11. HAFTA TDL101 TÜRK DİLİ I
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
Konu Başlıkları 1. Şekil Bilgisi 1. Kök 2. Ek
TDL101 2 Türk Dili
1. Yapım Ekleri 1. İsimden İsim Yapım Ekleri 2. İsimden Fiil Yapım Ekleri 3. Fiilden İsim Yapım Ekleri 4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri
Yardimci ses ( y-yim,n-den )
Yön Gösterme Durumu (-arı, -eri / -ra, -re) dişarı,içeri Temel Kavramlar Bu bölümde; şekil bilgisi içerisinden kök ve yapım ekleri konusuna değinilecektir.
Şekil Bilgisi Bir kelimenin iç yapısını yani bir kelimeyi meydana getiren kök, ek, gövde ve yardımcı seslerin özelliklerini ve bunların birbirleriyle ilişkilerini inceleyen dil bilgisi dalıdır. Diller, şekil ve işleyişleri bakımından birbirlerinden ayrılırlar. Türkçe, eklemeli (son ekle) bir dildir. Kökler, kelime başında ve sabittir. Kelime önüne ek getirilmez. Türkçede bütün gelişme ve değişmeler kök ile ek ilişkisin dayanır. Bu ilişkide matematiksel bir düzen vardır. Köklere, yapım ekleri getirilerek binlerce yeni kelime türetilir. Türetilen bu kelimeler anlamlı birlikler oluşturur. Türkçede kelimenin şekil UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 3 Türk Dili yapısından başlayarak anlam bilgisine uzanan bir vardır ki bu, şekil bilgisinin anlam bilgisine kaynaklık etmesini sağlar. Kelime Yapısında Bulunan Şekiller: KÖK + YAPIM EKİ + ÇEKİM EKİ söz-len-i-yor GÖVDE + ÇEKİM EKİ ayakkabılık+ta
Kök Kelimenin anlam taşıyan en küçük parçasıdır. Kelimenin başında bulunan sabit unsurdur ve hem tek başına hem de eklerle kullanılabilir. Kökler parçalanamazlar, parçalandıklarında anlamsız birlikler oluşur. Kelime kökleri tek şekillidir, türetme ve çekim esnasında değişime uğramazlar. Kökler, isim ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. İsim kökleri, anlam ve yapı olarak tamamlanmış, bağımsız şekillerken; fiil kökleri tamamlanmamış, eksik yapıdadır. Türkçe kelimelerde kökler, genellikle tek hecelidir ve kelime yapıları incelenirken kök ile gövde arasındaki anlam birliği göz önündebulundurulmalıdır.
Ek Köklerden sonra gelen ve köklere bitişik yazılan ekler (soru eki hariç) bu özellikleriyle kelime yapısının ikinci unsurudur. Tek başlarına anlamı olmayan; ancak kök ve gövdelere getirildiklerinde ya onların anlamını değiştirerek yeni kelimeler türeten veya kök ve gövdeleri cümledeki diğer kelimelere bağlayarak işleten görevli şekillerdir. Ekler ses yapısı bakımından köklere uydukları için çok şekillidir (-lık, -lik, -luk, -lük gibi). Ekler, yapım ve çekim ekleri olarak ikiye ayrılırlar: Kök ve gövdelere getirildiğinde yeni anlamda sözcükler türeten dil birliklerine yapım ekleri denir. Yapım ekleri, kök ve gövdelere bağlanırken çekim eklerinde önce gelirler. Kök ve gövdelere getirildiklerinde kelimenin anlamını değiştirmeyen ancak eklendikleri sözcüğü, cümlede diğer kelimelere bağlayıp cümleye anlam veren unsurlara çekim ekleri denir. Çekim ekleri de kendi içinde ikiye ayrılır: İsim Çekim Ekleri: İsim kök ve gövdelerine getirilirler: Çokluk eki, iyelik ekleri, hâl (durum) ekleri ve soru ekleri bu kategoridedir. Fiil Çekim Ekleri: Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerdir: Şekil ve zaman ekleri, şahıs ekleri, soru eki ve fiilimsi ekleri olmak üzere dört gruptadır. Yapım eki veya ekleri alarak genişlemiş olan köklere ise gövde denir. Gövdeler, UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 4 Türk Dili türemiş kelimelerdir. İsim ve fiil gövdeleri olarak ikiye ayrılırlar. Yapım ekleri üst üste gelebildiği için, bir gövdede birden çok yapım eki bulunabilir, bu durumda gövde son yapım ekinin türüne göre isimlendirilir. Türkçe bir kelimede yan yana gelmeyen sesleri birleştirmek için kullanılan türeme seslere yardımcı ses denir. Bu sesler, kök ve gövdeleri yapım ve çekim eklerine bağlama görevindedirler. Tek başlarına anlamları yoktur. Türkçede kullanılan yardımcı sesler şunlardır: y: Ünlü çatışmasını engeller, bu özelliği ile koruyucu ünsüz olarak adlandırılır. İki ünlü arasına girer. araba-y-ı, almalı-y-ım … n: Zamirleri çekim eklerine bağlarken kullanıldığı için zamir n’si de denilen bu ses, iyelik üçüncü şahıs ekleri ile hâl eklerinden sonra getirilir: babası-n-a, defteri-n-de … ı, i, u, ü: al-ı-yor, baş-ı-m gibi. Uyarı: “s” ve “ş” sesleri eklere dahil olduğundan yardımcı ses değildir. anne-si, yedi-şer …(hep eklere dahildir) “a, e, o, ö” ise yardımcı ses olarak kullanılmaz.
Yapım Ekleri Bu ekler dört grupta incelenir: İsimden İsim Yapım Ekleri +lık, +lik, +luk, +lük: Türkçenin en işlek yapım ekidir. İsim cinsinden kelimelere gelerek yeni isim ve sıfatlar türetir. Bu ek çoğunlukla araç gereç, eşya, meslek, ülke, ilçe, köy, mahalle, semt, rütbe ve makam, din ve mezhep isimleri ile soyut isimler yapmada kullanılır. göz+lük, avukat+lık, Susur+luk, vali+lik, Müslüman+lık, dürüst+lük… +lı, +li, +lu, +lü: Türkçenin en işlek yapım eklerinden biridir. Görevi: kurum, kuruluş, hanedan isimlerine gelerek buralara mensup olmayı ifade etmek, yer adları yapmak, sayı isimlerinden isim ve sıfat türetmek, ikilemeleri pekiştirerek sıfat yapmaktır: İstanbul+lu, Deniz+li, iki+li, ana+lı baba+lı … +sız, +siz, +suz, +süz: Bir özelliğin bir nesnede bulunmadığını bildiren olumsuz bir yapım ekidir. İsim, sıfat ve zarflar türetir. görgü+süz, çiçek+siz, uyku+suz, ses+siz seda+sız … +cı, +ci, +cu, +cü/+çı, +çi, +çu, +çü: Türkçenin işlek eklerinden biridir. Temel görevi; meslek ve uğraşma belirten isim ve sıfatlar yapmak, eklendiği isme sahiplik anlamı UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 5 Türk Dili katmak, alışkanlık belirten isim ve sıfatlar türetmek, taraftarlık veya bir inanca bağlılık ifade eden isim ve sıfatlar yapmak, yer adları türetmektir. balık+çı, miras+çı, içki+ci, devlet+çi, Ayran+cı … +ca, +ce / +ça, +çe: Bu ek esasında bir çekim eki olup zamanla yapım eki görevi üstlenmiştir. Genel olarak: kavim ve millet isimlerinden dil isimleri yapar ve yer adı türetir. Ayrıca sıfat ve isimlerden cins isim türetmede kullanılır. Türk+çe, Çamlı+ca, ılı+ca … Not: Çekim eki olarak da kullanılan bu ekin bu konumdaki görevleri ise; isimlere, gibi, göre, kadar, olarak, ile, birlikte anlamlarını katmaktır. Çocuk+ca, ben+ce, günler+ce, hızlı+ca, millet+çe … +cak, +cek: Zamanla işlekliğini yitiren bir ektir. Temel görevi; küçültme ve sevgi ifade eden isim, sıfat, ve zarflar türetmektir. yavru+cak, yumur+cak … +cık, +cik, +cuk, +cük: Zamanla işlekliği artan bir ektir. Ad ve sıfatlara gelerek, küçültme, sevgi, acıma ifade eden sözcükler ve yer adları türetir. minik+cik > minicik, yumuşak+cık > yumuşacık, Göl+cük … +aç, +eç: Benzerlik ve ilgi ifade eden işlek olmayan bir ektir. top+aç>topaç, kır+aç>kıraç … +ak, +ek: Benzerlik ve küçültme ifade eden işlek olmayan bir ektir. sol+ak, top+ak … +an, +en: Bağlılık, kuvvetlendirme ve çokluk ifade eden pek işlek olmayan bir ektir. kök+en, sap+an … +ar, +er / +şar, +şer: İşlek bir ektir. Üleştirme sayı isimleri yapar. üç+er, yedi+şer … +z: Günümüzde işlekliğini kaybetmiş ölü eklerdendir. Asıl sayı isimlerine getirilerek eşlik, çokluk ifade eden topluluk sayı isimleri yapar. iki+z>ikiz, dörd+ü+z>dördüz … +cıl, +cil … / +çıl, +çil …: Pek işlek olmayan bir ektir. Bir şeye düşkün olma, benzerlik gibi anlamlar katarak bitki, hayvan ve kavram isimleri ile sıfatları yapar. balık+çıl, ev+cil … +daş / +taş: Eski ve istekliği artan bir ektir. Beraberlik, ortaklık ifade eden isimler yapar. sır+daş, meslek+taş … UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 6 Türk Dili
+gil /giller: Unvan ve arkadaşlık bildiren aile, ev isimleri türetir. Bitki ve hayvan ailelerini bildiren terimler türetir. amca+m+gil, kedi+gil+ler ... +l: Benzerlik ifade eder. Çok az kelimede görülür. yasa+l, özne+l … +la, +le: Pek işlek olmayan, yer isimleri yapan bir ektir. kış+la, tuz+la … +sı, +si, +su, +sü: Benzerlik, gibilik ifade eden, işlekliği az olan bir ektir. kadın+sı, çocuk+su … (ı)+msı, (i)+msi, (u)+msu, (ü)+msü: Özellikle renk isimlerinde kullanılan, benzerlik ve gibilik ifade eden işlek bir ektir. yeşil+i+msi, tatlı+ı+msı … (ı)+mtrak: Az işlek eklerdendir. Benzerlik ve gibilik ifade eder. Tat ve renk isimleri yapar. acı+mtrak, sarı+mtrak … +layın, +leyin: Aslında bir isim çekim eki olan bu ek zamanla kalıplaşarak günümüzde zaman isimleri türeten bir yapım ekine dönüşmüştür. gece+leyin, sabah+leyin … +cılayın, +cileyin: Günümüzde pek işlek olmayan bu ek zamirlere “gibi, kadar” anlamı katmaktadır. sen+cileyin, ben+cileyin … +n, +ın, +in, +un, +ün: Aslında bir çekim eki olan bu ek zamanla yapım eki olarak kullanılmıştır. yaya+n, yaz+ın … +man, +men: Pek işlek omayan bu ek benzerlik ve abartma bildirir. küçük+men>küçümen, koca+man>kocaman … +ıncı, +inci, +uncu, +üncü: Asıl sayı isimlerinden sıra sayı isimleri yapan bir ektir. iki+nci, son+uncu … +t: Pek işlek olmayan bir ektir. Denklik ifade eder. karşı+t, eş+it …
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 7 Türk Dili
+sal, +sel: İşlek olmayan bir ektir. Aitlik ve nispet belirtir. çevre+sel, kut+sal … +tı, +ti, +tu, +tü: İşlek bir ektir. Yansıma sözcüklerde kullanılır. patır+tı, ışıl+tı … +dak: İşlek olmayan bir ektir. Yansıma sözcüklere gelir. fırıl+dak, kıkır+dak … +dam, +dem: Pek işlek olmayan eski bir ektir. er+dem, gün+dem … İsimden Fiil Yapım Ekleri +la-, +le-: Türkçenin en işlek yapım eklerindendir. İsim, sıfat, sıfat ve zarfların sonuna gelerek fiiller türetir. su+la, şişman+la +l-: Pek işlek olmayan bu ek bir ektir. Sıfatlara getirilir. kısa+l, doğru+l … +al-, +el-: İşlek olmayan bu ek sıfatlara getirilir. az+al, düz+el … +ar-, +er-: Renk isimlerine getirilen bu ek pek işlek değildir. kız+ar, mor+ar … +a-, +e-: Pek işlek olmayan bir ektir. dil+e-, yaş+a- … +sa-, +se-,: İstek ve kabullenme ifade eden fiiller türetir. önem+se, su+sa … +k-: pek işlek olmayan bir ektir. aç+ı+k-,geç+i+k- … +kır-, +kir-, +kur-, +kür-: Ses taklidi sözcüklere getirilen bir ektir. hıç+kır-, tü+kür- … +msa-, +mse-: Bir şeyi olduğu gibi kabullenme anlamına gelen fiiller türetir. ben+i+mse-, öz+ü+mse- … Fiilden İsim Yapım Ekleri –mak, -mek: İsim-fiil ekidir. Ancak kalıcı isimler de yapar. ye-mek, çak-mak… –ma, -me: İsim-fiil ekidir. Ancak kalıcı isimler de yapar. dol-ma, sar-ma...
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 8 Türk Dili –ış, -iş, -uş,-üş: Kalıcı isimler de yapan isim-fiil ekidir. gel-iş, gül-üş… –m: işlek eklerden biridir. ölç-ü-m, bak-ı-m… -ak, -ek: İşlek eklerden biridir. ürk-ek, ölç-ek… –k: İşlek eklerimizdendir: san-ı-k, dile-k… –gı, -gi, -gu, -gü / -kı, -ki, -ku, -kü: İşlek eklerimizdendir. sar-gı, bas-kı… –ga, -ge: Pek işlek olmayan bir ektir: bil-ge, süpür-ge… –n: Pek işlek olamayan eklerimizdendir. yığ-ı-n, tüt-ü-n… –gan, -gen / -kan, -ken: İşlek eklerimizdendir. ısır-gan, çalış-kan… –gın, -gin, -gun, -gün: İşlek bir ektir. bil-gin, taş-kın… –ç: İşlek eklerimizden biridir. iğren-ç, sev-i-n-ç… –ağan, -eğen: Pek işlek bir ek değildir. ol-ağan, dur-ağan… –gıç, -giç, -guç, -güç: İşlek eklerimizdendir. bil-giç, dal-gıç… –ıcı, ici, -ucu, -ücü: İşlek eklerimizden biridir. uç-ucu, bak-ıcı… -gaç, -geç / -kaç, -keç: İşlek eklerimizdendir. süz-geç, kıs-kaç… –ı, -i, -u, -ü: Son dönemlerde işlekliği artan eklerimizdendir. yaz-ı, kork-u… –tı, -ti, -tu, -tü: İşlek eklerimizdendir. karar-tı, ürper-ti… –am, -em: İşlek eklerimizdendir. dön-em, tut-am… –aç, -eç: İşlek olmayan bir ektir. gül-eç, büyüt-eç… –anak, -enek: İşlek olmayan eklerimizdendir. tut-anak, seç-enek… –t: Son zamanlarda işlekliği artan eklerimizdendir. yaz-ı-t, geç-i-t… –l: Pek işlek olmayan eklerimizdendir. oku-l, ışı-l… UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 9 Türk Dili –ca, -ce: Son zamanlarda işlekliği eklerimizdendir. güven-ce, sakın-ca… –maca, -mece: Pek işlek olmayan eklerimizdendir. bul-maca, çek-mece… Fiilden Fiil Yapım Ekleri –ma, -me: Çok işlek bir ektir. yap-ma-, gör-me-… –l: İşlek eklerimizden biridir. seç-i-l-, yaz-ı-l-… –ş: İşlek bir ektir. döv-ü-ş-, yap-ış-… –n: İşlek eklerimizdendir. süsle-n-, gör-ü-n-… –t: işlek bir ektir. başla-t-, büyü-t-… -r: İşlek eklerimizdendir. piş-i-r-, bit-i-r-… -ala-, -ele-: Pek işlek olmayan eklerimizdendir. ov-ala-, it-ele-… -k-: İşlek olmayan eklerimizdendir. sar-k-, bur-k-... -ı-,-i-, -u-, -ü-: Pek işlek olmayan eklerimizdendir. kaz-ı-, sür-ü-… –ar-, -er-: Fazla işlek değildir. kop-ar-, çık-ar-… –dar-, -der-: Pek işlek olmayan bir ektir. dön-der-, ak-tar-… -dır-, -dir-, -dur-, -dür- / -tır-, -tir-, -tur-, -tür-: İşlek eklerimizdendir. gez-dir-, dolaş-tır-…
Çekim Ekleri Kök ve gövdelere gelerek eklendikleri sözleri diğer kelimelere bağlayıp onlara işleklik kazandıran eklerdir. Hem fiil hem de isimlerle kullanıldıkları için kullanma alanı yapım eklerine göre çok geniştir. Normal şartlarda aynı cinsten çekim ekleri üst üste gelemez (İstisnaî durumlarda çekim ekinden birinin çekim ekliği unutulmuş demektir.).
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 10 Türk Dili Bazen bir yapım ekinin çekim ekine dönüştüğü görülebilir. Kelime grupları ve cümlenin yapısını çekim eki belirlediğinden dolayı bir çekim ekinin değişmesi tamamen cümlenin anlamının değişmesine neden olur. Çekim ekleri ikiye ayrılır. İsim Çekim Ekleri İsim cinsinden kelimelere getirilen bu ekler beş kategoride ele alınır: • Sayı ve Çokluk Eki (-lar, -ler) Kök ve gövdelere doğrudan bağlanan ve hâl eklerinden sonra gelmeyen bu ek, belirsiz çokluk ifade eder, yani nesnenin adedini değil de birden çok olduğunu belirtir: çiçek-ler, ağaç-lar … Not: Bir isim çekim eki olan bu ekin bazı özel anlamlı isimler tüketerek yapım eki gibi kullanıldığı görülebilir. Bunlar +gil eki işlevinde aile isimleri yapar, millet, boy, kavim isimleri yapar, değişik bilim dallarında aile ifade eden terimler yapar: Özge-ler, Türkmen-ler, buğdaygil-ler … • İyelik Ekleri Sahiplik ve aitlik ifade eden eklerdir. İsimleri isimlere bağlayan iyelik ekleri hâl ve soru eklerinden sonra gelmezler. İyelik ekleri “benim, senin, onun, bizim, sizin, olmayı” ifade eden üçü teklik, üçü çokluk olmak üzere altı gruptadır. Teklik: 1.Şahıs---> -m (benim): baba-m, ev-i-m … 2.Şahıs---> -n (senin): baba-n, ev-i-n … 3.Şahıs---> -ı, -i, -u, -ü / -sı, -si, -su, -sü (onun): baba-s-ı, ev-i… Çokluk: 1. Şahıs--->-mız, -miz, -muz, -müz (bizim): baba-mız, ev-i-miz… 2.Şahıs---> -nız, niz, nuz, nüz (sizin) baba-nız, ev-i-niz… 3.Şahıs---> -ları, -leri (onların): baba+ları, ev-leri • Aitlik Eki (-ki) Eski bir ektir. Kelimeye bitişik yazılır ve büyük ünlü uyumuna uymaz. yarın-ki, ev-de-ki… Not: Aitlik ekinden sonra hâl ekleri gelebilir: iş-te-ki-n-den, yol-da-ki-y-le… • Hâl (Durum) Ekleri Yalın Durum: Eksizdir. Sözcüğü, cümledeki başka herhangi bir kelimeye bağlamaz: çiçek, güzellik… İlgi Durumu (-ın, -in, -un, -ün / -nın, -nin, -nun, -nün): İki ismi birbirine ait olmak suretiyle bağlayıp isim tamlamalarını meydana getirir. İlgi eki tamlamanın tamlanan unsuruna bağlanır: bahçe-nin duvarı, defter-in kapağı…
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 11 Türk Dili Yükleme Durumu (-ı, -i, -u, -ü): Yükleme durumu ekini alan fiiller cümlede belirtili nesne görevindedir. pencere-y-i, defter-i… Yaklaşma (Yönelme) Durumu (-a, -e): Yönelme durumu ekini alan fiiller cümlede dolaylı tümleç görevindedir. okul-a, iş-e… Bulunma Durumu (-da, -de / -ta, -te): Bulunma durumu ekini alan fiiller cümlede genellikle yer tamlayıcısı olarak bulunurlar: iş-te, okul-da… Uzaklaşma Durumu (-dan, -den / -tan, -ten): Fiilin karşıladığı hareketin kendisinden uzaklaştığını belirten durum ekidir: gönül-den, sonra-dan… Vasıta Durumu (-n, -la, -le): Fiilin ne ile, nasıl, ne zaman yapıldığını göstermek üzere isimlere bağlanan bir ektir. Eski Türkçede kullanılan vasıta eki “-n” iken bugün bu yapım eki karakteri kazanmıştır. yaya-n, yazı-n… Günümüzde kullanılan –la, -le vasıta eki, “ile” edatının ekleşmesiyle oluşmuştur. Bu eki alan sözcükler cümlede zarf olarak bulunurlar: araba-y-la, abla-sı-y-la… Eşitlik Durumu (-ca, -ce, / -ça, -çe / -cak, -cek): Bu ek isimlere “gibi, göre, kadar, ile, birlikte” anlamlarını katmaktadır: insan-ca, biz-ce, günler-ce, yavaş-ça, millet-çe… Yön Gösterme Durumu (-arı, -eri / -ra, -re ): Başlangıçta çekim eki olan bu ek, zamanla yapım eki görevi almıştır: taş-ra, dış-arı… • Soru Eki (-mı, -mi, -mu, -mü) Edat kökenli olan bu ek ünlü uyumlarına uyumlarına uymaktadır. İsimlerin sonuna gelir ve ayrı yazılır: böyle mi, okunacak mı... Fiil Çekim Ekleri Fiil kök ve gövdelerine gelerek onlara işleklik kazandıran eklerdir. Fiiller, kullanım alanına tek başlarına çıkmadıkları için mutlaka fiil çekim eklerinden birini alırlar. Türkçede dört grup fiil çekim eki vardır. Bunlar: • Şekil ve Zaman Ekleri (Kip Ekleri) Fiil kök veya gövdelerinin karşıladığı hareketi bir şekle bir zamana bağlayan eklerdir. Fiilin şekil ve zaman eki almış biçimlerine kip denir. Kipler, haber(bildirme) ve dilek (tasarlama) kipleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. Haber kipleri; ortaya çıkan ya da çıkacak olan hareketi haber veren kiplerdir ve bunlarda hem şekil hem de zaman ifadesi vardır. Dilek kipleri ise henüz
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 12 Türk Dili gerçekleşmemiş tasarı halindeki hareketleri ifade eder ve bunlarda zaman ifadesi yoktur. • Şahıs Ekleri Fiil çekimlerinde kip eklerinden ya da soru eklerinden sonra gelen şahıs ekleri çekimli fiillerde hareketi yapanı ifade eder. Üç tip şahıs eki vardır. Bunlar: a-) Şahıs zamiri kökenli şahıs ekleridir; şimdiki zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek zaman, istek ve gereklilik çekimlerinde kullanılır: seviyor-um, seviyor-sun, seviyor-uz, seviyor-sunuz, seviyor-lar. b-) İyelik kökenli şahıs ekleridir; görülen geçmiş zaman ve şart kiplerinde kullanılır: geldi-m, geldi-n, geldi-k, geldi-niz, geldi-ler c-) Emir kiplerinde kullanılan şahıs ekleri ise aynı zamanda emir kipinin şekil ekleridir: göre-yim, gör-sün, göre-lim- gör-ün / ünüz, gör-sünler • Soru Eki Edat kökenli olan ve sonradan ekleşen bu ek, her türlü kelimenin soru şeklini yapmaktadır. Genellikle kelimelerin sonunda olan bu ek bazı çekimlerde şahıs eklerinden önce gelmektedir: verdin mi?, veriyor musun? … • Fiilimsi Ekleri Fiil kök veya gövdelerine gelerek geçici olarak isim, sıfat ve zarf yapan eklere fiilimsi ekleri denir. Bu eki alan sözcükler hareketi karşıladıkları için fiil olmaya devam etmekle birlikte fiilimsi eklerini aldıktan sonraki görevleri bakımından geçici olarak isim, sıfat veya zarf olmuşlardır. Bu eklerin bazı kelimelerde yapım eki gibi kullanılarak kalıcı değişiklikler meydana getirdiği de görülmüştür: gül-en (kız)---> geçici sıfat geç-miş (mazi)--->kalıcı isim Fiilimsiler üç gruptur. Bunlar: a-) İsim-fiil Ekleri: Hareket isimleri yapar: -mak, -mek: bak-mak, gül-mek… -ma, -me: oku-ma, gör-me… -ış, -iş, -uş, üş: yürü-y-üş, bekle-y-iş… b-) Sıfat-fiil Ekleri: Hareketlere bağlı sıfatlar yapar. -an, -en: koş-an, sev-en… -ası, -esi: görül-esi, yıkıl-ası… -maz, -mez: tüken-mez (kalem), bit-mez (iş)... -r / -ar, -er: koş-ar (adım), bil-i-r (kişi)... -dık, -dik, -duk, -dük / -tık, -tik, -tuk, -tük: tanı-dık, bil-dik… -acak, -ecek: doğ-acak (bebek), sevil-ecek (kız)… -mış, -miş, -muş, -müş: piş-miş (yemek), bil-miş (çocuk)… c-) Zarf-fiil Ekleri: Cümlede fiillere bağlanıp hareket hallerini bildiren zarfları oluştururlar. -ıp, -ip, -up, -üp: gel-ip, gül-üp… UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 13 Türk Dili -arak, -erek: gel-erek, gül-erek… -ınca, ince, -unca, ünce: gel-ince, gül-ünce… -dıkça, -dikçe: gel-dikçe, gül-dükçe… -madan, -meden: gel-meden, gül-meden… -alı, -eli: gel-eli, gül-eli… -ken: gel-ir-ken, gül-er-ken… -maksızın, -meksizin: gel-meksiniz, gül-meksizin… -a, -e: gel-e gel-e, gül-e gül-e… -ı, -i, -u, -ü: oyna-y-ı oyna-y-ı… Basit Çekimler Yapısında tek bir kip eki bulunan fiil çekim ekleridir. Türkçede beşi haber; dördü dilek kipi olmak üzere dokuz kip vardır: 1. Haber (Bildirme) Kipleri: Beş tanedir. Eylemin yapıldığı, yapılacağı ve hareketin şeklini haber veren kiplerdir. Şimdiki Zaman (i)-yor: Başlamış ve devam eden veya hemen başlayacak olan hareketleri ifade eder. gör-ü-yor-um Geniş Zaman (-r / -ar, -er): yap-ar-sın Görülen Geçmiş Zaman (-di, -di, -du, -dü / -tı, -ti, -tu, -tü): gel-di Duyulan Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş): oku-muş-uz Gelecek Zaman (-acak, -ecek): koş-acak-sınız 2) Dilek (Tasarlama) Kipleri: Bir istek veya tasarıyı bildiren kiplerdir. Dört çeşittir: Şart Kipi (-sa, -se): yaz-sa-lar İstek Kipi (-a, -e): bak-ayım Gereklilik Kipi (-malı, -meli): bildir-meli-sin Emir Kipi: çalış (eksizdir) Birleşik Çekimler Yapısında birden çok şekil ve zaman eki bulunan fiil çekimleridir. Birleşik yapılar hikâye, rivayet ve şart olmak üzere üç biçimdedir. Hikâye--->Çekimli fiil + i – di: gül-ü-yor-i-dim>gülüyordum UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 14 Türk Dili Rivayet--->Çekimli fiil + i – miş: gül-üyor-i-miş-im>gülüyormuşum Şart--->Çekimli fiil + i – se : gül-ü-yor-i-se-m>gülüyorsam Birleşik Zamanların Hikâye Çekimleri: Bu çekim, konuşanın geçmiş zamanda gördüğü, yaşadığı hareketleri hikâye etmek için kullanılan yapıdır. Emir dışında diğer sekiz kipin hikâye çekimi vardır. Birleşik Zamanların Rivayet Çekimleri: Bu çekim, duyma veya sonradan farkına varma yolu ile elde edilen bilgiyi aktarmayı ifade eder. Görülen geçmiş zaman ve emir kipi hariç diğer yedi kipin rivayet çekimi vardır. Birleşik Zamanın Şart Çekimleri: Asıl fiil kipinin karşıladığı hareketi şarta bağlar. Dilek şart, istek ve emir kipi hariç diğer altı kipin şart çekimleri vardır. Katmerli Birleşik Çekimler İkiden çok kip eki taşıyan çekimlerdir. Pek kullanılmazlar. Hikâye ve rivayetin şartı olarak adlandırılırlar: hikâyenin şartı---> fiil kök veya gövdesi + asıl kip eki + i -di + i –se gel-ecek-ti-y-se-m, gel-i-yor-du-y-sa-m … rivayetin şartı---> fiil kök veya gövdesi + asıl kip eki + i -miş +i –se gel-i-yor-muş-sa-m, gel-meli-y-miş-se-m … Bildirme Eki: (-dır, -dir, -dur, -dür) İsimlere gelerek onlara kuvvetlendirme ve ihtimal anlamları katar. öğretmen-dir, güvenilir-dir (isimlere gelerek onları fiilleştirmiştir.) biliyorum-dur, üzgünsünüz-dür (fiillere gelerek onlara kuvvetlendirme ve ihtimal anlamı katmıştır.)
Kaynakça Editör Ceyhun Vedat Uygur, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Kriter Yayınevi, İstanbul, 2007. Ertuğrul Yaman, Üniversiteler İçin Örnekli-Uygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon, Gazi Kitabevi, 2. Baskı, Ankara, 2000. Fahri Özkan, Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Murathan Yayıncılık, 5. Baskı, Trabzon, 2009. UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
TDL101 15 Türk Dili
İsmail Doğan, Türk Dili, Akademi Yayınevi, 2. Baskı, Rize, 1999. Zeynep Korkmaz, Ahmet B. Ercilosun, Tuncer Gülensoy, İsmail Parlatır, Hamza Zülfikar, Necat Birinci, Türk Dili ve Kompozisyon, Ekin Kitabevi, Ankara, 2005. İsmail Acar, Türk Dili, Alem Kitabevi, Balıkesir, 2004.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi