10. HAFTA TDL101 TÜRK DİLİ I
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
Konu Başlıkları Bu bölümde Zarflar, Edatlar, (gibi, kadar, için, dolayı, beri, karşı)
TDL101 2 Türk Dili I
Bağlaçlar, Ünlemler, (exclamation) Fiiller A/ 1. Basit 2.Türemiş (bildirmek,kopyalamak) 3. Birleşik
B/
1 . Yapı bakımından filler 2. İçerik bakımından fiiller 3. Anlamları bakımından fiiller 4. Çatıları bakımından fiiller(toits)
hakkında bilgi verilecektir.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 3 Türk Dili I
Temel Kavramlar Bu bölümün sonunda Zarflar, Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Fiillerin özelliklerinin neler olduğu konusu hakkında bilgi verilmesi hedeflenmektedir.
Öğrencilerin
kelime
türlerini
ayırt
amaçlanmaktadır.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
etmeleri
TDL101 4 Türk Dili I
Zarflar Zarflar; fiillerden, sıfatlardan ve zarf niteliğindeki sözlerden önce gelerek onları zaman, yer-yön, nitelik, durum, azlık-çokluk gibi yönlerden etkileyip değiştirerek anlamlarını daha belirgin hale getiren sözlerdir. (Korkmaz, s. 169) Zarflar, sıfatlar gibi tek başına birer isimdir. Zarfları durum, zaman, , azlık-çokluk, soru ve yer yön başlıkları altında beş grupta incelemek mümkündür. 1.Durum (Hâl) Zarfları Fiilin gösterdiği hareketin nasıl yapıldığını ve fiilin durumunu gösteren zarflardır. ağır ağır (çıkmak), arkadaşça (davranmak), güzel (konuşmak) vb. 2.Zaman Zarfları Fiillerin anlamlarını zaman yönünden belirten kelimelerdir. Zaman zarfları fiiller sorulan “Ne zaman?” sorusuna cevap verir. dün, hemen, şimdi, yarın, sabahleyin vb. “Geceleyin bir ses böler uykumu”
3.Azlık-Çokluk Zarfları Fiilleri, sıfatları ya da zarfları miktar yönünden belirtmeye yarayan kelimelerdir. pek, çok, az, en, daha, fazla, epeyce vb. UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 5 Türk Dili I
çok (çalışmak) , en güzel kitap, daha iyi kalem vb. 4.Yer-Yön Zarfları Yalın durumda kullanılarak, fiilleri içeri, dışarı, yukarı, aşağı, ileri, geri vb.
yer-yön
anlamıyla
belirten
kelimelerdir.
Yukarı (çıkmak), geri (gelmek) vb. Yer-yön zarfları isim durum eklerini aldıklarında görev değişikline uğrarlar. yukarıya(çıkmak), aşağıya (bakmak) örneklerinde koyu harflerle yazılmış olan kelimeler artık isimleşmiştir. Yer-yön zarfı olarak kullanılan kelimler, isimleri nitelediğinde ise sıfat olur. aşağı (mahalle), ileri (ülkeler), yukarı (yol) vb. 5.Soru Zarfları Bir fiilin veya sıfatın anlamını nasıl, niçin, ne zaman, ne kadar vb. Niçin
gelmedin?
Ne
soru
zaman
yoluyla
belirten
kelimelerdir.
gidecek?
Edatlar Edatlar, yalnız başına bir anlam taşımayan ancak isim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldiği kelimeyle cümledeki başka kelimeler arasında anlam ilişkileri kuran görevli kelimelerdir (Korkmaz, s. 192). Bir başka deyişle edatlar tek başına anlamları bulunmayan, kelimeler arasında ilgi kuran sözcüklerdir. gibi, kadar, için, dolayı, beri, karşı vb. buz gibi, tebeşir ile, öğrenciye göre, senin kadar, öğleye doğru vb. Edatlar görevleri bakımından “ilgi, benzerlik, denklik, birliktelik, vasıta, miktar, derece, karşıtlık” ilgisi kuran edatlar olmak üzere çeşitli yönlerden incelenir. oğluna ait, tüy kadar, sana karşı, çocuklar gibi vb. UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 6 Türk Dili I
Edatlar,
cümlede
özne,
tümleç
ve
yüklem
görevinde
bulunabilir.
Dairesi, saray gibidir. (yüklem) Memleketine kendi arabasıyla gitti. (Tümleç)
Bağlaçlar Bağlaçlar; kelimeleri, kelime gruplarını veya cümleleri şekil ve anlam açısından birbirine bağlayan görevli kelimelerdir (Korkmaz, s. 193). Bağlaçlar da edatlar gibi tek başına anlamları olmayan kelimelerdir. Edatlar ile bağlaçlar arasında bazı şekil ortaklığı bulunmasına rağmen aralarında görevleri ve kullanıldıkları yerler bakımından herhangi bir ortaklık yoktur. Türkçede bağlaç olarak kullanılan kelimeler daha çok Arapça ve Farsçadan girmiştir. Diğer taraftan Türkçe olanların sayısı da az değildir. “ile yalnız, ancak, ise, ve, veya, ya da, ama, fakat, ancak, oysa, çünkü, ne var ki, örneğin, lakin, ne… ne, hem… hem, ya…ya” gibi sözcükler dilimizde en çok kullanılan bağlaçlar arasındadır. Bu başarıda senin de büyük payın var. Ne kızı verir ne dünürü kızdırır. Ya bu deveyi gütmeli ya bu diyardan gitmeli. Ya kendin gel ya da haber yolla. Not: “fakat, lakin, yalnız, ancak” gibi bağlaçlar, “ama” bağlacının yerini tutacak şekilde kullanılabilir. Gelmek isterdim ama işim var. Gelmek isterdim fakat/ancak/lakin/yalnız işim var. Not: “ile, yalnız, ancak” gibi sözcükler hem edat hem de bağlaç olarak kullanılabilir. Leylâ ile Mecnun mesnevisini okudun mu? (bağlaç) Zilin çalmasıyla dışarı çıktık. (edat) Yalnız senin bahçende açmaz çiçek. (edat) Kardeşim çok çalışıyor yalnız başarılı olamıyor.(bağlaç)
Ünlemler Ünlemler, “acıma, beğenme, sevinme, çaresizlik, korku, şaşkınlık, üzüntü, dua, hayret, kıskançlık, pişmanlık, özlem” gibi duyguları anlatan kelimelerdir (Korkmaz, s. 197). UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 7 Türk Dili I Ayrıca ses yansımalı kelimelere de ünlem denir. ey, eyvah, bre, vay, yazık, hişt, hoppala, abo, ay,hay, aa! vb. sıkça kullanılan ünlemlerdir. Eyvah, çocuğa araba çarpacak! “İlk hedefiniz Akdenizdir: İleri!”(M. K. Atatürk)
Fiiller
Bir kılışı, bir oluşu veya bir durumu kişi ve zamana bağlayarak bildiren kelimelere denir. Fiiller, olumlu ve olumsuz şekillere girebilirler: gel-, gelmeme-, koş-, koşma- , sarar-, sev-, sus-, kızma-, dur-. vb. Fiiller, varlıkların yaptıkları veya etkilendikleri işleri, hareketleri, oluşları, kılışları, durumları zamana ve kişiye bağlı olarak anlatmada kullanılırlar. Fiillerin çeşitli özellikleri vardır: 1. Yapı bakımından filler 2. İçerik bakımından fiiller 3. Anlamları bakımından fiiller 4. Çatıları bakımından fiiller 1. Yapı Bakımından Fiiller: Basit Fiiller: Kök halindeki fiillerdir: kalk-, öp-, sev- , koş-, gez-. Türemiş Fiiller: İsim veya fiil yapılan fiillerdir. İki şekilde yapılırlar:
köklerine
yapım
ekleri
getirilerek
a. İsimden türeyenler: kopyala-, delir-, susa-, temizle-. b. Fiilden türeyenler: giydir-, çıkar-, kızdır-. Birleşik Fiiller: meydana gelirler hareketin adı olur.
Birden ve isim
fazla kelimenin birleşip kaynaşmasından veya fiille bir arada kullanılarak farklı bir
1. İsimden Yapılmış Birleşik Fiiller: İki şekilde kurulmuştur: UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 8 Türk Dili I
a. Yardımcı fiille yapılmış olanlar: İsim türünden bir kelime ile “etmek, eylemek, olmak, kılmak” yardımcı fiille yapılır: yardım etmek, hasta olmak, mecbur etmek. b. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller: Bir isim ve bir fiille yapılan fiillerdir. Bu fiiller, anlamlarını kaybedip farklı bir hareketin adı olurlar. Çoğu deyimleşmiş fiillerdir: yoldan çık-, dile düş-. 2. Fiillerle Yapılmış Birleşik Fiiller: İki fiilin bir arada kullanımı ile meydana gelen fiillerdir. Birinci fiil kökünden sonra -a, -ı, -u zarf-fiil eklerinin kullanıldığı bu fiiller, anlam bakımından dörde ayrılırlar: 1. Yeterlilik Fiili: Fiilin yapılmasında yeterli oluşu anlatır. Öznenin gücünü ifade eder. Şu şekilde yapılır: Fiil+ -e, -a + bilmek. Örnek: okuyabilmek, yazabilmek, örebilmek, konuşabilmek. 2. Tezlik Fiili: Eylemin hemen yapılması gerektiğini ifade eder. Şu şekilde yapılır: Fiil+
-ı,
-u
+
vermek.
Örnek:
yapıvermek,
gelivermek,
öpüvermek. 3. Sürerlilik Filleri: Fiilin sürekli olduğunu, sürdüğünü bildirir, fiilin ara vermeden yapıldığını gösterir. Şu şekilde yapılır: Fiil+ -e, -a + durmak, gelmek, kalmak. Örnek: süregelmek, bakakalmak, gidedurmak. 4. Yaklaşma Fiili: Fiilde anlatılan işin, olmasına çok yaklaşıldığını, neredeyse olacağını yapılır:
oluşun bildirir.
yapılmasına, Şu şekilde
Fiil+ -e, -a + yazmak. Örnek: düşeyazmak, öleyazmak.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 9 Türk Dili I
Kaynakça
Editör Ceyhun Vedat Uygur, Yaşar Öztürk, Şerif Kutludağ, Şenel Çalışkan, Aliye Tokmakoğlu, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Kriter Yayınevi, İstanbul, 2008.
Ertuğrul Yaman, Mehmet Köstekçi, Üniversiteler İçin ÖrnekliUygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon, Gazi Kitabevi, Ankara, 2000.
Muaamer Gürbüz,
Sebahattin Yaşar, Sebahaddin Sarı, Sebahattin
Aslan, A.Halim Bilici, Bekir Sevinç, Turhan Salcı, Türk Dili ve Kompozisyon (Ders Notları), Ekin Kitabevi, Ankara, 2005.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 10 Türk Dili I
Zeynep Korkmaz, Ahmet B. Ercilasun, Tuncer Gülensoy, İsmail Parlatır, Hamza Zülfikar, Necat Birinci, Türk Dili ve Kompozisyon, Ekin Kitabevi, Ankara, 2005.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi