســخن میگوینــد‪ .‬از خودشــان و‬ ‫زیســت آدمیــان در خودشــان‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۲‬اتاق سهدری خانهای ویرانه مشرف به حیاطی که هنوز نارنج داشت‪.‬‬ ‫این عکس در ویرانهای واقع در گذر امامزاده یحیی عودالجان و مقابل امامزاده گرفته شده است‪ .‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪99‬‬

‫*‬

‫یکــی از آن ویژگیهایــی کــه حــاال بهتــر از‬ ‫گذشــته برایمــان آشــکار میشــود ارزش فــرد در معمــاری‬ ‫اســت‪ .‬معمــاری ســنتی مــا طاقچههایــی را کــه یــک‬ ‫انســان معمولــی یــک چــراغ یــا کتــاب معمولــی درون آن‬ ‫میگذاشــته برایمــان تزییــن کــرده اســت‪ .‬ایــن ویرانههــا‬ ‫خــود مــوزهای هســتند از ویژگیهــای انسانشــناختی‬ ‫معمــاری ســنتی‪ .‬اینهــا هــم ماننــد ســاختمانهای‬ ‫بخــش اول در مســیر ویرانگــی ســاختمانها و در عمــل‬ ‫شــهر هســتند و ایــن بــار هــم تولیــد فضــا میکننــد‪ ،‬امــا بــا‬ ‫چهــرهای متفــاوت‪ .‬ایــن ویرانههــا بــرای مــا و بــرای هویــت‬ ‫معمــاری مــا ارزشــمندند‪ ،‬چــون حــاال ویترینــی هســتند‬ ‫تمــام عیــار بــرای رهگــذران‪ .‬هرچنــد کــم نمیبینیــم کــه‬ ‫حیــات ایــن ویرانههــا بــا حیــات معتــادان در هــم گــره‬ ‫خــورده و ایــن ویرانههــا عمــا مــاوای معتــادان شــده‬ ‫اســت‪ ،‬امــا بــه نظــر میآیــد فضاهایــی تولیــد‬ ‫میکننــد کــه ارزش مطالعــه دارد‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫موزههایــی ســرباز‪ ،‬بــا هشــتیهای فروریختــه‬ ‫و دیوار هــای قامــت خمکــرده‪ ،‬خرابههایــی کــه همــراه‬ ‫طبیعــت شــدهاند ‪-‬حتــی بعضیهاشــان هنــوز‬ ‫درختهــای میوهشــان میــوه میدهــد‪ -‬و بهشــت‬ ‫درونشــان را در اختیارمــان میگذارنــد و از کالبدشــان‬ ‫گرفتــه تــا خردهریزهــای ِولوشــده در داخلشــان از‬ ‫قبیــل ســورنگ تــا کاســه بشــقاب قدیمــی‪ ،‬حــاال‬ ‫موزههــای مردمشناســی یکپارچــهای را خلــق کردهانــد‪.‬‬ ‫موزههایــی کــه از معمــاری گذشــته بهــره بردهانــد و‬ ‫مــا را از داالنهایــی گذرانــده و بــه فضاهــای مرکــزیای‬ ‫میرســانند کــه بــر حســب کیفیــات فضاییشــان در آن‬ ‫نقــاط‪ ،‬هــم معمــاری مطلوبتــری یافــت میشــود هــم‬ ‫خــرت و پرتهــای بهتــر‪ .‬دقیقــا همچــون موزههــای‬ ‫طراحیشــده کــه ادواتشــان در نقــاط خاصــی بــه نمایــش‬ ‫گــذارده میشــود‪ .‬در نهایــت آنچــه بعــد از گــذر چنــد‬ ‫ســال از تخریــب چنیــن بنایــی داریــم‪ ،‬یــک مــوزهی‬ ‫ساختهشــده توســط گــذر ایــام اســت‪ .‬مــوزهای کــه گــذر‬ ‫زمــان آن را بــه غایــت خــود میرســاند‪ ،‬دقیقــا همســان‬ ‫معمــاری ســنتی مــا‪ .‬زمــان هــم ســاختمان ســنتیمان را‬ ‫بــه غایــت خــود نزدیــک مــی کنــد هــم ویرانــهی آن را‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۳‬طاقچههای اتاقی ویرانه در پامنار که مقرنسهایشان علیرغم ویرانه بودن مکان‪،‬‬ ‫فضایی چشمنواز و دلچسب بوجود آوردهاند‪ ،‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫*‬

‫خانهای که هنوز نارنج داشت‬

‫بــه ایــن شــکل انســان و طبیعــت‬ ‫میتواننــد بیتعلــل درون بهشــتی زمینــی گام‬ ‫بگذارنــد کــه کیفیــت فرازمانیــش مشــابه چیــزی اســت‬ ‫کــه در محــل مخروبههــای متــروک و عظیمــی شــایع‬ ‫اســت کــه پرنــدگان در آنهــا النــه کردهانــد‪ .‬بــاد راه خــود‬ ‫را در دیوارهایشــان بــاز کــرده و ریتمهــای طبیعــت بــار‬ ‫دیگــر مســلط شــدهاند‪ ۲.‬ایــن موزههایــی کــه معمــاری‬ ‫احترامبرانگیزشــان عابــران را تحــت تاثیــر قرارمیدهــد‬ ‫بســیار اعجــاب برانگیزتــر از خانههایــی اســت کــه حتــی‬ ‫بــرای ســاکنینش محتــرم نیســتند‪ .‬همیشــه گمــان‬ ‫میکنــم کــه مادربزرگــم در روســتا بــرای گوســفندانش‬ ‫احتــرام بیشــتری قائــل اســت تــا معمــار خانــهی مــا‬ ‫بــرای مــا‪ .‬او گوســفندانش را در فضایــی مخروبــه کــه‬ ‫خانــهای قدیمــی اســت رهــا میکنــد‪ ،‬آغلــی کــه هــم‬ ‫ارتباطــات و کالبــد ارزشــمندی دارد هــم تزئینــات زیبایــی‪.‬‬ ‫گوســفندان از زیــر طــاق و تویزههــا و گنبدهــا عبــور‬ ‫میکننــد و ســرگرم تجربــهی فضاهــای متفــاوت هســتند‪،‬‬ ‫مــا امــا ‪-‬بانســبت شــما‪ -‬در مکعبهایــی ســفیدرنگ‬ ‫و چهارگــوش‪.‬‬

‫نتیجه‬

‫تصویر ‪ :۴‬سردر قاجاری باقیمانده از باغهای محلهی ازگل که کتیبهی‬ ‫نوشتهشده بر آن شاهدی روشن از فرهنگ مردمان آن زمان است‪.‬‬ ‫بکاشتند و بخوردیم و کاشتیم و خورند‪ /‬چو بنگری همه برزیگران یکدگریم‬ ‫منبع‪ :‬نگارنده‬

‫گمــان نمیکنــم نتیجــهای بــه جــز آنچــه در بــاال رفــت در خاطــرم بــوده باشــد‪ .‬مســلم اســت همانقــدر کــه ویرانــه در بخــش‬ ‫اول مفهــوم نکوهیدهایســت در بخــش دوم هــم نکوهیــده اســت‪ .‬اگــر در بخــش اول ویرانههــا جــدارهی اتوبــان یــا پارکینــگ‬ ‫محــات یــا زمینهــای خالیافتــاده میشــوند و در بخــش دوم گذرگاههایــی شــهری‪ ،‬تنهــا بــه واســطهی محــل قرارگیریشــان‬ ‫اســت وگرنــه تیــغ توســعهی شــهری همــه را یکســان میبــرد‪ .‬یقینــا هــر دو فضــا نــام خرابــه را یــدک میکشــند‪ .‬خرابــه از نبــود‬ ‫انسانهاســت کــه خرابــه میشــود‪ ،‬پــس همچنــان بــا تمــام ایــن توصیفــات هــم نمیتوانیــم آنهــا را فضاهایــی ارزشــمند و‬ ‫الیــق تغییرناپذیــری بدانیــم‪ .‬تنهــا مقایســهای شــکل گرفــت تــا اوال مــا را بــه فکــر وا دارد کــه ایــن تفــاوت لحــن در بخــش اول و‬ ‫دوم از کجــا ناشــی میشــود‪ ،‬چــرا کــه خرابــه بــه هیــچ عنــوان مفهــوم مقدســی نیســت‪ .‬پــس چــرا اینقــدر از ویرانههــای معمــاری‬ ‫گذشــتهمان بــه وجــد میآییــم؟ آیــا صرفــا بــه جهــت تفاوتهــای ظاهریــش بــا بناهــای امــروز ماســت یــا کیفیتهــای مفقــودهای‬ ‫کــه حتــی ویرانههــای قدیمیمــان دارای آن هســتند و بناهــای امروزمــان فاقــد آن؟ و دومــا چــرا بــه ایــن انــدازه ســاختمانهایی‬ ‫منفعــل در برابــر فضاســازی در شــهر داریــم کــه ویرانههایشــان بایــد دســت بــه کار شــوند و برایمــان تولیــد فضــا کننــد؟‬

‫آه اگر آزادی ســرودی میخواند کوچک‪،‬‬ ‫همچــون گلوگاه پرندهای‪،‬‬ ‫هیــچ کجا دیواری فروریخته بر جای نمیماند که ســالیان بســیار نمیبایســت دریافتن را‬ ‫که هر ویرانه نشــانی از غیاب انســانی است‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫که حضور انســان آبادانی است‪.‬‬ ‫‪ ۱‬سعدی شیرازی‪ ،‬غزل شمارهی ‪۲۷‬‬ ‫‪ ۲‬متن از کتاب حس وحدت‪ ،‬نادر اردالن و الله بختیار‬ ‫‪ ۳‬احمد شاملو‬

‫پایان‪.‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/5EKjH‬‬

‫جهان‪،‬‬ ‫بدون جهاننما‬ ‫ّ‬ ‫مهدی ردادی‬

‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Mahdi.raddadi@ut.ac.ir‬‬

‫الیکا طوسی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫آناهیتا جم‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫در گوشهای از این دنیای پهناور‪ ،‬مرکز شهر اصفهان‬ ‫اثــری را در آغــوش گرفتــه کــه هــزاران حــرف و خاطــره از‬ ‫زمانهــای دور بــا خــود بــه همــراه دارد و آجــر بــه آجــرش‬ ‫بــرای مــردم شــهری کــه بــر روی منبعــی از آثــار تاریخــی قــدم‬ ‫میگزارنــد حرفهــا دارد چیــزی در حــدود ‪ ۲5۰‬ســال پیــش‬ ‫کاخــی بیماننــد کــه جهاننمــا نامگــذاری شــد بــه امــر‬ ‫شــاهعباس صفــوی در چهــار اشــکوب بــا ارتفاعــی بالــغ‬ ‫بــر ســی متــر ســر بــه آســمان نهــاد‪ .‬چهارگوشــهای بــزرگ و‬ ‫زیبــا بــا طاقبســتانها و آســمانههای کاشــی هفترنــگ‬ ‫شــدهی دلپذیــر کــه از فــراز آن چهاربــاغ تــا کــوه صفــه‬ ‫قابلمشــاهده بــود گویــی کــه در باالتریــن نقطــهی ایــن‬ ‫جهــان ایســتادهای بــه تماشــای روزگار‪ . ...‬روزگار میگــذرد‪.‬‬ ‫پهنــهی وســیع آســمان گاهــی طوفانــی و غبارآلــود و گاهــی‬ ‫آفتابــی و ســوزان رخ مینمایانــد‪ .‬حــاال جهاننمــا در ســتم‬ ‫فلــزی زنــگزده و بــیروح‪ ،‬آرام‬ ‫پشــت بنرهــای‬ ‫روزگار‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫آرمیــده اســت و تنهــا چیــزی کــه قابللمــس اســت تــک‬ ‫عکسهــای ســیاه و ســفید از تاریخنــگاری ِ قدیمیــان و‬ ‫بخشــی از پایههــای عمــارت جهاننمــا اســت‪ .‬در روزگاری‬ ‫کــه گفتــه میشــد بــر فــراز جهاننمــا میشــود تمــام دنیــا‬ ‫و زیباییــش را بــه تماشــا نشســت‪ .‬سرشــت آدمــی اغلــب‬ ‫بــرای قدرتنمایــی و خودخواهــی عمــارت مایــی ســاخته‬ ‫اســت کــه خــود محصولــی از تحــوالت ســریع زمینههــا‪،‬‬ ‫نیازهــا و مقتضیــات زمانی‪-‬مکانــی هــر دوره اســت‪ ،‬نقطــه‬ ‫عطفــی در تحــوالت تاریــخ معمــاری و انتقــال ســبک‬ ‫محســوب میشــوند؛ و غالبــا هــم بــه دلیــل منفعتطلبــی‬ ‫و بــی هویتیشــان‪ ،‬عمــارت تــا را ویــران کردهانــد‪ ،‬ویرانــی کــه‬ ‫گاه دلــی را میشــکند‪ ،‬صدایــی را خفــه میکنــد و آواری بــر‬ ‫ســر آن زیبایــی میافکنــد‪ .‬همانگونــه کــه ظــل الســلطان‬ ‫قاجــاری مســتبدانه بــا ایــن ادعــای واهــی کــه برخــی افــراد‬ ‫از بــرج کاخ هشتبهشــت مــکان اســکان خواهــرش‬ ‫بانــو عظمــا را دیــد میزدنــد بــا خــاک یکســان نمــود؛ امــا‬ ‫همــگان میداننــد کــه دلیــل اصلــی‪ ،‬تخریــب میــراث‬ ‫صفــوی بــه دســتور ناصرالدینشــاه قاجــار بــوده اســت‪.‬‬ ‫در هرصــورت ظــل الســلطان و ناصرالدینشــاه هــر دو‬ ‫رفتنــد امــا بدنامــی بــه ظــل الســلطان مانــد کــه تیشــۀ‬ ‫تخریــب بــه دســت او بــود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫افســوس بیشــتر تخریبهــای غیرقابــل‬ ‫ادراك بــه اینجــا ختــم نشــده و متاســفانه در زمان پهلوی‬ ‫نیــز بخشهــای دیگــری از ایــن کاخ بــه جهــت ایجــاد‬ ‫تاسیســات شــهری تخریــب میشــوند کــه هماکنــون‬ ‫نیــز تاسیســات آب آن زمــان قابــل رویــت اســت‪ .‬از آن‬ ‫عظمــت عهــد صفــوی در اصفهــان تــا ویرانــی تدریجــش‬ ‫در دورههــای بعــد و هماکنــون در زمــان معاصــر‪ ،‬ایــن‬ ‫ســاختمان نیمــهکاره غولآســا را میبینیــم‪ .‬ســاختمانی‬ ‫بیقــواره‪ ،‬خاکیرنــگ کــه پیکــر گرانبهــای جهاننمــا را‬ ‫بــه لــرزه انداختــه اســت‪.‬‬ ‫امــروزه دیدگاههــای تفســیری بــه نقــش آثــار‬ ‫اعلــی تاریــخ معمــاری بــر اســاس سرگذشــت معنــادار آنهــا‬ ‫و ارتبــاط آنهــا بــا پیکــره تاریخــی رایــج فراتــر رفتــه و عــاوه‬ ‫بــر ســایر جنبههــای اثــر‪ ،‬جنبههــای معنــوی و روحانــی آن‬ ‫نیــز موردتوجــه اســت؛ و مــا معمــاران ِ قــرن بیســتویک‪،‬‬ ‫بخشــی از محیطبانــان فرهنگــی‪ ،‬دلآزرده میشــویم‬ ‫ـتن کمـ ِـر جهاننمــا بــه گــوش‬ ‫همگامــی کــه صــدای شکسـ ِ‬ ‫میرســد‪ .‬صدایــی کهنســال پــر از تجربــه کــه بــرای مــا‬ ‫درسهــا‪ ،‬داســتانها و افســانههایی داشــته کــه حــاال‬ ‫ـت روزگارش قاصــر اســت‪ .‬امروزه‬ ‫زبانــش از ســراییدن لطافـ ِ‬ ‫کم نیســتند شــمار ســاختمانهایی که برای قدرتنمایی‪،‬‬ ‫خودخواهــی و منفعتهــای مالــی بــدون در نظــر گرفتــن‬ ‫کیفیــت تأثیرگــذاری یــک فضــا بــر اســتفادهکنندگان از‬ ‫فضــا قــد میکشــند؛ و بــه معنــای حقیقــی در ادراک ذهنــی‬ ‫مــردم از محیــط و احساســات کموبیــش آگاهانــه افــراد از‬ ‫محیــط خــود تاثیــرات ناســزایی میگذاردنــد و شــخص را در‬ ‫ارتبــاط درونــی بــا محیــط‪ ،‬فهــم و زمینههــای پیوندخــورده و‬ ‫یکپارچــه بــا فضــا را دچــار گسســت میکننــد‪ .‬احساســاتی‬ ‫کــه خــودآگاه یــا ناخــودآگاه میتوانــد تجربــهای باکیفیــت را‬ ‫از بــودن در یــک فضــا یــا یــک مــکان داشــت‪ .‬فیالواقــع ایــن‬ ‫انتظــارات و توقعــات مخاطــب از تجربه بــودن در یک مکان‬ ‫یــا یــک فضــای خــاص دارای شــخصیت متمایــز و هویــت‬ ‫مشــخص اســت‪ .‬حــال بــا آگاهــی از ایــن مــوارد‪ ،‬غالــب ایــن‬ ‫دســته از پروژههــا بهصــورت ناتمــام باقی میمانــد و با ایجاد‬ ‫فضاهایــی خالــی از محصــول‪ ،‬بناهــا و تکههایــی باقیمانده‬ ‫از تودههایــی هســتند کــه کمتر معنا و مفهومــی را به ذهن‬ ‫متبــادر میکننــد؛ امــا بــاز اصــرار بــه ســاخت دارنــد‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫*‬

‫ارگ جهــان نمــای یــا بــا نگاهــی درســتتر‬ ‫«پاســاژ جهاننمــا» اصفهــان یکــی از همیــن‬ ‫ســاختمانها اســت کــه بــا جانمایــی نادرســت بــر‬ ‫پیکــرهی یکــی از مهمتریــن و کهنتریــن محورهــای‬ ‫تاریخــی ایــران و جهــان یعنــی چهاربــاغ اصفهــان همچــون‬ ‫زالویــی در حــال مکیــدن روح زنــده و تاریخی شــهر اســت‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫افــرادی کــه بریدنــد و دوختنــد و فکــر نکردنــد‬ ‫کــه ایــن لبــاس بــه تــن شــهر نخواهــد نشســت؛ و بــا‬ ‫اولویــت دادن بــه مناســبات کاســبکارانه دلیلــی شــدند‬ ‫تــا ایــن غــول عظیــم از آجــر و بتــن در بدنه ظریــف چهارباغ‬ ‫همــراه بــا مشــکات ســاختاری در عنصــر طراحــی و‬ ‫مفهــوم آن‪ ،‬آســمان ایــن شــهر مــوزه را خدشــهدار نمایــد‪.‬‬

‫افــرادی کــه آرزوی ســاختن مغــز و قلــب «آنــان» را فتــح کــرده و مجالــی بــرای اندیشــیدن نمیخواهنــد داشــته باشــند‪ .‬حــاال‬ ‫ارگ جهاننمــا ناتمــام مانــده اســت و بناهــای بیشــتری ناتمــام خواهنــد مانــد و از تمــام ایــن ســاختنها و تخریــب کردنهــا‬ ‫چیــزی جــز بنایــی کــه هویــت خــودش را زیــر خروارهــا بتــن و آجــر دفــن کــرده اســت باقــی نخواهنــد گذاشــت و چهبســا ایکاش‬ ‫افــرادی دلســوز امــروزه تفکــر همیشــه ســاختن را از افــکار پوســیده پــاک کننــد و بــا تمــام ســختیها و نامایماتــی کــه در ســایه‬ ‫بیکفایتــی و عــدم آگاهــی برخــی ایجادشــده اســت ســعی در آبادانــی بیکــران در ایــن مــرز و بــوم شــوند‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

I

'

‫حریم بصری‬ ‫محمدمهدی رحمتی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪mmrahmati78@gmail.com‬‬ ‫موزهی مقدم‪ ،‬خانهای در حوالی میدان حسنآباد‬ ‫که در میان خانهها‪ ،‬مغازهها و بناهای اطرافش گم شده است‪.‬‬ ‫هنگام رسیدن به محل مورد نظر‪،‬‬ ‫خودنمایی بناهای اطراف به حدی بود‬ ‫که در لحظهی اول حس کردم آدرس را اشتباه آمدهام‪.‬‬ ‫اینطور به نظر میرسید که بانک‪،‬‬ ‫بنای اصلی و موزه‪ ،‬بنایی فرعی در کنار بانک است‪.‬‬

‫وارد این خانه که میشویم‬ ‫گویی وارد دنیای دیگری شدهایم‪،‬‬ ‫ولی غلبهی بناهای اطراف بر موزه‬ ‫این حس را تقلیل میدهد‪.‬‬ ‫خانه با جزئیاتی بینظیر‬ ‫تزئین شده است‪،‬‬ ‫ولی هنگامی که‬ ‫از پنجرهی بسیار زیبای این بنا‬ ‫به اطراف نگاه کردم‬ ‫اینطور به نظر میرسید‬ ‫که این پنجره دریچهای است‬ ‫برای نشان دادن‬ ‫فهم نادرست زیباییشناسانهی ما‬ ‫که بناهای بدسلیقهی اطراف ساختمان‬ ‫از آن دیده میشود‪.‬‬

‫لحظهای با خودم فکر کردم‬ ‫که چقدر خوب بود‬ ‫که حریم منظر بناهای تاریخی را حفظ میکردیم‪ ،‬کاش‪...‬‬ ‫ارزش تاریخی و معماری این بنا بر هیچ کس پوشیده نیست‪.‬‬ ‫به همین علت تمایل داشتم‬ ‫که گوشهای از بیمهریهایمان نسبت به این بنا را به تصویر بکشم‪.‬‬

‫پایان‪.‬‬

* Into The Unknown Alfred Kubin 1901

‫آن سویدیگر ‪ :‬سرزمین رویا‬ ‫نگاهی به کتاب سوی دیگر‬

‫‪۱‬‬

‫هیلدا حسنی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫مطالعات معماری‬ ‫دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫‪hilda72hasani@gmail.com‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/qLmHo‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫فــرض کنیــد در قطــاری در حــال عبــور از‬ ‫ســرزمینهای ترکمنصحــرا و ســمرقند هســتید‪ .‬در‬ ‫ایــن مســیر‪ ،‬گاه بیابانهــا و دشــتهای سرســبز را‬ ‫میبینیــد‪ ،‬گاه تودههایــی از بناهــای ســمرقند یــا آرامــگاه‬ ‫تیمــور را‪ .‬مقصــد نهایــی ایــن قطــار‪ ،‬ایســتگاهی در‬ ‫محــدودهی تیانشــان‪ ۲‬اســت؛ منطقــهای کوهســتانی‬ ‫در بخــش شــمالی و غــرب صحــرای وســیع تکلمــکان‪.۳‬‬ ‫اینجــا شــهری ســاخته شــده اســت کــه در دنیــای مــا و‬ ‫روی نقشــه حضــور نــدارد؛ ســرزمین رویــا‪.‬‬ ‫آلفــرد کوبیــن‪ ،‬تصویرپــرداز و طراحــی اتریشــی‬ ‫بــود کــه در قــرن بیســتم میــادی بــرای مصــور کــردن آثــار‬ ‫‪5‬‬ ‫نویســندگانی چــون ادگار آلنپــو‪ ۴‬و داستایفوســکی‬ ‫و بالــزاک‪ 6‬شــناخته میشــد‪ .‬ســوی دیگــر‪ ،‬رمانــی‬ ‫فانتــزی اســت کــه نثــر و تصویرهایــش از زیــر دســت او‬ ‫بیــرون آمــده اســت‪ .‬ایــن کتــاب پادشــاهی رویایــیای‬ ‫را بــه تصویــر میکنــد کــه بــه کابــوس تبدیــل میشــود؛‬ ‫ســرزمینی رازآلــود در اعمــاق ســرزمین آســیا‪ .‬کوبیــن در‬ ‫تنهــا اثــر نوشتهشــدهاش‪ ،‬نوشــتن را بــه مثابــهی ابــزار‬ ‫ترســیم انتخــاب میکنــد‪ .‬او بــا روش خــودش داســتان‬ ‫ســرزمین رویــا را میگویــد تــا جایــی کــه بــرای ایــن شــهر‬ ‫نقشــهای نیــز ترســیم میکنــد‪.‬‬

‫‪112‬‬

‫داســتان ســه ســال زندگــی‬ ‫ســوی دیگــر‬ ‫ِ‬ ‫طــراح و تصویرپــردازی در ســرزمین رویاســت‪ .‬پاتــرا‬ ‫خالــق ایــن ســرزمین‪ ،‬از راوی داســتان کــه دوســت و‬ ‫همکاســی ســالهای دور اوســت‪ ،‬دعــوت میکنــد کــه‬ ‫در مرواریــد‪ ،‬مرکــز ســرزمین رویــا اقامــت کنــد‪ .‬راوی بــا‬ ‫دقتــی موشــکافانه تجربــهی ســه ســال زندگیــش در ایــن‬ ‫شــهر را شــرح میدهــد‪ .‬تجربههــای او‪ ،‬حــال و هوایــی‬ ‫تــوام بــا تــرس و وحشــت دارنــد‪ .‬نقطــهی عطــف در زندگــی‬ ‫مــردم ایــن شــهر پــس از ورود آمریکایــی ثروتمنــدی بــه‬ ‫نــام هرکولــس بــل‪ ۷‬رقــم میخــورد‪ .‬او وقتــی رخــوت شــهر‬ ‫را میبینــد‪ ،‬تصمیــم میگیــرد بــا پاتــرا مبــارزه و درهــای‬ ‫شــهر را بــه روی پیشــرفت بــاز کنــد‪ .‬بعــد از ایــن تصمیــم‪،‬‬ ‫شــهر تغییــرات عجیبــی میکنــد و در مســیر نابــودی‬ ‫قــرار میگیــرد‪ .‬شــاید بهتــر باشــد کمــی بــا ســرزمین‬ ‫رویــا آشــنا شــویم تــا بدانیــم شــهری کــه در ســوی دیگـ ِـر‬ ‫ســرزمینهای امروزیمــان قــرار دارد‪ ،‬چگونــه جایــی‬ ‫اســت‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫آنسوی دیگر ‪ :‬سرزمین رویا‬

‫مســیر ورود بــه ســرزمین رویــا تنهــا دروازهی شــهر بــود‬ ‫کــه در دیــواری بیانتهــا قــرار داشــت‪ .‬ایــن دیــوار دور تــا‬ ‫دور شــهر را ماننــد بــاروی یــک دژ احاطــه میکــرد‪ .‬پــس‬ ‫از عبــور از ایــن داالن‪ ،‬مرواریــد پایتخــت ســرزمین رویــا‬ ‫رخ مینمــود‪ .‬شــهری کــه در آن رفتوآمــد چندانــی بــه‬ ‫چشــم نمیخــورد‪ ،‬روشــنایی خیابانهــا انــدک بــود و بــر‬ ‫فضــای غــمزدهی آن همــواره آســمانی تیــره و خاکســتری‬ ‫ســنگینی میکــرد‪ .‬ایــن شــهر یکنواخــت و بیرنــگ ایــن‬ ‫تصــور را زنــده میکــرد کــه چندیــن قــرن قدمــت دارد‪،‬‬ ‫درحالیکــه عمــر آن بیشــتر از دوازده ســال نبــود‪ .‬بــه‬ ‫جــای بناهــای نوســاز و پرزرقوبــرق‪ ،‬خانههایــی قدیمــی‬ ‫و کلنگــی دیــده میشــد کــه پیــش از انتقــال بــه مرواریــد‪،‬‬ ‫هــر کدامشــان صحنــهی جنایتهــا و قتلهایــی بودنــد‪.‬‬ ‫پاتــرا اربــاب ایــن ســرزمین‪ ،‬در قصــری در میانــهی شــهر‬ ‫حضــور داشــت و تقریبــا کســی نمیتوانســت او را‬ ‫ماقــات کنــد‪ .‬قصــر او بنایــی هیــوالوار‪ ،‬آویختــه بــر فــراز‬ ‫شــهر بــود‪ .‬ایــن بنــا حالتــی مســلط بــر شــهر داشــت و‬ ‫تــودهی حجیمــش را تــا مرکــز شــهر میگســتراند‪ .‬زندگــی‬ ‫در ایــن ســرزمین بــا هــر روالــی کــه پیــش میرفــت‪،‬‬ ‫بازهــم وجــود دســتی قدرتمنــد حــس میشــد‪ .‬ســاکنین‬ ‫ایــن شــهر نیــروی تخیلــی قــوی و درعیــن حــال ذهنــی‬ ‫آشــفته و مشــوش داشــتند‪ .‬شــهروند مرواریــد بــه‬ ‫نامحتملتریــن رویدادهــا عــادت میکــرد‪ ،‬بــه طــوری کــه‬ ‫دیگــر متوجــه عجیــب بــودن آنهــا نمیشــد‪ .‬در ایــن‬ ‫ســرزمین همــه چیــز عجیــب بــود‪ .‬افــراد شــمایلی دور از‬ ‫انتظــار داشــتند و لباسهایشــان قدیمــی و خنــدهدار‬ ‫بــود‪ .‬فضاهــای شــهری و معمــاری در مرواریــد‪ ،‬ترکیبــی‬ ‫جفتوجور شــده از ســبکهای مختلــف بــود؛ قصــر پاتــرا‬ ‫از ســر هــم کــردن ویرانههایــی ماننــد زنــدان باســتیل‬ ‫و میدانهــای روم باســتان و بــرج لنــدن ســاخته شــده‬ ‫بــود‪ .‬بــرج ســاعتی قدیمــی و قطــور در میــدان اصلــی‬ ‫شــهر قــرار داشــت کــه شــبها نوعــی مراســم تجدیــد‬ ‫پیمــان بــا پاتــرا در آن اتفــاق میافتــاد‪ .‬در ســرزمین رویــا‪،‬‬ ‫توهــم عیــن واقعیــت بــود و از ایــن تعجــب میکــردی کــه‬ ‫مــردم چگونــه بــه تلقینــات خــود پــر و بــال میدادنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫تصویر ‪ :۱‬نقشهی سرزمین رویا و شهر مروارید‬ ‫منبع‪ :‬سوی دیگر‪ ،‬کوبین‪ ،‬ص ‪۲۶۰‬‬

‫آیــا ایــن ســرزمین واقعــا ســاخته شــده‬ ‫بــود؟ در حالــی کــه بــه ایــن بــاور رســیدهایم کــه شــهری‬ ‫بــا مشــخصاتی کــه گفتــه شــد وجــود دارد‪ ،‬اتفاقهایــی‬ ‫پیــش رویمــان ترســیم میشــود کــه فقــط در عالــم‬ ‫رویــا و خیــال میتوانیــم تصورشــان کنیــم‪ .‬ســوی دیگــر‬ ‫دنیایــی فانتزی‪-‬ذهنــی را در فرآینــدی تدریجــی از بطــن‬ ‫دنیــای عینــی اســتخراج میکنــد و بــه آن شــکل میدهــد‪.‬‬ ‫نویســنده گامهایــی دقیــق برمــیدارد تــا مخاطبانــش‬ ‫را راضــی کنــد کــه چنیــن شــهری از نظــر منطقــی وجــود‬ ‫دارد و ســاخته شــده اســت؛ ایــن ســرزمین موقعیــت‬ ‫جغرافیایــی مشــخصی دارد‪ ،‬نقشــه دارد‪ ،‬فضاهــای‬ ‫شــهری شــهرهای حقیقــی و ســاکنانی‬ ‫عمومــی‬ ‫ِ‬ ‫جایگرفتــه در سلســله مراتــب شــهری دارد‪ .‬کوبیــن‬ ‫گامبــهگام مــرز میــان واقعیــت و خیــال‪ ،‬رویــا و کابــوس‪،‬‬ ‫خیــر و شــر را پــاک میکنــد‪ .‬بــا نزدیــک شــدن ســرزمین‬ ‫رویــا بــه فرجــام خــود‪ ،‬گویــا خیــال مــردم جامــهی حقیقــت‬ ‫میپوشــد و شــهر و ســاکنانش در نابــودی غوطــهور‬ ‫میشــوند‪ .‬جانــوران بــه مرواریــد هجــوم میآورنــد‪،‬‬ ‫خانههــا رو بــه ویرانــی میگذارنــد‪ ،‬ســاعتها از کار‬ ‫میافتنــد‪ ،‬ســیابی از زبالــه و خــون‪ ،‬ســاکنان شــهر را در‬ ‫خــود غــرق میکنــد‪ ،‬ســرانجام شــهر در باتــاق کشــیده‬ ‫میشــود‪ .‬در نهایــت ایــن شــک باقــی میمانــد کــه چنیــن‬ ‫شــهری هرگــز ســاخته شــده بــود یــا نــه؟‬

‫‪113‬‬

‫*‬

‫شــهری کــه در ایــن کتــاب وصفــش را‬ ‫میخوانیــم‪ ،‬از دور تصویــر آرمانشــهر را در ذهنمــان‬ ‫زنــده میکنــد‪ .‬آنچنــان کــه خالــق ســرزمین رویــا‪ ،‬پاتــرا‪،‬‬ ‫میگویــد‪« :‬میبینــی‪ ،‬مــن اربابــم! مــن هــم ناامیــد بــودم‪،‬‬ ‫ایــن شــد کــه روی ویرانههــای اماکــم یــک کشــور‬ ‫بنــا کــردم‪ .‬اســتاد ایــن ســرزمین منــم»‪ .‬بــا توجــه بــه‬ ‫پایــان آخرالزمانــی ســرزمین رویــا و خالقــش میتــوان‬ ‫ـض بــاور بــه ســاخت‬ ‫گفــت ســرزمین رویــا بیانیــهای ناقـ ِ‬ ‫آرمانشهرهاســت‪ .‬از دوران باســتان فیلســوفان و‬ ‫روشــنفکران در تــاش بودنــد تــا خوشــبختی و کــم و‬ ‫کیــف زندگــی یــا بــه عبارتــی آرمانشــهرها را بــرای مــردم‬ ‫نــگاه از بــاال بــه پاییــن و‬ ‫عــادی تعریــف کننــد‪ .‬ایــن‬ ‫ِ‬ ‫ســلطهگر باعــث میشــود تاشهایــی بــرای پدیــد آوردن‬ ‫آرمانشــهرها در نهایــت بــه ســاخت ویرانشــهرها و‬ ‫پهنههــای دوزخــی تبدیــل شــود‪ .‬بــا دیدگاهــی مســلط‬ ‫بــر فکــر و زندگــی مــردم نمیشــود ســرزمینهایی بــرای‬ ‫خوشــبختی و رویــای آنهــا ســاخت‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫بیانیــهی ســوی دیگــر بــه ایــن اعتقــاد دارد‬ ‫کــه هــر آرمانشــهری در دل خــود ویرانشــهری دارد کــه‬ ‫دیــر یــا زود بــه فرجامــش نزدیــک میشــود‪ .‬ســاکنان ایــن‬ ‫ـاب زندگیکــردن در زیــر نــگاه مســلط قصــر پاتــرا‬ ‫شــهر تـ ِ‬ ‫و شــریک جنــون او بــودن را ندارنــد‪ .‬خــود ایــن مــردم بــا‬ ‫خیــاالت و توهماتشــان‪ ،‬شــهر را در مســیر نابــودی قــرار‬ ‫میدهنــد و آن را ویــران میکننــد‪ .‬گویــی از اول چنیــن‬ ‫ســرزمینی ســاخته نشــده باشــد‪ .‬شــهری کــه خوشــبختی‬ ‫بــه آن تحمیــل شــود‪ ،‬محکــوم بــه فنــا و بلعیــده شــدن‬ ‫در باتاقهاســت‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۲‬تصویرپردازیهای کوبین برای داستان‪ ،‬منبع‪ :‬سوی دیگر‪ ،‬کوبین‪ ،‬صفحات ‪ 7۵ ،۶۱ ،۵۴‬و ‪۱۸۳‬‬

‫خالق سرزمین رویا تصور میکرد تخیلش میتواند رویای دیگران باشد و شهری‬ ‫رویایی پدید آورد‪ .‬طبق گفتهی راوی داستان‪:‬‬

‫‪،،‬‬

‫قــدرت پا تــرا موجــب میشــد مــا در ســرزمین رویــا بــه‬ ‫عروســک خیمهشــببازی تبدیــل شــویم‪.‬در هــر‬ ‫امــری حتــی امــور جزئــی‪ ،‬اربــاب ارادهی مــا را در اختیــار‬ ‫داشــت و عقــل مــا را مغشــوش میکــرد‪ .‬پا تــرا از مــا مثــل‬ ‫رعایــای بــیاراده بهــره میگرفــت امــا بــه چــه مقصــود؟‬ ‫در ایــن بــاره هرچــه بیشــتر فکــر میکــردم کمتــر نتیجــه‬ ‫میگرفتــم و داســتان اســرارآمیزتر میشــد‪ .‬بیشــک‬ ‫ایــن شــخصیت مرمــوز ‪ ،‬درد میکشــید و مــا همــه در‬ ‫ایــن درد شــریک بودیــم‪« .‬جنــون» ایــن بــود‪.‬‬ ‫• سوی دیگر‪ ،‬آلفرد کوبین‪ ،‬ترجمهی‬ ‫علیاصغر حداد‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر ماهی‪۱۳9۴ ،‬‬ ‫• ویرانشهر مدرنی که ما داریم‪ ،‬ناصر‬ ‫فکوهی‪ ،‬در نشریهی مروارید‪ ،‬شمارهی ‪،۱۲‬‬ ‫بهمن و اسفند ‪ ،۱۳9۷‬ص ‪۱9-۱8‬‬ ‫‪ ۱‬اثر آلفرد کوبین ‪Alfred Kubin‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪Tienschan‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪Taklamakan Desert‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫(‪Edgar Allan Poe )1809 - 1849‬‬ ‫‪5‬‬ ‫(‪Fyodor Dostoyevsky )1821 - 1881‬‬ ‫‪6‬‬ ‫(‪Honore de Balzac )1799 - 1850‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪Herkules Bell‬‬

‫‪،،‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/TVeNq‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫نساختن خاطره‬ ‫روایتی از‬ ‫ِ‬

‫همــهی فامیــل از هــر نســلی کــه بودنــد‪،‬‬ ‫آبیبــی صدایــش میکردنــد‪ .‬علتــش را امــا کســی‬ ‫نمیدانســت‪ .‬آ بیبــی یعنــی مادربــزرگ‪ ،‬امــا او بــرای‬ ‫ایــن فامیــل همــه کــس بــود‪ ،‬اال همیــن یکــی‪ .‬هــر طــور‬ ‫حســاب میکــردی فرزنــدی یــا نــوهای در ایــن جمــع‬ ‫بــی مــا بــود‪.‬‬ ‫نداشــت امــا فقــط خــودش بــود کــه آ بی ِ‬ ‫همیشــه فکــر میکنــم کاش فیلمنامهنویســی یــک روز‬ ‫اتفاقــی هــم کــه شــده از جلــوی خانــهاش رد شــده بــود و‬ ‫فیلمــش را میســاخت‪ .‬شــک نــدارم شــخصیت بهتــری‬ ‫بــود از آن همــه تیــپ تکــراری کــه در فیلمهــا دیدهایــم‪.‬‬ ‫یــک بــار شــنیدم خــودش خواســته بــه ایــن‬ ‫نــام صدایــش کنیــم‪ .‬آ بیبــی از هــر نظــر فــرق داشــت؛‬ ‫خــوب بــه خــودش میرســید‪ ،‬خــوب خــرج میکــرد‪ .‬زیــاد‬ ‫ســفر میرفــت‪ ،‬معمــوال تنهــا و گاهــی بــه اصــرار مــا قبــول‬ ‫میکــرد تــا یکــی دو نفرمــان همراهــش شــویم‪ .‬زیــاد‬ ‫میدانســت‪ ،‬زیــاد میخوانــد‪ ،‬هــم کتــاب و هــم آواز‪ .‬همــه‬ ‫میدانســتیم بیشــتر دوســت دارد کــه تنهــا باشــد امــا‬ ‫در خانــهاش را بزنــی و چنــد نفــر از فامیــل را‬ ‫کمتــر میشــد ِ‬ ‫آنجــا نبینــی‪ .‬بــرای خودشــان بــود کــه ســر میزدنــد‪ .‬بــرای‬ ‫آنکــه دلشــان بــاز شــود‪ ،‬خاطــرهای بگوینــد و بشــنوند و‬ ‫گاهــی‪ ،‬نــه بهتــر اســت بگویــم اغلــب‪ ،‬لیچــاری از آبیبــی‬ ‫نصیبشــان شــود‪ ،‬خواســتنیتر از هــر محبتــی!‬

‫‪118‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫دستت رو محکم گرفتم‪ ،‬تو خیابونی که نیست‬

‫تشــخیص همهشــان یکــی بــود‪ .‬پزشــکان و‬ ‫دســتگاهها شــتابان هــم را تصدیــق میکردنــد‪ .‬بیمــاری‬ ‫در مراحــل اولیــه بــود و اولیــن عامتهــا داشــت‬ ‫خــودش را بــه رخ میکشــید‪ .‬البتــه میگفتنــد ایــن‬ ‫شــروع بیمــاری نیســت؛ بیســت ســال قبــل نقطــهی‬ ‫آغــاز بــوده و ایــن اعــان جنــگ‪ .‬بــه اصــرار مــا قبــول کــرده‬ ‫بــود کــه «خــودش را دســت دکترهــا بدهــد» ‪-‬کاش‬ ‫بتوانیــد ایــن جملــه را بــا لحــن خــودش بخوانیــد‪ -‬امــا‬ ‫دیگــر بــه اصرارهــای بعدیمــان هیــچ روی خــوش نشــان‬ ‫نــداد‪ .‬آ بیبــی برگشــت بــه روزهــای عادیــش‪ .‬بیاعتنــا‬ ‫بــه هــر تغییــری کــه حــاال دیگــر دلیلــش را میدانســت؛‬ ‫فراموشــیهایی کــه اول از همــه خــودش را در پــاک‬ ‫مســائل بــه ظاهــر بیاهمیــت نشــان داد‪ .‬مثــل‬ ‫شــدن‬ ‫ِ‬ ‫همــان شــب یلدایــی کــه یــادش نبــود بــه رســم هــر‬ ‫ســال قــرار اســت میزبانمــان باشــد یــا آن روز کــه بعــد‬ ‫از خریــد یــادش نمیآمــد خانــهاش کــدام طبقــه اســت‬ ‫و چنــد بــاری بــه اشــتباه و تقــا‪ ،‬کلیــد در قفــل خانــهی‬ ‫همســایهها انداختــه بــود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫مســائل بــه‬ ‫زمــان زیــادی نیــاز نبــود کــه آن‬ ‫ِ‬ ‫ظاهــر بیاهمیــت بــه فراموشــیهایی عمیقتــر تبدیــل‬ ‫شــود‪ .‬نزدیــک غــروب زنــگ خانــهاش را مــیزدی‪ ،‬نامــت‬ ‫ـتیاق همیشــه در را برایــت‬ ‫را میگفتــی‪ ،‬منتظــر تــا بــا اشـ ِ‬ ‫بــاز کنــد و بــا اولیــن صــدای قدمــت روی پلــه‪ ،‬شــروع‬ ‫کنــد بــه قربــان صدقــه؛ امــا ایــن بــار تــو را نمیشــناخت‪،‬‬ ‫کمــی معطــل میکــرد و اغلــب هــم آخــر در بــه رویــت بــاز‬ ‫نمیشــد‪ .‬گاهــی هــم اگــر بخــت یــار بــود و میشــد کــه‬ ‫خــان اول را بــه ســامت گذرانــد‪ ،‬در مقصــد چشــمانی‬ ‫را مقابلــت میدیــدی کــه خبــر مــیداد از غریبــه بــودن‪.‬‬ ‫«شــلیک آ بیبــی»‪ .‬کســی‬ ‫مــا بــه ایــن مرحلــه میگفتیــم‬ ‫ِ‬ ‫کــه هــدف ایــن شــلیک بــود‪ ،‬خــوب میدانســت کــه‬ ‫ـت دوبــاره بــه بــازی نخواهــد‬ ‫دیگــر شانســی بــرای بازگشـ ِ‬ ‫داشــت‪ .‬انــگار کــه همــه جانهایــت را بــا هــم گرفتــه‬ ‫باشــند‪ .‬ایــن همانجــا بــود کــه فهمیدیــم آ بیبــی شــروع‬ ‫کــرده بــه «نــه» ســاختن‪.‬‬

‫‪119‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫آ بیبــی امــا فقــط پــاک نمیکــرد‪ .‬گاهــی‬ ‫برشــان‬ ‫آدمهــای جدیــدی میســاخت یــا بهتــر بگویــم‪ِ ،‬‬ ‫میگردانــد‪ .‬یــک روز در را برایــم بــاز کــرد و مــن خوشبیــن‬ ‫بــه اثــر مثبــت داروهــای جدیــد‪ ،‬پلــه هــا را بــاال رفتــم‪ .‬وارد‬ ‫ـروس‬ ‫خانــهی نقلیــش شــدم و دیــدم مثــل یــک تــازه عـ‬ ‫ِ‬ ‫دســتپاچه ‪-‬کــه میهمانــی را بــرای بــار اول میزبانــی‬ ‫میکنــد‪ -‬در آشــپزخانه مشــغول اســت‪ ،‬بــا هیجــان‬ ‫و اضطــراب‪ .‬ایــن مــن نبــودم کــه میهمانــش بــودم‪،‬‬ ‫دوســتی قدیمــی بــود کــه حــدود پنجــاه ســال پیــش‪،‬‬ ‫ســن امــروز مــن را داشــت‪ .‬همــان وقــت کــه آخریــن‬ ‫تصویــر از خــودش را در ذهــن آ بیبــی ثبــت میکــرد‪،‬‬ ‫کمــی قبــل از آن تصــادف منحــوس‪ .‬آن روز چنــد ســاعتی‬ ‫را بــا هــم بودیــم‪ ،‬از تــه دل خندیدیــم‪ ،‬آ بیبــی مــدام از‬ ‫خاطرههایمــان میگفــت‪ ،‬بــا ذوق و شــوق و جزئیــات‬ ‫کامــل‪ .‬مــن فقــط تاییدشــان میکــردم و تاکیــد کــه‬ ‫بســیار دوســتش دارم و چقــدر در همــهی ایــن ســالها‬ ‫دلتنگــش بــودهام‪ .‬آ بیبــی دوســت داشــت عصــر را‬ ‫برویــم اللــهزار یــک فیلــم خــوب ببینیــم‪ ،‬امــا خــوب شــد‬ ‫کــه زیــاد اصــرار نکــرد‪.‬‬ ‫هدفهــای آ بیبــی متغیــر بــود؛ همــان‬ ‫یکهــا را میگویــم کــه در ذهنــش صفــر میشــد‪ .‬او‬ ‫گاهــی یــک خاطــره را «نــه» میســاخت‪ ،‬گاه یــک نفــر را‪،‬‬ ‫گاه یــک قــرار همیشــگی را و گاه گلدانهــای اتــاق جنوبــی‬ ‫را کــه توقعشــان از او فقــط هفتــهای یــک بــار آب بــود و‬ ‫آواز‪ .‬بــا اینحــال بعضیهامــان از رو نرفتیــم‪ .‬بــاز هــم‬ ‫مــدام ســر میزدیــم و امیــد داشــتیم آبیبـ ِـی خودمــان را‬ ‫ببینیــم؛ امــا ایــن خانــه هرگــز مثــل قبــل نشــد‪ .‬خیلیهــا‬ ‫نمیآمدنــد چــون دیگــر خاطراتشــان اینجــا نبــود؛ پــاک‬ ‫شــده بــود از ذهــن صاحبخانــه‪ .‬تعلقــی کــه داشــتند‬ ‫حــاال دیگــر نبــود‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫دیگــر میدانســتیم آ بیبــی در خانــه تنهــا‬ ‫نیســت‪ .‬شــوهرش برگشــته بــود‪ .‬بچههایــش دوبــاره‬ ‫در اتاقهــای همیــن خانــه بودنــد‪ ،‬نــه فرســنگها آن‬ ‫طــرف دنیــا‪ .‬آ بیبــی هــم خوشــحال بــود و جــوان‪ .‬انــگار‬ ‫از همــان بیســت ســال قبلــی کــه دکتــر میگفــت‪ ،‬چشــم‬ ‫انتظــار همیــن روز بــوده؛ روزی کــه خاطرههــا و آدمهــای‬ ‫عزیــزش را دوبــاره بســازد‪ .‬مــن هنــوز هــم گاهــی فکــر‬ ‫میکنــم دســتگاهها اشــتباه کــرده بودنــد‪ .‬آ بیبــی‬ ‫مشــکلی نداشــت‪ .‬فقــط میخواســت آخریــن فرصتهــا‬ ‫را بــه «نــه» ســاختن بگذرانــد‪ .‬نســاختن نبودنهــا و‬ ‫نداشــتن ها‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫امروز تهران برایم غریبانه یادآور آن سالهای آ بیبیست‪ .‬روزهایی که خاطرهها‪ ،‬یک به یک «نه»‬ ‫ِ‬ ‫«شلیک تهران» عادت‬ ‫میشوند و ما میشویم مردمان نساختن‪ .‬همانها که سالهاست به صدای‬ ‫ِ‬ ‫کردهایم‪ .‬صدایی که گاه بلند است و گاه در میانهی راه دستی گلویش را میفشارد تا به گوش کسی‬ ‫نرسد‪ ،‬یا الاقل دیرتر برسد‪ .‬وقتی که کار از کار گذشته و حتی پیکر بیجان خاطره هم‬ ‫از شهر محو شده باشد‪.‬‬ ‫حافظهی تهران را خاطرات مردمانی پر کرده است که آن را زیستهاند‪ .‬حافظهی تاریخیش انباشت‬ ‫حافظهی جمعی ماست در محور زمان و بر بستر فضا‪ .۲‬همین است که میتوان وجب به وجب شهر را‬ ‫داشت هر خاطرهی عزیزی را ستود‪.‬‬ ‫از «مکانهای حافظه»‪ ۳‬دانست و نگه‬ ‫ِ‬ ‫تهرانی که جدیدش میخوانیم‪ ،‬با طهران قدیم غریبانه غریبه است‪ .‬همان که حاال در آیینهی چشمان‬ ‫ما خودش را میبیند‪ ،‬اما نمیشناسد‪ .‬شهری که حافظهاش را از دست دهد‪ ،‬بیشتر از شهری میمیرد‬ ‫که جنگ با خاکش یکسان کرده باشد‪ .‬صاحبخانهای که فراموشی دارد میهمان را نمینشاند پای‬ ‫خاطرهگویی‪ .‬بنایی که نیست‪ ،‬میدانی که نیست‪ ،‬خیابانی که نیست‪ ،‬پای میهمان را که نه اما دلش را از‬ ‫تهران نه چندان پیر ما عجوالنه مشغول «نه» ساختن است‪.‬‬ ‫هر بند تعلقی می ُب َرد‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪ ۱‬ترانهی فیلم سینمایی نفس‪ ،‬شعر از آرش محرابی‬ ‫‪ ۲‬انسانشناسی شهری‪ ،‬ناصر فکوهی‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Places of Memory‬‬ ‫تصویر‪ :‬در سوگ عمارت خیابان سنایی‪ ،‬طرحی از علی مختاری‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪121‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫غزل کیوسکهای‬ ‫ِ‬ ‫بدقواره‪:‬‬

‫دربارهی تجربهی‬ ‫وقتگذرانی در بازارچهی‬ ‫پارک الله‬

‫اولیــن بــار کــه ســر و کارم بــه آنجــا افتــاد‪،‬‬ ‫میخواســتم بــه دستشــویی بــروم‪ .‬آن موقــع هنــوز‬ ‫تهــران زندگــی نمیکــردم‪ .‬بــا گروهــی از دوســتانم بــودم و‬ ‫یکــی از آنهــا‪ ،‬آیــدا‪ ،‬پیشــنهاد کــرد کــه بــه بازارچــه برویــم‪.‬‬ ‫معلــوم بــود کــه خیلــی دلــش میخواهــد ســری بــه‬ ‫آنجــا بزنــد‪ .‬مــن هیــچ تصــوری نداشــتم کــه منظــور او از‬ ‫بازارچــه کجاســت‪ .‬قبلــش رفتــه بودیــم مــوزهی هنرهــای‬ ‫معاصــر را ببینیــم کــه طبــق معمــول درش بســته بــود‪.‬‬ ‫متوجــه شــدم کــه منظــور آیــدا همــان گــذر فرهنــگ و هنــر‬ ‫اســت کــه شــنیده بــودم؛ آن را هــم کامــران دیبــا طراحــی‬ ‫کــرده اســت‪ .‬گــذر فرهنــگ و هنــر‪ ،‬درســت بیــن مــوزه و‬ ‫نمازخانــهی واقعــا دیدنــی پــارک اللــه قــرار داشــت‪ .‬فکــر‬ ‫میکــردم البــد ایــن گــذر هــم جایــی اســت مثــل آنهــا‪.‬‬

‫*‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/V5BkS‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کامیار صلواتی‬ ‫دانشجوی دکتری‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪kamyar.salavati@ut.ac.ir‬‬

‫میتوانیــد تصــور کنیــد کــه وقتــی بــه درون‬ ‫بازارچــه رفتــم‪ ،‬چقــدر تــوی ذوقــم خــورد؛ مشــتی‬ ‫کیوســک و مغــازهی بدقــواره مثــل تــاس ریختــه شــده‬ ‫بودنــد وســط یــک فضــای خالــی‪ .‬بــدون طــرح‪ ،‬ناشــیانه و‬ ‫بــدون فکــر «معمارانــه»! بــرای مــا کــه خودمــان را بیــارک‬ ‫اینگلسهــای آینــده میدیدیــم و معمــاری را با اســکیس‬ ‫و ماژیــک ِب ِهمــان شناســانده بودنــد‪ ،‬ایــن کیوســکهای‬ ‫بیســروپا و بدفــرم هیــچ جذابیتــی نداشــتند‪ .‬بــاری‪ ،‬آیــدا‬ ‫گفــت کــه دستشــویی آن طــرف اســت و خــودش‬ ‫مشــغول گشــت و گــذار در آن فضــای بیریخــت شــد‪.‬‬ ‫مــن هــم بــه جســتوجوی دستشــویی رفتــم و کمکــم‬ ‫شــنیدن بویــی‬ ‫جایــی در تاریکــی کنارههــای بازارچــه‪ ،‬بــا‬ ‫ِ‬ ‫ُ َ‬ ‫کشــنده‪ ،‬فهمیــدم کــه بــه دستشــویی رســیدهام!‬ ‫تــا پنــج‪ ،‬شــش بعــد از آن ســال رغبــت‬ ‫نمیکــردم بــه آنجــا بــروم‪ .‬از جلویــش زیــاد رد میشــدم‬ ‫امــا نمیفهمیــدم کــه چــرا بایــد داخلــش شــوم‪ .‬درســتتر‬ ‫بگویــم‪ ،‬نمیدانســتم چــرا ایــن همــه بروبیــا دارد‪ .‬تصویــر‬ ‫َ‬ ‫بازارچــه در ذهــن مــن بــا آن بــوی گنــد آمیختــه شــده بــود‪.‬‬ ‫گذشــت و گذشــت تــا دو ســال پیــش در جمعــی گیــر‬ ‫افتــادم کــه ‪-‬خــدا میدانــد چــرا‪ -‬پاتوقشــان بازارچــه بــود‪.‬‬ ‫چــرا آدم بایــد بــه جایــی عاقــه داشــته باشــد کــه وســط‬ ‫راههــای پــر از چالــه و چولــهاش صندلــی ســبز شــده‪ ،‬تــوی‬ ‫یکــی از دوراهیهــای باریکــش چــراغ عابــر پیــاده هســت‬ ‫و بعضــی گوشــههایش بــه آشــغالدانی میمانــد؟ امــا‬ ‫ایــن بــار مجبــور بــودم؛ نمیتوانســتم نــروم‪.‬‬

‫‪123‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫دفعــهی اول کــه بــا آنهــا بــه بازارچــه رفتــم‪،‬‬ ‫داســتان کمــی عــوض شــد؛ ناخوشاحــوال بــودم‪ .‬ســال‬ ‫‪ 96‬بــود و تــازه پاییــز شــده بــود‪ .‬بــا دو تــا از دوســتانم رفتــه‬ ‫بــودم کــه درددلــی کنــم‪ .‬بــه بازارچــه رســیدیم امــا جلــوی‬ ‫فروشــی بازارچــه جایــی بــرای‬ ‫کیوســک معــروف چای‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نشســتن نبــود‪ .‬یکــی از بچههــا خــودش را بــه لنگــی زد‬ ‫تــا کســی جایــش را بــه مــا بدهــد‪ .‬جــواب هــم داد‪ .‬روی‬ ‫نیمکــت آجــری آنجــا جایــی برایمــان بــاز کردنــد و شــروع‬ ‫کردنــد بــه پرســیدن از دلیــل لنــگ زدن آن رفیقمــان‬ ‫و ســپس صــدور رگبــاری توصیههــای دلســوزانهی‬ ‫پزشــکی‪ .‬آنقــدر در همدلــی زیــادهروی کردنــد کــه‬ ‫نزدیــک بــود دوســتمان را ســوار ماشینشــان کننــد و بــه‬ ‫درمانــگاه ببرنــد! نیمســاعتی کــه نشســتیم‪ ،‬دیــدم امیــد‬ ‫آمــد و روبــهروی مــن نشســت‪ .‬امیــد یکــی از دوســتان‬ ‫دوران کودکیــم اســت کــه مترجمــی میکنــد‪ .‬هیچوقــت‬ ‫نفهمیــدم او آن شــب در بازارچــه چــه میکــرد‪ .‬امیــد‬ ‫ســاکن کرمانشــاه بــود و مــن ســالها بــود امیــد را در‬ ‫خــود کرمانشــاه هــم ندیــده بــودم!‬

‫از آن شــب پرماجــرا بــه بعــد‪ ،‬بازارچــه آرامآرام‬ ‫اســرارش را برایــم فــاش کــرد‪ .‬تــازه داشــتم میفهمیــدم کــه‬ ‫چــرا آنجــا جــذاب اســت‪ .‬تــازه داشــتم متوجــه میشــدم‬ ‫کــه بازارچــه ‪-‬جــز املتهــای نســبتا ارزان دایــی‪ -‬چــه دارد‬ ‫کــه دوســتانم را بــه خــودش میکشــاند‪ .‬چهــار پنــج بــار کــه‬ ‫گذشــت دیگــر خــودم پیشــنهاد مــیدادم کــه بــه بازارچــه‬ ‫برویــم! فهمیــده بــودم کــه ایــن فضــای بیسروســامان‬ ‫جــان میدهــد بــرای پرســهزنی‪ ،‬وقتــی کــه حالــت ناخــوش‬ ‫اســت یــا فکــرت مشــغول اســت‪ .‬دانســتم کــه گاهــی‬ ‫نمایشــگاهی اســت از دوســتان و آشــناها‪ِ ،‬هــی بایــد بــا‬ ‫بچههــای دانشــکدهی خــودت یــا بچههــای دانشــکدهی‬ ‫دوســتانت ســام و احوالپرســی کنــی‪ .‬گاهــی بــه آنجــا‬ ‫مــیروی بــه ایــن امیــد کــه رفیقــی را ببینــی و از تنهایــی‬ ‫در آیــی‪ .‬گاهــی مــیروی کــه بنشــینی‪ ،‬منتظــر باشــی تــا‬ ‫فــرد خاصــی رد شــود و دلــش را بســوزانی یــا آمــارش را در‬ ‫بیــاوری‪ .‬گاهــی مــیروی تــا نگاهــت را در جمعیت بچرخانی‬ ‫و گاهــی هــم مــیروی تــا وقتــت را بکشــی‪.‬‬

‫‪124‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫غزل کیوسکهای بدقواره‬

‫بــه نظــرم نــوع پخــش شــدن آن تاسهــا در‬ ‫ایــن زمیــن خالــی‪ ،‬در پیدایــی ایــن ویژگیهــای بازارچــه‬ ‫تاثیــر زیــادی داشــته‪ .‬بازارچــه شــبیه یــک هزارتــو اســت‬ ‫کــه آدم هــر بــار از یــک جایــش گــذر میکنــد؛ بیریخــت‬ ‫محــض‪ .‬معناهایــش الیهالیــه اســت؛ گاهــی یــک جایــش‬ ‫بــه نظــر‪ ،‬مهــم و مقصــدوار میآیــد و گاهــی جــای دیگرش‪.‬‬ ‫بعــد از دو ســال و نیــم‪ ،‬هنــوز هــم خیلــی وقتهــا‬ ‫در آنجــا گــم میشــوم و کیوســکها و مغازههــای‬ ‫جدیــدی پیــدا میکنــم‪ .‬ایــن الیهالیــه بودنــش و‬ ‫ایــن بیریختیــش باعــث خیلــی چیزهــا شــده؛ مثــا‬ ‫قابلیــت فراوانــش در جــذب آدمهــا و افــراد مختلــف‪.‬‬ ‫در آنجــا آدمهــای جورواجــوری پیــدا میشــوند؛ مثــا‬ ‫پیرمردانــی کــه میآینــد وقتــی بگذراننــد‪ ،‬دانشــجوهای‬ ‫هنــر یــا کســانی کــه شــدیدا اهــل بحثهــای سیاســی‬ ‫و فلســفیاند‪ ،‬زنــان میانســال دور و اطــراف‪ ،‬کــودکان‬ ‫و پــدر و مادرهایشــان و حتــی گاهــی بدکارههــا‪ .‬هــر‬ ‫کــدام از ایــن گروههــا بــه بعضــی از گوشــههای بازارچــه‬ ‫رفــت و آمــد دارنــد و بقیــهی جاهــای بازارچــه برایشــان‬ ‫تعریفنشــده و بیمعناســت‪ .‬آنقــدر بیمعنــا کــه‬ ‫آنهــا را نمیبیننــد‪ .‬بــرای فــان گــروه نیمکتهــای کنــار‬ ‫میــدان پررنــگ هســتند و بقیــهی جغرافیــای بازارچــه‬ ‫برایشــان کمرنــگ اســت و بــرای گروهــی دیگــر‪ ،‬کافــهی‬ ‫کوچــک ضلــع شــمالی بازارچــه لنگــرگاه و مقصــد اســت؛‬ ‫مثــا تــا چنــد وقــت پیــش مــن متوجــه نشــده بــودم‬ ‫ـهربازی‬ ‫کــه وسـ ِـط وسـ ِـط میــدان اصلــی بازارچــه‪ ،‬یــک شـ ِ‬ ‫بلــه دقیقــا یــک شــهربازی!‪ -‬برپاســت! در عــوض‬‫تکتــک جزئیــات غذاخــوری دایــی و آن ســکوی پنهــان‬ ‫و رویاگونــهای کــه رو بــه مــوزهی هنرهــای معاصــر دارد‬ ‫از َبـ َـرم‪ .‬بــه همیــن دلیــل‪ ،‬بازارچــهی بیریخــت بــرای هــر‬ ‫کــس نقاطــی روشــن دارد و نقاطــی تاریــک‪ .‬وقتــی گفتــم‬ ‫کــه بازارچــه قابلیــت باالیــی بــرای پرســهزنی دارد‪ ،‬منظــورم‬ ‫همیــن بــود‪ .‬در عیــن حــال کــه آشناســت و بــرای هــر‬ ‫کــس لنگرگاههــای دلگرمکننــدهای دارد‪ ،‬شــگفتی هــم‬ ‫کــم نــدارد؛ شــگفتیهایی بــرای کشــف شــدن‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ناامیدکنندهتریــن تجربههایــم از بازارچــه‬ ‫مربــوط بــه زمانهایــی میشــوند کــه راســت و ُرک‬ ‫مــیروم و بــه مقصــد میرســم‪ .‬نــه مســیرم را گــم میکنــم‬ ‫و نــه جــای تــازهای میبینــم‪ .‬بــه همیــن دلیــل هیچوقــت‪،‬‬ ‫حتــی بــرای نوشــتن ایــن متــن‪ ،‬جرئــت نکــردهام گــوگل‬ ‫را بــاز کنــم و آنجــا را از بــاال ببینــم چــون میترســم‬ ‫بازارچــه مــزهاش را برایــم از دســت بدهــد‪ .‬بازارچــه در‬ ‫دل شــلوغی شــهر اســت امــا دور از هیاهــو و بــوق و‬ ‫دود‪ .‬از آن مهمتــر‪ ،‬از نگاههــای ناراحــت و آزاردهنــدهی‬ ‫غریبــه جداســت‪ .‬عرصــهای آزاد اســت بــرای گشــت و‬ ‫گــذار و وقتگذرانــی و گفتوگــو و ‪-‬دســتکم بــرای‬ ‫مــن‪ -‬جایــی اســت کــه حــال ناخوشــم را خــوش میکنــد‪.‬‬ ‫خوبــی بازارچــه بــه همیــن گــم شدنهاســت‪ ،‬بــه همیــن‬ ‫ناشــناخته مانــدن و هــر بــار بــه شــکلی در آمــدن‪ .‬خوبــی‬ ‫آنجــا بــه ایــن اســت کــه ابــژه نشــود‪ .‬خوبــی بازارچــه بــه‬ ‫ایــن اســت کــه بــا مــا یکــی میشــود؛ بــا هــوای آشــنا و‬ ‫غریبــهاش و بــا فضــای صمیمــی و پیشبینیناپذیــرش‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪125‬‬

‫ِلگوهای‬ ‫دکوری‬ ‫پرهام ظهیر جوزدانی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪parham.forwow@gmail.com‬‬

‫‪plink.ir/nK18W‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪126‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫یــادم میآیــد وقتــی کودکــی پنجســاله‬ ‫بــودم‪ ،‬بیــن تمــام اســباببازیها لگــو توجــه مــرا بیشــتر‬ ‫از همــه چیــز جلــب میکــرد؛ امــا متاســفانه نــه خــود و نــه‬ ‫دوســتانم‪ ،‬هیــچ کــدام آن آجرهــای رنگــی را نداشــتیم‪.‬‬ ‫همیشــه آرزو میکــردم کــه پــدرم برایــم روزی لگــو‬ ‫میخریــد تــا میتوانســتم چیزهــای مختلفــی بــا آنهــا‬ ‫بســازم؛ امــا هــر وقــت از او ایــن درخواســت را میکــردم‪،‬‬ ‫ایــن نبــود کــه بــه دلیــل قیمــت آن را نخــرد امــا اولیتــش‬ ‫همیشــه ارزش کاری اســت کــه قــرار اســت‪ ،‬انجــام دهــد‪.‬‬ ‫میگفــت‪« :‬پســرم‪ ،‬روی کاغــذ نقاشــی چیزهایــی کــه‬ ‫میخواهــی درســت کنــی را بکــش‪ .‬فکــر کــن آنهــا را‬ ‫ســاختی‪ ،‬خرجــش هــم کمتــر میشــود‪ ».‬کمــی دلگیــر‬ ‫میشــدم امــا بــا خــود میگفتــم کــه اگــر بتوانــم نقاشــیای‬ ‫بکشــم کــه نظــر پــدر را جلــب کنــد‪ ،‬حتمــا برایــم میخــرد‪.‬‬ ‫ســاعتها نقاشــی میکــردم‪ .‬روزهــا‪ ...‬و همیشــه پــس‬ ‫از اتمــام آن‪ ،‬بــه پــدرم نشــان مــیدادم‪ .‬اوایــل خیلــی‬ ‫توجهــی نمیکــرد‪ .‬نکتههــا میگفــت کــه بایــد در‬ ‫نقاشــیها و طرحهایــی کــه بــرای اســباببازی نداشــتهام‬ ‫میکشــیدم‪ ،‬رعایــت میکــردم‪ .‬قواعــد خــاص خــودش را‬ ‫داشــت‪ .‬نمیدانــم چــه کســی ایــن قوانیــن را وضــع کــرده‬ ‫بــود؛ پــدرم؟! حتمــا بــا خــودش میگفــت‪« :‬خــوب شــد‬ ‫بــرای ایــن بچــه لگــو نخریدیــم تــا اینهــا را درســت کنــد!»‬ ‫امــا مــن از اینهــا دلگیــر نمیشــدم‪ .‬میدانســتم اگــر‬ ‫خــوب تــاش کنــم‪ ،‬در آخــر نظــر پــدر جلــب میشــود‪.‬‬ ‫خاصــه هرچــه کــه بــود‪ ،‬خــود را بــا آن قوانیــن و قواعــد‬ ‫وفــق دادم‪ .‬روزهــا میگذشــت و میگذشــت تــا اینکــه‬ ‫متوجــه شــدم ایرادهــای پــدر بــه نقاشــیها روز بــه روز‬ ‫کمتــر میشــود‪ .‬بــا اینکــه خیلــی متمایــل بــه گــوش‬ ‫کــردن نکتههــای پــدرم نبــودم؛ امــا رعایــت میکــردم‪.‬‬ ‫آن لگوهــا را خیلــی بــد میخواســتم! ایــن موضــوع تــا‬ ‫جایــی پیــش رفــت کــه یــک روز پــدرم هیــچ ایــرادی بــه‬ ‫نقاشــیهایم نتوانســت بگیــرد‪ .‬بــه همیــن خاطــر دوبــاره‬ ‫خریــدن آنهــا را مطــرح کــردم‪ ،‬گفــت‪« :‬پســرم‪ ،‬تــو هــر روز‬ ‫پیشــرفت میکنــی نســبت بــه روز پیــش‪ .‬اینقــدر ادامــه‬ ‫بــده تــا روزی کــه برایــت میخــرم‪ ،‬ارزش ســاختنت را‬ ‫داشــته باشــد‪».‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ماههــا گذشــت و مــن بــه نقاشــی کــردن‬ ‫ادامــه دادم‪ .‬بعضــی روزهــا تغییــرات را بــه ســختی‬ ‫میتوانســتم روی طــرح بعــدی اعمــال کنــم‪ .‬پیشــرفتم‬ ‫بســیار کنــد بــود‪ ،‬امــا آن لگوهــا را خیلــی بــد میخواســتم!‬ ‫گاهــی اوقــات بــا خــودم فکــر میکــردم اگــر بــا همیــن‬ ‫روال پیــش بــروم‪ ،‬هــر روز چیــزی بهتــر از دیــروز نقاشــی‬ ‫میکنــم‪ ،‬پــس پــدرم چــه فکــری در ســر دارد؟ آیــا هیــچ‬ ‫وقــت بــه فکــر خریــدن آنهــا میافتــد؟ روزهــای آخــر فکــر‬ ‫میکــردم کــه بــه بنبســت رســیدهام‪ ،‬نمیتوانســتم‬ ‫نقاشــیها را بهتــر کنــم‪ .‬دلیلــش برخــی اوقــات اینکــه آن‬ ‫نقاشــی بینقــص باشــد نبــود‪ .‬کمبــودش را میفهمیــدم‬ ‫امــا نمیدانســتم دقیقــا چیســت؟ یــا چطــور میتــوان‬ ‫آن را حــل کــرد؟ تــا اینکــه یــک روز آخریــن نقاشــیم را بــه‬ ‫پــدرم نشــان دادم و او باالخــره از آن خوشــش آمــد و بــه‬ ‫خریــد لگوهــا راضــی شــد‪.‬‬

‫‪127‬‬

‫*‬

‫آنهــا بهتریــن نــوع لگوهــا در زمــان‬ ‫خودشــان بودنــد‪ .‬پــدرم گرانتریــن آنهــا را برایــم خریــده‬ ‫بــود‪ .‬بافاصلــه وقتــی لگوهــا را از دســت پــدر گرفتــم‪،‬‬ ‫شــروع بــه ســاختن کــردم‪ .‬مــدت زیــادی طــول نکشــید‬ ‫کــه ســاختنش تمــام شــد؛ امــا چیــزی برایــم عجیــب بــود‪،‬‬ ‫تصــور و نقاشــیهایم بــا چیــزی کــه در نهایــت ســاخته‬ ‫شــد‪ ،‬خیلــی فــرق داشــت‪ .‬درکــش برایــم ســخت بــود‪.‬‬ ‫بــا اینکــه لگوهــای ســادهای بیشــتر نبودنــد امــا رفتــار‬ ‫پیچیــدهای داشــتند‪ .‬هر کــدام از آنهــا دارای رنــگ‪ ،‬انــدازه‬ ‫و شــخصیت متفاوتــی بــود‪ .‬اینهــا را قبــل از دیدنشــان‬ ‫هــم میدانســتم امــا بــه خوبــی درک نمیکــردم‪ .‬حتــی‬ ‫محدودیــت هــم داشــتند؛ فقــط از بــاال بــه پاییــن روی‬ ‫هــم چفــت میشــدند امــا در نهایــت طــرح آخــرم را روی‬ ‫آن توانســتم اجرایــی کنــم‪ .‬چــون آن بــه ایــن پیچیدگــی‬ ‫نبــود‪ .‬در نقاشــیها هیــچ وقــت نمیتوانســتم بــه ایــن‬ ‫پیچیدگــی طراحــی کنــم‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫چیــزی را کــه ســاخته بــودم بــه پــدرم نشــان‬ ‫دادم‪ .‬پــدرم بــا خوشــحالی آن را از مــن گرفــت و بــا دقــت‬ ‫نــگاه کــرد‪ .‬خوشــحال کــه چیــزی کــه برایــش هزینــه کــرده‬ ‫ارزش چیــزی کــه االن ساختهشــده را داشــته؛ امــا مطمئنا‬ ‫از درکــی کــه مــن از پیچیدگــی آنهــا هنــگام مواجهــه‬ ‫داشــتم‪ ،‬بیخبــر بــود‪ .‬شــروع کــرد بــه چســب زدن میــان‬ ‫لگوهــا تــا بــر حســب اتفــاق‪ ،‬چیدمانشــان خــراب نشــود‬ ‫و آن را در کمــد شیشــهای پذیرایــی بــه عنــوان دکــور قــرار‬ ‫داد‪ .‬ســپس رو کــرد بــه مــن و گفــت‪« :‬بــرو ســراغ نقاشــی‬ ‫و طرحهــای بعــدی بــرای چیــزی کــه میخواهــی بســازی‪».‬‬ ‫مــن هــم خوشــحال از اینکــه بعــدی بهتــر ایــن خواهــد‬ ‫شــد‪ ،‬دوبــاره بــه نقاشــی کشــیدن پرداختــم‪.‬‬ ‫ماههــا گذشــت امــا مــن دیگــر طرحــی بــه‬ ‫ذهنــم نمیرســید‪ .‬نمیدانســتم چــه چیــزی مانــع ایــن کار‬ ‫بــود‪ .‬طرحهــای دیگــری را هــم کــه مــیزدم‪ ،‬نــه نظــر خــودم‬ ‫را جلــب میکــرد نــه پــدرم از آنهــا خوشــش میآمــد‪.‬‬ ‫همیشــه بــه لگوهــای چســبخوردهی دکورمــان کــه‬ ‫یواشیــواش خــاک میگرفــت نــگاه میکــردم‪ .‬اگــر فقــط‬ ‫پــدر آنهــا را چســب نــزده بــود‪.‬‬

‫‪128‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫تا روزی که دیگر از نقاشــی کردن دســت کشیدم‪.‬‬ ‫امروز سالها از روزهایی که با پدرم برای خرید لگو سر و کله‬ ‫میزدم‪ ،‬میگذرد‪ .‬عاقهی من به لگوها تا حدی عمیق بود که االن‬ ‫کارمند کارخانهی لگوسازی شدهام و تا هوس بازی کنم‪ .‬انواع و‬ ‫اقسام آنها‪ ،‬بلکه متنوعتر از آنهایی که زمان کودکیام وجود‬ ‫داشت‪ ،‬در محل کارم موجود است و امروز دلیل تمام آن به‬ ‫بنبست رسیدنها برایم روشن شد‪.‬‬

‫***‬ ‫مشکل از نداشتن ایدهی خوب برای ساختن نیست؛ بلکه‬ ‫مشکل نساختن برای رسیدن به ایدهی خوب است‪ .‬این ساختن‬ ‫ایدههای کمارزش نیست که مشکل ایجاد میکند؛ بلکه ترس از‬ ‫خراب کردن و امتحان کردن دوباره یا ساختن بدون خراب کردن‬ ‫است‪ .‬اگر فقط پدر آنها را چسب نزده بود‪.‬‬ ‫امروز فهمیدم که درک برخی از پیچیدگیها‪ ،‬چه در ساختن و چه‬ ‫در زندگی‪ ،‬بدون تجربه کردن ممکن نیست‪ .‬نباید آن را دست‬ ‫کم گرفت‪ .‬از ساختن و اشتباه کردن نباید ترسید‪ .‬تا زمین نخورد‬ ‫آدم‪ ،‬راه رفتن یاد نمیگیرد‪ .‬مسیر درست این نیست که درهای‬ ‫تجربه را به خود بست و تنها از اشتباه کردن و ساختن پرهیز کرد‪،‬‬ ‫بلکه انتخابهای ماست که به آن معنا و شکل میدهد‪ .‬در انتها‬ ‫به قول شاعر باید گفت‪« :‬اشتباه میکنند بعضیها که اشتباه‬ ‫نمیکنند؛ باید راه افتاد مثل رودها که بعضی به دریا میرسند‪،‬‬ ‫بعضی هم به دریا نمیرسند‪ .‬رفتن هیچ ربطی به نرسیدن ندارد‪».‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪129‬‬

‫چه میشد اگر‬ ‫‪1‬‬ ‫چارلز مور‬ ‫استاد مبانی نظری معماری‬ ‫دانشکدهی ما بود؟‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫«یک بهعالوهی یک میشــود بیشــتر از دو»‪.‬‬ ‫اســتاد مــور جلســه بــه جلســه ایــن‬ ‫جملــهی شــعاریش را بــا ماژیــک بنفــش روی تختــهی‬ ‫طاقنمــا شــکل ســفیدرنگ بــرای مــا دانشــجویان‬ ‫یادداشــت میکــرد‪ .‬چارلــز مــور همیشــه بــا کفــش‬ ‫چرمــی دوردوختــهی پرکاغــی کــه بــا رنــگ پیراهــن‬ ‫حریــری یکپارچــه ســفیدش کنتراســت شــدیدی را‬ ‫ایجــاد میکــرد‪ ،‬شــناخته شــده بــود‪ .‬در ضمــن اینکــه‬ ‫رنــگ کتوشــلوارهایش همیشــه در حــال تغییــر‬ ‫بــود‪ ،‬امــا ماهیــت آنهــا همگــی کتوشــلوار بودنــد‪.‬‬ ‫دســتمالگردن اســتاد بیــن ســرخ و آبــی بــا ریتــم‬ ‫متنــاوب انتخابــش‪ ،‬همیشــه تنــوع ظاهــری اســتاد در‬ ‫دانشــکده معمــاری بــود‪ .‬نــوع پوشــش خــاص اســتاد‬ ‫مــور همیشــه عاقــهاش بــه مــد ایتالیــا را نمایــش‬ ‫مــیداد‪ .‬چهــرهی اســتاد همیشــه حالــت بیاحساســی را‬ ‫بــه مــا دانشــجویان القــا میکــرد کــه شــاید در نمرهدهــی‬ ‫آخــر تــرم‪ ،‬نمــرات نــه و نیــم را ده ندهــد! همانطــور کــه‬ ‫اســتاد مــور همیشــه ابتــدای کاس مینوشــت یــک‬ ‫بهعــاوهی یــک میشــود بیشــتر از دو‪ ،‬همانطــور هــم‬ ‫انتظــار داشــت دانشــجویان از بیســت نمــره‪ ،‬بیســت و‬ ‫یــک بگیرنــد!‬

‫*‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/5YfHf‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫مرتضی عزیزی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری‬ ‫دانشکدهی انقاب اسامی تهران‬ ‫‪mortezaazizi.848@gmail.com‬‬

‫از آن دســته اســتادهای نــادر و کمیابــی‬ ‫بــود کــه بیــن دانشــجوهای پســر و دختــر تفاوتــی قائــل‬ ‫نمیشــد! او هــر جلســه دربــارهی یکــی از مباحــث‬ ‫شــروع بــه نظرخواهــی و گفتــار جمعــی میکــرد تــا انتهــای‬ ‫کاس کــه بــرای چنــد دقیقــه‪ ،‬تدریــس خــودش را ارائــه‬ ‫مــیداد‪ .‬گاهــی هــم دوســتانش را همــراه خــودش بــه‬ ‫کاسهــای دانشــکده مــیآورد تــا دیدگاههــای آنهــا‬ ‫را بــرای دانشــجویان کاس نمایــش دهــد‪ .‬در یکــی از‬ ‫جلســات کاس‪ ،‬آلخانــدرو آراونــا ‪ ۲‬بــه همــراه اســتاد مــور‬ ‫وارد کاس شــدند‪ .‬راســتش را بخواهیــد بــه محــض‬ ‫ورود آراونــا‪ ،‬همــهی دانشــجویان عاشــق او شــده بودنــد‪.‬‬ ‫وقتــی کــه اســتاد مــور شــروع بــه نظرخواهــی در رابطــه بــا‬ ‫معمــاری اجتماعــی کــرد‪ ،‬آراونــا دفترچــهی داخــل جیــب‬ ‫ســمت چــپ کتــش را بیــرون آورد تــا شــاید از نظــرات‬ ‫صاحــب نظــران کاسهــای دانشــکدهی معمــاری‬ ‫مســتفیض گــردد‪ .‬آخریــن تصویــری کــه مــن از آن جلســه‬ ‫بــه یــاد دارم‪ ،‬پــاک کــردن تختــهی پرشــده از نوشــتههای‬ ‫اســتاد مــور بــا ماژیــک بنفــش بــه خصــوص خــودش‬ ‫بــود کــه احســاس کاسهــای ریاضــی و اســتاتیک را بــه‬ ‫دانشــجویان داده بــود‪.‬‬

‫‪131‬‬

‫*‬

‫ســر آخــر که آراونا و چارلز مــور با هم در حال ترک کالس‬ ‫بودند‪ ،‬آراونا گفت‪« :‬چه میشــد اگر رنگ ســفید را از همهی‬ ‫مکانهــای معماری حذف میکردیم؟»‬ ‫مــن کــه تختــه را پــاک کــرده بــودم شــروع بــه‬ ‫نوشــتن نظــرم دربــارهی ســوال آراونــا کــردم و پیــش‬ ‫خــودم گفتــم شــاید خیلــی هــم فرقــی نکنــد مکانهــا‬ ‫ســفید باشــد یــا نباشــد‪ .‬وقتــی کــه تــوی کاسهــای‬ ‫نارنجــی رنــگ بــا درهــای آبــی دانشــکده باشــیم یــا‬ ‫وقتــی کــه بــه ســرویس بهداشــتی زردرنــگ کــه توالــت‬ ‫فرنگــی صورتــی رنــگ وســطش هســت‪ ،‬رجــوع کنیــم یــا‬ ‫شــاید هــم نشســتن روی صندلــی ســبز مخملــی میــز‬ ‫صبحانهخــوری وســط آشــپزخانهی راهراه آبــی قرمــز‪،‬‬ ‫بهتریــن ترکیــب دنیاســت یــا شــاید وقتــی کــه بــا اتوبــوس‬ ‫قرمــز از کنــار میــدان ارغوانــی رنــگ آزادی میگــذرم‪ ،‬یــک‬ ‫شــات تصویــر رنگارنــگ ثبــت کنــم تــا در راه رســیدن‬ ‫بــه ســردر خاکســتری دانشــگاه تهــران‪ ،‬کمتــر از دیــدن‬ ‫جدارههــای یکرنــگ شــهری کســلکننده خمیــازه‬ ‫بکشــم‪.‬‬

‫‪132‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫اتوبــوس وســط خطکشــی عابــر پیــادهی‬ ‫نارنجیرنــگ خیابــان‪ ،‬پشــت خودروهــای زرد و بنفــش‪،‬‬ ‫بــه خاطــر ترافیــک شــدید بایســتد‪ .‬محلههــای شــهری‬ ‫بــا رنگهــای متنــوع مدادهــای رنگــی‪ ،‬هــر کــدام هویــت‬ ‫خــاص خودشــان را دارنــد‪ .‬احســاس تعلــق شــهروندهای‬ ‫شــهر بــه محــات آنهــا‪ ،‬آنقــدر احســاس درونــی و‬ ‫عمیقــی اســت کــه رنــگ پیراهــن و تجهیــزات زندگــی‬ ‫آنهــا نیــز اشــتراکات زیــادی بــا ویژگیهــای محــات‬ ‫آنهــا را داراســت‪ .‬رویدادهــای اجتماعــی متناســب بــا‬ ‫هــر محلــهی شــهر‪ ،‬از ویژگیهــای خــاص ســاکنین آنهــا‬ ‫نشــات گرفتــه تــا اینکــه محلــه مبــدل بــه نقطــهای بــرای‬ ‫همــهی قشــرهای ســاکن در آنجــا بــه عنــوان مکانــی‬ ‫مقــدس گــردد‪ .‬خاطــرهی کــودکان کــم ســن و ســال از‬ ‫بــازی و ســرگرمی‪ ،‬بیــن دیوارهــای رنگــی هــر محلــه شــکل‬ ‫میگیــرد تــا هــرگاه خاطــرهای بــرای آنهــا یــادآوری مــی‪-‬‬ ‫شــود‪ ،‬همزمــان رنگهــای زنــدهی دیوارهــای محلــه‬ ‫برایشــان زنــده شــود‪ .‬ورودیهــای رنگــی خانههــای‬ ‫محلــه میتوانــد همــهی افــراد‪ ،‬حتــی رهگذرهــای مســخ‬ ‫شــهر را نیــز بــا حــس دعوتکنندگــی مــورد پذیــرش قــرار‬ ‫دهــد تــا بــا زبــان رنــگ بــه آنهــا مفهــوم پنــاه و دعــوت را‬ ‫وعــده بدهــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫چه میشد اگر چارلز مور استاد مبانی نظری معماری دانشکدهی ما بود؟‬

‫دروازههــای کوچــک فوتبــال بچههــا در میــان هــر کوچــه‪ ،‬چشــم هــر رهگــذری را حتــی یــک بــار هــم‬ ‫کــه شــده‪ ،‬بیــن تــور خودشــان میلغزاننــد‪ .‬باغچههــای ســبزرنگ بــا پسزمینــهی دیوارهــای رنگــی هــر محلــه‪،‬‬ ‫هماننــد تابلــوی جذابــی خودنمایــی میکننــد‪ .‬تیرهــای بــرق خاکســتری بــا ســیمهای نقــرهای آنهــا‪ ،‬میتواننــد‬ ‫متعادلتریــن ترکیــب رنگــی را در میانــهی دنیــای کنتراســت‪-‬های رنگــی مختلــف هــر محلــه بــه نمایــش بگذارنــد‪.‬‬ ‫دودکشهــای عمــودی ســرکش بــر بــام بناهــای هــر محلــه بــا دود خاکســتری خودشــان‪ ،‬نشــان ســرزندگی هــر‬ ‫بناســت؛ بــه همیــن خاطــر هــر بنایــی کــه از دودکــش آن دود خــارج نشــود‪ ،‬نمــادی از مــرگ زمســتانهی هــر بناســت‪.‬‬ ‫محلههایــی کــه چنــد ســاعتی بــوی غذاهــای در حــال پخــت داخــل مطبــخ قرمزرنــگ را قبــل از اوقــات‬ ‫شــام‪ ،‬درخودشــان حبــس میکننــد‪ .‬محلههایــی کــه بیــن فضاهــای منتظــم خودشــان‪ ،‬همیشــه گرمابــهای‬ ‫فیــروزهای رنــگ داشــتند تــا ســاکنین هــر محلــه بــه آن وابســته باشــند‪.‬‬ ‫در آخریــن ســوال‪ ،‬شــما خواننــدگان جســتار را بــه تامــل دربــارهی پرســش ذهنــی خــودم دعــوت‬ ‫میکنــم‪« :‬چــه میشــد اگــر مســئوالن شــهری بــه هویــت‪ ،‬ســامت‪ ،‬آرامــش و حقــوق شــهروندی ســاکنان شــهر در‬ ‫مســیر دســتیابی بــه آرمانشــهر توجــه میکردنــد؟»‬ ‫پایان‪.‬‬

‫منبعتصویر‪:‬نگارنده‬ ‫‪1‬‬ ‫‪Charles Moore‬‬ ‫‪Alejandro Aravena‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪2‬‬

‫‪133‬‬

‫‪134‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫هیروشیما‬ ‫‪1‬‬ ‫اندکی بعد از پسر کوچک‬ ‫*‬

‫انقــاب واژهای اســت کــه بــرای چندمیــن بــار‬ ‫تکــرار میشــود‪ .‬ظاهــرا راننــدگان خودروهــای زرد بــرای‬ ‫جابهجایــی مســافران بــه ایــن نقطــه از شــهر اعتنایــی‬ ‫نمیکننــد‪ .‬اندکــی بعــد خودرویــی بــه درخواســت‬ ‫وی توقــف کــرده و او را ســوار میکنــد‪ .‬رادیــو در حــال‬ ‫انعــکاس صحبتهــای رییسجمهــور در بــاب ســاخت‬ ‫شــهر جمهــوری اســامی اســت‪ .‬او اصفهــان صفــوی را‬ ‫مثــال میزنــد و اعــام میکنــد‪« :‬مــا نیــز بایســت شــهری‬ ‫بســازیم کــه معمــاری آن انعکاسدهنــدهی دورهی‬ ‫جمهــوری اســامی باشــد‪ ».‬ایــن نطــق کوتــاه‪ ،‬بهانــهای‬ ‫بــرای شــکلگیری ســواالت متعــددی در ذهــن وی‬ ‫میشــود‪ .‬مگــر شــهر جمهــوری اســامیای کــه در رادیــو‬ ‫دربــارهی آن صحبــت میشــود همــان شــهری نیســت‬ ‫کــه اکنــون تاکســی زرد در خیابــان کارگــر آن‪ ،‬در حــال‬ ‫حرکــت اســت؟ مگــر همیــن شــهر و یــا حداقــل بخشــی از‬ ‫آن در دورهی جمهــوری اســامی ســاخته نشــده اســت؟‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/jGk9x‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫سعید سلطانی ایلخچی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫معماری داخلی دانشگاه تهران‬ ‫‪Saeed.soltani74@ut.ac.ir‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫از نظــر او دیوار هــای بلنــد بــا انبوهــی از خــط و‬ ‫نشــانها و تهدیدهــا بــه پنچــری‪ ،‬ساختمانســازیهای‬ ‫انبــوه بــا صفــت مهــر‪ ،‬پارکهــای درونشــهری‬ ‫دیوارکشیشــده ‪-‬پــارک بانــوان‪ -‬و حلبیآبادهــای‬ ‫حاشــیهی شــهر همگــی نشــانههایی از شــهر جمهــوری‬ ‫اســامی هســتند‪ .‬بــا توقــف خــودرو امــا خیالپردازیهای‬ ‫او دربــارهی چیســتی شــهر مذکــور متوقــف نمیشــود‪.‬‬ ‫بــرای او چــراغ قرمــز فرصــت خوبــی بــرای تماشــای شــهر‬ ‫از پشــت پنجــرهی تاکســی اســت‪ .‬بــه نظــر میرســد‬ ‫ســاختمانهای شــهر تمایلــی بــه ارتبــاط بــا شــهر ندارنــد‪.‬‬ ‫بدنههــای صلبــی کــه هیچگونــه عقبنشــینی نســبت بــه‬ ‫شــهر نکــرده و اســتفادهی حداکثــری از زمیــن را بــه ارتبــاط‬ ‫بــا شــهر ترجیــح میدهنــد‪ ،‬همگــی شــواهدی بــر اثبــات‬ ‫ایــن فرضیــه هســتند‪.‬‬ ‫ظاهــرا دربهــا و پنجرههــا تنهــا تــاش‬ ‫ســاختمانها بــرای آشــتی دوبــاره بــا شــهر هســتند‪.‬‬ ‫علیرغــم گردش هرچه بیشــتر چشــم‪ ،‬تفاوت چشــمگیری‬ ‫بیــن ســاختمانها یافــت نمیشــود‪ .‬تنهــا وجــه تمایــز‬ ‫بیــن ســاختمانهای بهخطشــده در دو طــرف خیابــان‪،‬‬ ‫تابلوهــای کوچــک و بــزرگ کثیفــی هســتند کــه ماننــد نقابی‬ ‫چهــرهی آنهــا را پوشــاندهاند‪ .‬بناهــای مرتفعتــر نشــانگر‬ ‫اســتطاعت مالــکان آنهــا‪ ،‬در اســتفاده از حداکثــر تراکــم‬ ‫ممکــن و عاقــهی همزمــان معمــاران آنهــا بــه صــرف‬ ‫فعــل ســاختن اســت‪ .‬هــر پــروژهی جدیــد بــرای معمــار بــه‬ ‫منزلــهی قطعــه زمیــن خالــیای اســت که باید در بیشــترین‬ ‫ســطح اشــغال ممکــن از ســنگ‪ ،‬آجــر‪ ،‬بتــن و آهــن پر شــود‬ ‫و آخریــن ردیــف آجــر چیدهشــده هــم تابع میــزان ســودآوری‬ ‫بنــا بــرای کارفرمــا اســت؛ هرچــه بلندتــر‪ ،‬پرســودتر‪.‬‬

‫‪135‬‬

‫*‬ ‫فضــای ساختهشــده رابطــهی مســتقیمی بــا‬ ‫جایــگاه اجتماعــی فــرد در شــهر جمهــوری اســامی دارد‪.‬‬ ‫بــه طــوری کــه هر چــه فضــای بیشــتری بــرای ســکونت‬ ‫فــرد اختصــاص یابــد‪ ،‬فــرد مــورد نظــر متمولتــر و میــزان‬ ‫مقبولیــت وی در شــهر نیــز بیشــتر یافــت میشــود‪.‬‬ ‫بســازبفروشها و برجســازها ابرقهرمانهایــی هســتند‬ ‫کــه شــهر جمهوری اســامی کنونــی‪ ،‬حاصــل فعالیتهای‬ ‫خســتگیناپذیر آنــان اســت‪ .‬بــرای ایــن گــروه ســاختن‪،‬‬ ‫فعــل ناقصــی اســت کــه تنهــا بــا فروختــن کامــل میشــود‪.‬‬ ‫بــا توقــف تاکســی‪ ،‬اکــران فیلــم شــهر از‬ ‫پشــت پنجــرهی تاکســی نیــز خاتمــه مییابــد‪ .‬دیگــر‪،‬‬ ‫ســاختمانها همچــون ســکانسهای متوالــی یــک‬ ‫فیلــم از جلــوی چشــم او نمیگذرنــد‪ ،‬شــهر بــه قــدری‬ ‫بــرای او ملمــوس میشــود کــه حتــی بــا کشــیدن دســت‬ ‫خــود میتوانــد غبــار چهلســالهی نشســته بــر روی‬ ‫تکتــک آجرهــا را لمــس نمایــد‪ .‬بــا پشــت ســر گذاشــتن‬ ‫شــهر و ورود بــه دانشــگاه‪ ،‬هیاهــوی شــهر نیــز پشــت‬ ‫دروازههــای دانشــگاه باقــی میمانــد‪ .‬دانشــگاه آخریــن‬ ‫ســنگری اســت کــه در مقابــل شــهر جمهــوری اســامی‬ ‫ایســتاده اســت‪ .‬بــرای معمــار جــوان‪ ،‬آتلیــه قلــب‬ ‫تپنــدهی ایــن ســنگر اســت‪ .‬بــرای او آتلیــه پناهگاهــی‬ ‫اســت کــه از تعــدی جریــان ساختوســاز شــهری در‬ ‫امــان اســت‪ .‬نارضایتــی از وضعیــت کنونــی شــهر‪ ،‬او را بــه‬ ‫خلــق شــهری جدیــد ســوق میدهــد؛ شــهری خیالــی کــه‬ ‫هــزاران فرســنگ بــا شــهر بســازبفروشها فاصلــه دارد‪.‬‬ ‫«بیانیــهای در بــاب نســاختن» پایــه و اساســی اســت‬ ‫کــه شــهر جدیــد بــر روی آن بنــا خواهــد شــد؛ بیانیــهای‬ ‫کــه بنــد بنــد آن بــه مبــارزه بــا جریــان ساختوســاز‬ ‫اختصــاص مییابــد‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫بند یک‬ ‫بیانــه اصاحــات را از آتلیــه شــروع میکنــد‪ .‬بــا‬ ‫نقــد «تــوده» بــه عنــوان محصــول نهایــی طرحهــا بــر روی‬ ‫کاغــذ‪ ،‬بیانیــه موضــع خــود در قبــال نتیجــهی آمــوزش‬ ‫معمــاری رایــج در آتلیــه را بیــان میکنــد‪ .‬تبصــرهی اول‬ ‫امــا بــه تعریــف تــوده اختصــاص یافتــه اســت‪ .‬هــر بنایــی‬ ‫کــه بخشــی از محیــط را بــا انباشــت مصالــح اشــغال کــرده‬ ‫باشــد‪ ،‬مصــداق یــک تــوده خواهــد بــود‪.‬‬

‫بند دو‬ ‫بــرای معمــار جــوان‪ ،‬دورهی ســاخت‬ ‫مکعبهــا و اســتوانههای مشــکی بــر روی بــوم ســفید‬ ‫زمیــن‪ ،‬بــه پایــان رســیده اســت‪ .‬عصــر آفرینــش دوبــارهی‬ ‫«ســفید بــر روی ســفید» فرارســیده اســت‪ .‬حــال زمــان‬ ‫نســاختن اســت‪ .‬ســفید بــر روی ســفید اثــر نقــاش‬ ‫روســی‪ ،‬کازمیــر مالویــچ‪ ۲‬اســت کــه در ســال ‪ ۱9۱8‬میــادی‬ ‫بــه تصویــر کشــیده شــده؛ شــکلهای هندســی خالــص‬ ‫بــا رنگهــای اصلــی ماننــد زرد‪ ،‬قرمــز‪ ،‬آبــی و یــا مشــکی‬ ‫بــر روی زمینــهی ســفید‪ ،‬ویژگــی مشــترک اغلــب آثــار او‬ ‫هســتند؛ امــا ســفید بــر روی ســفید‪ ،‬دارای تفــاوت بــارزی‬ ‫بــا ســایر کارهــای وی اســت‪ .‬مالویــچ در اثــر فــوق‪ ،‬مربــع‬ ‫ســفیدی را بــه تصویــر میکشــد کــه در زمینــهی ســفید‬ ‫بــوم محــو شــده اســت‪ .‬از نظــر او ســفید بــر روی ســفید‪،‬‬ ‫حــاوی مفاهیمــی چــون ســاخت فضــای منفــی و یــا‬ ‫نســاختن اســت‪.‬‬ ‫همزمان با نگارش دو بند پیشین‪ ،‬آرمانشهر خیالی او نیز‬ ‫شکلی واقعی به خود میگیرد‪ .‬بند سوم این بیانیه اما باعث‬ ‫تحقق کامل این آرمانشهرخواهد شد‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫هیروشیما اندکی بعد از پسر کوچک‬

‫بند سه‬ ‫پاککــن جایگزیــن قلــم‪ ،‬راپیــد و یــا هــر‬ ‫جنبــدهای خواهــد شــد کــه از خــود اثــری بــر روی کاغــذ‬ ‫میگــذارد‪ .‬در عصــر جدیــد دیگــر خطــی بــر روی کاغــذ‬ ‫کشــیده نمیشــود و یــا بنــای جدیــدی از نــو ســاخته‬ ‫نمیشــود‪ .‬معمــاران بــا کنــار گذاشــتن قلمهــای خــود‪،‬‬ ‫شــهر جدیــد را بــا کمــک پاککنهــا خلــق خواهنــد‬ ‫کــرد‪ .‬آنهــا ســاختمانهایی را کــه عامــل بحــران فعلــی‬ ‫هســتند از نقشــهی شــهر جدیــد‪ ،‬پــاک خواهنــد کــرد‪.‬‬ ‫تمایــل بــه از نــو ســاختن جــای خود را به اصــاح وضعیت‬ ‫موجــود خواهــد داد‪ .‬از نظــر او شــهرهای بیکیفیــت‬ ‫امــروزی محصــول همیــن دیــدگاه مشــتمل بــر ســاختن‬ ‫هســتند و بــه حــدی از فضاهــای ساختهشــده ســیر‬ ‫گشــتهاند کــه معمــاران نســل جدیــد بایســت بیشــتر‬ ‫در پــی بهبــود وضعیــت موجــود باشــند تــا ســاخت شــهر‬ ‫جدیــد‪ .‬در آرمانشــهر جدیــد‪ ،‬نشــریات هرچــه ســفیدتر‬ ‫و خالــی از نوشــته باشــند از درجــه و اعتبــار علمــی باالتــری‬ ‫برخــوردار خواهنــد بــود‪ .‬گروهــی هــم بــا پــاک کــردن‬ ‫نوشــتههای کتابهــا‪ ،‬اقــدام بــه تألیــف آثــار ارزشــمندی‬ ‫در حــوزهی نســاختن خواهنــد کــرد‪ .‬عــدهای پــا فراتــر‬ ‫گذاشــته و بــا بیــل و کلنــگ بــه جــان ســاختمانهای‬ ‫شــهر خیالــی میافتنــد‪ .‬آنــان ســعادت بشــر را در تخریــب‬ ‫همــهی ســاختمانها میداننــد‪ .‬آشــوبهای بــه وجــود‬ ‫آمــده‪ ،‬نــگارش بنــد چهــارم بیانیــه را ناتمــام میگــذارد‪.‬‬ ‫بولدوزرهــای بــه خطشــده در خیابــان‪ ،‬خبــر از تخریــب‬ ‫گســتردهی ســاختمانهای شــهر را میدهنــد‪ .‬دیگــر‬ ‫معمــار جــوان بــه عنــوان هــوادار جنبــش نســاختن‪،‬‬ ‫آرزوی دســتیابی بــه شــهری زیســتپذیر را نــدارد‪ .‬او‬ ‫بــه دنبــال پیادهســازی بنــد بنــد بیانیــهی ناتمــام خــود‬ ‫اســت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫بیچــاره شــهر هنــوز از جریــان ساختوســاز‬ ‫رهایــی نیافتــه بــود کــه گرفتــار ایدئولــوژی نســاختن‬ ‫میشــود‪ .‬منظــرهی شــهر جدیــد امــا دردناکتــر اســت‪.‬‬ ‫ســاختمانهای بدقــواره و کثیــف شــهر بــا زخمهــای‬ ‫حاصــل از ضربــات بیــل و کلنگ‪ ،‬زشــت و کریهتر شــدهاند‪.‬‬ ‫زخمهــای وارده بــر پیکــر بناهــا امــا حــاوی نشــانههای‬ ‫مهمــی هســتند‪ .‬آنچــه کــه پــس از تحقــق کامــل‬ ‫آرمانشــهر موعــود در بیانیــه باقــی خواهــد مانــد‪ ،‬شــهری‬ ‫اســت ویرانشــده بــدون وجــود حتــی یــک ســاختمان‪،‬‬ ‫شــبیه بــه هیروشــیما اندکــی بعــد از پســر کوچــک‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪ ۱‬پسر کوچک نام بمب اتمی است که در ششم‬ ‫آگوست ‪ ۱9۴5‬بر روی شهر هیروشیما رها شد‪.‬‬ ‫‪Kazimir Malevich‬‬

‫‪2‬‬

‫‪137‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫‪،،‬‬

‫وقتی در کالنشــهری پوشــیده از بناهای اضافی کار میکنید‪،‬‬ ‫بایــد راه خود را با ســاطور باز کنید‪.‬‬ ‫مــن فقط میخواهم یک نفس به ســاختن ادامه دهم‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫شــما هم برای توقفش حدا��ر ســعیتان را بکنید‪.‬‬

‫‪،،‬‬

‫ رابرت موزز ‪-‬‬‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫رابــرت مــوزز یــا ابرســازندهی نیویــورک از‬ ‫اوایــل دهــهی ‪ ۱9۲۰‬پــا بــه عرصــهی شــغلیش در شــهر‬ ‫نیویــورک گذاشــت و تقریبــا نیمقــرن تــاش کــرد تــا‬ ‫بــا ســاختن آزادراههــا‪ ،‬بزرگراههــای روگــذر و زیرگــذر و‬ ‫پروژههــای خانهســازی انبــوه و بلندمرتبــه‪ ،‬ایــن شــهر‬ ‫را از نــو بســازد‪ .‬مــوزز تجســم بینشــی در اوایــل قــرن‬ ‫بیســتم بــود کــه تنهــا راه نجــات شــهر را تخریبهــای‬ ‫وســیع وضــع موجــود و دوبــاره ســاختن میدانســت‪.‬‬ ‫او در حــال ســاختن شــهر نیویــورک بــرای آینــده بــود و‬ ‫میخواســت شــهر آینــده را مطابــق خردگرایــی حاکــم‬ ‫بــر برنامهریزیهــای شــهری آن دوران بســازد و در ایــن‬ ‫مســیر مشــارکت و نظــر مــردم را هیــچ میپنداشــت‪.‬‬ ‫شــهری کــه مــوزز در حــال ســاختنش بــود‪ ،‬مجموعــهای‬ ‫از مســیرهای رفــت و آمــد اتومبیــل بــود کــه ســرعتی ورای‬

‫*‬

‫‪plink.ir/sYENS‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫مریم عمارلو‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫مطالعات معماری‬ ‫دانشگاه شهید بهشتی‬ ‫‪amarlu_maryam@yahoo.com‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪۲‬‬

‫‪۳‬‬

‫‪139‬‬

‫*‬ ‫زندگــی روزمــرهی مــردم را بــه شــهر تزریــق میکــرد و حیــات‬ ‫اجتماعــی شــهر را کــه در پیادهراههــا و خیابانهــای‬ ‫شــهری جریــان داشــت بــه خطــر میانداخــت‪ .‬هــر آنچــه‬ ‫بــر ســر راه پروژههــای مــوزز بــود‪ ،‬نابــود میشــد؛ محلههــا‪،‬‬ ‫پارکهــا و خیابانهــای بیشــمار‪ .‬عــاوه بــر ایــن بــا‬ ‫ســاخته شــدن بزرگراههایــی درون شــهر‪ ،‬محلههــای‬ ‫مجــاور بــه خاطــر آلودگــی صوتــی و هوایــی کــه ماشــینها‬ ‫ایجــاد میکردنــد‪ ،‬در خــود میپیچیدنــد و رفتهرفتــه‬ ‫حیاتشــان را از دســت میدادنــد‪ .‬مــردم هــم عمــا‬ ‫مجبــور میشــدند بــه حومــهی شــهر و جایــی برونــد کــه‬ ‫طرحهــای خانهســازی انبــوه و شــهرکهای بلندمرتبــهی‬ ‫مــوزز انتظارشــان را میکشــید‪ .‬مکانهایــی کــه حــس‬ ‫تعلقــی بــه آن وجــود نداشــت و در بعضــی مــوارد تــا آخــر‬ ‫هــم همینطــور باقــی مانــد‪ .‬ایــن مناطــق کمکــم بــه‬ ‫‪۴‬‬ ‫زاغههــای پرخطــر شــهری تبدیــل شــدند‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬موزز‪ ،‬ابرسازندهی نیویورک در قرن بیستم‪ ،‬منبع‪www.amazon.com :‬‬

‫‪140‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫مــوزز در جــواب بــه مشــکات اجتماعــیای‬ ‫کــه از تخریــب خانههــا و بیخانمــان شــدن مــردم بــه‬ ‫وجــود مــیآورد‪ ،‬بارهــا مســتقیم و غیرمســتقیم ایــن حکــم‬ ‫اســتالینی را تکــرار میکــرد کــه بــرای درســت کــردن املــت‪،‬‬ ‫بایــد چنــد تخــم مــر غ هــم بشــکنید‪ 5.‬بــا همــهی ایــن‬ ‫اوصــاف‪ ،‬مخالفــت بــا مــوزز و طرحهایــش عــاوه بــر اینکــه‬ ‫ایســتادن مقابــل یکــی از قدرتمندتریــن افــراد آمریــکا بــود‪،‬‬ ‫تناقضــی اساســی داشــت‪ .‬مــوزز در اینکــه خــودش را‬ ‫همچــون روح پرتحــرک مدرنیتــه بــه تصویــر بکشــد‪ ،‬بســیار‬ ‫ماهــر بــود‪ .‬او دهههــا توانســت مــردم را بــا چنیــن تصویــری‬ ‫قانــع کنــد‪ .‬تصویــری کــه مــردم شــهر طایــهدار ایدههــای‬ ‫مدرنیتــه نمیخواســتند و نمیتوانســتند مخالفــش‬ ‫باشــند‪ ،‬چــون بــه معنــای مخالفــت با پیشــرفت‪ ،‬ســازندگی‬ ‫و آینــدهی روشــن از آن همــه بــود‪ .‬پــس مــوزز طرحهایــش‬ ‫را یکــی پــس از دیگــری اجرایــی کــرد؛ امــا اوضــاع همیشــه بــر‬ ‫وفــق مــرادش باقــی نمانــد‪ ،‬باخــره افــرادی پیــدا شــدند کــه‬ ‫لختــی پادشــاه را در خیابــان فریــاد زدنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫تصویر ‪ :۲‬پرسش اصلی جیکوبز این بود که آیا شهر را برای اتومبیلها میسازیم‬ ‫یا برای مردم؟‬ ‫منبع‪www.medium.com :‬‬

‫جین جیکوبز‪ 6‬یکی از این افراد و احتماال معروفترینشــان‬ ‫بــود‪ .‬نیویــورک زادگاه جیکوبــز نبود؛ اما در ســی و چند ســالی‬ ‫کــه در آنجــا زندگــی کــرد‪ ،‬شــاید بیشــتر از هــر نیویورکــی بــرای‬ ‫ایــن شــهر جنگیــد‪ .‬جیکوبــز در اوایــل بیستســالگی و در‬ ‫دهــهی ‪ ۱9۳۰‬بــه نیویــورک نقــل مــکان کــرد و در ســالهای‬ ‫نخســت اقامتــش مشــاغل متنوعــی را تجربــه کــرد‪ .‬اوج‬ ‫دوران کاری او شــاید در مجلــهی فــوروم معمــاری‪ ۷‬بــود‬ ‫کــه مســئول نوشــتن گــزارش و نقــد دربــارهی برنامهریــزی‬ ‫شــهری و طرحهــای نوســازی شــهر بــود‪ .‬در همیــن دوران‬ ‫بــا نگاهــی دقیقتــر‪ ،‬ســاخته شــدن شــهر از نــو را نگریســت‪.‬‬ ‫ایــن پروژههــای نوســازی غالبــا بــا نقدهــای مثبتــی مواجــه‬ ‫شــده بودنــد‪ ،‬امــا آنچــه جیکوبــز بــا چشــمان خــود میدیــد‪،‬‬ ‫گــواه چیــز دیگــری بــود‪ .‬آنچــه دوبــاره ســاختن شــهر نــام‬ ‫داشــت در واقــع چپــاول و غــارت کــردن شــهر بــود؛ چــون‬ ‫طرحهایــی کــه بــه نــام مــردم ســاخته شــده بودنــد‪ ،‬شــکاف‬ ‫طبقاتــی را بیشــتر کــرده بودند‪.‬پروژههایــی کــه بــرای اقشــار‬ ‫فرودســت و بــه امیــد از بیــن بــردن زاغههــا ســاخته‬ ‫شــده بودنــد بــه مراکــز بزهــکاری‪ ،‬یاغیگــری و ناامیــدی‬ ‫گســتردهی اجتماعــی تبدیــل شــده بودنــد کــه حتــی‬ ‫از زاغههــای پیشــین هــم بدتــر بودنــد؛ پروژههــای کــه‬ ‫بــرای اقشــار متوســط ســاخته شــده بودنــد‪ ،‬از هرگونــه‬ ‫تکاپــو و نشــاط زندگــی اجتماعــی تهــی و شــهر بــا ســاخت‬ ‫بزرگراههایــی در آن‪ ،‬از هــم دریــده شــده بــود‪ 8 .‬جیکوبــز‬ ‫خطــر و زیانهــای نوســازی شــهر بــدون مشــارکت‬ ‫مــردم را دریافــت‪ .‬او همچنیــن بــا نگاهــی دقیــق‪ ،‬ســاز‬ ‫و کار زندگــی شــهری و عوامــل مؤثــر بــر آن را بررســی‬ ‫کــرد و امنیــت پیادهراههــا و محلههــای شــلوغ و مملــو‬ ‫از زندگــی را ســتود و بــا نوشــتن کتــاب مــرگ و زندگــی‬ ‫شــهرهای بــزرگ آمریــکا‪ 9‬نظــرگاه جدیــدی بــه برنامهریــزی‬ ‫شــهری افــزود؛ نظرگاهــی کــه از تنــوع کاربریهــای یــک‬ ‫محلــه‪ ،‬ســاختمانهای قدیمــی و ســاختارهای ارگانیــک‬ ‫شــهری دفــاع میکــرد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫آنچــه ایــن مقابلــه را بــرای جیکــوب وارد‬ ‫مرحلــهی جدیتــری کــرد‪ ،‬دریافــت اطاعیــهای از‬ ‫کمیتــهی پارکهــای نیویــورک بــود کــه طــرح گســترش‬ ‫خیابــان پنجــم منهتــن‪ ۱۰‬را بــرای ســاکنان آن محــل‬ ‫توضیــح مــیداد‪ ۱۱.‬طــرح جدیــد مــوزز محلــهی جیکوبــز‪،‬‬ ‫گرینویــچ ویلــج‪ ۱۲‬را هــدف گرفتــه بــود و قــرار بــود اتوبــان‬ ‫چهاربانــدهای را از پــارک واشــنگتن اســکوئر‪ ۱۳‬بگذرانــد‪.‬‬ ‫ایــن پــارک بــا افــزودن ‪ ۱۰‬هکتــار فضــای ســبز بــه منطقــه‪،‬‬ ‫منبــع ســرزندگی و شــادمانی محلههــای مجــاورش‬ ‫بــود‪ .‬ایســتادگی بــرای حفــظ پــارک واشــنگتن آغــاز‬ ‫فعالیتهــای جــدی جیــن جیکوبــز بــه عنــوان کنشــگر‬ ‫شــهری و فعــال مدنــی بــود‪ .‬او از رســانهها در همــهی‬ ‫اشکالشــان اســتفاده کــرد و مطبوعــات نوپایــی همچــون‬ ‫صــدای محلــه‪ ۱۴‬را بــا خــود همــراه کــرد و از حمایــت‬ ‫اشــخاص بانفــوذ ســاکن محلــه هــم بهــره گرفــت‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫جیکوبــز در یــک گردهمایــی عمومــی در ســردر‬ ‫پــارک واشــنگتن اســکوئر‪ ،‬حرکت نمادینی را اجرا کــرد که در‬ ‫آن دو دختربچــه ربانــی را بــه هــم گــره بزننــد‪ ،۱5‬واکنشــی علیه‬ ‫مســئولینی کــه با بریــدن ربــان و افتتاح پروژه میخواســتند‬ ‫فضاهــای آشــنا و ســودمند زندگــی روزانــه را از مــردم بگیرنــد‬ ‫و بــه بهانــهی ســاختن آینــده‪ ،‬زندگــی امروزشــان را نابــود‬ ‫کننــد‪ .‬جنبشــی کــه بــرای حفــظ پــارک واشــنگتن اســکوئر‬ ‫بــه راه افتــاده بــود‪ ،‬بــرای مــوزز بســیار غریــب و غیرمنتظــره‬ ‫بــود‪ .‬او بــا حضــور در یکی از جلســات دادرســی عمومی طرح‬ ‫گســترش خیابــان پنجــم‪ ،‬از مشــاهدهی ســیل مخالفــان‬ ‫چنــان عصبانــی شــد کــه فریــاد زد‪« :‬هیچکــس بــا ایــن طــرح‬ ‫مخالــف نیســت‪ ،‬هیچکــس‪ ،‬هیچکــس‪ ...‬بــه جــز یــه دســته‬ ‫مادر»‪.۱6‬ایــن حــرف عــاوه بــر نادیــده گرفتــن گســتردگی‬ ‫مخالفــان‪ ،‬توهینــی بــود کــه جیکوبــز را نشــانه گرفتــه بــود‬ ‫و رســانههای طرفــدار مــوزز هــم بــه آن بــال و پــر میدادنــد‬ ‫و بــا اســتناد بــه اینکــه جیکوبــز مــدرک دانشــگاهی نــدارد‪،‬‬ ‫ســعی میکردنــد او را زن خانــهدار و مــادر خیالبافــی نشــان‬ ‫دهنــد کــه از تغییــر واهمــه دارد و میخواهــد همــه چیــز را‬ ‫همانطــور کــه هســت‪ ،‬منجمــد کنــد‪.‬‬ ‫جیکوبــز مــادر و خانــهدار بــود‪ ،‬امــا یــک خبرنــگار‬ ‫حرفــهای هــم بــود‪ .‬او توهیــن مــوزز را بــه نفــع یکــی از‬ ‫مهمتریــن واکنشهــای مبــارزهی شــهریش مصــادره کــرد‬ ‫و ایــن بــار بــا مادرانــی کــه مــوزز بــه تمســخر تنهــا مخالفــان‬ ‫طــرح خوانــده بــود‪ ،‬بــه میــدان آمــد و تجمعــی اعتراضــی بــا‬ ‫حضــور هــزاران مــادر و فرزنــد در میــدان واشــنگتن ترتیــب‬ ‫داد‪ ۱۷.‬مادرانــی کــه یــک صــدا میخواســتند پارک حفظ شــود‬ ‫چــون بــرای بــزرگ کــردن فرزندانشــان بــه چنیــن فضایــی‬ ‫نیــاز داشــتند‪ .‬بعــد از بازتــاب چنیــن تصویــری چــه کســی‬ ‫میخواســت در مقابلش بایســتد؟ چه کســی میخواست‬ ‫همــان نفــری باشــد کــه از مادرهــا محیــط مناســب بــرای‬ ‫بــزرگ کــردن کودکانشــان را بگیــرد؟ و باخــره چــه کســی‬ ‫میتوانســت بــا خــراب کــردن ایــن پــارک‪ ،‬آینــدهی عمومــی را‬ ‫در خطــر بینــدازد؟ مــوزز از همــان ســمتی خلــع ســاح شــد‬ ‫کــه پناهــگاه اصلیــش بــود؛ ســاختن آینــده‪ .‬ســرانجام رای‬ ‫‪۱8‬‬ ‫جلســهی رســیدگی اعام شــد‪ :‬اتوبان ســاخته نمیشــود‪.‬‬ ‫اولیــن شکســت عمومــی مــوزز کــه همچــون نخســتین‬ ‫ضربــهی پتــک بــر پیکــرهی ابهتــش بــود‪ ،‬اتفــاق افتــاد‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫ایستادن در برابر آزادراهها‬

‫آخریــن نبــرد شــهری جیکوبــز و‬ ‫مــوزز بزرگتریــن آنهــا هــم بــود‪ :‬پــروژهی آزادراه‬ ‫ُ‬ ‫منهتــن فرودیــن‪ ۱9.‬بــرای مــوزز ایــن بلندپروازانهتریــن‬ ‫و مهمتریــن پــروژهاش بــود‪ .‬آزادراهــی کــه بــا ســاخته‬ ‫شــدنش صدهــا ســاختمان‪ ،‬نمــای خیابــان ســوهو‪ ۲۰‬و‬ ‫محلــهی ایتالیــای کوچــک‪ ۲۱‬نابــود میشــد؛ مکانهــای‬ ‫کــه عــاوه بــر داشــتن تراکــم جمعیــت بــاال‪ ،‬یکــی از‬ ‫بزرگتریــن مجموعههــای معمــاری چدنــی دنیــا هــم‬ ‫بــود‪ ۲۲.‬اعتراضهــای اولیــه کوچکتریــن تاثیــری در‬ ‫رونــد پــروژه نداشــت‪ .‬ایــن آزادراه یکــی از مهمتریــن‬ ‫نمایشهــای قــدرت ســازندگی آدمیــان مــدرن بــود کــه‬ ‫در مقابلــش ائتــاف محلــی گســتردهای تشــکیل شــده‬ ‫بــود‪ ،‬ائتافــی کــه جیکوبــز یکــی از اعضــای اصلــی آن‬ ‫بــود و گروههــای مختلفــی همچــون ســاکنان محلــی‪،‬‬ ‫روشــنفکران‪ ،‬ایتالیاییهــا‪ ،‬پورتوریکاییهــا‪ ،‬کارگــران و‬ ‫حتــی طبــق برخــی شــایعات گروههــای مافیایــی را در بــر‬ ‫میگرفــت‪ .‬ایــن ائتــاف کــه هــدف مشــترکی را دنبــال‬ ‫میکــرد اعتراضــات گســترده و نمادینــی را برگــزار میکــرد؛‬ ‫امــا ماشــینهای جادهصافکــن بیاعتنــا کارشــان‬ ‫را آغــاز کــرده بودنــد و بــه نظــر میرســید ایــن بــار کســی‬ ‫نمیتوانــد ابرســازندهی قــرن بیســتم را متوقــف کنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫تصویر‪ :۳‬موزز تنها راه نجات شهر را تخریب وسیع وضع موجود‬ ‫و دوباره ساختن میدانست‪ ،‬منبع‪thedailybeast.com :‬‬

‫‪143‬‬

‫*‬ ‫امــا معجــزه از جایــی کــه کســی فکــر نمیکــرد‪،‬‬ ‫ســر رســید‪ .‬در یکــی از آخریــن جلســات دادرســی عمومــی‬ ‫بــه ایــن طــرح‪ ،‬تنشهــا بــه اوج رســید‪ .‬مســئوالن حاضــر‬ ‫در جلســه توجهــی بــه اظهــارات عمومــی نداشــتند و بــه‬ ‫نظــر میرســید کــه از قبــل تصمیمشــان را گرفتهانــد و‬ ‫ایــن پــروژه اجــرا خواهــد شــد‪ .‬ایــن بیاعتنایــی و صــوری‬ ‫بــودن جلســه جیکوبــز را چنــان عصبانــی کــرد کــه از جــای‬ ‫خــود برخاســت و بــه ســمت جایــگاه مســئولین رفــت‬ ‫تــا همســطح بــا آنهــا بایســتد و صحبــت کنــد‪ .‬عــدهای‬ ‫از مــردم هــم بــه طرفــداری از او از جایشــان برخاســتند‪.‬‬ ‫چنیــن حرکــت ناگهانــیای منشــی تندنویــس جلســه را‬ ‫ترســاند‪ .‬او فریــاد کشــید و ماشــین ثبتــش را زیــر بغــل‬ ‫گرفــت تــا از جلســه فــرار کنــد امــا ماشــین از دســتش‬ ‫افتــاد و تمــام کاغذهــای لولهشــدهای کــه تــا آن لحظــه‬ ‫جلســه بــر آن ثبــت شــده بــود‪ ،‬کــف ســالن پخــش شــد‪.‬‬

‫مــردم ایــن کاغذهــا را برداشــتند و بــه هــوا‬ ‫پرتــاب کردنــد‪ .‬جلســه کــه بدون مــدارک ثبتش رســمیت‬ ‫خــود را از دســت داده بــود‪ ،‬بــا دســتگیری جیکوبــز بــه‬ ‫پایــان رســید‪ ۲۳.‬او بــه خاطــر اتهاماتــی همچــون تحریــک‬ ‫بــه شــورش و بدرفتــاری جنایــی بازداشــت شــد‪ .‬اجتمــاع‬ ‫مــردم بــرای آزادی جیکــوب و لغــو شــدن طــرح بزرگــراه‬ ‫داشــت کمکــم بــه بحــران تبدیــل میشــد کــه جیکوبــز‬ ‫‪۲۴‬‬ ‫آزاد و در جلســات بعــدی طــرح اجــرای بزرگــراه لغــو شــد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۴‬جین جیکوبز در یکی از جلسات عمومی رسیدگی به طرحهای نوسازی شهری‪ ،‬منبع‪www.dezeen.com :‬‬

‫‪144‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫*‬

‫ایستادن در برابر آزادراهها‬

‫ایــن بزرگتریــن و آخریــن پیــروزی جیکوبــز در مقابــل مــوزز‪ ،‬در مقابــل ســاخت و ســاز هیوالیــی و ماشــینی بــود کــه‬ ‫در کســوت ســازندگی‪ ،‬شــهر را میکشــت‪ .‬چنــدی بعــد جیکوبــز در اعتــراض بــه جنــگ ویتنــام بــرای همیشــه بــه کانــادا رفــت و‬ ‫مــوزز هــم رفتهرفتــه قدرتــش را از دســت داد‪ .‬هرچنــد جیکوبــز را بیشــتر بــرای نــگاه بدیعــی کــه بــه برنامهریــزی شــهری افــزود‬ ‫میشناســند‪ ،‬امــا واقعیــت ایــن اســت کــه او الهامبخــش بســیاری از افــراد در جهــان بــود کــه بــرای شــهر و زندگــی شــهری‬ ‫میجنگنــد و در مقابــل طرحهــای مخــرب شــهری کــه در قالــب پیشــرفت و ســازندگی و کلمــات فریبنــده ظاهــر میشــوند‪،‬‬ ‫میایســتند‪ .‬جیکوبــز ســالها بــرای نســاختن فعالیــت کــرد‪ ،‬نســاختنی کــه انجمــاد و آیندهســتیزی نبــود‪ ،‬بلکــه پاســداری از‬ ‫جهانــی بــود کــه حاصــل تعامــل و تجربــهی طوالنــی مــدت مــردم بــا محیــط اســت‪ .‬جهانــی کــه هــر چشــم تیز بینــی میتوانســت‬ ‫درســت کار کردنــش را ببینــد و مضــرات تخریــب آن و بیهودگــی دوبــاره ســاختنش را درک کنــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪ ۱‬برگرفته از منبع ‪۱‬‬

‫‪Robert Moses‬‬ ‫‪The Master Builder of NYC‬‬ ‫‪ ۴‬یکــی از پروژههــای مــوزز‪ ،‬آزادراه کــراس برانکــس (‪ )Cross-Bronx‬بــود‬ ‫کــه باعــث نابــودی محلههــای زیــادی شــد و در نهایــت آزادراهــی میــان‬ ‫متروکههــا باقیمانــده اســت‪ .‬مارشــال برمــن در فصــل پنجــم کتــاب‬ ‫تجربــهی مدرنیتــه بــه تفصیــل دربــارهی تجربــهی زیســتهاش از زندگــی و‬ ‫نابــودی محلــهاش در محــدودهی پــروژهی شهرســازی مــوزز مینویســد‪.‬‬ ‫‪ 5‬برگرفته از منبع ‪۲‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Jane Jacobs‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Architectural Forum‬‬ ‫‪ 8‬برگرفته از منبع ‪۳‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪The Death and Life Of Great American Cities‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Manhattan’s 5th Avenue‬‬ ‫‪ ۱۱‬برگرفته از منبع ‪۴‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Greenwich Village‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪Washington Square Park‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪The Village Voice‬‬ ‫‪ ۱5‬برگرفته از منبع ‪۴‬‬ ‫‪ ۱6‬برگرفته از منبع ‪5‬‬ ‫‪ ۱۷‬همان مصاحبه (منبع ‪ )5‬و برگرفته از منبع ‪6‬‬ ‫‪ ۱8‬تــاش بــرای الغــای طــرح گســترش خیابــان پنجــم منهتــن از ســال ‪۱95۲‬‬ ‫شــروع شــده بــود و ســرانجام در ســال ‪ ۱959‬بــه ثمــر نشســت‬ ‫‪19‬‬ ‫‪The Lower Manhattan‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪SoHo‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪Little Italy‬‬ ‫‪ ۲۲‬سایت گاردین‬ ‫‪ ۲۳‬برگرفته از منبع ‪۷‬‬ ‫‪ ۲۴‬برگرفته از منبع ‪ ۷‬و سایت گاردین‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪• The power of broker: Robert Moses and the Fall of New York,‬‬ ‫‪Robert Caro, Knopf, 1974, p 849‬‬ ‫• تجربــهی مدرنیتــه‪ ،‬مارشــال برمــن‪ ،‬ترجمــهی مــراد فرهادپــور‪ ،‬نشــر طرح‬ ‫نــو‪ ،‬تهــران ‪ ،۱۳۷9‬ص ‪۳6۰‬‬ ‫‪• The Death and Life Of Great American Cities, Jane Jacobs,‬‬ ‫‪Random House, 1961, p 46‬‬‫• سایت گاردین‪ ،‬شهرها‪۲۰۱6 ،‬‬ ‫‪• www.theguardian.com/cities/2016/apr/28/story-cities-32‬‬‫‪new-york-jane-jacobs-robert-moses‬‬ ‫• مصاحبهی جین جیکوبز با مجلهی متروپولیس‬ ‫‪Metropolis Magazine, Jim Kunstler, 2001. cities‬‬ ‫‪www.metropolismag.com/cities/jane-jacobs-godmother-of‬‬‫‪the-american-city/‬‬ ‫و همچنین نگاه کنید به‪:‬‬ ‫‪Calendar of the Board of The City of New York, Tuesday,‬‬ ‫‪January 26, 1954‬‬ ‫• مستند ‪Citizen Jane: Battle for the City‬‬ ‫‪• Oral History Collection, Leticia Kent, 1997‬‬ ‫‪www.gvshp.org/_gvshp/resources/oral_his.htm‬‬

‫‪145‬‬

‫*‬ ‫زمانــی کــه کرونــا هنــوز بــه یــک معضــل‬ ‫بینالمللــی تبدیــل نشــده بــود‪ ،‬جهانــی نظارهگــر‬ ‫رخدادهــای چیــن بــود و خبرهــای مربــوط بــه ایــن‬ ‫کشــور‪ ،‬تیتــر اول خبرگزاریهــای جهــان را بــه تســخیر‬ ‫خــود درآورده بــود‪ .‬کرونــا بحرانــی اســت کــه تنهــا بــا‬ ‫مدیریــت دولــت و همیــاری ملــت مهارپذیــر اســت و‬ ‫بنابرایــن در شــرایط بحرانــی‪ ،‬ایــن دولتهــا هســتند کــه‬ ‫بــزرگ میشــوند و ادارهی امــور را در دســت میگیرنــد‪.‬‬ ‫دولــت چیــن هــم بــا اتخــاذ قواعــد ســختگیرانه در‬ ‫شــهر ووهــان‪ ،‬مرکــز شــیوع کرونــا‪ ،‬بــه مهــار ایــن بحــران‬ ‫شــتافت‪ .‬امــا قرنطینــه ماهیتــا یــک بیفعلــی اســت‬ ‫تــا فعــل‪ .‬ولــی همیــن بیفعلــی بــه نمایشــی بــزرگ‬ ‫منجــر میشــود؛ ماشــینهای مجهــز و غولپیکــر در‬ ‫خیابانهــای ووهــان رژه رفتنــد تــا بــه بهانــهی ضدعفونــی‬ ‫کــردن شــهر‪ ،‬تکنولــوژی پیشــرفتهی چیــن را بــه نمایــش‬ ‫بگذارنــد‪ .‬پــردهی دیگــری از ایــن نمایــش «ســاختن» بود‪.‬‬ ‫دولــت چیــن تصمیــم میگیــرد تــا بــه بهانــهی کمبــود‬

‫پروندهی ویژه‬

‫تخــت بــرای بیمــاران‪ ،‬بیمارســتانی ‪ ۱۰۰۰‬تختخوابــه را‬ ‫در ‪ ۱۰‬روز بســازد‪ .‬عددهــا در ســاختن‪ ،‬پیامهــای زیــادی‬ ‫را منتقــل میکننــد؛ هــزاری کــه قــرار اســت نمــاد زیــادی‬ ‫باشــد و دهــی کــه ســرعت را تداعــی کنــد؛ امــا پــروژهی‬ ‫شــدن» صــرف نبــود!‬ ‫بیمارســتان ووهــان یــک «ساخته‬ ‫ِ‬ ‫‪۱‬‬ ‫شــبکهی خبــری انگلیســیزبان بینالمللــی چیــن‬ ‫بهصــورت ‪ ۲۴‬ســاعته و آنایــن‪ ،‬فعالیتهــای بیدریــغ‬ ‫هــزاران ماشــینآالت ســنگین و ‪ ۴۰۰۰‬کارگــر را بــه نمایــش‬ ‫میگذاشــت تــا رونــد ســاختن بیمارســتان را لحظــه‬ ‫بــه لحظــه بــه اطــاع خبرگزاریهــا برســاند؛ نمایشــی‬ ‫دولــت چیــن بــرای خلــق!‪ ۲‬در‬ ‫دریــغ‬ ‫ِ‬ ‫ازکوشــشهای بی ِ‬ ‫واقــع پــروژهای اجــرا گردیــد کــه «ســاختن» و «ســاخته‬ ‫شــدن» در آن بــه یــک انــدازه اهمیــت داشــت‪ .‬ســاخته‬ ‫شــده بــود تــا نیــازی ضــروری را برطــرف کنــد و ســاختنش‬ ‫بــه ایــن دلیــل اهمیــت داشــت کــه بــا ارائــهی گزارشهــای‬ ‫‪ ۲۴‬ســاعته‪ ،‬پروپاگانــدای رســانهای دولــت چیــن را‬ ‫تکمیــل کنــد‪.‬‬

‫*‬ ‫متاســفانه خیلــی وقتهــا فقــط مــا معمــاران‬ ‫هســتیم که احســاس نســاخته بودن چیزی داریم‪ ،‬در حالی‬ ‫کــه مــردم آن را «ساخته»شــده میپندارنــد‪ .‬بــرای مثــال‪ ،‬در‬ ‫ـک ایران‪ ،‬نمای بیرونی‬ ‫بعضی از شهرســتانهای گرم و خشـ ِ‬ ‫بــه ســادهترین شــکل ممکــن و بــا مصالــح ســاختمانیش‬ ‫رهــا میشــود کــه در عــرف ســنتی و درونگــرای خانوادههــای‬ ‫شهرســتانی پذیرفتــه شــده اســت و اگــر نظــر معمــاران را‬ ‫بخواهید آن را «نســاخته» مینامند‪ .‬از این گونه نســاختهها‬ ‫زیــاد میبینیــم کــه جامعــه به نســاخته بودنــش عــادت کرده‬ ‫اســت‪ .‬مصــای امــام خمینــی (ره) تهــران یکی از اینهاســت‪.‬‬ ‫پروژهای که قرار بود در ســال‪ 9۷‬افتتاح شــود‪ ،‬اما ســاختنش‬ ‫به درازا کشــید‪ .‬ولی به نظر میرســد که «ســاخته‪ /‬نســاخته»‬ ‫بــودن مصلــی دیگــر اهمیتــی نــدارد‪ .‬چراکــه در طــول ایــن‬ ‫ســالها مصلــی یــازده بار میزبــان بزرگتریــن رویداد فرهنگی‬ ‫کشــور‪ ،‬یعنــی نمایشــگاه بینالمللــی کتــاب تهــران بــوده‬ ‫اســت‪ .‬حتــی بعــد از آن کــه شــهر آفتــاب بهعنــوان بســتری‬ ‫جدیــد بــرای برگــزاری رویدادهــای تهــران ســاخته شــد‪ ،‬مــردم‬ ‫همچنــان مصــای تهــران را بــرای میزبانـ ِـی نمایشــگاه کتــاب‬ ‫ترجیــح میدادنــد‪ .‬در واقــع پرســش بزرگتــر ایــن اســت‬ ‫کــه چــرا مــردم‪ ،‬یــک بنــای نساختهشــده را بــه یــک بنــای‬ ‫ساختهشــده ترجیــح میدهنــد؟ چــرا شــهر آفتــاب تــا این حد‬ ‫رضایــت عمومــی پایینــی جلــب کــرده؟ شــهر آفتاب مصــداق‬ ‫وضعیتی اســت اســفبار که با وجود ســاخته شدن‪ ،‬به علت‬ ‫عــدم اســتقبال عمومــی مــورد بهرهبــرداری قــرار نمیگیــرد‪.‬‬ ‫بایــد بپذیریــم کــه پیشــرفت فیزیکــی فقــط مــاک ســاخته‬ ‫شــدن نیســت و اســتقبال عمومــی عامــل دیگــری اســت که‬ ‫«ســاخته‪ /‬نســاخته» بــودن پــروژهای را مشــخص میکنــد‪.‬‬

‫بــر اســاس مثالهــا‪ ،‬اگــر بخواهیــم تعریفــی‬ ‫از نســاخته ارائــه کنیــم‪ ،‬پــروژهای اســت کــه مــردم یــا‬ ‫معمــاران‪ ،‬هــر کــدام یــا هــر دو آن را نســاخته میداننــد‪.‬‬ ‫گاه مثــل شــهرآفتاب از نظــر معمــاران ســاخته و مــردم‬ ‫آن را نســاخته میداننــد‪ ،‬گاهــی هــم مثــل نمــای ناتمــام‬ ‫خانههــای شهرســتانی‪ ،‬مســکن مهــر و مصلــی‪ ،‬از نظــر‬ ‫مهندســین ســاخته نشــده و مــردم آن را ساختهشــده‬ ‫میپندارنــد‪ .‬مســلما ایــن مــردم هســتند کــه بــه عنــوان‬ ‫بازیگــران اصلــی‪« ،‬ساخته‪/‬نســاخته» بــودن پــروژه را‬ ‫تعییــن میکننــد و معمــاران را ناگزیــر میکننــد کــه‬ ‫نســاختهها را بهعنــوان ســاخته بپذیرنــد امــا تــا زمانــی‬ ‫کــه نســاختهها کشــنده نباشــند! در خــرداد ‪ 96‬و تنهــا‬ ‫ســه مــاه تــا پایــان تصــدی دوازدهســالهی محمدباقــر‬ ‫قالیبــاف ‪-‬شــهردار شــهر تهــران‪ -‬خــط هفــت متــروی‬ ‫تهــران افتتــاح شــد تــا بــه عنــوان میراثــی از دوران تصــدی‬ ‫او بــه یــادگار بمانــد؛ در حالــی کــه تعــدادی از ایســتگاهها‬ ‫هنــوز آمــاده نبــود و گزارشهــای ایمنــی بیانگــر عــدم‬ ‫تجهیــز ایــن خــط بــه تجهیــزات ایمنـ ِـی ضــروری بــود‪ .‬مــردم‬ ‫از پــروژهای اســتفاده میکردنــد کــه هــر لحظــه ممکــن بود‬ ‫حادثــهی ناگــواری را رقــم بزنــد‪ .‬پــروژهای بــه بهرهبــرداری‬ ‫رســیده بــود کــه هنــوز ســاخته نشــده بــود‪ .‬پــروژهای کــه‬ ‫بــا تغییــر شــهردار تعطیــل شــد تــا دوبــاره ســاخته شــود‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۲‬شهر آفتاب‪ :‬نساختهای از نظر مردم‪ ،‬مسکن مهرشهر پردیس‪ ،‬نساختهای از نظر معماران‬

‫‪150‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫قصهی بیپایان نساختهها‬

‫‪• www.economist.com/leaders/202026/03//the-state-in‬‬‫‪the-time-of-covid-19‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/wuhanchina‬‬

‫امــا فقــط یــک دســته از نســاختهها باقــی‬ ‫میماننــد کــه پروژههایــی اســت کــه مــردم و مهندســین‬ ‫بــر نســاخته بودنــش اتفــاق نظــر دارنــد و حتــی پایانــی هــم‬ ‫برایــش متصــور نیســتند؛ آزادراه تهران‪-‬شــمال یکــی از‬ ‫آنهاســت‪ .‬ســوالهای بیپایانــی میمانــد کــه واقعــا‬ ‫هــدف از ایــن تعلــل چیســت؟ آیــا منافــع ســاختن ایــن‬ ‫پــروژه پیــش ساختهشــدن‪ ،‬عایــد ذینفعــان میشــود و‬ ‫آنهــا از ادامــهی کار امتنــاع میکننــد؟ «ســاختمانهایی‬ ‫را بــه یــاد بیاوریــد کــه سالهاســت در حــال ســاخت‬ ‫هســتند و تمــام نمیشــوند و هــزاران پــروژهی عمرانــی‬ ‫کــه در سراســر کشــور کلنــگ زده شــده و‪ ...‬انــگار اصــا‬ ‫کســی نمیخواهــد کــه بســازد‪ .‬گاهــی اصــا مســئله‬ ‫ســاخته شــدن نیســت‪ ،‬فقــط ســاختن مهــم اســت‪.‬‬ ‫اهمیتــی نــدارد کــه تمــام شــود‪ ،‬بلکــه فقــط بایــد در حــال‬ ‫‪۴‬‬ ‫ســاخت باشــیم»‪.‬‬

‫‪• www.b2n.ir/344075‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/056329‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/295785‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/491900‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/281696‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/823583‬‬ ‫‪• www.mashreghnews.ir/amp/817382‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/metro7tehran‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/510859‬‬ ‫‪• www.b2n.ir/459429‬‬ ‫‪CGTN‬‬

‫‪1‬‬

‫‪www.b2n.ir/wuhanchina‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ ۳‬اصطاح کوچهبازاری که برای امکانات مسکن به کار میرود‪.‬‬ ‫‪ ۴‬متن فراخوان دریچه‪ ،‬محور پیشنهادی هشتم‪.‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۳‬نساختههایی که مردم با آنها کنار آمدند‪ ،‬خط هفت متروی تهران و مصالی امام خمینی )ره(‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪151‬‬

‫*‬ ‫را بــه دانشــجویان یــاد بدهیــم؛ امــا اتفاقــی کــه در عمــل‬ ‫میافتــد ایــن اســت کــه ایــن نهادهــای مــوازی بــه‬ ‫دانشــجو چیــزی فراتــر از کار بــا نرمافزار هــای کامپیوتــری‬ ‫و چگونگــی «رئــال رنــدر گرفتــن» یــاد نمیدهنــد و‬ ‫جالبتــر گاهــی بــر همــان چیــزی انگشــت میگذارنــد کــه‬ ‫دانشــگاه هــم میگــذارد یعنــی «تزئینــات شــیت معمــاری‬ ‫بــه هنــگام پرزانــت»‪.‬‬ ‫هــر چنــد در خود دانشــگاه توافقی مســکوت‬ ‫بــر ســر ایــن وجــود دارد کــه «ســاختن یــک اثــر معمــاری»‬ ‫را در جایــی غیــر از ســر ســاختمان نمیتــوان یــاد گرفــت؛‬ ‫امــا نــه تنهــا دانشــگاه خــود هیــچ ســازوکاری بــرای ارتبــاط‬ ‫دادن دانشــجویان بــا محیــط کاری نــدارد‪ ،‬بلکــه اگــر‬ ‫خــود دانشــجو بــه ســراغ محیــط کاری بــرود و خــدای‬ ‫ناکــرده بخواهــد از تجربیــات کاریــش در «فعالیتهــای‬ ‫آکادمیــک» اســتفاده کنــد بــه علــت توهیــن به مقدســات‬ ‫لعــن و نفریــن خواهــد شــد‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫آنچــه در بــاال ذکــرش رفــت شــمهای بــود از‬ ‫بیسروســامانی آمــوزش معمــاری در ایــران‪ .‬امــا پرســش‬ ‫ایــن نوشــتار ایــن نیســت کــه چــرا وضعیــت آمــوزش‬ ‫معمــاری در ایــران بــه ایــن انــدازه شلمشــوربا اســت‪،‬‬ ‫بلکــه پرســش مرکــزی ایــن نوشــتار ایــن اســت کــه نظامــی‬ ‫آموزشــی کــه از چنیــن علــم و کتلــی برخــوردار اســت‪ ،‬چــرا‬ ‫نمیتوانــد بــه دانشــجویش چیــزی یــاد دهــد و بــه تعبیــر‬ ‫دیگــر چــرا نظــام آموزشــی مــا قــادر بــه ســاختن شــکلی‬ ‫از اندیشــه و یــا حتــی خیلــی کمتــر از ســاختن‪ ،‬کمــک بــه‬ ‫امــکان ایجــاد شــرایط ســاختن یــک اندیشــه نیســت؟‬ ‫بــرای پاســخ بــه ایــن پرســش در ابتــدا الزم اســت فقراتــی‬ ‫کوتــاه از علــل تاســیس نظــام آمــوزش معمــاری و آنچــه‬ ‫بــر آن گذشــته را ذکــر کنــم تــا تقریــری از محــل نــزاع بــه‬ ‫دســت دهــم‪.‬‬ ‫هســتههای نظــام آموزشــی جدیــد معمــاری‬ ‫حــدود ربــع قــرن پیــش از تاســیس آن پــی ریختــه شــد و‬ ‫آنچــه پیریــزی چنیــن نظامــی را ضــروری جلــوه مــیداد‪،‬‬ ‫ورود اندیشــهی جدیــدی بــه ایــران بــود کــه انســان را‬ ‫موضــوع خــود قــرار مــیداد‪ .‬انقــاب مشــروطه ســنگ‬ ‫بنــای جدیــدی در رابطــهی ملــت و دولــت شــکل داده بود‬ ‫و پــس از آن و بــا تاســیس سلســلهی پهلــوی شــیوهای از‬ ‫تجــدد نمــودار شــده بــود‪ .‬همیــن شــکل تجــدد کــه برخــی‬ ‫نــام آن را تجــدد آمرانــه گذاشــته بودنــد و غــرب را مقتــدای‬ ‫خــود قــرار داده بــود‪ ،‬باعــث شــکلگیری نیاز هــای جدیــد‬ ‫شــده بــود؛ امــا نکتــهی جالــب توجــه در اینجــا بــود کــه‬ ‫ایــن نیاز هــای جدیــد ذهنیتــی جدیــد را میطلبیــد کــه ایــن‬ ‫ذهنیــت جــز در ذهــن فرنگرفتههــا وجــود نداشــت‪.‬‬ ‫همیــن نیازهــای جدیــد عاملــی شــد تــا آرامآرام‬ ‫تحولــی در شــکل و شــیوهی آمــوزش اتفــاق بیفتــد و‬ ‫ْ‬ ‫ایــن تحــول معمــاری را نیــز در برمیگرفــت‪ .‬اگــر معمــاری‬ ‫در قدیــم بایــد خانــه‪ ،‬مســجد‪ ،‬مدرســه‪ ،‬کاخ و بــازار‬ ‫میســاخت‪ ،‬حــاال عــاوه بــر اینهــا بایــد ســینما‪ ،‬تئاتــر‪،‬‬ ‫ســاختمانهای وزارت‪ ،‬ســاختمان مجلــس‪ ،‬هتــل و‬ ‫غیــره میســاخت‪ .‬اگــر تــا دیــروز میشــد بــا آجــر و مــات‬ ‫ســاختمانها را بنــا کــرد‪ ،‬حــاال تیرآهــن و بتــن آمــده بــود تــا‬ ‫ایــن بنــا کــردن ســریعتر اتفــاق بیفتــد‪.‬‬

‫‪154‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫از دانشگاه چیزی درنمیآید!‬

‫دانشــکدهی هنر هــای زیبــا کــه چیــزی حــدود‬ ‫هشــتاد ســال پیــش تاســیس شــد‪ ،‬جایــی بــود تــا‬ ‫ســازندگان ایــران نویــن را بــا چنیــن مــواردی آشــنا کنــد؛‬ ‫امــا آشــنایی بــا ایــن امکانــات صرفــا قــدرت بهرهگیــری از‬ ‫امکانــات را نتیجــه نمیدهــد‪ ،‬بلکــه بــرای انجــام چنیــن‬ ‫مهمــی فهــم ذهنیــت و اندیشــهی ایــن تحــوالت الزم و‬ ‫ضروریســت‪ .‬بــر ایــن اســاس هنر هــای زیبــا کــه اصــول و‬ ‫چهارچــوب آموزشــی خــود و حتــی نــام خــود را از مدرســهی‬ ‫عالــی ملــی هنرهــای زیبــا‪ ،‬بــوزار واقع در پاریــس الگو گرفته‬ ‫بــود‪ ،‬تاشــش را مصــروف کــرد تــا از ایــن راهگــذار بــه شــکل‬ ‫و شــیوهای از اندیشــیدن نیــز دســت یابــد؛ امــا نتیجــهی‬ ‫ایــن تــاش در نهایــت چیــزی جــز یک فیگور توخالــی نبود‪.‬‬ ‫هرچنــد شــیوهی نــگاه غالــب در هنر هــای‬ ‫زیبــا در امتــداد حیــات آن تغییــر کــرد و بــه مــدد هوشــنگ‬ ‫ســیحون و آثــار نوشــتاری نــادر اردالن از شــیوهای مطابــق‬ ‫بــا آنچــه بــه ســبک بینالملــل موســوم اســت بــه منظــری‬ ‫تغییــر کــرد کــه حضــور نشــانههای خــارج از چنیــن ســبکی‬ ‫را در آثــار معمــاری برمیتافــت‪ ،‬امــا تــاش هنرهــای زیبــا‬ ‫بــرای بنیانگــذاری چشــمانداز و شــیوهی جدیــدی از‬ ‫اندیشــیدن بــه معمــاری در ایــران جــز ظهــور هوشــنگ‬ ‫ســیحون و حســین امانــت و قســم زیــادی خیالپــردازی‬ ‫دربــارهی معمــاری ثمــر نــداد‪.‬‬ ‫بــا وقــوع انقــاب اســامی و تحــول اساســی‬ ‫در جامعــه‪ ،‬هنرهــای زیبــا نیــز از ایــن تحــوالت بینصیــب‬ ‫نمانــد و آن نــگاه بازگشــت بــه خویشــتنی کــه تمــام جامعه‬ ‫را فراگرفتــه بــود‪ ،‬معمــاری را نیــز بینصیــب نگذاشــت‪ .‬بــه‬ ‫ایــن صــورت دانشــکدهای کــه قصــدش نــو کــردن معمــاری‬ ‫بــود‪ ،‬حــاال چیــزی جــز ابــزاری در خدمــت «غــرب» بــرای‬ ‫«غــربزده کــردن فضــای فرهنگــی» نبــود و بــا ســلطهی‬ ‫انقابیــون بــر ایــن نهــاد‪ ،‬حــال زمانــش فرارســیده بــود‬ ‫همانطــور کــه از علــوم انســانی بایــد بــوی عرفــان بلنــد‬ ‫میشــد‪ ،‬از آثــار معمــاری و فرهنگــی هــم بایــد چنیــن بویــی‬ ‫بلنــد میشــد‪ .‬هنرهــای زیبــا حاال بــدون ایجاد هیچ ســنتی‪،‬‬ ‫اختــه شــده بــود و میرفــت تــا بــه آش درهمجوشــی‬ ‫تبدیــل شــود کــه بــه جــای نظــم دادن بــه بلبشــوی بــازار‬ ‫معمــاری خــود نیــز مزیــد بــر علــت شــود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫آنچــه گفتــه شــد از ایــن جهــت ضــروری بــه‬ ‫نظــر میرســید تــا درک بهتــری از علــل تاســیس نهــاد‬ ‫آمــوزش معمــاری در ایــران و فــراز و فرودهــای آن داشــته‬ ‫باشــیم‪ .‬حــال بایــد بــه ســراغ پرســش محــوری ایــن‬ ‫نوشــتار برویــم‪.‬‬ ‫الزم بــه گفتــن اســت کــه نهــاد آمــوزش‬ ‫معمــاری در ایــران و باالخــص هنرهــای زیبــا نــه تنهــا‬ ‫قــادر بــه ایجــاد شــرایط بــرای امــکان تاســیس شــیوهی‬ ‫جدیــد اندیشــیدن بــه معمــاری نیســت ‪-‬کــه کمتریــن‬ ‫کاری اســت کــه بایــد انجــام دهــد‪ -‬بلکــه برعکــس‪ ،‬تمــام‬ ‫تاشــش را مصــروف خــراب کــردن پایههــای چنیــن‬ ‫اندیشــیدنی کــرده اســت؛ امــا چــرا چنیــن اتفاقــی بــه وقوع‬ ‫پیوســته اســت و امکاناتــی کــه دانشــگاه در ایــن مســیر‬ ‫بــه کار گرفتــه چیســت؟‬

‫‪155‬‬

‫*‬ ‫دانشــگاه در ســیچهل ســال اخیــر فعالیــت‬ ‫خــود و بــا تحولــی کــه بــا انقــاب اســامی بــا تغییــر شــیوهی‬ ‫نگریســتن بــه مســائل شــکل گرفــت‪ ،‬تمــام امکاناتــش‬ ‫را در جهــت ایجــاد گسســتن از زنجیــرهی جهانــی دانــش‬ ‫بــه کار گرفــت تــا بتوانــد دانــش آلترناتیــوی ارائــه دهــد کــه‬ ‫از صــدر تــا ذیــل آن متناســب بــا ویژگــی هویــت انســان‬ ‫«عارفمســلک و سلحشــور» ایــن ســرزمین باشــد؛ امــا‬ ‫زمانــی کــه چنیــن دانشــی بخواهــد فــار غ از قواعــدی کــه‬ ‫بــر جهــان دانــش حکــم میرانــد بنیــان گذاشــته شــود و‬ ‫یکســره از آن جدا باشــد ‪-‬که اساســا امری ناشــدنی اســت‪-‬‬ ‫بایــد قواعــد خــود را نیــز بنــا کنــد‪ .‬بــر همیــن اســاس و بــا‬ ‫توجــه بــه چنیــن ایــدهای آنچــه ضــروری بــه نظــر میرســید‬ ‫کشــیدن دایــرهای بــا «خــط قرمــز» بــه دور ایــن هویــت بــود‬ ‫تــا آن را از هجــوم اندیشــهی دیگــر حفــظ کنــد و عــاوه بــر‬ ‫آن فقــط و فقــط انگارههــای تاییدکننــدهی ایــن هویــت‬ ‫عارفانــه را گلچیــن کنــد و هــر آنچــه بــا ایــن هویــت در تضاد‬ ‫اســت را آن ســوی خطــوط قرمــز پرتــاب و عبــور از ایــن خــط‬ ‫قرمزهــا را نیــز ممنــوع کنــد‪ .‬بــر ایــن اســاس بــه جــای تولیــد‬ ‫یــک دانــش آلترناتیــو‪ ،‬آنچــه متولــد شــد چیــزی نبــود جــز‬ ‫یــک ایدئولــوژی مخــرب کــه آمــده بــود تا همه چیــز را ببلعد‪.‬‬ ‫ایــن ایدئولــوژی مخــرب همــان دیــدگاه‬ ‫بازگشــت بــه خویشــتنی بــود کــه ابتــدا دانشــگاه را از‬ ‫بــرج عاجــی کــه بــرای خودســاخته بــود بــه حضیــض ذلــت‬ ‫کشــاند‪ .‬ایــن انــگارهی ایدئولوژیــک در پــی ایــن بــود کــه‬ ‫از آثــار معمــاری بایــد بــوی عرفــان بلنــد شــود‪ .‬همانطــور‬ ‫کــه در ســنت مــا تمــام آثــار «فاخــر» معمــاری جلــوهای‬ ‫عرفانــی داشــتند‪ ،‬آثــار امــروز هــم بایــد بــه چنین گذشــتهای‬ ‫رجعــت کننــد و آثــار گذشــته بــه مثابــهی حلالمســائل‬ ‫ســاختمانهای امــروز عمــل کننــد‪ .‬چنیــن ارتجاعــی بــا‬ ‫مطــرح کــردن ایــن دیــدگاه کــه معمــاری مــا مثــل دیگــر‬ ‫وجــوه فرهنــگ مــا دچــار «غربزدگــی» شــده‪ ،‬ایــن ایــده را‬ ‫پیــش میکشــد کــه بایــد بــه ســراغ «آنچه خــود داشــت»ها‬ ‫برویــم و فرهنگمــان را از آثــار ایــن «توطئــهی دشــمن‬ ‫جهانخــوار» پــاک کنیــم‪ .‬پــس آنچــه اساســی و ضــروری‬ ‫بــه نظــر میرســید صفآرایــی مقابــل ایــن «دشــمن‬ ‫جهانخــوار» بــود تــا نهایتــا «علمــی دیگــر ببایــد ســاخت و‬ ‫از نــو آدمــی»‪.‬‬

‫‪156‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫امــا ورود ایــن ایدئولــوژی بــه عرصــهی‬ ‫آکادمیــک معمــاری پایــان راه نبــود‪ .‬آرامآرام و بــا تحــول‬ ‫بطئــی جامعــه از «عارفــان سلحشــور» بــه «جامعــهی‬ ‫مدنــی» گویــا شــبح دیگــری نیــز از گذشــته احضــار شــد‪.‬‬ ‫«غــرب و مدرنیتــه» در افــق چشــمانداز جامعــه دوبــاره‬ ‫پدیــدار شــده بودنــد‪.‬‬ ‫ایــن پیدایــی دوبــارهی «ایــدهی غــرب» از‬ ‫پشــت غبــار تاریــخ‪ ،‬آرامآرام آن بخــش از جریانهــای‬ ‫سرکوبشــدهی دیــروز را دوبــاره بیــدار کــرد تــا بــا کاوش‬ ‫در دســتاوردهای آنچــه «غــرب توســعهیافته» در نظــر‬ ‫میداشــتند آن کاالیــی کــه از همــه پرزرقوبرقتــر اســت‬ ‫را از بیــن کاالهــای تولیــدی انتخــاب و بــه ایــران و بــه‬ ‫خصــوص دانشــگاه وارد کننــد تــا بــا ایــن کار ایــران را نیــز‬ ‫در «مــدار توســعه» قــرار دهنــد؛ امــا بــه واقــع ایــن جریــان‬ ‫بــه جــای کنــکاش در گذشــته بــرای فهــم مختصــات‬ ‫امروزمــان و فهــم جایگاهمــان در جهــان و نســبتهایی‬ ‫کــه بــا غــرب برقــرار میکنیــم‪ ،‬در عــوض دوبــاره بــه ســراغ‬ ‫موانــع توســعهنیافتگی رفــت و بــه ایــن پرداخــت کــه چــه‬ ‫عواملــی در تاریــخ مــا غایــب بــود کــه بــا حضورشــان در‬ ‫تاریــخ غــرب باعــث پیشــروی فرآینــد توســعه شــدند‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫از دانشگاه چیزی درنمیآید!‬

‫ورود ایدئولوژیهای جامعهشناسانه به حوزهی معماری‪،‬‬ ‫یکی از تالیهای این نگاه «غایبنگارانهی غربگرایانه» بود‪.‬‬ ‫جامعهشناســی بــه عنــوان علمــی کــه بــرای‬ ‫مطالعــه و تحلیــل جوامــع پســاانقاب صنعتــی بنیــان‬ ‫گذاشــته شــده بــود‪ ،‬حــاال بــرای درک ســاز و کار هــای‬ ‫جامعــهای بــه کار میرفــت کــه نــه تنهــا از اســاس بــه آن‬ ‫شــیوهای کــه غــرب توســعهیافته محســوب میشــد‪،‬‬ ‫در چنیــن مــداری دیــده نمیشــد و صرفــا میتــوان‬ ‫دربــارهاش گفــت کــه در آســتانهی تجــدد ایســتاده بــود‪،‬‬ ‫بلکــه از ســوی دیگــر نیروهایــی از درون اجــازهی عبــور‬ ‫از ایــن آســتانه را نیــز بــه آن نمیدادنــد‪ .‬نیروهایــی کــه‬ ‫چگونگــی عملکردشــان را در «تصلــب ســنتی» بایــد دیــد‬ ‫کــه شــاید در گذشــته از پویایــی و شــکوفایی برخــوردار‬ ‫بــود؛ امــا بــه دلیــل امتنــاع از اندیشــیدن در زمــان حــال از‬ ‫پویایــی افتــاده بــود‪.‬‬ ‫ایــن ایدئولوژیهــای جامعهشناســانه بــا‬ ‫تفســیری کــه از جامعــه ارائــه میکردنــد و آن را موصــوف‬ ‫بــه صفــت «در حــال گــذار» میکردنــد‪ ،‬بــه اغتشــاش‬ ‫فضــا دامــن میزدنــد و بــا گرفتــن قــدرت تحلیــل از آن‪،‬‬ ‫بــه ابهــام در فهــم آن میافزودنــد‪ .‬حــال بــا ورود ایــن‬ ‫نــگاه بــه معمــاری‪ ،‬آثــار معماریمــان نیــز «معمــاری در‬ ‫حــال گــذار» خوانــده میشــدند و در کل ایــن در حــال‬ ‫گــذار بــودن اجــازهی نــه تنهــا فهــم‪ ،‬بلکــه نقــد آنهــا را‬ ‫نیــز میگرفــت‪ .‬نقــد معمــاری در کل بــه حاشــیه رفــت و‬ ‫بســاط جوایــز معمــاری کــه گویــا قــرار بــود آثــار شــاخص‬ ‫و معمــاران مولــف را شناســایی کننــد نتوانســتند راهــی‬ ‫بــرای فهــم معمــاری گذشــته و امــروز بگشــایند تــا بلکــه‬ ‫شــرایط ایجــاد نوعــی از اندیشــیدن بــه معمــاری ایجــاد‬ ‫شــود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫در چنیــن شــرایط بغرنجــی آنچــه بــه وقــوع‬ ‫پیوســت و غیرقابلپیشبینــی هــم نبــود‪ ،‬صفآرایــی‬ ‫غــرب و شــرق رو بــه روی هــم بــود تــا بلکــه تکلیــف را‬ ‫یکســره کننــد؛ امــا نتیجــهی چنیــن تقابلــی نــه تنهــا بــه‬ ‫هیــچ وجــه قابــل پیشبینــی نبــود‪ ،‬بلکــه برعکــس بســیار‬ ‫هــم عجیــب بــود‪ :‬تولــد «تلفیــق ســنت و مدرنیتــه»‪.‬‬ ‫ایــن شــکل ایدئولــوژی کــه آخریــن دســتاورد‬ ‫دانشــگاه در ایــران اســت و باالخــص رد آن را میتــوان‬ ‫در هنرهــای زیبــا پــی گرفــت‪ ،‬نگرشــی اســت کــه بــا خالــی‬ ‫کــردن کالبــد معمــاری از فرآینــد ســاختن واقعــی‪ ،‬کلیــت‬ ‫معمــاری را تبدیــل بــه فعالیتــی کامــا تجریــدی میکنــد‬ ‫و بــا خلــط تاریــخ و ســنت و اصــرار بــر نفهمیــدن هــر دو‬ ‫بــا گــزارهی «بــوزار بــه عنــوان مبنــا» فعالیــت طراحــی و‬ ‫اجــرای اثــر معمــاری را بــه ســطح «نقاشــی از خانههــا»‬ ‫و «کاردســتی» تقلیــل میدهــد‪ .‬بــه ایــن صــورت نــه‬ ‫تنهــا مبنایــی بــرای اندیشــیدن بــه معمــاری ایجــاد‬ ‫نمیکنــد‪ ،‬بلکــه برعکــس‪ ،‬نطفــهی تمــام اشــکال ممکــن‬ ‫اندیشــیدن را نیــز در دم خفــه میکنــد‪.‬‬ ‫بــا چنیــن ســیطرهای کــه ایدئولــوژی بــر نظــام‬ ‫آموزشــی معمــاری در ایــران ایجــاد کــرده و نتیجــهی آن‬ ‫جــز فضــای آشــفتهی آمــوزش معمــاری و بــازار معمــاری‬ ‫نیســت تــا اطــاع ثانــوی فعالیــت معمــاری در ایــران‬ ‫نتیجــهای جــز اتــاف منابــع ارزشــمند نخواهــد بــود؛ امــا‬ ‫از آنجــا کــه فعالیتهــای عمرانــی و ســاختمانی قســم‬ ‫عمــدهای از فعالیــت اقتصــادی محســوب میشــوند‬ ‫و تعطیلــی کلــی آن بــه شــکل دیگــری بــه افــراد جامعــه‬ ‫آســیب وارد میکنــد‪ ،‬چــارهای بــرای جلوگیــری از اتــاف‬ ‫منابــع نمیتــوان اندیشــید‪ .‬امــا از ســوی دیگــر بــه امیــد‬ ‫بیــدار شــدن دانشــگاهیان از خــواب خــوش ایدئولوژیک‬ ‫یــا ورود و حضــور نســل جدیــدی از اســاتید کــه فهمــی از‬ ‫شــرایط معمــاری در ایــران و شــرایط فعلــی آمــوزش دارنــد‪،‬‬ ‫میتــوان دل خــوش کــرد تــا در کمتریــن حالــت از نابــودی‬ ‫منابــع و خرابیهــای بیشــتر جلوگیــری شــود‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪157‬‬

‫ـ ـد ـ ـقـــ ــیـ ـقـ ــ ــ‬ ‫ه ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ ــ‬ ‫ـ‬ ‫ــ‬ ‫درنگی از‬

‫واپسین گل کوچیک زندگی‬ ‫امید رمضانی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪omid.r.g.94@gmail.com‬‬

‫*‬

‫زمــان همه چیز را مشــخص میکند‪.‬‬ ‫چــه چیز زمان را مشــخص میکنــد؟ چگونه زمان در بطنی‬ ‫از روابــط‪ ،‬حیات خــودش را تضمین میکند؟‬ ‫اگــر رویدادهــای پیرامون فضای ما در عجینشدگیشــان‬ ‫بــا زمــان‪ ،‬ماده را پدیدار میکننــد‪ ،‬آیا عدم ظهور ماده‬ ‫انگارهای بر بیزمانی اســت؟‬ ‫اینگونــه میپرســم که اگر زمــان پیش نرود آیا فضا‬ ‫قابلیــت ارائهی گســترهاش را در برابر ناظر دارد؟‬ ‫آیا بایســتی برای محصول هر سیســتم زمانمندی در افق‬ ‫رویــداد فضاییــش ما به ازایی بیرونــی قائل بود تا بتوان‬ ‫برای آن فعل یا امری منوط بر ســاخت قائل شــد؟‬

‫ـان زمســتان تعطیــل از‬ ‫دقیقــهای در عصرگاهـ ِ‬ ‫کار و در انتظــاری دیگــر بــه خــواب بعــد از ظهــر بــه خانــه‬ ‫برمیگــردم‪ .‬بــاال دســتم از پیــادهراه‪ ،‬ســه پســربچه انــگاری‬ ‫کــه از فتــح مصنوعیــت یــک زمیــن چمــن بــاز میگردنــد‪،‬‬ ‫از کنــارم بــا عجلــه عبــور میکننــد‪ .‬مادامــی کــه ردشــان را‬ ‫ـاور بنــای نیمــهکاره میگیــرم‪ ،‬پیــش‬ ‫از زمیــن چمــن مجـ ِ‬ ‫رویــم رویــدادی در جریــان اســت‪ .‬چیدمانــی از مختصــات‬ ‫تصادفــی عناصــر یــک بــازی؛ دیــرک دروازههــا بــه هــم‬ ‫نزدیــک شــده و توپــی کمبــاد در نقطــهای از میانههــا‬ ‫رهــا شــده اســت‪ .‬از بیگانگیــم بــا فوتبــال همینقــدر‬ ‫کــه ندانســته تــوپ را بــا دو دســتم برمــیدارم‪ ،‬در مرکــز‬ ‫زمیــن قــرار میدهــم و یــک عکــس میگیــرم؛ آخریــن گل‬ ‫کوچیــک‪.‬‬

‫*‬

‫آنچــه اکنــون در دســتان شماســت خوانشــی‬ ‫اســت در تــوان نگارنــده‪ ،‬از داللتــی بینامتنــی در ترجمــان‬ ‫روزمرگیهــای جوانــی بیســت و چنــد ســاله در تهــران‬ ‫دهــهی ‪.9۰‬‬

‫‪160‬‬

‫پروندهی ویژه‬

161

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫دقیقهی ‪ ،۲۰‬ثانیهی ‪ :۲۰‬فرگوسن فریاد میزند چرا نمیدوی پسر‪.‬‬ ‫از همین ابتدا نفس کم آوردم‬ ‫و نمیدانم حضور و غیابم دیگر چه تفاوتی برای این تیم دارد‪.‬‬ ‫با این حال میدانم اگر تعوی� شوم‪ ،‬این بازی همچنان‬ ‫جریان مییابد‪.‬‬ ‫اما در نهایت آنچه میماند چگونه است؟‬

‫کتــاب آنچــه میمانــد نــام خوانشــی اســت‬ ‫از مارتیــن هایدگــر بــرای اشــعار فردریــش ُهلدرلیــن‪.‬‬ ‫شــاعری آلمانــی و بینــام و نشــان کــه دورهی شــیلر و‬ ‫گوتــهی بــزرگ را زیســته بــود و قریــب بــه هفتــاد و چنــدی‬ ‫ســال از مرگــش میگذشــت‪ .‬در بخشــی از ایــن متــون‪،‬‬ ‫هایدگــر زبــان شــاعران را نقطــهی آغازیــدن هســت یافتــه‬ ‫و آشــکارندگی باشــندگان در امتــداد ریســمان زمــان‬ ‫میدانــد‪ .‬ایــن آغازیــدن بــا زمینگــی فضــا میآمیــزد و‬ ‫ماحصلــش ارتباطــی تنگاتنــگ بــا زبــان میگــردد‪ .‬بدیــن‬ ‫معنــا کــه وقتــی حضــور باشــندهای حائــز معنــا میشــود‬ ‫کــه بتــوان اســمی بــرای آن برگزیــد‪ .‬ایــن بــر عهــدهی‬ ‫شــاعران اســت‪ .‬ایــن چنیــن اگــر چیــزی نباشــد اســمی‬ ‫هــم نــدارد و شناســا نیســت‪ .‬هایدگــر در کتــاب آنچــه‬ ‫میمانــد‪ ،‬در شــعری از هلدرلیــن بــا عنــوان مــا انســانها‬ ‫انســان‬ ‫گفتوگوییــم‪ ،‬بــه برهانهایــی از تاریخمنــدی‬ ‫ِ‬ ‫گویــا در آغــاز هســتی اشــاره میکنــد‪ .‬زبــان در اینجــا‬ ‫ـوار شناســا کــردن ایــن امــر تحولپذیــر را از‬ ‫وظیفــهی دشـ ِ‬ ‫حــاالت و ســاختهای ناســوتی در گســترهی فضازمانــی‬ ‫دارد‪ .‬اینگونــه باشــنده بــا گفتوگویــی مــدام در‬ ‫هســتی میبــرد در عرصــهای کــه خــودش حضــور تــام‬ ‫اســت‪ ،‬بــه حضــور رســیده اســت‪ .‬آدمــی‪ ،‬ایــن ژرفتریـ ِـن‬ ‫ســاختوارهها‪ ،‬تلنگــری از حضــورش بــه خــودش اســت‪.‬‬

‫‪162‬‬

‫هلدرلیــن‪ ،‬بــه نقــل از هایدگــر‪ ،‬شــعر گفتــن‬ ‫را معصومانهتریــن همــهی کارهــا میدانــد‪ .‬شــعر گفتــن‬ ‫شــکلی از یــک بــازی فروتنانــه قــرار میگیــرد کــه رهــا از هــر‬ ‫قیــدی در جهــان‪ ،‬تصاویــر خــود را میســازد و رویاآلــود در‬ ‫ســاحت خیــال رهــا میکنــد و ایــن چنیــن شــعر از جدیــت‬ ‫تصمیمهایــی شــانه خالــی میکنــد‪ .‬بــری از هــر آن آزار‪،‬‬ ‫همزمــان بــری از هــر آن تاثیــر هــم‪ ،‬چــرا کــه روایتــی صــرف‬ ‫باقــی میمانــد و محلــی از عمــل در خــود باقــی نمیگــذارد‪.‬‬ ‫حــال آنکــه عمــل اســت کــه مســتقیم دســت بــه دخالــت‬ ‫میزنــد و از پــی تغییــر در واقعیــت بــر میآیــد‪ .‬در نهایــت‬ ‫هایدگــر بــه ســراغ ایــن بیــت از هلدرلیــن مــیرود‪:‬‬ ‫«شــاعرانه میزیــد انســان بــر روی خــاک»‪.‬‬

‫ُ‬ ‫دقیقههــای از بعــد‪ :‬در حالی که مصدوم شــدهام و در کنجی‬ ‫بیــرون زمین مداوا میشــوم‪ ،‬بازی ادامه مییابد‪.‬‬ ‫بــدون حضــور من همهی مهرههــای زمین به دنبال توپ‬ ‫ســفید بیجانی هســتند که عیار حضــور آنها را متضمن‬ ‫شــده اســت‪ .‬بودن آنها در زمین در گروی ســاخت حالتی از‬ ‫روابط شــکلی با این توپ است‪.‬‬ ‫مهــرهای بیقــرار و پر از خالی هوا‪.‬‬ ‫مادامــی که در اختیار کســی قرار گیــرد‪ ،‬لحظاتی قبل َت َرش از‬ ‫کــف دیگری گریخته بوده اســت‪ .‬هیچــش مجالی از ثبات و‬ ‫وفا نیســت‪ ،‬چنین امری ســخت به چنگ ناآمدنی اســت‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫دقیقـ ه‬

‫زندگــیای کــه در بطــن شــعر دوام مییابــد‪،‬‬ ‫گریــزی از مداخلهگــری در امــر واقعیــت را نــدارد؛‬ ‫معمــاری هــم‪ .‬چــرا کــه شــعر در حــال ســاختن چیــزی‬ ‫اســت کــه بــه چنــگ نمیآیــد؛ ولــی همچنــان حضــوری‬ ‫جوشــنده در آدمــی حفــظ میکنــد‪ .‬معمــاری کــردن‬ ‫چگونگــی امــری محــال را روایــت میکنــد کــه در لحظــهای‬ ‫میتوانســته باشــد‪ ،‬ولــی اکنــون ترجیحــش بــر ایــن‬ ‫اســت کــه در خیــال بمانــد و تعــدد صــورت بــر خــودش‬ ‫را محتمــل کنــد‪ .‬در گفتمــان هایدگــر‪ ،‬معمــاری میتوانــد‬ ‫نوعــی از گفتوگــوی پویــا باشــد و ماهیتــی لغزنــده‬ ‫داشــته باشــد کــه از معنــای صلــب در زمــان عــاری اســت‪.‬‬ ‫امــا بــه ناچــار خــود را در صورتــی میانــدازد تــا گفتارپذیــر‬ ‫شــود‪.‬‬

‫دقیقهی ‪ :۴۴‬پشــت خط زمین آمادهی پرتاب اوت هســتم‪.‬‬ ‫اگــر توپ چنان محکم پرتاب شــود کــه بدون اتفاقی از طرف‬ ‫دیگر زمین خارج شــود‪ ،‬فقط عدد زمان جلو رفته اســت‪.‬‬ ‫زمــان اجــازهی دخالت در امر واقع را میدهد‪.‬‬ ‫از فعــل بازیکنــان ‪-‬در لحظاتی که در چارچوب ســفید زمین‬ ‫ارتباطــی با توپ ندارد‪ -‬معنایی خلق نمیشــود‪.‬‬ ‫حالــت دوم اینکه اگر توپ در دســتان مــن ثابت بماند‬ ‫مهرههای بــازی لغزشهای اندکی‬ ‫در مجــاورت هــم دارند‪ .‬نیرویی از یک توپ ســفید‬ ‫که حتی وقتی در ســکون‬ ‫و بیــرون زمین هم قرار دارد‬ ‫سایهی حضورش‬ ‫هزاران رابطهی گرافی‬ ‫را در زمیــن پی میریزد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫دقیقــهی ‪ :۶7‬گل میزنم‪.‬‬ ‫از ایــن پس اگر تعوی� یا اخراج هم شــوم‪،‬‬ ‫کران چمن باقیســت‪.‬‬ ‫برای همیشــه ردی از حضور من بر بی ِ‬ ‫در ســال ‪ ۱96۷‬کتابــی چــاپ شــد کــه پــس‬ ‫از آن تــا بــه امــروز کســی نتوانســته اســت بــه انــدازهی‬ ‫نویســندهی آن بــر جریانــات فلســفهی معاصــر چالــش‬ ‫افکنــد و تاریــخ فلســفهی غــرب را به پرســش بگیــرد‪ .‬ژاک‬ ‫دریــدا در مجموعــه مقاالتــی در کتــاب نوشــتار و تفــاوت‪،‬‬ ‫یکتنــه بــه جنــگ تاریــخ اندیشــهی غــرب رفــت‪« .‬دریدا به‬ ‫دنبــال یافتــن آن چیــزی بــود کــه نمیتوانســته در تاریــخ‬ ‫فلســفه بازنمایــی شــود و در هیــچ کجــا حاضــر نیســت‪.‬‬ ‫لــذا خــوب میدانــد کــه تمــام کار خــود را بایــد معطــوف بــه‬ ‫زیــر پرســش کشــیدن تعیــن اســاس معنــای «هســتی»‬ ‫بــه مثابــه حضــور نمایــد‪ ،‬تعینــی کــه هایدگــر آن را‬ ‫سرنوشــت فلســفه میدانســت»‪ ۱.‬اصلیتریــن بنیــان‬ ‫شــکلگیری فلســفهی دریــدا نقــد متافیزیــک حضــور‬ ‫بــود کــه آکنــده از مقــوالت دوقطبــی اســت؛ مثــل بــودن‬ ‫و نبــودن‪ ،‬حضــور و غیــاب ‪-‬کــه همــواره یکــی از آنهــا بــر‬ ‫دیگــری رجحــان یافتــه و بخــش دیگــر یــا در غیــاب اســت‬ ‫و یــا حضــوری بــا واســطه و کمرنــگ دارد‪ .‬او معتقــد اســت‬ ‫آنچــه در یــک لحظــه حــادث میشــود‪ ،‬مســتلزم ارجــاع‬ ‫و بازگشــت بــه آنــات و لحظههــای دیگــری اســت کــه‬ ‫حضــور ندارنــد و از ایــن طریــق معلــوم مــیدارد کــه عــدم‬ ‫حضــور بخشــی از امــر حاضــر اســت و در آن اســتقرار‬ ‫‪۲‬‬ ‫دارد‪.‬‬

‫‪163‬‬

‫*‬

‫پروندهی ویژه‬

‫دقیقههایی از ‪ :۹۰‬دیگر واقعا خســته شــدهام‪.‬‬ ‫برای چیزی میدویم که کامال از ارادهی ما خارج شــده اســت‪.‬‬ ‫بــا موهومیــت این تصویر که گلی دیگر ســاخته و پرداخته‬ ‫شــود‪ ،‬حضور محدودهام در این چارچوب ســفید از چمن‬ ‫بیشــتر برایم مسجل میشود‪.‬‬ ‫ایــن ســوال که چرا هیچ بــازی فوتبالی بدون وقت اضافه‬ ‫نیســت‪ ،‬وادارم میکند بپرســم اگر در زندگی به من وقت‬ ‫اضافــه دهند باز باید بدوم‪.‬‬ ‫نمیشــود با یــک پنالتی قراردادی همه چیز را مســالمتآمیز‬ ‫تمــام کرد‪ .‬وقتی چیزی را از دســت دادهایــم‪ ،‬چقدر اهمیت‬ ‫دارد که چقدر از دســت بدهیم‪.‬‬ ‫از هایدگر خواندم که هســتبودگی هیچ باشــندهای قابل‬ ‫اندازهگیری نیســت‪ .‬کسی هســت که بداند چه اندازه‬ ‫«هست» دارد؟‬ ‫ژاک دریــدا بــه ســمت معمــاری کشــیده‬ ‫میشــود‪ .‬او در پــروژهای بــا آیزنمــن همــکاری میکنــد‬ ‫و حتــی بــا او کتابــی هــم مینویســد‪ .‬در ســال ‪ ۱99۰‬در‬ ‫نامــهای بــه آیزنمــن ‪-‬کــه بعدهــا ایــن نامــه توســط‬ ‫انتشــارات دانشــگاه ام‪ .‬آی‪ .‬تــی‪ .‬چــاپ شــد‪ -‬بــه واژهی‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫یونانــی کــرا‪ ۳‬اشــاره میکنــد‪ .‬کــرا بــه رد یــا اثــر امــواج‬ ‫دریــا بــر شــنهای ســاحل تعبیــر شــده اســت‪ .‬در‬ ‫واقــع در اینجــا‪ ،‬آنچــه بــه ظهــور میرســد یــک رد و‬ ‫اثــر اســت از امــری دیگــر کــه فراگیــر بــوده و در جایــی‬ ‫محــدود نمیشــود‪ .‬ایــن نــه شــیای و نــه جایــی بــرای آن‬ ‫شــی‪ ،‬بلکــه صرفــا نگهدارنــدهی ســابقه یــا اثــر رویــدادی‬ ‫اســت کــه زمانــی از اینجــا گذشــته اســت‪ .‬دریــدا پــس‬ ‫از همــکاری در پــروژهاش بــا آیزنمــن‪ ،‬بــرای همیشــه از‬ ‫معمــاری فاصلــه میگیــرد و اظهــار میکنــد کــه فلســفهی‬ ‫او خالــی از محلــی بــرای ســاخته شــدن اســت‪ .‬چــرا کــه بــه‬ ‫محــض ســاخته شــدن‪ ،‬میبایســت کــه تعیــن آن زیــر‬ ‫ســوال بــرود‪ .‬فلســفهی دریــدا بــه دنبــال هالــهای اســت‬ ‫کــه پیکــری از تجســد را در عالــم مجــردات بــه لبــاس‬ ‫بودگــی خــود بــر نمیتابــد‪ .‬دریــدا فلســفهاش را فقــط در‬ ‫متــن و نوشــتار مییافــت‪.‬‬

‫دقیقهی ‪ :۵۰‬نارنجک دستســاز دوم منفجر میشــود‪ .‬دود‬ ‫هر دو ســفید است‪.‬‬

‫‪164‬‬

‫دقیقهی ‪ :۴۵‬ســوت داور هنــوز به صدا در نیامده‪.‬‬ ‫برای من هنوز نامشــخص اســت که یک نیمه تمام میشــود‬ ‫یــا آغــاز‪ .‬یک عدد برای معرفــی این دو وضعیت وجود دارد‪.‬‬ ‫اکنون دو چشــمم را بســتهام و از خود میپرســم‪« :‬چگونه‬ ‫اســت این ماندن؟» هر بار که ســوت پایان میخورد‪ ،‬ردی از‬ ‫چیزی در چمــن باقی نمیماند‪.‬‬ ‫میدانم بازی بعدی بســیار هیچ بازی دیگری نیســت‬ ‫و تنهــا چیزی کــه تغییر نمیکند‪ ،‬همین تغییر اســت؛‬ ‫تکرارهایــی از تغییر‪.‬‬ ‫هر بار صورتی از زمان ســاخته میشــود که چنگ آوردن آن‬ ‫ناممکــن مینماید‪.‬‬ ‫اگــر چنین شــود و زمان به چنگ آید‪،‬‬ ‫دیگر رویدادی ســاخته نمیشود‪.‬‬ ‫دقیقــهی ‪ :7۴‬تــوپ محکم به صورتــم میخورد‪ .‬توپ خالی از‬ ‫بــاد نمیشــود و من اما خالی از امیــد همچنان باید بدوم‪.‬‬ ‫در ایــن ســالها کــه فلســفه بــه نظــر‬ ‫راه جداگانــهی خــودش را میرفــت‪ ،‬در انگلســتان‬ ‫دانشــمندی جــوان از کمبریــج توانســته بــود بــه‬ ‫بزرگتریــن دســتاورد علمــی بشــر تــا آن زمــان دســت‬ ‫یابــد‪ .‬ثمــرهی تحقیــق او نــه صرفــا محصــول کارش‪ ،‬بلکــه‬ ‫تمرکــز بــر ســوالی بــود کــه حتــی انیشــتین هــم از پــس‬ ‫آن بــر نیامــده بــود‪ .‬در ســال ‪ ۱9۷۴‬اســتیون هاوکینــگ‬ ‫توانســت جدالــی حــدودا ‪ 5۰‬ســاله را در عرصــهی علــم‪ ،‬بــا‬ ‫صورتبنــدی جدیــدی ارائــه کنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫دقیقـ ه‬

‫او رابطــهی نســبیت عــام را در مقیــاس‬ ‫ماکــرو بــا فیزیــک کوانتــوم ذرهای فهــم کــرده و‬ ‫توانســته بــود بــه توصیفــی فراگیرتــر و در عیــن حــال‬ ‫ژرفتــر از گیتــی دســت یابــد‪ .‬مطالعــات او شــرایط مــرزی‬ ‫اطــراف ســیاهچالهها را مــورد مداقــه قــرار داد‪ .‬نــام‬ ‫ایــن شــرایط مــرزی افــق رویــداد بــود‪ .‬در ایــن شــرایط‪،‬‬ ‫فضازمــان بــه ســبب پیوستارگیشــان بــا مادهانــرژی‬ ‫دچــار خمینههایــی میشــوند و عــاوه بــر فضــا‪ ،‬بــرای‬ ‫ناظــر بیرونــی زمــان هــم ریخــت پیــدا کنــد‪ .‬بــه ایــن معنــی‬ ‫کــه ممکــن اســت ذرهای بــرای همیشــه در جایــی از‬ ‫فضــا حبــس شــود و نــور بــه دام افتــد تــا فضــا از قــدرت و‬ ‫ظرفیــت پدیــداری ذره‪ ،‬جــا بمانــد‪ .‬ایــن چنیــن از دیــد ناظر‬ ‫بیرونــی‪ ،‬جهــان داخــل ســیاهچاله در حــال برچیدگــی‬ ‫خویــش اســت‪ .‬در ایــن حالــت موضعــی ناپایــدار از مــاده‪،‬‬ ‫چیزهــا ســاخته نمیشــوند‪ ،‬امــا میبینیــم کــه تابشــی‬ ‫پیرامــون ســیاهچاله از ذراتــی ناپایــدار در حــال تشــکیل‬ ‫‪5‬‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫شــرایط مــرزی ســیاهچاله بســیار شــبیه‬ ‫بــه افــق رویــداد گیتــی اســت؛ یعنــی اگــر بشــر بتوانــد‬ ‫ایــن موضــع را توصیــف کنــد‪ ،‬میتوانــد مدعــی شــود‬ ‫جهــان را در مــرز و افــق رویــداد هســتی هــم پیشبینــی‬ ‫کــرده اســت‪ .‬افــق رویــداد هســتی آن جایــی اســت کــه‬ ‫فضازمــان چنــان تابــی بــه خــود گرفتــه کــه ناظــر حاضــر در‬ ‫آن ‪-‬کــه مــا هســتیم‪ -‬امــکان خــروج را از آن نــدارد‪ .‬اگــر در‬ ‫ایــن حالــت یــک معمــار قصــد ســاختن یــک کتابخانــهی‬ ‫شــخصی را بــرای خــودش داشــته باشــد‪ ،‬میبایســتی‬ ‫کــه تمــام عمــر خــودش را صــرف ســاختن و بــه چنــگ‬ ‫آوردن مــاده کنــد‪ .‬در نهایــت اگــر هــم توانســت بــه‬ ‫ِ‬ ‫ســرعتی بیشــتر از ســرعت نــور دســت یابــد‪ ،‬در همــان‬ ‫لحظــه از فضازمــان جهــان بیــرون افتــاده اســت؛ چــرا کــه‬ ‫قاعــدهی وجــودی نــور را زیــر پــا گذاشــته اســت‪ .‬بیگمــان‬ ‫شــاید در حوالــی ســیاهچالهها‪ ،‬شــهرهای بیشــماری از‬ ‫نســاختوارههای خیــاالت کودکیهــای مــا مدفــون شــده‬ ‫اســت‪ .‬هاوکینــگ بعدهــا اثبــات میکنــد‪ ،‬ســیاهچالهها‬ ‫واقعــا ســیاه نیســتند و رویــهی آنهــا حــاوی اطاعــات‬ ‫ذرات نابــود شــده اســت کــه بــا آنهــا میشــود گذشــتهی‬ ‫ســیاهچاله را شــناخت و گذشــتهای از هیــچ ســاخت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫دقیقههایــی از ‪ :۶۰‬خطــا میکنم و حاصلــش یک پنالتی‬ ‫اســت؛ یــک نفــر در برابر یک نفر‪ .‬این تنهــا موقعیت فردی و‬ ‫پیشبینیپذیــر در فوتبال اســت کــه نتیجهاش دو حالت‬ ‫دارد‪ :،‬یا میشــود یا نمیشــود‪ .‬یا رویدادی ســاخته میشود یا‬ ‫نساخته میشود‪.‬‬ ‫در همــان ســالهایی کــه هاوکینــگ‬ ‫ســیاهچالهها را بررســی میکــرد‪ ،‬ریچــارد فینمــن‬ ‫تاریخهــای چندگانــه را بــرای ذرات کوانتــوم بررســی‬ ‫میکــرد‪ .‬یــک ذره میتوانــد هــزاران آینــده از موقعیــت‬ ‫و ســرعت در فضــا را داشــته باشــد‪ .‬هاوکینــگ بــرای‬ ‫توضیــح قضیــهی ذرات بهدامافتــاده در ســیاهچالهها‪،‬‬ ‫بــه ســراغ چندگانگــی تاریــخ رفــت‪ .‬میدانیــم کــه زمــان‬ ‫ظرفیــت و محدودیتــی بــرای گســترش فضامنــدی یــک‬ ‫رویــداد قائــل میشــود‪ .‬مثــا در هیــچ بــازی فوتبالــی‬ ‫امــکان ثبــت هــزاران وضعیــت ثبــت گل وجــود نــدارد‪.‬‬ ‫مــا در عکــس ابتــدای ایــن نوشــتار بــه ســراغ رویــدادی‬ ‫گشــتیم کــه در آن بتوانیــم بــه یــک طرحیــدن مناســب‬ ‫از ایــن پرســش برســیم؛ اگــر فضــا بتوانــد خــودش را‬ ‫بــا چنــان گســتردگی در ابعــاد یازدهگانــهاش در یــک‬ ‫نقطــه تــاب بدهــد و تلنبــار کنــد ‪-‬همچــون آغــاز هســتی‬ ‫و انفجــار بــزرگ‪ -‬آیــا زمــان میتوانــد از دام آن بگریــزد و‬ ‫محدودیتســاز شــود‪ .‬بــه بیــان دیگــر‪ ،‬زمــان شــروع و‬ ‫خاتمــهی بــازی فوتبالــی را در نظــر بگیریــد کــه میتوانــد‬ ‫روی هــم انگاشــته شــود و در هــر لحظــه بینهایــت گل‬ ‫ثبــت شــود‪ .‬چنیــن بــازی فوتبالــی هنــوز ســاخته نشــده‬ ‫ولــی بــه هنــگام ســاخته شــدن‪ ،‬هــم در گذشــته ســرایت‬ ‫میکنــد و هــم در آینــده‪.‬‬

‫‪165‬‬

‫*‬

‫دقیقههایــی از حدود ‪ ۲۰‬ســال پیش‪ :‬امروز معلم ورزش‬ ‫نیامده بود اما کالس برگزار شــد‪.‬‬ ‫این تنها زنگ مدرســه اســت که بدون حضور معلم هم‬ ‫تکلیــف خودش را پیش میبرد‪.‬‬ ‫در ایــن میان‪ ،‬فقط من و حمید هســتیم کــه دیگر فوتبال‬ ‫بازی کردن را دوســت نداریم‪.‬‬ ‫هر دوی ما جزو شــاگردان متوســط مدرسهایم که نه‬ ‫فوتبالمــان خوب اســت و نه درس خواندمان‪.‬‬ ‫او از ایــن میگویــد که چگونه بــا ذرات معلق در آفتاب ظهر‬ ‫روی گلهــای قالــی‪ ،‬موجودات خیالیــش را خلق میکند و‬ ‫آنها را در قفســی از بیشــکلی‪ ،‬همچون ابرهای آبی آســمان‬ ‫آزاد میکنــد و بی مجالی از بودن محو شــوند‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫اکنون در کنجی از ســپیدارهای اردیبشــهت حیاط مدرســه‬ ‫کتاب‬ ‫نشســتهایم‪ .‬در این خلوت روی آخرین برگ ســفید از ِ‬ ‫هنــر در حــال اختراع یک بازی هســتیم‪ :‬آخرین گل کوچیک‬ ‫دنیا‪.‬‬ ‫دقیقههایــی از زندگــی و دیگر هیچ‪:‬‬ ‫کیارستمیدر مصاحبهای میگوید‪« :‬اگر کسی از من‬ ‫میپرسید در این فیلم به عنوان کارگردان چه کردهام‪،‬‬ ‫پاسخ خواهم داد‪ :‬هیچ‪ .‬با وجود این اگر من نبودم‬ ‫این فیلم به وجود نمیآمد»‪ .‬آیا حقیقتا هیچ امری در‬ ‫ساختن از او سر نزده است؟ مگر نه اینکه آنچه‬ ‫در صحنهی فیلم میبینیم چیزی جز زندگی است‪.‬‬ ‫یحتمل همهی ما در آخر زندگیهایمان‪ ،‬پیش خود‬ ‫خواهیم یافت چیزهایی به جهان افزودهایم؛ توامان‬ ‫که چیزهایی نیز از ما کنده شدهاند‪ .‬ما ناگزیریم به‬ ‫چنین شکلی از امر بودن‪ .‬اکنون میپرسم که چیز ها‬ ‫با ماندن در زمان خلق میشوند و زندگی با رفتن در‬ ‫زمان‪ .‬مگر نه اینکه زندگی پیوسته صحنهی خلق‬ ‫شدن خود ما نیست‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫پروندهی ویژه‬

‫فراتر از معماری‬

‫‪1‬‬

‫نویسنده‪ :‬جیسون فاراگو‬ ‫مترجم‪ :‬سما نیکوزاد‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫‪۲‬‬

‫مقدمهی مترجم‬

‫معمــاریای از جنس خیال‬

‫در طــول تاریخ‪ ،‬همواره کمبود بودجه کابوس شــبانهروزی‬ ‫معماران بوده است؛‬ ‫کابوســی که بیشــترین محدودیت را در طراحی ایجاد میکند‪.‬‬ ‫حال تصور کنید که این کابوس دیرینه برداشــته شــود‪.‬‬ ‫اتفاقی که برای معماران فرانســوی‬ ‫بین ســالهای ‪ ۱7۸۹‬تا ‪- ۱7۹۹‬ســالهای منتهی به انقالب‬ ‫فرانسه‪ -‬رخ داد‪.‬‬ ‫در ایــن دوره بناهایی خیالانگیز طراحی شــد‪،‬‬ ‫بناهایی که هرگز ســاخته نشــدند‪.‬‬ ‫گرچــه حیات ایــن بناها محدود به صفحــات کاغذ باقی ماند‪،‬‬ ‫اما تبدیل به مجموعهی ارزشــمندی شــدند‬ ‫که مرزهای خالقیت را شکســتند‪.‬‬

‫فراتر از معماری‬ ‫در پــی بحــران اقتصــادی ســال ‪،۲۰۰8‬‬ ‫کارفرماهــا وحشــتزده ‪-‬یــا ورشکســت‪ -‬شــدند‪ ،‬آمــار‬ ‫ساختوســاز در آمریــکا و اروپــا ســقوط کــرد و بــه‬ ‫خصــوص معمــاران جــوان مجبــور شــدند تــا روشهــای‬ ‫جدیــدی را بــرای کار کــردن پیــدا کننــد‪ .‬در نتیجــه دهــهی‬ ‫گذشــته از پروژههــای دیجیتالــی‪ ،‬نمایشهــا و «معمــاری‬ ‫کاغــذی» اســتقبال شــد‪.‬‬ ‫ایــن معمــاران جــوان وارث ســنت ژرف‬ ‫«معمــاری فــرای ســاخت» هســتند‪ .‬ژان ژاک لوکــو‬ ‫‪ ،‬معمــار و نقشــهکش فرانســوی هــم بیــش از دو‬ ‫قــرن پیــش متوجــه افــول حرفــهی خــودش بــه ســبب‬ ‫تغییــرات سیاســی و بحرانهــای اقتصــادی شــد‪ .‬لوکــو‬ ‫امــروزه عضــوی از دورهی «معمــاری غیرعملــی» کــه در‬ ‫دورهی منتهــی بــه انقــاب فرانســه و جنگهــای ناپلئــون‬ ‫گســترش یافتــه بــود‪ ،‬محســوب میگــردد‪ .‬ایــن معمــاری‬

‫‪۳‬‬

‫‪170‬‬

‫مســتقیما تحــت تاثیــر مســابقات بزرگــی بــود کــه‬ ‫دانشــکدهی هنرهــای زیبــای فرانســه‪ ۴‬ترتیــب مــیداد‪.‬‬ ‫ایــن مســابقات شــرکتکنندگان را تشــویق میکــرد تــا‬ ‫بــدون توجــه بــه محدودیــت بودجــه‪ ،‬ســاختمانهای‬ ‫عظیمــی را طراحــی کننــد‪ .‬ایــن امــر منجــر بــه طراحیهــای‬ ‫بســیاری از ســاختمانهای وســیع و چشــمگیری شــد‬ ‫کــه ارتبــاط چندانــی بــا دنیــای واقعــی نداشــتند و در حــد‬ ‫معمــاری کاغــذی باقــی ماندنــد‪ .‬معمــاران ایــن ســبک‬ ‫بیشــتر بــه بناهــای ساختهنشــدهی خــود مشــهور‬ ‫هســتند تــا ســاختمانهایی کــه واقعــا ســاخته شــدند‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫نزدیــک بــه ‪ 6۰‬اثــر از طراحیهــای فوقالعــادهی لوکــو ‪-‬از ‪ 8۰۰‬اثــر او‪ -‬از کتابخانــهی‬ ‫ملــی فرانســه بــرای نمایشــگاه ژان ژاک لوکــو‪ :‬معمــار رویاپــرداز‪ 5‬بــه کتابخانــه و‬ ‫مــوزهی مــورگان‪ 6‬منتقــل شــد‪ .‬ایــن ورقهــای پر زحمــت و فریبنــده دســتآورد چشــمگیر‬ ‫روشــنگریهای بعدیانــد و بــا ایــن حــال همچنــان چیــزی فــرای مشــق طراحــی بــه معمــاران‬ ‫جــوان ارائــه میدهنــد‪ .‬وقتــی قراردادهــای ســاختمانی تــه بکشــد‪ ،‬متوجــه میشــوید کــه‬ ‫مشــتری حقیقـ ِـی شــما آرزوســت‪ .‬لوکــو در دوران نوجوانــی بــه مدرســهی طراحــی رفــت و پــس‬ ‫از بــردن جوایــز بســیار بــه پاریــس نقــل مــکان کــرد تــا بــرای یــک معمــار نئوکاســیک کار کنــد‪.‬‬ ‫لوکــو کــه پــس از مــرگ حامیــش در ســال ‪ ۱۷8۰‬شــغلی نداشــت‪ ،‬پــس شــروع بــه کشــیدن‬ ‫ترســیماتی کــرد‪ ،‬خیــال میکــرد میتوانــد بــه نوعــی کتــاب درســیای بــه نــام معمــاری مدنــی‬ ‫قلمــداد شــود‪.‬‬

‫بــه نظــر میرســد کــه در ســالهای قبــل از‬ ‫انقــاب‪ ،‬لوکــو در مشــاغل موقــت و متفاوتــی تحــت‬ ‫اســتخدام مشــتریهای اشــرافزاده بــوده؛ چــه بــه‬ ‫عنــوان معمــاری مســتقل و چــه صرفــا بــه عنــوان‬ ‫نقشــهکش‪ .‬میدانیــم کــه وی بــر طراحــی داخلــی ایــن‬ ‫هتــل در پاریــس نظــارت داشــت‪ ،‬گرچــه حتــی در اینجــا او‬ ‫نقشــههایی تولیــد میکــرد کــه هرگــز مــورد توجــه واقــع‬ ‫نمیشــدند‪ .‬ایــن اتــاق نشــیمن بــا پردههــای ســنگین‬ ‫قرمــز و کاریاتیدهایــی‪ ۷‬کــه شــومینه را قــاب میکــرد‪،‬‬ ‫یکــی از چندیــن مــواردی بــود کــه در نهایــت دور انداختــه‬ ‫شــدند‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪171‬‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫آن بیــرون‪ ،‬دهقانــان از قیمــت نــان شــکایت‬ ‫داشــتند و انقابیــون بــه جــادهی باســتیل‪ 8‬حملــه کردند؛‬ ‫امــا در داخــل اتــاق زیرشــیروانی کوچــک او در نزدیکــی‬ ‫لــوور‪ ،9‬لوکــوی ســال ‪ ۱۷89‬بــه معمــاری ماجراجوتــر و‬ ‫عجیبتــر تبدیــل شــده بــود‪ .‬ایــن تصویرســازی از‬ ‫یــک بنــای یادمانــی ترحیمــی یونــان باســتان طبــق‬ ‫توصیفــات پلوتــارک‪ ۱۰‬کشــیده شــده اســت؛ امــا او ترجمــه‬ ‫را اشــتباه متوجــه شــد و بــه نوعــی پنداشــت کــه در‬ ‫بــاالی مقبــره یــک گوســفند غولپیکــر قــرار دارد‪ .‬ایــن‬ ‫یکــی از نمونههــای بیشــمار از ارتبــاط دادن حیوانــات‬ ‫بــه ســنگ و مــات اســت‪ .‬بعدهــا لوکــو یــک فروشــگاه‬ ‫لبنیــات را بــه شــکل مــادهگاوی غولپیکــر کــه امــکان‬ ‫ورود بــه داخلــش وجــود داشــت‪ ،‬طراحــی کــرد‪.‬‬ ‫لوکــو بعــد از انقــاب وارد ادارهی خدمــات دولتــی شــد و بــه نظــر میرســد بــا برکنــاری لوئــی شــانزدهم‪ ،‬او صمیمانــه‬ ‫ارزشهــای جمهــوری جدیــد را پذیرفــت‪ .‬وی شــروع کــرد بــه طراحــی بناهــای تاریخــی بــرای شــهیدان انقــاب و معابــد انتزاعــی‬ ‫بــرای مســاوات و همانطــور کــه منطــق ایــن اشــکال ‪-‬کــره و ســتون‪ -‬هــم تجســمی از ارزشهــای دورهی روشــنگری‪ ۱۱‬بودنــد‪،‬‬ ‫بــا تزئینــات بلواگرانــه نمــا و محیــط داخلــی آن را آراســت‪ .‬ایــن معبــد عظیــم کــروی کــه بــه «حکمــت عالــی»‪ ۱۲‬متعلــق بــود‪ ،‬در‬ ‫قســمت بیرونــی نمایانگــر گســترهی کــرهی زمیــن و در ســقفش نمایانگــر بهشــت بــود‪.‬‬

‫‪172‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫فراتر از معماری‬

‫لوکــو بــه عنــوان مــردی کــه عمــا چیــزی نســاخت بیــش از حــد نگــران پذیرفتــه شــدن از ســوی عامــهی مــردم بــود‪.‬‬ ‫او بــه جایــی کــه امــروزه کتابخانــهی ملــی فرانســه اســت تعــداد بیشــماری خودنــگاری داد‪ ،‬ماننــد ایــن نمونههــا کــه در یکــی‬ ‫از آنهــا دهانــش بینزاکتانــه بــه ّ‬ ‫تحیــر بــاز اســت و در دیگــری زبانــش را همچــون بیمــاری در دیوانهخانــه نشــان میدهــد‪.‬‬ ‫آیــا ایــن نقاشــیها از یــک فــرد کشــیده شــده یــا نوعــی انتــزال بــه حالتــی روانــی میــان عشــق بــه خــود و نفــرت از خــود اســت؟‬ ‫خودنگاریهــای لوکــو بیشــتر از هــر چیــزی جزئیــات ریزبینانــهای دارد کــه در آثــار اروتیــک او نیــز دیــده میشــود‪ ،‬جایــی کــه او‬ ‫انــدام تناســلی را بــا همــان جزئیــات بالینــی ماننــد ســتونهای کورنتیــن‪ ۱۳‬و درهــای تشــریفاتی بــه تصویــر میکشــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪173‬‬

‫معمــاری کاغــذی لوکــو یــک کنجــکاوی‬ ‫جهانــی را هــم بــه نمایــش درآورد‪ .‬او ســاختمانهای‬ ‫تخیلــی بســیاری را ترســیم کــرد کــه در آن موتیفهــای‬ ‫اروپایــی‪ ،‬خاورمیانــه و آســیایی کنــار هــم قــرار داده شــده‬ ‫اســت؛ ماننــد ایــن بــرج الهامگرفتهشــده از معمــاری‬ ‫مغــول کــه در بــاالی آن یــک منــارهی رویایــی قــرار دارد‬ ‫و دیوارهایــش‪ ،‬آنطــور کــه لوکــو تصــور کــرده‪ ،‬بــه شــیر و‬ ‫شــکر آغشــته شــده اســت؛ امــا او جــز یــک ســفر در اوایــل‬ ‫عمــرش بــه ایتالیــا تقریبــا هیچوقــت پاریــس را تــرک‬ ‫نکــرد‪ .‬پــس از بازنشســتگی از خدمــت دولــت در ســال‬ ‫‪ ،۱8۱5‬وی بــه درون دنیــای تخیــات خــود رفــت‪ .‬معابــد‪،‬‬ ‫بــرج و قصرهایــی بــرای عاشــقان ســاخت در دنیایــی‬ ‫کــه از دنیــای بیــرون کارگاه کوچکــش باثباتتــر بــود‪ .‬در‬ ‫حالــی کــه آن بیــرون پایتخــت بــا آشــوب از جمهــوری بــه‬ ‫امپراطــوری فروپاشــید و بــه رژیــم ســلطنتی بازگشــت‪ ،‬در‬ ‫دنیــای درون لوکــو شــهرهایی کامــل ســاخت کــه در آن‬ ‫میــل و منطــق دســت در دســت هــم پیــش میرونــد و‬ ‫معمــاری پیونــدی اســت میــان ذهــن و جســم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪174‬‬

‫‪• www.nytimes.com/202006/02//arts/design/Lequeu‬‬‫‪Morgan-Library.html‬‬ ‫‪Beyond architecture‬‬ ‫‪Jason Farago‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Jean-Jacques Lequeu‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Ecole des Beaux-Arts‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Jean-Jacques Lequeu: Visionary Architect‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪The Morgan Library & Museum‬‬ ‫‪ ۷‬ســتونهای پهــن پیکــر تراشــیده بــه شــکل دختــر یا زنــی جــوان و زیبا‪.‬‬ ‫بــار ســقف ایوانهــا و تاالرهــا بــر ســر کاریاتیدهــا اســتوار میشــد‪.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪Bastille‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Louvre‬‬ ‫‪ ۱۰‬پلوتارک (حدود ‪ ۴6‬تا ‪ ۱۲۷‬میادی) از تاریخنگاران‪ ،‬زندگینامهنویسان‬ ‫و مقالهنویسان یونان باستان بود‪.‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Age of Enlightenment‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Supreme Wisdom‬‬ ‫‪ ۱۳‬نوعی ستون یونانی‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫‪plink.ir/rxKlX‬‬

‫شهر زمین‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫‪1‬‬

‫نویسنده‪ :‬لبیوس وودز‬ ‫مترجم‪ :‬نسترن فراهانی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫لبیــوس وودز‪ ، ۲‬معمــار و هنرمند آمریکایی‪ ،‬ســال ‪ ۱۹۴۰‬در میشــیگان به دنیا آمد‪.‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫او در رشــتهی معماری در دانشــگاه ایلینویز‬ ‫و مهندســی در دانشــگاه پوردو‪ ۴‬تحصیل کرده است‬ ‫و بــا وجودی که خود را یــک معمار میخواند‪،‬‬ ‫هرگــز مــدرک معمــاری دریافت نکرد و حتی به او مجوز معماری نیز داده نشــد‪.‬‬ ‫تنها پروژهی ساختهشــدهی وودز‪،‬‬ ‫الیت پاویون‪ ،۵‬توســط اســتیون هال‪ ۶‬به اتمام رســیده است‪.‬‬ ‫وودز که بیشــتر به واســطهی آثار مفهومیش شــناخته شده است‪،‬‬ ‫زندگی انســان را در جهانهایی به تصویر میکشــد‬ ‫کــه در نتیجــه‪ ،‬رهایی از محدودیتها‬ ‫و قوانیــن موجــود در اختیار وی قــرار خواهند گرفت‪.‬‬ ‫او از طریــق مجموعهی وســیعی از طراحیهــا و مدلهای پیچیده‪،‬‬ ‫در جســتجوی نوعــی از معماری بود‬ ‫«کــه بــه مــا ایــن فرصت را میدهد تا فضایــی را تجربه کنیم که قبــال آن را تجربه نکردهایم»‪.‬‬ ‫شــهر زمین توصیفی اســت از محیط زندگی انســانهایی‬ ‫که پاســخ نیازهای خود را در تعامل مســتقیم با زمین‬ ‫و بــا ایجــاد کمترین تغییــرات در آن دریافت میکنند و‬ ‫معماری آنها در هماهنگی و تطابق کامل با محیط اطرافشــان ســاخته شــده اســت‪.‬‬

‫شهر زمین‬ ‫ســالها پیــش‪ ،‬مــن خــود را در کشــوری‬ ‫بیگانــه یافتــم کــه هیــچ چیــز از آداب و رســوم‪ ،‬فرهنــگ و یــا‬ ‫زبــان آن نمیدانســتم‪ .‬از آنجــا کــه بــرای مدتــی آزاد بــودم‬ ‫تــا در مکانهــای مختلــف گــردش کنــم و از آنجــا کــه‬ ‫میخواســتم درک عمیقتــری از معمــاری و نــوع جامعــهای‬ ‫کــه کــه در آن بــودم بــه دســت آورم؛ تصمیــم گرفتــم کــه‬ ‫هــر آنچــه را کــه میدیــدم در طراحیهایــی ثبــت کنــم‪ .‬ایــن‬ ‫طراحیهــا مســتلزم دقــت بــاالی برداشــت مفاهیــم بــرای‬ ‫درک کاربــرد ســاختمانها و و مفهــوم آنهــا در شــیوهی‬ ‫زندگــی جامعــه هســتند‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫مقدمهی مترجم‬

‫آن منطقــهی کوهســتانی بــا صخرههایــی‬ ‫ناهمــوار کــه مــن در ابتــدا بــا آن روبــهرو شــدم‪ ،‬قطعــا مــکان‬ ‫نامناســبی بــرای ســاخت و ســاز بــود‪ .‬بــا ایــن حــال ســازههای‬ ‫بــزرگ بســیاری در آنجــا ســاخته شــده بــود‪ .‬ایــن ســازهها یــا‬ ‫بــه ســطح صخرههــا متصل بــود یــا در میــان آنها کنــدهکاری‬ ‫شــده بــود یــا در پرتگاههــای تقریبــا غیرقابــل دســترس قــرار‬ ‫گرفتــه بودنــد و عمدتــا از بتنــی بــه رنــگ همــان صخرههــا‬ ‫ســاخته شــده و اینها بــا آرماتورهای ظریفی از آهــن زنگزده‬ ‫آراســته شــده بــود‪ .‬از ایــن رو اســتدالل کــردم کــه ایــن یــك‬ ‫جامعــهی معدنچــی اســت کــه مــردم آن عمدتــا مشــغول‬ ‫حفــر زمیــن بودنــد تــا ثــروت معدنــی زمیــن را بیرون بکشــند‪.‬‬

‫‪175‬‬

‫*‬ ‫در میــان تمــام ســازهها و فعالیتهــای مختلفــی کــه مــن دیــدم و رســم کــردم‪ ،‬آپارتمانهــا‪ ،‬ســازههای‬ ‫شــبیه بــه معبــد‪ ،‬کارخانههــا و تاسیســات فنــی مختلــف و همچنیــن ســاختمانهای دیگــری کــه کاربــرد آنهــا بــه‬ ‫راحتــی قابلتشــخیص نبــود‪ ،‬هیــچ کــدام در خدمــت تجــارت نبودنــد تــا موجــب شــود کــه بازرگانــان و تولیدکننــدگان‬ ‫ســنگ معــدن مــواد اولیــه یــا محصــوالت تولیــدی خــود را در قبــال ســود بــه مناطــق دوردســت بفرســتند‪ .‬مشــخص‬ ‫شــد کــه ایــن جامعــه حــول فعالیــت معــدنکاری‪ ،‬بریــدن و حفــر زمیــن بــه خاطــر خــودش ســازماندهی شــده اســت‪.‬‬ ‫هــدف چنیــن تاشهایــی ایــن نبــود کــه چیــزی از زمیــن گرفتــه شــود تــا بتواننــد آن را بــه دیگــران‬ ‫بفروشــند‪ ،‬بلکــه بیشــتر برقــراری نوعــی ارتبــاط متقابــل بــا زمیــن‪ ،‬ایجــاد گفتوگــو بیــن نبــوغ و ابتــکار انســان‬ ‫و رونــد زمینشناســی طبیعــی بــود کــه هــر دو بــه مقــدار برابــری خاقانــه بودنــد‪ .‬ایــن مــردم از آنچــه کــه از زمیــن‬ ‫میگرفتنــد‪ ،‬فقــط بــرای ســاختن ســاختمانها و ابــزارآالت خــود اســتفاده میکردنــد و زمانــی کــه آنهــا غیرقابــل‬ ‫اســتفاده میشــدند‪ ،‬دوبــاره بــه زمیــن برمیگشــتند و در دل آن وارد چرخــهای طبیعــی میشــدند کــه هــم انســان و‬ ‫هــم طبیعــت را در برمیگرفــت‪ .‬هــدف نهایــی فعالیــت آنهــا خــود فعالیــت بــود‪.‬درک ایــن موضــوع بــرای مــن دشــوار‬ ‫بــود‪ .‬در نظــر فرهنــگ مــن کــه بســیار متفــاوت اســت‪ ،‬فعالیتهــا بایــد هدفــی فراتــر از صرفــا انجــام گرفتــن داشــته‬ ‫باشــند‪ .‬بــدون دانســتن نامــی کــه آن مــردم خــود یــا جامعهشــان را بــا آن میخواندنــد‪ ،‬مــن ایــن مــکان را شــهر زمیــن‬ ‫نامگــذاری کــردم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪176‬‬

‫شهر زمین‬

• www.lebbeuswoods.wordpress.com/200820/12// city-of-earth 1

City of Earth

2

Lebbeus Woods

3

University of Illinois

4

Purdue University

5

Light Pavillion 6

Steven Holl

‫لبیوس وودز ؛‬

‫نویسنده‪ :‬لویس والس‬ ‫معماری که جرات کرد بپرسد‪ :‬مترجم‪ :‬نسترن فراهانی‬ ‫‪۱‬‬ ‫«چه می شد اگر؟»‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫او شــهرهای زیرزمینــی‪ ،‬ســاختمانهای‬ ‫شــناور و یــک مقبــرهی فضایــی بــرای آلبــرت انیشــتین‬ ‫چنــان کــه شایســتهی هــوش و خــرد سرشــار ایــن‬‫فیزیکــدان بــزرگ باشــد‪ -‬طراحــی کرد(تصویــر ‪ .)۱‬با داشــتن‬ ‫چنیــن طراحیهــای باشــکوهی‪ ،‬شــاید خیلــی تعجــبآور‬ ‫نباشــد کــه لبیــوس وودز‪ ،۳‬یکــی از تاثیرگذارترین معماران‬ ‫مفهومگــرا کــه تــا بــه حــال پــا بــه جهــان گذاشــته اســت‪،‬‬ ‫تنهــا یکــی از طرحهــای خیالپردازانــهی خــود را بــه یــک‬ ‫ســازهی دائمــی تبدیــل کــرده اســت‪.‬‬

‫*‬

‫بنــا بــه گفتــهی جــوزف بکــر‪ ۴‬و جنیفــر دانلــوپ‬ ‫فلچــر‪ ،5‬متصدیــان یك نمایشــگاه جدید با عنــوان معمار‪،‬‬ ‫لبیــوس وودز در مــوزهی هنــر مــدرن سانفرانسیســکو‪،‬‬ ‫او بــه جــای کار بــا شــرکتهای ســاختمانی و مهندســی‪،‬‬ ‫رویــای خلــق آثــاری تفکر برانگیــز را کــه محــدود بــه مقــررات‬ ‫جامعــه یــا حتــی طبیعــت نباشــند‪ ،‬در ســر میپرورانیــد‪.‬‬ ‫بکــر میگویــد‪ « :‬نداشــتن تقریبــا هیــچ اثــر ساختهشــدهای‬ ‫یــک افتخــار اســت؛ زیــرا شــما قربانــی مشــتری نشــدهاید‪».‬‬ ‫تصــورات خارقالعــادهی وودز شــامل ســاختمانهایی‬ ‫میشــود کــه بــرای مناطــق پرخطــر لرزهخیــز طراحــی‬ ‫شــدهاند و ممکــن اســت در پاســخ بــه زلزلههــا حرکــت‬ ‫کننــد‪ ،‬یــا شــهری گســترده کــه در زیــر نمونــهای از یــک‬ ‫برلیــن چنــد قســمتی وجــود دارد و نوعــی ســالن زیرزمینــی‬ ‫را فراهــم میکنــد کــه در آن افــرادی از شــرق و غــرب فــار غ‬ ‫از ایدئولوژیهــای متناقــض دولتهایشــان در کنــار هــم‬ ‫قــرار میگیرنــد‪.‬‬

‫‪178‬‬

‫تصویر ‪۱‬‬

‫‪۲‬‬

‫‪plink.ir/xigkg‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫بکــر میگویــد‪« :‬تمرکــز بســیار او در معمــاری‪،‬‬ ‫بــه خاطــر خــود معمــاری بــود‪ .‬نــه معمــاری بــرای‬ ‫مشــتریها‪ ،‬نــه معمــاری پیــش پــا افتــاده و نــه معمــاری‬ ‫کــه بایــد بــه خاطــر برخــی عوامــل از جملــه قانــون گرانــش‬ ‫و یــا قوانیــن دولــت متوقــف شــود‪».‬‬ ‫وودز جایــگاه خــود را در میــان جنبــش‬ ‫معمــاری مفهومــی دهههــای ‪ ۱96۰‬و ‪ ۱9۷۰‬پیــدا کــرد‪،‬‬ ‫زمانــی کــه شــرکتهایی ماننــد سوپراســتودیو‪ 6‬و‬ ‫آرکیگــرام‪ ،۷‬نگاهــی بنیادیــن و انتقــادی را بــه یــک‬ ‫آینــدهی گرچــه غیر محتمــل امــا ممکــن‪ ،‬ارائــه دادنــد‪.‬‬ ‫ایــن معمــاران مفهومــی بــا تصــوری بدبینانــه نســبت‬ ‫بــه نحــوهی زندگــی انســانها در شــهرها‪ ،‬بیشــتر مایــل‬ ‫بودنــد بــه جــای تولیــد نقشــههای ســاختمانهایی کــه‬ ‫از بتــن‪ ،‬فــوالد و شیشــه ســاخته شــدهاند‪ ،‬آنهــا را زیــر‬ ‫ســوال ببرنــد‪.‬‬ ‫بنــا بــه گفتــهی دانلــوپ فلچــر‪ ،‬در واقــع تنهــا‬ ‫یکــی از میــان تقریبــا ‪ ۲۰۰‬طراحــی شــگفتانگیز و ســایر‬ ‫آثــار نمایشدادهشــده در نمایشــگاه لبیــوس وودز‬ ‫بــرای ســاخته شــدن بــوده اســت‪.‬‬ ‫بــه جــای نقشــهها و مدلهــای پرجزئیــات‬ ‫و مفصــل معمــاران باســتانی کــه بــه شــکلی دقیــق‬ ‫و قاعدهمنــد‪ ،‬نقشــهی راهــی را بــرای تکمیــل کــردن‬ ‫یــک ســازه ارائــه میکردنــد‪ ،‬در نقشــههای وودز «هیــچ‬ ‫پــروژهای بــه طــور کامــل طراحــی نشــده اســت‪ .‬ایــن کار‬ ‫عمــدی اســت‪ .‬وودز بــه بیننــده اجــازه میدهــد تــا پــروژه‬ ‫را در ذهــن خــود تکمیــل کنــد‪».‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ایدههــای وودز از دفترهــای طراحــی او شــروع‬ ‫شــد کــه نقاشــیهای پرجزئیاتــی را در آنهــا گنجانــده‬ ‫اســت‪ .،‬در بســیاری از آنهــا‪ ،‬یادداشــتهایی بــه یــک‬ ‫زبــان ترکیبــی عجیــب نوشــته شــده کــه ممکــن اســت‬ ‫بخشــی از آن التیــن و بخشــی از آن اختــراع خــود او‬ ‫باشــد‪ .‬متصدیــان آن را بــه نوعــی کــد تشــبیه کردنــد کــه‬ ‫بخشهــای مفهومــی را در میــان کارهــای نظــری وودز بــه‬ ‫هــم پیونــد میدهــد‪ .‬ســواالت دیگــری نیــز در ایــن بــاره‬ ‫هســت‪ :‬وقتــی وودز مــداد را بــر روی کاغــذ میکشــید‪،‬‬ ‫دقیقــا در حــال انجــام چــه کاری بــود‪ .‬بــه عنــوان مثــال‬ ‫اثــری بــه نــام ایرو‪-‬لیوینگلــب‪ 8‬را در نظــر بگیریــد‪ .‬ایــن‬ ‫طراحــی یــک اتــاق معلــق را نشــان میدهــد کــه شــبیه‬ ‫بــه یــک حشــره و بــه همــان انــدازه شــبیه بــه یــک بالــون‬ ‫آدم فضایــی نیــز هســت‪ .‬هــدف از چنیــن ســازهای چــه‬ ‫میتوانــد باشــد؟ بکــر میگویــد‪« :‬میتوانــد یــک فضــای‬ ‫مســکونی باشــد‪ .‬ممکــن اســت کوچــک یــا بــزرگ‬ ‫باشــد‪ .‬غالبــا ایــن مــوارد از مقیــاس مشــخصی برخــوردار‬ ‫نیســتند‪ ،‬امــا میدانیــم کــه هــدف ایجــاد ســوال «چــه‬ ‫میشــد اگــر‪ ...‬؟» بــوده اســت‪».‬‬ ‫اگــر علمی تخیلی به نظر میرســد‪...‬‬ ‫بــا وجــود کارهــای گســتردهای چــون‬ ‫ســازههای پرنــده‪ ،‬فانوسهــای دریایــی فضایــی و‬ ‫ســاختمانهای عجیــب آخرالزمانــی کــه انــگار ســفینهی‬ ‫یــک آدم فضایــی بــه آنهــا برخــورد کــرده‪ ،‬طبیعــی اســت‬ ‫کــه آثــار وودز شــباهتهایی بــه داســتانهای علمــی‬ ‫تخیلــی داشــته باشــند‪ .‬تــاالر بــرج نئومکانیکــی کــه یــک‬ ‫صندلــی بــاال آمــده را در یــک محیط صنعتی مشــمئزکننده‬ ‫و پوســیده نشــان میدهــد‪ ،‬یکــی از طراحیهــای وودز‬ ‫اســت کــه راه خــود را بــه فیلــم علمــی تخیلــی ســال ‪،۱955‬‬ ‫یعنــی ‪ ۱۲‬میمــون‪ ،‬اثــر تــری گلیــام بــاز کــرد‪.‬‬

‫‪179‬‬

‫*‬

‫لبیوس وودز‬

‫بــا ایــن وجــود‪ ،‬وودز کــه در ســال ‪ ۱988‬موسســهی پژوهشــی معمــاری تجربــی‪ 9‬را تاســیس کــرد و ســالها در‬ ‫موسســهی هنرهــای منهتــن بــه نــام انجمــن کوپــر‪ ۱۰‬مشــغول تدریــس بــود‪ .‬او خــود را یــك هنرمنــد علمیتخیلــی نمیدانســت‪.‬‬ ‫وودز هنــگام صحبــت بــا نیویــورک تایمــز در ســال ‪ ۲۰۰8‬گفــت‪« :‬مــن عاقــهای بــه زندگــی در یــک دنیــای خیالــی‬ ‫نــدارم‪ .‬تمــام کار مــن بــه منظــور تداعــی فضاهــای معمــاری واقعــی اســت‪ .‬امــا آنچــه برایــم جالــب اســت ایــن اســت کــه اگــر مــا‬ ‫از محدودیتهــای متعــارف آزاد بودیــم‪ ،‬جهــان چگونــه میشــد‪ .‬شــاید مــن بتوانــم نشــان دهــم چــه اتفاقــی میافتــد اگــر مــا‬ ‫بــا مجموعــهی متفاوتــی از قوانیــن زندگــی کنیــم‪».‬‬

‫‪180‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫پــس از مــرگ وودز‪ ،‬متصدیــان مــوزه تصمیــم گرفتنــد نمایشــگاه را گســترش دهنــد تــا آثــار بیشــتری را از اواخــر‬ ‫دوران حرفــهای ایــن معمــار شــامل شــود‪ .‬وودز پیشــنهاد یــک مقبــرهی فضایــی متحــرک را بــرای متفکــری بــزرگ مطــرح کــرد‬ ‫کــه بقایــای خاکســترش در اقیانــوس اطلــس پراکنــده شــده بــود‪ .‬بکــر میگویــد‪« :‬در ایــن بنــای متقاطــع‪ ،‬بــا اجــزای مختلفــی‬ ‫کــه بــا پرتــوی نــوری بــه جهــان ســفر کــرده و احتمــاال بــاز میگردنــد و احتمــاال ایــن رفــت و برگشــت تــا ابــد تکــرار شــود و در‬ ‫همیــن حیــن بــا مســائل مربــوط بــه نســبیت در خــود ایــن اثــر تاریخــی درگیــر میشــوند‪».‬‬ ‫دربــارهی چیزهایــی کــه واقعــا ســاخته شــدهاند‪ ،‬مثــا در مــورد آن ســازهای کــه در چیــن ســاخته شــده کــه تنهــا‬ ‫نمونــهی کار وودز اســت‪ ،‬چــه مــی تــوان گفــت؟ الیــت پاویــون‪ ۱۱‬در یــک ســاختمان عظیــم ایجــاد شــده کــه همــکار و دوســت‬ ‫وودز‪ ،‬اســتیون هــال‪ ۱۲‬آن را طراحــی کــرده اســت‪ .‬راهروهــا و پلههــای شیشــهای بــه بازدیدکننــده ایــن امــکان را میدهــد تــا زیــر‬ ‫شــفتهای پاســتیکی غولپیکــر و میلههــای فلــزی کــه ســازه را تشــکیل میدهنــد‪ ،‬قــدم بردارنــد‪ ،‬در حالــی کــه اطرافشــان‪،‬‬ ‫زمیــن و ســقف‪ ،‬از آینــه پوشــیده شــده اســت‪ .‬بکــر در مــورد آن میگویــد‪« :‬واقعــا حــس میشــود کــه ایــن فضــا در حــال‬ ‫گستردهشــدن اســت‪».‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪www.wired.com/201302//lebbeus-woods-conceptual-architect‬‬ ‫?‪Lebbeus Woods: The Architect Who Dared to Ask ‹What If‬‬ ‫‪Lewis Wallace‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Lebbeus Woods‬‬

‫‪3‬‬

‫‪Joseph Becker‬‬

‫‪4‬‬

‫‪Jennifer Dunlop Fletcher‬‬

‫‪5‬‬

‫‪Superstudio‬‬

‫‪6‬‬

‫‪Archigram‬‬

‫‪7‬‬

‫‪Aero-Livinglab‬‬

‫‪8‬‬

‫‪Research Institute for Experimental Architecture‬‬

‫‪9‬‬

‫‪Cooper Union‬‬

‫‪10‬‬

‫‪Light Pavillion‬‬

‫‪11‬‬

‫‪Steven Holl‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪1‬‬

‫‪12‬‬

‫‪181‬‬

‫چه میشد ‪۱‬اگر ؛‬

‫میراث ساختهنشده‬ ‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫نویسنده‪ :‬ویتولد ریبکزینسکی‬ ‫مترجم‪ :‬نسترن فراهانی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫‪۲‬‬

‫‪plink.ir/sXI7w‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫اگر‬ ‫برخــی از قابل توجهترین پروژههای ساختهنشــدهی تاریخ‪،‬‬ ‫ســاخته شده بودند‪،‬‬ ‫اکنون میــراث بهجایمانده از معماران‬ ‫چگونــه تغییر کرده بود؟‬ ‫نوامبــر گذشــته‪ ،‬مــوزهی هنرهــای مــدرن‬ ‫در نیویــورک گردهمایــی بــرای بزرگداشــت پنجاهمیــن‬ ‫ســالگرد انتشــار کتــاب رابــرت ونتــوری‪ ،۳‬پیچیدگــی و‬ ‫تضــاد در معمــاری‪ ،‬توســط مــوزه برگــزار کــرد‪ .‬فصــل آخــر‬ ‫ایــن کتــاب بــه کارهــای خــود نویســنده اختصــاص یافتــه‬ ‫اســت و شــامل چندیــن پــروژه از جملــه یــک خانــهی‬ ‫ســاحلی بــا دودکشــی بســیار بلنــد اســت(تصویر ‪.)۱‬‬ ‫ایــن کلبــهی کوچــک تفریحــی کــه در ســال ‪ ۱959‬طراحــی‬ ‫شــده‪ ،‬ونتــوری را در کانــون توجــه معمــاری قــرار داد؛‬ ‫اگرچــه کــه ایــن کلبــه هرگــز ســاخته نشــده؛ امــا بافاصلــه‬ ‫‪5‬‬ ‫در طراحــی معمارانــه‪ ۴‬منتشــر شــد‪ .‬وینســنت اســکولی‬ ‫آن را «اولیــن پــروژهی بــزرگ بــه ســبک شــینگل» نامیــد‬ ‫‪6‬‬ ‫و مــدل مقوایــی آن هماکنــون در مجموعــهی مومــا‬ ‫قــرار دارد‪ .‬ایــن اتفاقــی غیرمعمولــی نیســت کــه پــروژهای‬ ‫ساختهنشــده ‪-‬ماننــد خانــهی ایکــس‪ ۷‬پیتــر آیزنمــن‪ 8‬یــا‬ ‫پــروژهی پیــک‪ 9‬زاهــا حدیــد‪ -۱۰‬موجــب پیشــرفت حرفــهی‬ ‫یــک معمــار شــود‪.‬‬

‫‪182‬‬

‫امــا اینجــا یــک ســوال جالــب مطرح میشــود؛‬ ‫اگــر چنیــن پروژههایــی در واقــع ســاخته میشــدند‪ ،‬چــه‬ ‫تاثیــری بــر اعتبــار سازندگانشــان میگذاشــتند؟‬ ‫بعیــد بــه نظــر میرســد کــه اگــر خانــهی‬ ‫ســاحلی ونتــوری ســاخته شــده بــود‪ ،‬بــر درخشــش ایــن‬ ‫معمــار میافــزود‪ ،‬چراکــه تنهــا ســه ســال پــس از آن‪،‬‬ ‫او خانــهی مشــهور وانــا ونتــوری‪ ۱۱‬را ســاخت‪ .‬یــا خانــهی‬ ‫شــمارهی ‪ ۱۰‬آیزنمــن‪ ،‬بعــد از خانههــای شــمارهی ‪۳ ،۲ ،۱‬‬ ‫و ‪ 6‬کــه همــه ســاخته شــدهاند‪ ،‬قــرار میگرفــت و صرفــا‬ ‫گرایشهــای دیکانستراکتیویســتی او را تاییــد میکــرد‪ .‬از‬ ‫ســوی دیگــر‪ ،‬پــروژهی پیــک کــه برنــدهی مســابقات شــده‬ ‫بــود‪ ،‬میتوانســت شــهرتی بــرای زاهــا حدیــد بــه عنــوان‬ ‫یــک معمــار حرفــهای‪ ،‬یــک دهــهی کامــل قبــل از اولیــن‬ ‫پــروژهی ساختهشــدهی او‪ ،‬کســب کنــد و در کارنامــهی‬ ‫نهایتــا کوتاهــش بیتاثیــر نباشــد‪.‬‬

‫تصویر ‪۱‬‬

‫مســابقات معمــاری «چــه میشــد اگر؟»هــای وسوســهانگیز دیگــری هــم ایجــاد کردهانــد‪ .‬از طــرح لودویــگ‬ ‫میسوندر روهــه‪ ۱۲‬در ســال ‪ ۱9۲۱‬بــرای مســابقهی ســاختمان اداری فردریــش اشتراســه‪ ۱۳‬در برلیــن حتــی تقدیــر نشــد؛ امــا ایــن‬ ‫بــرج بیســتطبقه بــه نمــادی مدرنیســتی تبدیــل شــد کــه در نقاشــیهای گرافیکــی و زغالــی پرشــور میــس جاودانه شــده اســت‪.‬‬ ‫ایــن صخــرهی کریســتالی تقریبــا اکسپرسیونیســتی‪ ،‬نســبت بــه طراحیهــای جعبــه ماننــد اخیــر او‪ ،‬پاســخ کامــا متفاوتــی بــه یک‬ ‫ســاختمان بلنــد اســت کــه اگــر ســاخته میشــد‪ ،‬ممکــن بــود‪ ،‬مــا از او بــه جــای یــک عقلگــرای مینیمالیســت‪ ،‬بــه عنــوان یــک‬ ‫شــاعر مینیمالیســت یــاد کنیــم‪.‬‬ ‫و چــه میشــد اگــر اولیــن آســمانخراش شیشــهای منهتــن بــه جــای تیــم بینالمللــی مســئول دبیرخانــهی ســازمان‬ ‫ملــل‪ ،‬توســط فرانــک لویــد رایــت‪ ۱۴‬بیســت ســال قبــل از آن ســاخته میشــد؟ در ســال ‪ ،۱9۲۷‬رایــت ماموریتــی را بــرای ســاخت‬ ‫‪۱6‬‬ ‫دو آپارتمــان‪ ،‬یکــی چهاردهطبقــه و یکــی هجدهطبقــه‪ ،‬در کنــار کلیســای قدیمــی ســنت مــارک در بــووری‪ ۱5‬در ایســت ویلــج‬ ‫دریافــت کــرد‪ .‬اگرچــه پــروژهی ســنت مــارک بــه دلیــل رکــود بــزرگ لغــو شــد‪ ،‬امــا رایــت ایــن طــرح را بــرای یــک پــروژهی شــهری دیگــر‪،‬‬ ‫کریســتال هایتــس‪ ۱۷‬در واشــنگتن دی ســی‪ ،‬تطبیــق داد(تصویــر‪ .)۲‬ایــن نمونــهی پیشــگامانه امــروزه اســتفادهی چندکاربــری‬ ‫نامیــده میشــود کــه شــامل هتــل‪ ،‬آپارتمانهــا‪ ،‬مغازههــا‪ ،‬یــک ســینما بــا ‪ ۱۱۰۰‬صندلــی‪ ،‬یــک گالــری هنــر و باشــگاه بولینــگ اســت‬ ‫و ســقف پارکینــگ وســیع هــم بــه عنــوان محوطــهای بــرای ورود بــه هتــل عمــل میکنــد‪ .‬کریســتال هایتــس کــه در ســال ‪۱9۴۰‬‬ ‫طراحــی شــده بــود‪ ،‬بــه علــت موانــع نظارتــی و شــروع جنــگ جهانــی دوم اجــرا نشــد‪ .‬اگــر ایــن بنــا یــا پــروژهی ســنت مــارک ســاخته‬ ‫میشــدند‪ ،‬میتوانســتند اعتبــار رایــت را بــه عنــوان یــک معمــار ضدشــهری تغییــر دهنــد‪.‬‬ ‫تصویر ‪۲‬‬

‫تصویر ‪۳‬‬

‫طــرح لوکوربوزیــه‪ ۱8‬بــرای الجزایــر‪ ،‬پــان ابــوس‪،۱9‬‬ ‫حتــی بلندپروازانهتــر بــود (تصویــر‪ .)۳‬در دهــهی ‪ ،۱9۳۰‬ایــن‬ ‫معمــار طرحهــای شــهری بســیاری را در ســفرهای بینالمللــی‬ ‫خــود طراحــی کــرده بــود‪ .‬غالبــا اینهــا چیــزی بیــش از‬ ‫اســکیسهایی نامرتــب و بــه ســرعت کشیدهشــده نبودنــد؛‬ ‫امــا پــروژهی الجزایــر او را بــرای بیــش از یــک دهــه درگیــر کــرد‪.‬‬ ‫جالــب توجهتریــن قســمت طــرح اصلــی یــک بزرگــراه مرتفــع‬ ‫و پرپیچوخــم اســت کــه در امتــداد خــط ســاحلی قــرار گرفتــه‬ ‫و مرکــز شــهر را بــه منطقــهی مســکونی برونشــهری جدیــد‬ ‫پیونــد میدهــد‪ .‬ایــن جــاده بیــش از ‪ ۱۰۰‬فــوت باالتــر از یــک‬ ‫شــهر ســنتی متراکــم‪ ،‬در پشــت بــام یــک ســاختمان خطــی بــه طــول ‪ 9‬مایــل قــرار دارد کــه ظرفیــت ‪ ۱8۰۰۰‬نفــر را دارد‪ .‬اگــر ایــن‬ ‫دژ عمــودی ســاخته شــده بــود‪ ،‬چگونــه عمــل میکــرد؟ ســر و صــدا و لرزشهــای ناشــی از ترافیــک احتمــاال اگــر هــم خانههــای‬ ‫زیریــن را غیرقابــل ســکونت نمیکــرد‪ ،‬موجــب آزار ســاکنین آنهــا میشــد‪ .‬بعــد از یــک یــا دو دهــه بــا افزایــش ترافیــک عــدم‬ ‫وجــود مســیرهای فرعــی‪ ،‬شــانهراهها و اســتراحتگاهها آشــکار میشــد‪ .‬فقــط تصــور کنیــد کــه چنیــن فاجعــهی شــهری چــه‬ ‫تاثیــری در آینــدهی حرفــهی لوکوربوزیــه میتوانســت داشــته باشــد‪.‬‬ ‫کنیسهی هوروا‪ ۲۰‬لویی کان‪ ۲۱‬در بیتالمقدس‬ ‫یــک ســاختمان یکاتاقــه اســت کــه اگــر ســاخته میشــد‪،‬‬ ‫ممکــن بــود اصــل مندلســون‪ ۲۲‬را بــرآورده کنــد‪ .‬دیوارهــای‬ ‫ســنگی بزرگــی کــه از بافتــی متراکــم و تاریخــی بیــرون میآیــد‬ ‫و مکانــی مقــدس و پرنــور را در برمیگیــرد کــه طاقچههــای‬ ‫هرمــی شــکل احاطــهاش کردهانــد‪ .‬ایــن ســاختمان‬ ‫میتوانســت در اوج دســتاوردهای ایــن معمــار باشــد‪.‬‬ ‫ایــن طــرح هنگامــی کــه کان در ســال ‪ ۱9۷۴‬درگذشــت‪ ،‬بــه‬ ‫تعویــق افتــاد‪.‬‬ ‫پروژههــای ساختهنشــده از زمــان چهــار کتــاب‬ ‫معمــاری آنــدره پاالدیــو‪ ۲۳‬بخشــی از بحثهــای معمــاری‬ ‫بودهانــد‪ .‬ایــن کتــاب نمونههایــی از کارهــای خــود معمــار‬ ‫را شــامل میشــود؛ امــا بیــن ســاختمانهای ساختهشــده‪،‬‬ ‫آنهایــی کــه ناتمــام ماندهانــد و آن مــواردی کــه تــا بــه حــال‬ ‫نــور روز را بــه خــود ندیدهانــد‪ ،‬تمایــزی قائــل نمیشــود‪.‬‬ ‫نمونــهی مشــهور مــدرن دیگــر در زمینــهی نســاختن‪،‬‬ ‫گــروه بریتانیایــی آرکیگــرام‪ ۲۴‬اســت کــه آثــار علمیتخیلــی‬ ‫آنهــا در دهــهی ‪ ۱96۰‬بســیار محبــوب بــود‪ .‬در ســال ‪ ۲۰۰۲‬از‬ ‫آرکیگــرام بــا اهــدای مــدال طــای ســلطنتی ریبــا‪ ۲5‬قدردانــی‬ ‫شــد‪ .‬ممکــن اســت از خودتــان بپرســید کــه اگــر پروژههایی‬ ‫ماننــد پاگیــن ســیتی‪ ۲6‬و لیوینــگ پــاد‪ ۲۷‬در واقــع ســاخته‬

‫‪184‬‬

‫شــده بودنــد‪ ،‬در شــهرت آنهــا چــه تاثیــری داشــت؟‬ ‫تکنولــوژی بخــش بزرگــی از شــخصیت آرکیگــرام بــود‪ ،‬اما آیا‬ ‫همــهی آن جزئیــات پرزرقوبــرق واقعــا کاربــرد داشــتند؟ یــا‬ ‫پــس از مدتــی از کار میافتادنــد؟‬ ‫همانبهتر کهساختهنشوند‪...‬‬ ‫رابــرت ونتــوری و دنیــز اســکات بــراون‪،۲8‬‬ ‫تعــدادی پــروژهی برجســتهی ساختهنشــده طراحــی‬ ‫کردهانــد‪ .‬یــک طــرح کمتــر شناختهشــده در کتابشــان‪،‬‬ ‫معمــاری بــه عنــوان عائــم و نشــانها‪ ،‬وجــود دارد‬ ‫کــه تاشــی ناموفــق بــرای مســابقهای توســعهدهنده‬ ‫اســت کــه در ســال ‪ ۱99۴‬بــرای هتلــی در منهتــن طراحــی‬ ‫شــده کــه برجــی ‪ ۴5‬طبقــهای اســت کــه بــر پایــهای پــر از‬ ‫‪۲9‬‬ ‫تزئینــات قــرار گرفتــه و ســبکی شــبیه بــه تایــم اســکوئر‬ ‫بــا آگهیهــای روشــن دارد‪ .‬بارزتریــن ویژگــی ایــن پــروژه‬ ‫یــک تــاج عظیــم ‪ ۲۰۰‬فوتــی در بــاالی ســاختمان اســت کــه بــا‬ ‫توجــه بــه زاویــهی دیــد شــما‪ ،‬میتوانــد شــبیه بــه پرتوهــای‬ ‫طلــوع ناگهانــی خورشــید یــا شــاید کاه یــک دلقــک بــه نظــر‬ ‫برســد‪ .‬ایــن آفتــاب ناگهانــی کــه بــه شــکلی مســطح درآمــده‬ ‫اساســا یــک بیلبــورد و یــا بــه گفتــهی شــرکت وی‪.‬اس‪.‬‬ ‫بــی‪ِ .‬ای‪ ۳۰‬یــک «نشــانه» اســت(تصویر ‪ .)۴‬هتــل وســتین‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

۴ ‫تصویر‬ • www.architectmagazine.com/design/what-ifthe-unbuilt-legacy_o What if? The unbuilt legacy Witold Rybczynski 3 Robert Venturi 4 Architectural Design 5 Vincent Scully 6 MOMA 7 House X 8 Peter Eisenman 9 The Peak 10 Zaha Hadid 11 Vanna Venturi House 12 Ludwig Mies van der Rohe 13 Friedrichstrasse 14 Frank Lloyd Wright 15 Bouwerie 16 East Village 17 Crystal Heights 18 Le Corbusier 19 Plan Obus 20 Hurva Synagogue 21 Louis Kahn 22 Mendelsohn Rule 23 Andrea Palladio 24 Archigram 25 RIBA 26 Plug-In City 27 Living Pod 28 Denise Scott Brown 29 Times Square 30 VSBA: Venturi, Scott Brown and Associates 31 The Westin New York Hotel 32 Arquitectonica 1

2

‫ توســط‬،‫ کــه امــروز در خیابــان هشــتم قــرار گرفته‬۳۱‫نیویــورک‬ ‫ امــا اگــر طــرح طلــوع‬.‫ طراحــی شــده اســت‬۳۲‫آرکیتکتونیــکا‬ ‫ چــه میشــد؟ آیــا ایــن‬،‫آفتــاب بــه جــای آن ســاخته میشــد‬ ‫اثــر میتوانســت شــهرت ونتــوری و اســکات بــراون را بــه‬ ‫عنوان پیشــگامان نشانهشناســی ارتقا ببخشــد؟ دو دهه‬ ‫ پــس از آنکــه شــکلها و رنگهــا توانایــی غافلگیــری‬،‫بعــد‬ ‫ احتمــاال قســمت کارتونــی‬،‫خــود را از دســت میدادنــد‬ ‫ روزانــه یــادآوری میکــرد کــه شــوخیهای‬،‫بــاالی ســاختمان‬ .‫معمارانــه بــه ســرعت رنــگ میبازنــد‬ .‫پایان‬

185

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫معماری و فیلم‪:‬‬

‫واقعیتهای تجربی‬ ‫و آیندهی ویرانشهری‬

‫‪۱‬‬

‫نویسنده‪ :‬تری میر بوک‬ ‫مترجم‪ :‬یاسمن نجاتی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫‪۲‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/HPQbE‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫مقدمهی مترجم‬

‫در جایگاه مخاطب ســالهای آغازین ســینما‪،‬‬ ‫بازتــاب تصویر حوادث بر پردهی روبهرو‪،‬‬ ‫ذهنمان را به چالش میکشــد و ما ســعی بر باور حوادث در بســتری به نظر واقعی داریم؛‬ ‫بســتری که شــک ما را به خود متمرکز نمیکند‪.‬‬ ‫اتفاقات ســاختگی در فضایی واقعی جریان دارند‪،‬باوری که احتماال درســت اســت‪.‬‬ ‫با کمی پیشــروی در زمان‪،‬‬ ‫ایــن زمینه شــکلی بــه خود میگیرد که فرای تجربیات فضایی ماســت‪.‬‬ ‫صحنهای که رشــد کــرده و تغییر یافته‬ ‫و حاال برای اولین بار واقعی بودنش شــکبرانگیز اســت و ســاختگی به نظر میرســد‪.‬‬ ‫شــاید با پیدا کردن دریچهای به پشــت صحنه‪ ،‬شــاهد بافتی پوســتهای باشیم‬ ‫که به واســطهی حرکت دوربین عمق گرفته و باور پذیر شــده اســت‪.‬‬ ‫حــاال امــا مفاهیــم تازه روز به روز ظهور و تعریف ســینما را گســتردهتر میکنند‪.‬‬ ‫ســینما هم تعریف ســاختن را تغییر داده و لباس تازهای به آن پوشــانده‪،‬‬ ‫ناســاختهها ســاخته میشــوند بدون اینکه واقعا اثری فیزیکال از خود باقی بگذارند‪.‬‬ ‫آنچه ســاخته میشــود‪ ،‬همزمان که واقعا وجود ندارد‪،‬قابل انکار هم نیســت‪.‬‬ ‫مقالــهی پیش رو نوشــتهی تری میر بوک‪،‬‬ ‫اســتاد تمام دانشــکدهی معماری دانشــگاه واترلو‪ ۳‬کانادا است‪.‬‬ ‫او از ســال ‪ ۱۹۸۶‬تا به امروز مشــغول تدریس مباحث ســازهای‪ ،‬طراحی محیطی و فیلم‬ ‫در این دانشــگاه بوده و در این مقاله ســعی کرده نقش فیلم‬ ‫در به تصویر کشــیدن آیندهی معماری و محیط شــهری‬ ‫و تواناییــش را در پیشبینــی احتماالت آن بررســی کند‪.‬‬

‫‪186‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫سوم حرکت‬ ‫فیلم‪ :‬بعد‬ ‫ِ‬ ‫در قــرن اخیــر‪ ،‬فیلــم بــه عنــوان یــک رســانه‪،‬‬ ‫راه را بــرای درک و ســتایش بیشــتر فضاهــای ســهبعدی‬ ‫معمــاری و شــهری کــه پیــش از ایــن در بنــد بیانهــای‬ ‫دوبعــدی و کلمــات بودنــد‪ ،‬گشــوده اســت‪ .‬ایــن موضــوع‬ ‫عــاوه بــر بازســازی اماکــن تاریخــی واقعــی‪ ،‬اماکــن خیالــی‬ ‫را هــم شــامل شــده اســت‪ .‬از بازنمایــی پــراگ‪ ۴‬قــرن‬ ‫‪ ۱6‬میــادی در گولــم‪ 5‬گرفتــه تــا شــکوه رم باســتان در‬ ‫بــن هــور‪ 6‬یــا مصــر باســتان در آنتونیــوس و کلئوپاتــرا‪،۷‬‬ ‫تکنیکهــای فیلمســازی ســنتی در بازســازی ویرانههــا‬ ‫نســبتا موفــق بودهانــد و ایــن تجربــه را اگر چــه بــا درجــات‬ ‫متفاوتــی از صحــت تاریخــی‪ ،‬میســر کردهانــد‪.‬‬ ‫بــرای ســاخت صحنــهی فیلمهــای معاصــر‪،‬‬ ‫کارگــردان معمــوال ترکیبــی از صحنــهی زنده‪-‬وضــع‬ ‫موجــود‪ ،‬صحنــهی زنده‪-‬اصاحشــده‪ ،‬صحنــهی‬ ‫ساختهشــده‪-‬در انــدازهی واقعــی‪ ،‬ماکتهــا و گرافیــک‬ ‫کامپیوتــری اســتفاده میکنــد‪ .‬از آنجــا کــه بودجــهی‬ ‫فیلمهــای امــروزی معمــوال خیلــی بیشــتر از بودجــهی‬ ‫ســاخت بســیاری از ســاختمانهای واقعــی اســت‪،‬‬ ‫صنعــت فیلــم روز بــه روز توانایــی بیشــتری بــرای‬ ‫تهیــهی نیــروی کار‪ ،‬فنــاوری و مهــارت خــاق دارد و در‬ ‫نتیجــه تجســمات بســیار واقعگرایانــه و باورپذیــری‬ ‫از فضاهــای معمــاری و شــهری گذشــته و آینــده بــه‬ ‫وجــود آمدهانــد‪ .‬اســتفادهی روز افــزون از گرافیــک‬ ‫کامپیوتــری و سیســتمهای مدلســازی ســهبعدی راه را‬ ‫بــه ســوی گــذاری تقریبــا یکپارچــه بیــن وجــوه واقعــی و‬ ‫طراحیشــدهی ارائــه‪ ،‬گشــوده اســت و تفــاوت ظاهــری‬ ‫کمــی میــان چیزهــای حقیقــی و ســاختگی وجــود دارد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫فیلمهــای اخیــر توانســتهاند از سیســتم‬ ‫گرافیکــی کامپیوتــر بــرای تولیــد صحنههــای تاریخــی‬ ‫یــا اجــزای ایــن صحنههــا بهــرهی بیشــتری ببرنــد و بــه‬ ‫نمایشــی دقیقتــر و در عمــل موثرتــر از صحنههــای‬ ‫معمــاری دســت یابنــد‪ .‬ســهگانهی اربــاب حلقههــا‪ 8‬در‬ ‫تولیــد بســیاری از صحنههایــش از گرافیــک کامپیوتــری‬ ‫اســتفادهی زیــادی کــرده اســت‪ ،‬از جملــه معمــاری شــهر‬ ‫مارپیــچ قــرون وســطایی مینــاس تیریــث‪ 9‬پایتخــت‬ ‫گانــدور‪ ۱۰‬در فیلــم بازگشــت پادشــاه‪( ۱۱‬تصویــر ‪ .)۱‬ترکیــب‬ ‫صحنههــای کامپیوتــری و واقعــی در فیلمهایــی‬ ‫همچــون ِســری هــری پاتــر‪ ۱۲‬توانایــی تمییــز صحنههــای‬ ‫فیلمبرداریشــده‪ ،‬ســاختگی یــا «ترکیبــی» را از بیننــده‬ ‫ســلب میکنــد‪ .‬اســتفاده از چنیــن تکنیکهایــی در‬ ‫صحنههــای تاریخــی‪ ،‬بــه پــرورش درک درســتتر از‬ ‫مفاهیــم اجتماعــی و فرهنگــی معمــاری آن دوره کمــک‬ ‫میکنــد کــه احتمــاال فقــط بــه کمــک افــزودن رایحــهی‬ ‫محیــط بــه آهنــگ آن میتوانــد تقویــت گــردد‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۱‬ارباب حلقهها‪ ،‬میناس تیریث‬

‫‪187‬‬

‫*‬ ‫تکنیکهای فیلمسازی‪:‬‬ ‫تاثیر بر ساخت فضاهای معماری و شهری‬ ‫فیلــم برگرفتــه از آن‬ ‫رابطــهی میــان کتــاب و‬ ‫ِ‬ ‫میتوانــد روی مســیر طراحــی صحنــهی فیلــم هــم تاثیر گــذار‬ ‫باشــد‪ .‬فیلمهــای امــروزی ممکــن اســت بــه دالیــل مختلف‬ ‫بخواهند از کتاب فاصله بگیرند‪ ،‬اما در فیلمهای قدیمیتر‬ ‫علــت ایــن انحــراف اغلــب به خاطر نبودن توانایــی فنی برای‬ ‫نمایــش دقیــق فضاهــا و حــوادث کتــاب بــود‪ .‬تکنیکهایی‬ ‫کــه بــرای ســاخت مدلهایــی در انــدازهی واقعــی اســتفاده‬ ‫میشــوند‪ ،‬ممکن اســت روی تجســم احتمالی واقعیت در‬ ‫فیلــم تاثیــر منفی بگذارند‪ .‬در فیلمهای اوایل قرن بیســتم‬ ‫مثــل آئلیتــا‪ :‬ملکــهی مریــخ‪ ،۱۳‬تصویــر زندگــی روی مریــخ در‬ ‫ـیار کتابــی بــا همیــن نــام اثــر‬ ‫فیلــم در برابــر توصیفــات بسـ ِ‬ ‫آلکســی تولســتوی‪ ،۱۴‬از فضــای بــاز مریــخ بســیار ناقــص بــه‬ ‫نظــر میرســد‪ ،‬در حالــی کــه فیلــم اقتباســی ‪-‬طبیعتــا آزاد‪ -‬از‬ ‫همــان کتــاب اســت‪ .‬فیلــم بــرای ایجــاد حــس فضاهــای‬ ‫داخلــی مریخــی‪ ،‬برعکــس چیدمانهــای واقعگرایانــهی‬ ‫زندگــی در مســکو‪ ،‬از دکورهــا و لباسهــای نمایشــی بــا‬ ‫ســبکی ســاختگرایانه‪ ۱5‬اســتفاده کــرده اســت‪ .‬بخشــی از‬ ‫داســتان فیلــم یــادآوری کامــل‪ ۱6‬نیــز در مریــخ رخ میدهــد‪.‬‬ ‫چشــماندازی کــه در ایــن فیلــم بــه کمــک سیســتمهای‬ ‫کامپیوتــری مدلســازی از مریــخ ارائــه شــد‪ ،‬بســیار متفــاوت‬ ‫از فیلــم آئلیتــا بــود‪ ،‬اگرچــه کــه اشــکاالت متعــدد علمــی آن از‬ ‫نــگاه منتقــدان پنهــان نماند‪ .‬جلوههــای ویــژه امکان تولید‬ ‫تصاویــر واقعیتــری را از تاثیــرات یک ســانحه روی یک بســتر‬ ‫معمارانــه ارائــه میدهــد‪ .‬متروپلیــس‪ ۱۷‬ســاختهی فریتــز‬ ‫النــگ‪ ۱8‬بــا اســتفاده از ترکیــب آب‪ ،‬دکورهای مقیــاس واقعی‬ ‫و برشهایــی از مدلهایــی کوچــک از دســتگاهها‪ ،‬نمایــش‬ ‫واقعگرایانــهای از وقــوع ســیل در شــهری زیرزمینــی اســت‬ ‫(تصویــر ‪ .)۲‬انیمیشــن کامپیوتــری با توجه بــه وزن و جنس‬ ‫مصالح عناصر ســاختمانی‪ ،‬نزدیکی بیشــتر این تصاویر به‬ ‫صحنــهی واقعــی یــک فاجعــه در مقیــاس شــهری را ممکــن‬ ‫کــرده اســت‪ .‬تخریــب محیطهــای شــهری در فیلــم بــه قدری‬ ‫باورپذیر شــده که بســیاری از کســانی که شــاهد فرو ریختن‬ ‫برجهــای تجــارت جهانــی در ســال ‪ ۲۰۰۱‬بودنــد‪ ،‬از نظــر روانــی‬ ‫چنــان بــه دیــدن ویرانیهــای عظیــم شــهری عــادت کــرده‬ ‫بودنــد کــه در ابتــدا نتوانســتند بــه عمــق فاجعــه پــی ببرنــد‪.‬‬

‫‪188‬‬

‫برگردان‬

‫فیلم و معماری خیالاندیش‬ ‫فیلــم بــه مــا یــک فرصــت ســهبعدی نــادر‬ ‫میدهــد تــا هــر آنچــه را کــه از آن بــه عنــوان زبــان معماری‬ ‫یــاد میکنیــم و نیــز ســنتهای معمــاری و تاریخــی را‬ ‫زیــر ســوال ببریــم‪ .‬همچنیــن بــه مــا امــکان میدهــد تــا‬ ‫دربــارهی آنچــه در گذشــته وجــود داشــته یــا دنیایــی کــه‬ ‫احتمــال دارد در آینــده وجــود داشــته باشــد‪ ،‬گمانهزنــی‬ ‫علمــی داشــته باشــیم‪ .‬فنــاوری کنونــی فیلمســازی چنــان‬ ‫درجــهی باالیــی از واقعگرایــی را در اثــر ایجــاد میکنــد کــه‬ ‫سیســتم آمــوزش معمــاری میتوانــد از ایــن فیلمهــا‬ ‫بــه عنــوان ابــزاری بــرای مباحثههــای انتقــادی پیرامــون‬ ‫رفتــار ایــن فضاهــا اســتفاده کنــد‪ .‬از روی تجربــه‪ ،‬فیلــم‬ ‫همچــون تاشهــای معمــاران خیالاندیــش قــرن ‪ ۱8‬و‬ ‫حتــی بهتــر از آنهــا قــادر اســت تجســمی از محیطهــای‬ ‫واقعــی شــکل دهــد کــه بــرای بازآفرینــی معنــی و عوامــل‬ ‫بیــان معمــاری قابــل اســتفاده باشــد‪.‬‬ ‫ماننــد بســیاری از آثــار خیالــی هنــر و معمــاری‪،‬‬ ‫فیلــم و مخصوصــا ژانــر فانتــزی و علمیتخیلــی بــه جوامــع‬ ‫راهــی بــرای فــرار از واقعیــت نشــان داده اســت‪ .‬بر خــاف‬ ‫معمــاری‪ ،‬هیــچ الزامــی بــر واقعگرایــی یــا عملکردگرایــی‬ ‫فضاهــای فیلــم و حتــی انتظــاری مبنــی بــر رعایــت اخــاق‬ ‫در آنهــا وجــود نــدارد؛ امــا در آمــوزش معمــاری‪ ،‬ایــن‬ ‫تصاویــر آمــادهی پرخــرج از جهانهــای گذشــته و آینــده‪،‬‬ ‫ابــزاری هســتند بــرای گفتوگــو دربــارهی جهــان خودمــان‬ ‫و طــرح مســائل اخاقــی‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۲‬متروپلیس‪ ،۱۹۲7 ،‬طرح یک شهر‬

‫*‬

‫معماری و فیلم‬

‫آیندهی ویرانشهری ما‬ ‫ویرانشــهر‪ :‬کلمــهای بــه معنــای مــکان‬ ‫یــا موقعیتــی کــه در آن وضعیــت زندگــی بــه شــدت‬ ‫بــد‪ ،‬فقیرانــه‪ ،‬ظالمانــه و دهشــتناک اســت‪ .‬فراتــر از‬ ‫مشــمولیت بدیهــی معمــاری و محیــط شــهری توســط‬ ‫فیلــم‪ ،‬بــه عنــوان نماینــدهی عصــری کــه فیلــم در آن‬ ‫جریــان دارد‪ ،‬بعضــی از بحثبرانگیزتریــن کاربردهــای‬ ‫معمــاری و فضــای شــهری‪ ،‬در ســاخت فیلمهــای‬ ‫ویرانشــهری رخ میدهــد‪ .‬اینگونــه فیلمهــا بــا توجــه‬ ‫بــه نتایــج مســلم وضعیــت اجتماعــی‪ ،‬سیاســی و‬ ‫محیطـ ِـی حــال حاضــر‪ ،‬دســت بــه مباحثــهی اخاقگرایانــه‬ ‫دربــارهی احتمــاالت آینــده میزننــد‪ .‬هرچنــد محیطهــای‬ ‫شــهری لزومــا توســط دســتاندرکاران معمــاری و بــه‬ ‫صــورت علمــی طراحــی نشــدهاند‪ ،‬امــا همــواره میتواننــد‬ ‫بــر پایــهی حقایــق و گرایشــات‪ ،‬محــرک بحــث «چــه‬ ‫میشــود اگــر‪ »...‬باشــند‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۴‬انیمهی متروپلیس‪۲۰۰۱ ،‬‬

‫در فیلــم عنصــر پنجــم‪ ،۱9‬مقیــاس عمــودی تــا‬ ‫حــد الیهبنــدی فضاهــای درون شــهر پیش رفته اســت ‪-‬در‬ ‫مقابــل جهانهــای زیرزمینــی متروپلیــس‪ ،‬ایــن الیههــا حاال‬ ‫دیگــر روی زمیــن قــرار دارنــد‪ ،‬امــا بســیار پایینتــر از ســطح‬ ‫دسترســی بــه نــور و هــوا‪ ،‬در مــه و تاریکــی ابــدی (تصویــر‬ ‫‪۲۰‬‬ ‫‪ .)۳‬نســخهی انیمــهای متروپلیــس بــر پایــهی مانگایــی‬ ‫بــا همیــن اســم ســاختهی اوســامو تــزوکا‪ ،۲۱‬جهانــی کارتونــی‬ ‫امــا بــا جزئیــات و طراحــی دقیقتــر بــر پایــهی زمینــهی فیلـ ِـم‬ ‫النــگ میســازد‪ .‬جذابیــت صحبــت از انیمیشــنها در ایــن‬ ‫مباحــث بــه ایــن خاطــر اســت کــه نــه تنهــا در ساختشــان‬ ‫فنــاوری کامپیوتــری و ســل‪۲۲‬های ســنتی کنــار هــم بــه‬ ‫کار میرونــد‪ ،‬بلکــه درســت ماننــد صحنههایــی کــه بــر‬ ‫پایــهی ماکتهــای فیزیکــی ســاخته شــدهاند‪ ،‬همــه چیــز‬ ‫بــه صــورت هدفمنــد در فیلــم گنجانــده شــده و هیــچ‬ ‫گونــه اشــتباهی در فیلمبــرداری یــا کاســتی در مدلهــا و‬ ‫صحنههــای ساختهشــده وجــود نــدارد (تصویــر ‪.)۴‬‬ ‫تصویر ‪ :۳‬عنصر پنجم‪ ،‬چشمانداز نیویورک‬

‫‪189‬‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫معماری فضا‬ ‫آیندههای دور؛‬ ‫ِ‬ ‫در حرفــهی معمــاری‪ ،‬بارهــا عرصــه بــرای زیــر‬ ‫ســوال بــردن قانــون جاذبــه و علــم فراهــم بــوده اســت‪.‬‬ ‫معمــاران خیالاندیــش قــرن ‪ ،۱8‬از جملــه لویــی بولیــه‪،۲۳‬‬ ‫بــرای موضــوع معمــاری غیر قابــل ســاخت‪ ،‬راه حلــی‬ ‫نقاشــیگونه و دوبعــدی اختیــار کردنــد‪ .‬اگــر پوســتهی‬ ‫نــازک بتنــی صــد ســال زودتــر اختــراع شــده بــود‪ ،‬ممکــن‬ ‫‪۲5‬‬ ‫بــود ســاختمان یادبــود نیوتــن‪ ۲۴‬یــا کتابخانــهی پادشــاه‬ ‫قابــل ســاخت تلقــی میگشــتند و نــه فقــط چشــماندازی‬ ‫بــه ســوی احتمــاالت آینــده‪ .‬مرکــز پــرواز تــی دبلیــو ای‪ ۲6‬و‬ ‫ترمینــال هوایــی دالــس‪ ۲۷‬هــر دو بــر ایــن امــکان گواهــی‬ ‫میدهنــد‪.‬‬

‫قمــر ســیارهی مشــتری‪ -‬در طراحــی یــک ســلول زنــدان‬‫اســت کــه بــا رهــا کــردن زندانــی بــه شــناور مانــدن در‬ ‫جاذبــهی صفــر او را مجــازات میکنــد‪.‬‬

‫از آئلیتــا گرفتــه تــا آخریــن قســمت جنــگ‬ ‫ســتارگان‪ ،۲8‬فیلــم اغلــب موفــق شــده پاســخی از جنــس‬ ‫معمــاری بــرای زندگــی و ســاخت و ســاز در فضــای کیهانــی‬ ‫پیــدا کنــد و ایــن پاســخ تقریبــا تنهــا از شــیوههای ســنتی‬ ‫ســاخت و ســاز روی زمیــن برآمــده اســت (تصویــر ‪ .)5‬در‬ ‫صحنــهی فیلــم خــارج از محــدوده‪ ۲9‬یــک مــورد اســتثنای‬ ‫‪۳۰‬‬ ‫جالــب توجــه در نظــر گرفتــن نبــود نیــروی جاذبــه در آیــو‬

‫آیــا میتــوان از بعضــی از محیطهــای آینــده‬ ‫بــرای تصــور واقعیتهــای بالقــوهی شــهری روی زمیــن‬ ‫کمــک گرفــت؟ آیــا مفهــوم معمــاری مــاورای زمینــی‬ ‫نتیجــهی تاثیــرات معمــاری خیالاندیــش در طــول تاریــخ‬ ‫بــوده اســت؟ بــا نــگاه کــردن بــه برخــی طرحهــای گــروه‬ ‫آرکیگــرام‪ ۳۱‬یــا فرانــک لویــد رایــت‪ ۳۲‬ممکــن اســت بــه‬ ‫حــدس و گمانهــای جالبــی دســت یابیــم‪.‬‬

‫‪190‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

• www.academia.edu/3437846/Architecture_And_ Film_Experiential_Realities_And_Dystopic_Futures Architecture and Film: Experiential Realities And Dystopic Futures 2 Terri Meyer Boake 3 The University of Waterloo 4 Prague 5 The Golem, 1921 6 Ben Hur, 1959 7 Antony and Ceopatra, 1972 8 Lord of the Rings 9 Minas Tirith 10 Gondor 11 The Return of the King, 2003 12 Harry Potter 13 Aelita: Queen of Mars, 1924 14 Aleksey Tolstoy 15 constructivist 16 Total Recall, 1990 1

Metropolis, 1927 Fritz Lang 19 The Fifth Element 20 manga 21 Osamu Tezuka 22 Cel animation 23 Etienne Louis Boullee 24 Cenotaph for Sir Isaac Newton 25 la Bibliotheque du Roi 26 TWA Flight Center 27 Washington Dulles International Airport 28 Stars Wars 29 Outland, 1981 30 IO )Jupiter’s moon( 31 Archigram 32 Frank Lloyd Wright 17

18

‫ حملهی کلونها‬:‫ جنگ ستارگان‬:۵ ‫تصویر‬

191

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ایدهی فضای تهی‬

‫‪1‬‬

‫جنبش پروکاپلی‬ ‫‪۳‬‬ ‫و کارخانهی کابلسازی در ِهلسینکی‬ ‫‪۲‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/U5Izq‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫مقدمهی مترجم‬

‫نویسنده‪ :‬ماروچ کریو‬ ‫مترجم‪ :‬سپیده حاجیمحمودزاده‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫‪4‬‬

‫متنی که پیش روی شماســت‪،‬‬ ‫داســتان مرگ و زندگی دوبارهی یک کارخانه اســت‪.‬‬ ‫متنی که در آن ســیر تحوالتی که کارخانهی کابلســازی هلســینکی در فنالند‬ ‫بــه عنــوان یک فضای صنعتــی متروکه به خود دیده‪،‬‬ ‫مورد بررســی نویســنده قرار گرفته است‪.‬‬ ‫ایــن کارخانه که بــه گویش بومی خودش کااپلیتهداس خوانده میشــود‪،‬‬ ‫اکنــون بــا ‪ ۳‬موزه‪ ۱۰ ،‬گالری و مراکز آموزشــی هنــری و میزبانی نمایشــگاهها و رویدادهای مختلف‪،‬‬ ‫بزرگتریــن مرکز فرهنگی در فنالند محســوب میگردد؛‬ ‫اما مســیری که برای رســیدن به این نقطه طی کرد‪،‬‬ ‫بــا برادران کارخانهای همنوعش تفاوت مهمی داشــت‬ ‫و آن بــه خاطر جنبــش پروکاپلی بود‪.‬‬ ‫جنبشــی که معتقد بود‬ ‫فضــای تهــی به اندازهی کافی ارزش دارد‬ ‫که حق داشــته باشــد خالی بماند‪. ...‬‬

‫ایدهی فضای تهی‬ ‫مطالعــات زیــادی دربــارهی تاریخچــهی‬ ‫ســازی هلســینکی انجــام شــده اســت‪.‬‬ ‫کارخانــهی کابل‬ ‫ِ‬ ‫برخــی از آنهــا بــر مســئلهی خاقیــت تمرکــز کردهانــد‪.‬‬ ‫برخــی دیگــر مطالعاتــی جامعهشناســی در خصــوص‬ ‫کاربرهایــش ارائــه دادهانــد؛ در حالــی کــه برخــی دیگــر‪،‬‬ ‫سیاســتهای دگرگونــی بنــای آن را تحلیــل کردهانــد‪.‬‬ ‫هــدف مــن در متــن پیــش رو‪ ،‬شــاید بتــوان گفــت در‬ ‫عیــن حــال هــم جاهطلبانهتــر اســت و هــم نیســت‪ .‬مــن‬ ‫در اینجــا پــی آن نیســتم کــه هیــچ گونــه سیاســتگذاری‬

‫‪192‬‬

‫یــا تحلیــل برتــری را پیشــنهاد کنــم؛ چیــزی کــه بتــوان آن‬ ‫را بــه عنــوان کتابچــهی راهنمــای ســاخت کارخانههــای‬ ‫هنــری جدیــد بــه کار بــرد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫مــن قــرار اســت فعالیتهــای جنبــش‬ ‫پروکاپلــی را بــه عنــوان مبــارزهای بــرای حفــظ‬ ‫کارخانــهی کابلســازی و بــرای حفــظ بزرگتریــن فضــای‬ ‫یکپارچهاش‪ ،‬تاالر کابل دریایی‪ ،5‬تشــریح کنم‪ .‬الزم اســت‬ ‫بدانیــم کــه ایــن مبــارزهی حفاظتــی بــا دیگــر فعالیتهــای‬ ‫محلــی کــه در آنهــا افــراد محلــی و جنبشهــای مدنــی‬ ‫مانــع تخریــب یــا بازســازی یــک بنــای قدیمــی توســط‬ ‫توســعهدهندهای حســابگرا میشــوند‪ ،‬تفــاوت دارد‪.‬‬ ‫تفــاوت فعالیــت پروکاپلــی آن اســت کــه بنایــی را کــه‬ ‫قصــد دارد از آن محافظــت کنــد‪ ،‬فضایــی معمولــی و خالــی‬ ‫اســت‪ ،‬نــه یــک بنــای تاریخــی و فوقالعــاده‪ .‬مهــم اســت‬ ‫کــه متوجــه نبــود هدفگــذاری بــرای کاربــری آینــده در دفاع‬ ‫از فضــا باشــیم‪.‬‬ ‫پیــروزی ایــن جنبــش بــه طــرز تناقضآمیــزی‬ ‫مســیری گشــود بــه ســوی عاقــهای کــه اکنــون بــرای حفــظ‬ ‫و فرهنگــی کــردن بناهــای قدیمــی کارخانههــا وجــود دارد‪.‬‬ ‫رابطــهی پروکاپلــی بــا چنیــن خواســتههایی مبهــم اســت‪.‬‬ ‫اینکــه تبدیــل کارخانــهی کابلســازی را بــه یــک مرکــز‬ ‫فرهنگــی مســتقر‪ ،‬حکایتــی پیروزمندانــه توصیــف کنیــم‪،‬‬ ‫زمانــی بیشــتر مــورد پرســش واقــع میشــود کــه نگاهــی‬ ‫هــم بــه تغییــر نقــش هنــر و فرهنــگ در برنامهریــزی‬ ‫شــهری و توســعه بیاندازیــم کــه ایــن تحــول همزمــان و تــا‬ ‫حــدی ناخواســته ســبب آن شــده اســت‪.‬‬ ‫نگرانــی دربــارهی چهــرهی شــهر یکــی از‬ ‫جنبههــای کلیــدی برنامهریــزی شــهری پســاصنعتی‬ ‫اســت‪ .‬در مســتند تاثیرگــذار تحقیــق پیرامــون‬ ‫اســکلههای هلســینکی بــا قابلیــت کاربــری اراضــی‬ ‫جایگزیــن کــه ســال ‪ ۱98۴‬منتشــر شــد‪ ،‬بــه چشــمانداز ها‬ ‫فضــای قابــل توجهــی اختصــاص داده میشــد و‬ ‫عکسهــا در مــدارک بــرای نمایانــدن مناظــر حزنآلــود‬ ‫در امتــداد خیابانهــای اصلــی اســتفاده میشــدند‪ .‬ایــن‬ ‫مســتند در ســال ‪ ۱985‬منجــر بــه اتخــاذ تصمیمــی بــرای‬ ‫اولویتبخشــی بــه مسکنســازی و پیشبــرد مشــاغل‬ ‫در تمــام محــدودهی لنگــرگاه غربــی شــد‪ .‬در ســال ‪۱986‬‬ ‫طــرح جامــع تفصیلــی روهوالهتــی‪ 6‬تکمیل شــد و در ســال‬ ‫‪ ۱988‬بــه تصویــب شــورای شــهر رســید‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫کارخانهی کابلسازی‬ ‫در میــان کارگاههــای کوچــک روهوالهتــی‪،‬‬ ‫بنــای عظیــم کارخانــهی کابلســازی یــک اســتثنای‬ ‫جالــب توجــه بــود‪ .‬ایــن بنــا در چهــار دوره در ســالهای‬ ‫‪ ۱9۴۱‬تــا ‪ ۱95۴‬ســاخته شــد‪ .‬کارخانــه بــا مســاحت ‪۴9۳۰۰‬‬ ‫مترمربــع یکــی از بزرگتریــن بناهــای فنانــد در زمــان‬ ‫خــود اســت‪ .‬بزرگتریــن فضــای یکپارچــهی بنــا تــاالر‬ ‫کابــل دریایــی اســت کــه در حــدود ‪ ۱۱۰‬متــر طــول و‬ ‫‪ ۱۴.5‬متــر عــرض و ارتفاعــی معــادل ســه طبقــه دارد‪.‬‬ ‫کارخانــه از قابهــای تنومنــد بتــن پیشتنیــده بــا‬ ‫نمــای پوســتهای آجــری ســاخته شــده اســت‪ .‬طبــق‬ ‫گفتههــای پیــا ایلونــن‪ ،۷‬معمــار ارشــد جنبــش پروکاپلــی‬ ‫و معمــاری کــه مســئولیت اکثــر بازســازیهای کارخانــه را‬ ‫بــر عهــده داشــت‪ ،‬بنــا بــدون آنکــه هیــچ گونــه تعمیــرات‬ ‫گســتردهای بــه خــود دیــده باشــد‪ ،‬همچنــان در ســال‬ ‫‪ ۱99۰‬در وضعیــت مطلــوب خــود قــرار داشــت‪ .‬در قــرارداد‬ ‫اولیــهی شــهر بــا شــرکت نوکیــا‪ 8‬در مــارس ســال ‪،۱98۷‬‬ ‫کارخانــه بــرای ارائــهی خدمــات عمومــی بــه ســاکنین‬ ‫جدیــد در نظــر گرفتــه شــد‪ .‬بــا ایــن توضیــح کــه آینــدهی‬ ‫کارخانــه تنهــا بــه عنــوان یــک بخــش از روهوالهتــی‬ ‫نویــن قابــل ماحظــه اســت‪ .‬ایــن قــرارداد دورهی انتقــال‬ ‫مالکیــت را تــا دســامبر ســال ‪ ۱99۰‬مشــخص کــرده و پــس‬ ‫از ایــن تاریــخ‪ ،‬مالکیــت کارخانــه از نوکیــا بــه شــورای شــهر‬ ‫میرســید‪ .‬در آگوســت ‪ ۱98۷‬کمیتــهی تصمیمگیــری‬ ‫کارخانــهی کابلســازی توســط دپارتمــان برنامهریــزی‬ ‫شــهری تشــکیل شــد‪ .‬ماموریــت ایــن کمیتــه ترســیم‬ ‫پانهــای باجزئیــات بــرای کاربــری آتــی و مدیریــت و‬ ‫بــرآورد هزینــهی تغییــرات کارخانــه بــود‪.‬‬

‫‪193‬‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫پروکاپلی‬ ‫جنبش‬ ‫ِ‬ ‫ـاران کارخانــهی کابلســازی شــروع بــه ســازماندهی خــود کردنــد و در مــاه‬ ‫تقریبــا بــه محــض ورود‪ ،‬هنرمنــدان و معمـ ِ‬ ‫مــی ســال ‪ ،۱99۰‬جنبــش پروکاپلــی را بنیانگــذاری کردنــد‪ .‬بــا بهکارگیــری تعــدادی برنامــه‪ ،‬اعتراضــات‪ ،‬دعوتنامههــا و ارائــهی‬ ‫محتــوا‪ ،‬آنهــا موفــق شــدند تــا در وهلــهی اول جلــوی تجزیــهی بنــا و ســپس جلــوی تقســیم شــدن تــاالر کابــل دریایــی را‬ ‫بگیرنــد‪ .‬ایــدهی اصلــی آنهــا ایــن بــود کــه نشــان دهنــد‪ ،‬حفــظ تمامیــت تــاالر کابــل دریایــی ناممکــن نیســت و پیشــنهادی بــرای‬ ‫چینــش مجــدد کاربریهــای خواستهشــده ارائــه نمودنــد‪ .‬زیــر فشــار جنبــش پروکاپلــی و اســتداللهای ارائهشــده در برنامــهی‬ ‫جایگزیــن‪ ،‬شــورای شــهر عقیــدهاش را دربــارهی کارخانــهی کابلســازی تغییــر داد و تصمیــم اولیــه را در خصــوص تقســیم آن بــه‬ ‫ســه بخــش مجــزا بازبینــی کــرد‪.‬‬ ‫ـاری متشــکل از رایزنــی» مینامــد‪ ،‬ادامــه داد و کانســپتش را بــرای کارخانــهی‬ ‫پروکاپلــی آنچــه را کــه پیــا ایلونــن «معمـ ِ‬ ‫کابلســازی و تــاالر کابــل دریایــی ارتقــا بخشــید‪ .‬فعالیــت معمارانه به این شــکل شــامل درگیر کردن رســانهها‪ ،‬دعوت از اشــخاص‬ ‫تصمیمگیرنــده بــرای مطــرح کــردن ایدههایشــان بــرای آینــدهی کارخانــه و تاش بــرای تحکیم حمایــت تصمیمگیرندههای کلیدی‬ ‫بــود‪ .‬معمــاریای کــه آنهــا ترویــج میدادنــد بیشــتر شــامل تاشــی بــرای پیشــبرد درک جدیــدی از فضــا بــود تــا طراحــی واقعــی‪.‬‬

‫فضای تهی‬ ‫نکتــهی مهــم در اســتراتژی جنبــش پروکاپلــی‬ ‫ایــن بــود کــه از تــاالر کابــل دریایــی دفــاع میکــرد‪ ،‬بــدون‬ ‫آنکــه آن را بــه هیــچ عملکــرد یــا کاربــری بــه خصوصــی‬ ‫الحــاق کنــد‪ .‬مــن از فضــای خالــی‪ ،‬فضایــی را برداشــت‬ ‫میکنــم کــه‪ -۱ :‬در نتیجــهی واگــذاری کاربــری یــا‬ ‫عملکــردی کــه قبــا بــه آن معنــی میبخشــید‪ ،‬فرســوده‬ ‫گشــته اســت‪ -۲ .‬خالــی تلقــی میشــود؛ چراکــه یــک چیــز‬ ‫اساســی را کــم دارد‪.‬‬ ‫از رده خــارج کــردن فضــا و تولیــد فضــای‬ ‫عملکــردی و مفیــد دو فرآینــد مجــزا نیســتند؛ بلکــه آنهــا‬ ‫دو لحظــهی متفــاوت از فرآینــدی هســتند کــه در ابتــدا‬ ‫کارکــردی را بــه فضــا ارزانــی مــیدارد و بعدهــا عملکــردش را‬ ‫منســوخ میکنــد‪ .‬ایــن ارتبــاط معمــوال مــورد غفلــت واقــع‬ ‫میشــود یــا اصــا دربــارهی آن نظریهپــردازی نمیشــود و‬ ‫یــا بــه طــور ضمنــی‪ ،‬جــای آنکــه بــه عنــوان بخشــی درونــی از‬ ‫تغییــرات کاپیتالیســتی شــناخته شــود‪ ،‬حاصــل نیروهــای‬ ‫خارجــی تلقــی میگــردد‪ .‬بــرای پیشــگیری از هرگونــه ابهــام‪،‬‬ ‫می‪-‬خواهــم بــه طــور خاصــه اشــارهای داشــته باشــم بــه‬ ‫مفهومــی دیگــر از خالــی بــودن فضــا کــه کامــا بــا تعریــف‬ ‫‪۱۰‬‬ ‫مــن از ایــن کلمــه تفــاوت دارد‪ .‬لوفــور‪ 9‬و پانوفســکی‬

‫‪194‬‬

‫دربــارهی ایهــام مضاعــف فضــا بــه نحــوی کــه از یــک ســو‬ ‫شــفاف و آرمانــی و در ســوی دیگــر کــدر و واقعــی اســت‪،‬‬ ‫ســخن گفتهانــد‪ .‬از یــک ســو زمانــی کــه درک مــا از فضــا‬ ‫شــفافیت اســت‪ ،‬ذهنیتــی کــه از فضــا داریــم‪ ،‬حفــرهای‬ ‫اســت طبیعــی و یــک لــوح ســفید‪ ۱۱‬خالــی کــه آمــادهی پــر‬ ‫شــدن بــا محصــوالت فعالیــت بشــری اســت‪ .‬در نتیجــه‬ ‫برنامهریــزان و توســعهدهندگان در تعریفــی همگــن و‬ ‫انتزاعــی از فضــا فعالیــت میکننــد کــه بــه اجــزا و مســیرها‬ ‫تقســیم شــده؛ بــه جــای آنکــه عــدم تجانــس پیچیــدهی‬ ‫فضــا را مــد نظــر قــرار دهنــد‪ .‬از طرفــی بــر طبــق ســخنان‬ ‫پانوفســکی‪ ،‬اختــراع پرســپکتیو بــود کــه ایــن امــکان را بــه‬ ‫مــا داد تــا مدعــی شــویم کــه شــکافی قطعــی میــان فضــا بــه‬ ‫عنــوان پسزمینــهای خنثــی و شــی بــه عنــوان یک ماهیت‬ ‫موجــود در فضــا وجــود دارد؛ امــا در عیــن حــال بتوانیــم‬ ‫فضــا و اشــیا درون آن را واحــد و همگــن ببینیــم‪ .‬بــر‬ ‫خــاف ایــن دو اظهــار نظــر‪ ،‬مــن بــه خالــی بــودن بــه عنــوان‬ ‫مشــخصهای از فضــای انتزاعــی و همگــن اشــاره نمیکنــم‬ ‫کــه جنبههــای محســوس اجتماعــی و تاریخیــش را‬ ‫نادیــده میگیــرد؛ بلکــه برعکــس‪ ،‬مفهومــی کــه مــن از‬ ‫خالــی بــودن در ذهــن دارم‪ ،‬دقیقــا از همیــن فرآیندهــای‬ ‫تاریخــی و اجتماعــی تحــوالت فضــا حاصــل میگــردد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫ایدهی فضای تهی‬

‫منفی معمارانه‬ ‫فضــای خالــی معمــوال بــا ذهنیتــی منفــی توصیــف میشــود‪ .‬از دیــدگاه توســعهدهندگان‪ ،‬برنامهریــزان شــهری و‬ ‫ـول غیرتهی‬ ‫محافظــهکاران‪ ،‬فضــای تهــی فضایــی تلقــی میشــود کــه فاقد چیزی اساســی اســت و در نتیجــه در مقابل فضای معمـ ِ‬ ‫یــا فضــای پــر و دارای هویــت تعریفشــده‪ ،‬قــرار میگیــرد‪ .‬آنگاه ایــن فضــا بــه جــرم و خــرابکاری ارتبــاط داده میشــود‪ ،‬بــرای شــهر‬ ‫زشــت و ننــگآور قلمــداد و محکــوم بــه بیمصرفبــودن میشــود‪ .‬در راهنمای گردشــگری‪ ،‬قاعده آن اســت که فضاهای صنعتی‬ ‫متروکــه از معرفــی شــهر حــذف میشــوند‪ .‬اگــر هــم اشــارهای بــه آنــان شــود‪ ،‬توضیحــات مربوطــه آن اســت کــه هیــچ نکتــهی جالب‬ ‫توجهــی یــا اصــا هیــچ نکتــهای بــرای ارائــه ندارنــد‪ .‬نظــرات منفــی دربــارهی فضــا‪ ،‬فرآینــد اجتماعــی منفیســازی عملکردهــای ســابق‬ ‫یــا همــان تــرک کــردن فضــا را فرامــوش میکننــد‪ .‬پیشــنهاداتی کــه بــرای فضاهــای مثبــت جدیــد ارائــه میشــوند ‪-‬در اینجــا مثبت‬ ‫نــه تنهــا بــه معنــی خــوب بلکــه بــه معنــی بههنجــار‪ ،‬بیشــبهه و اثباتشــده اســت‪ -‬ایــن حقیقــت را نادیــده میگیرنــد کــه متروکــه‬ ‫شــدن ماهیتــی نظاممنــد دارد‪ .‬چطــور میتوانیــم نــگاه متفاوتــی بــه فضــای تهــی داشــته باشــیم و بــه راحتــی منفــی قلمــدادش‬ ‫نکنیــم؛ بلکــه آن را برخاســته از خاصیــت منفیســاز معمــاری بدانیــم‪ .‬وقتــی کارخانــهای بــرای همیشــه بســته میشــود‪ ،‬دالیــل‬ ‫بســته شــدنش عاملــی خارجــی نیســت‪ ،‬بلکــه قســمتی از همــان فرآینــدی اســت کــه در ابتــدا منجــر بــه پایهگذاریــش شــده بــود‪.‬‬ ‫کارخانــه حتــی هنگامــی کــه بــا جریــان مــداوم خودمتحولســازی ســرمایهداری هماهنــگ اســت‪ ،‬در همــان زمــان‪ ،‬بــه‬ ‫ســوی متروکــه شــدن در آینــده مــیرود‪ .‬پــس کارخانــه خــود حالــت منفیــش را نیــز در بــردارد‪ .‬در اینجــا تفــاوت میــان ویرانههــای‬ ‫باســتانی و فضــای متروکــهای صنعتــی اهمیــت دارد‪ ،‬آنهایــی کــه به عنوان نمادهایی از عظمت فرهنگ گذشــته مورد ســتایش‬ ‫قــرار میگیرنــد و نمایانگــر تصــوری از دیگریهاییانــد کــه از میــان آثــار تمدنهــای بــزرگ خوانــش میشــوند؛ امــا در مــورد‬ ‫کارخانههایــی کــه همیــن اواخــر متروکــه شــدهاند‪ ،‬تضــادی میــان خاطــرهای زنــده از یــک کارخانــهی فعــال و حالــت فرســودهی‬ ‫کنونیــش بــه شــدت وجــود دارد‪.‬‬

‫بزرگی‬ ‫کارخانــه تــا حــدود مشــخصی نمونــهی‬ ‫معمــاریای اســت کــه بــا ذهنیــت معمــاری از بزرگــی‬ ‫تعریــف میشــود‪ .‬بــزرگ بــودن بــه عنــوان کیفیتــی خــاص‬ ‫و معــرف در معمــاری و شهرســازی معاصــر‪ ،‬توســط‬ ‫کولهــاس‪ ۱۲‬در کتــاب ‪ S,M,L,XL‬نظریهپــردازی شــد کــه‬ ‫بــه دوران اولیــهی عاقــهاش بــه مســئلهی فشــردگی در‬ ‫کتــاب نیویــورک هذیانــی‪ ۱۳‬بــاز میگــردد‪ .‬در ایــن نمونــه‪،‬‬ ‫منهتــن بــه عنــوان جایــی بررســی شــده کــه معمــاری‬ ‫فضاهــای بــاز و آزادانــه تقســیمپذیر در آن متولــد شــده‬ ‫اســت‪ .‬تکنولــوژی جدیــد ایــن امــکان را میدهــد کــه‬ ‫فضاهــای داخلــی از المانهــای معمــاری حامــل بــار رهــا‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫شــود و در نتیجــه از نظــر کیفــی ســطح جدیــدی از فضــای‬ ‫پیوســته بــه وجــود آیــد‪ .‬اگــر بزرگــی بــرای کولهــاس نــام‬ ‫یــک برنامــهی انقابــی و آرمانشــهری در معمــاری بــوده‬ ‫باشــد‪ ،‬ذات عقانــی بزرگــی خــود را بیشــتر بــه عنــوان‬ ‫یــک فضــای دیســتوپیایی و باطلــه افشــا میکنــد‪ .‬بزرگــی‬ ‫امــروزه وجــه حاکــم توســعهی مجــدد عقانــی اســت‪ .‬در‬ ‫تحلیلــم دربــارهی کارخانــهی کابلســازی‪ ،‬تمرکــز مــن بــر‬ ‫بزرگــی بــه عنــوان آن چیــزی اســت کــه بــه طــرز چشــمگیری‬ ‫درک مــا را از تضــاد بیــن فضاهــای فعــال تولیــد و تجــارت‬ ‫بــا فضاهــای متروکــه‪ ،‬راکــد و ســاکتی تشــدید میکنــد کــه‬ ‫نتیجــهی غیــر فعــال شــدن همــان فضاهاســت‪.‬‬

‫‪195‬‬

‫*‬ ‫جنبش پروکاپلی و تاالر کابل دریایی‬

‫برگردان‬

‫پروکاپلــی فضــای متروکــه را خالــی میدانــد‪،‬‬ ‫امــا ایــن خالــی بــودن را منفــی نمیبینــد؛ در نتیجــه فضــای‬ ‫خالــی را معضلــی نیازمنــد اقدامــی مثبــت نمیدانــد‪.‬‬ ‫جنبــش پروکاپلــی در هــدف خــود بــرای دفــاع از حفــظ تــاالر‬ ‫کابــل دریایــی بــه صــورت تفکیکنشــده‪ ،‬بــه هیــچ کاربــری‬ ‫یــا عملکــردی اشــاره نکــرد؛ تنهــا تغییــری کــه معمــاران‬ ‫ایجــاد کردنــد جایگزیــن کــردن کــف طبقــات و پردههــای‬ ‫آویــزان بــود‪ .‬ایــدهی اصلــی آن بــود کــه فضــا بــدون مبلمان‬ ‫و تجهیــزات باقــی بمانــد‪ .‬بــرای هــر رویــداد در تــاالر دریایــی‪،‬‬ ‫فضــای داخلــی میبایســت از صفــر تنظیــم شــده و بعــد‬ ‫دوبــاره تخلیــه گــردد‪ .‬ایــدهی معمــاریای کــه توســط‬ ‫پروکاپلــی جلــو بــرده میشــد بــه ارتبــاط پیچیــدهی میــان‬ ‫حــال و گذشــتهی صنعتــی اهمیــت مــیداد‪« :‬موضــوع‬ ‫یــک مرمــت تاریخــی نیســت کــه بتــوان آن را بینقــص‬ ‫انجــام داد‪ ،‬بلکــه موضــوع حفــظ حــس فضــا اســت»‪ .‬در‬ ‫حالــی کــه اخیــرا هنــر و معمــاری بیشــتر درگیــر خلــق حــس‬ ‫فضاینــد ‪-‬دو نمونــه پــروژهی بلــر بیلدینــگ‪ ۱۴‬از دیلــر و‬ ‫اســکوفیدیو‪ ۱5‬و ِو ِدر پراجکــت‪ ۱6‬از اوالفــور الیاســون‪ ۱۷‬از‬ ‫ایــن دســت مواردنــد‪ .‬در خصــوص تــاالر کابــل دریایــی‪،‬‬ ‫حــس فضــا در حقیقــت از دل ّرد مــادی خــط تولیــدی کــه‬ ‫دیگــر وجــود نــدارد‪ ،‬ظهــور مییابــد‪.‬‬

‫مشــکل هــر دو دیــدگاه ایــن اســت کــه تنهــا‬ ‫تــا حــدودی درســتند‪ .‬بانیــان ایــن مواضــع تاثیــرات و‬ ‫قــدرت هنــر را تــا ســطح پیامدهــای اجتماعــی آن کــه‬ ‫در بــاال رفتــن میانگیــن درآمــد و میــزان اجارهبهــا قابــل‬ ‫مشــاهده اســت‪ ،‬پاییــن میآورنــد‪ .‬ایــن تغییــرات‬ ‫ســپس بــه عنــوان نتیجــهی فرآینــدی جامعتــر بــرای‬ ‫زیباســازی فضــای شــهری بــه شــمار میآیــد؛ بــدون آنکــه‬ ‫تصریــح شــود کــه معنــای زیباســازی دقیقــا چیســت‪.‬‬ ‫عملیــات زیباســازی را میتــوان عملیاتــی تعریــف کــرد‬ ‫کــه در دل توزیــع غالــب ملموســات مداخلــه و بازتولیــد‬ ‫ایجــاد میکنــد‪ .‬عملیــات زیباســازی مرزهــای بیــن پیــدا‬ ‫و ناپیــدا و آنچــه را کــه قابــل درک اســت و آنچــه را کــه‬ ‫قابــلدرک نیســت یــا مســتحکم میکنــد یــا زیــر ســوال‬ ‫میبــرد‪ .‬در نمونــهی مداخلــهی پروکاپلــی در کارخانــهای‬ ‫کابلســازی‪ ،‬بــاور دارم کــه بــا چنیــن ادراک هنرمندانــه‬ ‫و بــه ‪-‬ویــژه معمارانــهای ســر و کار داریــم‪ .‬جنبــش‬ ‫پروکاپلــی بــرای حفــظ کارخانــه و بــه طــور ضمنیتــری‬ ‫در برابــر انفصــال فرهنــگ عالــی و محقــر میجنگیــد‪.‬‬ ‫ســپس ایــن تقــا منجــر بــه نتایجــی شــد کــه در آن دیگــر‬ ‫فرهنــگ عالــی و محقــر تــا زمانــی کــه بــه نقششــان بــه‬ ‫عنــوان صنایــع خاقانــه و فرهنــگ محــدود شــوند‪ ،‬واقعــا‬ ‫مجــزا نیســتند‪.‬‬

‫انتقادزیباییشناسانه‬

‫نتیجه‬

‫در میــان مناقشــات میــان هنــر و فضــای‬ ‫شــهری‪ ،‬دو موضــع غالــب بودهانــد؛ از یــک منظــر ایــن ادعــا‬ ‫مطــرح بــود کــه هنرمندان و در کل به اصطاح قشــر خاق‪،‬‬ ‫تاثیرات مثبتی بر شــهر و توســعه شــهری دارند‪ .‬در اینجا‬ ‫هنــر و فرهنــگ بــه عنوان ابزارهایی برای توســعهی شــهری‬ ‫پنداشــته میشــود‪ .‬از دیگــر منظــر منتقدانــه‪ ،‬ایــن کار‬ ‫نقــش هنــر و هنرمنــدان را در حــد پیشــروهای ثروتســاز‬ ‫پاییــن مــیآورد‪ .‬آنهــا نشــان میدهنــد کــه چطــور حضــور‬ ‫هنرمنــدان در محلههــای پاییــن ارزش نمادیــن مــکان را‬ ‫بــاال میبــرد و در نتیجــهی ایــن رونــد‪ ،‬جمعیــت بــا درآمــد باال‬ ‫جایگزیــن ســاکنین کمدر آمــد میشــوند‪.‬‬

‫درعیــن شــناخت دیــدگاه آزادانــهای کــه در‬ ‫فعالیتهــای جنبــش پروکاپلــی نســبت بــه فضــای‬ ‫خالــی وجــود داشــت‪ ،‬بایــد حواســمان بــه پیامدهــای‬ ‫ناخواســتهاش هــم باشــد‪ .‬یکــی از نتایــج متناقــض‬ ‫فعالیــت پروکاپلــی آن بــود کــه همــان کارخانــهای کــه قــرار‬ ‫بــود تفکیــک و بازســازی شــود‪ ،‬اکنــون در لیســت بناهــای‬ ‫میراثــی قــرار گرفتــه اســت‪ .‬بــه همیــن خاطــر وقتــی قــرار‬ ‫شــد کــه در ســال ‪ ۲۰۰8‬نماهــای کارخانــهی کابلســازی‬ ‫مرمــت شــود‪ ،‬بــا درخواســت اســتفاده از آجرهــای جدیــد‬ ‫و مقاومتــر در برابــر تغییــرات جــوی ‪-‬کــه در هــر صــورت‬ ‫همــان ظاهــر آجرهــای موجــود را داشــتند‪ -‬در ابتــدا‬

‫‪196‬‬

‫مخالفــت و تنهــا بعــد از رایزنیهــای طوالنی بــا آن موافقت‬ ‫شــد‪ .‬نکتــهی متناقــض در ایــن تحــول آن بــود کــه‬ ‫‪۱8‬‬ ‫جنبــش پروکاپلــی خــودش در نقــش آنچــه جیمســن‬ ‫در خوانــش خــود از وبــر‪ -۱9‬آن را واســطهی محوشــونده‬‫مینامــد‪ ،‬ظاهــر شــد؛ یــک نماینــده کــه نقــش میانجیگــر‬ ‫را میــان دو وضعیــت تاریخــی ایفــا میکنــد‪ .‬پارادوکســی‬ ‫کــه در خصــوص واســطهی محوشــونده وجــود دارد‪ ،‬ایــن‬ ‫اســت کــه در واقــع بــا موفقیتــش‪ ،‬از بیــن رفتــن خــود را‬ ‫رقــم میزنــد‪ .‬عاملــی کــه حامــل تغییــری تاریخــی اســت؛‬ ‫امــا نتیجــهی ایــن تغییــر همــواره بــا آنچــه در ابتــدا مــد‬ ‫نظــر بــوده متفــاوت اســت‪ .‬ســوال بــه صــورت «چــه‬ ‫میشــود اگــر‪ »...‬اســت‪ ،‬گویــی آنهــا پرســیده باشــند‪:‬‬ ‫«چــه میشــود اگــر مــا از ایــن مــکان دفــاع کنیــم‪ ،‬چــون‬ ‫خالــی اســت؟ واقعــا عواقــب آن چــه خواهــد بــود؟»‪ .‬بــه‬ ‫رغــم تعریــف رایجــی کــه دگرگونــی کارخانــهی کابلســازی را‬ ‫بــه عنــوان یــک داســتان موفقیتآمیــز توصیــف میکنــد‪،‬‬ ‫جنبــش پروکاپلــی بــه عنــوان یــک واســطهی محوشــونده‪،‬‬ ‫بــدون آنکــه هدفــش ایــن باشــد‪ ،‬حاکمیتــی از پیشــرفت‬ ‫فرهنگــی و خاقیــت پدیــد آورد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪www.yss.fi/yks20103-_krivy.pdf‬‬ ‫‪The Idea of Empty Space‬‬ ‫‪Pro Kaapeli‬‬ ‫‪Helsinki‬‬ ‫‪Maroc Krive‬‬ ‫‪Sea Cable Hall‬‬ ‫‪Ruoholahti‬‬ ‫‪Pia Ilonen‬‬ ‫‪Nokia‬‬ ‫‪Lefebvre‬‬ ‫‪Panofsky‬‬ ‫‪tabula rasa1‬‬ ‫‪Koolhaas‬‬ ‫‪Delirious New York‬‬ ‫‪Blur Building‬‬ ‫‪Diller & Scofidio‬‬ ‫‪The Weather Project‬‬ ‫‪Olafur Eliasson‬‬ ‫‪Jameson‬‬ ‫‪Weber‬‬

‫‪• www.yss.fi/yks20103-_krivy.pdf‬‬ ‫‪The Idea of Empty Space‬‬ ‫‪Pro Kaapeli‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Helsinki‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Maroc Krive‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Sea Cable Hall‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Ruoholahti‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Pia Ilonen‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪Nokia‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Lefebvre‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Panofsky‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Tabula Rasa1‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Koolhaas‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪Delirious New York‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪Blur Building‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪Diller & Scofidio‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪The Weather Project‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪Olafur Eliasson‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪Jameson‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪Weber‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪197‬‬

‫ابرخالی‬

‫نویسنده‪ :‬مایکل کیملمان‬ ‫مترجم‪ :‬یاسمن نجاتی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/VcTFy‬‬ ‫تصویر ‪ :۱‬مونیخ ‪ ،‬مترو خالی از سرنشین‬

‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫در دههی پنجاه میادی‪ ،‬موزهی هنر معاصر نیویورک‪ ۲‬نمایشگاه عکاسی معروفی را تحت عنوان‬ ‫«خانوادهی بشر»‪ ۳‬برگزار کرد‪ .‬در امتداد جنگ جهانی‪ ،‬نمایشگاهی پر از تصاویر مردم‪ ،‬سعی در‬ ‫بزرگداشت ناهنجاریها‪ ،‬ارتجاع و پیوند مشترک بشریت داشت‪ .‬امروز به خاطر مصیبت جهانی دیگری‪،‬‬ ‫کمیابی به شرط بقای بشریت تبدیل شده است‪ .‬کافههای امتداد ناویگلی‪ ۴‬و مشتریهای میانی‪ 5‬که‬ ‫عادت به صرف نوشیدنیهایشان کنار کانال آب داشتند‪ ،‬حاال پشت پردههای کرکرهای قایم شدهاند‪.‬‬ ‫میدان تایمز نیویورک‪ ،6‬لندن‪ ۷‬و میدان کنکورد‪ 8‬پاریس‪ 9‬در ساعات پر جنب و جوش صبح‪ ،‬حاال همچون‬ ‫‪۱۱‬‬ ‫شهر ارواح هستند‪ .‬عکسها همه یک داستان را بازگو میکنند‪ ،‬معبدی در اندونزی‪ ،۱۰‬فرودگاه هانهدا‬ ‫در توکیو‪ ،۱۲‬رستوران امریکانا‪ ۱۳‬در نیوجرسی‪ .۱۴‬خالی بودن مثل ویروس تکثیر میشود‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۲‬مسکو ‪ ،‬صندلیهای خالی هنگام تمرین که برای اجرای اینترنتی هم خالی ماندند‪.‬‬

‫*‬

‫ریشهی تعریفی که امروزه از مکانهای عمومی در ذهن داریم‪ ،‬بر میگردد به آگوراهای یونان‬ ‫باستان‪ .‬کلمهی «آگورا»‪ ۱5‬از هومر‪ ،‬گردهمایی معنا شده است‪ .‬در نهایت این کلمه برای اشاره‬ ‫به میدان یا فضای باز مرکز شهر‪ ،‬استفاده شد‪ ،‬فضایی که شهر را برای یونانیها معنا میکرد و‬ ‫بدون آن‪ ،‬شهر صرفا مجموعهای از خانهها و معابد بود‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۳‬کاراکاس ‪ ،‬روز دوم قرنطینهی سراسری ونزوئال‬

‫برگردان‬

‫خالی بودن فعلی این فضاها که الزمهی بهداشت عمومی است‪ ،‬میتواند بدون آنکه حس پیشرفت القا کند‪،‬‬ ‫یادآور ویرانشهرها باشد؛ اما در عین حال با رعایت توصیههای متخصصان‪ ،‬ما ظرفیت خود را از طریقی دیگر‬ ‫برای همبستگی در جهت منافع مشترک حفظ کردهایم‪ .‬این تصاویرروح زده و فراموش نشدنی‪ ،‬مانند تصاویر‬ ‫فیلمهایی با موضوع طاعون یا آخرالزمان خیره کننده هستند‪ ،‬اما وجهی امیدوارکننده هم دارند‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۴‬بارسلونا ‪ ،‬ال رامبال در اختیار کبوترها‬

‫*‬

‫آنها به ما یاد آور میشوند که زیبایی مستلزم تعامات انسانیست‪ .‬من منکر زیبایی غریب ساختمانها‪،‬‬ ‫پازاها‪ ،‬ایستگاههای قطار و معابد خالی از مردم نیستم‪ .‬بعضی از این مکانها‪ ،‬مثل خیلی از این عکسها‪،‬‬ ‫آثار هنری هستند‪ .‬منظور این است که ساختمانهای خالی‪ ،‬میدانها و سواحل‪ ،‬برای چاپ شدن در‬ ‫کتابهای تاریخ هنر‪ ،‬تبلیغات بوتیک هتلها و مجلههای خوش آبورنگ سفر و خانهها ایدهآ ل هستند‪.‬‬ ‫این فضاها به واسطهی خالی بودنشان‪ ،‬شخصیتی تقریبا مستقل از زیستگاه انسانی و زندگی پرمشغلهی‬ ‫روزمره پیدا میکنند و تداعیکنندهی تجربهای میشوند مشابه تجربهی سیاحان پیشین که قدم بر بقایای‬ ‫تمدنی گم شده میگذاشتند‪ .‬آنها افسانهی ویرانهها را بازگو میکنند‪ .‬زیبایی آنان نیازمند چیز دیگرست‪،‬‬ ‫چیزی که ما به آنها عطا میداریم‪ :‬لحظهی بازگشتمان‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۵‬برلین‪ ،‬فاصلهتان را حفظ کنید‪ :‬این یک دستور از سمت دولت آلمان است‪.‬‬

‫برگردان‬

• www.nytimes.com/interactive/202023/03//world/ coronavirus-great-empty.html

2

1 Michael Kimmelman New York’s Museum of Moden Art )MOMA( 3 The Family of Man 4 Navigli 5 Milan 6 Times Square 7 London 8 Place de la Concorde 9 Paris 10 Indonesia 11 Haneda Airport 12 Tokyo 13 Americana Diner 14 New Jersey 15 Agora

. ‫ غروب معموال بهترین زمان عکاسی از خانهی اپراست‬،‫ استرالیا‬، ‫ سیدنی‬:۶ ‫تصویر‬

‫سوپراستودیو و امتناع از کار‬

‫‪۱‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/8Av0u‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫نویسنده‪ :‬راس الفالین‬ ‫مترجم‪ :‬شقایق گلشاهی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫‪۲‬‬

‫مقدمهی مترجم‬ ‫گروه آوانگارد سوپراســتودیو در ســال ‪ ،۱۹۶۶‬در ایتالیا تاســیس شد‪.‬‬ ‫یکی از مهمترین گروههای معماری که تاثیرشــان تاکنون نیز مشــهود اســت‪.‬‬ ‫این گروه آثار خود را در جهت ســاخته شــدن تولید نمیکردند؛‬ ‫بلکه هدفشــان نقد و به پرســش کشــیدن مســائلی بود که عموما بدیهی پنداشــته میشدند‪.‬‬ ‫آثار سوپراســتودیو گســترهی وســیعی از زمینههای مختلف‬ ‫معمــاری‪ ،‬طراحی شــهری‪ ،‬طراحــی داخلی‪ ،‬طبیعت‪ ،‬فرهنــگ و اجتماع را در بر میگرفت‪.‬‬ ‫نقدهای بســیاری پیرامون سوپراســتودیو نوشته شده‬ ‫کــه غالــب آنها وجههی معمــاری آثار گروه را در نظر دارند‪.‬‬ ‫متنی که اینجا آورده شــده‪ ،‬ترجمه و خالصهی پژوهشــی اســت‬ ‫کــه بــر جنبهی اجتماعی و سیاســی آثار این گــروه تاکید میکند‪.‬‬ ‫راس الفالین‪ ،‬اســتاد تاریخ هنر در دانشــگاه کارلتن‪،‬‬ ‫در حــوزهی معمــاری رادیکال دهههای شــصت و هفتاد میالدی‬ ‫در کشــورهای مختلــف پژوهــش میکند و به صورت ویژهتر به سوپراســتودیو میپردازد‬ ‫در نگاه او‪ ،‬رویکرد سوپراســتودیو‬ ‫بــا شــرایط خاص اجتماعــی و فرهنگی ایتالیا در دههی شــصت میالدی‪ ،‬پیوند خورده‬ ‫و در واقع پاســخ مناســبی به آن است‪.‬‬ ‫وی نســاختن را موضعــی اجتماعی میبیند‬ ‫و ارتبــاط آن را بــا تفکر نظریهپردازان سیاســی چپگرا‬ ‫در دههی شــصت میالدی ایتالیا بررســی میکند‪.‬‬

‫‪204‬‬

‫سوپراستودیو‪ 3‬و «امتناع از کار »‬ ‫اگــر طراحــی تنهــا انگیــزهای اســت بــرای‬ ‫مصــرف کــردن‪ ،‬پــس بایــد طراحــی را پــس بزنیــم؛ اگــر‬ ‫معمــاری تنهــا تنظیــم مدلهــای بــورژوازی از مالکیــت‬ ‫و اجتمــاع باشــد‪ ،‬پــس بایــد معمــاری را پــس بزنیــم؛ اگــر‬ ‫معمــاری و طراحــی شــهری تنهــا بــه رســمیت شــناختن‬ ‫تقســیمات نابرابــر اجتماعــی اکنــون باشــند‪ ،‬پــس بایــد‬ ‫طراحــی شــهری و شــهرهای حاصــل آن را پــس بزنیــم‪ .‬تــا‬ ‫زمانــی کــه هدفگیــری تمامــی فعالیتهــای طراحــی بــه‬ ‫ســمت تامیــن نیازهــای اولیــه متمرکــز شــود‪ .‬تــا آن زمــان‪،‬‬ ‫طراحــی بایــد ناپدیــد شــود‪ .‬مــا میتوانیــم بــدون معمــاری‬ ‫زندگــی کنیــم‪.‬‬ ‫هماننــد بســیاری از بیانیههــای مردودســازی‬ ‫مفاهیــم‪ -‬آوانــگاردی‪ ،‬ایــن ســخنان هــم احتمــاال‬‫کمــی متظاهرانــه بــه نظــر آینــد‪ .‬سوپراســتودیو و دیگــر‬ ‫همراهــان معمــاری رادیــکال در ایتالیــا و ســایر کشــورها‬ ‫بــه نــدرت از عرصــهی معمــاری و طراحــی بــه طــور کامــل‬ ‫دســت کشــیدند‪ .‬ایــن «ســاختن» بــود کــه بــه طــور خــاص‬ ‫از آن خــودداری کردنــد و حقیقتــا بــه ایــن امــر مصممانــه‬ ‫پایبنــد ماندنــد‪.‬‬

‫در مــدت تقریبــا سیزدهســالهای کــه‬ ‫سوپراســتودیو فعــال بــود‪ ،‬از ‪ ۱966‬تــا ‪ ،۱9۷9‬هیــچ کــدام‬ ‫از طرحهــای پیشــنهادی گــروه ســاخته نشــد‪ .‬در حالــی‬ ‫کــه دالیــل ایــن امــر بــه همــان انــدازه کــه تحــت تاثیــر‬ ‫کاربــرد بــود‪ ،‬بــه ایدئولــوژی هــم ربــط داشــت‪ .‬پوچگرایــی‬ ‫آشــکار آنهــا موجــب رنجــش منتقــدان معاصرشــان‬ ‫شــد کــه نگــران ارزشهــای ایــن برانگیختگیهــای‬ ‫بــه ظاهــر خردســاالنه بودنــد‪ .‬چنیــن نگرانیهایــی‬ ‫پیرامــون درک پروژههــای سوپراســتودیو تــا زمــان حــال‬ ‫نیــز ادامــه یافتــه اســت‪ .‬از یــک ســو بایــد بــه گفتمــان‬ ‫سوپراســتودیو و بیانیههــای ترجمهشــدهی آنهــا کــه‬ ‫رســما فعالیتهایشــان را از عرصــهی طراحــی معمــاری‬ ‫جــدا کردنــد‪ ،‬توجــه داشــت؛ امــا از طــرف دیگــر بــا چنــان‬ ‫فراوانــی محصــوالت طراحیشــده توســط ایــن گــروه کــه‬ ‫شــامل تصاویــر‪ ،‬اشــیا‪ ،‬فیلــم‪ ،‬مجــات و ویترینهــای‬ ‫نمایشــگاهی مــوزه اســت‪ ،‬مواجــه میشــویم کــه توجــه‬ ‫بــه ارزشهــای اصولــی و ایدئولوژیکــی گــروه نیــز اهمیــت‬ ‫می یابــد؛‬

‫‪205‬‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫علیالخصــوص مخاطــب امــروزی کــه ایــن دادههــای بصــری بهجامانــده از سوپراســتودیو را از نظــر میگذرانــد‪ ،‬از‬ ‫تاکیــدی کــه بــر ترســیم تــارک دنیاهــای فــار غ از قیــد و بنــد و هیپیهــای رهــا صــورت گرفتــه‪ ،‬جــا میخــورد‪ .‬خاصــه بگوییــم‪ ،‬حتــی‬ ‫در تــار و پــود ایــن تصاویــر شــاداب نیــز تجلیلــی از کار نکــردن گــره خــورده اســت‪ .‬در طراحیهــای دیگرشــان ماننــد مجموعــهی‬ ‫هیســتوگرام‪( ۴‬تصویــر ‪ )۱‬کاربــران صرفــا بــه بــازی بــا محصــول مبهــم دعــوت میشــوند و بدیــن ترتیــب باورهــای پذیرفتهشــدهی‬ ‫مــا را از عملکــرد و بهــرهوری واژگــون میســازند‪ .‬بدیــن شــکل‪ ،‬مســئلهی کار هــم بــرای طــراح و هــم کاربــر‪ ،‬موضوعــی تکرارشــونده‬ ‫در آثــار سوپراســتودیو اســت کــه هنــوز در نوشــتههای پیرامــون ایــن گــروه بــدان توجــه نشــده اســت‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۱‬هیستوگرام‪۱۹7۰-۱۹۶۹ ،‬‬

‫دقیقــا بــه همــان نحــوی کــه سوپراســتودیو‬ ‫از ســاختن معمــاری کنــار میکشــید‪ ،‬کارگــران کارخانههــا‬ ‫نیــز در ایتالیــا دســت از کار میکشــیدند‪ .‬بــه عنــوان‬ ‫بخشــی از آنچــه کــه ماریــو ترونتــی‪ ،5‬نظریهپــرداز‬ ‫اپراییســم‪ 6‬اهــل ایتالیــا‪ ،‬چنــد ســال پیــش از آن تحــت‬ ‫عنــوان «اســتراتژی عــدم پذیــرش» نــام بــرده بــود‪.‬‬ ‫ایــن مطالعــه بــه اهــداف مشــترک میــان نویســندگان‬ ‫اپراییســت و معمــاران رادیــکال‪ ،‬فراتــر از شــباهت‬ ‫ظاهــری اســتراتژیهای بهکار رفتــه میــان معمــاران و‬ ‫کارگــران مــی پــردازد؛ خودمختــاری‪ ۷‬نهایــی فــرد ‪-‬چــه‬ ‫کارگــر کارخانــه‪ ،‬چــه معمــار یــا فــرد خانهنشــین‪ -‬بــرای‬ ‫تعییــن نقــش منحصــر بــه فــرد خــود‪.‬‬

‫‪206‬‬

‫بــرای روشــن کــردن بیانیــهی «کنارهگیــری‬ ‫از کار» سوپراســتودیو‪ ،‬مهــم اســت کــه ابتــدا وضعیــت‬ ‫پیرامــون فعالیــت معمــاری آن زمــان را طــی دورهی‬ ‫«معجــزهی اقتصــادی»‪ 8‬و بافاصلــه بعــد از آن‪ ،‬بــه‬ ‫صــورت گســتردهتری مــورد توجــه قــرار دهیــم‪ .‬در‬ ‫دهــهی ‪ ،۱96۰‬معمــاری پرطرفدارتریــن رشــته میــان‬ ‫فار غالتحصیــان دانشــگاهی ایتالیــا بــود؛ موضوعــی کــه‬ ‫بــا توجــه بــه نــرخ بــاالی صنعتــی شــدن و شهریســازی‬ ‫در شــهرهای شــمالی ایــن کشــور در اواخــر دهــهی‬ ‫‪ ۱95۰‬و اوایــل ‪ ۱96۰‬اصــا تعجببرانگیــز نیســت‪ .‬در‬ ‫حقیقــت معجــزهای اقتصــادی رخ داده بــود؛ امــا توســعه‬ ‫بــه رشــدی بــه شــدت نابرابــر انجامیــد؛ جایــگاه شــغلی‬ ‫بســیاری از روســتاییان فقیــر عــوض شــده بــود‪ ،‬بــدون‬ ‫اینکــه تغییــری در جایــگاه اقتصــادی آنــان پدیــد آیــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫سوپراستودیو و «امتناع از کار »‬

‫ناتالینــی‪ 9‬و همتایانــش کــه زیــر دســت‬ ‫طراحــان ترقیخــواه درس خوانــده بودنــد‪ ،‬ایــن جســارت‬ ‫را پیــدا کردنــد کــه هــم از طبقــهی کارگــری رو بــه رشــد‬ ‫حمایــت کننــد و هــم فضــای شــهری را طــوری تغییــر‬ ‫دهنــد کــه بیشــتر دموکراتیــک‪ ،‬بــاز و ســرزنده باشــد‪.‬‬ ‫هرچنــد کــه ایــن معمــاران در نهایــت بــا وضعیتــی مواجــه‬ ‫شــدند کــه در آن بنگاههــای معامــات ملکــی خودشــان‬ ‫ســاختمانهای مســکونی را بــدون کمــک گرفتــن از‬ ‫طــراح میســاختند‪ .‬پروژههــای مســکونی در مقیــاس‬ ‫انبــوه‪ ،‬ســریع و ارزان ســاخته میشــدند؛ بــه کمــک‬ ‫مهندســین ســازهای کــه ایــن بناهــای ســودجویانه را‬ ‫بــدون ماحظــه طراحــی میکردنــد‪ .‬چنیــن شــد کــه‬ ‫بــرای معمــاران ترقیخــواه هــمدورهی سوپراســتودیو‪،‬‬ ‫فرصتهــای ایجــاد تغییــر واقعــی در وضــع کارگــران‬ ‫شهرنشــین شــمال ایتالیــا بــه ســرعت از بیــن رفــت‪.‬‬ ‫ایــن بــود وضعیــت کار و فضــای فرهنگــی‬ ‫کــه وقتــی ناتالینــی و همراهــان دیگــرش کریســتیانو‬ ‫تورالــدو دی فرانچــا‪ ،۱۰‬پیــرو فراســینلی‪ ،۱۱‬ســاندرو پولــی‪،۱۲‬‬ ‫ســاندرو ماگریــس‪۱۳‬و روبرتــو ماگریــس‪ ۱۴‬تحصیاتشــان‬ ‫را در دانشــگاه فلورانــس در اواســط دهــه ‪ ۱96۰‬بــه‬ ‫پایــان بردنــد‪ ،‬در انتظارشــان بــود‪ .‬آنهــا بــه جــای اینکــه‬ ‫مواضــع اخاقــی خــود را تســلیم کننــد‪ ،‬تصمیــم گرفتنــد‬ ‫کامــا از ســاخت و ســاز امتنــاع کننــد؛ موضعــی افراطــی‬ ‫کــه بــه زودی توجــه موسســات معمــاری را بــه خــود‬ ‫جلــب کــرد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫منتقــدان و تاریخنــگاران هوشــمندانه متوجه‬ ‫نقــش مهــم انکار هــای تحریکآمیــز سوپراســتودیو‬ ‫شــدهاند‪ .‬بــا ایــن حــال‪ ،‬مواضــع سوپراســتودیو نهایتــا‬ ‫بیهــوده و خیــال واهــی دانســته شــده و پس زده میشــود‪.‬‬ ‫هرچنــد چنیــن انتقادهایــی کــه از گفتمــان رادیــکال‬ ‫فلورانســی میشــود‪ ،‬بــه ایــن نکتــهی مهــم بیتوجهنــد‬ ‫کــه سوپراســتودیو و همتایــان دیگــر فلورانسیشــان‬ ‫فعالیتهــای خاقانــه و پویــای خــود را حفــظ کــرده و‬ ‫عنــوان معمــار را بــرای لقــب حرفــهای خــود نگــه داشــتند و‬ ‫مهمتــر آنکــه ایــن منتقــدان از ابتــدا هــم معنای یــک طراح‬ ‫تاثیرگــذار یــا مولــد را زیــر ســوال نمیبرند‪ .‬پنداشــت ضمنی‬ ‫همیشــه آن بــوده کــه طراحــی معمــاری بایــد بــه ســاختن‬ ‫منجــر گــردد و در نتیجــه نبــود هیــچ بنــای ساختهشــدهای‬ ‫را توســط سوپراســتودیو‪ ،‬تعبیــر نادرســت آنــان از وظایــف‬ ‫معمــار یــا نتیجــهی شکســت ایــن معمــاران میداننــد؛ امــا‬ ‫چــه میشــود اگــر کســی بخواهــد‪ ،‬در آنچــه کــه فعالیــت‬ ‫معمارانــه محســوب میشــود بازنگــری کنــد؟‬ ‫در ابتــدا سوپراســتودیو مســتقیما وارد‬ ‫حــوزهی طراحــی صنعتــی و مبلمان داخلی شــد؛ امــا با توجه‬ ‫بــه اینکــه آنــان از وظایفشــان بــرای طراحــی ســاختمان ســر‬ ‫بــاز زده بودنــد‪ ،‬چنیــن گســتاخی بــه نظــر شایســتهی تبیین‬ ‫انگیزههــای سوپراســتودیو نمیآمــد‪ .‬حقیقتــا ناتالینــی‬ ‫و همتایانــش کار طراحــی داخلــی خــود را‪ ،‬نوعــی شــورش‬ ‫داخلــی تلقــی میکردنــد کــه هدفــش بــر هم زدن پیوســتگی‬ ‫حســاس موجــود در برنامهریزیهــای کلــی طراحــی بــود کــه‬ ‫در ســبک بینالملــل پیشــینیان آنهــا بیــان شــده بــود‪.‬‬ ‫اشــیایی کــه سوپراســتودیو قصــد داشــت تولیــد کنــد‪ ،‬بایــد‬ ‫انگیــزهای بــرای فعالیــت ایجــاد میکــرد تــا بدیــن گونــه کاربــر‬ ‫را بــرای پذیــرش مالکیــت کامــل بــر کیفیــت زندگیــش بــه‬ ‫تکاپــو وادارد‪ .‬بهتریــن راه بــرای ایــنکار تولیــد محصوالتــی‬ ‫بــود کــه عامدانــه ایجــاد اختــال کننــد‪ ،‬ســر راه ســاکنان قــرار‬ ‫ـور ‪-‬احتمــاال ناخواســته‪ -‬شــی‬ ‫گیرنــد‪ ،‬توجــه فــرد را بــه حضـ ِ‬ ‫جلب کنند و کاربر را نسبت به محیط پیرامونش هوشیار‬ ‫ســازند‪ .‬بدیــن ترتیــب سوپراســتودیو بــا مجموعــهای از‬ ‫اشــیای سرســامآور و از قصــد‪ ،‬عجیبالخلقــه کــه در اواخــر‬ ‫دهــهی ‪ ۱96۰‬تولیــد کــرد‪ ،‬از ســلیقهی بــد بــه عنــوان ســاحی‬ ‫علیــه فضاهــای داخلــی موقــر مدرنیســم اســتفاده کــرد‪.‬‬

‫‪207‬‬

‫تصویر ‪ :۲‬بازار مبل‪۱۹۶۹ ،۱۵‬‬

‫در چنیــن اقدامــی‪ ،‬رویکــرد سوپراســتودیو‬ ‫مشــابه رویــهی دیگــر معمــاران رادیــکال ایتالیــا در آن‬ ‫زمــان بــود‪ .‬همانطــور کــه اشــاره شــد‪ ،‬سوپراســتودیو در‬ ‫اقدامــش در خــروج از ساختمانســازی بــرای بازســازی‬ ‫حرفــهی معمــاری تنهــا نبــود‪ .‬فلورانــس بــه مرکــزی‬ ‫بــرای چنیــن تکاپــوی افراطــی مبــدل شــد‪ ،‬بــا گروههــای‬ ‫مشــابهی کــه بــه طراحــی فضــای داخــل خانــه روی آوردنــد‪.‬‬ ‫همــهی ایــن گروههــای معمــاری رادیــکال‪،‬‬ ‫از جملــه سوپراســتودیو‪ ،‬پیشزمینــه را بــرای نهایــت‬ ‫خودمختــاری افــراد در هدایــت رفتــار خــود ایجــاد کردنــد؛‬ ‫بدیــن ترتیــب مواضــع آنهــا بــا فعالیتهــای سیاســی‬ ‫چپگــرای آن دوره همبســتگی دارد؛ بنابرایــن درک‬ ‫درســت مناظــرهی پرشــور‪ ،‬حــول اصاحــات فعالیــت‬ ‫کارگــری در ایتالیــا از اواســط دهــهی ‪ ۱96۰‬بــه بعــد اهمیــت‬ ‫دارد؛ همــان دورهای کــه سوپراســتودیو و همتایانــش‬ ‫شــروع بــه زیــر ســوال بــردن ارزش کار طراحیکردنــد‪.‬‬ ‫در نظــر پیــر ویتوریــو اورلــی‪ ،۱6‬پژوهشــگر‬ ‫تاریــخ معمــاری‪ ،‬اهمیــت تفکــر چپگــرا بــرای معمــاران‬ ‫رادیــکال فلورانســی اصــوال در ســطح اســتعاره اســت‪.‬‬ ‫نقــش معمــاران ایــن بــود تــا بــه وضعیــت مخاطرهآمیــزی‬ ‫کــه ســاکنان شــهرها در آن زندگــی میکننــد‪ ،‬بــه شــکلی‬ ‫مبالغهآمیــز صــورت بصــری داده تــا ایــن جلوههــای‬ ‫ســرمایهدارانه را غیرطبیعــی نشــان دهنــد‪ .‬قطعــا ایــن‬ ‫اســتدالل بــرای بســیاری از آثــار معمــاری رادیــکال صــدق‬

‫‪208‬‬

‫میکنــد‪ ،‬از جملــه کارهــای تلمیحــی خود سوپراســتودیو در‬ ‫اواخــر دهــهی ‪ 6۰‬و اوایــل دهــهی ‪ ۷۰‬میــادی‪ ،‬ماننــد یادبــود‬ ‫ممتــد‪ ۱۷‬و دوازده شــهر ایــدهآل‪ .۱8‬اگر تحقیقــات اولیه اورلی‬ ‫را بســط دهیــم‪ ،‬بــه ســوالهای بنیادیتــری برمیخوریــم؛‬ ‫اینکــه خــود عمــل طراحــی چگونــه ممکــن اســت در نــگاه‬ ‫منتقــدان چپگــرای حقــوق کارگــران تغییــر کنــد و آن زمــان‬ ‫معمــار چگونــه میتوانــد بــرای کارگرانــی کــه بــه تازگــی رهایی‬ ‫یافتهانــد‪ ،‬در ســناریوی آینــدهی آرمانشــهری طراحیکنــد‪.‬‬ ‫شــش عضــو سوپراســتودیو در حالــی کــه‬ ‫فقــط بــرای خــود طراحــی میکردنــد‪ ،‬مبارزانــه از تولیــد بــرای‬ ‫سیســتمی کــه جایــگاه آنهــا را بــرای منافــع اقتصــادی‬ ‫تغییــر شــکل داده و زیــر و رو کــرده و بــه اســتثمار کشــد‪،‬‬ ‫امتنــاع میکردنــد‪ .‬مســئلهی مهــم دیگــر آن اســت کــه‬ ‫کارهــای آنــان حاصــل تــاش جمعــی شــش عضــو بــود؛‬ ‫زیــرا گــروه توقــع داشــت بــه طــور دســتهجمعی و اجتماعــی‬ ‫کار کننــد تــا محصــوالت خــود را بــا ســرعت جدیــدی کــه‬ ‫توســط روابــط میانفــردی مشــخص شــده‪ ،‬خلــق کننــد‪.‬‬ ‫مخالفــت سوپراســتودیو در برابــر منتقدانــی کــه موضــع‬ ‫سوپراســتودیو را صرفــا تحریکآمیــز یــا اســتعارهای‬ ‫شــاعرانه میداننــد‪ ،‬رد طراحــیای اســت کــه بیشــتر شــبیه‬ ‫بیــگاری تجهیزشــده بــه ابــزار اســت‪ .‬در حقیقــت ایــن‬ ‫کوشــش محســوس و موثــر از روشهــای اپراییســتیای‬ ‫بــود کــه در فراینــد طراحــی بــه کار گرفتــه شــده بــود‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫سوپراستودیو و «امتناع از کار »‬

‫شــیوهی دومــی کــه از طریق آن اندیشــههای‬ ‫اپراییســتی میتواننــد بــا فعالیــت سوپراســتودیو‬ ‫در دهههــای ‪ ۱96۰‬و ‪ ۱9۷۰‬ارتبــاط داشــته باشــند‪ ،‬در‬ ‫تولیــدات خــود گــروه بازتــاب یافتــه اســت‪ .‬در بارزتریــن‬ ‫نمونــه‪ ،‬مجموعــهای از تصویرهــای ترسیمشــده از یــک‬ ‫دنیــای فرضــی در آینــده‪ ،‬شــاهد گونــهای بیانتهــا از نوعــی‬ ‫معمــاری شــبکهای بــه نــام سوپرســرفس‪ ۱9‬هســتیم کــه‬ ‫بــه کاربــر واکنــش نشــان میدهــد‪ .‬سوپرســرفس بــا آثــار‬ ‫کنایهآمیــز قبلــی آنهــا کــه فــرم معمــاری را ماننــد یــک‬ ‫مانــع تمامیتخــواه میانگاشــتند‪ ،‬در تضــاد اســت‪.‬‬ ‫ایــن مجموعــه بیشــتر میخواســت تــا فــرم معمــاری‬ ‫راحــت و پذیرایــی را ایجــاد کنــد تــا کاربــر معمــاری و‬ ‫جســمش را بــه تحــرک وادارد‪ .‬در فتومونتاژهایــی کــه‬ ‫ایــن شــکل جدیــد معمــاری خوشگــذران را بــه تصویــر‬ ‫میکشــند‪ ،‬مخاطــب بــا تعــداد زیــادی هیپــی‪ ،‬تــارک دنیــا‬ ‫و خانهبــهدوش مواجــه میشــود‪ .‬بدنهــای برهنــهای‬ ‫کــه پیــچ و تــاب خــورده و بــر روی زمیــن پهــن شــدهاند‪،‬‬ ‫بطریهــای شــراب کــه اینجــا و آنجــا پخــش شــدند؛ امــا‬ ‫حتــی یــک ســاختمان هــم در دیــدرس نیســت؛‬

‫تنهــا شــبکهای یکنواخــت زیــر اشــخاص‬ ‫کــه از جوانــب در همــهی جهــات کشــیده شــده اســت‪.‬‬ ‫همانطــور کــه متــن ضمیمهشــده بــه سوپرســرفس‬ ‫توضیــح میدهــد‪ ،‬اثـ ْـر جهانــی در آینــده را فــرض میکنــد‬ ‫کــه در آن هیــچ بنایــی وجــود نــدارد‪ .‬رهــا از خانههایــی کــه‬ ‫بــه آنهــا زنجیــر شــدهایم و همچنیــن فــار غ از اضطــراب‬ ‫ناشــی از تهیــهی صفــوف بیانتهــای تجهیــزات ایــن‬ ‫خانههــا‪ ،‬ســاکنان زمیــن کوچنشــین بــه تصویــر کشــیده‬ ‫شــدهاند‪ .‬فــرد اجــازه دارد تــا هــر کجــا کــه میخواهــد بــرود‬ ‫و شــبکهای فراگیــر کــه زیــر زمیــن پنهــان شــده و سرتاســر‬ ‫کــره را بــه هــم ارتبــاط داده‪ ،‬هــر آنچــه کــه فــرد بــرای زنــده‬ ‫مانــدن نیــاز دارد فراهــم میکنــد‪ .‬ســرپناه فــوری‪ ،‬غــذا و‬ ‫وســایل ارتباطــی بــا دیگــران؛ شــبکه همــهی اینهــا را‬ ‫بــه محــض اینکــه فــرد بــه یکــی از گرههــا متصــل شــود‪،‬‬ ‫فراهــم میکنــد‪.‬‬

‫تصویر ‪:۳‬‬ ‫سوپرسرفس‪،‬‬ ‫‪۱۹7۲‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪209‬‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫فــرم معمــاری کــه سوپراســتودیو اینجــا‬ ‫متصــور شــده‪ ،‬همــان خودارزیابــی و خودمختــاریای را کــه‬ ‫نویســندگان اپراییســت طرفــدار آن بودنــد‪ ،‬مــد نظــر قــرار‬ ‫داده اســت‪ .‬کاربـ ْـر مالــک تمــام و کمــال قــوهی تخیــل خــود‬ ‫اســت و از شــبکهی معمــاری بــه هــر طریقــی کــه مناســب‬ ‫بدانــد‪ ،‬اســتفاده میکنــد‪ .‬مشــتری مشــاور و شــریکی‬ ‫اســت کــه در امــر طراحــی کامــا ســهیم شــده و در حقیقــت‬ ‫اوســت کــه طــرح را تکمیــل میکنــد‪ .‬مســئلهی مهــم دیگــر‬ ‫آن اســت کــه کاربــر خیالــی شــبکهی سوپرســرفس‪ ،‬یــک‬ ‫هیپــی اســت؛ ایــن شــخص پادفرهنگــی که به طور مشــابه‬ ‫فعالیــت مولــد را رد کــرده و بــه دعــوت تیموتــی لیــری‪،۲۰‬‬ ‫بــرای خــروج از ایــن ســگدوی اســتثماری پایبنــد اســت‪.‬‬ ‫همانطــور کــه سوپراســتودیو بــه غــرق شــدن در خــود یــا‬ ‫تنآســایی متهــم میشــد‪ ،‬از ایــدهی هیپــی تیموتــی لیــری‬ ‫نیــز بــه عنــوان فــردی کاهــل ســوء برداشــت شــده؛ هرچنــد‬ ‫ماهیت «خروج»‪ ۲۱‬به معنای جدایی فعاالنه و خوداتکایی‬ ‫بــود و اظهــارات لیــری روی منحصــر بــه فــرد بــودن شــخص‬ ‫کــه یــک نیــروی حیاتــی مولــد اســت‪ ،‬تمرکــز میکنــد‪.‬‬ ‫انتخــاب سوپراســتودیو بــرای اســتفاده از تصاویر هیپیها‬ ‫در فتومونتاژهــای شــبکهی دموکراتیــک پیشنهادشــده‪،‬‬ ‫بــه هیــچ وجــه اســتبدادی نبــوده و نمایانگــر درکــی کامــل از‬ ‫اســتراتژی آگاهانــهی هیپیهــا در عــدم پذیــرش بــود‪ .‬پــس‬ ‫خودمختــاری کــه سوپراســتودیو رویــای آن را دارد‪ ،‬جدایــی‬ ‫از اجتمــاع نیســت؛ بلکــه اســتراتژیای در جهــت بــاز کــردن‬ ‫فضــای الزم بــرای فعالیــت خارج از بندهای ســرمایه اســت‪.‬‬ ‫اگرچــه تصاویــر سوپراســتودیو موجــب‬ ‫یــک مکــث میشــوند؛ چــه کســی در نهایــت شــبکهی‬ ‫سوپرســرفس را کنتــرل میکنــد؟ آیــا ایــن اثــر واقعــا بــه‬ ‫همــان انــدازه کــه در نــگاه اول بــه نظــر میرســد‪ ،‬خودگــردان‬ ‫اســت؟ هرچنــد کــه کارهــای سوپراســتودیو هیــچگاه‬ ‫‪۲۲‬‬ ‫قصــد نداشــتند بــه آن درجــه‪ ،‬جزئیاتــی را کــه آرکیگــرام‬ ‫در طرحهــای آرمانشــهری آزادگرایانــهی خــود نشــان‬ ‫میدهــد‪ ،‬ارائــه دهــد؛ امــا پرســشهای انتقــادی دربــارهی‬ ‫ماهیــت رابطــهی کاربــر بــا سیســتمی کــه بــه آن متصــل‬ ‫میشــود‪ ،‬همچنــان باقــی اســت‪ .‬آیــا ایــن هیپیهــا آن‬ ‫خودمختــاری را کــه چپگرایــان ایتالیایــی بــه دنبــال آننــد‪،‬‬ ‫حفــظ کردهانــد؟‬

‫‪210‬‬

‫در ســالهای بعــد‪ ،‬ایتالیــا وارد «ســالهای‬ ‫ســربی»‪ ۲۳‬شــد‪ ،‬دورهای از اواســط دهــهی ‪ ۱9۷۰‬میــادی‬ ‫کــه تــا اواخــر آن‪ ،‬بیقراریهــای کارگرگرایــی جــای خــود‬ ‫را بــه تروریســم آشــکار توســط تشــکیات ســرخ داد‪ .‬در‬ ‫نهایــت ناتالینــی و همــکاران دیگــر سوپراســتودیو هــر‬ ‫کــدام راه خــود را رفتنــد و اســتودیوهای طراحــی خــود را‬ ‫بــر پــا کردنــد‪ .‬افــراد رادیــکال در حــوزهی فرهنــگ‪ ،‬از جملــه‬ ‫معمــاران فلورانســی نســل سوپراســتودیو‪ ،‬پیشــبرد‬ ‫طرحهــای آزادســازی فــردی را در محیطــی کــه آزادی ایــن‬ ‫چنیــن بــا افراطیگــری خشــونتآمیز یکســان شــمرده‬ ‫میشــد‪ ،‬مشــکل یافتنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫سوپراستودیو و «امتناع از کار »‬

‫اشــتباه اســت اگــر بپنداریــم کــه تجزیــهی تدریجــی جریــان معمــاری رادیــکال در ایتالیــا‪ ،‬بیانگــر شکســت‬ ‫سرتاســری تفکــر معمــاری آرمانشــهری در ایجــاد تغییــر اساســی و مــادی بــوده اســت‪ .‬چــرا نتوانیــم نبــود آشــکار هیچگونــه‬ ‫اثــر ساختهشــدهای را از سوپراســتودیو بــه یــک حســن بــدل کنیــم و اســتراتژی عــدم پذیــرش آنهــا را یــک فعــل مهــم طراحــی‬ ‫قلمــداد کنیــم؟ آنــان از طریــق اعتقــاد ثابتقدمشــان در «نــه» گفتــن‪ ،‬نقــش معینــی را کــه طراحــان در چارچــوب وســیعتر‬ ‫ســرمایهداری ایفــا میکننــد‪ ،‬آشــکارتر ســاختند‪ .‬پژوهــش در مــورد آثــار سوپراســتودیو از اواخــر دهــهی ‪ ۱96۰‬تــا اوایــل‬ ‫‪ ۱9۷۰‬میــادی بــه مــا امــکان میدهــد کــه ســوالهای مهمــی را مطــرح کنیــم کــه پرسیدنشــان امــروزه نیــز ضــروری اســت‪.‬‬ ‫همانطــور کــه سوپراســتودیو در برهــهای گذشــته از دوران طراحــی جامــع مدعــی بــود‪ ،‬امتنــاع از مشــارکت جویــی ‪-‬در شــرایط‬ ‫تحمیلشــده‪ -‬همچنــان تهدیــدی نیرومنــد باقیمانــده اســت‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪• www.tandfonline.com/doi/pdf/10.10801754/‬‬ ‫‪7075.2016.1142343?needAccess=true‬‬ ‫‪Superstudio and the Refusal to Work‬‬ ‫‪Ross Elfline‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Superstudio‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Histogram‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Mario Tronti‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Operaism‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Autonomy‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪il miracolo economico‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Natalini‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Cristiano Toraldo di Francia‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Piero Frasinelli‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Sandro Poli‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪Sandro Magris‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪Roberto Magris‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪Bazaar Sofa‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪Pier Vittorio Aureli‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪The Continuous Monument, 1969‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪Twelve Ideal Cities, 1971‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪Supersurface, 1972‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪Timothy Leary‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪Dropping out‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪Archigram‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪Years of the lead‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪211‬‬

‫آرمانشهرهای‬ ‫مسموم‬

‫‪1‬‬

‫نویسنده‪ :‬ادوین هیثکت‬ ‫مترجم‪ :‬سما نیکوزاد‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬

‫‪۲‬‬

‫مقدمهی مترجم‬ ‫آرکیگرام گروه معماری آوانگاردی اســت‬ ‫که توســط تعدادی معمار بریتانیایی شــکل گرفت‪.‬‬ ‫این عنوان بر اســاس ایدهای ســاده و ســریع به وجود آمد؛‬ ‫از ترکیــب ‪ Architecture‬و ‪ Gram‬و بــا ایــن هدف که تریبونی برای خود بســازد‬ ‫تــا بتوانــد با آن پیام معماری خود را برســاند‪.‬‬ ‫ً‬ ‫آثــار آرکیگــرام عمدتــا خیالی و رویاپردازانه و الهامگرفتهشــده از تکنولوژی بود؛‬ ‫ایــن آثــار در حد ایدههایی برای طراحی آرمانشــهر باقی ماندند‪.‬‬ ‫فعالیــت آرکیگرام در دههی ‪ ۶۰‬میالدی جریان داشــت‪،‬‬ ‫دهــهای که با وجود ثبــات در زمینههای مختلف‪،‬‬ ‫معمــاران ایــن فرصــت را داشــتند تا با خالقیت هرچه بیشــتر بناهای شــگفتانگیزی را طراحی کنند؛‬ ‫امــا بایــد دید که دنیــای متزلزل امروز مجالی برای این نگاههــای بلندپروازانه دارد؟‬ ‫نقــص گــروه آرکیگــرام‪ ،۳‬از‬ ‫شــناخت بی‬ ‫ِ‬ ‫ســلیقهی عامهپســند و هماهنگــی آنــان بــا تکنولــوژی‬ ‫و فرهنــگ کتابهــای مصــور و علمیتخیلــی‪ ،‬در‬ ‫شــکلگیری فضــای دهــهی ‪ 6۰‬میــادی تاثیرگــذار بــود؛‬ ‫گرچــه کــه آنهــا هرگــز ســاختمانی نســاختند‪ .‬شــهرت‬ ‫کنونــی آنهــا نشــانهی پدیــدهای غیرعــادی در معمــاری‬ ‫اســت کــه رو بــه گســترش دارد؛ نوعــی حــس نوســتالژی‬ ‫بــرای آینــدهی گذشــته‪ .‬ایــن پدیــده بــه هیــچ وجــه‬ ‫محــدود بــه آرکیگــرام نیســت‪ .‬ســدریک پرایــس‪ ۴‬بــا کار‬ ‫بســیار تاثیرگــذار خــود کــه هماننــد ایــن گــروه تقریبــا‬ ‫هیــچ اثــر ساختهشــدهای نــدارد‪ ،‬در بیــن معمــاران بــه‬ ‫یــک قهرمــان تبدیــل شــده اســت‪ .‬بــه طــور مشــابه‬ ‫گــروه سوپراســتودیو‪- 5‬ایــن شورشــیان ایتالیایــی کــه‬ ‫آثارشــان در تخیــل معمارانــه تقریبــا فراگیــر شــده اســت‪-‬‬ ‫ســتایش شــدهاند‪.‬‬

‫‪212‬‬

‫ایــدهی ایــن افــراد آرمانشــهری ســمی‬ ‫اســت‪ .‬آنهــا خواســتار معمــاری دورانداختنــی بودنــد؛‬ ‫قالبپذیــری فوقالعــاده و پاســخی بــه مصرفگرایــی‬ ‫و کهنگــی از پیــش تعیینشــده‪ .‬چــرا نتــوان معمــاری‬ ‫را ماننــد ماشــینها در کارخانــه ســاخت و آن را از روی‬ ‫کاتالوگهــا خریــد؟ چــرا شــهرها نتواننــد حرکــت کننــد‬ ‫و خانههــا معلــق شــوند و بــه هــر ســو برونــد؟ اکنــون‬ ‫بهــای چنیــن آزادیهایــی بــه طــرز دردناکــی آشــکار شــده‬ ‫اســت‪ .‬قطعــا گــروه آرکیگــرام محــرک بودنــد و بــه راحتــی‬ ‫ممکــن اســت آنهــا را بیــش از حــد جــدی بگیریــم‪ .‬آثــار‬ ‫آنهــا همیشــه فقــط در حــد ایــده بــود و هــدف هــم تــا‬ ‫حــدی همیــن بــود‪ .‬رویاپــردازان گــروه از آثــار تصویــری‬ ‫خــود و نبــود اصــول نظــری در کارشــان لــذت میبردنــد‪.‬‬ ‫«کلمــات نــه‪ ،‬فقــط تصاویــر» ســخن آنهــا در اشــاره‬ ‫بــه تجربهگرایــی انگلیســی بــود‪ .‬ایــن بــه نوبــهی خــود‬ ‫واکنشــی بــود بــه دنیایــی کــه داشــت پیشــرفت میکــرد؛‬ ‫امــا بــا ســرعت بســیار کــم‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫برگردان‬

‫بلــه دانشــجویان طبقــهی کارگــر در رشــتهی‬ ‫معمــاری تحصیــل میکردنــد‪ ،‬شــغلها ثابــت بودنــد‪،‬‬ ‫مســکن اجتماعــی فــراوان بــود و نــرخ اجــارهی پاییــن‬ ‫و نابرابــری بــه ســرعت در حــال محــو شــدن بــود؛ امــا‬ ‫رســانهی جمعــی احتمــاالت مســمومکنندهی بیشــتری‬ ‫را روشــن ســاخت‪.‬‬ ‫ـاران امــروز بــا شــرایطی رو بــه رو هســتند‬ ‫معمـ ِ‬ ‫کــه کامــا بــا آنچــه پیشــینیان آنــان در دهــهی ‪6۰‬‬ ‫میــادی بــا آن مواجــه بودنــد‪ ،‬در تضــاد اســت‪ .‬بدبینــی‬ ‫بــه جــای خوشبینــی‪ ،‬روحیــهی غالــب امــروز اســت‪.‬‬ ‫فاجعــهی محیطــی بیــش از هــر زمــان دیگــری محمتــل‬ ‫اســت‪ ،‬مشــاغل ناپایدار نــد و نســل کنونــی معمــاران‬ ‫جــوان از امنیــت و ثــروت کمتــری نســبت بــه معمــاران‬ ‫دهههــای ‪ 6۰‬و ‪ ۷۰‬میــادی برخــوردار خواهنــد بــود‪.‬‬ ‫تحصیــل در انگلســتان دیگــر رایــگان نیســت و بــه‬ ‫ســرمایهگذاری در جهــت بــه دســت آوردن قــدرت‬ ‫در آینــده تبدیــل شــده اســت و بیشــتر بــه اشــتغال‬ ‫میپــردازد تــا بــه ایدههــا‪ .‬نتیجــهی ایــن اختــاالت نوعــی‬ ‫فلــج شــدن اســت‪ .‬آرمانشــهرهای آوانــگارد جــای خــود‬ ‫را بــه بازگشــت دوبــاره بــه فرمهــا و مصالــح شبهســنتی‬ ‫دادهانــد؛ خــواه در آجــر و مــات معمــاری بومــی جدیــد‬ ‫در لنــدن یــا پیشپاافتادگــی بــیروح مدرنیســم‬ ‫شــرکتی اخیــر‪ .‬تعجبــی نــدارد کــه افــراد بســیاری عاقــه‬ ‫دارنــد تــا در رویــای دورانــی ســبکبارتر ‪-‬کــه اکنــون بــه‬ ‫نظــر بســیار دور از دســترس اســت‪ -‬غوطــهور شــوند‪.‬‬ ‫زمانــی کــه موســیقیهای هیجــانآور و کاژهــای‬ ‫وسوســهانگیز پــاپآرت مــا را بــه وجــد مــیآورد؛ امــا‬ ‫رویاهــای آرمانشــهری دهههــای ‪ 6۰‬و ‪ ۷۰‬میــادی‪ ،‬اکنــون‬ ‫بــا آگاهــی از آنچــه بعــد از آن رخ داده گــره خــورده اســت‪.‬‬ ‫تمایــل روزافــزون بــرای رشــد‪ ،‬در ساختوســاز بیپایــان‬ ‫و تشــنهی انــرژی تجلــی پیــدا کــرده اســت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫امــروزه هنجارشــکنانهترین کاری کــه‬ ‫میتــوان انجــام داد ایــن اســت کــه ایــن تصاویــر‬ ‫وسوســهانگیز را فرامــوش کنیــم و در عــوض بــه‬ ‫اســتفادهی مجــدد و ســازگاری بــا ســاختمانهای‬ ‫موجــود اصــرار بورزیــم‪ .‬البتــه ایــن راه حلــی نیســت کــه بــه‬ ‫آســانی بــا حرفــهی معمــاری و نیــاز آن بــه اظهــار وجــودش‬ ‫ســازشپذیر باشــد‪ .‬شــاید دقیقــا بــه همیــن دلیــل اســت‬ ‫کــه برخــی از معمــاران بــه ســمت تکنوآرمانشــهرها و‬ ‫طراحــی زیســتگاهها بــر مریــخ روی میآورنــد تــا اینکــه‬ ‫بــر یافتــن راه حــل دشــوار بــرای ســیارهای آســیبدیده‬ ‫تمرکــز کننــد‪ .‬دهــهی ‪ 6۰‬میــادی ‪-‬زمانــی کــه احتمــاالت‬ ‫و فنــاوری در زمینههــای هنــری‪ ،‬سیاســی و علمــی‬ ‫گســتردهتر از همیشــه بــه نظــر میرســید‪ -‬همچنــان‬ ‫اغواکننــده باقــی مانــده اســت‪ .‬اکنــون کــه پنجــاه ســال از‬ ‫اولیــن فــرود انســان بــر روی مــاه گذشــته‪ ،‬الزم اســت بــه‬ ‫خاطــر آوریــم کــه شــگفتانگیزترین تصاویــر گرفتهشــده‬ ‫از فضــا‪ ،‬تصاویــر غبارآلــود و مــردهی ســطح مــاه نیســتند‬ ‫بلکــه تصاویــر ســیارهی خودمــان هســتند کــه لطیــف‪،‬‬ ‫کامــل و زیبــا جلــوه میکنــد‪ .‬زمــان آن رســیده کــه در‬ ‫جســتجوی تصاویــر جدیــدی از آینــده باشــیم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪• www.ft.com/content/c8c074dc-038211-e99-d01‬‬‫‪cd4d49afbbe3‬‬ ‫‪Toxic Utopias‬‬ ‫‪Edwin Heathcote‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Archigram‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Cedric Price‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Superstudio‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪213‬‬

‫درآمــ ــــ ــــــــــ ــــ ـــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬

‫یاسمن یزدی‬

‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫دبیر بخش‬

‫*‬

‫بــرای تالیــف بخــش مــرور‪ ،‬گویــی بــه دنبــال معنــای یــک کلمــه در فرهنــگ لغــت‬ ‫باشــیم‪ ،‬بــه دنبــال نســاختن گشــتیم و در کمــال نابــاوری‪ ،‬متوجــه شــدیم کــه نســاختن در‬ ‫همــه جــا و همــه چیــز وجــود دارد و مثــل هــر تضــاد دیگــری در جهــان‪ ،‬ایــن نســاختن اســت‬ ‫کــه بــه ســاختن معنــا بخشــیده‪ .‬در معمــاری‪ ،‬شهرســازی‪ ،‬مجسمهســازی‪ ،‬ســینما یــا هــر‬ ‫علــم و هنــر دیگــری ایــن مفهــوم وجــود داشــت و مــا در نهایــت‪ ،‬از میــان منابــع بیشــمار‪،‬‬ ‫توانســتیم تنهــا تعــداد اندکــی را بــرای ایــن بخــش برگزینیــم‪.‬‬ ‫ایــن بخــش قصــد دارد نشــان دهــد کــه بــرای بــاال بــردن اطاعــات در حــوزهی‬ ‫معمــاری یــا هــر رشــتهی دیگــری کــه در آن تحصیــل میکنیــم تنهــا منبــع‪ ،‬کتــب مربــوط بــه‬ ‫آن رشــته نیســتند و اتفاقــا اســتفاده از رســانههای مختلــف در زمینههــای متفــاوت‪ ،‬بهتــر‬ ‫میتوانــد مــا را بــا عمــق زمینــهی تحصیلمــان آشــنا کنــد‪ .‬چــرا کــه از دل آنهــا ارتباطاتــی پیــدا‬ ‫خواهیــم کــرد کــه ممکــن اســت باعــث شــکلگیری ایدههــای نــو شــوند‪.‬‬ ‫در بخــش مــرور‪ ،‬موضوعاتــی مطــرح شــدهاند کــه آشــنا شــدن بــا آنهــا خالــی از‬ ‫لطــف نیســت و میتوانــد منبــع الهامــی بــرای ذهنهــای طــراح باشــد‪ .‬این موضوعات شــامل‬ ‫معرفــی کتابهــا‪ ،‬مجــات‪ ،‬ایدههــا‪ ،‬افــراد‪ ،‬پروژههــا و‪ ...‬میشــود کــه کمتــر بــه آنهــا پرداختــه‬ ‫شــده و ســعی شــده کــه تــا جــای ممکن بــرای مخاطبــان جدید باشــند‪ .‬در انتهــای این بخش‬ ‫نیــز مقالــهای جــدا از موضــوع‪ ،‬بــرای معرفی نشــریات دانشــجویی ســایر کشــورها آورده شــده‬ ‫تــا آنهــا را ورقــی بزنیــم و بــا خاقیتهــای موجــود در آنهــا نیــز آشــنا شــویم‪ .‬نســاختن‬ ‫ممکــن اســت ترســناک بــه نظــر برســد‪ .‬امــا شــاید بــا نزدیــک شــدن بــه آن‪ ،‬کمــی جرئــت پیــدا‬ ‫کنیــم تــا در مواقعــی نســازیم‪ .‬زیــرا ســاختن و فقــط ســاختن‪ ،‬در نهایــت تنهــا آشــوب ایجــاد‬ ‫میکنــد امــا ســاختن و نســاختن‪ ،‬تعــادل را برقــرار خواهــد ســاخت‪.‬‬

‫پرواز بر فراز واقعیت‪،‬‬

‫بهارک بختیاری‬ ‫مروری بر پروژههای دانشجویان معماری‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪bakhtiyaribahar24@gmail.com‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/azsqE‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫ســاختن و معمــاری همــواره دو مفهــوم‬ ‫جدانشــدنی بودهانــد‪ .‬از گذشــته تــا بــه امــروز‪ ،‬ســاختن‬ ‫راهــی بــوده اســت بــرای قــدم گذاشــتن در دنیــای‬ ‫جاودانگــی؛ جاودانگــی انســان و اندیشــههایش‪ .‬بــه‬ ‫همیــن دلیــل ســاختن در معمــاری از ارزش خاصــی‬ ‫برخــوردار اســت‪ .‬اغلــب معمــاران دســت بــه طراحــی‬ ‫میزننــد تــا در نهایــت آثارشــان ســاخته شــود‪ .‬بــه بیــان‬ ‫دیگــر ســاختن برایشــان یــک هــدف و غایــت محســوب‬ ‫میشــود و ایــن هــدف در طرحهایشــان نمــود پیــدا‬ ‫میکنــد؛ چنانکــه وقتــی بــه طرحهایشــان نــگاه میکنیــم‪،‬‬ ‫گویــی تمنایــی در عمــق خطوطشــان نهفتــه؛ تمنایــی برای‬ ‫پــا گذاشــتن بــه عرصــهی وجــود و ســاخته شــدن‪.‬‬

‫*‬

‫‪216‬‬

‫امــا ســرانجام همــهی طرحهــای معمــاران‬ ‫بــه ســاختن ختــم نمیشــود‪ .‬در مقابــل تعــداد کثیــری‬ ‫از طرحهــای معمــاران کــه ســاخته شــدهاند‪ ،‬طرحهایــی‬ ‫وجــود دارنــد کــه هــر یــک بــه علتــی از قــدم نهــادن بــه‬ ‫دنیــای ســاختهها بــاز ماندهانــد‪ .‬از کمبــود مصالــح و‬ ‫امکانــات گرفتــه تــا بیتوجهــی و نادیــده گرفتــه شــدن‬ ‫از ســوی کارفرمایــان و یــا حتــی مــردم عصــر خــود‪ .‬در‬ ‫ایــن میــان طرحهایــی وجــود دارنــد کــه بالعکــس‬ ‫آنچــه تاکنــون گفتیــم مگــر در مــواردی محــدود بــرای‬ ‫ســاخته شــدن طراحــی نشــدهاند؛ ماننــد پروژههــای‬ ‫دانشــجویان معمــاری کــه اغلــب بــا هــدف آمــوزش‬ ‫طراحــی و تعــداد بســیار کمــی از آنهــا ســاخته میشــوند‪.‬‬ ‫حــال کــه موضــوع نســاختن اســت‪ ،‬بــد نیســت مــروری‬ ‫داشــته باشــیم بــر تعــدادی از پروژههــا و طرحهــای‬ ‫دانشــجویی کــه ببینیــم نســاختن‪ ،‬چگونــه تاثیــر خــود را‬ ‫بــر آنهــا میگــذارد؟ آیــا میــان پروژههایــی کــه بــا هــدف‬ ‫ســاختن طراحــی و پروژههــای اینچنینــی کــه بــا هدفــی‬ ‫جــز ســاخته شــدن طراحــی میشــوند‪ ،‬تفاوتــی وجــود‬ ‫دارد؟ اگــر ایــن طرحهــا را بــه یــک کارفرمــا بــرای ســاخت‬ ‫پــروژهاش پیشــنهاد بدهیــم‪ ،‬بــه چــه دالیلــی ممکــن‬ ‫اســت از ســاختن آنهــا صــرف نظــر کنــد؟‬

‫*‬

‫مرور‬

‫بیشــک رونــد طراحــی یــک اثــر معمــاری در‬ ‫حــوزهی آمــوزش بســیار متفــاوت بــا رونــد طراحــی‬ ‫در حــوزهی ساختوســاز اســت‪ .‬در مراکــز آموزشــی‬ ‫دانشــجو صرفــا تحــت تاثیــر اندیشــههای خــود و‬ ‫راهنماییهــای اســتادش قــرار دارد؛ امــا در صنعــت‬ ‫ساختوســاز عوامــل بســیاری همچــون کارفرمــا‪ ،‬منابــع‬ ‫مالــی‪ ،‬ضوابــط و قوانیــن شــهر داری‪ ،‬مهنــدس ســازه و ‪...‬‬ ‫معمــار را محــدود میســازند و محصــول نهایــی‪ ،‬ترکیبــی‬ ‫از ایــدهی معمــار و همــهی ایــن عوامــل محدودکننــده‬ ‫اســت؛ امــا دانشــجویان معمــوال در طراحیهــای خــود‪،‬‬ ‫ایــن عوامــل را در نظــر نمیگیرنــد و با آزادی بیشــتر دســت‬ ‫بــه طراحــی میزننــد‪ .‬پروژههــای زیــر تعــدادی از طرحهــای‬ ‫برتــر دانشــجویان کارشناســی معمــاری دانشــگاه تهــران‬ ‫اســت کــه بــه بررســی نقش ایــن عوامــل محدودکننــده در‬ ‫علــل نســاختن آنهــا میپردازیــم‪.‬‬ ‫از جملــه چالشهــای موجــود میــان معمــاران‬ ‫و کارفرمایــان‪ ،‬نمــا و پوســتهی ســاختمان اســت‪ .‬بخشــی‬ ‫از ایــن مشــکات مربــوط بــه مصالــح انتخابــی معمــار و‬ ‫تطابــق آنهــا بــا ضوابــط و قوانیــن شــهرداری اســت‪ .‬طبــق‬ ‫ایــن ضوابــط‪ ،‬نمــای ســاختمانهای شــهر تهــران از نظــر‬ ‫نــوع و رنــگ مصالــح بایــد بــا ابنیــهی همجــوار مطابقــت‬ ‫داشــته باشــد‪ .‬بــه عــاوه اســتفادهی بیــش از چهــار نــوع‬ ‫مصالــح در طراحــی نمــا غیرمجــاز اســت؛ امــا در پــروژهی‬ ‫شــماره یــک دیــده میشــود کــه از مصالــح متعــددی‬ ‫بــرای نمــا اســتفاده شــده اســت و هماهنگــی نمــای ایــن‬ ‫ســاختمان بــا بناهــای مجــاور نیــز مشــخص نیســت‪.‬‬

‫از قوانیــن دیگــر ســازمان شــهرداری‪،‬‬ ‫ممنوعیــت ایجــاد هرگونــه پیشآمدگــی فضــای ورودی‬ ‫در معابــر عمومــی اســت؛ امــا در پــروژهی شــمارهی دو‬ ‫طاقهــای مســتطیل شــکل کــه روی ورودی ســاختمان‬ ‫تاکیــد میکننــد‪ ،‬بخشــی از فضــای پیــادهرو را اشــغال‬ ‫کــرده اســت‪ .‬همچنیــن در ایــن طــرح‪ ،‬قــاب پنجرههــا بــه‬ ‫میــزان زیــادی از نمــا بیــرون زده اســت؛ امــا طبــق ضوابــط‪،‬‬ ‫حــد مجــاز پیشآمدگــی بازشــوها در نماهایــی کــه رو بــه‬ ‫معابــر عمومــی هســتند‪ ،‬حداکثــر ده ســانتیمتر اســت‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬پروژهی شمارهی ‪،۱‬‬ ‫شادی بخشی خلیفه محله‪،‬‬ ‫طراحی ‪ ۵‬خانه‪،‬‬ ‫طرح ‪،۴‬‬ ‫سال ‪۱۳۹7‬‬

‫‪217‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫اگــر بــه طرحهــای دانشــجویی توجــه کنیــم‪ ،‬اغلــب میبینیــم کــه در طراحــی نمــای بناهــا‪ ،‬ســطح وســیعی شیشــه‬ ‫اســتفاده شــده اســت کــه بــا وجــود زیبایــی بخشــیدن بــه بنــا‪ ،‬باعــث گــران تمــام شــدن هزینــهی تهیــه و اجــرای ایــن مقــدار‬ ‫شیشــه میشــود‪ .‬همچنیــن ایجــاد آســایش حرارتــی در ســاختمانهایی کــه نماهــای شیشــهای دارنــد از مشــکات‬ ‫دردسرســاز بــرای مهندســان انــرژی و تأسیســات اســت‬ ‫و هزینــه گرمایــش و ســرمایش را چندیــن برابــر میکنــد‪.‬‬ ‫پــروژهی شــمارهی ســه نمونــهی خوبــی بــرای چنیــن‬ ‫ســاختمانهایی اســت‪ .‬همانطــور کــه میبینیــم‬ ‫پنجرههــای بــزرگ شیشــهای نمــا‪ ،‬جلــوهی زیبایــی بــرای‬ ‫ســاختمان ایجــاد کــرده اســت؛ امــا مســئله ایــن اســت کــه‬ ‫آیــا وجــود ایــن تعــداد پنجــره‪ ،‬آن هــم بــا ایــن ابعــاد بــرای‬ ‫اقلیمــی همچــون شــیراز ضــروری اســت؟‬ ‫تصویر ‪ :۲‬پروژهی شمارهی ‪ ،۲‬پرهام ظهیر‪ ،‬کانون‬ ‫گیاهشناسان‪ ،‬طرح ‪ ،۱‬سال ‪۱۳۹۸‬‬

‫در بعضــی نمونههــا‪ ،‬علیرغــم کارآمــد بــودن‬ ‫جزئیــات طراحــی بنــا‪ ،‬هزینــهی ســاخت و اجــرای تمــام و‬ ‫کمــال آنهــا گــران خواهــد بــود‪ .‬در ایــن مــوارد کارفرمــا‬ ‫حتــی اگــر راضــی بــه ســاخت طــرح شــود‪ ،‬بــرای مقــرون بــه‬ ‫صرفــه بــودن هزینههــا بســیاری از جزئیــات طــرح را حــذف‬ ‫میکنــد و در نهایــت آنچــه باقــی میمانــد‪ ،‬شــباهت‬ ‫چندانــی بــه طــرح و ایــدهی معمــار نخواهــد داشــت؛‬ ‫ماننــد پــروژهی شــمارهی چهــار‪ .‬بــه نظــر میرســد‬ ‫فضاهــای نشســتن جمعــی و نیمهبــاز موجــود در طــرح‪،‬‬ ‫صندلیهــای آویزانشــده از ســقف آنهــا و معابــر و‬ ‫کلونادهــای منحنــی بــا اینکــه فضــای تعامــل مطلوبــی را‬ ‫ایجــاد کردهانــد‪ ،‬بــرای یــک پــروژهی دولتــی‪ ۱‬بــا بودجــهی‬ ‫انــدک‪ ،‬عــاوه بــر ســختی اجــرا‪ ،‬لوکــس و پرهزینــه اســت‪.‬‬

‫‪218‬‬

‫طراحــی فــرم حجمــی مطلــوب بــرای معمــاران‬ ‫همــواره دغدغــه بــوده اســت‪ .‬فرمــی کــه عــاوه بــر زیبــا‬ ‫بــودن نســبت بــه ســاختمانها و دیگــر طرحهــا‪ ،‬خــاص و‬ ‫متفــاوت هــم باشــد‪ .‬در ایــن میــان‪ ،‬دانشــجویان شــاید بــه‬ ‫علــت کمتجربگــی‪ ،‬توجــه خــود را معطــوف به فــرم میکنند‬ ‫و ممکن اســت پان به حاشــیه رود‪ .‬درواقع پان را فدای‬ ‫فــرم بیرونــی میکننــد‪ .‬درحالیکــه آنچــه بــرای کاربــران‪،‬‬ ‫خصوصــا در ســاختمانهای مســکونی اهمیــت بیشــتری‬ ‫دارد‪ ،‬پــان اســت؛ یعنــی داشــتن فضاهــای داخلــی‬ ‫مطلــوب و کارآمــد‪ .‬طبیعتــا کارفرمــا نیــز تابــع نظــر کاربــران‬ ‫اســت‪ .‬چــرا کــه خریــدار نهایــی کاربــران هســتند؛ بنابرایــن‬ ‫اگــر ایــن اتفــاق در طرحهــای معمــاری رخ دهــد‪ ،‬ممکــن‬ ‫اســت کارفرمــا را از ســاخت آن منصــرف کنــد‪ .‬مشــابه ایــن‬ ‫موضــوع را میتــوان در پــروژهی شــماره پنــج دیــد‪ .‬بــرای‬ ‫بررســی‪ ،‬پــان یکــی از تیپهــای واحــد دوخوابــهی ایــن‬ ‫مجتمــع مســکونی را در نظــر میگیریــم‪ .‬مطابــق آنچــه در‬ ‫پــان نیــز دیــده میشــود‪ ،‬پذیرایــی ایــن واحــد بــرای حفــظ‬ ‫فــرم منحنــی بیرونــی دارای دیوارهــای زاویــهداری اســت کــه‬ ‫چیدمــان مبلمــان را بــرای کاربــران دشــوار میســازد و بــه‬ ‫اصطــاح فضــای پــرت ایجــاد میکنــد‪ .‬بــرای جلوگیــری از‬ ‫پرتــی فضــا میتــوان بــرای چنیــن ســاختمانهایی مبلمــان‬ ‫مخصــوص طراحــی کــرد امــا بهتــر اســت ســاختمانهای‬ ‫مســکونی انعطافپذیــری بیشــتری داشــته باشــد و کاربــر‬ ‫را در چیدمــان فضــای داخلــی محــدود نکنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پرواز بر فراز واقعیت‬

‫طرحهــای معمــاری خاقانــهای وجــود دارنــد کــه بــه علــت نبــود تکنولــوژی کافــی و ارزان بــرای ســاخت‬ ‫آنهــا‪ ،‬بــه فراموشــی ســپرده شــدهاند‪ .‬در برخــی کشــورها بــه ایــن علــت کــه مهندســین‪ ،‬دانــش تخصصــی کافــی‬ ‫در حــوزهی محاســبات‪ ،‬اجــرا و تکنولــوژی ســازه را ندارنــد‪ ،‬برخــی از طرحهــای معمــاری شــانس ســاخته شــدن را پیــدا‬ ‫نمیکننــد‪ .‬یــا اگــر هــم دانــش ســاخت آنهــا وجــود داشــته باشــد‪ ،‬اجــرای آن بــرای ســازنده هزینــه زیــادی خواهــد داشــت‪ .‬ایــن‬ ‫مشــکل در طرحهــای معمــاران جــوان‪ ،‬بــه خصــوص دانشــجویان معمــاری نیــز دیــده میشــود‪ .‬در پــروژهی شــماره شــش‪،‬‬ ‫در طراحــی ســقف البــی فرهنگســرا از ســازههای خرپایــی اســتفاده شــده اســت و قســمتی از وزن ســقف خرپایــی نیــز توســط‬ ‫کابــل کششــی و میلــه مهــار شــده اســت؛ امــا بــا توجــه بــه دشــواری و هزینهبــر بــودن اجــرای چنیــن ســقفی و بــزرگ نبــودن‬ ‫دهانــهی البــی‪ ،‬ضرورتــی در اســتفاده از ایــن سیســتم ســازهای بــرای ســقف وجــود نــدارد‪ .‬بــه همیــن دلیــل ممکــن اســت‬ ‫کارفرمــا‪ ،‬متقاعــد بــه ســاخت آن نشــود‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۳‬پروژهی شمارهی ‪ ،۳‬نیلوفر هادیان‪،‬‬ ‫فرهنگسرای ملک‪ ،‬طرح ‪ ،۲‬سال ‪۱۳۹۵‬‬

‫ویژگــی دیگــر اغلــب طرحهــای دانشــجویان‬ ‫معمــاری‪ ،‬اختصــاص مســاحت زیــادی از ســایت پــروژه‬ ‫بــه فضــای ســبز و معابــر عمومــی اســت کــه کاهــش‬ ‫مســاحت زیربنــا را بــه دنبــال دارد؛ امــا کارفرمایــان بیشــتر‬ ‫تمایــل دارنــد کــه اکثــر مســاحت ســایت‪ ،‬جــزو زیربنــای‬ ‫ســاختمان باشــد و توجــه چندانــی بــه داشــتن فضــای‬ ‫ســبز کافــی نمیکننــد‪ .‬همچنیــن گاهــی معمــاران‪ ،‬بــرای‬ ‫حفــظ فــرم و تناســبات طراحــی خــود ممکــن اســت از‬ ‫همــهی فضــای موجــود در ســایت اســتفاده نکننــد‪ .‬در‬ ‫پــروژهی شــماره هفــت طــراح بــرای داشــتن فضاهــای بــاز‬ ‫عمومــی و فضــای ســبز‪ ،‬ســاختمانها را بــا مســاحت‬ ‫کمتــری طراحــی کــرده اســت‪ .‬در نتیجــه واحدهــای‬ ‫آپارتمانــی کوچکتــری در اختیــار کاربــران قــرار گرفتــه‬ ‫اســت‪.‬‬ ‫بــا وجــود برخــی از مشــکاتی کــه تــا اینجــا‬ ‫دربــارهی آنهــا صحبــت شــد‪ ،‬تعــداد زیــادی از پروژههــای‬ ‫دانشــجویی‪ ،‬قابلیــت ساختهشــدن را دارنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ولــی عــدم اعتمــاد کارفرمایان به دانشــجویان‬ ‫ً‬ ‫مانــع از ســاخت آنهــا میشــود‪ .‬معمــوال کارفرمایــان‬ ‫بــرای طراحــی یــک پــروژه بــه دنبــال معمــاران معــروف‬ ‫و باتجربهتــر میرونــد‪ .‬ایــن موضــوع باعــث میشــود‬ ‫فرصــت کســب تجربــه از دانشــجویان و معمــاران جــوان‬ ‫گرفتــه شــود و اســتعدادها و خاقیتهــای آنهــا نهفتــه‬ ‫بمانــد‪ .‬ایجــاد زمینههــای الزم بــرای ورود دانشــجویان‬ ‫بــه صنعــت ساختوســاز در کنــار امــر آمــوزش در مراکــز‬ ‫دانشــگاهی‪ ،‬میتوانــد کیفیــت طرحهــای آنــان را افزایــش‬ ‫دهــد و دانشــجویان را هرچــه بیشــتر بــا واقعیــات دنیــای‬ ‫معمــاری آشــنا کنــد‪ .‬چــرا کــه معمــاری بــر دو بــال تــوأم‬ ‫واقعیــت و رویــا پــرواز میکنــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪ ۱‬ایــن پــروژه بــرای دانشــگاه تهــران طراحــی شــده اســت و درصــورت اجــرا‪،‬‬ ‫بودجــهی داخلــی بــه آن تعلــق میگیــرد‬

‫‪219‬‬

‫شیرین نوروزیان‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Shirin_norouzian@yahoo.com‬‬

‫نگاهسرخپوستان؛‬ ‫به مثابهی یک میراث‬ ‫مروری بر کتاب جبین بر خاک نه‪۱‬؛‬ ‫‪۲‬‬ ‫خودنگارهی زندگی سرخپوستان‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/C1DxH‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫تــی‪ .‬ســی‪ .‬مکلوهــان‪ ۳‬نویســنده و فیلمســاز‬ ‫کانادایــی اســت کــه تاکنــون پنــج کتــاب دربــارهی‬ ‫ارزشهــای اصلــی فرهنگهــای مختلــف در سراســر‬ ‫دنیــا نوشــته اســت‪ .‬او در کتــاب جبیــن بــر خــاک نــه بــه‬ ‫زندگــی و جهانبینــی سرخپوســتان پرداختــه کــه توســط‬ ‫ع‪ .‬پاشــایی ترجمــه شــده اســت و میتــوان ســبک و‬ ‫ســادگی کام سرخپوســتان را در آن دیــد‪ .‬کتــاب‪ ،‬شــامل‬ ‫دستنوشــتهها و ســخنان سرخپوســتان دربارهی احترام‬ ‫و ارتبــاط آنهــا بــا محیــط روزمــره اســت؛ محیطی که ســخت‬ ‫بــا تار وپــود زندگــی سرخپوســتان گــره خــورده اســت‪ .‬در‬ ‫ابتــدای ایــن کتــاب آنــان از باور هــا و اصــول و افــکار خــود‬ ‫میگوینــد‪ .‬ســپس در پــی امیــدی بــه تفاهــم بــا مــردان‬ ‫ســفید هســتند کــه بــه شــکوائیه میرســد و در آخــر ناامیــد‬ ‫میشــوند‪ .‬در اینجــا سرنوشــت تمدنــی سرکوبشــده بــه‬ ‫زبــان خودشــان روایــت میشــود؛ از نظــری تمدنــی کــه نــه‬ ‫تنهــا عقبافتــاده نبــود؛ بلکــه دارای نگاهــی متفــاوت بــه‬ ‫هســتی و انســان بــود کــه در تندبــاد پیشــرفتهای غــرب‬ ‫محــو شــد‪ .‬یــک سرخپوســت دارای آموزههــا و فرهنگــی‬ ‫اصیــل اســت و بــا دیــدی خــاص بــه همهچیــز مینگــرد‪.‬‬ ‫او هیــچگاه خــود را باالتــر از دیگــران نمیدانــد و همــواره‬ ‫سفیدپوســت را بــرادر خطــاب میکنــد‪ .‬او زمیــن را مــادر‬ ‫خــود مینامــد و بــه خوبــی میتــوان دیــد کــه چگونــه بــرای‬ ‫مــادر خــود احتــرام قائــل اســت و از آن مراقبــت میکنــد‪.‬‬

‫*‬

‫‪220‬‬

‫فهم آفرینش‬ ‫فهــم آنهــا از خلــق و آفرینــش ایــن جهــان و‬ ‫جایگاهــی کــه بــرای انســان قائــل بودنــد‪ ،‬قابــل تامــل اســت‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫تاتانکا‪-‬اوهیتکا‪ ،۴‬یا بوفالوی شــجاع‪ ،‬یک سرخپوســت سو‬ ‫میگوید وقتی ده ســالش بود به زمین و رودها‪ ،‬آســمان باال‬ ‫و حیوانــات اطرافــش نــگاه میکــرد و میفهمیــد کــه اینهــا را‬ ‫نیــروی بزرگــی ســاخته اســت‪ .‬او میگویــد ســازندهی همــه‪،‬‬ ‫واکان تانــکا‪ 6‬اســت‪ .‬بــرای ایــن کــه بــه او احتــرام گذاریــم‪ ،‬بایــد‬ ‫به کار هایش در طبیعت احترام گذاشــت و وقتی از او کمک‬ ‫بخواهیــم‪ ،‬همــهی نیروهــای طبیعــت کمکمــان میکننــد‪.‬‬

‫تعبیرکالمی‬ ‫نــگاه و جهانبینــی سرخپوســتان در زبانشــان‬ ‫تجلــی پیــدا میکنــد‪ .‬رئیــس لوتــر‪ ،‬ایســتاده خــرس‪،۷‬‬ ‫از گــروه اوگاالی ســو میگویــد‪« :‬مــا فکــر نمیکردیــم‬ ‫دشــتهای بــاز بــزرگ‪ ،‬تپههــای پــر شــیب زیبــا و رودهــای‬ ‫پیچاپیــچ بــا گیاهــان درهــم تنیــده «وحشــی» باشــند‪ .‬فقط‬ ‫بــرای مــرد ســفید‪ ،‬طبیعــت «بیابــان» بــود و فقــط بــرای او‬ ‫بــود کــه زمیــن از حیوانهــای «وحشــی» و مــردم «وحشــی»‬ ‫پــر شــده بــود‪ .‬بــرای مــا رام بــود و زمیــن پربــار بــود و اطــراف‬ ‫مــا پــر بــود از نعمتهــای سـ ّـر بــزرگ‪».8‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مرور‬

‫مقام انسان‬ ‫دوروتــی لــی‪ ،9‬انسانشــناس‪ ،‬معتقــد‬ ‫بــود دقــت زیــادی کــه بســیاری از سرخپوســتان در‬ ‫اســتفاده از هــر قســمت الشــهی شــکار میکننــد بیــان‬ ‫احتــرام و ادب اســت نــه امســاک اقتصــادی؛ در واقــع‬ ‫جنبــهای از رابطــهی دینــی بــا شکار شــدهها اســت‪.‬‬ ‫سرخپوســتهای وینتــوی کالیفرنیــا در ســرزمین‬ ‫جنگلــی انبــوه زندگــی میکردنــد کــه در آن حتــی پیــدا‬ ‫کــردن زمیــن بــیدار و درختــی کــه بشــود در آن خانــه‬ ‫ســاخت‪ ،‬خیلــی مشــکل بــود‪ .‬بــا ایــن حــال آنهــا از روی‬ ‫احتــرام بــه طبیعــت‪ ،‬بــرای سوختشــان فقــط از چوبهای‬ ‫مــرده اســتفاده میکردنــد‪ .‬در بنــد زیــر‪ ،‬پیــرزن مقــدس‬ ‫وینتــو‪ ،۱۰‬بــا غمــی ســوزناک از نابــودی بیدلیــل زمینــی‬ ‫میگویــد کــه زمانــی در آن زندگــی میکــرد‪:‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫«مــردم ســفید هیچوقــت بــه فکــر زمیــن یــا‬ ‫گــوزن یــا خــرس نبودنــد؛ و وقتــی مــا سرخپوســتها‬ ‫گوشــتی را بکشــیم‪ ،‬تمامــش را میخوریــم؛ وقتــی‬ ‫ریشــهها را در میآوریــم‪ ،‬ســوراخهای کوچکــی درســت‬ ‫میکنیــم؛ وقتــی خانــه میســازیم‪ ،‬ســوراخهای کوچکــی‬ ‫میســازیم؛ امــا مــردم ســفید زمیــن را شــخم میزننــد‪،‬‬ ‫درختهــا را میاندازنــد‪ ،‬همهچیــز را میکشــند‪ .‬درخــت‬ ‫میگویــد نکــن دردم میآیــد؛ آزارم نکــن؛ امــا مــردم ســفید‬ ‫اعتنــا نمیکننــد‪ .‬چطــور روح زمیــن میتوانــد مــرد ســفید‬ ‫را دوســت داشــته باشــد؟ دســت مــرد ســفید بــه هــر جــا‬ ‫کــه خــورده‪ ،‬آنجــا دردنــاک اســت‪ ۱۱.‬جهانــی کــه گفتههــا‬ ‫و نوشــتههای باقیمانــده از سرخپوســتان را در نظــر‬ ‫مــیآورد‪ ،‬در تضــادی حیــرتآور بــا جهانــی اســت کــه امــروز‬ ‫پیرامــون خــود میبینیــم‪ .‬در ایــن حیــرت ناخــودآگاه‬ ‫نمیتــوان نپرســید کــه مــا انســانهای دوران مــدرن چــه‬ ‫میراثــی از خــود باقــی گذاشــتهایم؟ مــا مقــام انســانیمان‬ ‫را در رابطــه بــا طبیعــت چگونــه تعریــف کردهایــم؟ آیــا‬ ‫بیــش از حــد بیرحــم و خودمحــور نبودهایــم؟»‬ ‫همــواره در تاریــخ سرخپوســتان‪ ،‬تقابــل بــا‬ ‫سفیدپوســتان و اندیشــهها و اعمــال آنــان‪ ،‬بــه منزلــهی‬ ‫نماینــده و عصــارهی افــکار مــدرن غربــی چشــم میخــورد‪.‬‬ ‫معمــاری و اصــوال ســاختن‪ ،‬بخــش مهمــی از زیســت‬ ‫انســانی و رابطــهی او بــا طبیعــت را شــکل میدهــد‪.‬‬ ‫رابطــه انســان بــا طبیعــت از شــکلی کامــا مســتقیم‬ ‫در زمــان انســانهای اولیــه کــه در غــار میزیســتند کــه‬

‫‪221‬‬

‫*‬ ‫خــود بخشــی از طبیعــت بــود تــا بــه امــروز کــه گونــهای‬ ‫غیر مســتقیم و متفاوتــی را بــه خــود گرفتــه‪ ،‬راه درازی‬ ‫را طــی کــرده کــه از دســتآوردهای آن شــکل امــروزی‬ ‫زندگــی و معمــاری مــا اســت؛ بنابرایــن فرصــت خوبــی‬ ‫اســت کــه از ایــن تقابــل دیدگاههــا چهارچوبــی بــرای نقــد‬ ‫معمــاری امروزمــان بســازیم‪.‬‬ ‫از دوران پســتمدرن تــا امــروز‪ ،‬نقدهــای‬ ‫بســیاری بــر فرهنــگ تولیــد و مصــرف مــدرن‪ ،‬از جملــه‬ ‫در حــوزهی معمــاری مطــرح شــده اســت‪ .‬نقدهــا‬ ‫و پرســشهایی کــه تــا امــروز همچنــان بیپاســخ‬ ‫ماندهانــد و مــا را بــا پیامدهایــی چــون تخریــب محیــط‬ ‫زیســت و نابهســامانیهای اقلیمــی و شــهرهای آلــوده‬ ‫و زیســتگاههای غیرانســانی روبــهرو ســاختهاند‪ .‬مــا‬ ‫هنــوز در معماریهایمــان کورمــال کورمــال بــه دنبــال‬ ‫ارزشهایــی میگردیــم کــه شــاید بتــوان آنهــا را در‬ ‫نــگاه و اصــول سرخپوســتان یافــت‪ ،‬گمشــدههای‬ ‫معمــاری کــه در آتلیههــا ســاعتها دربــارهی آن صحبــت‬ ‫میشــود‪ .‬معمــاران افــرادی بســیار تعیینکننــده در‬ ‫میــزان رابطــهی انســان بــا طبیعــت هســتند؛ آنــان از‬ ‫مقیــاس یــک اتــاق تــا یــک شــهر را طراحــی میکننــد‪.‬‬ ‫تــا چــه حــد میتــوان بــا قــرار دادن حیاطــی بــرای یــک‬ ‫منــزل مســکونی تــا لکــهای ســبز در یــک پــان شــهری‪،‬‬ ‫ایــن نیــاز و رابطــه بــا طبیعــت را تامیــن کــرد؟ آیــا اینهــا‬ ‫کفایــت میکنــد یــا بایــد جــور دیگــری فکــر کــرد؟ بنــد زیــر‬ ‫صحبتهــای بوفالــوی رونــده اســت کــه در مدرســهی‬ ‫سفیدپوســتان درس میخوانــد و بعدهــا از طــرف‬ ‫حکومــت کانــادا فرســتادهی صلــح شــد‪:‬‬

‫نگاه سرخپوستان‬

‫«میدانیــد‪ ،‬تپههــا همیشــه زیباتــر از‬ ‫ســاختمانهاى ســنگیاند‪ .‬زندگــی کــردن در شــهر‪ ،‬یــک‬ ‫زندگــی مصنوعــی اســت‪ .‬خیلــی از مــردم بــه نــدرت خــاک‬ ‫واقعــی را زیــر پایشــان احســاس میکننــد‪ .‬رشــد گیاهــان‬ ‫را جــز در گلدانهــا نمیبیننــد یــا آنقــدر زیــر چــراغ خیابــان‬ ‫افســون پرســتارهى شــب بینصیــب‬ ‫هســتند کــه از‬ ‫ِ‬ ‫میماننــد‪ .‬موقعــی کــه مــردم خیلــی دور از مناظــرى کــه روح‬ ‫بــزرگ ســاخته زندگــی میکننــد‪ ،‬فرامــوش کــردن قوانیــن او‬ ‫برایشــان آســان اســت‪».‬‬ ‫مــا نمیتوانیــم از انســان امــروزی انتظــار‬ ‫داشــته باشــیم کــه هماننــد سرخپوســتان در چــادر زندگی‬ ‫کنــد یــا در دشــتها خانــه بســازد تــا ارتباطــش بــا طبیعــت‬ ‫حفــظ شــود‪ .‬زندگــی امــروزهی انســان و معمــاری امــروز‬ ‫مــا نیاز هــای متفاوتــی دارد و مــا بایــد بــه آنچــه تخریــب‬ ‫کردهایــم‪ ،‬عمیقــا فکــر کنیــم و ابعــاد تخریبمــان را بارهــا‬ ‫و بارهــا مــرور کنیــم؛ نــه بــرای حســرت خــوردن کــه بــرای‬ ‫ایمــان آوردن بــه اینکــه بــه تغییــر ایــن وضــع نیــاز داریــم‪.‬‬ ‫مــا نیــاز داریــم کــه جــور دیگــری ایــن جهــان را «بفهمیــم»‪،‬‬ ‫بــا «زبانــی» محترمانهتــر از آن ســخن بگوییــم و «مقــام‬ ‫و شــأن» انســانیمان را در نســبت بــا طبیعــت دوبــاره‬ ‫بشناســیم و تعریــف کنیــم‪.‬‬ ‫میگوینــد نمیتــوان در دنیــای امــروز آهســته‬ ‫رفــت‪ ،‬ولــی بایــد گفــت میشــود بــه بیراهــه نرفــت‪ .‬اکنــون‬ ‫در میانــهی شــکوه و پیشــرفتهایمان شــاید بــد نباشــد‬ ‫لحظــهای توقــف و تامــل کنیــم‪ ،‬نســازیم تــا ر اه درســت را‬ ‫بیابیــم‪ ،‬نســاختن نــه تنهــا در مفهــوم فیزیکــی آن بلکــه‬ ‫نســاختن هرگونــه ارزش و ســاختاری کــه ذهنمــان را‬ ‫محــدود کنــد‪ .‬شــاید بهتــر باشــد کمــی بــه جــای ســاختن‪،‬‬ ‫ســازش کنیــم‪ .‬درس سرخپوســتان بــرای معمــاری امــروز‪،‬‬ ‫همــان خویشــتنداری‪ ،‬تواضــع و ســکوت اســت‪ .‬چــه در‬ ‫ســاحت عمــل و چــه در ســاحت نظــر‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪222‬‬

‫• جبیــن بــر خــاک نــه؛ خودنــگارهی زندگــی سرخپوســتان‪ ،‬تــی‪ .‬ســی‪.‬‬ ‫مکلوهــان‪ ،‬مترجــم ع‪ .‬پاشــایی‪ ،‬تهــران‪ ،۱۳9۴ ،‬نشــر دیبایــه‬

‫‪Touch the earth; a self- portrait of Indian existence‬‬ ‫‪ ۲‬به قلم تی‪ .‬سی‪ .‬مکلوهان و ترجمهی ع‪ .‬پاشایی‬ ‫‪3‬‬ ‫‪T. C. Mcluhan‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Tatanka-Ohitika‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Sioux‬‬ ‫نام دستهای از سرخپوستان در آمریکای شمالی‬ ‫‪6‬‬ ‫‪WakanTanka‬‬ ‫واکان یعنی اسرارآمیز‪ ،‬تانکا یعنی بزرگ و منظور خداست‪.‬‬ ‫‪ ۷‬لقب اوست‬ ‫‪ 8‬جبیــن بــر خــاک نــه؛ خودنــگارهی زندگــی سرخپوســتان‪ ،‬تــی‪ .‬ســی‪.‬‬ ‫مکلوهــان‪ ،‬صفحــه ‪59‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Dorothy Lee‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Wintu‬‬ ‫‪ ۱۱‬جبیــن بــر خــاک نــه؛ خودنــگارهی زندگــی سرخپوســتان‪ ،‬تــی‪ .‬ســی‪.‬‬ ‫مکلوهــان‪ ،‬صفحــه ‪۲6‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصویر ‪ :۵‬کالژ توسط نگارنده‬

‫‪223‬‬

‫بهار مرادی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪MoradiBahar28@Gmail.com 1‬‬

‫مروری بر آثار لبیوس وودز‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/HuYqJ‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫تعــداد انگشتشــماری از معمــاران بــه خلــق‬ ‫فضایی سرشــار از نوآوری‪ ،‬تصویر و خاطره دســت یافتهاند‪.‬‬ ‫در آثــار ایــن هنرمنــدان‪ ،‬شــاهد شــکلگیری خاطراتــی‬ ‫هســتیم کــه به کل جامعه تعلــق دارند‪ .‬ابعــاد ذهنی و عینی‬ ‫ایــن خاطــرات‪ ،‬هرکــدام حیــات خــود را دنبــال میکننــد‪ .‬یکــی‬ ‫در مقابــل چشــمان مخاطــب و دیگــری در ذهنــش‪.‬‬

‫*‬

‫لبیــوس وودز بــه وجــوه نظــری معمــاری عاقــه‬ ‫داشــت‪ .‬معمــاری تجربــیای کــه او پــی میگرفــت‪ ،‬غالبا تاثیر‬ ‫بیشــتری بــر حــاالت ذهنــی و نــه چنــدان عینــی معمــاری‬ ‫داشــت و بــا ســاختمانهای واقعــی در شــهرهای واقعــی‬ ‫کــه هــر کــس میتوانــد آنهــا را بســازد عمیقــا متفــاوت‬ ‫بــود‪ .‬برخــی کار او را بــا آثــار علمی‪-‬تخیلــی مقایســه میکننــد‬ ‫و معمــوال بــه امثــال وودز ایــن اتهــام را وارد میشــود کــه‬ ‫معمــاری را خــوار و خفیــف میکند‪ .‬به آثار او برچســبهایی‬ ‫همچــون غیر واقعــی‪ ،‬خیالــی‪ ،‬مفهومــی و ‪ ...‬میزننــد و‬ ‫نسبتشــان بــا معمــاری در وجــه مــادی و عینیــش را رقیــق‬ ‫میســازند‪ّ .‬امــا شــاید فقــط زاویــهی دیــد اســت کــه تفــاوت‬ ‫دارد؛ یعنــی آنهــا احتمــاال فضــا‪ ،‬مــکان‪ ،‬ترکیببنــدی و‬ ‫دیگــر عناصــر متشــکل معمــاری را از منظــری میببینند که‬ ‫دور و عجیــب بــه نظــر میرســد‪ .‬وودز در نــوع خــود یکــی از‬ ‫اولیــن و پیشــروترین شمایلشــکنان بــود‪.‬‬

‫‪224‬‬

‫وودز در کتــاب جنــگ و معمــاری ایــن چنیــن‬ ‫مینویســد‪:‬‬ ‫چه کســی میگوید معماری و جنگ ناســازگارند؟ معماری به‬ ‫همــان اندازه جنگ اســت که جنــگ‪ ،‬معماری‪ .‬من در نبردی‬ ‫طاقتفرســا بــا زمان و تاریخم‪ .‬من با هــر قدرتی که در فرمهای‬ ‫یکنواخــت محافظهکار اطرافم اقامــت گزیده میجنگم‪.‬‬ ‫فرمهایــی در ذهــن من جای دارند که بــا قدرتی ابدی ظاهر‬ ‫شــده و ســپس در هوا محو میگردند‪.‬‬ ‫من یک معمارم‪ .‬کســی که جهانها را میســازد و با‬ ‫احساســات زالل خــود این کالبد و آهنــگ معماری را که این‬ ‫چنین در مقابل چهرهی تاریک شــهر ایســتاده‪ ،‬ســتایش‬ ‫میکند‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مرور‬

‫آثــار وودز غالبــا درونمایههــای علمــی‪-‬‬ ‫تخیلــی دارنــد‪ .‬البتــه آثــار دهههــای هشــتاد و نــود‬ ‫او فضاهایــی اتوپیایــی بــرای گریــز از محدودیتهــای‬ ‫سیاســی برآمــده از ایدئولوژیهــای موجــود را در نظــر‬ ‫میآورنــد؛ آثــاری کــه از هیــچ رو بــر اســاس سلســله‬ ‫مراتــب رایــج شــکل نگرفتهانــد‪.‬‬ ‫کنــش معمارانــهی لبیــوس وودز بــه ایــن‬ ‫معیارهــا محــدود نمیشــود‪ .‬او در پروژههایــی همچــون‬ ‫منطقــهی آزاد زاگــرب یــا برلیــن زیرزمینــی‪ ،‬تفکــرات‬ ‫ســنتی بــر بازســازی را نیــز بــه چالــش میگیــرد‪ .‬او بــه‬ ‫جــای پــاک کــردن آثــار بهجایمانــده از بمبارانهــا و‬ ‫پنهــان کــردن شــواهد درگیریهــای اجتماعــی‪ ،‬بــه نــوع‬ ‫جدیــدی از محیــط میاندیشــد‪ .‬محیطهایــی کــه دارای‬ ‫فضاهــای نامحــدود‪ ،‬پانهــای آزاد‪ ،‬دسترســی فراگیــر‪،‬‬ ‫فاقــد سلســله مراتــب خــاص و چارچــوب هســتند‪ .‬او‬ ‫بــه گونــهای بــا شــکافها و حفرههــای بهوجودآمــده‬ ‫در ســاختمانها برخــورد میکنــد کــه گویــی بایســتی بــه‬ ‫چرایــی ایجــاد ایــن ضایعــات در مجموعــه پرداخــت‪ .‬آثــار‬ ‫او بــر اســاس ایــن شــیوهی برخــورد در طراحــی‪ ،‬آیندهنگــر‬ ‫و فراواقعگرایانــه محســوب میشــوند کــه بــه دنبــال‬ ‫تولیــد حوزههایــی از معمــاری آلترناتیــو میگردنــد‪.‬‬

‫لبیــوس وودز ایــدهی آشــوب و تخریــب را‬ ‫ایــدهای منفــی میدیــد امــا بــه ایــن نیــز میاندیشــید‬ ‫کــه چگونــه میتــوان معمــاری را از دل همیــن مفاهیــم‬ ‫اســتخراج کــرد‪ .‬معمــاری او عمــا محصــول تخریــب‬ ‫آگاهانــهی کهنالگوهــای تثبیتشــده و نزدیــک شــدن‬ ‫ً‬ ‫بــه نمونههــای اولیــهی برآمــده از دل چیــزی کــه عمیقــا‬ ‫ناممکــن بــه نظــر میرســد‪ .‬بــه بیــان دیگــر هــدف او‬ ‫رســیدن بــه غیرممکــن بــود‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬منبع‪www.kcrw.com :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪225‬‬

‫*‬ ‫در ســال ‪ ۱98۰‬وودز مقبــرهای بــرای آلبــرت‬ ‫انیشــتین پیشــنهاد میکنــد کــه الهامگرفتــه از مقبــرهی‬ ‫معــروف نیوتــن بــا طراحــی بولــه اســت؛ امــا طــرح‬ ‫پیشــنهادی وودز ماننــد یــک ســنگ قبــر بنجــل یــا یــک‬ ‫آرامــگاه مجلــل تودر تــو بــا ســنگهای گرانیــت نبــود‪،‬‬ ‫بلکــه یــک ایســتگاه فضایــی نامتقــارن بــود کــه بــه ســوی‬ ‫تار وپــود گرانــش از خالــی بیکــران حرکــت میکــرد‪ .‬بــا‬ ‫عبــور از ابرهــای جهشیافتــهای کــه اشــعهپراکنی کــرده‬ ‫و جریانهــای الکترومغناطیســی تولیــد میکننــد کــه در‬ ‫خــأ جریــان دارد‪ .‬مقبــره انیشــتین راه حلــی زیرکانــه بــه‬ ‫مســئلهای بــود کــه در غیــر ایــن صــورت اهمیــت چندانــی‬ ‫نداشــت‪.‬‬ ‫به بیان اریک اوون ماس‪:۲‬‬ ‫نــگاه کــردن به ترســیمات لبیوس وودز و کنار هم قرار دادن‬ ‫اینکه چگونه این ســاختمانها باید ســرهمبندی شــوند‪،‬‬ ‫هرگز آســان نیســت‪ .‬اســکچهای فانتزی هم جوهری و هم‬ ‫ـهری گویشــکل و همچنین‬ ‫رنگی اخیر و پالنهای شـ ِ‬ ‫ماشــینهایی با پایههای رباتی معمار خودشــان را در منظر‬ ‫شــهری جنگزدهی برلین یا ســارایوو نشان میدهند‪.‬‬ ‫ایــن ترســیمات دقیقا نمیتوانند تولید شــوند؛ اما در عصر‬ ‫پرینتهای ســهبعدی و تمــام تکنولوژیک‪ ،‬آثار هنری‬ ‫متفکرانهی وودز بیشــتر و بیشــتر پذیرفتنی میشــوند‪.‬‬

‫و حــاال پــس از گذشــت ‪ ۴۰‬ســال تبلــور‬ ‫آثــار وودز را میتوانیــم در فیلمهــای علمی‪-‬تخیلــی‬ ‫هالیــوودی و در دل دنیــای مــارول و دیســی ببینیــم‪.‬‬ ‫در جهــان امــروز خطــوط و طراحیهــای او بــه کمــک‬ ‫جلوههــای بصــری و تصاویــر کامپیوتــری (‪ CGI‬و ‪)VFX‬‬ ‫باز تولیــد میشــوند تــا زمینــه را بــرای شــکل گرفتــن‬ ‫ســناریویی کــه خبــر از آینــده میدهــد فراهــم کننــد‪.‬‬ ‫او در ســال ‪ ،۱99۰‬بــه عنــوان معمــار مفهومــی‬ ‫اســتخدام شــد تــا در پــروژهی فیلــم بیگانــهی ســوم کار‬ ‫کنــد‪ .‬ایــن فیلــم کــه توســط دیویــد فینچــر‪ ۳‬کارگردانــی‬ ‫شــده بــود‪ ،‬هیــچگاه اکــران نشــد امــا بســیاری از‬ ‫طراحیهــای وودز بــرای ایــن پــروژه موجــود هســتند‪ .‬بــه‬ ‫عقیــدهی او معمــاری بــه عنــوان محــور مرکــزی نقــش‬ ‫بســیار پررنگــی را در رونــد داســتانی بــازی میکــرد‪.‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫عــاوه بــر ایــن‪ ،‬وودز از تهیهکننــدگان فیلــم ‪ ۱۲‬میمــون‬ ‫شــکایت کــرد و ادعــا کــرد کــه کار او (اتــاق (باالیــی) بــرج‬ ‫نومکانیکــی)‪ 5‬را کپــی کردهانــد و دادگاه نیــز بــه نفــع وودز‬ ‫رای داد و دســتور داد تــا ایــن صحنــه از فیلــم حــذف‬ ‫شــود امــا او بــا گرفتــن مبلغــی بــه عنــوان غرامــت از‬ ‫ســازندگان فیلــم‪ ،‬اجــازه داد تــا ســکانسهای مــورد نظــر‬ ‫در فیلــم باقــی بمانــد‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۲‬فیلم ‪ ۱۲‬میمون‪ ،‬اتاق باالیی برج نومکانیکی‪ ،‬منبع‪www.lifewithoutbuildings.net :‬‬

‫‪226‬‬

‫مرور‬

‫*‬

‫مروری بر آ ثار لبیوس وودز‬

‫امــروزه وودز را بیشــتر بــه واســطهی کارهایــی میشناســند کــه اکثــر قریــب بــه اتفاقشــان روی کاغــذ‬ ‫ماندهانــد‪ .‬او در طــول حیــات حرفــهای طوالنیــش غالبــا درگیــر ســرزنش بناهــای کســلکننده بــود و در برابــر وسوســهی‬ ‫پــول و ثروتــی کــه بعضــی از معمــاران را بــه مشــاهیر معمــاری تبدیلکــرد مقاومــت نشــان مــیداد‪.‬‬ ‫با پیروزی دموکراســی لیبرال و بازار آزاد ســرمایهداری‪ ،‬گویا حرفی برای گفتن نمانده اســت‪ .‬در این اتمســفر‪ ،‬هر کس خواهان‬ ‫«ســاختن» اســت؛ فرآینــدی کــه در نهایت برای برخی از انواع معماری‪ ،‬جــای کمتری باقی میگذارد‪.‬‬ ‫اینهــا جماتــی اســت کــه وودز حیــن توصیــف معمــاری بــه لحــاظ سیاســی خنثــی و کامــا خــادم ثروتمنــدان‬ ‫میگویــد‪ .‬کمپــوش کــه بیــش از یــک دهــه بــه عنــوان دســتیار وودز کار کــرده‪ ،‬در دفتــر معمــاری پیشــرو حضــور داشــته‬ ‫و در دانشــگاههای کوپریونیــون‪ ،‬کرنــل و گوانگــژو تدریــس میکــرده‪ ،‬عقیــده دارد کــه دنیــای وودز کشــف نشــده اســت؛‬ ‫پاســخ نیســت بلکــه پرســش اســت‪ .‬جهانــی کــه نمیتوانــد پاســخها را بیابــد بلکــه ترجیــح میدهــد بــر وضــع موجــود چالــش‬ ‫بیفکنــد‪ .‬لبیــوس دلمشــغول میراثــی بــود کــه فکــر میکــرد بایــد بــه یــادگار گــذارد‪ ،‬او بیشــتر نگــران آینــده بــود و آینــده‬ ‫میــراث اوســت‪ .‬وودز غالبــا میگفــت‪« :‬مــن هرگــز بــرای طراحــی کــردن طراحــی نمیکنــم‪ ،‬بلکــه فقــط زمانــی طراحــی میکنــم کــه‬ ‫بخواهــم چیــز تــازهای بگویــم»‪.‬‬ ‫واقعیــت ایــن اســت کــه پروژههایــی کــه لبیــوس وودز بــه ســبب غیرقابــل ســاخت بودنشــان شــناخته میشــود‬ ‫مانــع محبوبیــت او نشــدند‪ .‬چراکــه ایــن ایدههــا بایــد روی کاغــذ میماندنــد تــا تخیــل بینندگانشــان را فعــال کننــد‪ ،‬کاری کــه‬ ‫انــدک معمارانــی موفــق بــه انجــام آن شــدهاند‪.‬‬ ‫منعالقهایبهزندگیدر دنیایخیالیندارم‪.‬تمام کارهای‬ ‫منبهمعنایبیرونکشیدنفضاهایواقعیمعماری‬ ‫است؛ اما آنچه مورد توجه ماست این است که اگر دنیا‬ ‫از مرزهایمتعارفعاریباشدومحدودیتهاییوجود‬ ‫نداشتهباشد‪،‬جهانچگونهخواهدبود‪.‬شایدمنبتوانم‬ ‫نشاندهمکهاگر بامجموعهایمتفاوتاز قوانینزندگی‬ ‫میکردیمچهمیتوانسترخدهد‪.‬‬ ‫‪• www.nytimes.com/200825/08//arts/‬‬ ‫‪design/25wood.html‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪• www.kcrw.com‬‬ ‫‪• www.memari.online‬‬ ‫‪• www.en.wikipedia.org/wiki/Lebbeus_Woods‬‬ ‫‪• www.etoood.com/‬‬ ‫‪• www.freeformland.com/en/freeformland/86/‬‬ ‫‪No.19_-_Lebbeus_Woods‬‬ ‫‪• www.archdaily.com‬‬ ‫‪• www.lebbeuswoods.wordpress.com/200903/02//‬‬ ‫‪alien-past‬‬ ‫‪• www.lifewithoutbuildings.net/200609//lebbeus‬‬‫‪woods-12-monkeys.html‬‬ ‫‪• www.minushabensblog.blogspot.com‬‬ ‫‪Lebbeus Woods‬‬ ‫‪Eric Owen Moss‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪David Fincher‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪12 Monkeys‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Neomechanical Tower )Upper( Chamber‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫‪plink.ir/JJROz‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫دیبا شکرایی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪dshokraye@ut.ac.ir‬‬

‫بیبرنامه‬

‫تجربهایدر آزادیعمل‬

‫‪۱‬‬

‫ایــدهی بیبرنامــه بــرای اولیــن بــار در ســال‬ ‫‪ ۱96۷‬شــکل گرفــت‪ .‬پــس از انتشــار کتــاب نوگرایــان ‪ ۲‬در‬ ‫ســال ‪- ۱969‬کــه متاثــر از اشــتیاق درونــی نویســندهاش‬ ‫کریســتوفر بوکــر ‪ ۳‬بــرای ایجــاد تغییــرات در ســطح‬ ‫جامعــه بــود‪ -‬ایــن ایــده بــه طــور گســترده مــورد توجــه‬ ‫دوبــاره قــرار گرفــت‪ .‬بیبرنامــه دو مولفــهی عمــده‬ ‫داشــت‪ :‬اوال ایــن ایــده طرفــدار ایجــاد نــوآوری و تغییراتــی‬ ‫بــود‪ ،‬ثانیــا محوریــت پیــدا کــردن خواســت مــردم بــرای‬ ‫شــکلدهی بــه ایــن تغییــرات در حــوزه ســاخت ‪-‬نــه‬ ‫آنچــه برنامهریــزان و مدیــران میخواســتند‪ -‬ویژگــی‬ ‫تعیینکننــدهی آن بــه شــمار میرفــت‪.‬‬

‫*‬

‫تصویر ‪ :۱‬بیبرنامه‪ ،‬مجلهی نیوسوسایتی‬

‫‪228‬‬

‫مجلــهی هفتگی نیوسوســایتی‪ ۴‬بســتری برای‬ ‫طــرح و بررســی بیبرنامــه ایجــاد کــرد‪ .‬ایــن مجلــه بــه طــور‬ ‫خــاص بــه موضــوع بریتانیــا و بررســی وضعیــت شــهری‬ ‫کنونــی و آینــدهی ایــن کشــور میپرداخــت‪ .‬نویســندگان‬ ‫ایــن مجلــه‪ ،‬پیتــر هــال‪ 5‬جغرافــیدان و برنامهریــز شــهری‪،‬‬ ‫رینــر بنهــام‪ 6‬منتقــد‪ ،‬پــال بارکــر‪ ۷‬روزنامهنــگار و نویســنده‬ ‫و ســدریک پرایــس‪ 8‬معمــار و نویســنده بودنــد‪ .‬ایــن‬ ‫افــراد راه حــل کارآمــد بــرای مشــکات در ســطح شــهر‬ ‫را «بیبرنامــه» میدانســتند و هــدف آنهــا شکســتن‬ ‫تابوهــای مــردم در آن دوره بــود‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مرور‬

‫هــال بــه دنبــال اجرایــی کــردن ایــن ایــده‬ ‫در لنــدن‪ ،‬مقالــهای را در کنفرانــس ســاالنهی‬ ‫ســازمان برنامهریــزی کل شــهر ارائــه داد کــه موضــوع‬ ‫آن شــکلگیری مناطــق آزاد تجــاری‪ 9‬در قســمت پاییــن‬ ‫شــهر بــود؛ محدودههایــی کــه در بســتر رشــد اقتصــادی و‬ ‫ســرمایهگذاری قــرار میگرفتنــد‪ .‬ایجــاد ایــن مناطــق‪ ،‬ســد‬ ‫محدودیتهایــی کــه دســتاندرکاران و تصمیمگیــران از‬ ‫بــاال میگرفتنــد را در هــم میشکســت و بــه مــردم اختیــار‬ ‫تصمیمگیــری بــرای ساختوســاز در ایــن محدودههــا را‬ ‫بــا توجــه بــه نیازهــای خــود مــیداد (مفهــوم بیبرنامــه)‪.‬‬ ‫در ادامــهی ایــن تــاش بــرای توجــه بــه مناطــق آزاد‪ ،‬مرکــز‬ ‫خریــد متروســنتر‪ ۱۰‬در گیتســهد‪ ۱۱‬ســاخته شــد‪.‬‬ ‫بــه عقیــدهی نویســندگان بیبرنامــه‪ ،‬مــردم‬ ‫بهجــای آنکــه بســتری بــرای رونــد ساختوســاز و تغییــر‬ ‫آن ســاختهها در طــول زمــان فراهــم کننــد‪ ،‬تنهــا نظارهگــر‬ ‫شــرایط هســتند‪ .‬خانههــای متــداول ساختهشــده را‬ ‫قبــول ندارنــد و همچنــان بــرای تغییــر آنهــا برنامهریــزی‬ ‫میکننــد‪ ،‬ســپس آنهــا را میســازند و بــاز دوبــاره‬ ‫درمییابنــد خانههــای ساختهشــدهی جدیدشــان‬ ‫ماننــد بقیــه خانههــا هســتند‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫برنامهریزیهــای شــهری بــا قصــد اتخــاذ‬ ‫تصمیماتــی بــرای پیشــرفت شــهرها صــورت میگیرنــد در‬ ‫حالــی کــه ایــن ســوال مطــرح نمیشــود کــه ایــن برنامههــا‬ ‫چــه هســتند؟ چــه میخواهنــد انجــام بدهنــد؟ نــکات‬ ‫مثبــت و منفــی آنهــا چیســت و مهمتــر از همــه‪ ،‬آیــا واقعــا‬ ‫اجــرای هرکــدام از ایــن برنامههــا ضــروری اســت؟ برنامههــا‬ ‫از یــک ســبک بــه ســبک دیگــر بــه ســرعت در حــال‬ ‫حرکتنــد و تغییــر وضعیــت ناگهانــی میدهنــد و مــردم‬ ‫هــم بــه تناســب آنهــا ســلیقهی خــود را بــه یکبــاره تغییــر‬ ‫میدهنــد‪ .‬آیــا از ایــن شــرایط‪ ،‬کشــور ســود میبــرد؟ یــا ایــن‬ ‫تصمیمــات و برنامههــا بــه ســود افــرادی خــاص اســت؟‬ ‫البتــه ســود اصلــی بــرای انــدک افــراد تصمیمگیرنــده‬ ‫حاصــل میشــود و اقشــار متوســط و ضعیــف جامعــه از‬ ‫ایــن تصمیمــات بینصیــب هســتند‪ .‬چیــزی کــه مــردم بــه‬ ‫آن نیــاز دارنــد برنامــهی از پیــش تعیینشــده نیســت‪،‬‬ ‫بلکــه تجربههــای حسابشــده در خــارج از چارچــوب‬ ‫مــورد انتظــار همیشــگی و در ســایهی بیبرنامــه اســت؛‬ ‫تجربههایــی کــه فــرد آن را نمیســازد‪ ،‬بلکــه کل جامعــه‬ ‫دســت بــه دســت هــم آن را متناســب بــا شــرایط موجــود‬ ‫خلــق کــرده‪ ،‬ســپس رشــد و توســعه میدهنــد‪.‬‬

‫‪229‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫بــا اجــرای بیبرنامــه میتــوان از توســعهی ســریع مناطــق جلوگیــری کــرد؛ بــه گونــهای کــه بــا توجــه بــه نیاز هــای‬ ‫مــردم در یــک منطقــهی خــاص‪ ،‬در طــول زمــان بــا تعامــل اجتماعــی بــه ایــن نیازهــا پاســخ داده شــود و بــه تدریــج توســعهی‬ ‫مناطــق را انجــام داد‪ .‬نویســندگان بیبرنامــه ســه منطقــهی زیــر را معرفــی میکننــد و مشــکات بــه وجودآمــده در ایــن‬ ‫‪۱۴‬‬ ‫مناطــق را ناشــی از نبــود بیبرنامــه در توســعه میداننــد‪.۱ :‬قســمت شــرقی میدلنــدز‪.۲ ۱۲‬ناتمپســتد‪.۳ ۱۳‬تنگــهی ســولنت‬

‫منطقهی اول‬ ‫در منطقــهی میدلنــدز پیشــرفت صنعتــی‬ ‫و تجــاری و قابلیــت رشــد جمعیــت بســیار اســت‪.‬‬ ‫حومــهی آن دسترســی خوبــی بــه ســایر نقــاط دارد و‬ ‫زمینهــای بکــر وســیع و فضــای بــاز بســیاری در آنجــا‬ ‫دیــده میشــود‪ .‬بــا توجــه بــه گســترش شهرنشــینی‬ ‫و پیشــرفت اقتصــادی دردهکدههــای واقــع در ایــن‬ ‫حومــه‪ ،‬مشــکل حفاظــت فضاهــای بــاز و پارکهــا وجــود‬ ‫دارد‪ .‬از طرفــی فضاهــای بــاز بــه راحتــی توســط بنگاههــا‬ ‫خریــد و فــروش میشــوند‪ .‬بــا اجــرای بیبرنامــه در ایــن‬ ‫فضاهــا‪ ،‬زمینهــا حفاظــت شــده وکمتــر خریــد و فــروش‬ ‫میشــوند و در نتیجــه توســعه در ایــن ناحیــه رونــدی‬ ‫آهســتهتر بهخــود میگیــرد‪.‬‬

‫منطقهی دوم‬ ‫فــرودگاه واقــع در منطقــهی ناتمپســتد‬ ‫(مشــابه فــرودگاه اسنســتد‪ )۱5‬مزاحمتهایــی را بــرای‬ ‫منطقــهی اســتورتفورد‪ ۱6‬ایجــاد میکنــد‪ .‬ایــن مشــکات‪،‬‬ ‫نتیجــهی فشــارهایی اســت کــه بــه حومــه و کمربنــدی‬ ‫اطــراف شــهر وارد شــده اســت‪ .‬برنامههــای رایــج مخــرب‬ ‫امــروزی بــا هــدف توســعه‪ ،‬بــه ایــن منطقــه اعمــال شــده‬ ‫و علیرغــم ایجــاد مســیرهای ارتباطــی‪ ،‬امــکان بهــرهوری‬ ‫از مناظــر طبیعــی را از بیــن بــرده و فرصــت اشــتغالزایی‬ ‫بــرای کارگــران ایــن زمینهــا را ســلب نمــوده اســت‬ ‫زاغهنشــینی ایــن اقشــار نیــز بــه دلیــل توســعهی‬‫بیرویــهی شهرنشــینی بــوده اســت‪ .‬همچنیــن افزایــش‬ ‫ترافیــک و تعــدد بیلبوردهــا بــه منظرههــای طبیعــی‬ ‫لطمــه وارد کــرده اســت‪ .‬ایــن مشــکات پیشآمــده‬ ‫نتیجــهی توســعهی کنتــرل نشــده اســت‪ .‬اگــر بیبرنامــه‬ ‫در ایــن منطقــه اجــرا میشــد‪ ،‬توســعهی بیانــدازهی‬ ‫پیشآمــده اتفــاق نمیافتــاد‪.‬‬

‫‪230‬‬

‫تصاویــر ‪) ۳‬بــاال(‪) ۴ ،‬راســت( و ‪) ۵‬چــپ(‪ :‬بهترتیــب منطقــهی میدلنــدز‪،‬‬ ‫تنگــهی ســولنت‪ ،‬منطقــهی ناتمپســتد ‪ .‬مجلــهی نیوسوســایتی‪،‬‬ ‫صفحــات ‪ ۴۳۹ ،۴٣٧‬و ‪۴۴۱‬‬

‫منطقهی سوم‬ ‫در تنگــهی صنعتــی ســولنت‪ ،‬قایقســازی بــه‬ ‫طــور چشــمگیری رایــج اســت‪ .‬اطــراف ایــن تنگــه ناحیــهی‬ ‫بیولــی‪ ۱۷‬از ظرفیــت توســعهی بســیار خوبــی برخــوردار‬ ‫اســت‪ .‬اگــر بیبرنامــه در ایــن منطقــه اجــرا شــود‪ ،‬در‬ ‫زمینهــای مــردم توســعهی خانهســازی بــا رضایــت‬ ‫ســاکنین صــورت میگیــرد‪ .‬شــهروندان میتواننــد در‬ ‫طــول تعطیــات در اطــراف تنگــه ســفر کننــد و تعــداد‬ ‫توریســت قابلتوجهــی جــذب ایــن منطقــه میشــود‪.‬‬ ‫مســئوالن بــا دریافــت مالیــات‪ ،‬درآمــد مناســبی خواهنــد‬ ‫داشــت و تعــدادی از مــردم از طریــق ارائــهی خدمــات بــه‬ ‫توریســتها بــه کار مشــغول میشــوند‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫بیبرنامه‬

‫بیبرنامــه بــه دنبــال حفــظ فضاهــای‬ ‫دســتنخوردهی شــهری اســت؛ بــه طــوری کــه‬ ‫در جریــان توســعه‪ ،‬مــردم بــا راهنمایــی و تعامــل بــا‬ ‫معمــاران و برنامهریــزان‪ ،‬مطابــق نیازهــای روز خــود‬ ‫فضاهــا را شــکل دهنــد‪ .‬بــا ایــن روش جامعــه پویاتــر‬ ‫شــده و ساختوســاز بــر پایــهی اطاعــات درســت و‬ ‫نیازهــای واقعــی مــردم شــکل میگیــرد‪.‬‬ ‫نتیجــهی ســه مطالعــهی مــوردی نشــان‬ ‫مــیداد کــه مــردم انگلیــس از انتخــاب آزادانــه‬ ‫بــرای چگونگــی شــکلگیری فضاهــای شــهری‬ ‫خــود بیبهــره بودنــد‪ .‬ارائــهی راهــکار بیبرنامــه بــه‬ ‫معنــای تصمیمگیــری افــراد بــرای ساختوســاز در‬ ‫محدودههــای زندگــی فــردی و اجتماعــی خــود‪ ،‬راه حــل‬ ‫مناســبی بــه نظــر میرســید‪ .‬هــدف بیبرنامــه ایجــاد‬ ‫نوعــی دموکراســی و بــاز گذاشــتن عرصــهی ســاخت‪،‬‬ ‫بــر پایــهی گرایشهــا و احساســات انســانها در طــول‬ ‫زمــان بــوده اســت‪ .‬ایــن گرایشهــا و نیازهــای افــراد از‬ ‫جملــه مــواردی نیســتند کــه بتــوان آنهــا را به طــور دقیق‬ ‫از قبــل پیشبینــی کــرد؛ همانطــور کــه بــا بــه کارگیــری‬ ‫آنالیــز سیســتمی و مدیریــت علمــی نیــز نمیتــوان بــه‬ ‫نتایــج حاصــل از ایــن گرایشهــا بــه طــور دقیــق پیبــرد‪.‬‬

‫بــا گذشــت زمــان و افزایــش ثــروت مــردم‪،‬‬ ‫تمایــل آنهــا بــرای مالکیــت فضاهــای بزرگتــر بیشــتر‬ ‫میشــود‪ .‬شــهروندان عــاوه بــر فضاهــای معمــول‬ ‫متعلــق بــه خــود بــه فضاهــای بیشــتری در نزدیکــی خانــه‪،‬‬ ‫فروشــگاه‪ ،‬کارخانــه و محــل کار خــود نیــاز دارنــد‪ .‬آنهــا‬ ‫همــواره فضاهــای خــود را بــا فضاهــای دیگــران مقایســه‬ ‫میکننــد‪ .‬در حالــی کــه تبلیغــات گســتردهتر شــده‪ ،‬مــردم‬ ‫مصرفگراتــر شــدهاند و شــیوهی زندگــی روزمــرهی آنهــا‬ ‫ســریعتر تغییــر میکنــد؛ تغییراتــی کــه برنامهریــزان بــه‬ ‫طــور کامــل نمیتواننــد از قبــل بــر آنهــا واقــف باشــند‪ .‬در‬ ‫نتیجــه بیبرنامــه بــا مشــارکت مــردم میتوانــد همــگام بــا‬ ‫ایــن تغییــرات‪ ،‬توســعهی شــهری را شــکل دهــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪Non-Plan, An Experiment In Freedom‬‬ ‫‪The Neophiliacs‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Christopher Booker‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪New Society‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Peter Hall‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Rayner Banham‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Paul Barker‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪Cedric Price‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Enterprise Zones‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Metrocentre‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Gateshead‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪The East Midlands‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪Nuthampstead‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪The Solent‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪Stansted‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪Stortford‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪Beaulieu‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪231‬‬

‫جایی میان ساختن و نساختن‪،‬‬

‫مروری بر تفکرات‬ ‫‪۱‬‬ ‫گوردن ماتا کالرک‬

‫تصــور کنیــد از ســاختمانی آویــزان هســتید‬ ‫و بــا چکشــی کــه در دســت داریــد‪ ،‬دیــوار‪ ،‬ســقف و کــف‬ ‫آن بنــا را خــرد میکنیــد‪ .‬خیلــی هــم بــد بــه نظــر نمیرســد!‬ ‫میتوانیــم بــه وضــوح ببینیــم داخــل اجــزای ســاختمان‬ ‫چــه میگــذرد؛ مثــل تشــریح جســدی کــه دانشــجویان‬ ‫پزشــکی انجــام میدهنــد‪ .‬ایــن کاری بــود کــه گــوردن ماتــا‬ ‫کارک انجــام مــیداد! او از ســاختمانهای متروکــه یــا در‬ ‫حــال تخریــب در اروپــا و آمریــکا‪ ،‬قطعاتــی جــدا میکــرد‬ ‫تــا از ایــن راه نشــان دهــد چــه بخشهایــی منفعــل‬ ‫هســتند؛ چــه در بنــا و چــه در جامعــه‪.‬‬

‫*‬

‫ماتــا کارک در ســال ‪ ۱9۴۳‬میــادی در‬ ‫نیویــورک‪ ،‬از پــدر و مــادری کــه هــر دو هنرمنــد ســورئال‬ ‫بودنــد‪ ،‬روبرتــو ماتــا‪ ۲‬و آنــا کارک‪ ،۳‬متولــد شــد‪ .‬اواخــر‬ ‫ســال ‪ ۱96۰‬میــادی‪ ،‬در دانشــگاه کرنــل آمریــکا در‬ ‫رشــتهی معمــاری تحصیــل کــرد و یــک ســال هــم در‬ ‫دانشــگاه ســوربن فرانســه‪ ،‬ادبیــات فرانســه خوانــد‪.‬‬

‫‪232‬‬

‫یاسمن یزدی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪yas.yad78@gmail.com‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/zgUqL‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫ماتــا کارک یکــی از تاثیرگذارتریــن هنرمنــدان‬ ‫دهــهی ‪ ۷۰‬اســت کــه هنــوز هــم کارهــای او مــورد توجــه‬ ‫هنرمنــدان و معمــاران اســت‪ .‬کارهــای او در واقــع تمــام‬ ‫زمینههــای هنــر آوانــگارد دهــهی ‪ ۷۰‬را شــامل میشــد؛ از‬ ‫‪۴‬‬ ‫پروژههــای ســایتمحور گرفتــه تــا اجــرا‪ ،‬از هنــر فرآینــدی‬ ‫تــا فیلــم‪ .‬در کنــار برشهــای ســاختمانی‪ ،‬او بــه شــدت بــه‬ ‫فرآینــد پخــت‪ ،‬بــازی بــا زبــان و گرافیتــی عاقهمنــد بــود‪.‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫چیــزی کــه ماتــا کارک را بــه فرآینــد طبــخ‬ ‫عاقهمنــد میســاخت‪ ،‬تغییــر شــکل مــواد بــود‪.‬‬ ‫او بــه همــراه کارول گــودن‪ ،5‬رســتوران فــود را پایهگذاری‬ ‫کــرد‪ .‬ایــن رســتوران کــه کارکنــان و مســئوالن آن همگی از‬ ‫هنرمنــدان بودنــد‪ ،‬حضــور قابلتوجهــی در هنــر اجرایــی‬ ‫آن زمــان داشــت‪ .‬ماتــا کارک همچنیــن بــه همــراه گــودن‬ ‫و تعــدادی از دوســتانش‪ ،‬گــروه هنــری آنارشــیتکچر‪ 6‬را‬ ‫راهانــدازی کــرد‪ .‬هــدف ایــن گــروه‪ ،‬نشــان دادن امکانــات‬ ‫تغییــر‪ ،‬مکانهــای مــورد غفلــت واقعشــده و ایدههــای‬ ‫منعشــده بــود‪ .‬در زمینــهی بــازی بــا زبــان‪ ،‬ماتــا کارک‬ ‫از جنــاس یــا ترکیــب کلمــات مختلــف اســتفاده میکــرد‬ ‫و کلمــات جدیــد میســاخت تــا نشــان دهــد میتــوان‬ ‫بــه نقشهــا و روابــط ازپیشتعیینشــده‪ ،‬از زاویــهای‬ ‫نــو نــگاه کــرد‪ .‬او ‪ ۲۰۰‬کارت بــا ایــن مضمــون دارد کــه بــه‬ ‫کارتهــای هنــر معروفنــد‪ .‬عنــوان آنارشــیتکچر ‪-‬ترکیــب‬ ‫دو کلمــه انارکــی و آرشــیتکچر‪ -‬نیز یکــی از کلمات ابداعی‬ ‫اوســت‪ .‬بعــد از فار غالتحصیلــی در ســال ‪ ۱968‬میــادی‪،‬‬ ‫ماتــا کارک شــروع بــه «نســاختن» کــرد‪ .‬او بــا معمــاران‬ ‫دیگــر متفــاوت بــود‪ .‬ذهنــش معمارانــه بــود‪ ،‬امــا چیــزی‬ ‫نمیســاخت‪ .‬در واقــع او بــا نســاختن‪ ،‬معمــاری میکــرد‪.‬‬ ‫بیــزار از معمــاری فرمگــرا و اتوپیایــی مــدرن و ناامیــد از‬ ‫فقــدان نســبی آزادی در فرهنــگ معمــاری‪ ،‬ماتــا کارک‬ ‫بــه «تخریــب خاقانــه» معتقــد بــود‪ .‬او ‪ ۷‬پــروژهی بــزرگ‬ ‫ســایتمحور انجــام داد کــه بــه برشهــای ســاختمانی‬ ‫معروفنــد‪ .‬در ایــن پروژههــا‪ ،‬او حفرههــای هندســی‬ ‫پیچیــدهای در بناهــای متروکــه خلــق میکــرد و بــا ایــن‬ ‫کار‪ ،‬قســمتهای نهــان را آشــکار مینمــود و از مســائل‬ ‫اجتماعــی مخفیشــده زیــر ســطوح پــرده برمیداشــت‪.‬‬ ‫همــهی ایــن پروژههــا تخریــب شــدند؛ در برخــی مــوارد‬ ‫حتــی قبــل از اینکــه کامــل شــوند‪ .‬در ادامــه بــه بررســی‬ ‫شــاخصترین ایــن پروژههــا میپردازیــم‪.‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫پروژهی تقسیم‬ ‫ایــن پــروژه در ســال ‪ ۱9۷۴‬میــادی‪ ،‬در یــک خانــهی معمولــی در مناطــق کارگرنشــین حومــهی آمریــکا انجــام شــده‬ ‫اســت‪ .‬ماتــا کارک ایــن خانــهی متروکــه را توســط یــک بــرش عمــودی کــه عنصــر اصلــی ایــن پــروژه اســت‪ ،‬بــه دو نیــم تقســیم‬ ‫کــرد و عــاوه بــر آن ‪ ۴‬گوشــهی ســقف را بریــد و نصــف پــی ســاختمان را برداشــت تــا نصفــی از بنــا زاویــهدار شــود‪ .‬ایــن عملیــات‪،‬‬ ‫یــک نقــد اجتماعــی بــود‪ .‬بــا ایــن اثــر او میخواســت یــک لحظــهی خــاص را در ذهــن مخاطــب‪ ،‬مجســم کنــد؛ لحظــهای بیــن‬ ‫زندگــی یــک خانــوادهی کارگــری در ایــن خانــه و تخریــب آن خانــه بــرای ســاخت بنایــی بــا ســود بیشــتر‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬پروژهی تقسیم‪،۱۹7۴ ،‬‬ ‫نیوجرسی‪،‬‬ ‫منبع‪www.publicdelivery.org :‬‬

‫پروژهی تقاطع مخروطی‬ ‫ایــن پــروژه در ســال ‪ ۱9۷5‬میــادی در پاریــس‬ ‫انجــام شــد و بعــدا بــرای ســاخت مرکــز ژرژ پمپیــدو و‬ ‫خانههــای لوکــس‪ ،‬تخریــب شــد‪ .‬ایــن اثــر‪ ،‬بــه تخریــب‬ ‫هــر گونــه اســتمرار تاریخــی بیــن پاریــس قدیــم و جدیــد‬ ‫اشــاره میکنــد‪ .‬ماتــا کارک از مفهــوم نمادیــن ایــن‬ ‫منطقــه و ارتبــاط بصــری مرکــز فرهنگی‪-‬هنــری جدیــد‬ ‫بــا بــرج ایفــل آگاه بــود‪ .‬یکــی از آنهــا‪ ،‬نمــاد ایدئولــوژی‬ ‫ملــی معاصــر فرانســه بــود و دیگــری‪ ،‬یادمانــی از ترقــی‬ ‫فرانســه در قــرن نوزدهــم‪ .‬او از دو خانــهی دوقلــوی‬ ‫قــرن هفدهمــی اســتفاده کــرد و در آنهــا یــک حفــرهی‬ ‫عظیــم مخروطیشــکل بــه وجــود آورد‪ .‬ایــن حفــره در‬ ‫سرتاســر بنــا نفــوذ میکــرد و هماننــد یــک پریســکوپ‬ ‫عمــل میکــرد؛ بــه نحــوی کــه توجــه عابــران را بــه رابطــهی‬ ‫همتــرازی بنــا بــا بــرج ایفــل و مرکــز ژرژ پمپیــدو معطــوف‬ ‫می کــرد‪.‬‬

‫‪234‬‬

‫کار ماتــا کارک‪ ،‬نوعــی «بومشناســی»‬ ‫شــهری بــود‪ .‬هــدف او ایــن بــود کــه بــه جــای ســاختن‬ ‫بــا مصالــح گرانقیمــت‪ ،‬بازســازی کــردن‪ ،‬یــا اضافــه‬ ‫کــردن عناصــر تــازه بــه معمــاری بــرای جلــب توجــه‬ ‫بــه المانهــای خاقانــه یــا مترقــی‪ ،‬از طریــق کاســتن‪،‬‬ ‫اظهــارات معمــاری کنــد تــا وجــوه تاریخــی موجــود در‬ ‫بناهــای بومــی و معمولــی را آشــکار کنــد‪ .‬در نهایــت اثــر‬ ‫حاصلشــده بیــان نمادینــی دارد کــه نمیتــوان گفــت‬ ‫کمتــر از دو یادمــان رقیــب دیگــر اســت‪.‬‬

‫‪۷‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫تصویر ‪ :۲‬پروژهی تقاطع مخروطی‪ ،۱۹7۵ ،‬فرانسه‪ ،‬منبع‪www.marcpetitjean.fr :‬‬

‫پروژهی پایان روز‬ ‫پــروژهی پایــان روز‪ ،‬در همــان ســال انجــام‬ ‫تقاطــع مخروطــی انجــام شــد‪ .‬ماتــا کارک از حفــرهی ایــن‬ ‫پــروژه کــه در یــک انبــار منســوخ روی لنگرگاهــی انجــام‬ ‫شــده‪ ،‬بــه عنــوان «پنجــرهی رز»‪ 8‬یــاد میکنــد و ایــن‬ ‫پــروژه را شــبیه بــه یــک باســیلیکای رومــی میدانــد‪ .‬او‬ ‫شــکل حفــرهی ایــن پــروژه را بــا توجــه بــه مســیر حرکــت‬ ‫خورشــید طراحــی کــرد و قســمتی از کــف را هــم بریــد تــا نور‬ ‫از ســطح آب مــواج زیــر لنگــرگاه منعکــس شــود‪ .‬در واقــع‬ ‫او در دورهای بــه ظرفیتهــای محیطــی توجــه میکــرد کــه‬ ‫چنیــن مســائلی هنــوز مطــرح نشــده بــود‪ .‬ماتــا کارک‬ ‫ایــن پــروژه را «جشــنوارهی نــور و آب» و «پــارک محصــور»‬ ‫میخوانــد‪ .‬او میخواســت ایــن مــکان فضایــی عمومــی‬ ‫مثــل پــارک باشــد؛ جایــی کــه مــردم بتواننــد در آن وقــت‬ ‫بگذراننــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫تصویر ‪ :۳‬پروژهی پایان روز‪ ،۱۹7۵ ،‬نیویورک‬

‫‪235‬‬

‫*‬ ‫ماتــا کارک یــک فعــال سیاســی بــود‪ .‬او بــا‬ ‫ســاختارزدایی معمــاری‪ ،‬آن را تبدیــل بــه نوعــی کوبیســم‬ ‫معکــوس یــا «ضــد یادمــان» میکــرد‪ .‬هــدف ایــن‬ ‫یادمانهــای منفــی‪ ،‬آشــکار کــردن تاریخ و حافظــهی تاریخی‬ ‫اســت‪ .‬برعکــس یادمانهــای متعــارف‪ ،‬یادمان ماتــا کارک‬ ‫عمیقــا بدبیــن اســت‪ .‬بــه ســرعت تخریــب میشــود کــه‬ ‫بــه نظــر بیهــوده میرســد امــا در واقــع یــک فــرم نمادیــن‬ ‫ابــدی اســت‪ .‬سرنوشــتش را قبــول میکنــد؛ اینکــه تنهــا‬ ‫بــه وســیلهی عکسهــا و نوشــتههای چیــزی بــه یــاد آورده‬ ‫شــود کــه زمانــی جرقــهی امیــد بــوده و حــاال توســط فرمهــای‬ ‫غالبتــر از میــان برداشــته شــده اســت‪ .‬هــدف ماتــا کارک‬ ‫ایجــاد یــک ســوال در ذهــن مخاطــب بــود‪ :‬آیــا ســاختمانها‬ ‫هرچنــد مجلــل و مترقــی‪ -‬بــر انســانهایی کــه آواره‬‫میکننــد اولویــت دارنــد؟ پروژههــای او صرفــا فعالیتــی‬ ‫هنری یا معمارانه نبودند و مفاهیم سیاسی‪-‬اجتماعی در‬ ‫برداشــتند‪ .‬وقتــی ماتــا کارک در پــروژهی ایــاالت جعلــی‪۱5 ،‬‬ ‫قطعــهی زمیــن غیرقابلاســتفاده در نیویــورک را خریــداری‬ ‫کــرد‪ ،‬در واقــع میخواســت قوانیــن مالکیــت زمیــن را زیــر‬ ‫ســوال ببــرد‪ .‬ایــن زمینهــا کــه بعضــا عرضشــان از شــانهی‬ ‫انســان هــم کمتــر بــود‪ ،‬توســط شــهرداری نیویــورک بــه‬ ‫حــراج گذاشــته شــده بودنــد‪ .‬او بــدون ایــن کــه کاری روی‬ ‫ایــن زمینهــا انجــام دهــد‪ ،‬شــروع بــه مستندســازی آنهــا‬ ‫کــرد و نشــان داد کــه خــود عمــل مستندســازی میتوانــد‬ ‫محصــول نهایــی معمــاری باشــد‪ .‬در حالــی کــه در معمــاری‪،‬‬ ‫ایــن عمــل تنهــا یکــی از مراحــل بــرای رســیدن بــه پــروژهی‬ ‫نهایــی اســت‪.‬‬

‫تصویر ‪ :۴‬ساختمان ‪،Ex of In House‬‬ ‫استیون هال‪۲۰۱۶ ،‬‬ ‫رینبک‪ ،‬منبع‪www.dwell.com :‬‬

‫‪236‬‬

‫مرور‬

‫در پــروژهی تقســیم‪ ،‬وقتــی یــک خانــه را دو‬ ‫نیــم کــرد‪ ،‬در واقــع نظــرش را دربــارهی از بیــن رفتــن ارزش‬ ‫خانــواده در آمریــکا بیــان کــرد‪ .‬وقتــی حفــرهای در کــف‬ ‫آپارتمــان برونکــس بــه وجــود آورد‪ ،‬میخواســت توجههــا‬ ‫را بــه شکســت جامعــه در فراهــم کــردن مســکن مناســب‬ ‫جلــب کنــد‪ .‬ایــن ســاختارزداییها‪ ،‬از بدبینــی او نســبت‬ ‫بــه ناچــاری مــردم بــه زندگــی در شــرایط محدودکننــده‬ ‫(خصوصــا در حومــهی شــهر ) نشــأت میگرفــت؛ امــا جــز‬ ‫ایــن‪ ،‬نگاهــی انتقادی بــه مفهوم خانه در نــگاه لوکوربوزیه‬ ‫نیــز بــود‪ :‬ماشــینی بــرای زندگــی‪ .‬البتــه ایــن تنهــا انتقــادات‬ ‫اجتماعــی او نبــود کــه او را بــه یکــی از معــدود هنرمندانــی‬ ‫کــه کارشــان اثــر قابلتوجهــی بــر معمــاری گذاشــته تبدیــل‬ ‫کــرد‪ .‬بلکــه ایــن تاثیــر کــه همچنــان‪ ۴۰ ،‬ســال پــس از مــرگ‬ ‫وی نیــز ادامــه دارد‪ ،‬بــه دلیــل اســتفاده او از فضاهــای‬ ‫ساختهشــده در آثــارش اســت‪ .‬بــه گونــهای کــه دیوارهــا‪،‬‬ ‫کفهــا و ســقفها بــرای او مقــدس نبــوده و تنهــا زمینــهی‬ ‫کار او هســتند‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫جایی میان ساختن و نساختن‬

‫آثــار ماتــا کارک را نمیتــوان در‬ ‫یــک حــوزهی خــاص هنــری قــرار داد‪ .‬کار او کامــا‬ ‫ترکیبــی و واکنشــی بــه شــهر‪ ،‬مــردم و زمــان اســت‪.‬‬ ‫آثــاری چــون برشهــای ســاختمانی او‪ ،‬چــه در هنــر و‬ ‫چــه در معمــاری الهامبخــش هســتند‪ .‬وقتــی معمــاران‬ ‫معاصــر در ســازهها کنــدهکاری میکننــد تــا چیزهایــی‬ ‫را نمایــان کننــد کــه قــرار نبــوده دیــده شــوند‪ ،‬در واقــع‬ ‫از ماتــا کارک الگــو گرفتهانــد‪ .‬معمــاری کــه کارهایــش‬ ‫بیــش از هــر کــس دیگــری بــه او شــباهت دارد‪ ،‬اســتیون‬ ‫هــال‪ 9‬اســت کــه بناهایــش اکثــرا توخالیشــده هســتند‬ ‫تــا ایــن کــه ساختهشــده باشــند‪ .‬رم کولهــاس‪ ۱۰‬نیــز‬ ‫غرایــزی مشــابه او دارد‪ .‬او در مشــاهداتش از دیــوار‬ ‫برلیــن‪ ،‬بــه ایــن نتیجــه رســید کــه دیــوار باعــث بــه وجــود‬ ‫آمــدن انــواع فعالیتهــا در دو طرفــش شــده و گویــی‬ ‫بیــش از معمــاری‪ ،‬مــردم را بــه انجــام فعالیتهــای‬ ‫مختلــف واداشــته اســت‪ .‬ایــن نشــان میدهــد کــه‬ ‫یــک ســاختمان‪ ،‬بیــش از چیــزی کــه میپنداریــم‪،‬‬ ‫فعالیــت انســانها را تحــت تاثیــر قــرار میدهــد‪ .‬در ایــن‬ ‫مشــاهدات‪ ،‬شــباهتی کــه بــا آنارشــیتکچر ماتــا کارک‬ ‫وجــود دارد‪ ،‬ایــدهی معمــاری از طریــق افــزودن معانــی‬ ‫بــه ناتمامهــا و عدمهاســت‪ .‬ایــدهی ماتــا کارک ایــن‬ ‫بــود کــه ناتمــام رهــا کــردن چیزهــا‪ ،‬تعامــل را بــرای مــردم‬ ‫ســادهتر میکنــد‪ .‬بــا ایــن تفاســیر‪ ،‬ایــن کــه او بناهــای‬ ‫کاملشــده را تخریــب میکــرد یــا بــرش مــیزد‪ ،‬تاشــی‬ ‫بــود بــرای ایــن کــه بــه مخاطــب اجــازهی تخیــل دهــد‪.‬‬ ‫ایــن برشهــا میتوانســتند مخاطــب را بــه فکــر وادارنــد‬ ‫کــه ایــن بنــا قبــل از بــرش چگونــه بــوده اســت‪ .‬عــاوه‬ ‫بــر ایــن او تماشــای فرآینــد ســخت تولیــد و عملیــات‬ ‫پرســروصدای بــرش دیوارهــا را نیــز بخشــی از هنــر‬ ‫اجرایــی میدانســت؛ نــه ایــن کــه تنهــا وســیلهای باشــد‬ ‫بــرای رســیدن بــه محصــول نهایــی‪.‬‬ ‫ماتــا کارک در ‪ ۳5‬ســالگی بــر اثــر ســرطان‬ ‫درگذشــت امــا آثــار او نماینــدهی آزادی و افــکاری اســت‬ ‫کــه او برایــش مبــارزه کــرد‪ .‬او نشــان داد کــه تخریــب‬ ‫میتوانــد در عیــن تناقــض‪ ،‬شــکلی از معمــاری باشــد‪.‬‬ ‫چراکــه بــا بــرش زدنهــا و توخالــی کردنهــا‪ ،‬آن بناهــای‬ ‫متروکــه جــان تــازهای میگرفتنــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫امــروزه اهمیــت شــناخته شــدن ماتــا کارک‬ ‫بیــش از پیــش اســت؛ چراکــه در آینــدهی نزدیــک بــرای‬ ‫نجــات یافتــن بایــد بــا پسماندههایمــان بســازیم‪.‬‬ ‫پــس شــاید بــد نباشــد کــه از او «دوبــاره زنــده شــدن» را‬ ‫بیاموزیــم‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪• www.newleftreview.org/issues/II27/articles/tony-wood‬‬‫‪vanishing-acts‬‬ ‫‪• www.placesjournal.org/article/gordon-matta-clark‬‬‫‪spacism/‬‬ ‫‪• Object to be destroyed, Pamela Lee, Cambridge, MIT Press,‬‬ ‫‪2000.‬‬ ‫‪• www.scribd.com/document/88298404/Graham‬‬‫‪GordonMatta-Clark-378380‬‬‫‪• www.martinhogue.net/Fake-Fake-Estates‬‬‫‪Reconsidering-Gordon-Matta-Clark-s-Fake-Estates‬‬ ‫‪• www.capital.cl/categoria/cultura/page/50/‬‬ ‫‪• www.madoken.jp/en/interviews/4896/‬‬ ‫‪• www.ensembles.mhka.be/items/fresh-air-cart-‬‬‫‪2?locale=en‬‬ ‫‪• www.placesjournal.org/article/gordon-matta-clark‬‬‫‪spacism/‬‬ ‫‪• www.publicdelivery.org/gordon-matta-clark-splitting‬‬ ‫‪• www.marcpetitjean.fr/gordon-matta-clark‬‬ ‫‪• www.medium.com/@audrey.amarylis/gordon-matta‬‬‫‪clark-breaking-the-limits-8bce9b18ddd4‬‬ ‫‪• www.thedoublenegative.co.uk/201401//the‬‬‫‪architecture-of-behaviour‬‬ ‫‪• www.pinterest.com‬‬ ‫‪• www.dwell.com/photos/staircase/tread--wood/5‬‬ ‫‪Gordon Matta-Clark‬‬ ‫‪Roberto Matta‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Anna Clark‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Process art‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Carol Goodden‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Anarchitecture‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Urban ecology‬‬ ‫ایجاد تسهیات و خدمات در محیط زیست شهری با هدف کاهش‬ ‫اثراتزیستمحیطی‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Rose window‬‬ ‫پنجرههای مدور که اغلب در کلیساها و معماری گوتیک به کار‬ ‫میبردند‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫‪Steven Holl‬‬

‫‪9‬‬

‫‪Rem Koolhaas‬‬

‫‪10‬‬

‫‪237‬‬

‫من یک معمار متفکرم‬

‫رویا کابلی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪Roya.kaboli78@gmail.com‬‬

‫مروری بر مصاحبهی ایمان انصاری با پیتر آیزنمن‪۱‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/H53Ht‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫پیتــر آیزنمــن‪ ۲‬یکــی از معمارهــای برجســتهی‬ ‫معاصــر اســت‪ .‬او بعــد از فار غالتحصیلــی کار خــود را‬ ‫بــه عنــوان نظریهپــرداز و منتقــد حــوزهی معمــاری آغــاز‬ ‫کــرد و پــس از آنکــه چهــار مــورد از طرحهــای آزمایشــی‬ ‫دهگانــهاش مجــال اجرایــی شــدن یافتنــد و نــام او را‬ ‫جهانــی کردنــد‪ ،‬بــا چهــار تــن‪ ۳‬از معمــاران بزرگــی آشــنا‬ ‫شــد کــه بعدهــا در کنــار هــم بــه ‪ 5‬معمــار بــزرگ نیویــورک‬ ‫شــهرت یافتنــد‪ .‬فعالیتهــای او عــاوه بــر طراحــی‬ ‫و ساختوســاز ‪ ،‬شــامل نویســندگی و تدریــس نیــز‬ ‫میشــود‪ .‬او همچنیــن جوایــز معتبــری در زمینــهی‬ ‫معمــاری کســب کــرده اســت‪ .‬پروژههــای ساختهشــدهی‬ ‫پیتــر آیزنمــن نســبت بــه معمــاران تــراز اول جهــان کمتــر‬ ‫اســت امــا نوشــتهها و ســخنان او دربــارهی معمــاری بــه‬ ‫انــدازهی طراحیهایــش معــروف و شناختهشــدهاند‪.‬‬ ‫بــه عــاوه‪ ،‬کار هــای ساختهنشــدهی او نیــز اهمیــت‬ ‫بــه ســزایی در تاریــخ و آثــار بعــد از خــود دارنــد‪ .‬در طــول‬ ‫گفتوگــوی ایمــان انصــاری‪ ۴‬بــا پیتــر آیزنمــن‪ ،‬راجــع بــه‬ ‫دیدگاههــای شــخصی وی در معمــاری صحبــت و رونــد‬ ‫تکاملــی کار او‪ ،‬بــا شــروع از روش ســاختارگرای ابتدایــی‬ ‫و ســپس وارد شــدن مفاهیــم ســایت و ســوژه‪ ،‬بررســی‬ ‫میشــود‪ .‬در نهایــت نظــر او راجــع بــه ارتبــاط ایــدهی‬ ‫«ذهنیتگرایــی نویــن»‪ 5‬و معمــاری بیــان میگــردد‪.‬‬ ‫در ایــن مــرور بــه طــور خاصــه بــه عقیــدهی او در رابطــه‬ ‫بــا الــزام ســاخته شــدن پروژههــا و نکاتــی دربــارهی‬ ‫پروژههــای ساختهنشــدهاش میپردازیــم‪.‬‬

‫*‬

‫‪238‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مرور‬

‫گفتوگــو بــا بررســی تفــاوت «خانــهی فیزیکــی»‬ ‫و «خانــهی مفهومــی» شــروع میشــود و آیزنمــن‬ ‫در پاســخ بــه نظــر ایمــان انصــاری کــه بیــن جســم و ایــده‬ ‫رویکــرد او را تابــع دومــی میدانــد‪ ،‬میگویــد‪« :‬معمــاری‬ ‫واقعــی تنهــا در نقشــهها وجــود دارد‪ .‬ســاختمان واقعــی‬ ‫خــارج از نقشــهها وجــود دارد‪ .‬تفــاوت مهــم اینجاســت‬ ‫کــه مفهــوم معمــاری بــا ســاختمان یکســان نیســت»‪.‬‬ ‫او «ماکــت ســاخته» را بــه عنــوان واقعیــت مفهومــی‬ ‫معمــاری در نظــر میگیــرد و معتقــد اســت «ســاختمان‬ ‫واقعــی» گاهــی اوقــات بــا آن برابــری میکنــد‪ ،‬گاهــی فراتــر‬ ‫از آن اســت و گاهــی هــم کمتــر‪.‬‬ ‫ســپس در مــورد ســه مرحلــهی کاری‬ ‫خــود توضیــح میدهــد‪ .‬مرحلــه اول‪ ،‬آثــار و خانههــای‬ ‫صرفــا مفهومینــد‪ 6‬کــه لزومــا نبایــد ســاخته میشــدند‪.‬‬ ‫مرحلــهی دوم‪ ،‬پروژههــای زمینیانــد کــه اکثــر آنهــا‬ ‫میبایســت ســاخته میشــدند‪ .‬در نهایــت مرحلــهی‬ ‫ســوم‪ ،‬پروژههــای ترکیبیانــد؛ بــه ایــن دلیــل کــه نــه‬ ‫زمینیانــد و نــه تصویــری و انتزاعــی‪ ،‬ماننــد ســانتیاگو‪.۷‬‬

‫بــه عقیــدهی او مهمتریــن کارهایــی کــه‬ ‫در عرصــهی مفهومــی‪ ،‬مرحلــهی اول‪ ،‬انجــام داده در‬ ‫خانههــای مقوایــی یــا ‪ ۱۰‬خانــه بــوده اســت؛ ماننــد‬ ‫پــروژهی خانــهی شــمارهی‪ 8 .۲‬او در ایــن بــاره بــه آموزنــده‬ ‫بــودن آنهــا اشــاره میکنــد و میگویــد‪« :‬ایــن خانههــا‬ ‫در رابطــه بــا محورهــای معنایــی اجتماعــی یــا فرهنگــی‬ ‫نبودنــد‪ ،‬بلکــه دربــارهی معنــای معمــاری بودنــد و اینکــه‬ ‫آنهــا چــه نقشــی در تکامــل فرهنــگ انتقــادی معمــاری‬ ‫در طــول زمــان دارنــد‪».‬‬

‫تصویر ‪ :۱‬ایمان انصاری به همراه پیتر آیزنمن‪ ،‬نیویورک‪ ،‬سال ‪ ۲۰۱۳‬میالدی‪ ،‬منبع‪www.an-onymous.com :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪239‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫تصویر ‪ :۲‬ماکت خانهی شمارهی ‪ ،۲‬منبع‪an-onymous.com :‬‬

‫امــا آیــا پروژههــای ذهنــی و ترســیمی بــه محــض ســاخته شــدن معنــای خــود را از دســت میدهنــد و نبایــد ســاخته‬ ‫شــوند؟ آیزنمــن بــاور دارد کــه بررســی مقاومــت ایدههــا در برابــر فشــار ســاختمان‪ ،‬مــردم‪ ،‬زمــان‪ ،‬کارکــرد و ســایر عوامــل‪،‬‬ ‫بخشــی از معمــاری اســت و در ایــن بــاره بــه نقــل از منفــردو تافــوری‪ 9‬میگویــد‪« :‬اگــر ایدههایــت را نســازی هیچکــس آنهــا را‬ ‫جــدی نخواهــد گرفــت و تاریــخ بــه تــو اهمیتــی نخواهــد داد‪ ».‬آیزنمــن در ســال ‪ ۱9۷5‬میــادی بــه دلیــل از دســت دادن پــروژهی‬ ‫خانــهی شــماره ‪ ۱۰‬بــه شــدت افســرده شــد‪ .‬او از طریــق جلســات روانــکاوی متوجــه ِاشــکال کارهایــش شــد کــه برگرفتــه از‬ ‫زمیــن ‪-‬یــا زیــر ســطح زمیــن‪ -‬و در ارتبــاط بــا ســایت نبودنــد‪ .‬شــواهد ایــن تغییــر جهــت فکــری در کاناریجیــو رخ میدهــد‪،‬‬ ‫جایــی کــه بــرای اولیــن بــار در کار هــای او پــروژهای در داخــل زمیــن شــکل میگیــرد‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۳‬ماکت خانهی شمارهی ‪ ،۱۰‬منبع‪www.an-onymous.com :‬‬

‫‪240‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫من یک معمار متفکرم‬

‫کاناریجیــو در مرحلــهی دوم کاری آیزنمــن قــرار گرفتــه و بــه تعبیــر خــودش «تنهــا یــک پــروژهی زمینــی‬ ‫نیســت‪ ،‬بلکــه یــک پــروژهی شــهری هــم هســت» و در عیــن حــال ساختهنشــده‪ ،‬غیرواقعــی و مفهومــی اســت‪ .‬آیزنمــن‬ ‫در پــروژهی کاناریجیــو‪ ،‬از بیمارســتان ونیــز لوکوربوزیــه ‪-‬کــه آن هــم ســاخته نشــده‪ -‬الهــام میگیــرد‪ .‬او در ایــن رابطــه بــه‬ ‫ایــدهی «ردیــاد»‪ ۱۰‬و ســخن زیگمونــد فرویــد‪- ۱۱‬کــه ذهــن را بــه شــهر رم تشــبیه کــرده و معتقــد اســت همانطــور کــه رم از‬ ‫یــک ســری الیههــای مختلــف تاریخــی ساختهشــده‪ ،‬ذهــن هــم متشــکل از الیههایــی اســت کــه هیــچگاه از بیــن نمیرونــد‪-‬‬ ‫اشــاره میکنــد‪« .‬ســاخته شــدن پــروژهی مــن یــا بیمارســتان لوکوربوزیــه اهمیــت نداشــت‪ ،‬بلکــه اهمیــت حضــور بیمارســتان‬ ‫ساختهنشــده بــه عنــوان یــک الیــهی فرهنگــی و تاریخــی و بــه عنــوان یــک نقطــهی اتصــال بــه ســایت و آغــاز بــه وجــود آوردن‬ ‫پــروژه بــود‪ .‬چــون مــن در ایــن پــروژه هیــچ برنامــهای نداشــتم کــه بــا آن شــروع کنــم»‪.‬‬ ‫از دیــدگاه ایمــان انصــاری‪ ،‬پروژههــای‬ ‫آیزنمــن قبــل از کاناریجیــو شــامل دو اصــل ســاختارگرا‬ ‫هســتند‪ :‬حــذف زمینههــای فیزیکــی و تاریخــی و‬ ‫حــذف ســوژه‪ .‬در کاناریجیــو بــرای اولیــن بــار شــاهد‬ ‫گنجانــدن اصــل اول و مفهــوم ســایت هســتیم و‬ ‫نهایتــا در پــروژهی طراحیشــده بــرای مســابقهی ایســت‬ ‫بازرســی چارلــی برلیــن‪ ،۱۲‬ســوژهی فــردی باالخــره بــه بــازی‬ ‫کشــانده میشــود‪ .‬ایــن ســوژهای اســت کــه آیزنمــن آن را‬ ‫پساســاختارگرا میدانــد و معتقــد اســت کــه از آن بــه بعــد‬ ‫پساســاختارگرایی وارد کارهــای او شــده و پروژههــای‬ ‫او جنبــهای تجربــی و احساســی بــه خــود گرفتهانــد‪ .‬بــه‬ ‫گونــهای کــه تجربــه و درک حــس موجــود در آن فضاهــا‬ ‫نیازمنــد حضــور فیزیکــی اســت و بــا بررســی عکسهــا و‬ ‫نقشــهها میســر نمیشــود‪.‬‬ ‫در انتهــای ایــن گفتوگــو‪ ،‬آیزنمــن در‬ ‫پاســخ بــه انتخــاب یــک یــا دو پــروژه از کارهایــش کــه بــا‬ ‫آن شــناخته شــده اســت‪ ،‬میگویــد‪« :‬مــن بیــش از ‪۱5۰‬‬ ‫پــروژه دارم کــه فقــط ‪ ۲5‬تــا از آنهــا را ســاختهام‪ .‬ولــی بــه‬ ‫اعتقــاد مــن برخــی از نوشــتهها بــه انــدازهی ســاختمان‪-‬‬ ‫هــا اهمیــت دارنــد‪ .‬مــن فقــط یــک معمــار ســازنده‬ ‫نیســتم؛ مــن یــک معمــار نویســندهام‪ ،‬یــک معمــار‬ ‫متفکــرم‪ ،‬یــک معمــار معلمــم و بــرای مــن نوشــتهها‬ ‫بــه انــدازهی ســاختمانها اهمیــت دارنــد‪ ،‬چراکــه هــر دو‬ ‫یکــی هســتند‪».‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫• فصلنامهی همشهری معماری‪ ،‬شمارهی ‪۲۱‬‬ ‫‪• Special Issue on Architecture and Representation,‬‬ ‫‪Architectural Review, May 2013, pp. 9499‬‬‫‪• Architect’s Newspaper, May 22,2013, p.30‬‬ ‫‪• www.etoood.com‬‬ ‫‪• www.archdaily.com‬‬ ‫‪• www.caai.ir‬‬ ‫‪• www.an-onymous.com‬‬ ‫‪• www.pooyano.com‬‬ ‫‪• www.f-iba.de‬‬ ‫‪• www.freud.org.uk/learn/discover-psychoanalysis/freud‬‬‫‪and-archaeology‬‬ ‫‪ ۱‬منتشرشــده در ‪ Architectural Review، Architect’s Newspaper‬و‬ ‫فصلنامــهی همشــهری معمــاری‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Peter Eisenman‬‬ ‫‪Michael Graves, Charles Gwathmey, John Hejduk, Richard‬‬ ‫‪Meier‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ ۴‬موســس شــرکت ‪ ،AN.ONYMOUS‬معمــار‪ ،‬شهرســاز و اســتاد مدعــو‬ ‫مدرســهی معماری ‪UNLV‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪New Subjectivity‬‬ ‫‪Conceptual‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ ۷‬شــهر فرهنگــی گاالســیا‪ ،‬پــروژهای اســت عظیــم از پیتــر آیزنمــن کــه‬ ‫بــر فــراز شــهر ســانتیاگو ِد کومپوســتا جلوهگــر گشــته‪ .‬ایــن پــروژه‬ ‫مجموعــهای اســت از کتابخانههــا‪ ،‬آرشــیوها‪ ،‬موزههــا‪ ،‬ســالنهای‬ ‫کنســرت و گالریهــا‪.‬‬ ‫‪ 8‬یکــی از چهــار خانــهی بــه مرحلــهی اجــرا رســیده از مجموعــهی ده‬ ‫خانــهی آزمایشــی اوســت‪ .‬طــرح اولیــهی ایــن خانــه زیــاد ایــدهآل نبــود و‬ ‫پــس از مدتــی تغییراتــی در آن اعمــال شــد‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Manfredo Tafuri‬‬ ‫معمار‪ ،‬مورخ‪ ،‬نظریهپرداز و منتقد ایتالیایی‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Trace‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Sigmund Freud‬‬ ‫برای مطالعهی بیشتر به مقالهی ‪ Rome and the Mind‬مراجعه کنید‪.‬‬ ‫‪ ۱۲‬ایــن پــروژه نیــز بــه دلیــل از دســت دادن حمایــت مالــی خــود‬ ‫ســاخته نشــد‪.‬‬

‫‪241‬‬

‫پروژهی آقای الوسون‬ ‫بیتا واثقیپناه‬ ‫دانشجوی دکتری‬ ‫فناوری معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪bita_vasseghi@ut.ac.ir‬‬ ‫همــهی مــا بــا نــگاه آرمانــی بــه طراحــی‬ ‫آشــناییم و بســیاری از مــا آن را بــاور داریــم‪ .‬صحبــت‬ ‫از همــان دیدگاهــی اســت کــه جذابیــت و اصالــت‬ ‫طراحــی را در «ســاختن چیــزی نــو» میدانــد‪ .‬بــا ورود بــه‬ ‫حرفــهی طراحــی‪ ،‬بــه تدریــج متوجــه میشــویم کــه ایــن‬ ‫ـان موجــود چنــان‬ ‫دیــدگاه بــا واقعیــت فاصلــه دارد‪ .‬جهـ ِ‬ ‫حــل‬ ‫بــرای‬ ‫هــا‬ ‫وقت‬ ‫ُپــر از ساختههاســت کــه بیشــتر‬ ‫ِ‬ ‫مشــکات آن‪ ،‬بــه جــای انباشــتنش بــا چیزهــای نــو‪ ،‬بایــد‬ ‫همــان چیزهــای موجــود را ترمیــم کنیــم‪ .‬ترمیــم کــردن‬ ‫فعالیتــی اســت در مــرز ســاختن و نســاختن‪ .‬از ســاختن‬ ‫ُ‬ ‫اجزایــی نــو بــرای یــک «کل» گرفتــه تــا ‪ . ...‬تــا کجــا؟ نقــش‬ ‫ســاختن در ترمیــم و در طراحــی تــا کجــا میتوانــد کمرنــگ‬ ‫شــود؟ تــا کجــا میشــود نســاخت و همچنــان طــراح‬ ‫مانــد؟ یافتــن پاســخ را بــا مراجعــه بــه تجربــهای از برایــان‬ ‫الوســون‪ ۱‬آغــاز میکنــم‪ .‬او در کتــاب طراحــان چگونــه‬ ‫میاندیشــند یکــی از تجربیــات حرفــهای خــود را بــا هــدف‬ ‫نقــد نــگاه ایدهآلگرایانــه مطــرح کــرده اســت‪.‬‬

‫*‬

‫‪242‬‬

‫پــروژهی او از درخواســت بــرای الحــاق اتاقــی‬ ‫بــه یــک خانــه آغــاز میشــود‪ .‬اتاقــی کــه کاربــری آن قطعــی‬ ‫نیســت ‪-‬خــواب یــا مطالعــه‪ -‬علت ســاخت آن نامشــخص‬ ‫اســت‪- .‬کافــی بــودن تعــداد اتاقهــای موجــود‪ -‬و ســاخت‬ ‫آن بــه هــر شــکل‪ ،‬مشــکاتی نــو پدیــد مــیآورد؛ (حــذف‬ ‫بخشــی از باغچــه یــا صــرف هزینــه بــرای تخریــب ســقف‬ ‫شــیبدار پارکینــگ و ســاختن روی آن)‪ .‬پــس از آن کــه‬ ‫معمــار بــه علــت ایــن درخواســت پــی میبــرد ‪-‬نارضایتــی‬ ‫پدربــزرگ و مادربــزرگ از صــدای بلنــد موســیقی اتــاق یکــی‬ ‫ـاح عایقبنــدی صوتــی تبدیــل‬ ‫از نوههــا‪ ،‬مســئله را بــه اصـ ِ‬ ‫میکنــد؛ امــا متوجــه میشــود کــه ایجــاد ایــن تغییــر هــم‬ ‫در ساختوســاز ســنتی اصــا ســاده نیســت‪ .‬در نهایــت‬ ‫راهحــل اصلــی خود را در قالب یک شــوخی نشــان میدهد‪:‬‬ ‫«بــرای بچههــا چندتایــی هدفــون بخــر!» ایــن راهحــل موفق‬ ‫از کار درمیآیــد‪ .‬صاحبخانــه پــول و باغچــهاش را نگــه‬ ‫مــیدارد و معمــار اگرچــه مقــداری مــزد از دســت میدهــد‪،‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫دوســتی کارفرمایــش را بــه دســت مــیآورد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مرور‬

‫نکتــهی جالبتوجهــی در ایــن خاطــره بــه‬ ‫چشــم میخــورد‪ :‬الوســون بــا آن کــه هیــچ چیــز‬ ‫نســاخته‪ ،‬نــه کلــی و نــه جزئــی‪ ،‬اســم کار خــود را طراحــی‬ ‫ترمیمــی گذاشــته اســت‪ .‬در حالیکــه میتوانــد آن را‬ ‫بــدون ســاختن» بنامــد و بــا بهــره گرفتــن از‬ ‫«طراحــی‬ ‫ِ‬ ‫تضــاد لفظــی‪ ،‬خاطــرهاش را در یادهــا مانــدگار کنــد‪.‬‬ ‫علــت ایــن نامگــذاری را بایــد در اقدامــی‬ ‫جســتوجو کــرد کــه بــه جــای ســاختن صــورت گرفتــه‬ ‫اســت‪ .‬چراکــه نســاختن بــه تنهایــی نمیتوانســته‬ ‫مســئله را حــل کنــد‪ .‬ایــن وظیفــه را یــک ابــزار بــه عهــده‬ ‫گرفتــه کــه مصــداق یــک نســخهی فنــی‪ ۳‬اســت‪ .‬نســخهی‬ ‫فنــی پاســخ تکنولــوژی اســت بــه یــک مســئلهی‬ ‫اجتماعــی‪ .‬بــه عنــوان مثــال هدفــون‪ ،‬علــت‪ ،‬یعنــی‬ ‫فرهنــگ گــوش دادن بــه موســیقی بــا صــدای بســیار‬ ‫بلنــد را مــورد قضــاوت قــرار نمیدهــد‪ ،‬بلکــه آن را بــه‬ ‫عنــوان فــرض میپذیــرد و در عــوض‪ ،‬کاری میکنــد‬ ‫کــه صــدای آن فقــط بــه گــوش کســانی کــه میخواهنــد‬ ‫برســد‪.‬‬

‫تصویر شمارهی ‪ :۱‬مراتب ایفای نقش در حل مسئله‪ ،‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫واضــح اســت کــه ســاختن اتــاق الحاقــی و‬ ‫اســتفاده از عایــق صوتــی هــم نســخههایی فنــی هســتند‪.‬‬ ‫تفــاوت آنهــا در کاراییشــان اســت و البتــه در میــزان‬ ‫معمارانــه بودنشــان‪ .‬هــر دوی آنهــا نیازمنــد دانــش و‬ ‫مهــارت معماریانــد‪ .‬بــه همیــن علــت نیــز نصــب عایــق‬ ‫صوتــی بــرای دیوارهــا را آســانتر میتوانیــم بــه عنــوان‬ ‫ترمیــم بپذیریــم تــا توصیــه بــه اســتفاده از هدفــون‪ .‬در‬ ‫واقــع الوســون مــرز آشــنای طراحــی ترمیمــی را تــا اســتفاده‬ ‫فنــی موجــود گســترش داده و‬ ‫از هرگونــه راه حــل‬ ‫ِ‬ ‫خشــنودیاش از نقــل ایــن تجربــه تنهــا بــه خاطــر یافتـ ِـن‬ ‫راهحــل مناســب نیســت؛ بــه ایــن خاطــر هــم هســت کــه‬ ‫تصمیــم او از عهــدهی هــر معمــاری برنمیآمــد‪ .‬الوســون‬ ‫پاســخ ایــن‬ ‫تشــخیص میدهــد محصــول طراحــی او‬ ‫ِ‬ ‫مســئله نیســت و اساســا راه حــل آن از قلمــروی تخصــص‬ ‫او نمیگــذرد‪ .‬دور از ذهــن نیســت کــه اولیــن واکنــش‬ ‫یــک معمــار در مواجهــه بــا چنیــن مســائلی‪ ،‬ســاختن‬ ‫باشــد؛ در بســیاری از مــوارد کارفرماســت کــه مســئله را‬ ‫اشــتباه شناســایی میکنــد؛ امــا برخــی از طراحــان نیــز در‬ ‫تعریــف مســئله مرتکــب خطــا میشــوند یــا بــا اشــتباه‬ ‫کارفرمــا همراهــی میکننــد‪ .‬پــای عاملــی مهمتــر از مــزد‬ ‫در میــان اســت؛ متخصصــان‪ ،‬جهــان را از پشــت عینــک‬ ‫تخصصشــان میبیننــد‪ .‬واقعیتــی کــه آبراهام کاپان‪ ۴‬اســم‬ ‫آن را «قانــون ابــزار»‪ 5‬میگــذارد‪ .‬بنابرایــن الزمــهی پرهیــز از‬ ‫ارائــهی نســخهی فنـ ِـی مرتبــط بــا حرفه‪ ،‬فرو گذاشــتن نقش‬ ‫ـراح معمــار‪ -‬و بســنده کــردن‬ ‫ـراح متخصــص ‪-‬در اینجــا طـ ِ‬ ‫طـ ِ‬ ‫بــه دو نقــش باقیمانــده در تصویــر شــمارهی ‪ ۱‬اســت‪.‬‬

‫‪243‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫ـراح معمــار و بــا ارائــهی یــک نســخهی فنــی غیرمعمارانــه‪ ،‬مســئله را حــل میکنــد؛‬ ‫الوســون‪ ،‬بــا صرفنظــر از نقــش طـ ِ‬ ‫امــا نســخههای فنــی همیشــه بــه همیــن درجــه موفــق نیســتند‪ .‬آنهــا بــر پایــهی جداســازی جــزء فنــی و قابلســنجش‬ ‫مســائل اجتماعــی و ِاعمــال راه حــل ایــن بخــش‪ ،‬بــرای تغییــر صــورت مســئله کار میکننــد‪ .‬ایــن شــیوه مســتلزم آن اســت کــه‬ ‫جنبههــای اخاقــی‪ ،‬حقوقــی‪ ،‬اقتصــادی‪ ،‬عقیدتــی یــا سیاســی دســت کــم بــه طــور موقــت نادیــده گرفتــه شــوند‪ .‬بعــد از ارائــهی‬ ‫راه حــل بخــش فنــی‪ ،‬ایــن جنبههــای نادیــده آرایــش جدیــدی بــه خــود میگیرنــد و امــکان تکمیــل راهحــل فراهــم میشــود‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫نســخهی فنــی‪ ،‬میانبــری اســت کــه تعارضــات مســئله را دور میزنــد‪.‬‬ ‫واضــح اســت کــه ندیــده گرفتــن تعارضــات‬ ‫لزومــا آنهــا را رفــع نمیکنــد‪ .‬ســر بــاز زدن نســخهی فنــی‬ ‫از مواجهــه بــا پیچیدگیهــای مســئله‪ ،‬گاه منجــر بــه ایــن‬ ‫میشــود کــه علــت ‪-‬نظیــر دلیــل ســاخت اتــاق‪ -‬نادیــده‬ ‫باقــی بمانــد‪ .‬الوســون در ایــن بــاره نقــش موانــع صوتـ ِـی‬ ‫حاشــیهی بزرگراههــا در کاهــش انگیــزه بــرای ســاخت‬ ‫‪۷‬‬ ‫سیســتمهای حملونقــل کمصــدا را مثــال میزنــد‪.‬‬ ‫در واقــع موانــع صوتــی نوعی نســخهی موقت‬ ‫هســتند کــه اگرچــه بــه رفــع علــت کمکــی نمیکننــد‪ ،‬در‬ ‫تشــدید آن هــم نقشــی ندارنــد؛ امــا شــرایط ممکــن اســت‬ ‫پیچیدهتــر شــود‪ .‬بــا فــرو کاســتن معضــل اجتماعــی بــه‬ ‫مســئلهی فنــی‪ ،‬ایــن خطــر وجــود دارد کــه تــاش بــرای‬ ‫درمــان عارضــه در عمــل بــه تشــدید علــت نیــز بینجامــد‪.‬‬ ‫در ایــن حالــت‪ ،‬راه حلهــا بــه یــک نســخهپیچی فنــی‬ ‫تنــزل خواهنــد یافــت‪ .‬ایــن پدیــده در مســائل کان کــه‬ ‫حلشــان نیازمنــد عــزم افــراد و نهادهــای بســیار اســت‬ ‫علــت‬ ‫نیــز روی میدهــد‪ .‬مســائلی کــه در آنهــا گاه‬ ‫ِ‬ ‫واضــح نیــز بــا بیتوجهــی عامدانــه روبــهرو میشــود‪ .‬در‬ ‫عصــر مــا مشــکات زیســتمحیطی‪ ،‬عرصــهی کارزار‬ ‫تصویر ‪ :۲‬محدودهی اثر نسخههای فنی و غیرفنی‪ ،‬منبع‪ :‬نگارنده‬

‫‪244‬‬

‫ایــن چارهاندیشــیهای تکنولوژیــک بودهانــد‪ .‬یکــی‬ ‫از پربحثتریــن ایــن نســخهپیچیها بــرای مســئلهی‬ ‫گرمایــش زمیــن‪ ،‬تزریــق آئروســلهای‪ 8‬ســولفات بــه‬ ‫استراتوســفر بــا هــدف خنثــی کــردن اثــر گرمایشــی‬ ‫گازهــای گلخانــهای‪ ،‬مثــل دیاکســید کربــن و متــان‬ ‫بــوده اســت‪ .‬ایــن دســت طرحهــای مهندســی اقلیــم‪،9‬‬ ‫بــه انســان اجــازه میدهنــد قیــد اندیشــیدن چارههــای‬ ‫دشــوارتر بــرای کاهــش انتشــار گازهــای گلخانــهای بــه‬ ‫اصــاح رفتــار افــراد‬ ‫اتمســفر را بزنــد‪ .‬چارههایــی کــه بــه‬ ‫ِ‬ ‫و دولتهــا برمیگردنــد و بــه ارادهی جمعــی محتاجنــد‪.‬‬ ‫نتیجــه آن اســت کــه برداشــت از منابــع ســوخت فســیلی‬ ‫‪۱۰‬‬ ‫زمیــن ادامــه پیــدا خواهــد کــرد‪.‬‬ ‫نســخهی فنــی دیگــری نیــز در همیــن حــوزه‬ ‫وجــود دارد کــه بــه رغــم محبوبیتــش‪ ،‬تنهــا بخشــی از‬ ‫مســئله را حــل میکنــد و بــه بخشــی دیگــر دامــن میزنــد‪:‬‬ ‫«گســترش بهرهبــرداری از منابــع انــرژی تجدیدپذیــر؛‬ ‫راهــی کــه میتوانــد برداشــت از منابــع ســوخت فســیلی را‬ ‫کاهــش دهــد؛ امــا بــا تامیــن هرچــه بیشــتر انــرژی‪ ،‬بشــر را‬ ‫‪۱۱‬‬ ‫بــه مصــرف هرچــه بیشــتر آن تشــویق میکنــد»‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫پروژهی آقای الوسون‬

‫مثــال اخیــر نشــان میدهــد حتــی نســخههای‬ ‫فنــی جاافتــاده بــه عنــوان ســبز و پایــدار هــم آنقــدر‬ ‫کــه بــه نظر میرســند درخشــان نیســتند و موفقیتشــان‬ ‫ـرو اصاحــات اجتماعــی و همراهــی‬ ‫در حــل مســئله در گـ ِ‬ ‫کســانی اســت کــه در ایجــاد مســئله نقــش داشــتهاند‪.‬‬ ‫هدفــون آقــای الوســون هــم بــدون کمــک بچههــا‬ ‫نمیتوانســت موفــق باشــد‪ .‬شــاید بــه همیــن دلیــل‬ ‫اســت کــه ابتــدا آن را بــه شــکل شــوخی مطــرح میکنــد‪۱۲‬؛‬ ‫شــاید بــه اســتقبال از آن امیــدوار نبــوده اســت‪ .‬ممکــن‬ ‫بــود آنهــا بخواهنــد صــدای موســیقی در اتــاق بپیچــد‬ ‫یــا بخواهنــد بــا دوستانشــان بــه آن گــوش بدهنــد‪۱۳‬؛‬ ‫آن وقــت احتمــاال بزرگتر هــا ناچــار میشــدند مخــارج‬ ‫و دردســر عایــق کــردن دیوارهــا را متحمــل شــوند یــا‬ ‫باغچهشــان را فــدا کننــد‪ .‬چــرا کــه نتیجــهی فراینــد طراحــی‬ ‫بــه هــر حــال یــک نســخهی فنــی اســت‪.‬‬ ‫طراحــی یــا دربــارهی ســاختن اســت و یــا‬ ‫دربــارهی ترمیــم کــه بــاز هــم بــی ســاختن رخ نمیدهــد‪.‬‬ ‫در نامرئیتریــن حالــت‪ ،‬ســاختنی اســت کــه مســئولیت‬ ‫آن بــه فــرد دیگــری در زمــان یــا ســطح دیگــری واگــذار‬ ‫شــده‪ .‬حرفــهی طراحــی نمیتوانــد دربــارهی نســاختن‬ ‫باشــد؛ امــا طــراح میتوانــد از نقــش حرفــهای خــود بگــذرد‬ ‫و تنهــا بــا نقــش اجتماعــی خــود بــا آن مواجــه شــود‪ .‬هیــچ‬ ‫نســازد و از ســر راه مســئله کنــار بــرود‪ .‬چــون همــهی‬ ‫مســائل مســئلهی طراحــی نیســتند‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪How Designers Think,The Design Process Demystified, B.‬‬ ‫‪Lawson, Fourth edition )First published 1980( ed. Oxford:‬‬ ‫‪Architectural Press, 2005, pp. 5758-.‬‬ ‫‪The Myth of the Technological Fix, M. Oelschilaeger, The‬‬ ‫‪Southwestern Journal of Philosophy, vol. 10, pp. 431979 ,53-.‬‬ ‫‪Philosophy of Technology, M. Franssen, G.J. Lokhorst and‬‬ ‫‪I. van de Poel, 09 02 2009. ]Online[. Available: www.plato.‬‬ ‫‪stanford.edu/entries/technology/#CentDesiTech.‬‬ ‫‪The Conduct of Inquiry: Methodology for Behavioral Science,‬‬ ‫‪A. Kaplan, New brunswick, london: transaction publishers,‬‬ ‫‪1964, p. 28.‬‬ ‫توضیــح‪ :‬زمینــهی آشــنایی بــا ایــن موضــوع را کتابهــای «طراحــان‬ ‫چگونــه میاندیشــند بــا ترجمــهی دکتــر حمیــد ندیمــی‪ ،‬انتشــارات‬ ‫دانشــگاه شــهید بهشــتی و دانشــنامهی فلســفهی اســتنفورد ‪:6۴‬‬ ‫فلســفهی تکنولــوژی بــا ترجمــهی خانــم مریــم هاشــمیان‪ ،‬نشــر‬ ‫ققنــوس» فراهــم آوردهانــد؛ امــا در زمــان نوشــتن ایــن یادداشــت‪ ،‬بــه‬ ‫ترجمههــا دسترســی نداشــتم‪.‬‬ ‫‪Bryan Lawson‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ ۲‬برگرفته از منبع ‪۱‬‬ ‫‪ ۳‬یــا راه حــل فنــی‪ ،Technological :‬عنــوان ایــن بخــش از کتــاب برایــان‬ ‫الوســون نیــز ‪ The Design Fix‬اســت‪.‬‬ ‫رفتارشناس آمریکایی (‪Abraham Kaplan )1918 - 1993‬‬

‫‪4‬‬

‫‪ 5‬منبع ‪۱‬‬ ‫‪ 6‬برگرفته از منبع شمارهی ‪ ،۳‬با تلخیص‬ ‫‪ ۷‬برگرفته از منبع شمارهی ‪ ،۱‬با تلخیص‬ ‫‪ 8‬ذرات معلق جامد یا مایع در گاز‪ ،‬هواپخش‬ ‫‪Geoengineering‬‬ ‫ژئومهندسی یا مهندسی آبوهوا نیز ترجمه شده است‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ ۱۰‬برگرفته از منبع شمارهی ‪۳‬‬ ‫‪ ۱۱‬برگرفته از منبع شمارهی ‪ ،۲‬با تلخیص‬ ‫‪ ۱۲‬اینکــه چــرا راه حــل هدفــون بــه ذهــن کارفرمــا نرســیده احتمــاال بــه‬ ‫قدیمــی بــودن خاطــره برمیگــردد کــه شــاید مربــوط بــه بیســت ســال‬ ‫پیــش از چــاپ کتــاب باشــد؛ یعنــی در ســالهای ‪ ۱96۰‬کــه هدفونهــا‬ ‫تــازه در حــال فراگیــر شــدن بودنــد‪.‬‬ ‫‪ ۱۳‬کــه البتــه رفتــاری خودخواهانــه اســت امــا عجیب نیســت‪ .‬به هر‬ ‫حــال خودخواهــی یکــی از مبانی مشــکات زیســتمحیطی هم به‬ ‫شــمار میرود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪245‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫انسان خردمند‬ ‫تا کجا به ساختن ادامه میدهد؟‬ ‫آذین رضایی سنجابی‬ ‫دانشجوی کارشناسی ارشد‬ ‫مطالعات معماری‬ ‫دانشگاه هنر اصفهان‬ ‫‪azinrez@gmail.com‬‬

‫‪ plink.ir/ZHuzq‬این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫ایــن یادداشــت پــس از تماشــای فیلــم‬ ‫مســتند انســان خردمنــد‪ ،۱‬اثر کارگــردان اتریشــی نیکاس‬ ‫گایرهالتــر‪ ۲‬نوشــته شــده و حاصــل فکرها و پرســشهایی‬ ‫اســت کــه بــا دیــدن ایــن مســتند بــه ذهــن نویســنده‬ ‫خطــور کــرده؛ پرســشهایی کــه پاســخ کاملــی برایشــان‬ ‫نیافتــه؛ امــا ممکــن اســت‪ ،‬طــرح آنهــا بتوانــد بــه روشــنتر‬ ‫شــدن نســبت بیــن ســاختن و نســاختن و همچنیــن‬ ‫گســتردهتر شــدن دامنــهی ایــن بحــث کمــك کنــد‪.‬‬

‫*‬

‫تصویر ‪ :۱‬سازهی یك ترن هوایی‪ ،۳‬دقیقهی ‪ ،7۳‬منبع‪www.imdb.com :‬‬

‫‪246‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مرور‬

‫آنچــه در فیلــم مســتند انســان خردمنــد مشــاهده میکنیــم‪ ،‬تصاویــری از ســاختمانهای‬ ‫فراموششــده اســت؛ مجتمعهــای مســکونی‪ ،‬ورزشــگاهها‪ ،‬بیمارســتانها‪ ،‬بناهــای مذهبــی‪ ،‬مدرســهها‪،‬‬ ‫فروشــگاهها و بســیاری بناهــای دیگــر بــا کاربریهــای گوناگــون کــه دیگــر کســی از آنهــا اســتفاده نمیکنــد‪ .‬در سراســر ایــن‬ ‫فیلــم ‪ 9۴‬دقیقــهای حتــی یــك انســان هــم دیــده نمیشــود‪ .‬مکانهایــی را میبینیــم کــه انســانها ســاخته‪ ،‬امــا حــاال خالــی و‬ ‫متــروك ماندهانــد؛ نشــانههایی از یــك تمــدن کــه انــگار دیگــر وجــود نــدارد‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۲‬یك بیمارستان‪ ،‬دقیقهی ‪ ،۲۳‬منبع‪www.imdb.com :‬‬

‫شــاید تغییــرات اقلیمــی انســانها را وادار بــه تــرك ســیارهی زمیــن کــرده یــا یــك جنــگ هولنــاك آنهــا را از بیــن‬ ‫بــرده باشــد‪ ،‬شــاید هــم یــك ویــروس کشــنده گونــهی انســان را بــه نابــودی کشــانده باشــد‪ .‬هرچــه کــه هســت در ایــن فیلــم بــا‬ ‫جهانــی روبــهرو هســتیم کــه انســانها دیگــر در آن وجــود ندارنــد‪ .‬آنچــه ســاختهاند باقــی مانــده‪ ،‬امــا خودشــان دیگــر آنجــا‬ ‫نیســتند‪ .‬گویــی آنهــا از بیــن رفتهانــد یــا زمیــن را بــرای همیشــه تــرك کردهانــد‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۳‬یك معبد‪ ،‬دقیقهی ‪ ،۲‬منبع‪www.imdb.com :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪247‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫در چنیــن موقعیــت آخرالزمانــی و بهــتآوری کــه تنهــا بــا مظاهــر تمــدن بشــری مواجــه هســتیم و ســازندگان ایــن‬ ‫تمــدن را نمیبینیــم‪ ،‬شــاید بهتــر بتــوان بــه ســاختن و زوایــای مختلــف آن اندیشــید‪.‬‬ ‫بــرای آنکــه بــه درك بهتــری از «ســاختن» برســیم‪ ،‬عجیــب نیســت اگــر ســراغ هایدگــر و ســخنرانی معروفــش‪،‬‬ ‫«ســاختن‪ ،‬ســکونت گزیــدن‪ ،‬اندیشــیدن» برویــم‪ .‬هایدگــر در ایــن ســخنرانی زبــان را مرجــع درســتی بــرای شــناخت ماهیــت‬ ‫چیزهــا معرفــی میکنــد و معتقــد اســت بــا یافتــن ریشــهی واژگان‪ ،‬میتــوان مفهــوم حقیقــی آنهــا را آشــکار کــرد‪ .‬او در ایــن‬ ‫ســخنرانی بــا ریشهشناســی و تحلیــل زبانشــناختی‪ ،‬واژهی «ســاختن» یــا «‪ »Building‬و در آلمانــی «‪ »Bauen‬را از ریشــهی‬ ‫«‪ »Buan‬میدانــد کــه متــرادف واژهی «‪ »Dwelling‬بــه معنــی «ســکونت گزیــدن» و «زیســتن» اســت‪ .‬هایدگــر در ادامــه نشــان‬ ‫میدهــد کــه فعــل «‪ »Bauen‬یــا «‪ »Buan‬در واقــع تغییــر شــکل یافتــهی فعــل «‪ »Bin‬از مصــدر «‪ »Sein‬بــه معنــای بــودن اســت‬ ‫و بــه ایــن ترتیــب نتیجــه میگیــرد کــه بــودن‪ ،‬زیســتن‪ /‬ســکنی گزیــدن و ســاختن ریشــهای مشــترك دارنــد‪ .‬او ســپس بــا‬ ‫اســتفاده از کلمــهی «‪- »Wuon‬از واژگان ساکســون قدیــم‪ -‬یــا «‪- »Wunian‬واژهای گوتیــك یــا گوتــی‪ -‬کــه متــرادف «‪»Bauen‬‬ ‫اســت‪ ،‬معنــی دیگــری نیــز بــرای ایــن واژه مییابــد‪ »Wunian« .‬عــاوه بــر «ســاکن شــدن»‪ ،‬بــه معنــای «در صلــح بــودن» نیــز‬ ‫هســت و خــود کلمــهی «صلــح» نیــز از ریشــهی «‪ »Friede‬بــه معنــی «آزاد گذاشــتن» و همچنیــن «حفاظــت کــردن» اســت‪.‬‬ ‫هایدگــر در ایــن مــورد توضیــح میدهــد کــه حفاظــت حقیقــی از هــر چیــز بــا آزاد گذاشــتن آن اتفــاق میافتــد‪ .‬در واقــع هایدگــر‬ ‫بــا ایــن تحلیــل‪ ،‬ســاختن را مفهومــی فراتــر از بنــا کــردن ســاختمانها میدانــد و آن را بــا ســکونت گزیــدن و از طرفــی بــا‬ ‫محافظــت کــردن از طبیعــت و ذات انســان پیونــد میدهــد‪.‬‬

‫*‬

‫انسان خردمند تا کجا به ساختن ادامه میدهد؟‬

‫حــال کــه بــه کمــك هایدگــر بــه‬ ‫شــناخت بهتــری از چیســتی و ماهیــت واژهی‬ ‫«ســاختن» رســیدهایم‪ ،‬بــد نیســت کمــی هــم در رابطــه‬ ‫بــا چرایــی آن اندیشــه کنیــم‪ .‬مــا بــه کمــك ســاختن‪،‬‬ ‫اندیشــهها و فکرهــا را ملمــوس و عینــی میکنیــم‪ ،‬جهــان‬ ‫اطرافمــان را تغییــر میدهیــم و آن را بــه آنچــه در ذهــن‬ ‫داریــم تبدیــل میکنیــم‪ .‬از ایــن جهــت میتــوان گفــت‬ ‫ســاختن در یــك نظــم و چارچــوب خــاص انجــام میپذیــرد‬ ‫و بــه رشــد و توســعهی بیشــتر آن نظــم میانجامــد‪ .‬بــرای‬ ‫روشــنتر شــدن بحــث میتــوان نظــم حاکــم را بســتری‬ ‫غیرمــادی تصــور کــرد کــه ســاختن و زیســتن در آن اتفــاق‬ ‫میافتنــد و بــه تداومــش کمــك میکننــد‪.‬‬ ‫از آنچــه گفتــه شــد میتــوان بــه اهمیــت‬ ‫میــزان ســازنده بــودن یــا نبــودن نظــم حاکــم پــی بــرد‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫موجــود ســاختن را بــه بنــا کــردن‬ ‫بنابرایــن اگــر نظــم‬ ‫تقلیــل دهــد‪ ،‬نــه تنهــا عمــل ســاختن را از آنچــه هســت‬ ‫بلکــه انســان را نیــز از ماهیــت خــود دور کــرده اســت‪ .‬در‬ ‫شــرایطی کــه نظــم حاکـ ْـم ســاختن را از ماهیــت خــود و در‬ ‫واقــع از «زیســتن» و «محافظــت کــردن» دور کنــد‪ ،‬شــاید‬ ‫تصویر ‪ :۴‬یك کلیسا‪ ،‬دقیقهی ‪ ،۳۲‬منبع‪www.imdb.com :‬‬

‫بتــوان نســاختن را ‪-‬اگــر در جهــت حفاظــت از طبیعــت و‬ ‫زیســتن باشــد‪ -‬نوعــی ســاختن بــه حســاب آورد‪ .‬بــه بیــان‬ ‫دیگــر‪ ،‬شــاید تمــدن بشــری بــرای حفــظ خــود‪ ،‬همانقــدر‬ ‫کــه بــه ســاختن نیــاز دارد‪ ،‬بــه نســاختن هــم محتاج اســت‪.‬‬ ‫شــاید انســان خردمنــد‪ ،‬همانقــدر کــه در مــورد چگونگــی‬ ‫ســاختن و بنــا کــردن میپرســد و میدانــد‪ ،‬بایــد در مــورد‬ ‫چیســتی و چرایــی آن هــم از خــود ســوال کنــد‪ .‬شــاید‬ ‫خردمنــدی انســان در آنجــا اســت کــه بتوانــد تشــخیص‬ ‫دهــد تــا کجــا میتــوان بــه ســاختن ادامــه داد و کجــا بایــد از‬ ‫ســاختن دســت کشــید و درنــگ کــرد‪.‬‬ ‫فیلــم گایرهالتــر بــدون هیــچ شــرح خاصــی‪،‬‬ ‫بــدون هیــچ دیالــوگ یــا مونولوگــی و تنهــا بــا بــه تصویــر‬ ‫کشــیدن جهانــی کــه ســاختهایم‪ ،‬فرصتی برای اندیشــیدن‬ ‫در مــورد ســاختن و ســکونت گزیــدن فراهــم میکنــد‪.‬‬ ‫شــاید اگــر انســانهای فیلــم گایرهالتــر بــرای لحظــهای از‬ ‫بنــا کــردن دســت میکشــیدند‪ ،‬از خردمندانــه بــودن نظــم‬ ‫موجــود ســوال میکردنــد و از تامیــن شــدن منافــع جمعی‬ ‫انســانها‪ ،‬ســیارهی زمیــن و ســایر موجــودات مطمئــن‬ ‫میشــدند‪ ،‬پایانــی متفــاوت رقــم میخــورد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫‪• Building Dwelling Thinking, M. Heidegger, translated‬‬ ‫‪by Albert Hofstadter, New York: Harper Colophon Books,‬‬ ‫(‪1971 )Original work published in 1954‬‬ ‫• تمــام تصاویــر استفادهشــده در ایــن یادداشــت از فیلم مســتند‬ ‫انســان خردمنــد‪ ،‬ســاختهی نیــکاس گایرهالتــر انتخــاب شــده و از‬ ‫صفحــهی ایــن فیلــم در ســایت ‪ imdb‬بــه آدرس زیر برداشــته شــده‬ ‫است‪:‬‬ ‫‪• www.imdb.com/title/tt5450084‬‬ ‫‪Homo Sapiens‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Nikolaus Geyrhalter‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Roller coaster‬‬

‫‪3‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫تکرار یا ایدههای نو؟!‬

‫مروری بر نشریههای طراحی و معماری‬

‫فاطمه عرفانی‬ ‫زهرا نورباال تفتی‬ ‫دانشجویان کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫‪f.erfani@ut.ac.ir‬‬

‫‪ plink.ir/yg2xm‬این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬ ‫مجــات طراحــی و معمــاری‪ ،‬طرفــداران‬ ‫بســیاری دارنــد؛ امــا گاهــی تشــابه ســبک و محتــوای‬ ‫نشــریاتی کــه در یــک زمینــه فعالیــت دارنــد‪ ،‬از جذابیــت‬ ‫آنهــا میکاهــد و ذهــن مخاطــب را خســته میکنــد‪.‬‬ ‫از ایــن رو قصــد داریــم تــا مجاتــی را کــه بــه طــور عمــده‬ ‫توســط دانشــجویان در زمینــهی طراحــی و معمــاری‬ ‫نوشــته شــدهاند و هــر یــک بــه نوبــهی خــود ســبک و‬ ‫ایــدهی جدیــدی را در ایــن زمینــه بــه کار گرفتهانــد‪ ،‬بــه‬ ‫شــما معرفــی کنیــم‪ .‬مجــات دانشــجویی در مقایســه بــا‬ ‫ســایر نشــریات‪ ،‬اکثــرا بــا موضوعهــای روز جامعــه ارتبــاط‬ ‫نزدیکتــری دارنــد چراکــه توســط قشــر جــوان جامعــه‬ ‫گــردآوری و تالیــف میشــوند؛ دانشــجویانی کــه دغدغــهی‬ ‫بهتــر شــدن و بــه روز شــدن جامعــه را دارنــد‪ .‬بــرای‬ ‫آشــنایی بهتــر بــا ایــن دســت مجــات و ایدهپردازیهــا‬ ‫در ادامــه بــه معرفــی مختصــر مجــات افترپارتــی‪ ،۱‬فیــرا‪،۲‬‬ ‫ریــل ریویــو‪ ۳‬و آکاتــون‪ ۴‬و مــروری بــر ایدههــای بــه‬ ‫کارگرفتهشــده در آنهــا کــه موجــب تمایزشــان از دیگــر‬ ‫نشــریات میشــود میپردازیــم‪.‬‬

‫*‬

‫‪250‬‬

‫مجلهی معماری افترپارتی‬ ‫در جهــان امــروزی کــه دغدغــهی اکثــر مــردم‬ ‫موفــق شــدن و تمرکــز دنیــا بــر روی یافتــن انــواع راههــای‬ ‫دســتیابی بــه موفقیــت اســت‪ ،‬زمانــی کــه صداهــای نــو‬ ‫و حتــی گاه سنتشــکن بــه نــدرت بــه گــوش مخاطبــان‬ ‫نشــریههای مختلــف میرســد‪ ،‬مجلــهی افترپارتــی در‬ ‫نخســتین جلــد خــود بــا جــرأت قــدم در ایــن راه جدیــد‬ ‫گذاشــته و بــا نگاهــی نقادانــه بــه بررســی شکســتها‬ ‫‪5‬‬ ‫میپــردازد‪ .‬افترپارتــی از گــروه نویســندگان جدیــد معمــاری‬ ‫تشــکیل شــده اســت‪ .‬تاثیرگذارتریــن شــاخصهی ایــن‬ ‫مجلــه بیــان رک و سرراســت آن اســت‪.‬‬ ‫ایــن مجلــه کــه توســط گروهــی از دانشــجویان‬ ‫دانشــکدهی ســلطنتی هنــر در لنــدن اداره میشــود‪،‬‬ ‫ســعی دارد بــه مــا یــادآوری کنــد اگرچــه امــکان موفقیــت‬ ‫در برخــی راههــای پیــش رویمــان در زندگــی کــم‬ ‫اســت‪ ،‬میتــوان تــاش کــرد تــا اثــرات شکســت کمتــر‬ ‫گریبانگیرمــان شــود‪ .‬از ایــن رو افترپارتــی حضــور اولــش‬ ‫در دنیــای نشــریات را بــا عنــوان «اکنــون زمــان شکســت‬ ‫اســت» آغــاز نمــود و بــا یــک بیانیــهی واحــد بــه آن خاتمــه‬ ‫داد‪« :‬بهتــر شکســت بخوریــم!»‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫مرور‬

‫تصویر ‪:۱‬‬ ‫مجلهی معماری افترپارتی‪،‬‬ ‫منبع‪www.archpaper.com :‬‬

‫مجلهی طراحی و معماری فیرا‬ ‫چالــش اصلــی ارائــه نشــریه‪ ،‬نــوآوری آن اســت؛ نــه تکــرار محتــوا از یــک مجلــه بــه مجلــهای دیگــر‪ .‬کانالهــای‬ ‫دیجیتالــی بــرای ارائــهی محتــوای فعــال و رســانههای اجتماعــی بــرای پوشــش نمایشــگاههای طراحــی فوقالعــاده هســتند؛‬ ‫امــا فیــرا قصــد دارد تمــام آنهــا را کنــار هــم قــرار دهــد‪ ،‬آنهــا را بــرای مخاطبانــش تحلیــل کنــد و مطالــب متفاوتــی ارائــه دهــد‪.‬‬ ‫مجلــه فیــرا توســط کیتــی ترگیــدن‪ 6‬و جرمــی لســلی‪ ۷‬راهانــدازی شــد‪ .‬ایــن نشــریه یــک مجلــهی چاپــی اســت کــه هــر شــش‬ ‫مــاه یــک بــار چــاپ میشــود‪ .‬از نامگــذاری جالــب ایــن مجلــه تــا حــدودی میتــوان بــه محتــوای آن پــی بــرد‪ .‬فیــرا در ایتالیایــی‬ ‫بــه معنــای نمایشــگاه اســت و گاهــی بــه حواشــی یــک رویــداد اطــاق میشــود‪ .‬مجلــهی طراحــی فیــرا‪ ،‬اســتعدادهای جدیــد‬ ‫نمایشــگاههای طراحــی جهــان را معرفــی میکنــد و میتــوان گفــت تنهــا نشــریهای اســت کــه بــر روی ایــن مســئله تمرکــز دارد‪.‬‬ ‫یکــی از نــکات قابلتوجــه ایــن نشــریه آیندهنگــر بــودن آن اســت‪ .‬فیــرا همانگونــه کــه در حرکــت رو بــه جلــو‬ ‫اســت‪ ،‬کارهــای گذشــته را نیــز آنالیــز میکنــد تــا عملکــرد بهتــری در آینــده ارائــه دهــد‪ .‬فیــرا ســعی دارد جهــان طراحــی در‬ ‫واقعیــت را در قالــب یــک مجلــهی چاپــی ترســیم کنــد؛ بــدون اینکــه از جذابیــت آن کاســته شــود‪ .‬بــه دنبــال ایــن ایــده‪،‬‬ ‫نمایشــگاه را بهگونــهای بــرای مخاطــب بــه نمایــش درمــیآورد کــه احســاس حضــور در فســتیوال را تجربــه کنــد‪.‬‬ ‫تصویر ‪:۲‬‬ ‫مجلهی طراحی و معماری فیرا‪،‬‬ ‫منبع‪www.Instagram.com :‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪251‬‬

‫*‬

‫مرور‬

‫مجلهی معماری ریل ریویو‬ ‫یکــی از دیدگاههــای رایــج امــروزی‪ ،‬زندگــی‬ ‫در زمــان اکنــون اســت‪ .‬زندگــی در حــال در ســادهترین‬ ‫تعبیــر‪ ،‬یعنــی قــدر امــروز را دانســتن و انجــام دادن‬ ‫بهتریــن کار ممکــن بــا توجــه و تمرکــز‪ .‬یکــی از مجاتــی‬ ‫کــه ایــن دیــدگاه را چــراغ راه خــود قــرار داده‪ ،‬مجلــهی ریــل‬ ‫‪8‬‬ ‫ریویــو اســت کــه توســط گروهــی از طراحــان و معمــاران‬ ‫اداره میشــود‪.‬‬ ‫ریــل ریویــو یــک مجلــه در زمینــهی فرهنــگ‬ ‫معاصــر بــا شــعار «زندگــی بــه معنــای زندگــی امروز» اســت‬ ‫کــه ســعی دارد بــه گونــهای بــه بررســی طراحــی فضاهــا‬ ‫بپــردازد کــه تاثیــر مثبتــی بــر زندگــی و کارهــای روزمــره‬ ‫ایجــاد کنــد‪ .‬ایــن مجلــه همچنــان کــه بــه مفهــوم فرهنــگ‬ ‫و هنــر در معمــاری میپــردازد‪ ،‬ســعی دارد کــه کاربردهــای‬ ‫نظریــات موجــود در ایــن زمینــه را بــه صــورت امــروزی‬ ‫بیــان کنــد و تمرکــز آن بیــش از ایــن کــه بــر گذشــته و‬ ‫آینــده باشــد‪ ،‬بــر زمــان اکنــون اســت‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۳‬مجلهی معماری ریل ریویو‪ ،‬منبع‪www.real-review.org :‬‬

‫‪252‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫تصویر ‪ :۴‬مجلهی هنر و معماری آکاتون‪،‬‬ ‫منبع‪www.accattone.be :‬‬

‫مجلهی هنر و معماری آ کاتون‬ ‫اگــر دیــدگاه نقادانــه را بــه دیدگاههــای‬ ‫معمــول و روزمــره ترجیــح میدهیــد و بــه چالــش‬ ‫کشــیدن موضوعهــای روز برایتــان جذابیــت دارد‪ ،‬یکــی‬ ‫از مجاتــی کــه در زمینــهی معمــاری میتــوان معرفــی‬ ‫کــرد‪ ،‬مجلــهی آکاتــون اســت‪.‬‬ ‫آکاتــون یــک مجلــهی انتقــادی اســت کــه‬ ‫توســط دو معمــار‪ ،‬ســوفی دارس‪ 9‬و کارلــو منــون‪ ۱۰‬و دو‬ ‫‪۱۲‬‬ ‫طــراح گرافیــک‪ ،‬اســماعیل بننــی‪ ۱۱‬و اورفیــه گرانــدوم‬ ‫طراحــی شــده اســت‪ .‬ایــن مجلــه جنبههایــی از هنــر و‬ ‫معمــاری را کــه غالبــا کمتــر بــه آنهــا توجــه شــده اســت‪،‬‬ ‫کشــف و بررســی میکنــد‪ .‬ایــن مجلــه روشهــای عمومــی‬ ‫هنرمنــدان را کــه بــه عنــوان نمــاد در جامعــه شــناخته‬ ‫میشــوند بررســی میکنــد‪ ،‬جنبههــای اساســی تفکــر و‬ ‫عمــل را مــورد انتقــاد قــرار میدهــد و همچنیــن بــه انتقــاد‬ ‫از مســائلی چــون نقــش تصاویــر در فرآینــد طراحــی‪،‬‬ ‫نمایشــگاههای طراحــی در حــال برگــزاری‪ ،‬رابطــهی‬ ‫انســان بــا طبیعــت و زمیــن بــا توجــه بــه تغییــرات جدیــد‬ ‫آبوهوایــی و عکسبــرداری از معمــاری میپــردازد‪.‬‬ ‫آکاتــون ادعــا میکنــد عکاســی درســت و حرفــهای کــه‬ ‫اشــکاالت و جنبههــای مختلــف یــک موضــوع را دقیــق‬ ‫نشــان دهــد‪ ،‬میتوانــد قــدرت موسســهها و شــرکتها‬ ‫را بــه چالــش بکشــد‪.‬‬ ‫از میــان نشــریات غیرتجــاری فعلــی‪ ،‬ایــن‬ ‫مجلــه بــر تاثیــرات بصــری گرافیــک حرفــهای تکیــه میکنــد‬ ‫و طراحــی چشــمگیر و جالبــی دارد؛ از صفحههایــی کــه‬ ‫ً‬ ‫کامــا بــه عکسهــا اختصــاص داده شــدهاند گرفتــه‬ ‫تــا صفحههایــی کــه بــا بــاز شــدن بــه پوســتر تبدیــل‬ ‫میشــوند‪ .‬همچنیــن آکاتــون بــرای داشــتن روش خــاص‬ ‫و بــه چالــش کشــیدن روشهــای معمــول‪ ،‬از بریــکاژ‪،۱۳‬‬ ‫معمــاری جزئینگــر‪ ،‬روایتهــا و تجربههــای شــخصی‬ ‫افــراد اســتفاده میکنــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪• www.real-review.org‬‬ ‫‪www.magculture.com/afterparti‬‬ ‫‪www.accattone.be‬‬ ‫‪www.archipanic.com/fiera-magazine‬‬ ‫‪www.archpaper.com‬‬ ‫‪www.Instagram.com/fieramagazine‬‬

‫•‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬ ‫•‬

‫نخستین انتشار سال ‪Afterparti ۲۰۱8‬‬ ‫نخستین انتشار سال ‪Fiera ۲۰۱۴‬‬ ‫‪3‬‬ ‫نخستین انتشار سال ‪Real Review ۲۰۱6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫نخستین انتشار سال ‪Accattone ۲۰۱۴‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪N.A.W: New Architecture Writers‬‬ ‫یک گروه نویسندگی برای افراد سیاهپوست و اقلیت است که‬ ‫‪.‬به نوشتن در حوزه طراحی عاقه دارند‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Katie Treggiden‬‬ ‫نویسنده‪ ،‬ویرایشگر‪ ،‬مجری‪ ،‬مدرس و مشاور است‪ .‬او‬ ‫نویسنده مجله ‪ ،Guardian‬مجله ‪ ،Telegraph‬دکوراسیون ‪Elle‬‬ ‫و ‪ Icon‬نیز هست‪.‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Jeremy Leslie‬‬ ‫نویسنده کتاب بسیار موفق‪Issues: Design Magazine New‬‬ ‫است‪ .‬او از اواسط دهه‪ ۱98۰‬مجلههایی طراحی کرده است‬ ‫و همچنین‪ MagCulture‬را اداره میکند و به ناشرانی که برای‬ ‫رسانههایچاپیودیجیتالکار میکنند‪،‬توصیههاییارائهمیدهد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ 8‬این مجله محصول کارگردانی و طراحی ‪ OK-RM‬است و توسط‬ ‫معمار و منتقد‪ ،Jack Self ،‬ویرایش میشود که همچنین با‬ ‫‪ Archdaily‬همکاری رسانهای دارد‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Sophie Dars‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪Carlo Menon‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪Ismael Bennani‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Orfee Grandhomme‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪Bricolage‬‬ ‫ساخت و ساز یا ایجاد چیزی از طیف متنوعی از چیزهای موجود‬

‫‪253‬‬

‫گفتوگو با فرهاد احمدی‬ ‫مصاحبهکننده‪ :‬یاسمن امیرذهنی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫دبیر بخش‬

‫مقدمهی مصاحبه کننده‬

‫فرهــاد احمدی از معماران معاصر ایران اســت‬ ‫که در ســال ‪ ۱۳۵۶‬از دانشــکده هنرهای زیبای دانشــگاه تهران‪،‬‬ ‫در مقطع کارشناســی ارشــد معماری فارغالتحصیل شــد‪.‬‬ ‫او فعالیتهــای زیادی در زمینههای مختلف معماری داشــته اســت؛‬ ‫از آثــار مهم او میتوان به مرکــز فرهنگی دزفول‪،‬‬ ‫مرکز فرهنگی اصفهان‪ ،‬ســاختمان اقامتگاه ســفیر ایران در ســئول‪ ،‬ســفارت ایران در اســتکهلم‪،‬‬ ‫کتابخانهی مرکزی دانشــگاه علم و صنعت و ‪ ...‬اشــاره کرد‪.‬‬ ‫ایشــان به عنوان ســخنران در مجامع ملی و بینالمللی مختلفی شــرکت کردهاند‪.‬‬ ‫میتــوان گفت که ایشــان به عنوان طراح‬ ‫مفاهیــم موجــود و واقعیتهــای دنیای اطراف را درک کرده‬ ‫و آنهــا را بــا ترفندهایی ماهرانــه در طرحهایش وارد میکند‬ ‫ولــی بــا وجــود توجــه خاص وی به فلســفه و معنویات موجود در فرم حاصلــه و متفاوت بودن طرحهایش‪،‬‬ ‫بســیاری از این پروژهها ســاخته نشــده و یا ناتمام رها شدهاند‪.‬‬ ‫ما در این مصاحبه میخواهیم با دیدگاههای ایشــان آشــنا شــویم‬ ‫و از پروژههای ساختهنشدهشــان بشــنویم؛‬ ‫موضوعــی کــه در این شــماره از مجله میخواهیم بیشــتر به آن بپردازیم‪.‬‬

‫‪256‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫امــروزه بســیاری از معمــاران کار طراحــی خــود را در پاســخ‬ ‫بــه خواســتهی کارفرمــا و بــدون توجــه بــه درســتی آن‪ ،‬آغــاز‬ ‫میکننــد؛ آیــا پروژههــای شــما هــم بــا همیــن رونــد بــه‬ ‫پاســخ رســیدهاند؟‬

‫تاکنــون تعــدادی از پروژههــای شــما بــه در مســابقات‬ ‫معمــاری عنــوان طــرح برتــر انتخــاب شــدهاند؛ شــما‬ ‫چگونــه بــه بهتریــن پاســخ را در شــرایط مختلــف دســت‬ ‫می یابیــد؟‬ ‫مــن در تعدادی از مســابقات شــرکت کردهام‬ ‫ولــی در اغلبشــان برنــده نشــدهام‪ .‬حــدود چهــل پــروژه‬ ‫ســفارش گرفتــم کــه اغلــب ملــی و فرهنگــی بودنــد‪ .‬برخــی‬ ‫از آنهــا ســاخته نشــدند و یــا نیمــه کاره ماندنــد و برخــی‬ ‫دیگــر بــه مرحلــهی اجــرا رســیدند‪ .‬اخیــرا در دو مســابقهی‬ ‫دیگــر هــم برنــده شــدهام؛ یکــی از آنهــا پردیــس تئاتــر‬ ‫مشــهد اســت‪ ،‬ایــن مســابقه اوایــل امســال برگــزار‬ ‫شــد و اکنــون مشــغول تهیــهی نقشــههای فــاز دو آن‬ ‫هســتیم و دوم مرکــز حافظشناســی اســت کــه از لحــاظ‬ ‫کمــی‪ ،‬پــروژهی خیلــی بزرگــی نیســت ولــی از لحــاظ کیفــی‬ ‫بســیار پر اهمیــت اســت‪.‬‬ ‫کارهــا و نوشــتههایی از مــن درمجــات‬ ‫چــاپ شــدهاند و ســخنرانیها و داوریهــای متعــددی‬ ‫داشــتهام ولــی پروژههــای انجامشــدهام را در مســابقات‬ ‫شــرکت نــدادهام‪ .‬در مــواردی هــم کــه در ایــران و یــا‬ ‫خــارج از کشــور مطــرح شــدهاند‪ ،‬خودشــان دنبــال‬ ‫کــرده و برگزیــده بودنــد‪ .‬مــن ســایتی نــدارم و بــه دنبــال‬ ‫تبلیــغ نیســتم و معمــوال هــر اتفاقــی را هــم ســریعا در‬ ‫اینســتاگرام منعکــس نمیکنــم‪ .‬اگرچــه بــا دانشــجویان‬ ‫ّ‬ ‫برنامههایــی را داریــم‪ .‬در واقــع احتیاجــی‬ ‫قدیــم مرتــب‬ ‫هــم بــه ایــن نــوع تبلیغــات نبودهاســت و درکنــار کار‬ ‫تدریــس‪ ،‬بــه دفتــر و پروژههــا رســیدگی میکــردم‪ .‬ســر‬ ‫فرصــت بعضــی از پروژههــا را بارهــا میکشــیدم؛ از زوایــای‬ ‫مختلــف بــه آنهــا نزدیــک میشــدم و ســعی میکــردم کــه‬ ‫راهحلهــای مختلفــی را بررســی کنــم‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫بــه غیــر از مســابقات پروژههایــی کــه انجــام‬ ‫دادهام‪ ،‬دو حالــت داشــتند؛ حالــت اول ایــن بــود کــه‬ ‫کارفرماهــا بــه دنبــال طــرز تفکــری بودنــد و بــا مشــاور ها و‬ ‫طراحــان مختلــف صحبــت کردنــد و نقطــه نظر هــای مــن‬ ‫برایشــان جالــب بــوده و پــروژه را بــا مــن ادامــه دادهانــد‬ ‫و مــواردی هــم هســت کــه در واقــع تعــدادی از معمــاران‬ ‫را دعــوت کــرده و از آنهــا پروپــوزال گرفتنــد و از بیــن‬ ‫آنهــا بنــده را انتخــاب کردنــد؛ مثــل کار کتابخانــه مرکــزی‬ ‫دانشــگاه علــم و صنعــت‪ ،‬کــه یکــی از پروژههایــی اســت‬ ‫کــه تقریبــا بعــد از ده ســال بــه اتمــام رسیدهاســت و یــا‬ ‫پــروژهی دانشــگاه هنــر اصفهــان؛ بــا اینکــه یــک فــاز آن‬ ‫بــه ‪ 9۰‬درصــد رســیده و پیشــرفت کــرده بــود‪ ،‬ولــی اتمــام‬ ‫نیافــت‪.‬‬ ‫رونــد پیشــروی پــروژهی ســفارتهایی کــه در اســتکهلم و‬ ‫ســئول طراحــی کردهایــد‪ ،‬چگونــه بــود؟‬ ‫زمانــی کــه طراحــی ســفارتها کــه در ایــران‬ ‫مطــرح شــد؛ در وهلــه اول ســه نفــر انتخــاب شــدند‪.‬‬ ‫هــادی میرمیــران‪ ،‬حســین شــیخ زیــن الدیــن و بنــده را‬ ‫انتخــاب کردنــد؛ اولیــن ســفارتها را مــا طراحــی کردیــم‪.‬‬ ‫از میــان کارهــای مــن‪ ،‬رزیدانــس و ســفارت ایــران در کــره‬ ‫ســاخته شــد ولــی در ســوئد بــه خاطــر تغییــرات سیاســی‪،‬‬ ‫ایــن پــروژه بــه مشــکل برخــورد و بــا وجــود اینکــه‬ ‫پیمانــکار پــروژه نیــز تعییــن شــده بــود‪ ،‬کار انجــام نشــد‪.‬‬ ‫کارهــای مختلــف دیگــری نیــز مثــل‬ ‫دانشــگاه‪ ،‬مراکــز فرهنگــی و کتابخانــه انجــام دادهام؛‬ ‫درواقــع اغلــب کارهایــی کــه مــن کــردهام‪ ،‬کارهایــی بــوده‬ ‫بــا دســتمزدهای بســیار ناچیــز و برخوردهــای بســیار‬ ‫آزاردهنــدهی دولتــی‪ ،‬ولــی در نهایــت نتیجــهی آنهــا بــرای‬ ‫مــردم و بــرای کشــور بــود‪.‬‬

‫‪257‬‬

‫*‬

‫فرهاد احمدی‬

‫باتوجــه بــه کثــرت پروژههــای بــزرگ مقیــاس شــما ایــن‬ ‫ســوال مطــر ح میشــود کــه آیــا هیــچگاه پــروژهای از‬ ‫ســمت فــرد یــا بخــش خصوصــی بــه شــما پیشــنهاد‬ ‫نشــده اســت؟‬ ‫مــن هیــچ موقــع بــرای بســاز بفروشها کار‬ ‫نکــردهام‪ .‬در جامعــهی امــروز مــا شــوآف کــردن بــرای‬ ‫کارفرمایــان بخــش خصوصی اهمیت دارد‪ .‬البته بســیاری از‬ ‫معمــاران جــوان در ایــن زمینههــا کار های ارزشــمندی انجام‬ ‫میدهنــد و بســیار خوشســلیقهاند ولــی خــوب مســیرها‬ ‫متفــاوت اســت؛ مســیر زندگــی‪ ،‬مســیر تفکــر‪ ،‬مســیر‬ ‫ســاخت و ســاز و مســیر حضــور در جامعــه؛ بــه خصــوص‬ ‫جامعــهای مثــل مــا کــه اصــوال بعــد از انقــاب بســیاری از‬ ‫داشــتههایش را از دســت داد و از تجملگرایــی نمیشــد‪.‬‬ ‫مــا جامعــهی نوکیســهای پیــدا کردیم کــه ســوداگرانه امکان‬ ‫مداخلــه در شــهرها و طبیعــت بــه آنهــا داده شــده بــود‪.‬‬ ‫البتــه در تجربــهی تلخــی کــه در این زمینه داشــتم‪ ،‬برای جلو‬ ‫گیــری از تخریــب بیشــتر یــک موقعیت طبیعــی در کــوه البرز‬ ‫صدمــه زیــادی دیــدم؛ چــون بــا آن نــوع روحیــات نمیشــد‬ ‫کار کــرد‪ .‬مــن شــهری را طراحــی کــردم کــه شــاید تنهــا شــهر‬ ‫ســبز در ایــران باشــد کــه تمــام چیزهایــی را کــه در دانشــگاه‬ ‫تدریــس میکــردم در آن شــهرک بــه کارگرفتــم‪ .‬ایــن پــروژه در‬ ‫مجلــه معمــار هــم چــاپ شــده اســت‪.‬‬

‫‪258‬‬

‫بعضــی از پروژههــای فرهنگــی شــما سالهاســت کــه‬ ‫ناتمــام رهــا شــدهاند؛ دلیــل آن چیســت؟‬ ‫مــن در ایــن مــدت دههــا پــروژهی کوچــک و‬ ‫بــزرگ امــا مهــم طراحــی کــردهام؛ مثــل شــهر کتاب میــدان‬ ‫آرژانتیــن کــه مســئولین شــهرکتاب آن را نیمــه کاره رهــا‬ ‫کــرده و رختشــویخانهها را تبدیــل بــه شــهرکتاب کردنــد‬ ‫و دههــا پــروژهی دیگــر را بــه اتمــام رســاندند ولــی ایــن‬ ‫پــروژه را تمــام نکردنــد‪ .‬ایــن نــوع پروژههــای نیمــه تمــام‬ ‫مــن را در مکانهــای دیگــر نیــز میتوانیــد ببینیــد‪ .‬یــا‬ ‫مثــا اولیــن تئاتــر تجربــی ایــران و حتــی خاورمیانــه را در‬ ‫تهــران طراحــی کــردم کــه بــه مــدت ده ســال در حــد نــود‬ ‫درصــد متوقــف شــده بــود و اکنــون در حــال تخریــب‬ ‫اســت‪ .‬خیلــی از ایــن پروژههــا حائــز اهمیــت هســتند‬ ‫امــا بــا ایــن حــال در مرحلــهای متوقــف شــدند و مثــل‬ ‫خــودم کــه اکنــون دچــار بیمــاری ســختعاجی هســتم‪،‬‬ ‫پروژههــا هــم بــه چنیــن سرنوشــتی دچــار شــدند‪.‬‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫بــه نظــر شــما اصلیتریــن مســئلهای کــه در طراحــی بایــد‬ ‫بــه آن توجــه شــود چیســت؟‬

‫زمانــی کــه عضــو هیــات علمــی دانشــگاه شهیدبهشــتی‬ ‫بودیــد‪ ،‬در چــه زمینههایــی فعالیــت میکردیــد؟‬ ‫مــن در حیــن انجــام ایــن پروژههــا در‬ ‫دانشــگاه شهیدبهشــتی تدریــس میکــردم و در ســه‬ ‫دوره‪ ،‬ســه نــوع گرایــش را دنبــال میکــردم‪ .‬ابتــدا بــه‬ ‫ارایــه درس و طــرح فنــی پرداختــم‪ .‬از نظــر مــن پایههــای‬ ‫معمــاری بــر روی مباحــث تکنولوژیــک و فنــی نشســته‬ ‫اســت و تحــول معمــاری بســیار وابســته بــه تکنولــوژی‬ ‫میباشــد‪ .‬در دوره دیگــری طراحــی در بافتهــای تاریخــی‬ ‫را دنبــال میکــردم و پــس از آن مبحــث معمــاری پایــدار را‬ ‫در ایــن دانشــگاه پایهگــذاری کــردهام ‪.‬‬

‫در کار هــای مــن همــواره بــه مســئلهی‬ ‫متــن بــه نحــوی توجــه شدهاســت‪ .‬حــال ایــن متــن‬ ‫میتوانســت فرهنگــی یــا اجتماعــی بــوده و یــا اکولوژیــک‬ ‫و طبیعــی باشــد ولــی در هــر حــال ایــن متــن رنگــی قــوی‬ ‫داشــت‪ .‬از طرفــی هــم مفاهیمــی از معمــاری ایرانــی در‬ ‫کار مــن وجــود داشــت کــه آن را دنبــال و ســعی میکــردم‬ ‫آن را بــه روز کنــم‪ .‬فکــر میکنــم در دنیــای امــروز بــر‬ ‫اســاس سیاســتهای جهانــی‪ ،‬ارزش گذاریهــا مرتبــا‬ ‫در حــال تغییــر هســتند؛ بــرای مثــال در دورهی ســنت‬ ‫هــر جامعــهای زبــان و بیــان خــود را در همــهی زمینههــا‪،‬‬ ‫از جملــه معمــاری داشــته و ایــن بســیار حائــز اهمیــت‬ ‫بودهاســت‪ .‬در دورهی مــدرن کــه در واقــع حرکتــی شــروع‬ ‫شــده از بخشــی از جهــان بــوده تــا بــه همــه جــا نفــوذ پیــدا‬ ‫کنــد‪ ،‬مســئله ایــن بــوده اســت کــه مــا تمــام راهکارهایــی‬ ‫را کــه بــرای زندگــی و ســکونت همــهی انســان هــا یکســان‬ ‫نیــز هســت را پیــدا کنیــم‪ .‬در واقــع مــا بــه دنبــال «ســبک‬ ‫جهانــی»‪ ۱‬باشــیم؛ یعنــی یــک راهــکار بینالمللــی بــرای‬ ‫تمــام بشــریت‪.‬‬ ‫در واقــع از دیــد مــن «معمــاری چــون یــک‬ ‫چیــز غیــر منقــول و مربــوط بــه یــک ســرزمین هســت بایــد‬ ‫ویژگیهــای آن ســرزمین در آن متجلــی باشــد‪».‬‬ ‫در حالیکــه در یــک ســاختار جهانــی زندگــی‬ ‫میکنیــم و بایــد از آن بیاموزیــم و در ارتقــای کارهایمــان‬ ‫از آن بهــره بگیریــم‪.‬‬

‫‪259‬‬

‫*‬ ‫بــا توجــه بــه ریزبینــی و ظرافتهــای معمــاری گذشــته‬ ‫بــرای پاســخ بــه نیازهــای انســانها و بــا توجــه بــه اینکــه‬ ‫نیازهــای اصلــی انســان تــا حــدودی ثابــت اســت‪ ،‬بــه نظــر‬ ‫شــما چــرا امــروزه معمــاری بــه ســمت قوطیکبریتهــای‬ ‫ســاده مــیرود؟‬ ‫بحــث ســبک جهانــی در واقــع در بعضــی‬ ‫مــوارد از لحــاظ فرهنگــی و اجتماعــی بــه بنبســتهایی‬ ‫برخــورد کــه نتیجــه آن بــه وجــود آمــدن جریــان‬ ‫پســتمدرن بــود‪ .‬شــاید یکــی از زمینههایــش هــم‬ ‫ســوالی بــود کــه شــما کردیــد؛ کــه مثــا اگــر تزئینــات در‬ ‫ســنت جــزو ملزومــات بــوده و بــه بخشــی از نیاز هــا جواب‬ ‫مــیداده‪ ،‬چــرا مدرنیتــه انقــدر بــه ســمت ســادهگرایی یــا‬ ‫مینیمالیســم رفــت؟‬ ‫نقدهــای مختلفــی از زوایــای مختلــف‬ ‫بــه مدرنیتــه وارد میشــود کــه منتــج بــه جریانهــای‬ ‫متفاوتــی در پســتمدرن شدهاســت‪ .‬در یکــی از‬ ‫ایــن گرایشهــا‪ ،‬بــاز پرداختــن بــه تزیینــات هــم دنبــال‬ ‫می شــو د ‪.‬‬ ‫اگــر بخواهیــم تفــاوت هــای مبنایــی را در‬ ‫ایــن تحــوالت ببینیــم؛ در واقــع در ســنت‪ ،‬ســاختار فضــا‬ ‫ســاده اســت امــا در پــردازش آن‪ ،‬جزئیــات‪ ،‬ملحقــات‬ ‫و پیچیدگیهــای زیــادی وجــود دارنــد کــه پاســخگوی‬ ‫نیازهــای روحــی بشــر میباشــند‪ .‬شــاید در دورهی‬ ‫ســنت بــه نحــوی بشــر ســعی میکــرده اســت در محــل‬ ‫زندگــیاش برداشــتی از هســتی را بازآفرینــی بکنــد! یــا‬ ‫هستیشناســیش را بــا نمادهــا‪ ،‬نشــانهها و عناصــر‬ ‫طبیعــی انعــکاس بدهــد‪ .‬در دورهی مــدرن شــعار کلــی‬ ‫ایــن بــود کــه فضــا ســاده و بیپیرایــش بــوده و ملحقــات‬ ‫هــم نداشــته باشــد؛ چــه نیــازی بــه ملحقاتیســت کــه‬ ‫کارکــردی هــم ندارنــد؟! اســاس مدرنیتــه در معمــاری‬ ‫بــه منطــق گرایــی و کارکردگرایــی تکیــه میکــرد؛ یعنــی‬ ‫بــه دنبــال چیــزی برویــم کــه بــه کارمــان میآیــد‪ .‬ایــن یــک‬ ‫وجــه بــازاری و یــک وجــه آرتیســتیک داشــت؛ وجــه بــازاری‬ ‫آن در واقــع منجــر بــه حــل مســئله میشــد‪ .‬در ایــران هــم‬ ‫در دورههایــی قبــل از انقــاب‪ ،‬مثــا در دهههــای ســی و‬ ‫چهــل ایــن دیــدگاه بینالمللــی بســاز بفروشــی راه افتــاده‬

‫‪260‬‬

‫فرهاد احمدی‬

‫بــود و مســئله ایــن بــود کــه شــما باید یک ســری مســائل‬ ‫و نیــاز هــا را حــل بکنیــد‪ .‬امــا اینکــه چگونــه حــل مــی‬ ‫شــوند و نتیجــهی زیبایــی هــم خواهنــد داشــت یــا نــه‪،‬‬ ‫خیلــی مــورد نظــر نبــود‪ .‬ایــن روال در ایــران هــم بــه مــدت‬ ‫زیــادی حتــی تــا بــه امــروز هــم ادامــه پیــدا کــرده اســت‬ ‫و امــروزه اغلــب مدیــران مــا کــه از نظــر خــود بــه دنبــال‬ ‫مهندســی ارزش و مســائل مالــی پروژههــا هســتند؛‬ ‫فقــط در حــد حــل مســئله از شــما انتظــار طراحــی دارنــد‪.‬‬ ‫یعنــی حــل مســئله همــواره دغدغــهی اصلــی همــهی‬ ‫معمــاران بــود‪ .‬پــس چــه تحوالتــی بــا گذشــت زمــان رخ‬ ‫داده کــه منجــر بــه تغییــر ســبکها شــده اســت؟‬ ‫در معمــاری پســتمدرن ســادگی فضــا‬ ‫معنــا نداشــته و بــه نقــد کشــیده میشــود و فضــا بایــد‬ ‫پیچیــده باشــد؛ زیــرا اکنــون در دورهای هســتیم کــه‬ ‫جامعــه پیچیــده شــده و مــردم پیچیدهتــر شــدهاند و‬ ‫همــه چیــز دچــار آشــفتگی شدهاســت‪ .‬حتــی آشــفتگی‬ ‫تبدیــل بــه علــم میشــود و مــا میتوانیــم بــه تدریــج‬ ‫از هندســهی اقلیدســی فاصلــه بگیریــم و بــه دنبــال‬ ‫هندســههای پیچیدهتــر و عناصــر متعــددی کــه‬ ‫میتواننــد بــه ســاختمان ملحــق شــوند‪ ،‬برویــم‪ .‬ایــن‬ ‫عناصــر میتواننــد تزئینــی هــم باشــند؛ مثــا در دوره‬ ‫کاسیســتی پســتمدرن؛ بکارگیــری نوعــی از جزئیــات و‬ ‫تزیینــات ســاده شــده مطــرح شــد‪ .‬امــا از طرفــی معمارانــی‬ ‫هســتند کــه بــا هزینههــای زیــاد بهدنبــال پدیــدآوردن‬ ‫‪۲‬‬ ‫فــرم میباشــند و فلســفه «کــم خســتهکننده اســت‪».‬‬ ‫ونتــوری را دنبــال میکننــد و بــه جــای اســتفاده از‬ ‫«فرمهــای ضعیــف»‪ ۳‬از «فرمهــای قــوی»‪ ۴‬اســتفاده‬ ‫میکننــد تــا بتواننــد روی مخاطــب تاثیــر بگذارنــد‪ .‬بــدون‬ ‫اینکــه واجــد کار آمــدی باشــند‪ .‬حتــی در بعضــی مواقــع‪،‬‬ ‫تکنولــوژی هــم نقشــی در ایجــاد واقعــی فــرم نــدارد‪.‬‬ ‫اصــوال جامعــه بــه ســمت صورتگرایــی و‬ ‫مصرفگرایــی پیــش مــیرود و معمــاری در جامعــه‬ ‫تبدیــل بــه «مــد»‪ 5‬میشــود؛ یعنــی اینکــه اگــر شــما‬ ‫کاری بدیــع‪ ،‬متفــاوت و تاثیرگــذار بکنیــد‪ ،‬چــون تکــرار‬ ‫نشــده و چیــز جدیــدی اســت میتوانــد ارزشــمند باشــد‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫بــا هــر هدفــی و هزینــه ای‪ .‬اگرچــه در حــال حاضــر چیــز‬ ‫جدیــدی وجــود نــدارد و همــه کارهــای جدیــد ترکیــب‬ ‫متفاوتــی از چیزهــای موجــود اســت کــه بعــد از اندکــی‬ ‫تغییــر بــه نتیجههــای متفاوتــی میرســیدهاند‪ .‬اکنــون مــا‬ ‫دانشــجویانی داریــم کــه ماننــد زاهــا حدید طراحــی میکنند‬ ‫و از فرمهــای توپولوژیــک اســتفاده میکننــد؛ البتــه نــه بــا‬ ‫درک کامــل او از نحــوه بکارگیــری فــرم‪ .‬ایــن بــه خاطــر وجود‬ ‫منابعــی اســت کــه میتوانیــد در ســایتهای مختلــف بــه‬ ‫آنهــا دسترســی داشــته باشــید و ترکیبــات فرمــی را بگیریــد‬ ‫و تغییراتــی بدهیــد‪ .‬بنابرایــن ارزش اول در حرفــه‪ ،‬ظاهــر‬ ‫اثــر میشــود و «تولیــد فــرم»‪ 5‬هــدف‪ .‬در واقــع مــا از نوعــی‬ ‫تفریــط بــه نوعــی افــراط تغییــر جهــت دادهایــم‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪261‬‬

‫معمــاران در دوران پســتمدرن عمدتــا بــا چــه تفکــر و‬ ‫دیدگاههایــی حرکــت میکردنــد؟‬ ‫در دوران پســتمدرن شــاهد تحــوالت زیــادی‬ ‫هســتیم و تئوریهــای متنوعــی مطــرح شــده اســت ولــی‬ ‫در ایــن میــان میتــوان دو گــروه عمــده را یافــت‪ .‬گروهــی‬ ‫کــه بــه اصالــت فــرم اعتقــاد دارنــد؛ بــه معمــاری صــوری و‬ ‫ظاهــری نــگاه میکننــد و بــرای آن نظریــه میســازند و از این‬ ‫مســیر کانســپت کارشــان را پدیــد میآورنــد‪ .‬گــروه دیگــری‬ ‫از زاویــهی هســتی شناســانه بــه معمــاری نــگاه میکننــد و‬ ‫در واقــع نوعــی نــگاه پدیدارشناســانه را در معمــاری دنبــال‬ ‫میکننــد کــه تعدادشــان کمتــر اســت؛ امــا معمارانــی‬ ‫صاحــب نــام بــوده و دنبالهروهــای خــود را دارنــد‪.‬‬ ‫چــون شــکل ظاهــری معمــاری بیشــتر قابــل‬ ‫دســت یافتــن و تاثیرگذار اســت‪ ،‬بیشــتر معمار هــا در این‬ ‫مســیر حرکــت میکننــد حتــی دانشــکدههای معمــاری‬ ‫هــم ایــن مســیر را دنبــال میکننــد و بهدنبــال اشــاعه‬ ‫تولیــد فــرم هســتند‪ .‬پــس دانشــجویی خــاق اســت کــه‬ ‫بتوانــد فــرم تولیــد کنــد؛ البتــه مســاله ایــن نیســت کــه‬ ‫خاقیــت نبایــد باشــد یــا فــرم نبایــد ایجــاد شــود ولــی فــرم‬ ‫میتوانــد ضرورتــا خودمحــور نباشــد و در خدمــت تفکــر‬ ‫و اندیشــهی فلســفی قــرار گیــرد‪ .‬کار هایــی کــه مــن کــردم‬ ‫بیشــتر در گــروه دوم بودهاســت؛ یعنــی بــه دنبــال توجــه‬ ‫بــه «زمینــه»‪ ،6‬مضامیــن پدیدارشناســی‪ ،‬هستیشناســی‬ ‫و نمادهــا و ‪ ...‬بــودم؛ چیزهایــی کــه از آن مســیر بتوانــم‬ ‫بــا انســان و رویدادهــای اجتماعــی ارتبــاط برقــرار کنــم‪ ،‬نــه‬ ‫بــه ایــن مفهــوم کــه تزئینــات بــه کار گرفتــه شــود؛ چــون‬ ‫بعضــی از معمــاران هســتند کــه گرایــش بــه ســرزمین و‬ ‫تجربــه تاریخــی را دنبــال میکننــد امــا در ایــن مســیر بــاز‬ ‫دچــار فرمگرایــی میشــوند و ظواهــر را بیشــتر میبیننــد‪،‬‬ ‫کــه همــان تزئینــات و فــرم کالبــدی اســت‪ .‬مــن همــواره‬ ‫بهدنبــال جنبــهی فلســفی معمــاری بــودهام و کار هایــی‬ ‫مثــل مرکــز فرهنگــی دزفــول و مرکــز فرهنگی اصفهــان؛ که‬ ‫از آنهــا تقدیــر نیــز شــده اســت‪ ،‬در ایــن زمینــه بودهانــد‪.‬‬ ‫بــا ایــن حــال گرایــش بــه مینیمالیــزم و معمارانــی کــه در‬ ‫ایــن زمینــه کار میکننــد نیــز حایــز اهمیــت میباشــند‪.‬‬

‫‪262‬‬

‫در نهایــت میخواهــم بپرســم کــه بــه نظــر شــما چــرا‬ ‫بســیاری از پروژههایتــان بــا وجــود اینکــه بــرای مــردم‬ ‫کشــور بودنــد‪ ،‬ســاخته نشــده یــا ناتمــام رهــا شــدند؟‬ ‫ارتباطــات‪ ،‬شــانس و معاملــه یــا مــراوده‬ ‫کــردن بــا کارفرمایــان از مســائل مهمــی هســتند کــه مــن‬ ‫اینهــا را بلــد نیســتم‪ .‬در ایــن کشــور طــراح شــانی نــدارد‬ ‫و مســئلهی مهــم ایــن هســت کــه شــما خــود بتوانیــد‬ ‫پــروژه را از آب و گل در بیاوریــد‪ .‬پروژههایــی کــه تــا بــه‬ ‫حــال ســاخته شــدهاند خــود بــه ســختی و مــرارت بســیار‬ ‫بــه نتیجــه رســیدهاند‪.‬‬ ‫در آن زمــان مــوزهی هنر هــای معاصــر بــه‬ ‫کامــران دیبــا واگــذار شــد و ای پــروژه توســط او طراحــی‬ ‫شــد‪ .‬بعــد او را مدیــر آنجــا کردنــد و از او خواســتند تــا‬ ‫مراســم افتتاحیــهای بــرای آنجــا برنامهریــزی بکنــد و‬ ‫بعــد بــه او پــول دادنــد و خواســتند تــا آثــار هنــری بــرای‬ ‫آنجــا خریــداری کــرده و مــوزه را مجهــز بکنــد‪ .‬در چهــل‬ ‫ســال اخیــر چنیــن روحیــهای در جامعــهی کنونــی مــا‬ ‫هرگــز وجــود نداشتهاســت‪ .‬بنابرایــن پروژههــای‬ ‫ملــی فرهنگــی مردمــی چــه بــرای مــن و چــه افــراد دیگــر‬ ‫مســئلهی بســیار مشــکلی بــوده اســت‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫بــه نظــر شــما بــا توجــه بــه شــرایط موجــود در کشــور‪ ،‬احتمــال ساختهشــدن پروژههــای جدیــد یــا اتمــام پروژههــای قبلــی بــه چــه‬ ‫میزان اســت؟‬ ‫شــرایط ایــن کشــور بســیار بــاال و پاییــن دارد؛ حتــی در حــال حاضــر نیــز در یــک موقعیــت بســیار بحرانــی قــرار داریــم‪.‬‬ ‫بــا ایــن حــال مــن در حــال انجــام چنــد پــروژه در قــم‪ ،‬مشــهد و شــیراز هســتم ولــی میدانــم کــه امیــدی بــه ســاخت آنهــا‬ ‫نیســت‪ .‬در پــروژهی اســتکهلم رژیــم عــوض شــد و تمــام تصمیمــات کشــور نیــز بــا آن تغییــر کــرد و پــروژه معلــق مانــد‪ .‬در کل‬ ‫بــا اینکــه بــا بودجههــای دولتــی و بــرای مــردم کار میکنیــم و پروژههــا فرهنگــی میباشــند ولــی هیــچ حســاب و کتابــی وجــود‬ ‫نــدارد‪ .‬در همیــن تئاتــر تجربــی تهــران کــه اولیــن پــروژهی ســبز ایــران بــوده و در خیابــان شــریعتی قــرار دارد‪ ،‬تئاتریهــا و مــردم‬ ‫همــه تشــنهی اتمــام آن بودنــد‪ .‬زمانــی اتمــام آن نیــاز بــه پنــج میلیــارد داشــت ولــی ندادنــد و حــال بایــد پنجــاه میلیــارد بدهنــد‬ ‫کــه مســلما نخواهنــد داد! بنابرایــن اگــر هــم تعــدادی از ایــن کار هــا اتفــاق افتادهاســت یــا بعــدا نابــود شــده؛ مثــل مرکــز‬ ‫فرهنگــی دزفــول یــا مرکــز فرهنگــی اصفهــان کــه بــه دســت افــرادی افتــاد کــه آن را نمــی فهمنــد‪ .‬البتــه افــرادی در معاونــت‬ ‫ســینمایی بودنــد کــه پیگیــری میکردنــد امــا بعــد از ســاخته شــدن‪ ،‬بدســت دیگــران نابــود شــدند یــا اینکــه برخــی نیمــه‬ ‫کاره ماندنــد و یــا اینکــه اصــا ســاخته نشــدند‪ .‬در واقــع چــون ایــن پروژههــا در اولویــت نبودنــد و جنبــه سیاســی نداشــتند‬ ‫ســاخته نشــدند و یــا اتمــام نیافتنــد‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪263‬‬

‫گفتوگو با ابراهیم پوستینچی‬ ‫مصاحبهکننده‪ :‬سروش افشارپور‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫دبیر بخش‬ ‫پیادهسازی‪ :‬کیانا پرسا‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه گرمسار‬

‫مقدمهی مصاحبه کننده‬

‫مــا در عصر دیجیتــال زندگی میکنیم‪.‬‬ ‫عصــری که در آن پیشــرفتهای بیســابقهی تکنولوژیــک تحقق یافتهاند‪.‬‬ ‫انســانها برای انجام کارهای روزمره‬ ‫و همینطــور افزایش ســرعت و ســهولت در حرفههــا و صنایع مختلف‪،‬‬ ‫از تکنولــوژی دیجیتــال بهره میبرند؛‬ ‫بــه طــور مثــال در معماری به کمک آن‪ ،‬خلق فرمهای پیچیده‪ ،‬شبیهســازی و بهینهســازی اجرای ســاختمانها‬ ‫و بســیاری کارهای دیگر ممکن شــده است‪.‬‬ ‫امــا امــروزه نبایــد به تکنولوژی صرفا به عنوان ابزاری برای ســهولت بخشــیدن بــه کارها نگاه کرد؛‬ ‫بلکــه تکنولــوژی میتوانــد به عنــوان مجموعهای از مدیومهای جدید به کار گرفته شــود‬ ‫تــا هنرمنــدان بــه کمک آن آثاری بیافرینند که در گذشــته مانند آن هرگز نبوده اســت‪.‬‬ ‫از مدیومهایــی که در عصــر دیجیتال پدید آمدهاند‬ ‫میتــوان بــه واقعیت مجازی و واقعیت افزوده اشــاره کرد‬ ‫کــه مفهــوم تجربهی فضایی را برای همیشــه برای انســان تغییر دادهاند‪.‬‬ ‫بــه کمــک این مدیومهــا میتوان دنیاهایی را خلــق و فضاهایی را تجربه کرد‬ ‫که پیش از این هرگز امکان ســاخت آنها وجود نداشــته اســت‪.‬‬ ‫بــه همیــن دلیــل‪ ،‬تصمیم گرفتیم‪ ،‬پــای صحبت با ابراهیم پوســتینچی‪ ،‬فارغ التحصیل پردیــس هنرهای زیبا‬ ‫و اســتاد دانشــگاه ایالتی کنت بنشینیم‬ ‫و بــا او در مــورد این مدیومهای جدیــد‪ ،‬گفتوگو کنیم‪.‬‬

‫‪264‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫لطفا خود را معرفی کنید‪.‬‬ ‫مــن ابراهیــم پوســتینچی هســتم‪ ،‬اســتادیار‬ ‫دانشــگاه ایالتــی کنــت و دایرکتــور و موســس آر‪.‬ای‪.‬دی‬ ‫کــه یــک البراتــوار طراحــی به کمــک ربات اســت‪ .‬همچنین‬ ‫‪۲‬‬ ‫موســس و رییــس اســتودیو ابراهیــم پوســتینچی‬ ‫هســتم کــه کارهــای تجربــی بــرای تولیــد محصــوالت و‬ ‫اینستالیشــنهایی‪ ۳‬در مقیــاس کوچکتــر معمــاری‬ ‫انجــام میدهــد‪ .‬دورهی لیسانســم را در دانشــگاه تهــران‬ ‫گذارنــدم و ســپس در یو‪.‬ســی‪.‬ال‪.‬ای‪ ۴‬فوقلیسانســم‬ ‫‪5‬‬ ‫را گرفتــم کــه در آنجــا اســتاد راهنمایــم گــرگ لیــن‬ ‫بــود‪ .‬بافاصلــه بعــد از فوقلیســانس‪ ،‬تدریــس را در‬ ‫همانجــا شــروع کــردم‪ ،‬مدتــی در دانشــگاه ایالتــی‬ ‫واشــنگتن‪ 6‬در ســمت اســتاد محقــق‪ ۷‬مشــغول بــه کار‬ ‫بــودم‪ ،‬در دانشــگاه کنتاکــی‪ 8‬اســتاد مدعــو‪ 9‬بــودم و االن‬ ‫چندیــن ســالی اســت کــه اینجــا در دانشــگاه ایالتــی‬ ‫کنــت‪ ۱۰‬مشــغول تدریــس هســتم‪.‬‬ ‫‪۱‬‬

‫اگــر ممکــن اســت دربــارهی ســیر عالیــق خــود در دوران‬ ‫دانشــجویی و بعــد از آن توضیحــی دهیــد‪.‬‬ ‫عاقــه بــه دیزایــن و هنــر را از دوران کودکــی‬ ‫داشــتم و و البتــه وقتــی وارد دانشــگاه شــدم ایــن عاقــه‬ ‫جدیتــر شــد‪ .‬از همــان موقــع فعالیــت موســیقایی‬ ‫داشــتم و البتــه هنــوز دارم‪ .‬ســابقهی کار در حــوزهی‬ ‫گرافیــک و طراحــی دارم و پوســترهای زیــادی طراحــی‬ ‫کــردهام (تصویــر ‪۱‬و‪ )۲‬و جایــزهی طراحــی جوانــان زیــر ‪۲5‬‬ ‫ســال را نیــز گرفتــهام‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ولــی عاقــهام همیشــه فراتــر از ایــن بــوده‬ ‫اســت کــه بــه یــک حــوزهی مشــخص محــدود شــود‪ .‬بیشــتر‬ ‫دغدغــهام ایجــاد یــک رســانهی جدیــد اســت‪ ،‬حــاال میخواهــد‬ ‫دیجیتــال باشــد یــا اســتفادهی غیرمعمــول از متریــال یــا هــر‬ ‫رســانهی دیگــری‪ .‬بــه طــور مثــال در حــوزهی گرافیــک کــه‬ ‫صحبتش شــد‪ ،‬من بســیاری از پوســتر هایم را به این شکل‬ ‫میســاختم کــه ابتــدا یــک مــدل ســهبعدی در محیــط راینــو‬ ‫یــا مایــا اخیــرا طراحــی میکــردم و رنــدر میگرفتــم و ســپس‬ ‫روی آن کار میکــردم‪ .‬بــرای بعضــی از پوســترهایم یــک ماکــت‬ ‫کوچــک میســاختم و عکــس میگرفتــم‪ ،‬بــه جــای اینکــه از‬ ‫ابتــدا در فتوشــاپ کار را شــروع کنــم‪ .‬در واقــع از ابتــدا بــرای من‬ ‫بــه چالــش کشــیدن یک مدیوم معمولــی و دیســیپلین‪ ۱۱‬آن‬ ‫جــذاب بــود و حــاال هــم ایــن عاقــهام آنچنــان تغییــر نکــرده؛‬ ‫البته هستهی اصلی همیشــه برایم معماری بوده اســت‪ .‬در‬ ‫واقــع کار االنــم و صحبتهایی کــه دربارهی معماری و رباتیک‬ ‫خواهیــم کــرد‪ ،‬ایــن اســت کــه الزامــا بــه اســتفادهی معمــول از‬ ‫ربــات در معمــاری محــدود نشــویم و بــه جــای آن‪ ،‬کار جدیدی‬ ‫بــا ربــات انجــام دهیــم‪ .‬حــاال میخواهــد از لحــاظ تجربــهی‬ ‫فضایــی باشــد یــا از لحــاظ طراحــی تعاملــی‪ .۱۲‬یعنــی عاقــه بــه‬ ‫راه رفتــن لــب مــرز آن دیســیپلین یــا آن رشــتهی مشــخص‬ ‫همیشــه برایــم بــوده و البتــه کنجــکاوی و جســتوجو کــردن‬ ‫تجربههــای مختلــف‪ ،‬کــه در مســیر شــاید بعضــی از آنهــا بــه‬ ‫درد نخورنــد‪ .‬ایــن یــک فرآینــد آزمــون و خطا و تجربیســت و به‬ ‫خاطــر همیــن نکتــه برایــم جــذاب بــوده اســت‪ .‬بــه طــور مثــال‬ ‫برای پایاننامهی کارشناســیم که با دکتر اســامی کار کردهام‬ ‫و اســمش مــوزهی خودشناســی بــود‪ ،‬تمرکــز اصلیــم بــر روی‬ ‫ادبیــات قــرن هفتــم و هشــتم ایــران و تصویرســازی اشــعار‬ ‫موالنــا بــود‪ .‬همانطــور کــه آقــای شــفیعی کدکنــی میگویــد‬ ‫کــه عرفــان شــرقی‪ ،‬ایرانــی و بــه طــور خــاص اشــعار موالنــا‬ ‫خیلــی ســورئالند‪ .‬هــدف مــن ایــن بــود کــه از ایــن تصویر هــای‬ ‫ســورئالی کــه در شعر هاســت‪ ،‬الهــام بگیــرم و تصویر فضایی‬ ‫بســازم‪ .‬آدم معمــوال تمــام ســرمایهی لیسانســش را بــرای‬ ‫پایاننامــهاش میگــذارد و مــن هــم از این جهت پایاننامهی‬ ‫کارشناســیم را مثــال زدم کــه ایــن کنجــکاوی را درک کنیــد‪.‬‬ ‫البتــه کنجکاوی هزینه هــم دارد؛ چون بعضــی اوقات کارهای‬ ‫ناتمامــی میشــود و خیلــی وقتهــا هــم کارهــای قابلقبولــی‬ ‫کــه میشــود‪ ،‬روی آنهــا بیشــتر کار کــرد‪.‬‬

‫‪265‬‬

‫تصاویر ‪۱‬و‪ :۲‬آثاری از ابراهیم پوستینچی‬

‫قبــل از اینکــه بــه حــوزهای کــه االن در آن مشــغول‬ ‫فعالیــت هســتید وارد شــوید‪ ،‬چــه پروژههایــی کار کردیــد‬ ‫و چگونــه آنهــا شــما را بــه ســمت جایی که االن هســتید‪،‬‬ ‫هدایــت کردنــد؟‬ ‫در ایــران یــک دورهی ســه یــا چهارســاله بــود‬ ‫کــه مــن بــا تعــدادی شــرکت مختلــف همــکاری میکــردم‪.‬‬ ‫بــا حبیبــه مجدآبــادی و علیرضــا مشــهدیمیرزا بیشــتر‬ ‫از همــه کار کــردم‪ .‬پروژههایمــان از جنسهــای مختلــف‬ ‫بــود‪ .‬در کل آنجــا هــم چــه در نقــش طــراح اصلــی‪ ۱۳‬و‬ ‫چــه مدلســاز‪ ،‬ســعی میکــردم مقــداری کارهــا را بــه‬ ‫چالــش بکشــم‪ ،‬ولــی خــب محدودیتهایــی داشــتم‪.‬‬ ‫اتفاقــا یــک پــروژه کــه از جنــس کار مرســوم معمــاری هــم‬ ‫بــود‪ ،‬دســتم را یــک مقــدار بــرای تجربههــای غیرمعمــول‬ ‫بازترکــرد‪ :‬تجربــهی کار بــا یــک تیــم بازیســازی‪ .‬گروهــی‬ ‫از برنامهنویســان‪ ،‬ســهبعدیکارها و طراحهــای‬ ‫شــخصیت بودنــد و مــن بــه عنــوان طــراح شــهری و طــراح‬ ‫المانهــای معمــاری بــه آنهــا محلــق شــدم‪ .‬داســتان‬ ‫بازی به ســیمز‪ ۱۴‬شــباهت داشــت و در واقع شبیهســازی‬ ‫زندگــی روزمــزه بــود‪ .‬مــن و دو نفــر دیگــر بایــد شــهر را‬

‫‪266‬‬

‫طراحــی میکردیــم و مــن مســئول ســاختمانهای آن‬ ‫بــودم‪ .‬بــه نظــرم از ایــن نظــر تجربــهی جالبــی بــود کــه از‬ ‫لحــاظ معمــاری‪ ،‬فعالیــت معمــاری معمــول و مرســوم‬ ‫بــه حســاب میآمــد ولــی در یــک ســری موقعیتهــا‬ ‫میتوانســتم بعضــی چیزهــا را از نظــر فضایــی ترجمــه‬ ‫کنــم‪ .‬مثــا آ نطــور کــه یــادم مانــده‪ ،‬مســجدی طراحــی‬ ‫کــردم و بــرای طراحــی آن ســعی کــردم مفاهیــم عمیــق و‬ ‫فضایــی‪ ۱5‬را کــه پشــت فلســفهی طراحــی مســجد اســت‪،‬‬ ‫عینــی کنــم‪ .‬راســتش را بخواهیــد ایــن بنــا جــزو بناهــای‬ ‫محبــوب مــن بــود کــه در ایــن بــازی طراحــی کــردم‪ .‬یــا‬ ‫یکــی دیگــر از آنهــا یــک ســینما بــود کــه بــرای طراحــی‬ ‫آن از پانهــای قدیمــی چهارایوانــی اســتفاده کردیــم‪.‬‬ ‫در کل شــاید یــک تجربــهی حــد وســط بــود؛ نــه خیلــی‬ ‫معمارانــه بــود و نــه آنقــدری کــه حــاال کار میکنــم‪ ،‬بــه‬ ‫‪۱۷‬‬ ‫ســمت ترکیــب معمــاری بــا مدیــا آرت‪ ۱6‬و طراحــی تجربــی‬ ‫رفتــه بــود‪ .‬ایــن تجربــه کاری جــزو آخریــن تجربههــای مــن‬ ‫قبــل از رفتــن بــه یو‪.‬ســی‪.‬ال‪.‬ای بــرای گذارنــدن دورهی‬ ‫فوقلیســانس بــود‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬ ‫بــه نظرتــان کــدام یــک از پروژههایتــان اســت کــه ماهیــت‬ ‫بینرشــتهایش بیشــتر از بقیــه بــه چشــم میآیــد و قابــل‬ ‫تشــخیص اســت؟‬ ‫بــه نظــرم در پــروژهی گرافیــگ چهاربعــدی‬ ‫(تصویــر ‪ ،)۳‬چنــد رشــتهای کــه راجــع بــه آنهــا بــا هــم‬ ‫صحبــت کردیــم در قالــب یــک رســانهی ســوم بــا‬ ‫هــم تاقــی پیــدا میکننــد‪ .‬ایــن پــروژه جــزو آخریــن‬ ‫پروژههایــی اســت کــه در دوران فوقلیســانس و بــه‬ ‫ســفارش یو‪.‬ســی‪.‬ال‪.‬ای کار کــردم‪ .‬در واقــع مــن ایــن‬ ‫پــروژه را طــرح کــردم و بعــد آنهــا از مــن خواســتند کــه‬ ‫آن را بــه عنــوان یــک پکیــج تبلیغاتــی بــرای دانشــگاه‬ ‫انجــام بدهــم‪ .‬ایــن پــروژه فوقالعــاده گرافیکــی اســت‪،‬‬ ‫چــون اصــا یــک پکیــج تبلیغاتــی اســت کــه پوســتر‬ ‫دارد و مســئلهی برندینــگ در مــورد آن مطــرح اســت‪.‬‬ ‫ولــی از آن طــرف مقیــاس و نــوع نــگاه بــه پــروژه کامــا‬ ‫معمارانــه اســت‪ .‬روایــت صادقانــهی پــروژه ایــن اســت‬ ‫کــه مــن دیــدم مــا دو ربــات بــزرگ داریــم کــه همیشــه‬ ‫مشــغول بــه کار نبودنــد و بــا خــودم گفتــم کــه مــن‬ ‫میتوانــم از ایــن رباتهــا بــرای ســاختن یــک مدیــوم‬ ‫بــرای گرافیــک اســتفاده کنــم‪ .‬بعــد از صحبــت کــردن بــا‬ ‫گــرگ لیــن و مســئول هنــری دانشــکده معمــاری‪ ،‬بنــا‬ ‫بــر ایــن شــد کــه یــک پکیــج طراحــی بــرای اســتودیوی‬ ‫ســوپرا‪ ۱9‬طراحــی کنیــم‪ .‬ایــدهی اصلــی ایــن بــود کــه بــه‬ ‫جــای اینکــه یــک پوســتر دوبعــدی طراحــی شــود‪ ،‬چیــزی‬ ‫فراتــر از یــک پوســتر بســازیم‪ .‬پــس در عــوض اینکــه‬ ‫پــروژه یــک اتفــاق دوبعــدی باشــد کــه شــما تنهــا یــک‬ ‫نــوع بــا آن تعامــل داریــد و آن هــم فقــط از روبهروســت‪،‬‬ ‫تبدیــل شــود بــه یــک اتفــاق ســهبعدی کــه میتوانــد از‬ ‫جهــات مختلــف مخاطــب را درگیــر کنــد‪ .‬چالــش بعــدی‬ ‫ایــن بــود کــه وقتــی شــما یــک شــی ســهبعدی داریــد‪،‬‬ ‫نمیتوانیــد همیشــه مطمئــن باشــید کــه مخاطــب‬ ‫همــهی اطاعاتــی را کــه الزم اســت‪ ،‬ببینــد و دریافــت‬ ‫کنــد؛ ایــن برمیگــردد بــه بخــش طراحــی گرافیکــی آن‪.‬‬ ‫اصــوال یکــی از اهــداف و وظیفههــای طــراح گرافیــک ایــن‬ ‫اســت کــه اطاعــات را خیلــی واضــح و تمیــز منتقــل کنــد‪،‬‬ ‫هرقــدر هــم کــه بخواهــد پیچیــده کار کنــد‪ .‬میخواهــد‬ ‫ایــن فــرد رضــا عابدینــی‪ ،‬فرهــاد فزونــی یــا هــر کــدام از ایــن‬ ‫‪۱8‬‬

‫تحصیــل و تدریــس و همــکاری بــا گــرگ لیــن‬ ‫مقــداری خوانــش معمــاری برایــم تغییــر کــرد و بــه ســمت‬ ‫ترکیــب بــا حرفههــای دیگــری مثــل مدیــا آرت رفــت‪.‬‬ ‫ولــی در کل بحــث کانتــر ایــن اســت کــه آیــا معمــاری‬ ‫محــدود بــه ســاختمان و مقیــاس طراحــی اســت یــا نــه‪.‬‬ ‫مــن بــه شــوخی میگویــم معمارانــه یــا غیرمعمارانــه‪،‬‬ ‫ولــی مقــداری از آن بــه ایــن برمیگــردد کــه مــا معمــاری‬ ‫را چــه چیــزی تعریــف کنیــم‪ .‬البتــه ایــن بحــث کــه معمــار‬ ‫کیســت و در چــه مقیاســی میتوانــد طراحــی کنــد و یــا‬ ‫اینکــه مســئولیت اصلــی او چیســت‪ ،‬بحثــی جدیــد و‬ ‫معاصــر نیســت‪ .‬از ایــن ســواالت مهمتــر ایــن اســت‬ ‫کــه آیــا اصــا آنقــدر تعریــف و مرزبنــدی الزم اســت یــا نــه‪،‬‬ ‫مخصوصــا در ایــن زمــان کــه خیلــی از صنایــع بــه ســمت‬ ‫بینرشــتهای شــدن پیــش میرونــد‪ .‬بــه طــور مثــال‬ ‫شــما اگــر از راینــو اســتفاده میکنیــد‪ ،‬عمــا در حــال‬ ‫اســتفاده از نرمافــزار طراحــی صنعتــی هســتید‪ .‬یــا اگــر بــا‬ ‫مایــا کار میکنیــد‪ ،‬داریــد از نرمافــزار شخصیتســازی‬ ‫و انیمیشــن اســتفاده میکنیــد‪ .‬بــه خاطــر همیــن بــه‬ ‫نظــرم در حــال حاضــر ایــن مرزگــذاری کار هوشــمندانهای‬ ‫نیســت‪ .‬مــن هنــوز هــم کار خــودم را مرتبــط بــا معمــاری‬ ‫میدانــم‪ ،‬بــا ایــن تفــاوت کــه خروجــی پــروژه الزامــا‬ ‫ســاختمان نیســت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪267‬‬

‫*‬

‫ابراهیم پوستینچی‬

‫تصویر ‪ :۳‬پروژهی گرافیک چهاربعدی‬

‫دســت افــراد باشــد کــه کارهایشــان تــا حــدی از لحــاظ‬ ‫ترکیببنــدی پیچیــده اســت‪ .‬فــرم پوســتر نبایــد بــه‬ ‫محتوایــی کــه قــرار اســت منتقــل کنــد‪ ،‬صدمــهای بزنــد‪.‬‬ ‫بــه نظــرم ایــن موضــوع در معمــاری هــم خیلــی برجســته‬ ‫اســت‪ .‬شــما هــر چقــدر هــم بنایــی کــه میســازید فرمــال‬ ‫و غیرمعمــول باشــد‪ ،‬در نهایــت از لحــاظ ســاختاری بایــد‬ ‫اســتانداردهایی را رعایــت کنیــد‪ .‬بــه خاطــر همیــن بــرای‬ ‫اینکــه مطمئــن شــویم کــه تمــام اطاعــات پوســتر را‬ ‫مخاطــب میبینــد و دریافــت میکنــد‪ ،‬و دیگــر اینکــه‬ ‫میخواســتیم کــه حتمــا تجربــهی فیزیکــی باشــد‪ .‬ایــن‬ ‫شــد کــه بعــد چهــارم کــه زمــان و حرکــت اســت بــه پــروژه‬ ‫اضافــه شــد‪ .‬پــس یــک دوربیــن روی ربــات دیگــری قــرار‬ ‫گرفــت تــا بتوانــد بخشهــای مشخصشــده از ایــن شــی‬ ‫ســهبعدی را کــه بــا اطاعــات پوشــیده شــده‪ ،‬بخوانــد‪.‬‬ ‫در ایــن مرحلــه چالــش اصلــی تبدیــل کــردن دوربیــن‬ ‫دیجیتــال بــه دوربیــن فیزیــکال بــود و اینکــه چگونــه‬ ‫همانطــور کــه بــه کمــک دقــت بــاالی دوربیــن دیجیتــال‬ ‫در محیــط ســه بعــدی در کامپیوتــر میتوانیــم از مدلمــان‬

‫‪268‬‬

‫یــک انیمیشــن تولیــد کنیــم‪ ،‬طــراح در محیــط فیزیکــی بــا‬ ‫کنترلــی کــه بــر ربــات دارد بتوانــد ایــن پروســه را کارگردانــی‬ ‫کنــد‪ .‬ایــن پــروژه یــک فــاز دیگــر هــم داشــت کــه در‬ ‫پوســتر و پکیــج تبلیغاتــی نیســت‪ .‬مــا آن دوربیــن را بــه‬ ‫یــک دوربیــن‪ ۳6۰‬درجــه تبدیــل کردیــم و بــه جــای اینکــه‬ ‫مخاطــب ویدئــوی آن را ببینــد‪ ،‬میتوانــد همزمــان‪ ۲۰‬فضــا‬ ‫را تجربــه کنــد‪ .‬در واقــع چالــش اصلــی کل پــروژه ایــن بــود‬ ‫کــه چگونــه میتــوان بــه درون پوســتر رفــت کــه بــه نظــرم‬ ‫ایــن اتفــاق پوســتر را بــه یــک پدیــدهی معمارانــه تبدیــل‬ ‫می کنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫همانطــور کــه در ایــن پــروژه و پوســترهای‬ ‫قبلــی شــما مشــهود اســت‪ ،‬شــما اهمیــت زیــادی‬ ‫بــه بحــث تایپوگرافــی‪ ۲۱‬میدهیــد‪ .‬آیــا در کارهایتــان از‬ ‫تایپوگرافــی صرفــا بــرای معرفــی بهتــر اثــر بــه مخاطــب‬ ‫اســتفاده میکنیــد یــا ایــن المــان جــزو یکــی از عناصــری‬ ‫اســت کــه کار شــما حــول آن شــکل میگیــرد؟‬ ‫بــه نظــرم یکــی از قابلیتهــای برجســتهای‬ ‫کــه مدیومهــا و رســانهها بــه شــما میدهنــد ایــن‬ ‫اســت کــه خوانشهــای مختلفــی را بــه حــوزهای کــه در‬ ‫آن مشــغول فعالیــت هســتید وارد کنیــد؛ مثــا نــگاه‬ ‫معمارانــه بــه فیلمســازی یــا نــگاه یــک طــراح گرافیــک‬ ‫بــه طراحــی محیطــی یــا نــگاه یــک مهنــدس کامپیوتــر بــه‬ ‫طراحــی بــازی‪ .‬در مــورد تایپوگرافــی هــم داســتان همیــن‬ ‫اســت‪ .‬عمــا نــگاه مــا در ایــن بحــث در مــورد ســاختن‬ ‫فــرم اســت‪ .‬البتــه چــون تایپوگرافــی دوبعــدی اســت‪،‬‬ ‫بیشــتر مربــوط بــه ســاخت ترکیببنــدی‪ ۲۲‬میشــود‪.‬‬ ‫مهمتریــن چیــزی کــه تایپوگرافــی در شــکلدهی آن‬ ‫نقــش دارد‪ ،‬ترکیببنــدی اســت‪ .‬مــن بــه شــخصه بــه‬ ‫کامپوزیســیون بیــش از هــر چیــز دیگــری در کارهایــم‬ ‫توجــه میکنــم‪ .‬حتــی در اســتودیوهای دانشــجویان‬ ‫ســالپایینتر در لیســانس و فوقلیســانس وقتــی‬ ‫کــه بــه بحــث پــان و مقطــع میرســیم‪ ،‬عمــا صحبــت‬ ‫مــا پیرامــون گرافیــک و کامپوزیســیون شــکل میگیــرد؛‬ ‫اینکــه چطــور میتوانیــم بــه یــک شــکل قــوی‪ ۲۳‬برســیم‬ ‫و چــه ترکیبــی از یــک ســری احجــام یــا شــکلها میتوانــد‬ ‫یــک ترکیــب موفــق باشــد یــا نباشــد‪ .‬در مــورد تایپوگرافــی‬ ‫هــم همیــن موضــوع مطــرح اســت‪ .‬بــه طــور مثــال اگــر‬ ‫شــما بــه کارهــای فرهــاد فزونــی نــگاه کنیــد‪ ،‬میبینیــد‬ ‫کــه عمــا هســتهی اصلــی آن یــک کامپوزیســیون اســت‬ ‫کــه نوشــتهها و اطاعــات در آن قــرار میگیــرد‪ .‬یــا کارهــای‬ ‫گرافیکــی همــا دلــورای ‪-‬کــه اتفاقــا فار غالتحصیــل‬ ‫هنرهــای زیبــا هســت‪ -‬را دیــده باشــید‪ ،‬متوجــه‬ ‫میشــوید کــه عمــا کار او یــک تصویرســازی معمــاری‬ ‫اســت کــه نوشــتهها بــه صــورت ســهبعدی در آن قــرار‬ ‫میگیرنــد‪ .‬خیلــی از گرافیســتها مثــل پــدرام حربــی‪،‬‬ ‫رامبــد واال‪ ،‬مهــرداد موســوی و بســیاری دیگــر بــه ایــن‬ ‫شــیوه کار میکننــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫ایــن ورژن کامپوزیســیون در تایپوگرافیــک‬ ‫ایرانــی بــه نظــرم خیلــی قویتــر از دیگــر ورژنهــای آن‬ ‫اســت‪ .‬در کل تایپوگرافــی و تایــپ فیــس ایرانــی بــه‬ ‫خاطــر شــکلهای خاصیشــان چالــش کامپوزیســیون‬ ‫را خیلــی جذابتــر میکننــد‪ .‬ایــن نکتــه بــه ایــن خاطــر‬ ‫اســت کــه بــر خــاف حــروف التیــن کــه تمامشــان در یــک‬ ‫مربــع قــرار میگیرنــد‪ ،‬حــروف فارســی اینطــور نیســتند و‬ ‫کشــیدگیها و تناســباتی کــه ایــن حــروف دارنــد میتوانــد‬ ‫چالــش کامپوزیســیون را جذابتــر کنــد‪ .‬در کل بــه‬ ‫خاطــر همیــن مســائل اســت کــه تایپوگرافــی بــه نظــرم‬ ‫مدیومــی جــذاب بــرای بــازی کــردن و ســوال کــردن در‬ ‫مــورد کامپوزیســیون اســت‪.‬‬

‫‪269‬‬

‫*‬

‫ابراهیم پوستینچی‬

‫اگــر ممکــن اســت در مــورد طرحــی کــه بــرای کارخانــهی‬ ‫بوئینــگ‪ ۲4‬ارائــه داده بودیــد‪ ،‬صحبــت کنیــم‪.‬‬ ‫حتمــا‪ ،‬فقــط قبــل از توضیــح آن چنــد نکتــه‬ ‫عــرض کنــم‪ .‬در گذشــته ربــات بــه عنــوان یــک ابــزار‬ ‫معرفــی و تولیــد و اســتفاده شــد و ایــن اتفــاق تنهــا‬ ‫مختــص بــه معمــاری نبــود و دیگــر صنایــع هــم بــه‬ ‫همیــن شــکل بــود‪ .‬از حــدود دهــهی ‪ ۱99۰‬میــادی بــه‬ ‫ایــن طــرف کــه طراحــی دیجیتــال مطــرح شــد‪ ،‬ابزارهــای‬ ‫رایانشــی‪ ۲5‬و بــه طــور مشــخص رباتهــا‪ ،‬در یــک حالــت‬ ‫گــذار از ابــزار بــه رســانه قــرار دارنــد‪ .‬بــه طــور مثــال اگــر‬ ‫اولیــن پروژههــای گــرگ لیــن را نــگاه کنیــد‪ ،‬میبینیــد کــه‬ ‫او در ایــن پروژههــا از ماشــین سیانســی‪- ۲6‬کــه آن هــم‬ ‫نوعــی ربــات محســوب میشــود‪ -‬صرفــا بــه عنــوان ابــزاری‬ ‫کــه در تولیــد یــک محصــول دقیقــا همــان چیــزی را کــه در‬ ‫کامپیوتــر اســت‪ ،‬اجــرا کنــد و بــه مــا تحویــل دهــد ‪-‬اتفاقــی‬ ‫کــه در بســیاری از صنایــع مثــل صنعــت ماشینســازی‬ ‫میافتــد‪ -‬اســتفاده نمیکنــد‪ .‬بلکــه یــک پلــه جلوتــر‬ ‫مــیرود و از شــخصیت سیانســی بــرای تغییــر طراحــی‬ ‫اســتفاده میکنــد‪ .‬بــه طــور مثــال در یکــی از پروژههــای‬ ‫شــوروم‪ ۲۷‬گــرگ (تصویــر ‪ ،)۴‬او بــه جــای اینکــه دقــت و‬ ‫وضــوح‪ ۲8‬سیانســی را بــاال ببــرد تــا بــه ســطحی کامــا نــرم‬ ‫و تمامشــده برســد‪ ،‬اتفاقــا دقــت سیانســی را پاییــن‬ ‫مــیآورد تــا زبــان طراحــی ایــن دســتگاه کــه تعــدادی قلــه‬ ‫و دره اســت بــه محصــول اضافــه شــود‪.‬‬

‫در واقــع او بــه جــای اینکــه تمــام‬ ‫خواســتههای خــودش را بــه ابــزار بــه عنــوان طــراح اجبــار‬ ‫کنــد‪ ،‬تصمیــم میگیــرد بــه آن بــه عنــوان یــک رســانه‬ ‫شــخصیت و نمایندگــی‪ ۲9‬بدهــد تــا ایــن دســتگاه یــک‬ ‫خروجــی مخصــوص بــا توجــه محدودیتهــا و زبــان‬ ‫خاصــش ارائــه دهــد‪ .‬ایــن نکتــه کــه شــما اصــل را بــر ایــن‬ ‫نگذاریــد کــه ابــزار و رباتهــا قــرار اســت دقیقــا همــان‬ ‫کارهایــی کــه بــه آنهــا واگــذار شــده را انجــام دهنــد و بــه‬ ‫آنهــا نمایندگــی و امــکان بــروز شخصیتشــان را بدهیــد‪،‬‬ ‫بــه شــما امــکان میدهــد تــا طراحــی خــود را پیشــرفتهتر‬ ‫کنیــد‪ .‬حتــی در مرحلــهی بعــدی بــرای شــما ممکــن‬ ‫خواهــد بــود تــا بــا ادغــام‪ ۳۰‬آنهــا بــا المانهــای مختلــف‬ ‫بــه یــک اثــر جدیــد برســید‪ .‬کاری کــه مــن ســعی کــردم در‬ ‫پــروژهی بوئینــگ انجــام دهــم و بــا ادغــام فضــا‪ ،‬ربــات و‬ ‫همــهی عناصــری کــه در خــط تولیــد هســتند بــه یــک‬ ‫کلیــت واحــد تبدیــل بشــوند‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۴‬یکی از پروژههای شوروم گرگ لین‬

‫‪270‬‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫در ایــن پــروژه (تصویــر ‪ )5‬کــه مــا بــه عنــوان گروهــی از دانشــگاه یو‪.‬ســی‪.‬ال‪.‬ای در مقــام طراحــی مفهومــی بــا‬ ‫شــرکت بوئینــگ کار میکردیــم‪ ،‬از مــا خواســتند کــه یکــی از کارخانههایشــان را از نــو طراحــی کنیــم‪ .‬اصلیتریــن چالشــی‬ ‫کــه مطــرح شــده بــود‪ ،‬بهینهســازی ایــن کارخانــه بــود کــه بــا تغییــر معمــاری ایــن کارخانــه بتواننــد تولیداتشــان را افزایــش‬ ‫دهنــد‪ .‬البتــه مــا بــه عنــوان یــک شــریک دانشــگاهی بــا آنهــا کار میکردیــم و قــرار نبــود کــه پــروژه ســاخته شــود‪ ،‬بلکــه صــورت‬ ‫مســأله بــه عنــوان طــرح اســتودیو اســتفاده شــد‪ .‬پیشــنهاد مــن ایــن بــود کــه بــه جــای اینکــه خــط تولیــد بــر روی ســطح‬ ‫باشــد‪ ،‬ایــن پروســه در مقطــع اتفــاق بیفتــد‪ .‬بــه ایــن شــکل میتوانســتیم میــزان تولیــد را حــدودا دو برابــر کنیــم‪ .‬ولــی بــرای‬ ‫ایــن کار بســیاری از عناصــر و ابــزارآالت خــط تولیــد بایــد بــه صــورت عمــودی یــا مایــل میبودنــد‪ .‬بــه خاطــر همیــن پــروژه کمکــم‬ ‫بــه ایــن ســمت پیــش رفــت کــه مــا تصمیــم گرفتیــم ســطوحی کــه المانهــای خــط تولیــد روی آن قــرار داشــتند‪ ،‬تبدیــل‬ ‫شــوند بــه یــک ســری ســطوح تاشــونده‪ ۳۱‬کــه از حالــت افقــی بتواننــد بــه حالــت مایــل و یــا عمــودی تغییــر وضیعــت دهنــد‪.‬‬ ‫البتــه زاویههایــی کــه مــا بــرای ایــن ســطوح اتخــاذ میکردیــم مســتقیما بــر اســاس فرآینــد تولیــد هواپیمــا و اطاعاتــی کــه‬ ‫متخصصــان بوئینــگ بــه مــا داده بودنــد مشــخص میشــد‪ .‬بــه طــور مثــال بــرای ســاخت بــال هواپیمــا‪ ،‬در یکــی از ایــن مراحــل‬ ‫کــه بــه مرحلــهی دنــده‪ ۳۲‬معــروف اســت‪ ،‬بــر اســاس چیــزی کــه بــه مــا گفتنــد‪ ،‬بــال بایــد کامــا بــه صــورت عمــودی باشــد‪ .‬در‬ ‫آخــر هنــگام اتصــال بــال بــه بدنــهی هواپیمــا‪ ،‬بــال بایــد در حالــت افقــی قــرار بگیــرد‪ .‬راه حــل مــا بــرای ایــن قســمت از پــروژه‬ ‫ایــن بــود کــه بــال بــر یــک ســطح تاشــونده ســوار شــود و کمکــم در حالــی کــه بقیــه قســمتهای هواپیمــا در حــال ســاخته‬ ‫شــدن هســتند‪ ،‬مراحــل ســاخت ایــن بــال هــم طــی شــود و در آخریــن مرحلــه بــه صــورت افقــی در کنــار هواپیمــا قــرار گیــرد و‬ ‫بــر آن نصــب شــود‪ .‬مشــابه همیــن مراحــل بــرای دم و موتــور هواپیمــا بــود کــه زاویههــای خاصــی را بــرای تولیــد و نصبشــان‬ ‫میطلبیدنــد‪ .‬در نهایــت مشــکل عمــدهای کــه وجــود داشــت فرآینــد رنــگ کــردن هواپیمــا بــود کــه بایــد آن را بــه یــک ســولهی‬ ‫دیگــر میفرســتادند‪ .‬پیشــنهاد نهایــی ایــن طــرح ایــن بــود کــه کمکــم کل محیــط بســته شــود و ایــن خــط تولیــد تبدیــل بــه‬ ‫اتــاق رنــگرزی هواپیمــا شــود‪ .‬در واقــع همــهی آن در یــک فوتپرینــت‪ ۳۳‬خیلــی کوچکتــری انجــام شــود تــا دیگــر نیــازی بــه‬ ‫منتقــل کــردن آن بــه ســولهی دیگــری نباشــد‪.‬‬ ‫مراحلــی کــه تعریــف کــردم خاصــهای از کل فرآینــد پــروژه بــود‪ .‬البتــه پــروژه‪ ،‬پــروژهی کوتاهــی بــود و مــا خیلــی بــر‬ ‫روی جزئیــات کار نکردیــم و در حــد کانســپتی بــود کــه بتوانــد حرکــت محیــط و فضــای معمــاری و البتــه آن ادغامــی را کــه در‬ ‫مــورد آن بــا هــم صحبــت کردیــم‪ ،‬نشــان دهــد‪.‬‬ ‫تصویر ‪ :۵‬پروژهی کارخانهی بوئینگ‬

‫‪271‬‬

‫*‬ ‫از گذشــته تــا بــه امــروز هنرمنــدان مختلفــی دســت بــه‬ ‫خلــق آثــار هنــری و صنایــع دســتی مختلــف میزدنــد‪.‬‬ ‫ارزش ایــن آثــار هنــری بــا توجــه بــه معیارهــای مختلــف‬ ‫مثــل زیبایــی اثــر کــه حاصــل ســاعتها وقــت صــرف‬ ‫کــردن هنرمنــد بــر آن بــود‪ ،‬تعییــن میشــد‪ .‬حــال بــا توجــه‬ ‫بــه اینکــه در دورانــی هســتیم کــه رباتهــا میتواننــد‬ ‫بــا صــرف زمانــی بســیار کمتــر آثــاری بــه همــان دقــت و‬ ‫زیبایــی ‪-‬حــال بــه تقلیــد از آثــار قبلــی یــا اثری جدیــد‪ -‬خلق‬ ‫کننــد‪ ،‬ارزشگــذاری ایــن آثــار و ایــن صنایــع دســتی بــه چــه‬ ‫شــکل خواهــد بــود؟‬ ‫بــه نظــرم ایــن ســوال جالبــی اســت و بحــث‬ ‫‪۳۴‬‬ ‫جذابــی از آن شــکل میگیــرد‪ .‬بــه نظــر مــن صنعــت‬ ‫و علیالخصــوص صنایــع دســتی و صنایــع مســتظرفه‬ ‫عــاوه بــر در نظــر گرفتــن زمانــی کــه صنعتگــر بــه آفریــدن‬ ‫آن اختصــاص میدهــد‪ ،‬وجــه دیگــری دارنــد و آن ایــن‬ ‫اســت کــه هــر کســی امــکان خلــق آن را نــدارد و ایــن‬ ‫ویژگــی و ایــن هنــر مختــص بــه صنعتگــر اســت‪ .‬بــا توجــه‬ ‫بــه ایــن توضیــح‪ ،‬بــه نظــرم اتفاقــا در ایــن عصــر وجــود‬ ‫رباتهــا و مدیومهــای جدیــد باعــث میشــوند کــه‬ ‫تعــداد بیشــتری صنعتگــر وجــود داشــته باشــد‪ .‬البتــه‬ ‫اگــر دقیــق بــه آن نــگاه کنیــم‪ ،‬پــی میبریــم کــه هنــوز هــر‬ ‫کســی نمیتوانــد بــا ربــات و کامپیوتــر بــا یــک مهــارت‬ ‫اســتاندارد کار کنــد و اثــری بــا کیفیــت خلــق کنــد‪ .‬پــس‬ ‫ایــن اتفــاق باعــث تغییــر تعریــف آن نشــده و هنــوز‬ ‫ماهیــت صنعــت بــودن آن ســر جایــش هســت‪ .‬اینجــا‬ ‫کســی صنعتگــر محســوب میشــود کــه بــرای ایــن ربــات‬ ‫برنامــه مینویســد و یــا بــا هــر روش دیگــری آن را هدایــت‬ ‫میکنــد تــا بــا آن بتوانــد اثــری کــه میخواهــد را خلــق کنــد‪.‬‬ ‫البتــه مــرز اینکــه تــا چــه مرحلــهای هویــت طــراح حفــظ‬ ‫میشــود مــدام باریــک و باریکتــر میشــود‪.‬‬ ‫امــا دقیقــا مشــکل همینجــا پیــش میآیــد‬ ‫کــه از یکجــا بــه بعــد ممکــن اســت محدودیتهایــی کــه‬ ‫آن عامــل دارد‪ ،‬منجــر بــه ایــن شــود کــه آن صنعتگــر بــه‬ ‫تکنســین تبدیــل شــود‪ .‬یعنــی انتخابهــای کســی کــه بــا‬ ‫آن کار میکنــد محــدود شــود‪ .‬ایــن اتفــاق باعــث میشــود‬ ‫کــه خروجیهــای او تکــراری و یــا بــه هــم نزدیــک شــوند و‬ ‫کل ایــن پروســه بــه یــک خــط تولیــد تبدیــل شــود‪.‬‬

‫‪272‬‬

‫ابراهیم پوستینچی‬

‫همانطــور کــه قبلتــر بحثــش شــد مــا نبایــد‬ ‫بــه ربــات و کامپیوتــر بــه عنــوان ابــزار‪ ،‬بلکــه بــه عنــوان‬ ‫رســانه بــه آنهــا نــگاه کنیــم تــا بتواننــد خودشــان را از‬ ‫راههــای مختلــف مثــل ماشــین لرنینــگ‪ ۳5‬زنــده نگــه‬ ‫دارنــد‪ .‬نکتــهی دیگــر اینکــه حتــی اگــر حالتــی هــم کــه‬ ‫‪۳6‬‬ ‫شــما گفتیــد پیــش بیایــد و روزی یــک اینترفیــس‬ ‫وجــود داشــته باشــد کــه بــه طــور مثــال همــه خیلــی‬ ‫راحــت بتواننــد بــا ربات مجســمه بســازند‪ ،‬درســت اســت‬ ‫کــه آن آدمهــا اســتفادهکننده محســوب میشــوند و‬ ‫نــه صنعتگــر‪ ،‬ولــی همچنــان حداقــل یــک نفــر وجــود‬ ‫دارد کــه بتوانیــم بــه او لقــب صنعتگــر بدهیــم و آن‬ ‫کســی اســت کــه ایــن ربــات را طراحــی کــرده یــا بــه عبــارت‬ ‫دیگــر آن را تعلیــم‪ ۳۷‬داده اســت‪ .‬در حقیقــت خروجــی‬ ‫هنــری ایــن فرآینــد مجســمه نیســت‪ ،‬بلکــه طراحــی‬ ‫اینترفیــس و شــیوهی کار ایــن ربــات خروجــی هنــری‬ ‫آن محســوب میشــود‪ .‬دیگــر مفهــوم رســانهی هنــر‬ ‫از معنــای صنایــع دســتی آن تغییــر کــرده اســت‪ .‬بــرای‬ ‫همیــن بــه نظــرم بهتــر اســت بــه جــای اینکــه بیشــتر‬ ‫حواســمان را بــر عبــارت «صنایــع دســتی» معطــوف کنیم‪،‬‬ ‫در مــورد کلیــت «صنعــت» صحبــت کنیــم؛ اینگونــه‬ ‫ماجــرا روشــنتر میشــود‪ .‬پــس بــا ایــن فــرض بــه نوعــی‬ ‫فرآینــد طراحــی کــردن ربــات بــرای ماشــین لرنینــگ‬ ‫میتوانــد هنــر محســوب شــود و آن آدمــی کــه ایــن کار‬ ‫را انجــام میدهــد‪ ،‬صنعتگــر اســت‪ .‬اتفاقــا آن مجســمه‬ ‫یــا نقاشــیای کــه از ایــن فرآینــد حاصــل میشــود‪ ،‬یــک اثــر‬ ‫هنــری محســوب نمیشــود‪ .‬البتــه ایــن بحــث یــک بحــث‬ ‫کان و جــاری اســت‪ .‬ولــی بــه نظــرم تعریــف صنعــت تــا‬ ‫اینجــا تغییر هــای زیــادی کــرده و بــاز هــم ممکــن اســت‬ ‫تغییــر کنــد‪ .‬بــه طــور خاصــه بخواهــم بگویــم‪ ،‬بــه نظــر‬ ‫مــن نکتــهی اصلــی ایــن اســت کــه هنــر ماجــرا صرفــا‬ ‫خروجــیای کــه مــا مشــاهده میکنیــم نیســت‪ .‬ایــن هنــر‬ ‫میتوانــد قبــل از خروجــی یــا حتــی بعــد آن شــکل بگیــرد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫همانطــور کــه میدانیــم یکــی از حوزههایــی‬ ‫کــه شــما بــر آن کارهــای تحقیقاتــی انجــام میدهید‪،‬‬ ‫بحــث واقعیــت افــزوده‪ 38‬اســت‪ .‬واقعیــت افــزوده چــه‬ ‫قابلیتهایــی را بــرای بشــر فراهــم میکنــد و بــه او امــکان‬ ‫انجــام چــه کارهایــی را میدهــد؟‬ ‫در واقــع واقعیــت افــزوده بــرای مــن بخشــی‬ ‫از بازگشــت دیجیتــال بــا مــوج دوم اســت‪ .‬همانطــور کــه‬ ‫ماریــو کارپــو‪ ۳9‬در کتــاب خــود بــا نــام دومیــن چرخــش‬ ‫دیجیتــال‪ ۴۰‬گفتــه اســت؛ مشــابه مــواردی کــه در آن بــه‬ ‫‪۴۲‬‬ ‫بحثهــای پســتدیجیتال‪ ۴۱‬و پســتاینترنتآرت‬ ‫پرداختــه میشــود‪ .‬صحبتــی کــه میشــود ایــن اســت‬ ‫کــه از حــدود ‪ ۳۰‬ســال پیــش بــه ایــن طــرف کــه دوران‬ ‫دیجیتــال محســوب میشــود‪ ،‬مــا شــاهد یــک دوران‬ ‫پرشــور اشباعشــده‪ ۴۳‬بودهایــم‪ .‬بشــر از هــزاران ســال‬ ‫قبــل در حــال ســاخت صنایــع دســتی بــوده اســت و‬ ‫حــاال ایــن صنعــت تقویتشــدهی دیجیتــال را هــم دارد‪،‬‬ ‫پــس حــاال میتوانــد زمــان مناســبی باشــد تــا ایــن دو را بــا‬ ‫هــم تاقــی دهــد و ترکیــب کنــد‪ .‬بــه همیــن خاطــر بــرای‬ ‫مــن واقعیــت افــزوده در کنــار محاســبهی فیزیکــی‪ ۴۴‬و‬ ‫رباتیــک‪ ،‬از ایــن نظــر جذابیــت دارد کــه میتواننــد یــک‬ ‫ســری محتــوا و کیفیــات محیــط دیجیتــال را بــا محیــط‬ ‫فیزیــکال ترکیــب کننــد‪ .‬بــه نوعــی هــدف ایــن اســت کــه‬ ‫شــما یــک تجربــهی فضایــی داشــته باشــید کــه در آن‬ ‫جنبههــای فیزیــکال و دیجیتــال محیــط را نتوانیــد از‬ ‫هــم تفکیــک کنیــد‪ .‬در ایــن تجربــهی فضایــی ترکیبــی‪،‬‬ ‫شــما میتوانیــد بــا یــک ســری از عناصــر محیــط بــه خاطــر‬ ‫ماهیــت دیجیتالــی آنهــا تعامــل داشــته باشــید‪ ،‬بعضــی‬ ‫دیگــر را بــه خاطــر فیزیکــی بودنشــان کنتــرل کنیــد ‪-‬مثــل‬ ‫دیوارهــای هوشــمند کــه بــا موبایــل قابــل جابهجایــی‬ ‫هســتند‪ -‬و در ایــن تجربــه بعضــی از عناصــر فیزیکــی‬ ‫هــم حضــور دارنــد تــا بتوانیــد آنهــا را لمــس کنیــد‪.‬‬ ‫البتــه واقعیــت افــزوده کاربردهــای فراوانــی دارد‪ .‬بــه طــور‬ ‫مثــال میتوانــد دیوارهــای پیشســاخته را شبیهســازی‬ ‫کننــد‪ .‬یــا مثــا اپلیکیشــنهایی کــه جدیــدا بــه بــازار آمــده‬ ‫کــه کاربــر بــه وســیلهی آن میتوانــد لــوازم خانگــی را در‬ ‫خانــهی خــودش ببینــد و آنهــا را جانمایــی کنــد ‪-‬کــه‬ ‫البتــه اینهــا هــم بــرای مــن جذابیــت دارنــد‪ .‬امــا جذابیت‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫اصلــی واقعیــت افــزوده بــرای مــن در بــه چالــش کشــیدن‬ ‫آن تجربــهی فضایــی اســت کــه در مــوردش بــه شــما‬ ‫‪۴5‬‬ ‫گفتــم‪ .‬کاری کــه قبلهــا از طریــق نگاشــت تصویــر‬ ‫بــاب بــوده کــه بــا پروژکتــور تصویــری خــاص را روی نمــای‬ ‫ســاختمان میانداختنــد‪ .‬بــه عنــوان نمونــه میتوانــم‬ ‫بــه کارهــای رفیــک آنــادال‪ ۴6‬اشــاره کنــم‪ .‬امــا دیگــر بــا‬ ‫وجــود واقعیــت افــزوده‪ ،‬نیــازی بــه آن دســتگاهها و‬ ‫هماهنگســازی طاقتفرســای ســطح جســم و تصویــر‬ ‫کــه نورپــردازی ســهبعدی میطلبیــد نیســت‪ .‬ولــی‬ ‫شــما همچنــان ایــن امــکان را داریــد کــه محیطتــان را‬ ‫شخصیســازی‪ ۴۷‬کنیــد‪ .‬البتــه نــه بــرای وســایلی ماننــد‬ ‫مبلمــان کــه همیــن االن هــم در دســترس مــا هســتند‪،‬‬ ‫بلکــه بــرای چیزهایــی کــه تــا بــه حــال ســاخته نشــدهاند و‬ ‫نــوع فیزیکــی آنهــا وجــود نــدارد‪ .‬ایــن چالــش بــرای مــن‬ ‫از جنــس پایاننامــهی لیسانســم اســت کــه در آن کمــی‬ ‫تصویرســازی ســورئال و کمــی رئالیســم جادویــی نهفتــه‬ ‫اســت و موقعیتــی فراهــم اســت کــه بتوانیــم بعضــی از‬ ‫جنبههایــی را کــه قبــا نمیتوانســتیم در محیــط تجربــه‬ ‫کنیــم بــه محیــط اضافــه کنیــم‪.‬‬ ‫آیــا امــکان اســتفاده از واقعیــت افــزوده بــرای تجربــهی‬ ‫شــهری و فضاهــای عمومــی هــم وجــود دارد؟ یــا ایــن‬ ‫مدیــوم فقــط محــدود بــه خانههــا و فضاهــای شــخصی‬ ‫می شــود؟‬ ‫قابلیــت جالبــی کــه واقعیــت افــزوده بــرای‬ ‫مــا فراهــم میکنــد ایــن اســت کــه مــا را مجبــور بــه از نــو‬ ‫ســاختن یــک المــان کــه در جایــی وجــود دارد‪ ،‬نمیکنــد‪.‬‬ ‫میتوانــد بــه مــا بــرای انیمیــت‪ ۴8‬کــردن المانهــای‬ ‫شــهری مثــل یــک مجســمه یــا نقاشــی شــهری کمــک‬ ‫کنــد ‪-‬ماننــد نقاشــیهایی کــه بــر نمــای غربــی تعــدادی‬ ‫از ســاختمانهای ســیمانی تهــران کار شــده‪ .‬یعنــی یــک‬ ‫ســری کارهایــی کــه شــاید از لحــاظ اقتصــادی بــه صرفــه‬ ‫یــا حتــی شــدنی نباشــد‪ ،‬بــه وســیلهی واقعیــت افــزوده‬ ‫بــرای مــا ممکــن میشــود‪ .‬البتــه بــه نظــرم واقعیــت‬ ‫افــزوده یــک چیــز ترســناک و عجیــب نیســت کــه بیایــد‬ ‫و امــکان تشــخیص حقیقــت و مجــاز را از مــا بگیــرد‪.‬‬ ‫چیــزی اســت کــه میتوانــد الیهالیــه بــه موضــوع اضافــه‬

‫‪273‬‬

‫*‬

‫ابراهیم پوستینچی‬

‫شــود‪ .‬مــن هــم حامــی سرســخت آن نیســتم‪ ،‬ولــی بــه‬ ‫هــر حــال ایــن جهتــی اســت کــه بشــر دارد بــه ســمت‬ ‫آن مــیرود؛ همانطــور کــه ایــن روزهــا میبینیــم در‬ ‫دنیــای مجــازی غوطــهور‪ ۴9‬اســت‪ .‬در واقــع نکتــهای کــه‬ ‫واقعیــت افــزوده دارد ایــن اســت کــه ایــن جدایــی از‬ ‫حقیقــت را آنقــدر تشــدید نمــی کنــد‪ .‬کاری کــه انجــام‬ ‫میدهــد دقیقــا همانــی اســت کــه از اســمش معلــوم‬ ‫اســت‪ :‬یــک تجربــه واقعــی را تقویــت‪ 5۰‬میکنــد‪ .‬در حالــی‬ ‫کــه واقعیــت مجــازی‪ 5۱‬حقیقــت را بــه ورژن مجــازی آن‬ ‫تبدیــل میکنــد و دقیقــا ایــن یکــی از دالیلــی اســت کــه‬ ‫مــن از واقعیــت مجــازی خوشــم نمیآیــد و واقعیــت‬ ‫افــزوده برایــم جذابتــر اســت‪ .‬البتــه ایــن تفــاوت‬ ‫واقعیــت افــزوده و واقعیــت مجــازی باعــث میشــود کــه‬ ‫واقعیــت افــزوده هــم چالشهایــش بیشــتر باشــد و‬ ‫هــم پتانســیلهایش‪.‬‬

‫سیاســی‪-‬اجتماعی بــود کــه احتمــاال میخواهنــد ایــن‬ ‫تکنولــوژی را پلهپلــه بــرای مــردم منتشــر‪ 5۳‬کننــد‪ ،‬بــه‬ ‫خاطــر همیــن خطراتــی کــه ممکــن اســت وجــود داشــته‬ ‫باشــد؛ کــه مثــا بعــد از مدتــی بــا جهانــی مواجــه شــویم‬ ‫کــه همــه از ایــن عینکهــا بــه چشــم دارنــد و اینگونــه‬ ‫مــرز بیــن دنیــای فیزیــکال و دیجیتــال پیوســته در حــال‬ ‫کمرنگتــر شــدن باشــد‪ .‬بــه نظــر مــن دنیــای واقعــی بایــد‬ ‫واقعــی بمانــد و بــا کمــک تکنولــوژی تقویــت و تکمیــل‬ ‫‪5۴‬‬ ‫شــود‪ .‬بــه عنــوان یــک انســان امیــدوارم کــه ایــن گجــت‬ ‫بــه بــدن انســان اضافــه نشــود‪ ،‬امــا واقعیــت افــزوده بــه‬ ‫عنــوان یــک موضــوع تحقیقاتــی بــرای بررســی همیشــه‬ ‫برایــم جــذاب بــوده و هســت‪ .‬ولــی اینکــه پیوســته یــک‬ ‫الیــه متریــال غیرقابــل کنتــرل بــه زندگــی روزمــره تصویــر‬ ‫شــود‪ ،‬بــه شــخصه بــا ایــن موضــوع راحــت نیســتم‪.‬‬

‫آیــا بــه نظرتــان واقعیــت افــزوده مثــل تلفــن هوشــمند‬ ‫تبدیــل بــه یــک همــراه همیشــگی بــرای انســان میشــود‪،‬‬ ‫یــا صرفــا بــرای مواقعــی خــاص مــورد اســتفاده قــرار‬ ‫میگیــرد؟ در صورتــی کــه حالــت اول اتفــاق بیفتــد‪ ،‬چــه‬ ‫خطراتــی را ممکــن اســت در پــی داشــته باشــد؟‬

‫بعضــی از دانشــگاهها مثــل دانشــگاه ســایآرک‪،55‬‬ ‫پروژههــا و رویکردهایــی خــاص را دنبــال میکننــد کــه‬ ‫هنــوز در دنیــای معمــاری اثــری بــه ماننــد آنهــا و بــا‬ ‫رویکردهــا آنهــا ســاخته نشــده اســت‪ .‬حــال ممکــن‬ ‫اســت ســاخته نشدنشــان بــه خاطــر غیرقابــل ســاخت‬ ‫بودنشــان باشــد یــا اینکــه هنــوز تقاضایــی از جانــب‬ ‫مخاطبــان و کارفرماهــا بــرای ایــن دســته از کارهــا ایجــاد‬ ‫نشــده اســت‪ .‬آیــا ایــن دانشــگاهها بــا اتخــاذ ایــن‬ ‫رویکردهــای خــاص هدفــی مشــخص را در ارتبــاط بــا‬ ‫صنعــت دنبــال میکننــد یــا صرفــا میخواهنــد جنبــهای‬ ‫دیگــر از معمــاری را دنبــال کــرده باشــند؟‬

‫پــروژهی گــوگل گلــس‪ 5۲‬را شــاید بــه خاطــر‬ ‫داشــته باشــید‪ .‬طــراح اصلــی آن یــک ایرانــی اســت‪ ،‬بابــک‬ ‫پرویــز‪ .‬شــروع ایــن پــروژه مربــوط بــه ســال ‪ ۲۰۱۳‬بــود‪،‬‬ ‫امــا در ســال ‪ ۲۰۱5‬تولیــد گــوگل گلــس متوقــف شــد‬ ‫و آقــای پرویــز همــان موقعهــا بــه آمــازون رفــت و در‬ ‫آنجــا در ســمت معــاون مدیــر کل دوم آنجــا مشــغول‬ ‫بــه فعالیــت شــد‪ .‬همانطــور کــه معلــوم اســت‪ ،‬گــوگل‬ ‫گلــس نمیتوانــد یــک پــروژهی کامــا ناموفــق باشــد‪.‬‬ ‫وگرنــه چــه دلیلــی وجــود دارد کــه از یــک پــروژهی‬ ‫شکســتخورده کســی را بــر دارنــد و در ســمت معــاون‬ ‫یکــی از مدیرعامــان یــک شــرکت بــزرگ قــرار دهنــد‪ .‬در‬ ‫حقیقــت اگــر واقعبینانــه بــه ایــن قضیــه نــگاه کنیــم‬ ‫میبینیــم گــوگل گلــس آنقدرهــا هــم از نظــر تکنیــکال‬ ‫پــروژهی شکســتخوردهای نبــود و اتفاقــا شــاید‬ ‫تقاضــای مــردم هــم بــرای آن وجــود داشــت‪ .‬بــه نظــر مــن‬ ‫یکــی از دالیــل توقــف تولیــد گــوگل گلــس یــک تصمیــم‬

‫‪274‬‬

‫آنطــور کــه مــن بــا هرنــان دیــاز آلونســو‬ ‫دایرکتــور ســایآرک ‪ -‬و ایــوان برنــال‪- 5۷‬کــه آنجــا‬‫شــخصیت برجســتهای بــوده و االن رییــس دانشــکدهی‬ ‫معمــاری در دانشــگاه ایالتــی کنــت هســت ‪ -‬صحبــت‬ ‫کــردم‪ ،‬برداشــتم از حرفهایشــان ایــن نبــوده کــه بگوینــد‬ ‫هدفــی کــه آنهــا بــا پروژههــا و رویکــرد مخصوصشــان‬ ‫دنبــال میکننــد‪ ،‬نســاختن اســت‪ .‬میتــوان گفــت هــدف‬ ‫آنهــا صرفــا ســاختن نیســت‪ .‬مــن صحبــت شــما را بــه‬ ‫ایــن شــکل اصــاح میکنــم کــه ایــن کارهــا ممکــن اســت‬ ‫مربــوط بــه حــال حاضــر معمــاری نباشــند‪.‬‬ ‫‪56‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫در واقــع هــدف خــود را خوانشهــای دیگــری‬ ‫از معمــاری میگذارنــد کــه کمتــر معمــاران به ســمت‬ ‫آن رفتهانــد‪ ،‬کــه احتمــاال روزی صنعــت بــه آن برســد و بــه‬ ‫آن عاقــه نشــان دهــد‪ .‬بــه نظــر مــن بیشــتر صحبــت در‬ ‫مــورد داشــتن آلترناتیــو اســت‪ .‬حــرف خــوب دیگــری کــه‬ ‫هرنــان در گفتوگویــی کــه بــا هــم داشــتیم‪ ،‬زد ایــن بــود‬ ‫کــه معمــاری بــه عنــوان یــک دیســیپلین‪ ،‬یــک مجموعــهی‬ ‫جمعــی و اشــتراکی‪ 58‬اســت؛ یعنــی تمــام معمــاران کنــار هــم‬ ‫دارنــد کاری جمعــی را انجــام میدهنــد و مســئولیت مــن‬ ‫بــه عنــوان معمــار ایــن اســت کــه ترکیــب موجــود را زیباتــر‬ ‫کنــم‪ .‬ایــن بدیــن معناســت کــه همــه در یــک تصویــر کان‬ ‫بــا هــم در حــال جلــو رفتــن هســتند‪ .‬بــه خاطــر همیــن بــه‬ ‫نظــر مــن ســاخته نشــدن هــدف ایــن پروژههــا نیســت‪.‬‬ ‫در واقــع قســمت دیگــری از بحــث بــه دســت آنهــا جلــو‬ ‫مــیرود‪ .‬روزی ایــن رویکردهــا در مقیــاس بــزرگ باعــث‬ ‫تغییــر میشــوند‪ .‬البتــه بایــد بگویــم کــه پرکتیکهــای‬ ‫معمــاری کاغــذی فقــط متعلــق بــه ســایآرک نیســت؛ بــه‬ ‫‪6۰‬‬ ‫عنــوان مثــال دانشــگاه کلمبیــا‪ 59‬در دوران برنــارد شــومی‬ ‫نمونــهی قدیمیتــری از همیــن عاقــه هســت‪ .‬مســیری‬ ‫کــه آنهــا در آن زمــان طــی کردنــد باعــث شــده خیلــی آثــار‬ ‫معمــاری کــه امــروزه در جهــان میبینیــم‪ ،‬وجــود داشــته‬ ‫باشــند‪ .‬اگــر آن جریــان و دیگــر جریانهایــی هنــری آن‬ ‫دوره نبودنــد‪ ،‬احتمــاال امــروز کارهــای زاهــا حدیــد‪ 6۱‬و فرانــک‬ ‫گــری‪ 6۲‬وجــود نداشــتند و دیگــر معمارانــی هــم نبودنــد‬ ‫کــه از آنــان و کارهایشــان پیــروی کننــد‪ .‬یعنــی وجــود ایــن‬ ‫قبیــل نگاههــای نظــری‪ 6۳‬بــرای پیشبینــی و امکانســنجی‬ ‫اســت‪ .‬بــه ایــن صــورت پروژههــا بــه صــورت کان در کنــار‬ ‫هــم جلــو میرونــد‪ .‬خیلــی از بناهایــی کــه االن بــه نظــر مــا‬ ‫عــادی و بــه هنجــار میآیــد‪ ،‬شــاید ‪ ۲۰‬ســال پیــش از چشــم‬ ‫مــردم آن دوره عــادی نبودنــد و یــا حتــی برعکــس‪ .‬بــه طــور‬ ‫مثــال اگــر شــما مشــابه کارهــای گائــودی‪ 6۴‬یــا روکوکــو‪ 65‬بــا‬ ‫آن حجــم از جزئیــات را بــرای ایــن دورهای کــه در آن هســتیم‬ ‫طراحــی کنیــد‪ ،‬مطمئنــا هیــچ عرفــی‪ 66‬زیــر بــار نمــیرود کــه آن‬ ‫را پیــاده کنــد‪ .‬در کل در رابطــه بــا ســوال شــما مــن همــان‬ ‫نــگاه هرنــان را در ایــن قضیــه دنبــال میکنــم کــه همــهی مــا‬ ‫معمــاران بــه عنــوان یــک گــروه گســترده‪ ،‬داریــم بــا هــم کار‬ ‫میکنیــم تــا قضیــه جلــو بــرود‪ .‬حــاال یــک ســری از معمــاران‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫در حــوزهی زیباییشناســی‪ ،‬بعضــی در حــوزهی فلســفهی‬ ‫معمــاری و بعضــی دیگــر در حــوزهی قابــل ســاخت بــودن‬ ‫و بهینهســازی‪ 68‬و یــا حوزههــای دیگــر مشــغول فعالیــت و‬ ‫بررســی آلترنتیوهــا هســتند‪.‬‬

‫‪6۷‬‬

‫پایان‪.‬‬

‫‪RAD: robotically augmented design lab‬‬ ‫‪Studio EP‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪installation‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪University of California, Los Angeles‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Greg Lynn‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Washington‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪augmented reality‬‬ ‫‪research professor‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪Mario Carpo‬‬ ‫‪Kentucky‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪second digital turn‬‬ ‫‪visiting professor‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪post-digital‬‬ ‫‪Kent‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪post-internet art‬‬ ‫‪discipline‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪saturated‬‬ ‫‪interaction design‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪physical computation‬‬ ‫‪lead designer‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪projection mapping‬‬ ‫‪Sims‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪Refik Anadol‬‬ ‫‪spatial‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪customize‬‬ ‫‪media art‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪animate‬‬ ‫‪experience design‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪immerse‬‬ ‫‪4D graphic project‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪augment‬‬ ‫‪Supra studio‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪virtual reality‬‬ ‫‪real time‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪google glass‬‬ ‫‪Typography‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪release‬‬ ‫‪figure‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪gadget‬‬ ‫‪valid‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪SCI-Arc‬‬ ‫‪Boeing‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪Hernan Diaz Alonso‬‬ ‫‪computational‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪Ivan Bernal‬‬ ‫‪CNC‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪collective‬‬ ‫‪showroom‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪Columbia university‬‬ ‫‪resolution‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪Bernard Tschumi‬‬ ‫‪agency‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪Zaha Hadid‬‬ ‫‪integrate‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪Frank Gehry‬‬ ‫‪folding‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪speculative‬‬ ‫‪ribs‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪Antoni Gaudi‬‬ ‫‪footprint‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪Rococo‬‬ ‫‪craft‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪practice‬‬ ‫‪machine learning‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪buildability‬‬ ‫‪interface‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪optimization‬‬ ‫‪train‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪275‬‬

‫گفتوگو با محمدحسن فروزانفر‬ ‫مصاحبهکننده‪ :‬سروش افشارپور‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫مهندسی معماری دانشگاه تهران‬ ‫دبیر بخش‬

‫مقدمهی مصاحبه کننده‬

‫برای ما دانشــجویان معمــاری بارها پیش آمده‬ ‫کــه ایدههــای مختلفی دربارهی معماری به ذهنمان برســد‪.‬‬ ‫ایدههایــی کــه نقطهی آغاز آنها میتواند لحظهای باشــد‬ ‫کــه مــا به یکــی از پدیدههای موجود در دنیای معماری مثال یك ســبک معروف‬ ‫یــا یك بنای شــاخص نقــدی وارد میکنیم و آلترنتیوهایی را بررســی میکنیم‬ ‫که به حقیقت پیوستنشــان محتمل بوده اســت‬ ‫و در ادامــه دنیــای امــروز معماری را در صورت تحقــق یافتن این جایگزینها متصور میشــویم‪.‬‬ ‫به طور مثال ممکن اســت از خودمان بپرســیم که اگر معماری ســنتی ایران مســیری متفاوت میپیمود‪،‬‬ ‫معمــاری امروز ایران به چه شــکلی درمیآمد؟‬ ‫هــر چنــد این اگرهــا و احتماالت در واقعیت هرگز اتفــاق نمیافتند‪،‬‬ ‫امــا در دوران حاضــر بــا بهرهگیــری از مدیومهایی که در عصر دیجیتال برای ما فراهم شــده‪،‬‬ ‫میتــوان اثــری خلــق کرد که تصویری از این اگرها و تصورات را نشــان دهد؛‬ ‫کاری که محمدحســن فروزانفر درصدد آن اســت‪.‬‬ ‫او در پــی یافتــن خوانشهــای متفاوت معماری به کمک گرافیک اســت‪.‬‬ ‫همین موضوع باعث شــد تا به ســراغ او برویم‬ ‫و از او در مورد دورهی «آرکیگراف» و آثاررتروفوتورریســم ایشــان بپرســیم‪.‬‬

‫‪276‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫لطفا به صورت مختصر خود را معرفی کنید‪.‬‬ ‫همــواره ســختترین ســوال در مصاحبــه‬ ‫معرفـ ِـی خــود اســت‪ ،‬چراکــه در ذاتــش نوعــی خودســتایی‬ ‫ناخوشــایند مســتتر شــده کــه نبایســت در دامــش‬ ‫افتــاد‪ .‬بــه قــول حافــظ‪:‬‬ ‫من این حروف نوشــتم چنانکه غیر ندانســت‬ ‫تــو هم ز روی کرامت چنــان بخوان که تو دانی‬ ‫کوتاهشــدهاش ایــن میشــود کــه‪ :‬مــن‬ ‫محمدحســن فروزانفــر‪ ،‬متولــد فروردیــن ‪ ۷۲‬در قــم‬ ‫هســتم‪ .‬ســال ‪ 96‬کارشناســی معمــاری را در دانشــگاه‬ ‫قــم تمــام کــردم‪ ،‬ســه ســال دبیــر انجمــن رشــتهام بــودم‬ ‫و ســعی کــردم مهارتهــای فرعــی ولــی ضــروری را از‬ ‫ایــن طریــق بیامــوزم‪ .‬از ابتــدا ماهیــت میانرشــتهای‬ ‫معمــاری مــرا بــه ســمت تجربههــای متفــاوت ســوق داد‬ ‫تــا بــه تدریــج مســیر خــودم را انتخــاب کنــم‪ .‬بــه مــوازات‬ ‫ســاختمانی کوچــک فعالیــت‬ ‫تحصیــل‪ ،‬در کارگاههــای‬ ‫ِ‬ ‫کــردم‪ ،‬در دفاتــر نوپــا کار تیمــی و طراحــی گروهــی را تجربــه‬ ‫کــردم‪ .‬در نشــریات مرتبــط مثــل طــراح امــروز نوشــتن‬ ‫را تمریــن کــردم‪ ،‬بــرای مجــات هنــری مثــل ایفایــو‪ ۱‬و‬ ‫ووتیســارت‪ ۲‬عکاســی صحنــه‪ ۳‬انجــام دادم و همــواره در‬ ‫مســابقات داخلــی و خارجــی ســعی در محــک زدن خــود‬ ‫داشــتم کــه بــه مــرور ارتباطــم را بــا جامعــهی حرفــهای‬ ‫رقــم زد‪ .‬بــه موجــب عاقــهی شــخصیم‪ ،‬آموختــن‬ ‫گرافیــک دوبعــدی را نیــز در پیــش گرفتــم کــه نهایتــا‬ ‫برایــم بــه چالــش بــدل شــد تــا روی مــرز آن بــا معمــاری‬ ‫گام بــردارم و بــه تدریــج آرکیگــراف از دل آن زاده شــد‪ .‬در‬ ‫ـال پســافار غالتحصیلی نیــز نیمــی از زمانــم را‬ ‫ایــن دو سـ ِ‬ ‫همــواره صــرف آمــوزش آرکیگــراف و نیــم دیگــر را صــرف‬ ‫پروژههــای شــخصیم کــردهام‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫برخــی جوایــز مذکــور‪ :‬رتبــهی ســوم جایــزهی‬ ‫معمــاری ‪ ۲A‬آســیا ‪ -‬برگزیــدهی مســابقهی طراحــان‬ ‫جــوان آســیا ‪ - ۲۰۱8‬برگزیــدهی مســابقهی شــهرهای‬ ‫پاســخگو بارســلون ‪ - ۲۰۱8‬برنــدهی جایــزهی ویــژهی‬ ‫دوســاالنهی معمــاری ترولدتکــت دانمــارک ‪- ۲۰۱6‬‬ ‫فینالیســت مســابقهی بینالمللــی اینســپایرلی ‪۲۰۱۷‬‬ ‫ رتبــهی نخســت مســابقهی معمــاران فــردا ‪ -‬رتبــهی‬‫نخســت مســابقهی مفهومــی معمــاری در حــال ظهــور‬ ‫ رتبــهی دوم مســابقهی طراحــی یادمــان پاســکو ‪-‬‬‫رتبــهی ســوم مســابقهی معمــاری زیســتا ‪ -‬رتبــهی ســوم‬ ‫مســابقهی ملــی معمــاری و فرهنــگ ‪ -‬رتبــهی ســوم‬ ‫مســابقهی اســتعدادیابی ســانکیث ‪ -‬رتبــهی ســوم‬ ‫مســابقهی طراحــی لوگــو بنیــاد معمــاری ایــران ‪ -‬رتبــهی‬ ‫چهــارم دومیــن دوســاالنهی معمــاری‪ ،‬شهرســازی‬ ‫و طراحــی داخلــی ایــران ‪ -‬رتبــهی چهــارم مســابقهی‬ ‫طراحــی غرفــهی ایــران در نمایشــگاههای گردشــگری‬ ‫ رتبــهی چهــارم جشــنوارهی تجســم هنــر ‪ -‬برگزیــدهی‬‫جشــنوارهی طــراح ایرانــی (دکــو ‪ - )۱۰‬فینالیســت‬ ‫مســابقهی میــدان آزادی کرمــان ‪ -‬برگزیــدهی مســابقهی‬ ‫طراحــی ســاختمان ســازمان نظــام مهندســی هشــتگرد ‪-‬‬ ‫برگزیــدهی مســابقهی طراحــی داخلــی دلچــه ویتــا‪.‬‬

‫‪277‬‬

‫*‬

‫محدحسن فروزانفر‬

‫فلسفهی شکلگیری آرکیگراف چیست؟‬ ‫همانطــور کــه پیشتــر اشــاره شــد‪،‬‬ ‫آرکیگــراف ابتــدا یــک دغدغــهی شــخصی و شــبیه بــه‬ ‫یــک چالــش بــود کــه چگونــه میتــوان میــان ایــن دو‬ ‫دیســیپلین مســتقل‪ ،‬ارتباطــی محســوس ایجــاد کــرد‬ ‫تــا بــا کمــک یکدیگــر مدیــوم جدیــدی تولیــد شــود‪.‬‬ ‫چیــزی کــه مشــخصا نــه معمــاری اســت و نــه گرافیــک‬ ‫ولیکــن هــردوی آن را شــامل میشــود؛ گویــی از هــر‬ ‫دو بــه مســاوات تغذیــه میکنــد تــا خــودش را مســتقا‬ ‫قــوام دهــد‪ .‬بــرای مــن معمــاری همــواره یــک ســاحت‬ ‫چندالیــه بــوده کــه بــه درک ســهبعدی نیــاز دارد و در‬ ‫مقابــل گرافیــک یــک ســاحت تکالیــه بــوده کــه نیازمنــد‬ ‫درک دوبعــدی اســت‪ .‬دریافتــن حــد واســط ایــن دوقطبــی‬ ‫نیازمنــد بازتعریــف هــر یــک و بســط دادن مرزهایشــان‬ ‫اســت کــه آرکیگــراف بــر آن تمرکــز دارد‪.‬‬ ‫البتــه در طــول تاریــخ معمــاری‪ ،‬افــراد‬ ‫سرشــناس بســیاری بودهانــد کــه قائــل بــه تعاریــف‬ ‫مطلــق و قطعــی معمــاری نبــوده و ســعی در تعریــف‬ ‫ســاحتهای نوگرایانــه داشــتهاند‪ .‬بــرای مثــال جووانــی‬ ‫پیرانــزی‪ ۴‬در قــرن ‪ ۱8‬کــه امــروز طراحیهایــش از شــهر‬ ‫خیالــی رم را مصــداق یــک ســازماندهی غولپیکــر‬ ‫از فضــا میدانیــم‪ ،‬امــا روی کاغــذ‪ .‬یــا پیشــنهادهای‬ ‫‪6‬‬ ‫شــاعرانهی لبیــوس وودز‪ 5‬بــرای بازســازی شــهر ســارایوو‬ ‫کــه علیرغــم تحقــق نیافتنــش‪ ،‬بســیار الهامبخــش‬ ‫معمــاران بــوده اســت‪ .‬همچنیــن ترســیمات انتقــادی‬ ‫پیتــر کــوک‪ ۷‬و گــروه آرکیگــرام‪ 8‬در دهــهی ‪ 6۰‬کــه بــه صورت‬ ‫کاژ هایــی ابتدایــی‪ ،‬ایدههــای آیندهنگرانهشــان را نشــان‬ ‫میدهــد و دههــا مثــال دیگــر همگــی مویــد آننــد کــه‬ ‫ســاحت ناســاختگرایانهی معمــاری بــه همــان انــدازه‬ ‫جــدی و واقعــی اســت کــه ســاحت ســازندگی آن‪ .‬آنتونیــا‬ ‫دس‪ 9‬در بوطیقــای معمــاری مینویســد‪« :‬بــرای ســاختن‬ ‫بایــد کــه نســاخت»‪ .‬از طرفــی میتــوان گفــت مادامــی کــه‬ ‫معمــاری را بــرای نســاختن ترســیم میکنیــم و آن را بــرای‬ ‫همیشــه در قالبــی دوبعــدی و تکالیــه روی کاغــذ باقــی‬ ‫میگذاریــم‪ ،‬عمــا بــرای خوانایــی بهتــر‪ ،‬انتقــال گویاتــر و‬ ‫جذابیــت بیشــتر نیازمنــد پیونــد آن بــا گرافیــک هســتیم‪.‬‬

‫‪278‬‬

‫در آرکیگــراف چــه رویکــردی را دنبــال میکنیــد و هنرجویــان‬ ‫در ایــن دوره بــا چــه مفاهیمــی ســر و کار دارنــد و چــه‬ ‫مهارتهایــی را کســب میکننــد؟‬ ‫دورههــای آموزشــی آرکیگــراف بــه صــورت‬ ‫جــدی از بهــار ‪ 9۷‬در قــم و تهــران شــروع شــد و کمکــم‬ ‫بــا اســتقبال خوبــی کــه داشــت‪ ،‬بــه شــهرهای دیگــر هــم‬ ‫نفــوذ کــرد و تــا امــروز کــه در بهــار ‪ 99‬هســتیم‪ ،‬حــدود‬ ‫‪ ۳۰۰‬هنرجــو در قالــب ‪ ۳5‬دوره از ‪ ۱۲‬شــهر کشــور در آن‬ ‫آمــوزش دیدهانــد‪ .‬اگــر بخواهیــم در محتــوای کاس‬ ‫و چگونگــی آن دقیــق شــویم‪ ،‬بایــد بــه ترتیــب تکتــک‬ ‫جلســات را مختصــرا شــرح دهیــم‪.‬‬ ‫ابتــدا اینکــه هــدف از آرکیگــراف همانطــور‬ ‫کــه ذکــرش رفــت‪ ،‬تمرکــز بــر مدیــوم جدیــدی اســت‬ ‫کــه روی مــرز معمــاری و گرافیــک قــرار دارد‪ .‬در واقــع‬ ‫دیگــری معمــاری‬ ‫ســعی میشــود بــا کمــک هنرجویــان‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫را در گرافیــک جســتجو کنیــم‪ .‬نــه لزومــا بــرای آنکــه‬ ‫معمــار یــا گرافیســت بهتــری شــویم‪ ،‬بلکــه بــه هــدف‬ ‫کشــف مســیرهای تــازه‪ .‬در شــش جلســهی فشــردهی‬ ‫آرکیگــراف‪ ،‬یــک ســیر تمرینــی تکنیــکال بــه ایــدهآل‬ ‫داریــم کــه بــا تقویــت ســواد بصــری از طریــق آشــنایی‬ ‫بــا خواســتگاههای گرافیــک فانتــزی مثــل انیمههــای‬ ‫ژاپنــی شــروع میشــود و تــا خلــق یــک اثــر ایــدهآل در‬ ‫ســاحت هنــر مفهومــی ادامــه پیــدا میکنــد‪ .‬در ایــن‬ ‫بیــن هنرجویــان جزیــرهوار بــا مباحــث مختلفــی آشــنا‬ ‫میشــوند و مــزهاش را میچشــند تــا بــر حســب عاقــه و‬ ‫توانایــی خــود در آن عمیــق شــده و مســیر خــود را بیابنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫تصویر ‪ :۱‬تمرین اول آرکیگراف‪ ،‬اثر نگار مقتدایی‬

‫بــه طــور مثــال بــا روایــت ســورئال و فانتــزی از‬ ‫طریــق ژانــر اســتیج در عکاســی آشــنا میشــوند (تصویــر‬ ‫‪ ،)۱‬فرهنــگ تصویــری کاژ ‪-‬کــه بســی معاصــر اســت‪ -‬و‬ ‫تطابقــش بــا چندپارگــی هنرمنــد امــروزی را درمییابنــد‬ ‫(تصویــر ‪ ،)۲‬بــا جهانبینــی هنــر پســتآپوکالیپس‬ ‫و شــرایط بحرانــی پــس از فاجعــه آشــنا میشــوند‬ ‫همچنــان کــه امــروز بــه واســطهی مقابلــه بــا‬‫اپیدمیکرونــا در همیــن شــرایط زیســت میکنیــم کــه‬ ‫برخــاف چشــمانداز آیندهنگرانــهاش‪ ،‬چنــدان دور از‬ ‫واقعیــت و غیرمنتظــره نیســت‪ -‬ســپس بــا الگــو گرفتــن‬ ‫از هنرمنــدان ایــن ژانــر و بــا التفــات بــه تفاوتهــای‬ ‫صــوری و ذاتــی فــرم‪ ،‬تــاش میکننــد تــا پوســتههای‬ ‫نازیبــای شــهری را بــه مثابــه یــک زشــتی صــوری‪،‬‬ ‫ســرهمبندی کــرده و در قالــب یــک زیبایــی صــوری‬ ‫بازســازی کننــد؛ گویــی از معمــاری بــازاری و کیــج بــه مثابــه‬ ‫واکنشــی علیــه خــودش بهــره میبرنــد تــا وضعیــت‬ ‫موجــود را در ســاحت خیــال التیــام بخشــند‪( .‬تصویــر ‪)۳‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫تصویر ‪ :۲‬تمرین دوم آرکیگراف‪ ،‬اثر احسان اقلیدس‬

‫تصویر ‪ :۳‬تمرین سوم آرکیگراف‪ ،‬اثر امیرحسین ایزدپور‬

‫‪279‬‬

‫در مبحــث بعــدی بــا نمادپــردازی و‬ ‫نشانهشناســی در هنــر آشــنا شــده و تــاش میشــود از‬ ‫ایــن طریــق بتــوان مولفههــای اساســی یــک اثــر هنــری‬ ‫مثــل فیلــم را خوانــش کــرد و از زاویــهی دیــد خــود بــه‬ ‫تصویــر کشــید‪ .‬ایــن مهــم چــون یــک نقــد تصویــری عمــل‬ ‫میکنــد؛ بــا شــناخت‪ ،‬آنالیــز و ارزیابــی شــروع میشــود‬ ‫ـش‬ ‫و ســپس هــدف‪ ،‬مفهــوم و پیــام فیلــم بــه نفـ ِـع خوانـ ِ‬ ‫هنرجــو بازتولیــد میشــود و در قالــب یــک تصویــر ارائــه‬ ‫میگــردد‪( .‬تصویــر ‪)۴‬‬ ‫در تمریــن بعــدی یــک قــدم جلوتــر رفتــه و‬ ‫هنرجویــان ســعی میکننــد یــک فضــای فرضــی را کــه‬ ‫عینیــت فیزیــکال نــدارد و صرفــا از طریــق توصیفــات متنی‬ ‫در ذهــن متبــادر میگــردد تجســم بخشــند‪ .‬دســتمایهی‬ ‫ایــن تمریــن داســتان ســاخت کاخ خورنــق در هفتپیکــر‬ ‫نظامــی اســت‪ .‬بدیــن بهانــه بــا دنیــای ســورئال و فانتــزی‬ ‫شــاعر آشــنا میشــویم‪ .‬همچنیــن بــا تحلیــل نگارههــا و‬ ‫تصاویــر موجــود‪ ،‬وارد ادبیــات نگارگــری در ایــران و ســیر‬ ‫ـک کهــن ایــران را‬ ‫تحــوالت آن میشــویم‪ .‬بــه نوعــی گرافیـ ِ‬ ‫میآموزیــم و ارتباطــش بــا معمــاری را درمییابیــم‪ .‬نگارگــری‬ ‫ایــران ســرمایهی گرانبهایــی از هنــر تجســمی ماســت کــه‬ ‫فــار غ از اصــول و قواعــد زیباییشناســانهی خــودش‪،‬‬ ‫از نظــر محتوایــی نیــز در شــناخت مــا از کارکــرد فضاهــای‬ ‫معمــاری‪ ،‬ســبک زندگــی مردمــان و آداب و رســوم ایشــان‬ ‫اطاعــات ارزشــمندی میدهــد و مطالعــهاش بــرای‬ ‫معمــاران ضــروری مینمایــد‪( .‬تصویــر ‪)5‬‬

‫تصویر ‪ :۴‬تمرین چهارم آرکیگراف‪ ،‬اثر امید خوئین‬

‫تصویر ‪ :۵‬تمرین پنجم آرکیگراف‪ ،‬اثر احسان لسانی‬

‫چیدمــان مباحــث و تمرینهــا بــه نوعی اســت‬ ‫کــه هرچــه جلوتــر میرویــم بــا انتزاعیتــر شــدن موضــوع‪،‬‬ ‫اهمیــت تکنیــک و ابــزار کمتــر شــده و تمرکــز بیشــتر روی‬ ‫تقویــت تخیــل‪ ،‬وســعت بینــش و آزاداندیشــی هنرجو قرار‬ ‫میگیــرد‪ .‬ســر آخــر وارد ســاحت هنــر مفهومــی میشــود‪،‬‬ ‫بــا نظریــهی هنــر معاصــر دســت و پنجــه نــرم میکنــد و بــه‬ ‫عنــوان یــک تمریــن مختصــر‪ ،‬هنرجویــان از طریــق پارادایم‬ ‫شــیفت مولفههــای مفهومــی یــک اثــر ‪-‬در اینجــا شــعر‬ ‫فارســی‪ -‬در دســتگاه تحلیلــی غزالــی‪ ،‬ســعی میکننــد تــا‬ ‫خوانــش خــود را از متــن بــه صــورت تصویــر کدگــذاری کرده‬ ‫و بــه مدیــوم دیگــری بــدل کننــد‪( .‬تصویــر ‪)6‬‬ ‫تصویر ‪ :۶‬تمرین ششم آرکیگراف‪ ،‬اثر محمد محسنی‬

‫‪280‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫آیــا آثــار رتروفوتوریســم صرفــا در صــدد بــه نمایــش‬ ‫گذاشــتن یــک «چــه میشــد اگــر‪ »...‬تاریخیانــد و رســالت‬ ‫خــود را صرفــا بــر انتقــال یــک ایــده میگذارنــد؟ یــا هدفــی‬ ‫بزرگتــر دارنــد و در پــی ایجــاد جرقــهای بــرای شــروع یــک‬ ‫جریــان در معمــاری هســتند؟‬ ‫پــروژهی رتروفوتوریســم مربــوط میشــود‬ ‫بــه شــناختی دگرگونــه و متفــاوت ‪-‬متفــاوط‪ -‬از گذشــته‬ ‫و کشــف پتانســیلهای آن جهــت بازتولیــدی تلفیقــی‬ ‫بــا عناصــر امــروزی چــون تکنولــوژی و آشــناییزدایی‬ ‫از ســوژه ‪-‬در اینجــا‪ :‬معمــاری ایرانــی‪ .‬در واقــع‬ ‫رتروفوتوریســم در ســاحت ناســاختگرایی معمــاری‬ ‫بــه دنبــال امــکان امــر محــال اســت‪ ،‬رو بــه ســوی آینــده‬ ‫دارد امــا ردی از گذشــته در آن مشــهود؛ نــه گذشــته‬ ‫اســت نــه آینــده‪ .‬ســعی دارد پیوســتارش را بــا امــر غایــب‪،‬‬ ‫گذشــتهای کــه دیگــر تمامــا حاضــر نیســت‪ ،‬حفــظ کنــد‪.‬‬ ‫طــرح مســئله را در پیــشروی میبینــد‪ ،‬لیکــن هرچــه در‬ ‫پســش موجــود اســت بــا خــود همــراه میکنــد‪.‬‬ ‫عقیــده دارم هنرمنــد ایرانــی بــه واســطهی‬ ‫ســرمایهی کانــی کــه از تاریــخ هنــری ســرزمینش در اختیار‬ ‫دارد‪ ،‬میتوانــد یــک موضعگیــری متناســب را بــا آن در‬ ‫دســتور کارش قــرار دهــد‪ .‬در واقــع ایــن مهــم یــک توفیــق‬ ‫اجبــاری اســت کــه نصیبمــان شــده و میتوانیــم بــا آگاهــی‬ ‫از آن و درک شــرایط معاصــر‪ ،‬رســالت خــود را بــدان پیونــد‬ ‫زده و هنــر امروزمــان را غنــا بخشــیم‪ .‬بدیهــی اســت کــه‬ ‫ایــن بــه معنــای کهنهپرســتی و یــا ســنتگرایی نیســت؛‬ ‫همــواره پژوهشــگران و هنرمنــدان زیــادی در مطالعــهی‬ ‫تاریــخ هنــر و معمــاری ایــران خواســته یــا ناخواســته در‬ ‫ایــن دام گرفتــار شــدند و نتوانســتند موضعــی انتقــادی و‬ ‫واقعگرایانــه بگیرنــد‪ .‬پیتــر آیزنمــن‪ ۱۰‬میگویــد‪« :‬بــرای بودن‬ ‫بایــد در برابــر بــودن مقاومــت کــرد»؛ بــودن اول میتوانــد‬ ‫اشــاره داشــته باشــد بــه پیشــروی و بقــا و بــودن ثانــی‬ ‫ارجــاع دهــد بــه توقــف و فنــا‪ .‬از ایــن رو کاوش انتقــادی و‬ ‫دگرگونــهی ســرمایههای گذشــته بــرای هنرمنــد معاصــر‬ ‫دســتاویز ارزشــمندی میتوانــد باشــد‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫تــا چــه حــد در ایــن آ ثــار خــود ایــده در تحریــک تخیــل‬ ‫مخاطــب تاثیــر دارد و تــا چــه حــد ترســیم و پرزانتــه و‬ ‫انتخــاب قــاب مناســب نقــش دارد؟‬ ‫ســهروردی در مجموعــهی ســوم مصنفاتــش‬ ‫ـس‬ ‫حــواس باطنــی را در پنــج بخــش تفکیــک میکنــد‪ :‬حـ ِ‬ ‫مشــترک‪ ،‬خیــال‪ ،‬وهــم‪ ،‬مخیلــه و حافظــه‪ .‬وی در توضیــح‬ ‫حــس باطنــی مخیلــه مــیآورد‪:‬‬ ‫و آن قوتــی اســت کــه ترکیــب و تفصیــل صــور‬ ‫و احــکام کنــد‪ ،‬و او جانــوری را تصویــر کنــد‪ ،‬اندامهــاش‬ ‫از یکدیگــر جــدا شــده‪ ،‬و جانــوری را از اعضــای جانورانــی‬ ‫محتلــف ترکیــب کنــد‪ ،‬و پیوســته در حرکــت باشــد و آرام‬ ‫نگیــرد‪ ،‬نــه در خــواب و نــه در بیــداری‪ ،‬و محــاکات احــوال‬ ‫مــزاج کنــد و از چیــزی و محــاکات خبرهــای عقــل کنــد و بــه‬ ‫ضــد و شــبیه و مجــاور او رود‪ .‬اگــر ایــن قــوت نبــودی مــا‬ ‫فکــرت نتوانســتمانی کــردن‪.‬‬ ‫وی صراحتــا قــدرت قــوهی مخیلــه را در‬ ‫تصــرف در صــورت حقیقــی محسوســات میدانــد و‬ ‫مثــال جانــوری برســاخته از مجمــوع جانــوران دیگــر‬ ‫میزنــد‪ .‬ایــن مهــم دقیقــا کاری اســت کــه هنرمنــد‬ ‫میتوانــد انجــام دهــد؛ تجســم‪ ،‬ترســیم و در نهایــت‬ ‫بیانــی زیبــا از یــک چیــز غایــت تاثیرگــذاری نیســت‪ .‬بلکــه‬ ‫هنرمنــد تاثیرگــذار کســی اســت کــه معیــار ارزشیابــی را‬ ‫تغییــر دهــد‪ ،‬بــه زیبــا جلــوه دادن اکتفــا نکــرده و زیبایــی‬ ‫را بازتعریــف کنــد‪ .‬یکــی از راههــای حصــول بــه هــدف‬ ‫ـار مرجــع اســت‪ .‬در مــورد‬ ‫مذکــور‪ ،‬آشــناییزدایی از معیـ ِ‬ ‫پــروژهی رتروفوتوریســم مرجــع میتوانــد مولفههــای‬ ‫زیباییشناســانهی معمــاری ایــران باشــد کــه همــواره‬ ‫بــا اصــول و قواعــد روشــنی در ذهــن همــگان شــناخته‬ ‫شــده اســت کــه تغییــر در آن اصــول و قواعــد و ســپس‬ ‫بازتولیــدش میتوانــد معیارهــای ارزیابــی را تغییــر داده و‬ ‫بــر منبــع الهــام مخاطــب تاثیــر بگــذارد‪.‬‬

‫‪281‬‬

‫*‬

‫محدحسن فروزانفر‬

‫در دســتهای از آثــار رتروفوتوریســم شــما‪ ،‬بــا بناهایــی ســنتی روبــهرو میشــویم کــه تغییــر شــکل یافتــه و بــه ماننــد برجهــای‬ ‫امــروزی ارتفــاع زیــادی پیــدا کردهانــد‪ .‬آیــا بــه تصویــر کشــیدن رویکــرد توســعهی عمــودی شــهرهای امــروزی در بســتر شــهرهای‬ ‫گذشــته‪ ،‬در پــی انتقــاد بــه صنعــت ساختمانســازی امــروز در ایــران اســت؟‬ ‫پــروژهی رتروفوتوریســم را تــا امــروز در ‪ ۷‬مجموعــه بــا موضوعــات مختلــف کار کــردهام‪ .‬ســوال شــما مربــوط‬ ‫میشــود بــه مجموعــهی اول و دوم کــه لندمارکهــای معمــاری ایــران و نیــز خانههــای روســتایی در قامــت ســاختمانهای‬ ‫بلندمرتبــه تصویــر شــدهاند (تصویــر ‪ .)۷‬مــن ایــن مجموعــه را مثــل یــک پژوهــش تصویــری قلمــداد میکنــم کــه در پــی‬ ‫کشــف پتانســیلهای دروندیســیپلینی معمــاری اســت نــه در واکنــش بــه مســائل بیرونــی حرفــه‪ .‬در واقــع ایــن طرحهــا‬ ‫اساســا بــرای نســاختن کشــیده شــدهاند کــه پیشتــر بــه تفصیــل صحبتــش شــد‪ .‬امــا پتانســیلهای دروندیســیپلینی چــه‬ ‫چیزهایــی میتواننــد باشــند؟!‬

‫تصویر ‪:7‬‬ ‫از مجموعهی کارهای رتروفوتوریسم‪،‬‬ ‫اثر محمدحسن فروزانفر‬

‫‪282‬‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫معمــاری ســنتی ایــران بــه صــورت‬ ‫کلــی‪ ،‬بــدون در نظــر گرفتــن اســتثنائات‪ ،‬الگــوی‬ ‫گســترش افقــی را در پیــش داشــته اســت‪ .‬بدیــن صورت‬ ‫کــه ترجیــح بــا ســاخت بناهــای یــک یــا دو طبقــه‪ ،‬نهایتــا‬ ‫ســه طبقــه بــوده و بــه اقتضــای تکنولــوژی‪ ،‬وقــت‪ ،‬وســعت‬ ‫زمیــن‪ ،‬شــرایط اقلیمــی و دیگــر عوامــل‪ ،‬ایــن الگــوی افقــی‬ ‫در طــی قرنهــا ثابــت مانــده اســت‪ .‬از طرفــی میدانیــم‬ ‫بلندمرتبهســازی در پاســخ بــه افزایــش جمعیــت‪ ،‬گــران‬ ‫شــدن زمیــن و نیــز پیشــرفت تکنولــوژی‪ ،‬یــک الگــوی‬ ‫متاخــر و مــدرن اســت‪ .‬حالــت تشــدیدیافتهی آن در‬ ‫قامــت آســمانخراشها‪ ،‬نمــادی از توســعهیافتگی و‬ ‫چشــماندازی بــرای شــهرهای آینــده محســوب میشــود‪.‬‬ ‫لــذا پیونــد ایــن دو الگــو در بســتری تاریخــی میتوانــد‬ ‫مفهــوم بازگشــت بــه آینــده را تداعــی کنــد‪ .‬نکتــهای کــه در‬ ‫ایــن آثــار بیــش از همــه خودنمایــی میکنــد توجــه بــه تکــرار‬ ‫اســت؛ تکــراری کــه موجــب گســترش ســاختمان در ارتفــاع‬ ‫میشــود و یــا ایــن تکــرار در کپــی شــدن یــک ســاختمان در‬ ‫میــان ســاختمانهای اطــراف خــود در بافتــی خــاص از یــک‬ ‫محلــهی ســنتی اســت‪ .‬توجــه بــه ایــن نکتــه تاشــی بــرای‬ ‫نقــد معمــاری گذشــته یــا امــروز اســت؟ یــا در صــدد تقدس‬ ‫بخشــیدن و محافظــت از ایــن تکــرار در معمــاری گذشــته؟‬ ‫تکــرار یکــی از اصــول زیباییشناســی معمــاری‬ ‫مــدرن اســت کــه گاه ریتــم متناوبــی دارد و گاه بــا ریتــم‬ ‫ثابــت ادامــه پیــدا میکنــد‪ .‬در ســاخت تصاویــر مفــروض‪،‬‬ ‫ســعی شــده اســت از هــر گونــه رویکــرد بیرونــی کــه حاصــل‬ ‫بداعــت طــراح باشــد‪ ،‬جلوگیری شــود‪ .‬چراکه مسـ ْ‬ ‫ـئله الهام‬ ‫گرفتــن از معمــاری ســنتی بــرای طراحی یک آســمانخراش‬ ‫نیســت ‪-‬رویکــردی کــه در ســبک پســتمدرن رایــج‬ ‫اســت‪ .‬در اینجــا مقــرر اســت خــود وضعیــت موجــود بــا‬ ‫همــهی اقتضائاتــش بــه الگــوی مــدرن قلمــه زده شــود‪.‬‬ ‫لــذا تکــرار عناصــر در طبقــات بــه عنــوان یکــی از مهمتریــن‬ ‫اصــول معمــاری مــدرن میبایســت رعایــت شــود‪ .‬از طرفــی‬ ‫قرار گیــری طــرح در پسزمینــهی اصلــی خــودش‪ ،‬کمــک‬ ‫میکنــد تــا تغییــرات انجامشــده ملموستــر باشــد و ادراک‬ ‫آن ســریعتر‪ .‬مجــددا بایــد دقــت شــود کــه هــر گونــه تغییــر‬ ‫موقعیــت و جداســازی بنــا از زمینــهی اصلــی ممکن اســت‬ ‫موجــب نقــض غــرض در ایــن بازنمایــی شــود‪.‬‬

‫آیــا بــرای ایــن آثــار در ذهــن خــود ایدههایــی بــرای جنبــهی‬ ‫عملــی و اجرایــی شــدن آنهــا‪ ،‬اینکــه بتواننــد جایگزیــن‬ ‫ســاختمانهای بلندمرتبــهی امــروز شــوند و پاســخی‬ ‫مناســب برای مشــکل تراکم جمعیت در شــهرها باشــند‬ ‫داشــتهاید؟‬ ‫خــب پیشتــر هــم اشــاره شــد کــه نــه تنهــا‬ ‫هــدف از ایــن تصاویـ ِـر تلفیقــی ارائــهی راه حــل یــا طرحــی‬ ‫بــرای ســاختن در ســاحت حرفــهای نیســت‪ ،‬بلکــه‬ ‫تعمــدا بــرای نســاختن شــکل گرفتهانــد‪ .‬معتقــدم‬ ‫بحثــی کــه در پیــش داریــم صرفــا میتوانــد در قالــب‬ ‫آکادمیــک و بــه عنــوان یــک موضــوع دروندیســیپلینی‬ ‫مــورد بررســی قــرار گیــرد‪ .‬چراکــه اصــرار بــر بومــی کــردن‬ ‫یــا ســنتی جلــوه دادن هــر پدیــدهی نوینــی در ســاحت‬ ‫حرفــهای نمیتوانــد راهگشــا باشــد‪ .‬بدیهــی اســت‬ ‫مســائل جدیــد‪ ،‬راه حلهــای جدیــد میطلبنــد‪ .‬بــه طــور‬ ‫مثــال طراحــی فــرودگاه یــک مســئلهی جدیــد اســت کــه‬ ‫اســتانداردهای خــود را میطلبــد و در مقــام اندیشــه نیــز‬ ‫مفاهیــم کلیــدی خــود را دارد‪ ،‬لــذا احتمــاال همــهی مــا از‬ ‫شــنیدن یــا دیــدن یــک فــرودگاه ســنتی تعجــب خواهیــم‬ ‫کــرد‪ .‬بایــد دقــت کــرد کــه معمــوال ایــن مســیر یکطرفــه‬ ‫ادراک میشــود‪ .‬یعنــی ســاخت یــک مســجد بــه عنــوان‬ ‫مکانــی بــا پیشــینهای غنــی‪ ،‬بــه ســبک و ســیاق معمــاری‬ ‫روز محتمــل اســت‪ ،‬امــا ســاخت یــک فــرودگاه بــه‬ ‫شــیوهی ســنتی خیــر؛ چــون چنیــن پدیــدهی جدیــدی‬ ‫جایــش در دوران ســنت غایــب اســت‪.‬‬

‫‪283‬‬

‫*‬

‫محدحسن فروزانفر‬

‫پــروژهی فریمهــا چــه رویکــردی را دنبــال میکنــد؟ آیــا ایــن قابهــا در پــی نشــان دادن آنچــه در گذشــته موجــود بوده هســتند؟‬ ‫و آیــا میتوانــد جایگزنــی بــرای مرمــت ایــن بناها باشــد؟‬ ‫پــروژهی مینیمــال فریمهــا در پرســپولیس‬ ‫عما یک اینستالیشــن‪ ۱۱‬خیالی اســت که نگاه عملکردگرا‬ ‫به آن نداشــتم (تصویر ‪8‬و‪ .)9‬ایدهی این کار بعد از آخرین‬ ‫ســفرم بــه تخــت جمشــید در پاییــز ‪ 98‬شــکل گرفــت‪.‬‬ ‫نیمهکارگــی و مخروبگــی بنــا در قســمتهای مختلــف‬ ‫مخاطــب را بــه چالــش میکشــد تــا قســمتهای غایــب‬ ‫را حــدس زنــد و الگــوی آن را در ذهــن خــود کامــل کنــد‪ .‬در‬ ‫واقــع درهمآمیختگــی جزئیــات و کلیــات در مقیاسهــای‬ ‫مختلــف مصداقــی اســت بــر پیشبینیپذیــری کــه در‬ ‫نظریــهی تجســس بــدان پرداختــه شــده اســت‪ .‬نظریــهی‬ ‫تجســس مبحثــی اســت در فیزیولــوژی روانــی‪ .‬بــر ایــن‬ ‫اســاس تصویــر کلــی‪ ،‬از راه اطاعاتــی جــدا از هــم‪ ،‬از جــزء‬ ‫بــه جــزء تصویــر کلــی دریافــت میشــود و مــا تمامــی پیــام‬ ‫را مجموعــهای از اجــزای آن تلقــی میکنیــم‪ .‬نمونــهی کامــل‬ ‫ایــن تجربــهی بینایــی تصویــر تلویزیون اســت‪ :‬ایــن تصویر‬ ‫بــه ذرات کوچکتــر تجزیــه و هــر جــزء در جــای الزم بــر‬ ‫اســاس بافــت کلــی تصویــر ثبــت میشــود‪.‬‬ ‫تصاویر ‪۸‬و‪:۹‬‬ ‫از مجموعهی کارهای رتروفوتوریسم‪،‬‬ ‫اثر محمدحسن فروزانفر‬

‫‪284‬‬

‫مادامــی کــه در میــان کاخ صــد ســتون قــرار‬ ‫میگیریــم‪ ،‬کلیــت فضــا را از طریــق تجزیــهی آن بــه‬ ‫ازارههــای ســنگی باقیمانــده بــا درگاههــای فروریختــه‬ ‫و نیــز پاســتونهای کوتــاه و بلنــد ادراک میکنیــم و‬ ‫بدیــن شــکل میتوانیــم ارتفــاع‪ ،‬مقیــاس و حــال و‬ ‫هــوای پیشــین آن را حــدس بزنیــم‪ .‬ایــن فرآینــد تجزیــه‬ ‫شــدن بســته بــه مقیــاس‪ ،‬تناســب و گســترهی دیــد‬ ‫مــا از موضوعــات‪ ،‬بینهایــت ادامــه دارد‪ .‬لــذا پــروژهی‬ ‫ـس جــزء بــه کل‬ ‫مینیمــال فریمهــا میخواهــد ایــن تجسـ ِ‬ ‫را عینیــت بخشــیده و بــه زبــان روز بازتولیــد کنــد‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫در مواجهــه بــا یــک ســایت تاریخــی کهــن کــه در ســفر زمــان از گذشــته تاکنــون پذیــرای تغییــر و تحــوالت بســیاری‬ ‫بــوده اســت‪ ،‬میتــوان آن را چــون پالیمــپ‪ ۱۲‬سســتی از انباشــت الیههــای متنــوع در نظــر گرفــت کــه نیازمنــد زیــر و رو‬ ‫کردنهــای بســیار اســت‪ .‬روشــی بــرای نشــان دادن تفــاوت ‪-‬تفاوط‪-‬هایــی کــه میــان هــدف و محتــوا از یکســو و محتــوا و‬ ‫خوانــش ‪-‬خانــش‪ :‬در متــن خانــه کــردن‪ -‬از ســوی دیگــر وجــود دارد‪ ،‬بــه منظــور نفــوذ کــردن در پوســته و الیــهی رویــی بــرای‬ ‫دســتیابی بــه منابــع نهانــی اندیشــه و نمایــان کــردن الیههــای زیریــن و بــه ظاهــر ناپیــدای متنــی کــه گمــان مــیرود بیتغییــر‬ ‫اســت و شــکل نهایــی خــود را یافتــه اســت‪.‬در واقــع هرگونــه دخــل و تصــرف چــه بــه بهانــهی مرمــت‪ ،‬باززندهســازی و احیــا و‬ ‫چــه بــه بهانــهی تصــور اکستنشــنی‪ ۱۳‬موقــت میتوانــد چــون اشــعهی ایکــس الیههــای مدفونشــده را دومرتبــه ظاهــر کــرده و‬ ‫ـان تــازه بــه اثــر بخشــد‪ .‬از ایــن رو انتخــاب متریــال بــا توجــه بــه رویکــرد گفتهشــده حائــز اهمیــت اســت‪ .‬در یــک خوانــش فرمــی‬ ‫جـ ِ‬ ‫اولیــه‪ ،‬بنــای موجــود تخــت جمشــید متشــکل از پارهســنگهای بــزرگ‪ ،‬صلــب‪ ،‬ســنگین و ســخت اســت کــه حــس شــکوه‪،‬‬ ‫قــدرت و صابــت گذشــتهاش را تداعــی میکنــد‪ .‬در مقابــل فریمهــای نــازک‪ ،‬ظریــف و ســبک فلــزی‪ ،‬پوشیدهشــده از پارچههــای‬ ‫نیمــه شــفاف و نســبتا لطیــف‪ ،‬کنتراســت‪ ۱۴‬شــدیدی میــان وضعیــت پیشــین و پســینش برقــرار میکنــد کــه تقابــل دو نــوع‬ ‫نگــرش و جهانبینــی اســت‪ .‬در ترکیــب فرمهــا نیــز طبــق نظریــهی تجســس‪ ،‬فریمهــای فلــزی ســعی میکننــد بــر اضــاع فرضــی‬ ‫قســمتهای غایــب بنــا محــاط شــده و آنهــا را کامــل کننــد؛ بــا ایــن تفــاوت کــه جزئیــات بــه حداقــل رســیده و مــا شــاهد احجــام‬ ‫هندســی خالــص و مینیمالــی هســتیم کــه اقتضــای لهجــهی هنــر معاصــر اســت‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪285‬‬

‫دســتهای از آثــار رتروفوتوریســم شــما کــه در آن دو یــا‬ ‫چنــد اثــر معمــاری از چنــد نقطــهی مختلــف جهــان باهــم‬ ‫ترکیــب شــدهاند چــه هدفــی را دنبــال میکننــد؟‬ ‫ســه مجموعــه از پــروژهی رتروفوتوریســم‬ ‫برمیگــردد بــه موضــوع منظــر احتمالــی‪ ۱5‬کــه هدفــش‬ ‫تصــور بیزمانــی و بیمکانــی محتمــل از طریــق مونتــاژ‬ ‫دو یــا چنــد ســوژهی متنافــر از لحــاظ محتوایــی در‬ ‫یــک ســاحت خیالــی اســت (تصویــر ‪ .)۱۰‬بــه طــور مثــال‬ ‫قرمــز کالــدر‪ ۱6‬کــه اثــری مــدرن و معاصــر‬ ‫ترکیــب عقــاب‬ ‫ِ‬ ‫اســت‪ ،‬بــا پــل خواجــو بــه عنــوان یــک اثــر ســنتی و‬ ‫تاریخــی‪ ،‬مولفههــای زمانــی و مکانــی هــر دو را غیرفعــال‬ ‫کــرده و پیوندشــان را در منظــری مســتقل بــا زمــان و‬ ‫مــکان نامشــخص تصویــر میکنــد (تصویــر ‪ .)۱۱‬البتــه‬ ‫مجموعــهای کــه در مــوردش بحــث میکنیــم خیلــی دور‬ ‫از انتظــار نیســت؛ بدیــن جهــت منظــر احتمالــی نــام دارد‪.‬‬ ‫در مواجهــه بــا آثــار تاریخــی مثالهــای زیــادی وجــود دارد‬ ‫از موضعگیریهــای انتقــادی معمــاران‪ ،‬مثــل پــروژهی‬ ‫اکستنشــن مــوزهی ارتــش درســدن‪ ۱۷‬از لیبســکیند‪.۱8‬‬ ‫امــا در اینجــا تصاویــر مفــروض بــه هــدف تحقــق و‬ ‫ســاخته شــدن خلــق نشــدهاند‪.‬‬

‫تصاویر ‪۱۰‬و ‪:۱۱‬‬ ‫از مجموعهی کارهای رتروفوتوریسم‪،‬‬ ‫اثر محمدحسن فروزانفر‬

‫‪286‬‬

‫بعضــی از افــراد معتقدنــد کــه بعضــی آثــار رتروفوتوریســم‬ ‫شــما کمــی باعــث ایجــاد حــس بیگانگــی و تــرس در آنهــا‬ ‫شــده و یــا اینکــه بعضــی احســاس میکننــد ایجــاد‬ ‫تغییراتــی بــر بناهــای ســنتی و یــا ترکیــب ایــن بناهــا بــا‬ ‫ســاختمانها و المانهــای مــدرن‪ ،‬ممکــن اســت باعــث‬ ‫از دســت رفتــن هویــت ایــن بناهــا شــود‪ .‬نظــر شــما در این‬ ‫رابطــه چیســت؟‬ ‫مســئلهی هویــت اساســا بحــث مفصلــی‬ ‫میطلبــد و آنقــدر جســته و گریختــه بــه آن پرداختهانــد‬ ‫کــه بــه نوعــی لقلقــهی زبــان شــده اســت‪ .‬بــه زبــان ســاده‬ ‫مــن هویــت ر‪،‬ا چــه در معمــاری و هنــر و چــه در فرهنــگ‬ ‫ســرزمینی ایــران کــه بســیار گســتردهتر هســت‪ ،‬یــک قــرآن‬ ‫روی طاقچــه نمیبینــم کــه نــه خــودم بخوانــم و نــه اجــازه‬ ‫دهــم دیگــری بخوانــد‪ ،‬هــر از گاهــی گردگیریــش کنــم و هــر‬ ‫وقــت کارم گــره خــورد‪ ،‬صرفــا بــه اعتبــارش قســم بخــورم‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫گفتوگو‬

‫بــه نظــرم هویــت یــک ســرمایهی‬ ‫حاضــر ‪-‬نــه غایــب‪ -‬و ســیال ‪-‬نــه راکــد‪ -‬اســت کــه‬ ‫همــواره از گذشــتهی دور تــا امــروز و نیــز آینــده‪ ،‬در حــال‬ ‫تــداوم و گســترش بــوده و خواهــد بــود‪ .‬نــگاه برخــی از مــا‬ ‫بــه هویــت معمــوال مصرفگرایانــه و منفعــل اســت‪ .‬در‬ ‫واقــع آن را چــون میراثــی بــا حــدود و ثغــور مشــخص و‬ ‫معیــن میپنداریــم کــه از مــردگان بــه ارث رســیده و‬ ‫هرکــس ســهماالرث بیشــتری از آن بــردارد ســرفرازتر‬ ‫اســت‪ .‬امــا بــه عکــس‪ ،‬اگــر هویــت را ســرمایهای مولــد‬ ‫و فعــال در نظرگیریــم‪ ،‬همــواره میتوانیــم آن را بارورتــر‬ ‫و غنیتــر کنیــم‪ .‬ماجــرای بــرج ایفــل مثــال خوبــی اســت‪.‬‬ ‫میدانیــم کــه در اواخــر قــرن ‪ ۱9‬معمــاران و مســئوالن بــا‬ ‫ســاخت آن مخالفــت بســیار کردنــد‪ ،‬امــا بــه هــر شــکل‬ ‫ســاخته شــد و امــروز تصــور پاریــس و حتــی فرانســه‬ ‫بــدون ایفــل غیرممکــن اســت و جــزو الینفــک هویــت آن‬ ‫محســوب میشــود‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫لــذا مــا هــم میتوانیــم بــا شــناخت و آگاهــی‬ ‫ســاختارهای تکاملیافتــهی معمــاری را شکســته و‬ ‫جــان تــازهای بــدان بخشــیم‪ ،‬مســیر تــازهای برایــش‬ ‫تعریــف کنیــم و آن را متناســب بــا نیــاز امــروز تــداوم‬ ‫دهیــم؛ مثــل تقدسزدایــی و ساختار شــکنیهای نیمــا‬ ‫یوشــیج در مواجهــه بــا عــروض و شــعر فارســی‪ ،‬رضــا‬ ‫عابدینــی در برابــر خــط فارســی و محســن نامجــو در آواز و‬ ‫دســتگاههای موســیقی ایرانــی‪.‬‬ ‫پایان‪.‬‬ ‫‪Peter Eisenman‬‬ ‫‪installation‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪Palimpseste‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪extension‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪contrast‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪Presumptive Landscape‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪Alexander Calder‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪Dresden‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪Daniel Libeskind‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪1‬‬

‫‪11‬‬

‫‪2‬‬

‫‪A5‬‬ ‫‪Wotisart‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪stage‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Giovanni Battista Piranesi‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪Lebbeus Woods‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Sarajevo‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪Peter Cook‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪Archigram‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Anthony C. Antoniades‬‬

‫‪287‬‬

‫ یکی ‪ :‬مادرت تو را چه مینامید‪ ،‬یا پدرت؟‬‫ آن دیگری ‪[ :‬همچنان خیره بر جسد] سنمار!‬‫ یکی ‪[ :‬ابرو درهم میکشد] هاه؟ آنکه این خورنق ساخت؟‬‫ دیگری ‪[ :‬ناباور‪ -‬به جسد دقیق میشود] او باشد و من نشناسم؟‬‫ یکی ‪[ :‬رد میکند] نه‪ -‬باور نکن؛ چندان که وی عزیز بود!‬‫ دیگری ‪[ :‬کنجکاو] و چرا افتاده‪ -‬چنین شکسته و خوار؟‬‫ یکی ‪[ :‬به بلندی خورنق مینگرد] و چرا ما نیافتادیم‪ -‬هان؟‬‫ آن دیگری ‪ :‬از آنکه وی عمارتی ساخت سربلند؛‬‫به بلندی چهل مردان بر شانهی هم؛‬ ‫و ما نساختیم!‬ ‫ یکی ‪[ :‬انکار کنان] مگو از همان فروافتاده که ساخت!‬‫ آن دیگری ‪ :‬به راستی از همان فروافکندند که ساخت‪ .‬خورنقی در خور خور؛‬‫که چشم خیره میشود تا بلندای آن در آسمان میجوید‪.‬‬ ‫چهار عنصر دست به دست هم دادند‪،‬‬ ‫تا برجی چنین شگفت برآمد‪ ،‬که وی از آن فروفکندند!‬ ‫ یکی‪[ :‬هنوز ناباورانه به جسد] تو بینوا از ساختهی خود افتادی؛‬‫این ساختن چه بود؟‬ ‫بخشی از نمایشنامهی مجلس قربانی سنمار‬ ‫نوشتهی بهرام بیضایی‬ ‫انتشارات روشنگران و مطالعات زنان‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/mkUqN‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫سام سبزواری‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫دبیر بخش‬ ‫فضا یعنی جایی که برای ســکونت خالی و رها شــده اســت‪.‬‬ ‫فضا چیزی اســت که جای آن را باز کردهاند‪ ،‬خالی و رها شــده‬ ‫و مــرزی دارد کــه در یونان آن را پــراس مینامند‪ .‬مرز جایی‬ ‫نیســت که چیزی در آنجا بایســتد‪ ،‬بلکــه چنانکه یونانیان‬ ‫دریافتهانــد‪ ،‬مرز جایی اســت کــه از آنجا چیزی وجود خود را‬ ‫آغاز میکند‪. ...‬‬ ‫هایدگر‪ ،‬کتاب نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان‬ ‫نســخهی چنــدم یکجــور مطالعــهی‬ ‫همینجایــی و همینزمانــی از فضاســت کــه تــاش‬ ‫میکنــد بــا خوانــش چندیــن و چندبــارهی یــک فضــا‪،‬‬ ‫بــه موضــوع نســاختن طعنــه بزنــد‪ .‬در بحــث پیرامــون‬ ‫نســاختن‪ ،‬معمــاری آنقــدر مصالــح در اختیــار نگارنــده‬ ‫میگــذارد کــه بتوانــد از تنــه زدن بــه ســایر زمینههــای‬ ‫هنــری بینیــاز شــود‪ .‬میتــوان بــه آینــده رفــت و از آنچــه‬ ‫کــه شــاید ســاخته شــود و فعــا نســاخته مانــده بحــث‬ ‫کــرد و میتــوان بــه گذشــته عقبگــرد کــرد و در عالــم‬ ‫خیــال پرســید کــه اگــر فــان واقعــه یــا جریــان فکــری و‬ ‫تاریخــی طــور دیگــری عمــل کــرده بــود‪ ،‬آنگاه حاصــل‬ ‫ســاختههایمان چــه میشــد؟ امــا اگــر راســتش را‬ ‫بگویــم‪ ،‬ایــن چیزهــا بــرای مــن قابــل تصــور نیســتند‪ .‬بــه‬ ‫خیــال ناقــص و عقــل راکــدم آنقــدر اجــازهی بلندپــروازی‬ ‫نمیدهــم کــه بخواهــد نســخهی ‪ 5۰‬ســال بعــد یــا ‪۱۰۰‬‬ ‫ســال قبــل ثمرنــداده را بررســی کنــد؛ امــا اجالتــا مناســب‬ ‫دیــدم کــه در امــر نســخهپیچی هــم ســاختن را معلــق‬ ‫کنــم و جــای پیچیــدن یــک نســخهی جدیــد را بــا خوانــش‬ ‫قبلیهــا و صحبــت از یــک نســخهی پیچیدهشــدهی‬ ‫ابرگونــه عــوض کنــم‪ .‬چنیــن چیــزی میتوانــد نســخهی‬ ‫چنــدم نــام گیــرد‪.‬‬

‫‪290‬‬

‫فضایــی کــه در بند خیال گرفتار آمــد‪ ،‬نمیتواند فضایی بی‬ ‫اعتنــا بمانــد و نباید از بند اندازهگیریها و اندیشــهها رها‬ ‫شــود‪ .‬فضــا را بایــد تجربه کرد‪ ،‬آری باید فضــا را تجربه کرد نه‬ ‫تنهــا آنچنان که هســت‪ ،‬بلکه بــا تمام قوهی خیال‪.‬‬ ‫باشار‪ ،‬کتاب نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان‬ ‫لــزوم صحبــت کــردن دربــارهی نســخهی‬ ‫چنــدم شــاید ناشــی از کــم تنــد رفتــن باشــد‪ .‬ناشــی از‬ ‫اینکــه عطــش ســاختن‪ ،‬مهلــت مکــث کــردن روی‬ ‫فضاهــا را میســوزاند؛ وقایــع تکــرار میشــوند و رونــد‬ ‫تولیــد توقفناپذیــر فضاهــا اساســا فرصتــی بــرای‬ ‫مطالعــه باقــی نمیگــذارد‪ .‬لحظــهای اگــر صبــر کنیــم و‬ ‫مســئله را کــف دســتمان بگیریــم و چندبــار بچرخانیــم‬ ‫شــاید بــه نتیجــهای برســیم‪ .‬مثــا یــک نشــیمن خانــهی‬ ‫مســکونی را کــف دســتمان بگیریــم و بچرخانیــم‪ .‬بــه‬ ‫جــای تولیــد کارخانــهوار هــزاران نشــیمن مشــابه‪ ،‬نگاهــی‬ ‫بــه هــزاران روایتــی بیاندازیــم کــه همگــی بیــان همــان فضا‬ ‫هســتند امــا نســخهای متفــاوت از او‪ .‬وودی الــن مهــم‬ ‫تریــن مکالمــهاش در فیلــم منهتــن را در یــک نشــیمن‬ ‫اجــرا میکنــد‪ .‬همــان جایــی کــه یــک عــکاس ســناریویی‬ ‫بــرای عکاســی چــرت بعدازظهــری زیــر نــور تیــز زمســتان‬ ‫میچینــد‪ ،‬همــان جایــی کــه یــک مجسمهســاز مفهــوم‬ ‫بــا هــم بــودن را میخوانــد و بــه فــرم میرســاند و احتمــاال‬ ‫همــان جایــی کــه هایدگــر روزی نشســته و چنــد خــط‬ ‫ابتــدای ایــن متــن را یادداشــت کردهاســت‪« .‬مــرز جایــی‬ ‫اســت کــه از آنجــا چیــزی وجــود خــود را آغــاز میکنــد‪».‬‬ ‫حــاال احتمــاال تــا ایــن لحظــه متصــور شــدهاید کــه همــان‬ ‫جنــاب هایدگــر در همــان نشــیمن احتمــاال چــای هــم‬ ‫خــورده‪ ،‬فیلــم هــم دیــده و چــرت بعدازظهــری هــم‬ ‫یــکوری روی مبــل زده!‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫*‬

‫نسخهی چندم‬

‫طرح برگرفته از نسخهی التین کتاب‬ ‫‪Elements of Architecture From Form to Place،‬‬ ‫ترسیم نگارنده‬

‫شــاید دربــارهی ایــن‬ ‫خوانــش بپرســید کــه چــرا نشــیمن؟!‬ ‫کــه طبیعیســت‪ .‬نشــیمن‪ ،‬بــرای اینکــه‬ ‫بخشــی از خانــه اســت و خانــه علیرغــم‬ ‫ظاهــر آرامــش‪ ،‬قلــب تپنــدهی رویدادهــای‬ ‫متکــی بــه فضاســت‪ .‬ضمنــا خانــه آشناســت‪ .‬از خانــه‬ ‫و اجــزای آن هرکــس تصــوری ذهنــی دارد کــه نــه فقــط‬ ‫تجربههــای فضایــی بلکــه خاطــره گفتــن را هــم ســاده‬ ‫میکنــد‪ .‬بافاصلــه کــه شــروع کنیــد بــه گفتــن خاطــرهای از‬ ‫خانهتــان‪ ،‬مــن همــان فضــا را در تصــورم از خانــهی خودمان‬ ‫شــکل میدهــم و بــه شــکل باورنکردنــی‪ ،‬خاطــرهی شــما در‬ ‫کالبــدی کــه ذهــن مــن شــکل داده اســت چفــت میشــود؛‬ ‫چــون تمــام خانههــا نســخهی چندمــی از همدیگــر‬ ‫هســتند‪ .‬خانــه همچنــان کــه آشــنا و بــه صلــح اســت‪،‬‬ ‫بســتری قــوی بــرای تجربــهی تقریبــا تمــام احساســات در‬ ‫یــک کالبــد ثابــت اســت؛ امــا همــان خیــال ناقــص و عقــل راکــدی کــه گفتــه شــد‪ ،‬کشــش خوانــش تمــام فضاهــای خانــه را نــدارد‪،‬‬ ‫پــس بــه ناچــار نشــیمن را ســوا میکنــد چراکــه شــاید بیشــتر از هــر جایــی از خانــه جوشــش رویــداد داشــته باشــد‪.‬‬ ‫بنابرایــن نســخهی چنــدم یــک تــاش چندوجهــی و چــه بســا بینارشــتهای بــرای خوانــش چندبــارهی یــک فضــای ثابــت اســت‪.‬‬ ‫پایــش را در کفــش ادبیــات‪ ،‬طراحــی صحنــه‪ ،‬فیلمنامــه‪ ،‬نقاشــی و البتــه معمــاری کــرده و حــاال اینجاســت تــا آن ملغمــهی‬ ‫مطالــب را بــا تمــام رویدادهــا و زندگیهاشــان بیــان کنــد و چنیــن بیانــی چطــور میتوانــد باشــد؟ شــاید بــد نباشــد کــه بــرای‬ ‫نمایــش آن بــاز هــم ذهــن ســازندهمان را پــس بزنیــم و بــه کلیشــههای همیشــگی ســاخت تــن ندهیــم؛ بــه نــام بخــش‬ ‫وفــادار بمانیــم و چندمیــن نســخهی تصاویــر و صحنههــا را بخوانیــم‪ .‬کاژهایــی کــه آشــفتهاند و بناســت تکثــر رویدادهــا را‬ ‫بیــان کننــد‪ .‬رویدادهــای فضایــی کــه نســبت بــه کمحوصلگــی ســاختن معترضنــد و عطــش خوانشــی دوبــاره دارنــد‪.‬‬

‫معانی فضا و زمان هرچه باشــد‪ ،‬معنای مکان و لحظه بیشــتر اســت‪ ...‬برای آدمی نه فضا اتاق اســت و نه زمان لحظه‪ ...‬از هر در‬ ‫خوشــامدی بســازیم‪ ،‬و از هر پنجره چهرهای‪ ،‬و از هر کدام یک مکان‪ .‬مشــتی مکان از هر خانه و هر شــهر‪. ...‬‬ ‫وان آیک‪ ،‬کتاب نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪291‬‬

‫روی لینک ضربه بزنید‪.‬‬

‫‪plink.ir/ofZap‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کوثر محمدی‬ ‫دانشجوی کارشناسی‬ ‫معماری دانشگاه تهران‬ ‫بــه خانــهام فکــر میکنــم‪ .‬خانــهای کــه پنــداری‬ ‫تمــام شــوق مــن بــه معمــاری را زاده‪ .‬نــه بــه دیوار هــا‪ ،‬نــه بــه‬ ‫پنجرههــا‪ -‬و نــه حتــی آشــپزخانه‪ .‬بــه آفتــاب میانــهی آبــان‪،‬‬ ‫کــه خورشــیدهای کوچــک گــرد و خــاک در آن معلقنــد‪.‬‬ ‫چگونه این فضا از آن من اســت؟‬ ‫ایــن جملــه ‪-‬ایــن تمایــل ابــدی بــه تملــک‬ ‫فضــا کــه همــهی مــا درکــش میکنیــم‪ -‬یعنــی چــه؟ مــا‬ ‫همــه خوشتــر میداریــم هــر آنچــه هســت‪ ،‬از حــدود مــا‬ ‫تحــدی نکنــد‪ .‬ایــن دیکتاتــوری همگانــی در معمــاری بــه‬ ‫واســطهی رخــداد بــه دســت میآیــد‪ ،‬از انگشــتان معمــار‬ ‫میلغــزد و اســتحاله مییابــد‪ .‬معمــاری و رخــداد دو عضــو‬ ‫الینفکنــد‪.‬‬ ‫ پیــش از مــن تــو در اینجا خفته بــودی‪ ،‬در همین اتاق‪ .‬من‬‫رد انگشــتهات را از روی شیشــهها پاک میکنم‪ -‬من تویی را‬ ‫که نمیشناســم از اینجا میروبم‪.‬‬ ‫بــدون رخــداد معمــاری جــان نــدارد‪ .‬زاده‬ ‫شــدن مفاهیمــی چــون خانــه و تمــام آنچــه از آن بــر‬ ‫میآیــد از رخــداد اســت ‪-‬تمــام اتفاقــات تلــخ و شــیرینی‬ ‫کــه در گوشهگوشــهاش افتــاده و مهــر مالکیــت مــرا بــر‬ ‫آن زده‪ .‬ایــن گــزاره از معمــاری فراتــر اســت و بــه همهچیــز‬ ‫میتوانــد منســوب شــود؛ هــر پدیــده در گــذر از غشــای‬ ‫هوشــیاری و دریافــت آدمــی بــه اســتعارهای از او‪ ،‬آدمــی‪،‬‬ ‫بــدل میشــود‪.‬‬ ‫ منــی کــه بــه دیوارها نگاه میکنم و نمیبینمشــان‪ ،‬چهل‬‫دقیقــهی تمــام روی صندلی نشســتهام و پلهها مقابلم و‬ ‫هیچ نمیبینمشــان‪ .‬این جان که در اشــیا دمیده‪ ،‬ترس توی‬ ‫راهرو‪ ،‬شــادی آفتابزده آشپزخانه‪.‬‬ ‫گمان میبرم که ما همه این چنینیم‪.‬‬

‫‪292‬‬

‫ مگر من میتوانم به در بســتهای که دیگر باز نخواهد شــد‬‫نــگاه کنــم و مغــز الکنم این گزاره را مخابــره کند که‪« :‬این یک‬ ‫در است»؟ نه‪.‬‬ ‫رخــداد همهچیــز را در خــود غــرق میکنــد‪،‬‬ ‫غشــای نازکــی بــر هــر آنچــه از جــوارش میگــذرد‬ ‫میکشــاند و خفــهاش میکنــد‪ .‬خــود را بــه رخ میکشــد‪،‬‬ ‫میخــزد و اســکندروار فتــح میکنــد‪ ،‬و وامینهــد‪.‬‬ ‫ تــو‪ ،‬تــو خود یــک رویدادی‪ ،‬که از ورودی خانه‪ ،‬از زنگ‬‫در شــروع میشــوی و خود را میکشــانی روی پله ها‪ ،‬کنار‬ ‫پنجرهها‪.‬‬ ‫و اینگونــه هنگامــی میرســد کــه دو تــن بــه‬ ‫جســم واحــدی خیرهانــد و در هــر دیــده انــگارهای اســت‪.‬‬ ‫جهــان انســانی راه و روش نــدارد کــه بتــوان تصویــرش‬ ‫کــرد‪ .‬در خــود خموشــیم‪ ،‬در رویاهایمــان زندگــی‬ ‫میکنیــم؛ خوابزدگانــی کــه میپندارنــد در یــک ســیاره‪-‬‬ ‫در یــک کشــور زاده شــدهاند‪.‬‬ ‫خاطــره چــون یــک اتــاق‪ ،‬چــون یــک بــدن‪،‬‬ ‫چــون یــک جمجمــه‪ ،‬چــون جمجمــهای کــه اتاقــی را در بــر‬ ‫میگیــرد کــه بدنــی در آن مینشــیند‪ .‬همچــون در ایــن‬ ‫تصویــر‪« :‬مــردی تنهــا در اتاقــش نشســت‪.‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫آنچــه گفتــه شــد بــه ایــن میرســد کــه‬ ‫چهــرهی معمــاری‪ ،‬درآمیختهتریــن وجهــهی مصنــوع‬ ‫زندگــی بــا انســان‪ ،‬خــود را متــوازن بــا آدمــی شــکل‬ ‫میدهــد‪ ،‬میگســتراند و شــناور در زمــان پراکنــده‬ ‫میشــود و بــه نابــودی تــن در میدهــد‪ .‬در بیانــی دیگــر‪،‬‬ ‫انســان خــود را ‪-‬گردنکــش و خودشــیفته‪ -‬بــر محیــط‬ ‫اســتیا میدهــد؛ و در جهــان نســبی خودســاختهاش هــر‬ ‫پدیــده را اســتعارهای از خــود میدانــد‪ .‬چــه در پــی خواهــد‬ ‫آمــد؟ دیوار هایــی کــه بــه میمنــت خیــال کــش میآینــد‪،‬‬ ‫فضاهایــی کــه بســط مییابنــد و منقبــض میشــوند‪ ،‬بــی‬ ‫حتــی تغییــر یــک جــزء مــادی‪ .‬انســان لجوجانــه چشــم‬ ‫خــود را کــور میکنــد‪ .‬میخواهــد نبینــد‪.‬‬ ‫بنابرایــن فــرد بایــد تعــداد زیــادی مــکان را‬ ‫بــه کار گیــرد ‪ ،‬کــه بایــد بــه نحــوی روشــن باشــند‪ ،‬مرتــب‬ ‫و منظــم چیــده شــده باشــند‪ ،‬در فواصــل متعــادل‬ ‫فضاهــای بــاز داشــته باشــند؛ و تصاویــری کــه پویــا‪،‬‬ ‫صریــح و بیانشــده‪ ،‬غیر معمــول و دارای قــدرت برخــورد‬ ‫و نفــوذ ســریع در روان باشــند‪ ...‬چراکــه مکانهــا بســیار‬ ‫شــباهت دارنــد بــه پاپیــروس یــا لوحهــای روغنــی‪،‬‬ ‫تصاویــر شــبیهاند بــه حــروف‪ ،‬ترتیــب و تنظیــم تصاویــر‬ ‫شــبیه اســت بــه متــن و گفتــن شــبیه اســت بــه خوانــدن‪.‬‬ ‫و آنچــه در پــی آنیــم‪ ،‬ترســیم ایــن خطــوط‬ ‫لــرزان اســت؛ بــه دام انداختــن دمــی کــه جــان میگیــرد‬ ‫و موجودیتــش را مینمایانــد‪ .‬تغییــر میکنــد‪ ،‬میخــزد‪،‬‬ ‫قامتــش را در ســایهها و آفتــاب درخشــان بلنــد میکنــد‪،‬‬ ‫بــه پوســت زمــان میســاید و از نــو میآرامــد‪ .‬و انگشــتانی‬ ‫بودهانــد کــه بگیرنــدش و در واژههــا بــه بنــد کشــندش‪.‬‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪293‬‬

‫*‬

‫نسخهی چندم‬

‫‪plink.ir/ivQ0m‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کالژ از سام سبزواری‬

‫بیشتر از ناراحتی دچار ناباوری است‪ ،‬انگار هنوز مطمئن نیست که تمام این اتفاقات برای او‬ ‫افتاده‪ .‬میداند خودش است که در خانه میچرخد و لوازمش را جمع میکند‪ ،‬اما احساس میکند‬ ‫که انگار همزمان خود واقعیش در گوشهای ایستاده و به آرامی تماشایش میکند‪.‬‬ ‫برشی از کتاب انگار آنجا نیستم‪ ،‬اثر اساونکا دراکولیچ‬

‫‪294‬‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫‪plink.ir/Allz4‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کالژ از سام سبزواری‬

‫خانه داشت شبیه صحنهی یک کمدی بیمزه میشد‪ .‬خویش و قوم هجوم میآوردند‪ .‬تقاضای‬ ‫این قطعه از اساس یا آن تکه از سرویس غذاخوری را میکردند‪ ،‬کتوشلوارهای پدرم را به تنشان‬ ‫امتحان میکردند‪ ،‬جعبهها را زیر و رو میکردند‪ ،‬مثل غاز جیغ و ویغ میکردند‪ .‬داللهای حراج برای‬ ‫قیمتگذاری کاالها آمدند‪ ...‬مامور حملونقل زبالهها با چکمههای سنگینش پاکوبان آمد و‬ ‫کشان کوه آشغالها را بیرون برد‪ .‬مامور آب‪ ...‬مامور گاز‪ ...‬مامور نفت‪ ...‬کارمند معامالت بانکی آمد‬ ‫تا تعدادی از مبلمان را برای صاحبان جدید بخرد و دست آخر یک آینه هم برای خودش برداشت‪...‬‬ ‫وقتی که تمام شد هیچ چیز باقی نمانده بود‪ ،‬نه حتی یک کارت پستال‪ ،‬نه حتی یک خاطره‪.‬‬ ‫برشی از کتاب اختراع انزوا‪ ،‬اثر پل استر‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪295‬‬

‫‪plink.ir/6XTjQ‬‬

‫*‬

‫نسخهی چندم‬

‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کالژ از کوثر محمدی‬

‫گرگوار در را رها کرده و میرفت روی نیمکت چرمی میخوابید تا خنکی آن بدنش را که از درد و شرم‬ ‫و خجالت میسوخت آرام کند‪ .‬بیشتر شبها وقتی خوابش نمیبرد چرم نیمکت را ساعتها‬ ‫میتراشید‪ .‬بعضی وقتها بدون اینکه از دردش شکایتی بکند صندلی راحتی را به طرف پنجره‬ ‫هل داده و به کمک آن به پنجره تکیه میداد‪ .‬این کار را به خاطر تفریح و دیدن مناظر پشت پنجره‬ ‫نمیکرد‪ ،‬بلکه به خاطر حس آزادی که این کار داشت‪ ،‬میکرد‪ .‬قبال همین حس را داشت‪ .‬حاال روز به‬ ‫روز نزدیکبینتر میشد‪ .‬حتی بیمارستان جلو خانه را نمیتوانست ببیند و اگر مطمئن نبود که در‬ ‫سارلوتاشتراسه در یک کوچهی دنج زندگی میکند‪ ،‬فکر میکرد که پنجره رو به صحرا باز میشود و در‬ ‫آنجا آسمان و زمین هر دو با رنگ خاکستری یکی شدهاند‪ .‬خواهرش با دقت زیادی که داشت‪ ،‬دید‬ ‫دوباره صندلی راحتی جلو پنجره است‪ ،‬فهمید و از آن به بعد هر دفعه که اتاق را تمیز میکرد‪ ،‬صندلی‬ ‫را جلو پنجره میگذاشت و حتی دریچهی زیر پنجره را باز میگذاشت‪.‬‬ ‫برشی از کتاب مسخ‪ ،‬اثر فرانتس کافکا‬

‫‪plink.ir/BAoW8‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کالژ از یاسمن نجاتی‬

‫آخراالمر چنین شد که مثال گاهی پس از گذراندن یکی از نکبتبارترین شبهایم در پترزبورگ‬ ‫وقتی به این زاویهي تنگ باز میگشتم حالت مخصوصی داشتم‪ .‬چطور بگویم؟ یک گونه لذت‬ ‫غیرارادی پنهانی و پست داشتم‪ ،‬نوعی اذیت و شکنجهای مطبوع‪. ...‬‬ ‫برشی از کتاب یادداشتهای زیرزمینی‪ ،‬اثر داستایووسکی‬

‫‪297‬‬

‫*‬

‫‪plink.ir/GJjWl‬‬ ‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کالژ از کوثر محمدی‬

‫‪298‬‬

‫نسخهی چندم‬

‫نسـ ـ ـ ـ ـ ــ ـ ـ ـ ـ ــــــــــــــ‬

‫همین که خوزه آرکادیو در اتاق را بست‪ ،‬صدای شلیک تپانچهای در تمام خانه پیچید‪ .‬خط باریکی‬ ‫از خون از زیر در اتاق خارج شد‪ ،‬از سالن گذشت و به خیابان رسید‪ ،‬در طول پیادهروهای مسطح‬ ‫خط مستقیمی را طی کرد و از پلهها سرازیر شد‪ ،‬پس از رد شدن از محلهی ترکها در اولین پیچ به‬ ‫سمت راست و بعد به سمت چپ پیچید و به طرف منزل بوئندیا پیش رفت‪ ،‬از زیر در بسته به‬ ‫درون خانه رفت و از سالن گذشت‪ ،‬برای اینکه قالیها را کثیف نکند‪ ،‬از کنار دیوارها گذشت و به‬ ‫سالن دیگر رسید‪ ،‬دور میز غذاخوری گشت و به راه خود در ایوان ادامه داد و بدون اینکه دیده‬ ‫شود از زیر صندلی آمارانتا که داشت به اورلیانو خوزه درس حساب میداد گذشت و از میان انبار‬ ‫به آشپزخانه رسید‪.‬‬ ‫اورسوال که برای پختن نان سی و شش تخممرغ شکسته بود با دیدن رد خون فریاد کشید «یا‬ ‫مریم مقدس!»‪ .‬خط خون را دنبال کرد‪ .‬برای یافتن منشا خون از میان انبار و ایوان گلها گذشت‬ ‫و از اتاق ناهارخوری و سالنها عبور کرد‪ ،‬تمام طول خیابان را پیمود و در چهارراهها ابتدا به طرف‬ ‫راست و سپس به طرف چپ پیچید و وارد محلهی ترکها شد‪ .‬فراموش کرده بود که کفش راحتی‬ ‫به پا دارد و پیشبند آشپزی را از کمر خود باز نکرده است‪ .‬به میدان رسید‪ ،‬به در خانهای رفت که‬ ‫هرگز قدم به آن نگذاشته بود‪ .‬در اتاق را فشار داد‪ ،‬بوی تند باروت کم مانده بود نفسش را بند‬ ‫بیاورد‪ .‬خوزه آرکادیو را در اتاق خواب دید که روی زمین افتاده بود و اینگونه سرچشمهی خون را‬ ‫که دیگر از گوش راست جسد بیرون نمیریخت‪ ،‬یافته بود‪.‬‬ ‫برشی از کتاب صد سال تنهایی‪ ،‬اثر گابریل گارسیا مارکز‬

‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــاختن‬

‫‪299‬‬

‫*‬ ‫‪plink.ir/FYfIl‬‬

‫نسخهی چندم‬

‫این متن را با صدای نگارنده بشنوید!‬

‫کالژ از یاسمن نجاتی‬

‫از آن به بعد باید راه رفتن روی دیوار را فراموش میکرد ولی از دست دادن دیوارها به قیمت به‬ ‫دست آوردن اتاق ناهارخوری بود‪ .‬شبها دو ساعت انتظار میکشید تا خانواده زیر نور المپ دور‬ ‫هم جمع میشدند و او در تاریکی و جایی که نمیتوانستند او را ببینند‪ ،‬کز میکرد تا خانوادهاش‬ ‫هیکل چندشآورش را نبینند‪ .‬خانوادهاش دور میز مینشستند و غذا میخوردند‪ ،‬او حرفهای‬ ‫آنها را میشنید و از همین مقدار گذشت و بزرگواری هم راضی بود‪ .‬صحبتهایی که آنها ضمن‬ ‫غذا خوردن با هم میکردند به آن اندازه که قبال گرگوار در سفر و وقتی کف مرطوب مهمانخانهای‬ ‫دراز میکشید و تصور میکرد‪ ،‬هیجان انگیز نبودند‪.‬‬ ‫برشی از کتاب مسخ‪ ،‬اثر فرانتس کافکا‬

‫‪300‬‬

‫����ه‬