No discriminaciòn by Yvy Marãe'ỹ

Guia para docentes sobre no discriminacion Lo diverso estรก en nosotros

rednodiscriminacion.py@gmail.com

www.nodiscrimines.org

GUiA PARA DOCENTES SOBRE NO DISCRIMINACION

FICHA TECNICA ELABORACIÓN

Eduardo Yael

EDICIÓN

Eduardo Yael

REVISIÓN DE CONTENIDO

Rosa Posa Mirta Ruíz Díaz Alfredo Gaona Laura Riveros

TRADUCCIÓN

Miguel Ángel Verón Gómez

DISEÑO GRÁFICO

raff creativos

IMPRESIÓN

Marzo del 2012 Asunción, Paraguay

Están autorizadas la reproducción y la divulgación por cualquier medio del contenido de este material, siempre que se cite la fuente.

Joaju Opaichagua

nemboyke Renondepe

Kóva ningo joaju guasu peteî ojokupytyhápe tetãyguakuéra organización, institución ha tapichakuéra peteîteî jahechápa ojehupyty peteî Léi Opaichagua Ñemboyke Renondépe. Ko ñandu renimbópe ono'õ 28 tetãygua organización ha upéichante ha institución. Umivahína: Agrupación de Familiares de Detenidos Desaparecidos y Asesinados por Razones Políticas del Paraguay (FADDAPY); Aireana, Grupo por los derechos de las Lesbianas; Amnistía Internacional Paraguay; Red Paraguaya de Afrodescendientes (RPA); Asociación Unidas en la Esperanza(UNES) ; Asociación Tatarendy; Católicas por el Derecho a Decidir, Paraguay (CDD - Paraguay); Centro de Documentación y Estudios (CDE) ; Coordinadora Nacional de Mujeres Rurales e Indígenas (CONAMURI); Coordinadora por los Derechos de la Infancia y la Adolescencia (CDIA); Comité de América Latina y el Caribe para la Defensa de los Derechos de la Mujer, Paraguay (CLADEM – Paraguay); Coordinadora de Líderes del Bajo Chaco (CLIBCh); Coordinación de Mujeres del Paraguay (CMP); Coordinadora de Derechos Humanos del Paraguay (CODEHUPY); Coordinadora Nacional por la Promoción de los Derechos de las Personas con Discapacidad (CONAPRODIS); Decidamos, Campaña por la Expresión Ciudadana; Equipo Feminista de Comunicación (EFC); Fundación Vencer; ~ Grupo de Acción Gay, Lésbico y Transgénero Fundación Yvy Marãe'y; (GAGLT); Grupo Luna Nueva; Las Ramonas, Organización de Feministas Jóvenes; Panambi, Asociación de Travestis, Transexuales y Transgénero del Paraguay; Paragay; Tierraviva, a los pueblos indígenas del Chaco; Fondo de Población de las Naciones Unidas (UNFPA); ONU Mujeres, Entidad de las Naciones Unidas para la Igualdad de Género y el Empoderamiento de las Mujeres; Organización Internacional del Trabajo (OIT). Ko Joaju rembiapo oykeko Sistema de Naciones Unidas Paraguaipegua, B'nai Brith Internacional ha Comisión de Equidad, Género y Desarrollo Social Cámara de Senadores ñane retãmegua. Pype avei oî tapicha ijeheguirei oipyyvõva ko joaju ohupytyséva.

· Ombokatu osêvo Léi Opaichagua Ñemboyke Renondépe.

Jehupytyra

· Oñeñoty~ ha oñembohapo Paraguáipe ñemongu'e oñembotatapeju hagũ a opaichagua ñemboyke.

Hekoasa mbykymi: Yma 2003 pema oñepyrû joaju kakuaa peteî oikehápe heta aty, oñehenduhápe maymavépe ha péicha oñemoheñói Leirã Opaichagua Ñemboyke mbotatapejurã. Comisión de Equidad, Género y Desarrollo Social Senado-pegua, Centro de Documentación y Estudios (CDE) ha Fondo de Población de las Naciones Unidas (UNFPA) omoañete kuatia ári iñe'ê Ñemboyke'y Raperãre; uperiremi ojoaju avei upe ñe'ême'ê ndive Comisión Equidad Social y Género ha Comisión Derechos Humanos y Asuntos Indígenas Cámara de Diputados pegua. Péicha ojoaju oñondive Parlamento, tetãyguakuéra ha pytyvõ oúva ambue tetãguio jahechápa ojehupyty léi ohakã'i'óva Tetã Léi Guasu artículo 46, ha upéichante avei omoinge mburuvichakuéra rembiaporã apytépe ñemongu'e oñembotatapeju hagua ~ opaichagua ñemboyke, oñemboaje añetévo yvypóra derécho ha oñemokyre'y~ tetãyguakuérape oñe'ê, oñehenduka ha oiguyrúvo tape oñesê ~ tenondévo. hagua Heta mba'e porã ojepo'o ha oñembyaty ko jeguata pukukue: tenonderãite voi heta marandu iñanambusu ha ho'óva oñembyaty kuatiápe, ha umíva ombyapu'a tapicha arandu ñane retãmegua apytu'ûroky; upéichante avei ojejapo ñomongeta jere heta hendápa ñane retãme, opavave ijapa haguépe, oñemyasãi kuatia ohakã'i'óva ñemboyke reko; oñemba'eporandu taicha ha institución omba'apóva yvypóra derécho rehepe; oñenohê avei aranduka Discriminacion-es ombyatypaitéva peteĩme apytu'ûroky osêva'ekue ápe ha pépe; amo hu'ãme oñenohê Leirã Opaichagua Ñemboyke Renondépe, ombojoaju ha omotenondéva opa mba'e ojehekáva. Ko Joaju guive avei oñenohê hetaiteimi aptytu'ûroky oipysóva opavave resa rendondépe mba'éichapa ojehasa ñemboyke Paraguáipe. Umi tetãygua organización ono'õmbava'ekue Joaju opaicha ñemboyke renondépe ryepýpe, amo irundy ary ojeporeka, oñemongu'e ha ohendu rire ~ ê Tetã maymave remiandu ha rembipota, pe 16 jasypo 2007 ramo omoguah Congreso-pe Leirã Opaicha Ñemboyke Renondépe. Kóva ohakã'i'o Léi Guasu artículo 46 ha omyesakã porã mba'emba'épa ñemboyke ha mávapa ohasakuaa; upéichante avei ombohape ha omoî máva pópepa opyta ombojevývo mba'evaikue péicha ku tapicha derécho rehe oñepyrûramo; omohenda avei máva mburuvicha pópepa opytáta ko Léi ñemboguata, ha amo hu'ãme omohenda mavamáva ñemboyképa ikatu ojekastiga hamba'e. Oîvéva tetã mburuvicha, ko'ýte Parlamento ha Tetã Pokatuenda oñemongu'e ha oko'iva'erã ohakã'i'o ha omboaje ko Leirã, jahechápa opi pore'y~ jarekóva chugui ha ha'e ndaipóri rupi heta tapicha ndaikatúire mba'éichapa ohupyty iderécho tee orekóva yvypóra háicha.

INDICE COMO USAR ESTA GUIA 4

ne'etenondegua 5

nepyru 6 Mba'epa ha'e ha ndaha'ei nemboyke 8

Etnia, mboriahu ha tekoresai rehegua 10 DISCAPACIDAD 12 Sexo oporohetera'ava rehegua 14

religion mbo'ehaope 16 18 Peteichapiko mita'i ha mitakuna'ikuera?

Mba'eichapa ojeporuva'era ko tembiporu Ko tembiporu ningo oñemoheñói jahechápa oñehenonde'a ha ojehapo'o ~ opaichagua ñemboyke mbo'ehaópe; oñenohê oipytyvõ hagua mbo'eharakuéra omba'apóva tercer ciclo Educación Básica ha Educación Media-pe mayma mbo'ehao público peguarã. Pype oñema’ê derécho resa guive, ha oñehakã’i’o hekópe mba’epahína ñemboyke ha mba’épa ndaha’éi, ombokuatia Léirã Opaichagua Ñemboyke Renondépe Art. 6 ha oikuaauka mavamávapa umi institución omboguata ha omyañãvahína pe leirã. Omoî avei opavave pópe link ikatuhápe ojejepovyvy ha oñenohêve marandu oñembopypukuvejávo ko tema.

Pype oñemohenda pete î te î va umi ñemboyke ojehasakuaáva ha oñemohenda péicha:

PORANDU

MBOHOVÁI

PY’AMONGETA

www.

TECHAPYRÃ

POJOAPY

~ mbykyháicha, oñeñe'ê avei ambue ñemboyke Amo hu'ãme, oñemboty hagua ndojehapykueho pypukúi va'ekue rehe, péva he'ise'yre ~ máva ñemboyképa ivaive térã ivevuive. Hi’ãite orévo ko tembiaporu oipytyvõ roha’arõháicha tembiapo kakuaaite oñemboguatáva mbo’ehaoháre, jahechápa mitãrusukuéra añetehápe ityarõ ha hi’aju porã añete.

ne'etenondegua Ko tembiporúningo oñembosako'i kuri tembiaporã “Ñemboyke'y~ derécho teéramo: ojehechauka kuña indígena, guarani ñe'êhára ha Afrikayguakuéra ñemoñare derécho yvypóra derécho teéramo”, omboguatáva Amnistía Internacional ha Joaju Opaichagua Ñemboyke Renondépe, UNIFEM Cono Sur, parte de ONU Mujeres pytyvõme. Oñembosako'i Convenio de Cooperación Específica omboguatáva Ministerio de Educación y Cultura ha Joaju Opaichagua Ñemboyke renondépe kuápe, ápe ojekuaaukáva:

ozo” – ha'e Ramón Indalecio Card de a ev Nu la ue Esc la de ucativo oguatáta 24 “Hacia el centenario omoheñoise sistema ed Tekombo'e Raperã 20 go nin rã pe ra o'e guatáva Paraguái rekomb kê opa tekópe ha ombo ho va e'á oip , rupi kuatia oiguyrúva pe há pa e ija a, oipytyvõva descentralisáva, opavav ýva maymave tapich yt up oh demokrásia rapére, oje mo éra te ho kuéra reko, mayma gũ arã, yvypóra deréc oñembomba'évo indige tekombo'e opavavépe e, 'ép ba im ku ha ña ku retã ha vo, peteĩchavévo andu hetahetave, ñane ar o óiv eñ tetãyguakuéra ojoajuvé oh er gu oje re ha ñane retã évo opartisipa, ko'ẽko'ẽ or oikehápe oipytyvõ ct se e ogapy ha komunida oik av av op , rã po ytývo akãrapu'ã hekópe chakue javeve; mayma tetãygua ohup región-pe ha yvy ape tui ko ive nd tã te e bu am u aj pyenda porãte oikévo ojo gu'e ha omoĩ tetãyguakuéra oñemon ína ah ah ek oh pe ité ativo ohekáva Raperã 2024 amo hapo jahupytývo sistema educ me ê ' Ojekuaáre ko Tekombo'e ñe ĩ te pe ê ah u g̃ ña pytývo divepa, tetã háicha, kuña paraguáipe; jahu ha 'e ba im ku ijati'u, jahecháta oñon a uk jur e'êva boguata ha iporã añetetéva, om rã oúva MEC-gui oñem po ia mb te tekombo'e iñanambusu ha po ia mb andu hag̃ua, jahechápa opaite te teĩcha juruja oñemboar pe o óv equidad ojeheróva, ek or ra ué ak gu 'ê'eta ~ e ha ombokatu tetãy omba'évo teko'eta, ñe em oñ e tép 'ãi hu oñemboyke'yre avavép o am entes; óva capacidades difer ko'ýte umi tapicha orek hamba'e.

Ko'ã mba'e ohupytyse:: ~ yvypóra derécho rehe ha a) Omombarete ha omopyenda porã MEC-pe omba'apo hagua ohenonde'ávo hekópe ñemboyke ojehasakuaáva tekombo'e ñemyasãihápe. b) Oipytyvõ ha ombokatupyry opaite tapicha omyakãva mbo'ehaokuérape jahechápa oipe'a okê opavavépe ha ohenonde'a ñemboyke, ko'ýte umi ohasakuaáva mitã'i, mitãkuña ha mitãrusukuéra oikovéva tesaparápe. c) Oñemokyre'y~ umi temimbo'e educación básica ha media pegua oguatávo ~ chupekuéra ha ha'ekuéra oporomboyke'yre, ~ ha pevarã oñehekombo'e oñemboyke'yre ~ ojehapo'óvo ñemboyke chupekuéra yvypóra derécho rehe. Ko kuatia ningo omokyre'yse ha oñehenonde'a mbaretejeporu mbo'ehaoháre, ha upevarã ohesape'ase mbo'ehára tercer ciclo Eduacación Escolar ha Educación Media guápe mbo'ehaokuéra ñane retãmeguápe. Joaju Opaite Ñemboyke renondépe ha mayma organización pype oĩvakuéra rokê ojepe'a ~ opaite mbo'ehárape guarã, jahechápa oñondivepa ñamopu'ã sosieda nda'ijaihápe mba'eveichagua ñemboyke. Oiméramo reikotevê marandu oimehaichagua ñemboyke rehe, rojerure ndéve remembojamívo organización RED ryepypeguakuérape.

nepyru pase ~ime. Mitã hekópe, oikuaa te pe r ~ upe itãmi escultor talle porãita oiva rehe 'e ba Pete~ijeýje oike m m i um o ek ar a ha are opyta ojes b oc et o, ta 'ã ng e, ku opa mba'e oikóva, ta a m a yr a il lo , ky se 'i , yv pe ohesarerahavév ~ ko Je . te nd áp e: m a rt ue ek a' av e oi kue ha ambue opam péva peichaintént e, ojejapoñepyrûva'e áp nd ~ te e up ~ ita kakuaa oiva kue dinamita oipe'ava se he chupe ha'e petei i er et gu a ~ gue ~ eteri hese, ojekua asã oñeñapyti ha it pe oñemba'apo'yre gu se he ei av ita imbore, ojekuaa Are ojesareko ko e. iv chupe hendágui rã gu e et ry by ~ sy e tenda peve mom méne amo petei ja oi , re ojegueru hagũ a up ri i em Ar o. va ha upéije ojere oh a ohecharamoité it pe guasúre upe mitã ha ec oh o y upe tendápe ha ondohoséva isã oh om ku hague rupi, ouje te 'e ha va nga ~ pete~i kavaju neporã oporandu upe ta'ã e er oj rendaguépe oiha ã it m pe e e yjepyso rehe. Upép ita kakuaa ryepýp pe i, hag̃ua oñani umi yv ra ka a, ua apa piko nde reik apohápe: Mba'éich ko kavaju? okañy hague hína Anónimo

Ko mombe'u mbykymi ikatu omyesakã peteĩva umi mba'e he'iséva pe ñe«ê Tekombo'e. Kóva ningo ou latíngui educere, he'iséva oñenohê hyepýgui, oñeisãmbyhy. Jaikuaa tekombo'e ikatuha ombohape oñemoheñoi hagũ a tapicha ha'enteséva térã oikóva jekupytýpe, máva oikoséva ñokarãime térã oikoporãséva hapicha ndive; ohechauka chupe ambue hapicha ha'eha ikontrário térã ha'eha iñirũ térã ipehêngue. Mbo'eharahína máva oisãmbyhýva temimbo'épe katupyry ha'e orekóva ári ha guive, ojekuaápype temimbo'ekuéra napeteîchaiha, katu opavave hekokatuha.

Ko pojoapy rerekóva nde pópe nombyatyséi “arandu” año, ombohapese uvei jahechápa jajepy'amongeta, ñañomongeta ha ñamohypy'û ñane rembiapo TEKOMBO'E rehe, ñamo'ãjávo tekove, tesãi, yvypóra rekokatu ha ñamokyre'y~ oñemomba'évo joavy oĩva ñande apytépe ha ani oĩ ñemboyke. Jalucha hagua ~ ñemboyke ndive ningo tekotevê jaipe'a raê ñane akãgui heta mba'e oñemoingeva'ekue ñandéve ha jahecha ambue oikóva ñande jerére. Aipórõ, ~ tekotevê ñahesa'yjomi opaichagua ko'ã ñemboyke derécho resa guive, ~ heta mba'e ikatuhákuri oguata ambue hendáicha ñande jahechauka hagua jerére.

Añetehápe piko ikatúta japorohekombo'e demokrásia, jekupyty ha ñopytyvõ ryepýpe mbo'ehao ndaiporihápe jekupyty, oñepu'ãmbahápe ojováre ha autoritarismo kua guive? 1 Mbo'ehaóningo omoheñói jey hyepýpe sosieda oîhapegua reko; ha'e oguerovia currículum rupi añónte ojeporohekombo'ekuaaha; katu kóva oñomoirû amóva ndive ha jeyvéramo katu oguata voi ambue tape rupi, currículum oculto oñehenóiva rupi. ~ mba'epahína Mbo'ehára ningo heta hendáicha oporohekombo'e. Jahechakuaa porãve hagua pe currículum oculto oje'eha, ñamoñe'êmi karai Dr. Miguel Ángel Santos Guerra ñe'êngue, ha'evéva ã mba'épe ha ombo'éva Didáctica ha Organización Escolar de la Universidad de Málaga-pe. Pe currículum oculto ningo hakãheta ha jevyve nomoirûi umi mbo'ehao currículum ohekávape. Jaikuaavemi hesegua: a. Osyry kirîrîhaitépe, péva he'ise ndojehechaiha ipo, póncho guy guive ojapoha ojapova'erã; katu péva nde'iséi ndatuichaiha hembiapo. Heta hendáicha ñanepytûhê ha jaikokuaa pe mbo'ehao rekópe: jajesareko, jajapo ojapóva ambuekuéra, jajapo apoukapy he'íva, ñañe'ê oñeñe'êáicha, jajepokuaa hamba'e rupi; péicha amo hu'ãme jaiko pe institución rekópe, péva jajapyhy ñane mba'eteéramo. ã. Oî opa hendápe oñeñandukáre opa árante ha oîre mamo oimehápe; upéicha rupi ningo tuicha maba'e péva pe currículum. Mba'éichapa oñemohenda pe renda, mbo'ehao, ha mba'éichapa ojeporu aravo he'isehína; mba'éichapa ojeiko ojoapytépe pe mbo'ehaópe, mba'éichapa ojeporu apoukapy hamba'e oñemohenda poder ojererekóva ári. Ñaiméramo peteî organización-pe ningo amo hu'ãme jaguata pe tape ha'e oipe'áva ári. ch. Ipu'akapa heta hendáicha ojehechakuaáre chupe. Ñandekuéra ningo jajapyhy tekorã opa mba'e oikóva ñande jerére rupi, ñande rapichakuéra ñande jereregua reko rupi, apukapykuéra rupi, umi ñe'ê ñahendúva rupi, mba'e ojehasáva, aranduka ñamoñe'ëva térã tembiguerovia ojegurekóva rupi hamba'e… e. Jeyjey ojehu, oiko háicha opa mba'e ojehasáva mbo'ehaópe; heta mba'e ningo oiko ~ mbo'ehaópe. Ojeike mbo'ehakotýpe katuínte peteî aravópe, ijeheguireínte, jahechakuaa'yre oñemboguata peteîchagua tembiapónte, ojeporu apoukatupy, ojeporu jeyjey jepive umi kuatiahaipyre hamba'e. ê. Ndojekuaaha'ãkuaái, péva he'ise ndojejesarekoiha hapykuerére, ndojekuaara'ãi kuaapy ojehupytýva ha'e rupi, noñeha'ãi opa mba'e ha'e oguerúva ijehe. Ojekuaaha'ã ojehupytýva currículum explicito rupive, maba'épa oikuaa térã ndoikuaáira'e temimbo'ekuéra ha mba'épa ohupyty pe mbo'ehao. Katu ndojererekói tesa renonde mba'éichapa oñemohenda, oguata ha heko pe mbo'ehao. Oîhápe tekove ningo katuetei oî joavy, teko'eta, jopara, ñembovava, mba'eve nda'ijapu'apái ha ndaikatúi jaikuaa tenonderã oikokuaáva… katu opa ko'ã mba'e ogueru hapykuéri mba'epyahu, hypy'û ha iporãvéva. Upévare ko'ãva nda'ivaíri, iporã uveíkatu ha'ére tekove avei, jaikuaápype mba'eve ndoku'éiramo. Opa mba'e oseguínteramo oîháicha voi, opa mba'e peteîmbánteramo ha mba'eve na'iñambuéiramo, ojekuaapamaramovoi opa mba'e ojehútava hamba'e ningo ojepoíma pýgui, tekove rãngue oîma ñamano.2 1 Miguel Ángel Santos Guerra, Catedrático de Didáctica y Organización Escolar de la Universidad de Malaga 2 Julio Rogero Jornada de reflexión de 21 de octubre de 2000 – Valencia - España

Mba'epa ha'e ha ndaha'ei nemboyke Paraguái Retã Léi Guasu ysatîcha omyesakã jojareko tapichakuéra apytépe IVORE III JOJAREKO REHEGUÁPE ARTICULO 46 – YVYPORAKUÉRA PETEĨCHAPANTEHA REHEGUA Opaite oikóva ko República-pe peteîchapánte hekokatu ha ideréchope. Ndaikatúi oñeporombojoavývo. Estado ojapóne ~ Joja'y~ rehe ñangareko ndojehechava'erãi oñeporombojoavýva ramoguáicha. tekotevêva upéicha oiko hagua.

nemboykehina: Leirã Opaichagua Ñemboyke Renondépe ohakã'i'o: Artículo 6º- Ñemboyke rehegua. ~ Kóva ko léipeguarã, “ñemboyke” hína opáichagua tekoñembojoavy, tekoñemohemby, teko'apo'i térã tekoñemochichî oîva ha oñemopyendáva rrása, pire sa'y, teñoirapo, mba'e tetãmepa heñói máva, iñe'ê, itupã jerovia, hembiguerovia polítika rehegua térã mba'e partidoguápe, mba'e kláseguipa osê, iviru heta térã imboriahúpe, imitãpa térãpa ituja, kuña térã kuimba'épa, mba'épa isexo, mba'e sexopa ohetera'ã chupe, omendávapa térãpa nahániri, moõpa heñói, mávapa itúva ha isy, hesãipa, orekópa térã ahániri discapacidad térã ambueveichagua joavy oñemoîva ojejoko, ojehapejoko térã oñembotatapejúvo opaite tetãygua ohupyty peteîchapaite derécho, sãsõ ha juruja ome'êva chupe Léi Guasu, umi tratado ambue tetãyguakuéra ndive oñemopeteîva ha oñe'êva yvypóra derécho rehe ha omoañetéva Paraguái Retã yrõ ~ tetã leikuéra, oimehápe tetãyguakuéra rekovépe.

Mba'epa omopetei opaite nemboykepe Kuñakarai Line Bareiro he'i ikatuha ojejuhu mba'e omopeteîva opaite ñemboyképe. Ko'ápe oñemyasãita mbykymi 1 aranduka Discriminación-es vore mbykymi, ko arandukáningo ha'e omotenondékuri ha pype ohechauka mba'emba'épa umi omopeteîva ha amo hu'ãme ombojokupytypáva ñemboyke opaichagua ojehasakuaávape. ?

Ojehechagi ambue tapichápe, jámane kuimba'e térã kuña Hetave jey ningo ojehu ñemboyke ojehechagi térã ndojehechakuaáiramo umi ambue ore peteîchanteha avei che aiméva ambue ore apytépeicha. Jojareko ningo añetehápe tuicha mba'ehína umi oikoéva ojuehegui apytépe, jaikuaápype pévape ~ êha ñañemoî rupi peteî ñe'ême, ja'eporãséramo ñame'ê ojupe ñane ñe'ê jahechakuaávo ñandeichaguaiteha hína ñaguah tapicha iñambuéva isexope, rráza, pire sa'y, imitãpa térãpa ituja, moõpa henda sosieda ryepýpe hamba'e. Jeyvéramo ñemomirîséramo jojareko ojerekóva, ojeporu ambue mba'e he'iséva avei ko ñe'ê; peteîchaiteha, tataindýicha ojejoguaha hamba'e. Ha ndapéichai. Yvateguakuéra ha yvypeguakuéra Tuichaitekoe hína ko tembiguerovia, ha'e omohenda ha ohechakuaa oîha tapicha, teko, ñe'ê, sexo oporohetera'ãva, eda, ~ fascista jerovia polítika rehegua hamba'e iporãve, ikateve térã tuicha mba'evéva ambuekuéragui. Ivaivéva ko tekomegua oporomohendáva yvategua-yvypeguápe ningo hína kóva noñemopyendáire ymi oporomboykéva rembiguerovia ha rekópe, síno léi, apoukapy, tekombo'e, tupã rerovia rupi hamba'e umi tapicha oñemboykéva oñeñandu ha'ekuéra añetehápe ichavivehavoi, ha peichanteva'ekue voi ha peichava'erã voínte. Opaichagua ha oimehaichagua ñemboyképe oîhína guerovia yvateguakuéra ha yvypeguakuéra rehegua; péicha ojeguerovia kuimba'e tuicha mba'eveha kuñágui; umi tapicha ohetera'ãva chupe ambue sexogua, tuichave umi ohetera'ãva chupe isexoguágui; umi tapicha ipiremorotîva tuichave mba'eveha indígena ha iperehûvakuéragui; umi ~ umi oñe'êva castellano ikateveha oñe'êva guaranímegui hamba'e. Opa ko'ã mba'e rehe, ñambokuchukuchu ha jaity hagua ~ guerovia ha hekópe porã javichea mba'éichapa ñamoañetéta jojareko, ha'ehína tembiapo kakuaa ñambotatapeju hagua opaichagua ñemboyke, hapo mbarete ha kakuaáva ñande sosiedápe. 1 Bareiro, Line. Discriminación-es Diciembre, 2005 Asunción, Paraguay

Peichanteva'erãvoi Tapichakuéra ningo omohenda hekorã ipotee rupi; katu dominación jámane teko, polítika térã ekonomía rehegua katu oñeha'ã omoinge opavave akãme upe dominación peichateva'erãhavoi. Péicha, amo hu'ãme ojehechakuaa rrikorã rrikopahavoi ha mboriahurãkatu mboriahupamoi, pe péva oúntema omo yvatégui, ñandejára rembipota ramoguáicha. ~ oñepi'ãva omoambuévo ojehecha subversivo ramo, váile mbyaiháramo, Péicha rupi umi ohakã'i'óva ko'ã tekomarã yrõ omoambueséva mba'e oîporãva voi. Péicha rupi tapichakuéra ohasa ñemboyke ha tekojoavy ituja ha ipyahúva; ojehecha ~ oîporãha kakuaakuéra ohavira peicharei mitã ha mitãkuña'ikuérape; mba'eve'yrõguáicha péicha umi ména ndoipotáiramo hembireko oñemoarandu, omba'apo térã oreko iñangirû pérupi; ojehecha oîvai'yrõguáicha máva oñe'êva ~ guarani añónte ndaikatúirõ oipykúi puku mbo'ehao rape hamba'e, oîporã ramoguáicha ojehecha ko'ã tekojoavy. Péicha ojeikokuévo, amo hapópe, ojeguerovia ñemboyke ojehasáva peichanteva'erã voiha; umi ore ohasáva ñemboyke rekove ndaikatuiha voi iñambue, ndaikatumo'ãiha voi hikuái omboropoi hekove mba'eichavérõ. Ñeñomi Heta ñemboyke ningo ndojekuaái ha ndojehechakuaái ñande rekoha rupi, ha pépe ndopíri; heta jey umi tapicha aty ~ voi ojehechakuaa, jepémo heta hikuái. Ndojehechái umi orépe tenda ikatehápe, ni oñemboykévape oñeñomi ani hagua umi diario rováre; ndojehechái avei chupekuéra aranduka ohahã'i'óva ñane rembiasakuépe. Ha'ekuéra ome'êva ñande sosiedápe ndojehechakuái, ndaha'eivoi número, noñehendúi chupekuéra. Oî káso ko'ã mba'e ojehu hague politikakuére, ~ yma stronismo oproiviramo guaréicha tapicha orekóva discapacidad osêvo télepe hamba'e. Ágakatu heta jey oñemokañy ~ chupekuéra péicha ojejapose'yre. Techapyrãrõ jareko ñane pehêngue indigekuéra; hesekuéra oñeñe'ê oiko hague ko yvy guasúpe umi españaygua ou mboyve ha conquista aja, katu ha'ekuéra ndojekuaái ñane resã isãso hague ára guive, ku omanombámarõ guáicha oñeñe'ê hesekuéra. Léi Guasu 1992-pe guare oñembojerévo guaraníme oñeñe'ê hesekuéra ojehero chupekuéra ñande ypykuera, ku ymáma omanomba ha ndajarekóiramo guáicha chupekuéra ñande apytépe ko siglo XXI-pe. Péicha rupi oñembohapo hatãhatãve guerovia indigenakuéra rehegua, ha'ekuéra amo hu'ãme ndorekoiha voi derécho, ha'ekuéra opytaha tapykuévoma térã ñanderahaha ñande rapykuévo ku kyvukyvúicha. ~ kuñanguéra ñeñemmi ha Kuñanguéra ñemongu'e hatã ojetyvyrova'ekue ha ojetyvyro gueteri omondoro hagua hembiapokuéra ñemomichî. Peteî tembiaporã kakuaa omboguatava'ekue ha'ehína marandu oîvéva oñemohendávo kuimba'e ha kuña rupi, ha añetehápe heta mba'e ohupyty, katu péicha ndokói ambueichagua ñemboyke ndive. Ñe'ê ningo ~ ñemboyke ojehasáva, ohechaukávo umi aty orekovéva poder rehe oñeñe'êvo tembiporu ndeporo'óva oñemokañy hagua oikepaha avei ambuekuéra, castellano-pe péva ojehechakuaave, guarani ñe'ême ndaupéichai. Ñe'ê noporoñongatúi año, jeyvéramo oporopichãi, oporomomirî tekomarãme. Techapyrãramo jareko mba'éicha oî he'íva judío-pe guaraníme, aipo ñandejára jukaha, tupã jukaha jeko ha'ekuéra. Oporoguereko umi imbovyvévaramo Apañuãi tuicháva jarekóva ñañepyrûvo jahapo'ose ñemboyke ningo hína opaite sosieda orekóre mavapahína umi inormálva, umi hekopotî joheipyréva gua'u, techapyrãva ha ambuekuéra katu umi iñambuéva, oikoéva chuguikuéra, ndojokupytypáiva iku'arekuéra, jepémo umíva ikatukuaa hetaiteve. Yvypóra derécho resa guive ko apañuãi ojehechakuaa ~ ~ mokõi hendáguio ndojokupytypáiva ojuehe: umi opavavévape guarã ha umi imbovývape guarã ha umi derécho atyháicha ~ ha peteîteîhaichaguáva; mokõvéva hakã heta. Ojehecha hetavakuárape normal, techapyrãramo. Jahechauka porã hagua ~ oikóva, jajapyhykuaa jeporavo, voto; yma oñeñe'ê voto opavavépe guarãha ikatúramo guare umi kuimba'e ohaikuaáva, iviru heta térã nahániriva añoite ovota. Opavave ovotakuaa oje'e, katu oñemboyke kuñanguéra ha kuimba'e ndohaikuaáivape. Jahecháramo umi kuña ha'eha lamitã tetãyguakuéra apytépe ha umi ndohaikuaáiva, indígena umíva avei hetaitekoeha pe sosiedápe, ojehechakuaa mba'éichapa umi hetavévape ojereko imbovyvévaramo. ~ rupi Ambue apañuãi ojejuhúva katu oñepensáre léi ha apoukapy oîvéva umi hetavéva, universal-va guive añoite. Ko'ága mba'eveichavérõ ndaikatuvéimai oñepensa universalidad umi particular-gui ha guive año, nomoingéiva avei umi iñambuéva ambue hendáicha kuérape

Ñemboykete Hapo mbareteterei rupi ñemboykeita heta tapicha ohasáva ñemboyke amo hu'ãme oñemboykete ha opyta tesaráipe. Upe ñembykete oñe'êve oñemboykevakuéra noîrire poder-pe, jámane polítiko, social, viru ha tekopy reheguápe hamba'e. ~ Oñemoherakuã ha ojehechaukáramo ñemboykete oipytyvõ ojehechakuaa ha ojehechavai hagua; péva he'isehína ~ ha oñembyatýramo marandu ha ojehechaukáramo oîha ñemboykete, ojehesape'aha tapichakuéra ohechakuaa hagua ojeheka mba'éichapa oñembotatapejukuaa. Oî ñemboykete iporo'ovéva, umíva ojehu tapichakuéra orekóva discapacidad ndive, ogaguasukuéra ha tembiapo jejuhu umíva ombotyete rupi chuguikuéra opaichagua tape. Ojevicheáramo mavamávapa oguah ~ ê universidad-pe oñemoarandúvo ojehechaukakuaa mavapahína umi noguah ~ êi upe peve, ha ojehecha ~ ~ ê. mba'épa ojejapokuaa umi tapicha'aty ndoikéiva universidad-pe ikatu haguáicha oguah Umi mba'ekuápe oñemboguatakuaa acciones positivas ojeheróva, péva he'ise, ojeykeko umi tapicha aty itapykuevévape, jahechápa imbareteve ha osêkuaa tenondévo, umi afrikayguakuéra ñemoñare ha kuña umíva ojererekokuaa techapyrãramo. Jeheko'o ~ Oñemboguatakuévo polítika ñemboyke'y~ rehegua oñeñantende porã va'erã ani hagua oje'a tapekarême; ~ umi polítika rupi oñeme'êrãngue juruja umi tapicha oikóva tesaráipe osê hagua ~ tenondévo ojehechakuaa'yre, ojeheko'okuaa chupekuéra, péva he'ise ojepe'akuaa chuguikuéra hekotee ha ojejapyhyuka chupekuéra umi orekóva pokatu reko; péicha umi tapicha oreko rãngue juruja oñepyrûta ojapyhy teko, ñe'ê, kerayvoty hamba'e na'imba'éiva ha opytáta nandivera ku ñakyrã piréicha. Ko'ãichagua polítika omoneî umi iñambuévape, ha'ekuéra oñemohendáma guive yvateguakuéra rekóre. Kóichagua polítika oñemboguatava'ekue indigenakuéra apytépe amo siglo XX oñepyrû guive mbyte rasa porã meve heta tetãme América Latina-pe, ha heta ojekaguai hese. Umíva oheko'oséma indigekuérape, ha oheka ko'ãva ojoguajoguave umi mestizokuérape. Jepéramo umi polítika oporoheko'óva ha'ete ku iporãvéva umi polítika oporomboyketéva térã apartheid ojeheróvagui, amo hu'ãme oheka mba'éichapa ojuka tekopy, ñe'ê ha teko ojehechágui chupekuéra ichi'îveha. Noñepensái umi tapicha aty oñemboykévare tapicha teéramo oñemomba'e ha orekóva derécho ramo; ojeheka uvei ojepe'apa chuguikuéra heko omoambue ha omopeteîva chupekuéra ha péicha oñeñapytî chupekuéra ambuekuéra rehe. Ãichagua polítika ningo colonialista, oñemopyenda guerovia ojerekóva oîha cultura iporã ha ijyvatevéva ambuekuéragui ha ko'ãvakuéra ogueteva'erã ha hendaguépe opytava'erãha umi ijyvatevéva.

nemboyke NDAHA'eI: Japoromboyke ñane rembiguerovia ha ñane rembiapo ouvaíramo ambuekuérape, jámane umíva oikoére ipire sa'y, isexo, tetépe térã na'itupãgueroviái rupi hamba'e; péva he'ise mávapa pe tapicha. ~ Nañaporomboykéi péicha ku ñahesa'yjóramo ambue tapicha jeguata térã katupyry –péva he'ise mba'épa ojapoñahakã'i'óramo tapicha oikétava omba'apo mba'épa oñemaorandúra'e oúvo, ha'evépa hamba'e, térã nañambohasáiramo temimbo'épe peteî materia ndaha'evepári rupi pype. Ko'ãva ndaha'éi ñemboyke. Oñemoingoévo mávape ha ndojehechagi térã ndojeape'áiramo chugui ideréchope ndaha'éi ñemboyke. Ndojerekói ñemboykéramo síno trato ambuéramonte umi mba'e ojejapóva jahechápa oñembohape opavavépe akãrapu'ã ~ êrõ hu'ãme ojehupytýre ha oñembopya'e jojareko tapicha ha tapicha aty apytépe, umi tembiapo oñemboguatáva oguah ohehekáva. Ndaha'éi avei ñemboyke péicha ku oîramo mbo'ehao privadova religión térã ñe'ê ojeporúva kuére omboguatáramo tekombo'e temimbo'e sy ha tuvakuéra oipotaháicha.

Etnia, mboriahu ha tekoresai rehegua ~ peve ndojapói Ñemboyke ningo jagueru ha jagueraha ñande rekovépe akói ára. Estado ko'ága ~ institución pública kuéragui ha omyaña osêma hagua ~ léi ojapova'erã ohapo'o hagua ohakã'i'óva Léi Guasu artículo 46. Mitã, mitãkuña'î ha mitãrusukuéra rehe ñañe'êrõkatu ñemboyke rãimbore kakuaavéntema, ohasava'ekue mba'evai ikatúre opyta noñeñanduporãi, ndojeroviavéi ijehe, itîndyreko, okyhyje, hi'ãngata ha jeyvéramo mbaretépe oikose hekovépe. Heta jey ñepã'imi ojerekóva jepe ojeporu pevarã, umi oiporúva anteojo, iseseósova, ipuku térã ikarapetereíva, ikyra térã ipirúva hamba'e rehe oñeñembohory, ha umíva ohasu tapicha ~ rekove, jepémo heta jey kachiãigui reínte ojejapo, ojepukami haguánte ku oje'eháicha pérupi. Mbo'eharakuérape jepe ningo jeyvéramo omboyke hemimbo'épe, ohecháre hikuái oîha temimbo'e oikotevêvéva pytyvõ ambuégui, umívaje iñakãporãvégui. Ñaporomboykéningo nambojoavýramo ñande rapichakuérape, ñamo'aichejáranga mávape, ñakondena ambuépe ha ñañomi hembyvakuérape. Ko'ã mba'e kuápe, sosieda ha mbo'ehao ryepýpe ojehasa hetaichagua ñemboyke, mbovymi ~ oñehakã'i'óta ko'ápe, ambukuéra katu oñembopypukuvéta ambue hendápe, ojeheka'yre oñemboambue mokõivéva. Ñemboykéningo ku mba'ehe'õicha oikepaite ñande sosieda ~ ~ rekóre, jámane ekonomía, tesãireko, máva imitã térã ituja ha iguaiguíva, kuimba'e ha kuña rehe hamba'e, ha péicha pe tapicha ohasa ñemboyke ohohápe, ja'eporãséro ojoasapa hese. Racismo ojeheróva ningo oiporu aipo joavy orekóva tapichakuéra hetépe, opaichagua tapicha aty térã etnia oñembyatypa heta raza superior, iporãvéva, ha inferior, ichi'îvévape. Ko japu rapopire ári ojeguerovia amáke umi aty imombyry pe grupo dominantegui ko'ýte ichi'î ha ichaviveha. Umi aty ohasáva ñemboyke apytépe oîhína indigenakuéra retã Paraguaipegua, 19 tetã ha 5 filias lingüísticas. Ha'ekuéra oñembyaty peteî atýpe año, indigenapaite hikuái, ~ heta tetã oñemboja'oha. Racismo avei ohupyty umi afrodescendiente oîva ojehechauka'yre ~ ñane retãmepe, oñeñomíva chupekuéra yma colonia tiempo guive ha ko'agaite peve ndojehechakuaáiva chupekuéra ha'eha peteî minoría ñane retãme. Mbo'epykuéra oñembo'evarã mbo'ehaópe currículum ojeheróvape ningo oñemoingeva'erã heta marandu ha oñehakã'i'oporã umi 17 tetã rembiguerovia ha rembihecha; upéichante avei mba'éichapa ha'ekuéra ohecha hembihasa ha mba'éichapa ojoaju yvy rehe; upéichante avei ojejapova'erã umi afrikaygua ñemoñare oikóva ñane retãme yma Paraguái Isãso mboyve guive rehe.

Gs.

Mboriahureko ningo ndaha'éi voi peteî condición social año Ja'ekuaa mboriahureko ha'eha mayma ñemboyke ojehasáva pyenda tee; mboriahúgui ndaikatúi ojeho pohãnohára rendápe, ndaikatúi ojeipykúi mombyry mbo'ehao rape, ndaikatúi ojehupyty óga omachamíva. Paraguáipe ningo mboriahu ohupyty lamitã ñane retãygua rupipe. Amáke ñande sosieda oikotevêve ohóvo kuña ha kuimba'e ra'eve oimehaichagua tembiapópe ha sa'ive oikotevê tembiapo chae, ko'ýte heta hetave tapicha opytáta okápe, ja'eporãsérõ hembýma. Umi mboriahu apî apytépe hetave oî tapicha guarani añónte oñe'êva, ha Estado mba'evete vera ndojapói jahechápa umíva umi tapicha oiporúva peteîva Parguái ñe'ê tee, guarani, ohupyty ~ rupi ñande sosieda ipy ha ipyrusu ha tekombo'e iporã ha iñanambusúva iñe'ê teépe. Ko'ága ~ rupi ñokarãi ndaha'evéima iviru hetáva ha imboriahu hakãhetave, oñemboja'o'ipave; ága apîvandi, síno oikéva ko sosiedápe ha opytáva oka´pe ndive, tapicha iñypytûva henonderã ha ko'êrõ ára ndoikuaáiva mba'épa oikóta chugui. Mbo'ehao oîva Estado pópe jepivénte ichi'î ha ipererîve tenda oîvehápe mboriahu ha okaháre; ko'ã mba'e ndojehecháirõ mba'éichapa oñemoambuéta marõve imboriahuvakuéra nosêmo'ãi ipirégui; tekombo'e ichi'îrõ ~ ha peichakue opytáta okápe ha oñemoaranduvakuéra sa'i juruja orekóta omba'apo hagua, mboriahureko katu opu'ãta araíre. Mba'asykuére avei heta tapichápe oñemboyke ha opyta okápe.ováramo guarã imba'asy ~ kyhyje oiporúva túva, sy, ha mbo'eharakuéra. Ko'ã mba'e oharu hasývape ha nomo'ãi avavetépe. Mbo'ahaópe jámane mbo'ehára, temimbo'e, sy ha tuvakuéra oikuaava'erã mitã, mitãkuña ha mitãrusu hasýva oreko ha oiporuva'erãha iderécho, ko'ãva apytépe ~ oñemoarandúvo. Mbo'ehaópe ojehekava'erã tape pe tenda hesãivo ha oñehenonde'a hagua hekópe oimehaichagua mba'asy. Paraguáipe oî Léi N° 3940/09: “Omohendáva derécho, tembiaporã tee ha mba'éicha oñehenonde'ava'erã Virus de Inmunodeficiencia Humana y el Síndrome de Inmunodeficiencia Adquirida rãimbore”. Jepémo kóva ko léi oñemopyenda derécho ári, hasy gueteri ~ tapichakuéra reko; upéva ári avei tekotevêve ambue léi oñemboguata ha oñemoambue hagua ~ ijykére, upéva ikatu Léi Opaite Ñemboyke renondépe, ko'agaitéramo oñenohêsevahína ñane retãme. Techapyrãrõ jajapyhy tapicha orekóva VIH káso; ápe rombohysýi mbykymi Ministerio de Educación Peru pegua onohêva'ekue marandu. Yvy ape tuichakue javeve ndojejuhúi káso VIH ova hague ñehetû, añua térã ojekaru térã ojeporúve váño tapicha orekóva ko mba'asy ndive. Ndojekuaái avei ova hague pe máva orekóva ~ tapicha VIH iñatiã térã ihu'u rupi, ojeporúre váño hendive, SIDA ndováire jaja térã ñane'agui orekóva ndive.

Mbo'ehao ha mbo'eharakuéra oikuaava'erã mba'épa ojapóta ha mba'éichapa ojapóta oîramo máva ohasáva accidente pe mbo'ehaópe; avei oikuaava'erã mba'éichapa ohenonde'a ~ hemimbo'épa oreko térã ahániri VIH. mba'asy he'iháicha léi Nº 3940/09 oikuaa'yre

Discapacidad ?

Porandu: Reikûmbýpa?

Mbohovai: Marandu iñe'êngúva ñe'ême he'i: 1 Tapicha, 2 Mba'epota, 3 Mba'épa oiko? 4 Pévante. ~ ko'ã marandu ndereiporukuaáigui iñe'êngúva ñe'ê. Péicha ningo, ko'ága Nandera'evéi reikûmby hagua nderehe oikoháicha, opaite yvypóra oreko mba'épepa ha'eve ha mba'épepa oreko ipituva.

Py'amongeta: Paraguáipe mbohapy tapicha orekóva discapacidad ha orekóva 5 ary guive 19 peve apytégui mokõi ndohói mbo'ehaópe (henondépe tapicha ndorekóiva discapacidad ha ijaveguáva apytégui 5-gui peteînte ndohói ~ apytépe katu ko mba'e vai mbo'ehaópe). Orekóva discapacidad apytépe 49,4% analfabeto, ha oreko'yva ohupyty 5,1% tapichápente. Upéva ári hetaiterei tapicha ijapytepekuéra nomba'apói (73,7% kuimba'e ha 90,9% kuña apytépe). Ikatu ñamoambue ko mba'e vai ñamoheñóirõ sosieda ijahápe maymave tapicha. Discapacidad ningo ~1 ndaha'éi katupyry'y. “Discapacidad jehecha ningo tuicha oikoe ramoite guive; ymaite guive ojehecha chupe tesãi reko ha ~ rupi katu ojehecha bio-psico-social ramo. Upéva ári, mba'eveichavérõ protección social resa guive, ko'ága ñande sosieda ndaikatúi ohejávo okápe opa mba'e tetãyguakuéra ome'êkuaáva, mayma tapicha mba'ekuaa ~ ha apytu'ûroky; opavave ñandejava'erã. Convención de Naciones Unidas-pe guarã, tapicha orekóva ~ discapacidad hína “umi ha'evepa'yva~ hete, iñakã, iñandukuaápe hamba'e kuri guarãicha, péicha pe oikokuévo umi varreraita ikatúva ohape joko chupe opartisipávo pe sosieda oikápe peteîcha ambueve hapeichakuéra ndive”.2 1 PNUD, Informe Nacional sobre Desarrollo Humano. Equidad para el Desarrollo. Paraguay, PNUD, 2008 2 III plan de acción para personas con discapacidad 2009-2012 España

Jahechakuaa ha ñamoingeva'erã ñane akãme discapacidad oîha diversidad jarekóva ñande yvypóra kuápe. Ñane retãme ningo hetave oî ogueroviáva discapacidad ha'eha mba'asy; tapicha orekóva discapacidad noîporãi térã noimbái, oikotevêha oñepohãno térã oñepytyvõ chupe jahechápa okuera térã oîmbaporãjey oike jey haguáicha hapikuéra ~ apytépe; katu ndaupéichai. Kóicha ojehecháre oñemonguerase discapacidad, ojehecha rãngue pe máva omongakuaa ha ha'eveve mba'e ojapokuaávape. Kóicha ndojejapóiramo ojejopyve uvei pe máva ndaikatupáivape; oñepytyvõ rãngue ojeity chupe yvykuápe. Oñema'êve pe mávapa mba'épa ndaikatupyrýi, pe discapacidad-pa mba'épe ohapejoku chupe, oñema'ê rãngue mba'épepa ikatupyry ha ha'eve; péicha rupi ojehapejoko chupe ha'eveve ha iñaranduvévo jahechápa ~ tenonde. ipu'aka ijehe ha ijeheguikuaa ko mundo ko'êko'êre hovatavy ha hasyvehápe oñesê hagua Pe ñande jere ha ñanderekoha voíningo jeyvérao ñandepepokytîmba; upévare pe enfoque oñemopyendáva deréchope ombojekupyty oñondive discapacidad ha jeikoha, ambiente ojeheróva. Ñamopotîramo pe ñande jere, ñande rekoha, tronko ha opa mba'e omoñepysãnga ha oitykuaáva pe máva orekóva discapacidad-pe, aipórõ ñame'ê juruja umi ñane pehêngue ndopytáivo okápe, ijávo avei ñande apytépe. Momaranduhára Verónica Gonzalez Bonnet nigno he'i Discapacidad ha'eha peteî construcción social, péva he'ise, ñande avakuéraite voi ñambohekoha; che añemongu'éramo silla de ruedas-pe ha asêkuaa che rógagui areko rupi rampa umíva aike ~ térã micro orekopa mba'éichapa ajupi ha aguejýta hekópe, mbo'ehaokuéra orekopa avei mba'éichapa aike ha asêporã hagua, ~ upéicharo umi barrera michîve térã oguepáta. Pe che jere ombohasa'y~ ha ombohapéramo chéve ha asêta hasy'yre, ~ hasy'yháicha, ~ añemongu'e ha aiko hagua upéicharamo che discapacidad amo hu'ãme ndachejokomo'ãi. Pe ñande jeréningo ikatu ñañeñapytî térãkatu ombohape ñande reko pyahurã. Umi sosieda oipe'áva hokê opavavépe ningo ojapo hembiaporã tee oiguyrúvo tape ha oipe'ávo tenonderãgui opa mba'e omombaretéva discapacidad hyepýpe; pevarã omongu'e térã ojapuka omandáva léi oga'apo térã tape umíva rehegua, upéichante avei señalética umi tenda ojeikehápe guarã. ~ Ñama'êrõ ñande rapykuerére jahechakuaa heta mba'e ñande rete rehegua ymave ojehechava'ekue discapacidad ramo ~ nahaniriha, ñane'ambuepánteha ojuehegui. Ymáningo, año 60 rupi, umi oiporukuaáva ipo asu añónte, ojehechámi ko'ága ~ ipo akatúape. iñepãramo, ha mitãnguérapa ojehavira mbo'ehaópe ohai hagua ~ Umi ombosako'íva pojoapy jetapa térã latakuéra ojepe'aha ichagua ojapóramo umi oipukuaáva ipo akatuapeguápe guarã oño, upéicharõ ohapejoko umi ijasúva oiporúvo umi tembiporu. Aipórõ, ja'ekuaa umi tembiporu oporodiscapcitaha, ha ndaha'éi pe máva ijasúva.

INTELIGENCIAS MÚLTIPLES oje'eha Ñama'êrõ jekuaapyhy rehe, tekotevê ñamoneî oîha pe ojeheróva inteligencias múltiples. Jepivéngo ojekuaaha'ãrõ tapichakuéra ra'eve térã katupyry ojekuaaha'ã chupekuéra ha'evépa matemática ha ñe'ê jeporúpe. Péicha rupi hetaiterei mitã ha mitãkuña'i orrendi'i, ha ojeguereko chupekuéra iñakãnévaramo. Sicólogo Howard Gardner he'i pe akãporã ja'eha, inteligencia, ha'eha peteî katupyry bio-psico-social ha ojehechakuaa ~ katupyry orekóva máva osêvo apañuãigui térã ombosako'i tembiporu ovaléva peteĩ cultura-pe guarã. Umi poapyichagua akãporã ohakã'i'óva Gardner ndojekói ojuehe, katu ndoguatái avei ha'eño'eño. Opaite tapicha katuetei oreko umi inteligencia, katu umíva ojoaju heta hendáicha oñondive. Ko'ãvahína umi inteligencia: ·Akãporã ñe'ê poru rehegua ·Akãporã numerokuéra rehegua ·Akãporã pumbasy rehegua ·Akãporã tenda rehgua

·Akãporã Corporal cinestésica rehegua ·Akãporã Intrapersonal rehegua ·Akãporã Interpersonal rehegua ·Akãporã Naturalista rehegua

~ ha'eha peteî tipo de inteligencia, peteîchagua Péicha jahecha yma ojeguerekova'ekue habilidad, katupyrýramo, ko'ága akãporã.

INTELIGENCIAS MULTIPLES HA DISCAPACIDAD ~ Akãne oje'eha ñande jerére jahecha ha ñahesa'yjóramo Gardner ohechaha guive ningo oipytyvõkuaa tapichakuéra ~ hetave tembiporu oñemongu'e hagua ~ ñande sosiedápe; ha'eve'yramo ~ orekove hagua jepe matemática ha ñe'ê porúpe; pe máva ikatukuaa ojapy arandu ambue hendáicha, ha péva oipytyvõta chupe ojeroviavévo ijehe ha oñeñanduporãvévo, ohechakuaátare ha'e avei ojapokuaaheta heta mba'e hekópe ha iporã háicha. Ñamoakãvotõ jávoma ko py'amongeta, jahechami peteî túva ñe'ê: “hasy'asy oréve péicha ku ñande rapichakuéra tenonderãite voi ohechakuaáro ore familia discapacidad ha noma'êi mávapa ha'e, ha'eha peteî mitã; hasy oréve ha oremoñanduvai ndojejehe'áire ore ñemoñare ndive; hasy oréve oñemboykéramo chupekuéra, jaikuáre pe máva he'írõ nderehe aichejáranga ombotyha ndehegui okê ojehe'ávo nderehe, ha pe máva ojapóvo henda tee. Opa ko'ã mba'ére poroinvita peheja hagua ~ aichejáranga tapykuérvo, ha ~ discapacidad orekóvare; ha'ekuéra pehecha pe mitã perekóva pende resa renondépe yvypóra ramo, perrepara'yre ningo yvypóra, ha'ekuéra ningo tapicha avei; poroinvita peja ha peñomongetávo upe mitã ndive mba'eve'yrõguáicha, ~ mborayhupópe, ha pemomba'e chupe hekópe porã”.

e Techapyra: Iago Pérez Santalla oreko parálisis cerebral onase guive, katu ko ojehúva chupe ndopokói iñakãre; ha'ehína educador ~ social ha oreko peteî posgrado Servicio Social-pe. Ko'agaitéramo omba'apo Cogami (Confederación Galega de Minusválidos) peguarã, kóva oipytyvõ hogaitépe tapicha hasýva ikarakúpe. ~ oreko 26 ary ha ramoite onohê peteî aranduka hérava «O ilímite de pensarte libre». Pype ha'e oñe'ê Ko tapicha ko'ága ogueru ha ogueraháva opa ára ko parálisis cerebral rehe; omombe'u mba'áicha oñorairõ ko mba'asy orekóva ndive. ~ opensa pe máva oñemongu'e térã oñe'êva Iñarandukápe oñeha'ã: «omoinge tapichakuéra akãme anivéma hagua ambue hendáicha hasyha iñakãme ». Iago omyesakã opavave opavave jarekoha mba'épepa ñandera'eve ha mba'épepa ñandepituva, ha ndaiporiha máva ivalepaitéva opa mba'erã ha máva ndovaléiva mba'eveterã. Oñemoĩ techapyrãramo ha'ete voi, ha he'i oñeha'ãramo ~ hagua ~ oñani kuaavéva, ha'e nandiveraha, upévape opytataha mombyry tapykuévo; katu oñemoñe'ê ha oñehesa'yjo peteî ñe'êpotýkatu ha'e ha'eve añete, ha pe máva ha'evéva ñeñaníme katu oiméne ipituvatahíña ñe'êpoty jejykúipe, he'ive ko mitãrusu.

www.

Pojoapy: http://discapar.blogspot.com/ http://72.52.96.200/nizkor/paraguay/1997/13.html http://curriform.me.gov.ar/especial/file.php/1/PUBLICACIONES_Y_DOCUMENTOS/Educacion_e_Inclusion_para_l os_jovenes.pdf http://www.google.com.py/url?sa=t&rct=j&q=discapacidad%20e%20inclusion%20educativa&source=web&cd=5& ved=0CE8QFjAE&url=http%3A%2F%2Fwww.inclusioneducativa.org%2Fcontent%2Fdocuments%2FEDUCACION_IN CLUSIVA_LATINOAMERICA_CARIBE.doc&ei=aPPWTrX0HfV0QHi8vD5DQ&usg=AFQjCNHOeC8FFko5kHYNARHXx wYapfS0AQ&cad=rja

Sexo oporohetera'ava rehegua ?

Porandu: Mba'éichapa oñemongu'eva'erã mbo'ehára péicha ku oĩramo oñembohory, oñemokachiãi térã ambue hendáicha ipohýiramo ambue temimbo'e rehe hekóre térã péva yrõ ~ amo sexo ogusta haguére chupe?

Mbohovai: Oñekirirîramo ko'ã mba'e renondépe oñembotuli okakuaávo ñembohory ha ñemboyke. Iporãne katui ñanemandu'a mbo'ehára háicha ñambosako'i ha ñambokatuva'erãha ambiente opavave tapicha ~ oñomomba'ehápe ha ijapaitehápe, jepémo oikoepa ojuehegui. Upévare ñamokyre'yva'erã temimbo'ekuéra 1 oñomomba'évo, oikoporãvo ojoapytépe; ha opa ko'ã mba'e jahupytýta ñañomongetáramo hendivekuéra hesekuéra. ~ Jahechava'erã mba'éichapa jaiporukuaa apañuãi osêva ko'ã mba'e rehegua ñañomongeta ha jejepy'amongeta hagua ~ ipire temimbo'ekuéra ndive tekotevêha jaikokuaa ha jaikoporã ojoapytepekuéra, ñamomba'e ñande rapichápe ñama'ê'yre sa'ýre, mba'e etniaguápe, moõpa henda pe sosiedápe, mba'e sexopa ohetera'ã chupe, kuñápa térãpa kuimba'e, orekópa discapacidad hamba'e.2

Py'amongeta: Umi tembiguerovia, estereotipo ojeheróva ningo, ñandegusta ha nañandegustáipe, oî ha oiko ñande rekoha ha ñande rekopýpe, hendivekuéra jakakuaa ha ja'eporãsérõ opavave ñamoheñói ha ñamongakuaa jaikojaikokuévo, ñane rembiapo térã ndajajapói rupi mba'eve; ñane ñemongu'e térã ñarokirirî rupi. Avavépe nda'igústoi ojetalláramo umi heko “normal” va rehe; upévare umi ojetalla térã oñembohorýva ojejopy umi ndojokupytýiva umi estereotipo ha'e orekóva iñakãme rehe ndive. ~ homofobia ojeheróva ningo ningo ojeity umi osêva pe keséragui, umi hekoambuéva maymavégui ári. Cha'e'y, Pe mávare cha'e'y~ hapo ha hakãheta, ha katuetei nunga ojoaju ambue cha'e'y~ ndive, péva ikatu racismo, pytagua térã judiokuéra rehe cha'e'y~ hamba'e. Ága ha péva opoko pe ~ katu oî peteî mba'e ombojoavýva pe homofobia ambue cha'e'ygui, ~ tapicha ohasáva ko mba'e vai rehe. Umi tapicha ohupytýva racismo tukumbo, katueteinunga, heta hendáicha ohupytykuaa angapyhy, ohokuaa ho'a hogayguakuéra jyva ári hamba'e; péicha peteî mitã'i térã mitãkuña'i ohasáva ñemboyke mbo'ehaópe ipirehû térã ha'e haguéhe judio, oreko ijykére itúva, isy, ikyvy, ityke'ýra, iteindýra ha opaite hogaygua. Katu umi mitãkuña, mitã'i ha mitãkarai'y homosexual térã transexual jeyvéramo hogapýpe voi oñemboykéma chupekuéra, ha péva ~ ñemboyke renondépe. rasa omba'apovai iñapytu'û rehe ha amo hu'ãme omoñeñandu chupe ha'eño peteî oñorairõ hagua Opa ko'ã mba'e rehe jarekova'erã ñande resa renondépe tekotevê oîva japokomívo ko'ã mba'e mbo'ehaópe. Ñane rembiapo mbo'ehakotypeguápe ñahesa'yjo ~ ha japokokuaa ko'ã mba'e; umíva ikatu jajapo ñame'êjave tembiaporã, ñambohováivo porandu, japuka térã ndajapukáirõ oñemombe'úramo pukarã homofóbico, péicha ku ñandepochýramo oiméramo máva he'íva mba'érepa ndegusta péva térã amóva orientación sexual (oimehaichagua), ñame'êramo tembiaporã oimeraê tema rehegua, ñamba'eporandúramo temimbo'ekuérape, jaiporavóramo oimehaichagua tembiporu ~ mbo'ehakotýpe, ñame'êramo ñe'êjoaju oñehesa'yjova'erã. ~ ñamba'apo hagua Ja'emaháicha, opa ko'ã mba'e osêva ñane ~ omokyre'yva ~ temimbo'ekuéra rembiapohápe kupépe ojepokohína diversidad sexual rehe, hekópe térã hekope'y, omba'eporandu térã oikuaaukávo iñangekói, omoneî térã ombotovéva mba'e ojajapo térã oñeñandúva hamba'e.3

1 “Escola e Diversidade” Publicación de La Prefectura de Teresina, PIAUI, Brasil, La Liga Brasilera das Lesbicas y el Grupo Matices. Basado a su vez en el texto base de la 1ª conferencia Nacional LGBTI de Brasil de 2008 2 Ídem anterior 3Educación y diversidad sexual -Materia: Filosofía de la educación-Profesorado en Portugués, FUNCEB. Alumno: Bruno Bimbi

Opa ko'ã mba'e rehe iporã ojeporu mbo'ehakoty peteĩ tenda opavave ijapahápe, opaite ha peteîteî umi mitãrusu ha kuñataî oñeñandu porãhápe. Umi tapicha LGTBI (Lesbianas, Gays, transgénero, bisexuales ha intersex) oîhína mbo'ehakotýpe ha opa hendápe; ndojechaséirõ térã oñemboykéramo ojeiguyruhína tape ojeporúvo mbarete mbo'ehaópe ha ñamyañamyaña temimbo'ekuérape ohejávo mbo'ehao.4 Ogapy ha sistema educativo omoañeteva'erã umi tapicha okakuaávo yvypóra ~ mba'e orientación sexual-pe oreko. háicha, oñema'ê'yre

ne'endy:

Sexualidad: Kóva ningo yvypóra reko reheguaite ha iporãitereíva, oñepyrûva ñanase mboyve guive ha oho ñanendive ñamanoha ára peve. Ipype oike mba'éichapa jaiko, mba'épa jajapokuaa heseve jajoreko haguã, ~ ñañomomarandu guive, javy'akuaa ha ñañemoña hagua. Kóva ningo omýi ñandepype ha ñande sosiedápe, ojejapo, ikoe, ha iñambue ohóvo mante oñemohendávo ñande reko, ñande jepokuaa ha ñane rembiasa here. Sexo: Kovahína ñande yvypóra, mymba ha opa mba'e oikovéva apytépe ñanemoambuéva ñande retépe, ha ojapóva ñandehegui kuimba'e ha kuña. Identidad de género: Pevahína peteîteî ñañandúva ha mba'éichapa jahecha pe sexualidad ha mba'éichapa ñande ñande sexo rehe jajehecha ñande ha ambue tapicha renondépe. Ñande yvypóra ningo jajapo ñane apytu'ûme ha jaikokuévo pe

ñande reko teerã sexo rehegua ñane'año ha avei sosieda ryepýpe ha'e jaikoepa ojuehegui, oñemohenda ohóvo heta hendáicha umi ambue tapichakuéra oimo'ãva renondépe mba'épa pe kuña ha kuimba'e reko. Género: Género katu pe ojejapóva ñande sisieda, ñande reko ha ñane apytu'ûme mba'épa hína kuña reko ha mba'épa kuimba'e reko ha ohóva pe sexo rehe. Ko'ã mba'e ñambohasa ojupe ojupe jaikokuévo oñondivekuéra ojoapytépe peteî sosiedápe. Iñambue ohóvo ára ha ára, ha teko reypýpe avei. Orientación sexual: Kóva ohove mba'échapa ñamohenda ñañandúva, pe ñanderetera'ãva rupive ambue tapicha rehe, jachecha ramove pe imeña ambuéva, térã pe ñandeichaguáva, térã mokõivéva. Ambue tapicha, kuña térã kuimba'e ndive ñeime tupápe na'imbaretereíri pe mávape ogusta ~ ambue sextogua, isexogua térã mokõivéva.5 hagua

e Techapyra: ~ homofobia ha heterosexismo mbo'eópe ningo tekotevê ñañepyrû ñamomba'e opaite orientación Ñambotatapeju hagua sexual oîva ha mba'éichapa oikokuaa umíva; upéichante avei ñame'êva'erã marandu hesegua mba'eve'yrõguáicha ~ ~ sexismo ñambo'évo, tove toikepaite opaite materia-pe oñembo'ekuévo. Ojejapova'erã tekotevêva ojehapo'o hagua tekombo'e kuágui. Péicha avei ojejapova'erã orientación sexual rehe. Péicha ku oñeñe'êramo peteî kuñataî ikatuha oreko ~ tekombo'égui upe ikichiha, nañapensaiva'erã katuetei pe kichiha ha'etaha kuimba'e. Oñeñepi'ã háicha oñembogue hagua ~ heterosexismo. Hetaiterei ñe'ê ningo ojeporu lenguaje sexista, upéicha avei ojejapova'erã tekombo'épe ojehapo'o hagua mbo'ehaoháre ohechaukáva añetehápe ñemboyke homosexualidad rehe. Upévare oî mbo'eharakuéra pópe ohapo'óvo ~ oharúva hetaite mitãru ha kuñataîme. umi tekomegua

www.

Tembiporu:

http://www.csicsif.es/andalucia/modules/mod_ense/revista/pdf/Numero_2/davidbenitez_educacion_para_la_igualdad _entre_sexos_1.pdf http://www.nodo50.org/igualdadydiversidad/g_sexo.htm http://mpcortescarrizo.blogspot.com/ 4 Escuela y diversidad sexual 5Manual de consejería en Salud Sexual y Reproductiva para adolecentes

religion mbo'ehaope ?

Porandu:

Umi católico añetehápe hetavéramo piko mba'ére ndaikatumo'ãi ñame'ê tekombo'e umi católico rekópe?

Mbohovai: Iporãne ñanemandu'a mbo'ehao ha tupão iñambueha ohekávape ha heñoiha ombohovái ~ yvypóra remikotevê oikoéva ojuehegui. Mokõivéva tuicha mba'etereíramo jepe sosieda hagua ryepýpe, ambue hendáicha omba'apo hikuái: mbo'ehao omongakuaa tetãygua ha tupãópe katu tapicha itupãrayhúva.

Jepy'amongeta:

Estado ha iglesia kuéra ojei rupi ojuehegui ningo nome'êi juruja Estado-pe omochichivévo peteîva térã ambue religión. Oñemoingévo mbo'ehao oîva Estado pópe ta'ãnga ohóva peteîva umi religión rehe oñeme'ê juruja oñemochichî, oñemboykete ha oñembotoyévo mávape; ha mbo'ehao oî ombohovake ~ ko'ã mba'e. hagua ~ ê mbo'ehaópe tembiguerovia oguerúva okágui, pe hekohágui Peteîteîva umi mitãningo oguah reheve. Umi principio oguerúva hikuái omboguata péicha térã amóicha chupekuéra, ha oîvoíkatu hapóva religión-pe. Mbo'ehao omomba'eva'erã umi guerovia oguerúva okágui temimbo'ekuéra, umi tekorã oguerúva temimbo'e katuetei nunga oho hogapy ha ijere principio rehe.

1 Basado en la Monografía Laicidad en la educación (http://html.rincondelvago.com/laicidad-en-la-educacion.html)

Mbo'ehao katuetei ome'êva'erã tembiporu oñemopyendáva ciencia-pe, ha ko'ãva ~ êva'erã teoría ramo, ha ombohovake umi mba'e ojehúva ndive ikatu haguáicha ~ oñemoguah oñemoneî térã oñembotove. ~ Mbo'ehaópe mba'eveichavérõ noñehesa'yjoiva'erã temimbo'ekuéra gueroviapy, síno oñekuave'êva'erã chupekuéra valores ojokupytypaitéva opavave ku'áre, ikatuva'erã oipytyvõ ~ máva hembiguerovia ha heko ambuéva ndive, ha oipytyvõ chupekuéra oikokuaa hagua chupekuéra ojevicheamívo. Iporãne ko'apete ñamyesã oje'évo religión renda ndaha'eiha mbo'ehao ndoje'eihahína péva ñañemolómova'erãha valores kuérape térã ko'ãva ndaiporiva'erãha. Umi valor oñembohekova'erã yvypóra derécho ha tapicha rekokatu kuápe, jahechápa oñehenonde'a ñemboyke ha ñemboykete.

e Techapyra: Péicha ku Escuela Pública háre oko'íramo mitãkuimba'e ha mitãkuña peteî táva térã barrio pegua hogayguakuéra oikoéva ojuehegui teko ha itupãgueroviápe, ha jahahápe iñapesãmbáramo kurusu, ojejopyjopyhína umi mitã rehe tembiguerovia ha tekorã hetaiterei tetãygua ku'áre ndojokupytýiva térã ndohechaporãiva; péicharamo oñepyrû pe derécho orekóva umi temimbo'e peteîcha ojetratávo chupekuéra, oñema'ê'yre ~ itupãjerovia rehe, ha ~ hembiaporã tee oñemondoro neutralidad orekova'erã pe estado religión rehe. Okumpli hagua ome'êva chupe Léi Guasu ningo mbo'ehao públicova ndorekoiva'erã ko'ãichagua kurusu térã ambueve símbolo nda'opavavéi ohechaporãre. Espacio opavavépe guarãme oîva'erã ~ neutralidad ha mba'eveichagua símbolo, religión, tupãguerovia térã remiandu ndaiporiva'erã. 2

www.

Tembiporu: http://www.somosiglesiaandalucia.net http://www.snte18michoacan.org.mx/snte/index.php?option=com_content&view=article& id=77:m-angel-alvarado&catid=45:fondo&Itemid=60 http://es.wikipedia.org/wiki/Laicismo

2 Iglesia de Base de Madrid. Comisión de Laicidad - LOS SIMBOLOS RELIGIOSOS EN LOS ESPACIOS PUBLICOS - Jueves 28 de abril de 2011, por Foro Diamantino

Peteichapiko mita'i ha mitakuna'ikuera? ?

Porandu: Oîporãpiko péicha ku opa rire tembiapo mbo'ehakotypegua mitãkuñanguéra opyta omyatyrõ pe tenda ha mitãkuimba'ekuéra katu osê karapýpe oñembosarái?

Mbohovai: Meme oiko ko'ã mba'e jepémo mitûkuimba'e ha mitãkuña peteîcha iderécho ha hembiaporã tee; mbo'ehakotýpe ojegueru ha oñemboguatajey teko okapegua, ha péicha omombareteve kuña ha kuimba'e rembiaporã sosieda omoîva: kuimba'e ogueru oñeikotevêva okágui, ha kuña katu oñangareko óga ha ogapy.

Pya'amongeta:

Androcentrismo oma'ê kuimba'e resa rupi año ko arapy, kuimba'e reko oñuamba opa mba'e ha kuña reko katu oñembotapykue. Mbykyhápe ja'ekuaa kóva ha'eha techapyrã mba'éichapa imbarete kuimba'e reko año, ~ Péicha oikóramo mbo'ehao ha'ehína peteî androcentrismo ojeheróva, omongu'éva mbo'ehao, oipota ha oipota'yre. institución patriarcal, kuimba'e rekóinte omotenondére ha kuimba'épente ome'êre pokatu, ha péicha omombarete ha omboheta umi valor imbaretetéva; oñe'êrõ kuimba'e rehe oikepa pype kuña avei, oje'e. Péicha ombo'ehao, jepémo ~ tekojoja'y. ~ hekojoja, oykeko ipyenda hagua Hetaiterei oî ogueroviáva kuimba'ekuéra oñónte oma'êha kuimba'e resa rupi año, hákatu ndaupéichaite; hetaiterei ~ yvypóra, kuña ha kuimba'e, oñembo'eva'ekue péicha oguata ko guerovia ko'ã mba'e ha hasy chupe ojehekýi hagua ~ chugui. Ko mba'e ningo oñepyûmavoi ogapýpe, pépe túva hína pe oñeimponéva ojejapo hagua ojejapova'erã térã ~ kóicha térã amóicha; ha'e avei he'iva'erã mba'épa ojejapóta. Aipórõ, ogapýpema voi oñemopyenda ha ojeiko hagua oñeñoty~ mitã apytu'ûme mba'etepahína kuimba'e ha kuña rembiapo ha rembiaporã. Heta tembiapokue ningo ohechuaka mba'éichapa sy ha túva oike ha oñemongu'e ita'ýra ha itajyrakuéra ndive; péicha mitãkuñáme omokyre'y~ ~ osê isy sári ruguái guýgui; mitã'ípe katu ombotuli imbarete, hikuái hekoandukuaa, okyhyje, oñakãity ha ani hagua ~ ha'eve ha ijeheguikuaa hagua.

Mbo'ehaópe oñemopyenda mbarete gueteri tekombo'e oporohesaporavóva, omohendáva mba'etepahína kuñáme ~ ~ guarã ha mba'épa kuimba'épe guarã. Oñeñomi ha oñemboyke kuña reko ha oñemochichî ha oñemotenonde kuimba'e ~ kóicha térã amóicha, reko año. Kuimba'ekuérape avei jeyvéramo ho'a vai ko'ã mba'e, ojopýre chupekuéra oiko hagua sosieda oha'arõháicha chuguikuéra. Ha péicha oipepokytî chupekuéra, oñeapytu'û'apytî chupekuéra, aipo kuimba'éjeko nahasêiva'erã, kuñánte hasêva umíva ombopytupa tekoandu ha'e orekóva yvpóra háicha. Mbo'eharakuéra avei napeteîchai oiko ha oñemongu'e mitãkuimba'e ha mitãkuña apytépe. Péicha ha'ekuéra avei oñeformava'ekue ha oikuaáva ha oimo'ãva jeýmante ningo oraháta mbo'ehaópe. De jápa, mbo'ehakuéra oguata jeýnte umi estereotipo ári; hemimo'ã ha iñe'ênguéra alo'ymaite jeýnte ha jeyvéramo ojuhu jey ha'ekuéra ohekávante. Ha'ekuéra meme nunga orovia mitãkuña'ikuéra oñembo'yporã ha ohechambykyveha mitã'ikuéragui; ha'ekuéra ~ ciencia heko'ordenadave, omba'apokatuve, katuetei ojapove hembiaporã, hi'ajuve, katu ichi'îveha oipykúi hagua rapére, ogustaveha chupekuéra ñe'êporãhaipyre ha tekombo'e ogapy rehegua hamba'e. Ko'ã hemimo'ã ári, mbo'eharakuéra oñemongu'e peteî hendáicha mitãkuña'ikuéra apytépe ha ambuéicha mitãkuimba'e apytépe: mitãkuñanguérare heta jey ndojepy'apy guasúi, ko'ýte ombo'éramo manualidades, ciencias naturales ha matemática umíva. 1 Texto extraído del Congreso 2001 - Construir la escuela desde la diversidad y para la igualdad – Madrid- España

Mitãnguéra avei ndohechái peteĩcha mbo'ehára térã sãmbyhyhára ha'érõ kuimba'e térã kuña; kuimba'épe omomba'eve térã “okyhyjeve” chugui ha kuñágui katu nahániri guasúi. Amo hu'ãme ja'ekue ñasêha jahávo ñande pirégui ko'ã mba'épe, heta jey jajevy'imi avei ñande rapykuévo, katu ~ êva ñandéve aipo neutro ramo ouhahína kuimba'e reko ja'ejeyjeyva'erã umi mba'e ojehechauka ha oñemoguah ñemotenondégui. Ko'ã mba'e jajapyhýramo ku ojuva'erãva ramo, ko'êko'êre okakuaa ha iñasãita ohóvo. COEDUCAR ~ ~ yvypóra háicha; “Oréve guarã coeducación hína tekombo'e gueroguata ombohapéva tapichakuéra okakuaapa porã hagua aipórõ, mbo'ehao coeducativa hína umi ohapo'óva opáichagua tekojoavy ha mba'e oporomboykéva, tenda temimbo'e ~ hi'aju porã hagua, ~ kuimba'e ha kuñáva okakuaahápe mba'eveichagua jejopy'yre tenda oîhápe jojareko, ndaiporihápe mba'eveichagua jejopy sexo rehegua” 2 ÑANE REMBIAPORÃ: Ñañangareko ja'évare: Ñane rupi ningo ñaimoinge heta jey pe máva ~ opa mba'e ojehúva apytu'ûkuápe ha'e ojapyhy hagua ~ peteî lenguaje sexista guive térã hese'y. Ñe' ê rupi ñapensa, jajekuaauka, jahechakuaa; ndajarehóiramo kuñámi, upéicharõ ñamokañy chupe. Opa ko'ã mba'e rehe ñamboykeva'erã pe lenguaje sexista mbo'ehakotýgui; ñambohéra kuña oîva, tove herakuéra toñeñopê avei oñe'êvo.

Mbo'epy rehegua: Tojevicheapaite pe mbo'ehao jeguata sexismo ári, jámane mba'e oñembo'éva, jehupytyrã, aporeko hamba'e; pe currículum oculto ojeheróva toñembojere ipýgotyo. Tembiaporã: Ñamokyre'y~ kuña ha kuimba'e rembiapo tee ojerekóva sosiedápe iñambuévo.

e Techapyra:

Tembiapo opa aragua mbo'ehakotýpe, umíva ikatu ogykehai ñembogue, oñemohenda porã opa tembiporu hamba'e opytavéjepi mitãkuñanguéra pópe, ha'ekuéra omba'apoporãvégui; péicha ñamopyenda hatãve hína mbo'ehaópe tembiapo katuínte ome'êva chupe sosieda: mba'eñangarekohára. Mitãkuñanguérape ojehekombo'e irresponsable, ~ ~ oñangareko ijehe ha itîndy hagua; mitã'ikuérape katu noñemohembiapo guasúi, ojeykeko chupekuéra ijahegui hagua, oñeme'ê chupekuéra juruja he'ívo ahániri. Ojeguerovia mitãkuñanguéra hi'ajuvoiveha kuimba'égui ojagarra hagua ~ hekópe porã tembiapo oñeme'êva chupe, katu jahechakuaa va'erã ko'ã mba'e oikoha péicha oñembo'e rupi mitã'i ha mitãkuñanguérape. Peichagua tekombo'e ningo oñepyrûma voi ñanereñoiha ára guive; ha'e oguata jaguataháicha ojoapytépe, umi techapyrã oñemoîva ñandéve ári. Ñande rogapýpe raêve ñañapyrû ko'ã mba'e, pépe oñemohenda ha oñemohembiaporã teéma voi kuña ha kuimba'épe ha upéi ohoreíma hese. Kuña rembiaporã ñangareko rehegua ningo oñepyrû ogapýpe, tembiapo ogapypegua oñemboguatakuévo. Katuínte kuña añónte ojapóramo tembiapo ogapypegua, hapopypypuku pypukuvéta ñemboykereko ha máramo ndaipirumo'ãi. Ijetu'u jahecháramo mba'éichapa amáke okakuaa tecnología ha ojepyso yvy tuichakue javeve, imombyry mombyryve kuñanguéragui; jeyvéramo katu juruvyreípe oñemboyke ko'ã tembiporu pyahu. Ndajagueroviaséi mba'éichapa amáke tecnología pyahu oike heta profesión-pe, umi tembiapo ~ henyhête kuimba'égui ha kuñanguéra katu opyta tapykuépe. Pépe ojehechakuaa umi kuñánte ojapova'ekuépe, ko'ága ~ oîhahína umívapa ojapo kuimba'e térã kuña. Katu pépe ndopái; tembiapo ymave kuñánte profesión oñemomba'e hagua ojapova'ekue ha'e ko'ága ~ kuimba'e ojapómaramo avei ha'ete ku oñembomba'evéva, jepémo pe tembiapo na'iñambuéi.

www.

Tembiporu:

http://www.fongdcam.org/manuales/genero/datos/docs/1_ARTICULOS_Y_DOCUMENTOS_DE_REFERENCIA/D_EDUCAC ION/Sexo_y_genero_en_educacion.pdf http://www.eumed.net/rev/ced/01/igualdad_genero_escuela.htm http://es.scribd.com/doc/18464686/Manual-de-equidad-de-genero-para-docentes-de-educacion-primaria http://www.csicsif.es/andalucia/modules/mod_ense/revista/pdf/Numero_2/davidbenitez_educacion_para_la_igualdad _entre_sexos_1.pdf 2 Fernando G. Lucini; “Temas transversales y educación en valores” ALAUDA