12. HAFTA TDL101 TÜRK DİLİ I
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
Konu Başlıkları Bu bölümde
Fiiller
1 . Yapı bakımından filler 1.
2. İçerik bakımından fiiller(Oluş change, Kılış action, Durum situation )
3. Anlamları bakımından fiiller(asıl,yardımcı sözle) 4. Çatıları bakımından fiiller özne etken,edilgen, Dönüşlü, İşteş Nesne geçişli transitif,geçişsiz intr,olurgan gçşli-gçşsız ,ettirgen
hakkında bilgi verilecektir.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
Temel Kavramlar Fiillerin Özelliklerinin neler olduğu konularına değinilecektir.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
2. Oluş , Kılış, Durum
İçerikleri Bakımından Fiiller Fiiller, içerikleri bakımından: 3. Oluş bildiren fiiller, 4. Kılış ve kılınış bildiren fiiller 5. Durum ve tasvir bildiren fiiller olmak üzere üçe ayrılırlar. 1. Oluş Bildiren Fiiller: Cümlede yüklemin gösterdiği işin olma niteliği taşıdığını bildiren fiillerdir, bir nitelik değişikliği bildiren eylemlerdir. Bu tür eylemler, öznenin nasıl bir değişmeye uğradığını anlatmaya yararlar. Bir nesneye ihtiyaçları yoktur. büyü-, doğ-, yaşlan-, uza-, sol-. 2. Kılış ve Kılınış Bildiren Fiiller: Öznenin yaptığı hareketi ya da bir nesne üzerinde gerçekleştirdiği işi bildiren eylemlerdir. Bu eylemlerde işin ya da hareketin öznenin etkisiyle gerçekleştiği anlamı vardır. Nesneye ihtiyaç duyarlar. oku-, giy-, ye-, döşe-, kapla-. 3. Durum ve Tasvir Bildiren Fiiller: Öznenin içinde bulunduğu koşulu bildiren eylemlerdir. Hiçbir oluş ve kılış bildirmezler, yalnızca hareket halinde olmayan bir durumu, bir tavrı bildirirler. üzül-, sevin-, kız-, sus-, otur- .
Anlamları Bakımından Fiiller Fiiller, anlamlı unsurlardır. Bazen kullanış içinde anlamalarını yitirirler, anlamlı unsurlarla beraber kullanılırlar. Yani asıl unsurlara anlamları açısından yardımcı olurlar. Fiilleri anlamları açısından ikiye ayrılırlar: 1. Asıl fiiller 2. Yardımcı fiiller 1.Asıl Fiiller: Tek başlarına anlamalarıyla öne çıkarlar.
anlam taşıyan fiillerdir. Cümlede, kelime gruplarında
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
Evden kızgın çıkmıştım. Yüzünü göğe kaldırdı. Akşam yemekte görüşürüz.
Cümle içinde ara sözleri ve ara cümleleri ayırmak için kullanılır:
2.Yardımcı Fiiller: Kendisinden önce gelen anlamlı unsurlara yardımcı olan fiillerdir. Kendi anlamları ön planda değildir. Salatayı yapmama yardım etti. Ayşe, o çok sevdiği işinden istifa edecekmiş. Farklı bir bölüm okumadığına çok pişman oldu.
Çatıları Bakımından Fiiller Fiillerin nesnelerine, öznelerine göre olan özelliklerine çatı adı verilir. Çatı ekleri, fiilden fiil yapan eklerdir; bu ekler, filin temel anlamında köklü bir değişiklik yapmazlar, fiilin özne ve nesne ile olan bağlantısında şekil ve durum değişikliği meydana getirirler. Fiilleri çatılarına sınıflandırma yapılır:
göre
incelerken,
nesnelerine
ve
öznelerine
göre
1. Öznelerine Göre Fiiller a. Etken Fiiller b. Edilgen Fiiller c.
Dönüşlü Fiiller
d. İşteş Fiiller 2. Nesnelerine Göre Fiiller a. Geçişli Fiiller b. Geçişsiz Fiiller c. Oldurgan Fiiller d. Ettirgen Fiiller 1.Öznelerine Göre Fiiller a. Etken Fiiller: Çatı eki almayan, özneye ihtiyaç duyan geçişli ve UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
geçişsiz bütün fiiller etken fiillerdir. Etken fiiller ile kurulan çatıya etken çatı denir. Annem beni duymak istemiyordu. Ali’nin rahatsız edici bakışlarından kurtuldum. Teyzemlerle birlikte sabahladık. b. Edilgen Fiiller: Etken fiillerden -l (-ıl, -il, -ul, -ül), -n (-ın, -in, -un, -ün) ekleriyle yapılan ve edilgenlik bildiren fiillerdir. Özneleri belli değildir. Ayşe düğün için çok süslenmiş. Cam kırıldı. Minik bebek çok sevildi. c. Dönüşlü Fiiller: Bir işin, işi yapana döndüğünü anlatan fiilerdir. Bu tür fiillerde fiilin gösterdiği hareketi yapan da, o hareketten etkilenen de aynı kişidir. Bu fiiller -n (ın, -in, -un, -ün) ekiyle kurulur, bu ekin getirilmediği durumlarda -l (-ıl, -il, -ul, -ül) eki kullanılır. -ş (-ış, -iş, -uş, -üş) ekinin dönüşlü fiil anlamı verdiği örnekler de bulunmaktadır. Ahmet yıkandı. Eve gelir gelmez süslendi. Ağaçlar birden bire tutuştu. d. İşteş Fiiller: Bir eylemin birden çok kişi tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını ifade eden fiillerdir. İşteş çatı, -ş (-ış, -iş, -uş, -üş) ekiyle yapılır. Ankara’da yakın arkadaşlarımla görüştük. İki arkadaş yıllar sonra buluştular. Günlerdir bakışıyorlardı. 2. Nesnelerine Göre Fiiller a.
Geçişli Fiiller: Bir cümlede, öznenin yaptığı etkilediğini gösteren, yani nesne alabilen fiillerdir.
hareketin
bir
nesneyi
Babaannesinin masallarını çok severdi. Köye gidiş yolunu tarif etti. b. Geçişsiz Fiiller: Fiilin karşıladığı hareketin hareketi yapana yönelik olduğu fiillerdir, eylem yapanı etkiler. Bu fiiller, nesne almazlar. Yemek boyunca sustu. Sevgilisiyle küsmüşler. UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
Annesinin arkasından içli içli ağladı. Saatlerdir yürüyorum. c. Oldurgan Fiiller: Geçişsiz fiiller, bazı ekler alarak geçişli hale gelirler. Bu ekler -r, -t, -dır, -tır ekleridir. Onun hikayesi beni çok ağlattı. Annem küçük Melek’i kollarında uyuttu. a. Ettirgen Fiiller: Geçişli ve oldurgan fiillere -r, -t, -dır, -tır ekleri getirilerek bu fiillerin geçişlilik dereceleri artırılabilir. Böyle fiiller ettirgenfiillerdir. Bu fiiller, geçişlilik derecelerini arttırdıklarından nesne anlamı taşıdıkları gibi, işi başkalarına yaptırma anlamı da taşırlar. Havaalanından babam beni aldırttı Kapıları kırmızıya boyattım. Öğretmen en zor soruyu bana yaptırdı.
Fiilimsiler Fiilimsiler, üçe ayrılır. 1. İsim-fiil (Ad-eylem) 2. Sıfat- fiil (Ortaç) 3. Zarf-fiil (Bağ-fiil, Ortaç) Daha önce bu konu 4. bölümde işlenmiştir, ayrıntılar için ilgili bölüme bakınız.
Ek- Fiil Eski biçimi er- olan ve günümüzde i- biçiminde görülen yardımcı fiildir. Türkçede iki görevi vardır. Bunlardan birincisi isim ve isim soylu kelimelerin cümlede yüklem olarak kullanılmalarını sağlamak, ikincisi ise çekime girmiş fiillerin hikaye,rivayet,şart biçiminde birleşik çekimlerini oluşturmaktır. Ek fiilin 4 ayrı çekimi bulunmaktadır. Bunlar şimdiki zaman ya da geniş zaman,görülen geçmiş zaman,öğrenilen geçmiş zaman ve şart çekimidir.
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
Fiillerde Zaman Fiiller, kök ve gövdelerine aldıklar eklerle zaman ve şahıs anlamı kazanırlar. Çekim eki alan bir fiil , hareket, zaman ve şahıs anlamı kazanır ve bu eklerle kullanım alanına çıkar, bu yolla değişik kalıplara girmiş farklı şekiller almış olur, buna kip denir. Türkçede haber ve dilek kipleri olmak üzere iki çeşit kip vardır. Fiillerde zaman konusu 4. bölümde verilmiştir, ayrıntılı bilgi için ilgili bölüme bakınız.
Kaynakça Editör Ceyhun Vedat Uygur, Yaşar Öztürk, Şerif Kutludağ, Şenel Çalışkan, Aliye Tokmakoğlu, Üniversiteler İçin Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Kriter Yayınevi, İstanbul, 2008.
Ertuğrul Yaman, Mehmet Köstekçi, Üniversiteler İçin ÖrnekliUygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon, Gazi Kitabevi, Ankara, 2000.
Muaamer Gürbüz,
Sebahattin Yaşar, Sebahaddin Sarı, Sebahattin
Aslan, A.Halim Bilici, Bekir Sevinç, Turhan Salcı, Türk Dili ve Kompozisyon (Ders Notları), Ekin Kitabevi, Ankara, 2005.
Zeynep Korkmaz, Ahmet B. Ercilasun, Tuncer Gülensoy, İsmail Parlatır, Hamza Zülfikar, Necat Birinci, Türk Dili ve Kompozisyon, Ekin Kitabevi, Ankara, 2005. UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi
UZEM Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi