Czas oburzenia

Stephane Hessel

Czas Oburzenia

Skan, OCR, konwersja do pdf: noPasaran Wolne Książki 2011

93 lata. To prawie ostatni etap. Do końca niedaleko. Co za szczęście móc wykorzystać finał do przypomnienia tego, co było podstawą mojego zaangażowania politycznego: lata Ruchu Oporu i program wypracowany sześćdziesiąt lat temu przez Narodową Radę Ruchu Oporu Jeanowi Moulin zawdzięczamy zgromadzenie wszystkich ugrupowań okupowanej Francji w ramach tej Rady: nurty, partie, związki zawodowe zgłosiły przystąpienie do Francji Walczącej i uznały jedynego komendanta — Generała de Gaulle'a. W Londynie, gdzie w marcu 1941 roku przyłączyłem się do Generała, dowiedziałem się, że Rada opracowała program (przyjęty 15 marca 1944 roku), proponujący wyzwolonej Francji zespół zasad i wartości, na których miałaby się oprzeć nowoczesna demokracja naszego kraju.

Tych zasad i tych wartości potrzebujemy dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek. Wszyscy powinniśmy dbać o to, by nasze społeczeństwo pozostało społeczeństwem, z którego jesteśmy dumni, nie społeczeństwem jednostek, którym odmawia się papierów, społeczeństwem bezdomnych, podejrzliwym wobec emigrantów, nie społeczeństwem, w którym kwestionuje się prawo do emerytury i zdobycze powszechnych ubezpieczeń, nie tym, w którym media są w rękach bogaczy - temu wszystkiemu odmówilibyśmy poparcia, gdybyśmy byli prawdziwymi spadkobiercami Narodowej Rady Ruchu Oporu.

Poczynając od 1945 roku, po zakończeniu okrutnego dramatu, siły obecne w Ruchu Oporu poświęciły się ambitnemu dziełu zmartwychwstania.

Wtedy to, przypomnijmy, zostały powołane Ubezpieczenia Społeczne, takie jakich pragnął Ruch Oporu w zgodzie ze swym programem: „Pełny plan Ubezpieczeń Społecznych mający na celu zapewnienie wszystkim obywatelom środków egzystencji, we wszystkich przypadkach, kiedy sami nie będą zdolni do zdobycia ich sobie przez pracę"; „emerytura pozwalająca starym pracownikom zakończyć godnie ich dni". Źródła energii, elektryczność i gaz, przemysł węglowy, wielkie banki miały być znacjonalizowane. Co postulował ten program: „zwrócenie narodowi zmonopolizowanych podstawowych środków produkcji, owocu wspólnej pracy, zwrócenie źródeł energii, bogactw tkwiących pod ziemią, zwrócenie towarzystw ubezpieczeniowych i wielkich banków"; „stworzenie prawdziwej demokracji gospodarczej i społecznej,

zakładające odsunięcie wielkich feudałów ekonomicznych i finansowych od kierowania gospodarką".

Interes ogółu powinien górować nad interesem prywatnym, sprawiedliwy podział dóbr wytworzonych przez świat pracy — nad władzą pieniądza.

Ruch Oporu proponuje „racjonalną organizację gospodarki zapewniającą podporządkowanie interesów prywatnych interesowi ogółu i wolną od dyktatury zawodowej wprowadzonej na wzór państw faszystowskich". To postulaty, które podtrzymywał rząd tymczasowy Republiki.

Prawdziwej demokracji potrzebna jest niezależna prasa; Ruch Oporu to wie i tego się domaga broniąc „wolności prasy i jej honoru niezależności od państwa, potęgi pieniądza i obcych wpływów" Powtarzają to następnie rozporządzenia dotyczące prasy, poczynając od roku 1944. Otóż to właśnie znalazło się dzisiaj w niebezpieczeństwie.

Ruch Oporu nawoływał, aby „wszystkim dzieciom francuskim dać rzeczywistą możliwość korzystania z najdalej zaawansowanego wykształcenia" bez żadnej dyskryminacji; reformy zaproponowane w 2008 roku idą na przekór temu projektowi. Młodzi nauczyciele, których akcję popieram, posunęli się aż do odmowy ich wprowadzenia, za co zostali ukarani obcięciem poborów. Oburzyli się i wypowiedzieli posłuszeństwo uznawszy te reformy za zbyt oddalone od ideału szkoły republikańskiej, nazbyt oddane w służbę społeczeństwu pieniądza i nie rozwijające w należytym stopniu ducha twórczego i zmysłu krytycznego.

Cała podstawa zdobyczy socjalnych Ruchu Oporu została dzisiaj zakwestionowana .

Motyw niezgody — oburzenie Ośmielają się nam mówić, że państwo nie może już podołać kosztom tych oczekiwań obywatelskich. Jakże może zabraknąć pieniędzy na trwałe utrzymanie zdobyczy socjalnych dzisiaj, kiedy produkcja bogactw tak znacznie wzrosła od czasu Wyzwolenia, od czasu, kiedy Europa była zrujnowana? Może braknąć chyba tylko dlatego, że władza pieniądza, tak ostro zwalczana przez Ruch Oporu, nigdy nie była równie silna, bezczelna, egoistyczna wobec tych, którzy jej służyli aż po najwyższe sfery państwa. Banki, obecnie sprywatyzowane, troszczą się przede

wszystkim o swoje własne dywidendy i o bardzo wysokie zarobki swoich zarządców, a nie o dobro ogółu. Rozdźwięk między najbogatszymi i najbiedniejszymi nigdy nie był równie ogromny i nigdy nie zachęcano bardziej energicznie do pogoni za pieniędzmi i do konkurencji.

Podstawowym motywem Ruchu Oporu było oburzenie. My, weterani ruchów oporu i sił walczących wolnej Francji, wzywamy młode pokolenia, aby ożywiły, przejęły dziedzictwo Ruchu Oporu i jego ideały.

Mówimy im: przejmijcie prowadzenie, oburzajcie się! Politycy, ekonomiści, intelektualiści i ogół społeczeństwa nie powinni się wycofywać ani dać się zastraszyć aktualnej międzynarodowej dyktaturze rynków finansowych, która zagraża pokojowi i demokracji. Życzę wam wszystkim, życzę każdemu z was, aby miał swój własny powód do oburzenia.

To bardzo cenne. Kiedy coś was oburza, tak jak ja byłem oburzony na nazizm, wtedy stajecie się bojownikami, silnymi i zaangażowanymi.

Włączacie się w nurt historii i ten wielki nurt historii ma płynąć nadal dzięki każdemu z was. Ten nurt zmierza ku większej sprawiedliwości, ku większej swobodzie, ale nie tej niekontrolowanej swobodzie lisa w kurniku. Te prawa, których program opracowała Powszechna Deklaracja Praw Człowieka w 1948 roku, są uniwersalne. Jeżeli spotkacie kogoś, kto z nich nie korzysta, miejcie litość, pomóżcie mu je uzyskać.

Dwie wizje historii Gdy staram się zrozumieć, co było przyczyną powstania faszyzmu, co spowodowało, że daliśmy się opanować jemu i rządowi Vichy, mówię sobie, że posiadacze w swym egoizmie straszliwie bali się rewolucji bolszewickiej. Pozwolili, aby ten lęk nimi kierował.

Ale jeśli dziś, tak jak wówczas, aktywna mniejszość wystąpi ze sprzeciwem, wystarczy to za drożdże, na których urośnie ciasto. Z pewnością doświadczenie ludzi tak starych, jak ja, urodzony w 1917 roku, różni się od doświadczeń dzisiejszej młodzieży. Często proszę profesorów gimnazjalnych, aby mi pozwolili spotkać się z ich uczniami, i mówię im: Wy nie macie równie oczywistych powodów do zaangażowania. Dla nas sprzeciw oznaczał niezgodę na okupację niemiecką i na porażkę. Było to

względnie proste. Proste jak to, co przyszło później — dekolonizacja.

Następnie wojna w Algierii. Potrzebne było, aby Algieria stała się niepodległa. To było oczywiste. Co do Stalina, wszyscy zgotowaliśmy owację zwycięstwu Armii Czerwonej nad nazistami w 1943 roku. Ale kiedy dowiedzieliśmy się o wielkich procesach stalinowskich 1935 roku, to nawet jeśli należało słuchać komunizmu jednym uchem dla zrównoważenia kapitalizmu amerykańskiego, konieczność przeciwstawienia się tej nieznośnej formie totalitaryzmu narzuciła się z całą oczywistością. Moje długie życie dostarczyło mi wielu powodów do oburzenia.

Powody te wynikają nie tyle z emocji, co z chęci zaangażowania. Jako młody student Ecole Normale byłem pod silnym wpływem Sartre'a, starszego kolegi tej samej uczelni. Mdłości, Mur, Byt i nicość miały wielkie znaczenie w kształtowaniu się mojego myślenia. Sartre nauczył nas, jak powiedzieć samemu sobie: „Jesteś odpowiedzialny jako jednostka". Było to przesłanie wolnościowe. Odpowiedzialność człowieka, której nie może on przerzucić ani na władzę, ani na Boga.

Przeciwnie, należy się zaangażować w imię swojej własnej odpowiedzialności jako jednostki ludzkiej. Kiedy znalazłem się w Ecole Normale przy ulicy Ulm, wkraczałem tam jako żarliwy uczeń filozofa Hegla i uczestniczyłem w seminarium Maurice'a Merleau-Ponty'ego. Jego nauczanie starało się zgłębić zagadnienie eksperymentu konkretnego, doświadczenia ciała i jego związków ze zmysłami, wielką pojedynczość wobec mnogości zmysłów. Ale mój naturalny optymizm, który domaga się, aby wszystko, co pożądane, było możliwe, zwracał mnie raczej ku Heglowi. Heglizm interpretuje długą historię ludzkości jako mającą sens: jest to wolność człowieka rosnąca krok po kroku. Historia składa się z wielu wstrząsów, a to zakłada wyzwania. Historia społeczeństw podlega postępowi i w rezultacie,kiedy człowiek osiągnie całkowite wyzwolenie otrzymamy państwo demokratyczne w jego formie idealnej.

Istnieje oczywiście inna koncepcja historii. Postęp swobód, konkurencja, wyścig po „coraz więcej" można przeżyć jako niszczący huragan. Tak je przedstawia przyjaciel mojego ojca, który dzielił z nim trud przetłumaczenia na niemiecki W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta. Chodzi o filozofa niemieckiego Waltera Benjamina. Dopatrzył się

on pesymistycznego przesłania w obrazie szwajcarskiego malarza Paula Klee Angelus Novus, gdzie postać anioła rozkłada ramiona, jakby chciała powstrzymać i odepchnąć burzę, którą utożsamia z postępem. Dla Benjamina, który popełnił samobójstwo we wrześniu 1940 roku uciekając przed nazizmem, sens historii to nieuchronna wędrówka od katastrofy do katastrofy.

Obojętność: najgorsza z postaw To prawda, powody do oburzenia mogą się dziś wydać mniej wyraźne, a świat nazbyt skomplikowany. Kto rozkazuje, kto decyduje? Nie zawsze łatwo znaleźć różnice wśród nurtów, które nami rządzą. Nie mamy już do czynienia z wąską elitą, której działania jasno rozumieliśmy. Dziś jest to rozległy świat, w którym wyraźnie wyczuwamy istniejące wewnętrzne zależności. Żyjemy w świecie wzajemnych powiązań, jaki nigdy jeszcze do tej pory nie istniał. I w tym świecie istnieją rzeczy nie do zniesienia.

Aby je dostrzec, należy się bacznie rozglądać, szukać. Mówię młodzieży: poszukajcie trochę — znajdziecie. Najgorszą z postaw jest obojętność, powiedzenie sobie „ja nic nie mogę, sam staram się sobie jakoś radzić".

Zachowując się w ten sposób, pozbawiacie się jednego ze składników, które czynią was człowiekiem. Jednego ze składników niezbędnych: zdolności do oburzania się i do zaangażowania, które jest jej konsekwencją.

Można wyróżnić dwa nowe, wielkie wyzwania: 1. Ogromna różnica, jaka istnieje między bardzo biednymi i bardzo bogatymi nie przestaje się powiększać. Jest to wynalazek XX i XXI wieku. Bardzo biedni w dzisiejszym świecie zarabiają zaledwie dwa dolary dziennie. Nie można pozwolić, aby ta różnica powiększała się nadal. Samo to stwierdzenie powinno zachęcić do zaangażowania.

2. Prawa człowieka i stan planety. Po Wyzwoleniu zyskałem szansę przyłączenia się do redagowania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka zatwierdzonej przez Organizację Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 roku w Pałacu Chaillot w Paryżu. Jako szef gabinetu Henri Laugiera,

zastępcy sekretarza generalnego ONZ i sekretarza Komisji Praw Człowieka, miałem wraz z innymi uczestniczyć w redagowaniu tej deklaracji. Nie mógłbym nie wspomnieć o roli odegranej w jej opracowaniu przez Rene Cassina, krajowego komisarza do spraw Sprawiedliwości i Oświaty w londyńskim rządzie Wolnej Francji w 1941 roku, który otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla w 1968. Nie mógłbym zapomnieć również o roli Pierre'a Mendesa France'a w łonie Rady Gospodarczej i Społecznej, któremu teksty opracowane przez nas były przedkładane, zanim zostały przejrzane przez Trzecią Komisję Zgromadzenia Narodowego odpowiedzialną za sprawy społeczne, humanitarne i kulturalne. W tamtej epoce liczyła ona 54 państwa członkowskie Narodów Zjednoczonych i ja byłem odpowiedzialny za sekretariat. Rene Cassinowi zawdzięczamy termin „powszechna", a nie „międzynarodowa", jak proponowali nasi anglosascy przyjaciele.

Ponieważ właśnie tam znajduje się droga wyjścia z drugiej wojny światowej: wyemancypować się od gróźb, które totalitaryzm zawiesił nad ludzkością. By się od nich uwolnić, należy doprowadzić do tego, aby państwa członkowskie ONZ zobowiązały się do przestrzegania praw powszechnych. Jest to sposób na przeciwstawienie się argumentowi pełnej suwerenności, na jaki państwo może się powoływać, gdy dokonuje zbrodni przeciwko ludzkości na swojej ziemi. Tak było w przypadku Hitlera, który uważał się za pana we własnym kraju upoważnionego do dokonania ludobójstwa. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wiele zawdzięcza powszechnemu oburzeniu na nazizm, faszyzm i totalitaryzm, a także dzięki naszej obecności wiele zawdzięcza duchowi Ruchu Oporu.

Czułem, że trzeba działać szybko, nie dać się zwieść hipokryzji niektórych zwycięzców, deklarujących uznawanie wartości, których nie wszyscy mieli zamiar lojalnie przestrzegać, ale które staraliśmy się im narzucić5.

Nie mogę się oprzeć chęci zacytowania artykułu 15 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka: „Każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa", i artykułu 22: „Każdy człowiek ma jako członek społeczeństwa prawo do ubezpieczeń społecznych; ma również prawo do urzeczywistniania — poprzez wysiłek narodowy i współpracę międzynarodową oraz zgodnie z organizacją i zasobami każdego Państwa — swych praw gospodarczych, społecznych i

kulturalnych, niezbędnych dla jego godności i swobodnego rozwoju jego osobowości".

I nawet jeśli to oświadczenie ma znaczenie deklaratywne, a nie prawne, niemniej odegrało olbrzymią rolę od 1948 roku; widzieliśmy ludy kolonialne opierające się na nim w walce o niepodległość; rozbudziło ono umysły w boju o wolność.

Stwierdzam z satysfakcją, że w ostatnich dziesięcioleciach rozmnożyły się organizacje pozarządowe, ruchy społeczne, takie jak Attac (Obywatelska Inicjatywa Opodatkowania Obrotu Kapitałowego), FIDH (Międzynarodowa Federacja Praw Człowieka), Amnesty International, które działają i są skuteczne.

Mówię młodzieży: rozejrzyjcie się wokół siebie, znajdziecie wszędzie zjawiska, które usprawiedliwią wasze oburzenie — postępowanie z emigrantami, z tymi którym odmawia się papierów, z Romami.

Znajdziecie konkretne sytuacje, które doprowadzą was do wystąpienia z silną akcją obywatelską.

Szukajcie a znajdziecie!

Moje oburzenie w sprawie Palestyny Dzisiaj głównym przedmiotem mojego oburzenia jest sprawa Palestyny, pasma Gazy, Cisjordanii. Sam konflikt jest już źródłem oburzenia. Trzeba koniecznie przeczytać raport Richarda Goldstona z września 2009 roku w sprawie Gazy, w którym ten południowoafrykański sędzia, Żyd, który sam siebie uważa za syjonistę, oskarża armię izraelską o popełnienie „aktów podobnych do zbrodni wojennych, a może nawet, w pewnych okolicznościach, do zbrodni przeciwko ludzkości" podczas Operacji Płynny Ołów, która trwała przez trzy tygodnie. Ja sam powróciłem do Gazy w 2009 roku, dokąd mogłem się udać w towarzystwie mojej żony dzięki naszym paszportom dyplomatycznym w celu naocznego zbadania tego, o czym mówił raport. Ludzie, którzy nam towarzyszyli, nie uzyskali zezwolenia na wjazd w rejon Gazy. Ani tam, ani do Cisjordanii.

Zwiedziliśmy również obozy uchodźców palestyńskich założone tam w 1948 roku przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie (UNRWA), gdzie ponad

trzy miliony Palestyńczyków wygnanych z ich ziem przez Izrael oczekują na powrót, coraz bardziej problematyczny. Gaza jest to więzienie pod gołym niebem dla półtora miliona Palestyńczyków. Więzienie, gdzie ludzie organizują się, aby przeżyć. Bardziej nawet niż zniszczenia materialne, na przykład szpital Czerwonego Krzyża zbombardowany podczas Operacji Płynny Ołów, utkwiła w naszej pamięci postawa mieszkańców Gazy, ich patriotyzm, ich miłość do morza i plaż, ich nieustanna troska o dobrobyt ich dzieci, niezliczonych i roześmianych.

Byliśmy pod wrażeniem ich pomysłowości w radzeniu sobie ze wszystkimi niedostatkami, jakie zostały im narzucone. Widzieliśmy, jak w braku cementu sami robili cegły, by odbudować tysiące domów zniszczonych przez czołgi. Potwierdzono, że było czterystu zabitych — łącznie z kobietami, dziećmi, starcami — podczas Operacji Płynny Ołów prowadzonej przez armię izraelską, wobec zaledwie pięćdziesięciu rannych po stronie izraelskiej. Podzielam konkluzje sędziego z Afryki Południowej. To nie do pomyślenia, aby właśnie Żydzi popełniali zbrodnie wojenne. Niestety, historia dostarcza niewielu przykładów ludów, które wyciągnęły wnioski ze swojej własnej przeszłości.

Wiem, że Hamas, który wygrał ostatnie wybory parlamentarne, nie mógł zapobiec wystrzeleniu rakiet na miasta izraelskie w odpowiedzi na izolację i blokady mieszkańców Gazy. Myślę oczywiście, że terroryzm jest nie do przyjęcia, ale należy uznać, że kiedy jesteście okupowani z użyciem sił wojskowych nieskończenie potężniejszych niż wasze, reakcja ludu może być wyłącznie gwałtowna.

Czy wystrzelenie rakiet na miasto Sderot może przydać się na coś Hamasowi? Odpowiedź brzmi: nie. Nie służy to jego sprawie, ale można tłumaczyć ten gest wściekłością mieszkańców Gazy. Pod pojęciem wściekłości należy rozumieć gwałt jako godny pożałowania wynik sytuacji niemożliwej do zniesienia dla tych, którzy się w niej znaleźli. W istocie, można sobie powiedzieć, że terroryzm jest formą wściekłości. I że ta wściekłość jest terminem negatywnym. Nie należy rozjątrzać, należy żywić nadzieję. Wściekłość jest odrzuceniem nadziei.

Jest zrozumiała, powiedziałbym nawet, że jest naturalna, a mimo to nie jest możliwa do zaakceptowania, ponieważ nie pozwala uzyskać rezultatów, które zapewne może przynieść nadzieja.

Unikanie przemocy — sposób postępowania, którego musimy się nauczyć.

Jestem przekonany, że przyszłość leży w unikaniu przemocy, w pogodzeniu różnych kultur. To w ten sposób ludzkość powinna wkroczyć w następny etap. Zgadzam się tutaj z Sartrem: nie można usprawiedliwić terrorystów, którzy rzucają bomby, lecz można ich zrozumieć. W 1947 roku Sartre pisał: „Przyznaję, że przemoc, w jakiejkolwiek objawia się formie, jest porażką. Ale jest to porażka nieunikniona, ponieważ żyjemy w świecie przemocy. I jeżeli jest prawdą, że odwoływanie się do przemocy samo jest przemocą, która grozi, że będzie się utrwalać, to prawdą jest również, że jest ona jedynym środkiem, aby z nią skończyć". Dodałbym do tego, że rezygnacja z przemocy jest jeszcze pewniejszym środkiem, aby z nią skończyć. Nie można popierać terrorystów, jak robił to Sartre w imię wspomnianej zasady podczas wojny w Algierii albo po zamachu na lekkoatletów izraelskich na Olimpiadzie w Monachium w 1972 roku. Nie jest to skuteczne. Sartre sam pod koniec życia postawi sobie na nowo pytanie o sens terroryzmu i zwątpi w jego rację bytu. Powiedzieć sobie „przemoc jest nieskuteczna" to o wiele ważniejsze niż wiedzieć, czy powinno się potępić czy nie tych, którzy po nią sięgają.

Terroryzm jest nieskuteczny. W pojęciu skuteczności należy zawrzeć nadzieję na odrzucenie przemocy. Jeżeli istnieje gwałtowna nadzieja, to w poezji Guillauma Apollinaire'a: „Jakżeż gwałtowna jest nadzieja", ale nie w polityce. Sartre w marcu 1980 roku, trzy tygodnie przed śmiercią, oświadczył: „Trzeba próbować wyjaśnić, dlaczego świat teraźniejszy, który jest straszny, jest tylko chwilą w długim rozwoju historycznym, dlaczego nadzieja była zawsze jedną z sił dominujących rewolucje i powstania, i że ja mam jeszcze przekonanie, że nadzieja jest moją koncepcją przyszłości"'.

Trzeba zrozumieć, że przemoc odwraca się plecami do nadziei. Trzeba przedkładać nad nią nadzieję, nadzieję na odrzucenie przemocy. To jest droga, po której powinniśmy nauczyć się iść. Obie strony, zarówno ciemięzców, jak i ciemiężonych, powinny doprowadzić do negocjacji, by znieść uciemiężenie: to jest coś, co skończy raz na zawsze z przemocą

terrorystyczną. Właśnie dlatego nie należy dopuścić, aby nagromadziło się zbyt wiele nienawiści.

Przesłanie Nelsona Mandeli, Martina Luthera Kinga ujawnia swoje znaczenie dopiero w świecie, który przezwyciężył konfrontację ideologii i wojowniczy totalitaryzm. Jest to przesłanie nadziei na zdolność nowoczesnych społeczeństw do przezwyciężenia konfliktów dzięki wzajemnemu zrozumieniu i czujnej cierpliwości. Aby mu sprostać, trzeba oprzeć się na prawach, których pogwałcenie, niezależnie od tego, kto jest sprawcą, musi wywołać nasze oburzenie. Te prawa nie podlegają negocjacjom.

O pokojową rewoltę Odnotowałem — i nie ja jeden — reakcję rządu izraelskiego na fakt, że co piątek obywatele Bil'id podchodzą pod mur, pod którym protestują bez rzucania kamieniami i bez używania siły. Władze izraelskie zakwalifikowały tę manifestację, jako „terroryzm bez przemocy".

Nieźle... Trzeba być Izraelczykiem, żeby przypisać terroryście brak przemocy. Trzeba zwłaszcza odczuwać zakłopotanie skutecznością braku przemocy, budzącego poparcie, zrozumienie, pomoc tych wszystkich w świecie, którzy są wrogami opresji.

Ożywiająca Zachód filozofia produktywizmu wciągnęła świat w kryzys, z którego trzeba wyjść, zrywając radykalnie z parciem do przodu, z „coraz więcej" w dziedzinie finansów, ale także w dziedzinie nauki i techniki.

Najwyższy czas, aby wzięła górę troska o etykę, sprawiedliwość i trwałą równowagę. Grożą nam bowiem wielkie niebezpieczeństwa. Mogą one położyć kres przygodzie ludzkiej na tej planecie, jeżeli stanie się ona dla gatunku ludzkiego niemieszkalna.

To prawda, że od 1948 roku dokonano ogromnego postępu: dekolonizacja, zniesienie apartheidu, zniszczenie imperium sowieckiego, upadek Muru Berlińskiego. Za to pierwsze dziesięciolecie XXI wieku było epoką regresu. Tłumaczę to po części prezydenturą amerykańską George'a Busha, jedenastym września i katastrofalnymi konsekwencjami, wyciągniętymi przez Stany Zjednoczone, takimi jak interwencja zbrojna w Iraku. Przeżyliśmy kryzys gospodarczy, ale co więcej, nie

zainicjowaliśmy nowej polityki rozwoju. Także Szczyt Klimatyczny w Kopenhadze dotyczący globalnego ocieplenia nie pozwolił na wprowadzenie prawdziwej polityki ochrony planety. Stoimy dzisiaj między okropnościami pierwszej dekady i możliwościami następnych dziesięcioleci. Ale trzeba mieć nadzieję, zawsze trzeba mieć nadzieję.

Poprzednie dziesięciolecie, mam na myśli lata dziewięćdziesiąte, było źródłem wielkiego postępu. Narody Zjednoczone potrafiły zwołać Szczyt Ziemi w Rio pod hasłem „Środowisko i rozwój" w 1992 roku; Światową Konferencję w sprawie Kobiet w Pekinie w 1995; we wrześniu 2000 roku, z inicjatywy sekretarza generalnego Narodów Zjednoczonych Kofi Annana, 191 krajów członkowskich podpisało Deklarację Milenijną o ośmiu zadaniach na rzecz rozwoju, których celem jest zmniejszenie nędzy na świecie o połowę do roku 2015. Z ubolewaniem zauważam, że ani Obama, ani Unia Europejska nie wystąpili do tej pory z tym, co na podstawie fundamentalnych wartości może być ich wkładem w konstruktywne działania.

Jak mam zakończyć to wezwanie do oburzenia? Przypominając jeszcze, że z okazji sześćdziesiątej rocznicy Programu Narodowej Rady Ruchu Oporu powiedzieliśmy 8 marca 2004 roku, my, weterani Ruchu Oporu i sił walczących Wolnej Francji (1940-1945), że z pewnością „nazizm został pokonany dzięki poświęceniu naszych braci i sióstr z Ruchu Oporu i Narodów Zjednoczonych w walce przeciwko faszystowskiemu barbarzyństwu. Lecz groźba ta nie znikła całkowicie i nasz gniew na niesprawiedliwość pozostał niewzruszony.

Nie, groźba nie znikła całkowicie. Wciąż pamiętajmy również o „prawdziwej rewolcie przeciwko środkom masowego przekazu, które mają do zaproponowania naszej młodzieży jedynie masową konsumpcję, pogardę dla słabych i dla kultury, zgeneralizowaną utratę pamięci i śmiertelne konkurowanie wszystkich ze wszystkimi".

Wszystkim mężczyznom i kobietom, którzy stworzą XXI wiek, mówimy z całą serdecznością: „TWORZYĆ TO STAWIAĆ OPÓR STAWIAĆ OPÓR TO TWORZYĆ"

Przypisy Narodowa Rada Ruchu Oporu (CNR) została stworzona konspiracyjnie 27 maja 1943 roku w Paryżu przez reprezentantów ośmiu głównych ugrupowań Ruchu Oporu: dwa wielkie przedwojenne związki zawodowe — CGT (Konfederacja Pracy) i CFTC (Francuska Konfederacja Pracowników Chrześcijańskich) i sześć głównych partii politycznych Trzeciej Republiki, z Partią Komunistyczną i SFIO (socjalistami) włącznie. CNR obraduje po raz pierwszy 27 maja pod przewodnictwem Jeana Moulina, delegata generała de Gaul-lea, który pragnął powołać tę Radę, aby walkę z nazistami uczynić bardziej skuteczną, a zarazem uprawomocnić swoją sytuację wobec aliantów. De Gaulle powierzył Radzie opracowanie programu rządowego w perspektywie wyzwolenia Francji. Program ten długo krążył między CNR i rządem Wolnej Francji w Londynie i w Algierze, zanim został zatwierdzony przez CNR na posiedzeniu plenarnym 15 marca 1944 roku. Program został uroczyście wręczony generałowi de Gaulle owi przez CNR 25 sierpnia 1944 roku w paryskim Ratuszu. Zauważmy, że okólnik w sprawie prasy został ogłoszony już 26 sierpnia. I że jednym z głównych redaktorów programu był Roger Ginsburger, syn alzackiego rabina. Pod pseudonimem Pierre Yillon był on wówczas sekretarzem generalnym Narodowego Frontu Niepodległości Francji, ruchu oporu stworzonego przez francuską Partię Komunistyczną, i reprezentował to ugrupowanie w łonie CNR i w swoim biurze poselskim Postulatu niezależności od wpływów zagranicznych czujnie przestrzegano we Francji w latach zimnej wojny. Władze PRL-u od 1950 roku wydawały za pośrednictwem swoich francuskich agentur rozmaite gadzinówki w języku polskim zachwalające rozkosze życia klasy robotniczo-chłopskiej w państwie komunistycznym i piętnujące bezprawie kapitalizmu. Cenzura francuska bardzo prędko orientowała się w zawartości tych czasopism i dokonywała konfiskaty numeru, a najczęściej tytułu. Riposta przychodziła wkrótce. Na przykład „Dziennik", skonfiskowany 16 czerwca 1954 roku, nigdy już więcej się nie pojawił. Na jego miejsce wyszedł „Dziennik

Wychodźstwa", zakazany z kolei 18 maja 1955 roku. Zastąpił go natychmiast „Nasz Dziennik" (nie ma on nic wspólnego z obecnie wydawanym w Polsce); zakazany 8 marca 1956, przekształcił się w ,Wasz Dziennik", który po rychłej konfiskacie 29 marca 1956 zmienił się jeszcze raz w „Express Poranny", zakazany 27 kwietnia 1956. Tytuły redagowano i drukowano pod tym samym adresem.

Według oceny związków zawodowych wysokość emerytur spadła z 75-80 proc. dochodów do około 50 proc., co pokazuje rząd wielkości. Jean-Paul Domin, asystent na wydziale Ekonomii Uniwersytetu ChampagneArdennes w Reims, zredagował dla Europejskiego Instytutu Pracowników notę o „Dodatkowym ubezpieczeniu chorobowym". Wykazał w niej, do jakiego stopnia dostęp do dodatkowego ubezpieczenia zależy obecnie od zajmowanego stanowiska w pracy; ujawnił; że najsłabsi rezygnują z leczenia z powodu braku dodatkowego ubezpieczenia i wysokości opłat idących na ich rachunek; źródłem problemu jest obecnie to; że pensja nie wystarcza już, aby uzyskać dostęp do praw socjalnych — co było centralnym punktem rozporządzeń z 4 i 15 października 1945 roku.

Ustanawiały one istnienie ubezpieczeń społecznych i oddawały ich zarząd pod podwójną władzę przedstawicieli pracowników i państwa. Od czasu reformy Juppego w 1995 roku, wprowadzonej na drodze rozporządzeń, a następnie ustawy Douste Blazy'ego (lekarza z wykształcenia), od 2004 roku państwo samo zarządza ubezpieczeniami społecznymi. Obecnie na przykład prezydent dekretem mianuje dyrektora naczelnego krajowej Kasy Ubezpieczeń Chorobowych (CNAM). Na czele kas departamentalnych nie stoją już związkowcy, jak to było po Wyzwoleniu, ale państwo, przez swoich prefektów. Reprezentanci pracowników pełnią już tylko rolę doradczą.

Ecole Normale Superieure, jedna z tak zwanych Wielkich Szkół.

Autonomiczna wyższa uczelnia o charakterze humanistycznym stworzona za rewolucji francuskiej i wielokrotnie reformowana. Statut nieznacznie zmieniony od 1847 roku. Przeznaczona dla najwybitniejszych studentów wybranych w drodze surowych egzaminów konkursowych (dyskurs

łaciński zastąpiono w 1968 roku, grecki w 1904). Kształci francuską elitę kulturalną, polityczną i administrcyjną .

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została przyjęta 10 grudnia 1948 roku w Paryżu na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych przez 48 państw spośród 58 członków. Osiem wstrzymało się od głosu: Afryka Południowa z powodu apartheidu, który deklaracja de facto potępiała, Arabia Saudyjska z powodu zrównania w prawach kobiet i mężczyzn, Związek Sowiecki (Rosja, Ukraina, Białoruś), Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, uważając, że Deklaracja nie idzie wystarczająco daleko w uwzględnieniu praw gospodarczych i społecznych oraz zagadnieniu praw mniejszości narodowych; należy jednak odnotować, że w szczególności Rosja sprzeciwiła się australijskiej propozycji utworzenia Międzynarodowego Trybunału Praw Człowieka powołanego do rozpatrywania petycji kierowanych do ONZ. Trzeba tutaj przypomnieć, że artykuł 8 Deklaracji wprowadza zasadę indywidualnego rekursu przeciwko państwu w wypadku pogwałcenia praw fundamentalnych; zasada ta znalazła zastosowanie w Europie w 1998 roku wraz z utworzeniem stałego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który gwarantuje ten rekurs ponad 800 milionom Europejczyków.

Sygnatariuszami Apelu z 8 marca 2004 roku są: Lucie Aubrac, Raymond Aubrac, Henri Bartoli, Daniel Cordier, Philippe Dechartre, Georges Guingouin, Stephane Hessel, Maurice Kriegel-Valrimont, Lise London, Georges Seguy, Germaine Tillion, Jean-Pierre Vernant, Maurice Voutey. [Apel ten odbił się głośnym echem w młodym pokoleniu, podobnie jak przemówienie zaimprowizowane przez Stephane'a Hessela na płaskowyżu Glieres podczas dorocznego zgromadzenia Głosu Oporu, zwołanego z inicjatywy Obywateli Ruchu Oporu Wczoraj i Dziś.

Przypominając, że motywem Ruchu Oporu było oburzenie, Hessel rzucił: "Wy najdźcie wasze własne powody do oburzenia, włączcie się w ten wielki nurt Historii!" Przedstawione przez reżysera Gillesa Perreta w filmie "Walter; powrót do ruchu oporu" to wystąpienie stało się punktem

wyjścia publikowanego wyżej tekstu. Więcej przydatnych informacji na stronie stowarzyszenia: www.citoyens-resistants.fr .

Stephane Hessel urodził się w 1917 roku w Berlinie jako syn Żyda, pisarza i tłumacza Franza Hessela, i Heleny Grund, malarki, pisarki, melomanki. Jego rodzice osiedli w Paryżu w 1924 roku wraz z dwojgiem dzieci: starszym Ulrichem i Stephanem. Dzięki znajomościom rodzinnym obydwaj obracali się w środowisku awangardy paryskiej, znali między innymi dadaistę Marcela Duchampa i amerykańskiego rzeźbiarza Aleksandra Caldera. Stephane dostał się do Ecole Normale Superieure przy ulicy Ulm w 1939 roku, ale wojna przerwała jego studia. Jako obywatel francuski (od 1937 roku) był zmobilizowany, wziął udział w „dziwnej wojnie' 'i był świadkiem, jak marszałek Petain tanio sprzedał francuską suwerenność. W maju 1941 roku przyłączył się do Wolnej Francji generała de Gaullea w Londynie. Pracował w Biurze Kontrwywiadu, Informacji i Akcji (BCRA).

Pewnej nocy w końcu marca 1944 roku wylądował nielegalnie we Francji pod konspiracyjnym pseudonimem Greco z zadaniem nawiązania kontaktu z rozmaitymi siatkami paryskimi, wyszukania nowych miejsc dla nadajników radiowych, aby przekazywać do Londynu zebrane informacje z myślą o lądowaniu aliantów.

10 lipca 1944 roku został aresztowany w Paryżu przez Gestapo na skutek donosu: „Nie ściga się kogoś, kto sypał na torturach", napisał w książce wspomnieniowej Danse avec le siecle (Taniec ze stuleciem) w 1997 roku.

Torturowany w śledztwie — z torturą wanny włącznie — zbił z tropu swoich oprawców, mówiąc do nich po niemiecku, w swoim ojczystym języku, i został wysłany do obozu w Buchenwaldzie, w Niemczech, 8 sierpnia 1944 roku, a zatem na kilka dni przed wyzwoleniem Paryża (17 sierpnia).

W przeddzień egzekucji (miał być powieszony) udało mu się w ostatniej chwili zamienić papiery na dowód osobisty Francuza zmarłego w obozie na tyfus. Pod nowym nazwiskiem Michela Boitela, frezera z zawodu, został przewieziony do obozu w Rottleberode w pobliżu fabryki podwozi bombowców niemieckich Junkers 52, ale szczęśliwie — znów ten łut

szczęścia — został skierowany do działu księgowości. Uciekł. Schwytany został przeniesiony do obozu Dora, gdzie były fabrykowane V-1 i V-2, rakiety, dzięki którym naziści mieli nadzieję wygrać wojnę. Wcielony do karnej kompanii, uciekł ponownie, tym razem na dobre; oddziały alianckie podchodziły pod Dorę. Nareszcie odnalazł Paryż, swoją żonę Vitię, matkę jego trojga dzieci — dwóch synów i córki. „Po powrocie do życia należało się zaangażować", napisał dawny bojownik Wolnej Francji w pamiętnikach.

W 1946 roku, dzięki powodzeniu w konkursie wstępnym do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Stephan Hessel zostaje dyplomatą. Jego pierwszą placówką jest Organizacja Narodów Zjednoczonych, gdzie tego samego roku Henri Laugier, zastępca sekretarza generalnego ONZ i sekretarz Komisji Praw Człowieka, proponuje mu objęcie stanowiska dyrektora swojego gabinetu. Z tego tytułu Stephane Hessel wchodzi w skład komisji odpowiedzialnej za opracowanie tego, co stanie się Powszechną Deklaracją Praw Człowieka. Uważa się, że na jej dwunastu członków sześciu odgrywało rolę istotną: Eleanor Roosevelt, wdowa po prezydencie Roosevelciecie zmarłym w 1945 roku — wojująca feministka — przewodniczyła komisji; doktor Chang (Chiny Chiang Kai-sheka, nie Mao), wiceprzewodniczący komisji, twierdził, że Deklaracja nie powinna być odbiciem wyłącznie idei zachodnich; Charles Habib Malik (Liban), sprawozdawca komisji, przedstawiany często jako „siła napędowa" wraz z Eleanor Roosevelt; Rene Cassin (Francja), prawnik i dyplomata, przewodniczący komisji doradczej Praw Człowieka przy Quai d'Orsay (jemu zawdzięcza się redakcję wielu artykułów), potrafił uporać się z obawami niektórych państw, z Francją włącznie, które widziały w tej Deklaracji zagrożenie dla własnej suwerenności kolonialnej, reprezentował wymagającą i interwencjonistyczną koncepcję Praw Człowieka; John Peters Humphrey (Kanada), adwokat i dyplomata, bli współpracownik Laugiera — napisał pierwszy szkic, dokument czterystustronicowy; wreszcie Stephane Hessel (Francja), dyplomata, dyrektor gabinetu tegoż Laugiera, najmłodszy. Deklaracja została przyjęta przez ONZ w grudniu 1948 roku w pałacu Chaillot w Paryżu.

Wrazaz z napływem nowych funkcjonariuszy, z których wielu cisnęło się do dobrze wynagradzanych stanowisk, „spychając na margines poszukiwaczy ideału" — według komentarza Hessela w jego pamiętnikach — opuszcza on Narody Zjednoczone. Przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych zostaje przydzielony do przedstawicielstwa Francji w łonie instytucji międzynarodowych — jest to okazja do odnalezienia na pewien czas Nowego Jorku i ONZ-tu. Podczas wojny w Algierii działa na rzecz algierskiej niepodległości. W 1977 roku, dzięki poparciu Claude'a Brossoletta, syna Pierra, dawnego szefa BCRA, Valery Giscard d'Estaing proponuje mu stanowisko ambasadora przy ONZ w Genewie. Hessel nie ukrywa, że ze wszystkich francuskich mężów stanu czuje się najbliższy Pierre'owi Mendes-France'owi, poznanemu w Londynie za czasów Wolnej Francji i odnalezionemu następnie w 1946 roku w ONZ w Nowym Jorku, gdzie ten ostatni reprezentował Francję w Radzie Gospodarczej i Społecznej. Konsekrację na dyplomatę zawdzięczał Hessel „zmianom w rządzie francuskim — napisał — jakie spowodowało przyjście do Pałacu Elizejskiego Franęois Mitterranda w 1981 roku. „Na dwa lata przed emeryturą przekształciło ono dość wąsko wyspecjalizowanego we współpracy wielostronnej dyplomatę w ambasadora Francji".

Wstępuje do partii socjalistycznej. „Sam sobie zadaję pytanie: Po co?

Pierwsza odpowiedź: wstrząs 1995 roku. Nie wyobrażałem sobie, że Francuzi okażą się na tyle nieostrożni, żeby wybrać na prezydenta Jacąuesa Chiraca. „Dysponując od tej pory paszportem dyplomatycznym, Hessel udaje się wraz ze swoją nową żoną w pasmo Gazy w 2008 i 2009 roku i po powrocie daje świadectwo bolesnej egzystencji mieszkańców tego okręgu. „Zawsze stawałem po stronie dysydentów" — oświadcza w tym czasie.

To właśnie głosi Stephane Hessel w wieku 93 lat.