DISKURTSO DOKUMENTALAREN FORMAK
PALESTINA KOMIKIGINTZAN
JOE SACCO GUY DELISLE PALESTINE
Julen Biguri Asier Kortabarria Ander Barinaga-Rementeria
CHRONIQUES DE JÉRUSALEM
DISKURTSO DOKUMENTALAREN FORMAK, Palestina komikigintzan: JOE SACCO (PALESTINE) eta GUY DELISLE (CHRONIQUES DE JÉRUSALEM) Testua: Julen Biguri Asier Kortabarria Ander Barinaga-Rementeria Diseinua eta maketazioa: Ander Barinaga-Rementeria
(cc) ZART! 2012 ‘DISKURTSO DOKUMENTALAREN FORMAK, Palestina komikigintzan: JOE SACCO (PALESTINE) eta GUY DELISLE (CHRONIQUES DE JÉRUSALEM)’ by Zart K.E. is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 3.0 Unported License. Based on a work at http://www.zartkultura.com. Permissions beyond the scope of this license may be available at zartprodukzioak@gmail.com.
PALESTINA KOMIKIGINTZAN
JOE SACCO - GUY DELISLE 01. Sarrera Etorri bezain azkar joaten zaizkigu Palestina eta Israel-en arteko gatazkaren berriak egunkarien azaletatik, hainbat hamarkadatan zehar aurrera jarraitzen duen gatazka baten isla bezala. Nahiz eta asko diren Palestinar herria egunero buruan dutenak, egunez egun sufritzen den errealitatearen brintza odoltsuenak dira soilik jendartean zabaltzen direnak. Azken hamabost urteetan asko entzun eta idatzi da gaiaren inguruan: Osloko akordioa, Arafat-en heriotza (erahila izan ote zen aztertzen ari dira orain), “Berun Urtua” operazioa, Hamas-en garaipena hauteskudeetan eta lan hau egiterakoan garatzen ari den “Defentsa Zutabea” operazioa eta Palestina NBEn sartu izana besteak beste. Asko idatzi dela esan dugu, eta asko idatziko da, ez duelako ematen gatazkak irtenbide hurbilik izango duenik. Gaia presente egon da bai egunkari zein albistegietan, dokumental eta pelikuletan. Komikigintzan ere asko idatzi eta marraztu da gaiaren inguruan, hainbat ikuspegitatik eta forma oso ezberdinetan; euskarri hau izan da, denetatik, Israel-eko erregimenarekiko kritikoen agertu denetako bat. Horren adibide dira, adibidez, Guy Delisle-ren Croniques de Jérusalem eta Joe Sacco-ren Palestine, forma oso ezberdinean Israel eta Palestinaren gaia jorratzen duten bi komiki. Gure lanean bi lan hauen arteko konparaketa egingo dugu. Bi dokumental hauek sinetsi-egitea nola burutzen duten aztertzen saiatuko gara.
01. Sarrera [03] 02. Dokumentalak komikigintzan [04] 03. Joe Sacco [06] 04. Guy Delisle [08] 05. Testuingurua [10] 06. Lanen analisia eta konparaketa [12] 07. Ondorioak [21] 08. Iturriak [22]
Uste dugu dagoeneko argi gelditu dela gaiarekiko interesa dugula. Aitzitik, bi dokumentalen azterketa egiterako orduan, interesgarria egin zitzaigun konbentzionala ez den euskarri bati heltzea, komikiari hain zuzen ere. Bi komiki hauek alderatzeak, ez du ordea helburu konparatibo hutsa, helburu pedagokiko bikoitza baitu: alde batetik komikiaren lengoaia eta baliabide narratibo zein formalen inguruan ikastea, eta bestetik Israel eta Palestinaren arteko gatazkan sakontzea eta horretarako zer hobe, berau gertutik eta oso forma ezberdinean bizi izan duten bi autoreen lana baino.
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
5
02. Dokumentalak komikigintzan Testu dokumentalak edonon aurkitu ahal direla esatea normala da. Izan ere, liburuetan, ikus-entzunezko piezetan zein beste edozein lekutan aurkitu ditzakegu sinetsi-egitea helburu duten testuak. Baina, baliteke, dokumentalak komikietan ere badaudela esaterakoan erantzuna ezberdina izatea. Bada, komikiak oraindik ere super-heroien eta geek-en munduarekin lotzen bakarrik duenik. Errealitatea, ordea, bestelakoa da. Komikien kalitateak jauzi handia eman du 1970eko eta 80ko hamarkadetatik hona. Aurrerakuntza horien artean landutako gaietan ikusi daiteke aldaketa nabarmenena. Lehen, aisialdirako fikziozko istorio ulerterraz eta sinpleak egiten ziren, eta orain zine garaikideari buruzko dosierrak, eleberrien egokitzapenak edota ikerketa erreportajeak aurki ditzakegu besteak beste, nahiz eta gaur egun fikzio ulerterraza ere kaleratzen jarraitzen den. Aurrerapausu honi bultzada handia eman dio komikigintzaren normalizazio prozesuak, non, komikiaren eta narrazio piktorikoaren teoriak kaleratzeaz gain, literatura eta dokumentalekin parekatu izan diren komiki asko eta asko. The New York Times, The Times, Le Figaro edota El País egunkariek, besteak beste, komikiei eskaini izan diote atal bat kultura sailean. Gainera, ez dugu ahaztu behar komikia bederatzigarren artetzat hartzen hasi direla hainbat aditu, hala nola, Maurice de Bevere “Morris”. “Comic Ontology” (1989, Norma Editorial) aldizkarian Will Eisner-ek ere jada bederatzigarren artetzat hartzen du komikia.
6
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
Errekonozimendu ofizial horren isla dira AEBko unibertsitate eta arte eskola askok hartutako jarrera: Floridako Unibertsitatea, Mississaugako Toronto Unibertsitatea eta Californiako Santa Cruz Unibertsitatea, besteak beste, komikigintza graduak eskaintzen hasi dira azken urteetan. Unibertsitateko irakasleen artean Art Spiegelman, Gunther Kress eta Scott McCloud aurki ditzakegu. Horretaz gain, oraindik ere merkatuan leku txikia badute ere, azkeneko urteetan hau, hazi egin dela esan dezakegu. Argitaletxe askok, adibidez, Planeta DeAgostinik eta Astiberrik, komikigintzaren aldeko apustua egin dute azkenaldian. Normalizazio prozesu honek, noski, komikiaren “irudia” formalizatu du: lehen aisialdirako aldizkaritxoak zirenak yuxtaposizioan dauden irudien sekuentzia informatibo eta estetikoa lirateke gaur egun. Ikuspuntua, beraz, erabat aldatu da. Eta aldaketa horrekin komikiaren funtzioa ere aldatu nahi izan da, hau da, komikiaren beraren irakurlearekiko xedea. Aisialdirako komikiak egiten zituzten autore asko mezu politikoak hedatzen hasi dira egun, eta bederatzigarren artearen indarra kontuan hartuta aisialdia bigarren mailako xedetzat hartzen hasi dira. Azken finean, Puño marrazkilariak dioen bezala: ilustrazioa eta komikigintza papereko zinea lirateke. Eta, dakigunez, zinearen bidez edozein modutako testuak egin daitezke, konbentzionalak zein iraultzaileak, fikziozkoak zein dokumentalak edota didaktiko zein aisialdikoak.
1993 2000
1975
1976
1970
1950
1930
2009
2004
1997
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
7
03. Joe Sacco
Joe Saccoren argazkia
Joe Saccoren autoerretratua
Joe Sacco Maltan jaio zen 1960ko urriaren 2an, eta 12 urte zituela Amerikako Estatu Batuetara joan zen bizitzera. Saccok gaztetatik erakutsi zuen kazetaritza munduarekiko interesa. Oregoneko Sunset institutuan zegoela, gehien bat satirak eta iritzi artikuluak idazten zituen bertako egunkarirako. Eta 1981ean kazetaritzako Bachellor of Arts titulua eskuratu zuen Oregoneko Unibertsitatean.
rican Splendor eta Eddie Campbellen Alec oinarritzat hartuta. Yahoo #1-6 komikian, ordea, Pekaren eta Campbellen komikietatik aldentzen ziren gai sozialak bere biziko garrantzia hartzen dute eta narrazio guztiz satirikoa planteatzen du.
Hala ere, Saccok ez zuen bere burua eroso ikusi kazetari lana egiten hasi zenean. Autorearen hitzetan, “nire garaian ez zegoen interesgarria edota mundua aldatzeko aukera ematen zuen kazetari lanik�. Beraz, hainbat lekutan lanean egon ostean, Maltara, bere sorterrira, joan zen benetan maite zuen horretan lan egiteko: komikigintza eta ilustrazioa. Hainbat komiki kaleratu eta AEBra bueltatu ondoren, bidaiatzeari ekin zion. Bidaia horietan komiki autobiografikoak idatzi zituen, 70 eta 80 hamarkadetako Harvey Pekaren Ame-
8
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
1991an Yahoo #2 komikian aipatutako Golkoko Gerrari buruzko ikerketa bideratu nahian Ekialde Hurbilera bidaiatu zuen, baina, ia nahi gabe, Palestinari buruzko komikia egiten amaitu zuen. Palestine (1996, Fantagraphics) izeneko lanean Israelgo eta Palestinako herritarren eguneroko bizitza islatzen saiatzen da kronika txikiez eta satiraz baliatuz. Komiki kazetaritza azpigeneroko opera prima gisa hartu izan da ordutik Saccoren lana. Izan ere, Truman Capotek In Cold Blood eleberrian egin zuen moduan, Saccok Palestinaren inguruko ez-fikziozko eleberria sortu zuelako. Lehenengo kazetaritza komikiarekin 1996an
‘Rock and me’, Joe Sacco
‘The fixer and other stories’, Joe Sacco
American Book Award saria jaso eta Europar Batasunean 30.000 ale baino gehiago saldu ostean, Jugoslaviako gerraren kronika bideratu zuen Bosniako trilogiarekin: Safe Area Goražde (2000, Fantagraphics), The Fixer (2003, Drawn and Quarterly) eta War’s End (2005, Drawn and Quarterly). Azken urteetan Eisner Saria, Ridenhour Liburuen Saria eta Guggenheim Beka jasotzeaz gain, Oregon (2008, Ecco) eta Footnotes in Gaza (2009, Metropolitan Books) komikiak kaleratu ditu eta Harvey Pekar eta Eddie Campbellekin batera lan egin du American Splendor bilduman. 2012an Chris Hedges Pulitzer sariaren irabazlearekin batera AEBetako pobreziari buruzko Days Of Destruction, Days Of Revolt (Nation Books) komikia kaleratu berri du.
‘Palestine’, Joe Sacco
Kazetari lanetan, ordea, The Guardian egunkarian eta Harper’s aldizkarian kolaboratu du, besteak beste. Aipatutako bi hedabideetan kronika eta irudiekin josi ditu Irakeko gudari buruz egindako erreportajeak. Azken urteetan gainera, kazetari, idazle eta komikigile ezagun askok Ohorezko Pulitzer Sarirako eskaera egin dute Joe Saccoren ibilbidea dela eta, baina Columbiako Unibertsitateak ez du baiezkorik eman. Joe Sacco, beraz, egungo Truman Capote litzateke, komikigintzako lehenengo kazetaria. Finean, Saccok ikus-entzunezko piezetan eta paperezko euskarrietan erabilitako lengoaia komikietara moldatu du kazetari baten lana lortuz. Hori dela eta, komiki kazetaritza izeneko azpigeneroan autoritaterik gorenetarikoa da Sacco gaur egun.
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
9
04. Guy Delisle
Guy Delisleren argazkia
Guy Delisleren autoerretratua ‘Chroniques de Jérusalem’ lanean
Guy Delisle 1966ko urtarrilaren 19an jaio zen Quebec hirian, Kanadan. Animazioa eta ilustrazioa ikasi zituen Sheridaneko Institutuan, eta berehala CinéGroupe enpresan animazio lanak egiten hasi zen Montrealen. Enpresa berarentzat lan egin zuen Kanadan, Alemanian, Frantzian, Txinan eta Ipar Korean.
egoera sozio-politikoa Chroniques Birmanes (2007, Delcourt) eleberri grafikoan azaldu zituen. Komiki honetan jada estiloa aldatzen zihoan, eta eleberri grafikotik aldenduz kazetaritza komikiko lengoaia bereganatzen joan zen, baina oraindik ez zen kronika profesionalera pasatu.
Azkeneko bi herrialdeetan zegoela, Txina eta Ipar Korean, Shenzen (2000, L’Association) eta Pyongyang (2003, L’Association) eleberri grafikoak egin zituen. Bertan, Eddie Campbellen estiloarekin bere bizipenak kontatzen ditu, eta kronikaren egitura badu ere, fikziozko teknika batzuk erabiltzen ditu.
2009an, ordea, Nadègen lana berriro aitzakiatzat edo abiapuntutzat hartuta, Jerusalemerako bidea hartu zuen. Bertako esperientzia Chroniques de Jérusalem (2011, Delcourt) komikian kontatu zuen, non, jadanik kazetaritza komikiaren azpigeneroko lengoaia erabili zuen. Komikia Best Seller bihurtu da azken urtean munduko hainbat lekutan, eta kritika onak jaso ditu edonondik. Chroniques de Jérusalem-ek Angoulemeko Album Onenaren Saria jaso du 2012an.
2005ean bere emaztea, Nadège, Birmaniara joan zen Mugarik Gabeko Medikuak erakundearekin lan egitera. Delisle bertara joan zen bien semearekin batera. Bertako bizipenak eta
10
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
‘Cómo no hacer nada’, Guy Delisle
‘Pyongyang’, Guy Delisle
‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
Gainera, Joe Saccok Delisleren obra “kazetaritza lan paregabea” dela esan dute. Fikziozko narraziotik erabat aldendu eta kazetarien lekukotasun objektiboa bereganatzen duela azpimarratu dute. Guy Delisle komikigintzako autore garrantzitsua dela badiogu ere, ez dugu ahaztu behar kazetaritza generoan bere lekua egin duela komiki kronika landuen bitartez.
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
11
05. Testuingurua Bi lanak Palestina eta Israeli buruzkoak badira ere, testuinguru oso ezberdinak dituzte, bai autoreari, bai sortze eta argitaratze datei eta bai produktuari berari dagokienez. Hasteko, Joe Saccoren Palestine Fantagraphics Books argitaletxearekin kaleratu zen jatorrizko bertsioan lehen aldiz 1996an. Aldez aurretik, 1993 eta 1995 urteetan kaleratutako 9 komiki ezberdinen bilduma da Palestine. 1996an bilduma eleberri grafiko bakar batean batzerakoan Edward Said-en sarrera gehitu zitzaion. Hortik aurrera 5 urterik behin, gutxi gora behera, edizio berri bat kaleratu izan da, 2012an egilearen eskubideekin arazoak izan dituzten arte. Baliteke, gainera, bere garaian komikia Fantagraphics Books argitaletxearekin kaleratzea nahigabeko edo garrantzirik gabeko erabaki bat izatea, baina gaur egun, produktuari sekulako garrantzia eransten dion faktorea da. Fantagraphics Books underground komikien eta komiki alternatiboen kultuko argitaletxea da. Izan ere, Eros Comix eta B serieko bilduma famatuez gain, Chris Ware-n Acme Novelty Library, Charles Burns-en Black Hole, Daniel Clows-en Ghost World eta Eightball, Peter Bagge-n Hate eta Jason-en The Left Bank Gang kultuko komiki sarituak kaleratu ditu, besteak beste.
ordea, 2008ko abuztuan hasi zen komikiarekin eta 2009ko uztailean amaitu zuen, “Berun Urtua” operazioaren garaian. Beraz, esan genezake bi autoreek Palestina eta Israelen historia garaikidean berebiziko gertaerak bizi izan zituztela komikiak egin zituztenean. Hori dela eta, nahiz eta bi komikien artean hamabost urteko aldea egon, aldaketa gutxi daude batak eta besteak deskribatzen duten errealitatean. Biek ala biek arrazoi ezberdinak direla eta egin zituzten komikiok. Delisle, bere emazte MSF Mugarik Gabeko Medikuak-Frantzia-ko kidea laguntzera joan zen herrialde honetara eta bere denbora librean eguneroko kontuak kontatzea erabaki zuen. Horren emaitza dira bai komikia eta bai bloga. Pasarte batzuk berdinak dira blogean eta komikian. Horrek, sinetsi-egite efektua nabarmen indartzen du. Blogean agertzen diren argazkietako asko biñeta bihurtzen ditu komikian. Saccok herrialde palestinarraren egoera deskribatzea zuen helburu.
Guy Delislek ateratako hainbat argazki, gero biñeta bihurtu direnak
Guy Delisleren Chroniques de Jérusalem, berriz, Delcourt argitaletxe Frantziarraren izenpean kaleratu zen 2012an. Fantagraphics Books argitaletxearekin alderatuta, Delcourten irudiak erabateko formaltasuna eta neutraltasuna adierazten ditu, komiki konbentzionalagoak eta formalagoak kaleratzen dituelako. Datei dagokionez, Joe Saccok Osloko itunak sinatu ziren garaian egin zituen komikiak, hau da 1993tik 1995era. Guy Delisle,
12
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
Guy Delisleren ‘Chroniques du Jérusalem’ liburuaren argazki bat
Guy Delisleren hainbat zirriborro
Guy Delislek marraztutako mapa bat
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
13
06. Lanen analisia eta konparaketa Aurkeztuta daude autoreak, gaia eta testuingurua, eta mamira joko dugu zuzenean. Izan ere, lan honen azken helburua bi dokumental hauen arteko konparaketa bat egitea da, beraien sinetsi-egitea nola gauzatzen duten aztertuz. Beraz, saiatuko gara azaltzen komiki bakoitzak nola burutzen duen, dokumentala den aldetik, esaten ari dena egia dela aditzera emate hori. Konparaketa hasteko, uste dugu azaletik bertatik hastea dela egokiena, izenburutik. Joe Saccorenak, Palestinek (Irudia 1), helburu argia du: Palestinan gertatutakoaren berri ematea. Guy Delisleren lanak aldiz, izenburu luzeagoa du: Croniques de Jérusalem (Irudia 2). Herrialde baten edo bestearen aldeko ikuspegia eman beharrean, neutroagoa den ikuspegi bat ematen du. Izenburuan Jerusalem hiriari baino ez dio erreferentzia egiten eta bere liburua primeran laburbiltzen du kronikak deritzon hitzarekin. Egilearen hitzetan, “izenburua The Chronicles of East Jerusalem izan zitekeen”, izan ere, Jerusalemeko eremu txiki honen inguruan hitz egiten du gehien. “Xehetasun txikiei buruz hitz egitea da gehien maite dudana, ondoren 20082009 urteen bitartean gertatutakoaren irudi edo snapshoot bat osatzeko”. Azaleko irudiak ere esanguratsuak dira, Saccoren Palestine komikian espresuki agertzen dira herri palestinarraren zapalkuntza eta bizi baldintza latzak. Noraezean edo inorako bidaian agertzen dira pertsona asko, lokatz, basa eta hondakinen artean. Croniques de Jérusalemen, aldiz, Guy Delisle agertzen da Mezkiten landaren alboan, bertan hilerria, harresia eta mezkita bat agertzen dira. Jerusalem inguruko elementu oso sinbolikoak dira. Konbinaketa honek Palestinaren aldeko konnotazio ez horren ageriko bat du. Biek ala biek bakoitzak liburuan lantzen dituen tesiak indartzea dute helburu. Azalak obra osoarekin konsonantzian daude. Palestine komikian herrialde palestinarraren zapalkuntzari buruzko tesia defendatzen eta argudiatzen den bitartean, Guy Delisleren Croniques de Jérusalem lanean helburua bestelakoa da. Delislek gertakizun barregarriak eta anekdotikoak kontatzeko komikiak egiten dituela dio. Kazetaria ez dela nabarmentzen du Delislek, istorioak kontatzea baino ez zaiola gustatzen.
14
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
irudia 1 | Joe Saccoren ‘Palestine’-ren azala
irudia 2 | ‘Chroniques de Jérusalem’en jatorrizko azala
irudia 4 | Joe Sacco pasarteetako batean
Joe Saccoren lanak bi hitzaurre ditu (Edward Said eta egilearena), eta zehazki Edward Said-en hitzaurreak autoritate argudio izaera hartzen du. Izan ere, Edward Said (Jerusalem, 1935 – New York 2003) Columbiako Unibertsitatean literatuta irakasle izateaz gain kritiko literario eta musikal ospetsua ere bazen. (Irudia 3)
irudia 5 | Guy Delisle da bere lanen protagonista
lestinako Kontseilu Nazionaleko kide ere izan da eta bera da teoria postkolonialisten gurasoetako bat. Hitzaurrea Saccoren lana goraipatu eta justifikatzeko erabiltzen du: bai formatuari dagokionean (berak komikiarekin duen harremana eta komikiak duen funtzio periodistikoari balioa ematen dio) eta literatur aditu izateak indartu egiten du bere tesia; eta bestetik, ideologikoki, bere ikuspegia Joe Saccorenarekin parekatzen da. Inongo zalantzarik gabe esan dezakegu Edward Saiden hitzaurreak sinesgarritasuna ematen diola Joe Saccori, bai, Palestinaren aferarekin interesatuta dagoen jendearen aurrean eta baita ere, komikiarekiko jarrera eszeptikoa duten kazetari eta liteirudia 3 | Edward Said Said Palestinaren aldeko akti- rarioen aurrean. bista garrantzitusenetako bat Guy Delisleren Croniques de izan da. Hainbat urtetan Pa- JĂŠrusalemek berriz ez dauka
hitzaurrerik, gordinean hasten da narrazioarekin. Bi kontaketei sinesgarritasuna ematen dien beste faktore bat autoreak beraiek pertsonaia moduan agertzea da. Nolabait kontaketei fikzio izaera kentzen diela esan dezakegu. Gainera, errekurtso honek, irakurleei beraien lan prozesua eta komikiaren garapenean nola egiten duten erakustea ahalbidetzen die. Hala ere, biek oso modu ezberdinean kudeatzen dute beraien pertsonaia. Joe Sacco (Irudia 4) istorioan agertzen bada ere, bere pertsonaia benetan erakutsi nahi duen hori (Palestina eta Israelen arteko gatazka eta palestinarren egoera) erakusteko aitzakia da askotan. Delisle-ren kasuan berriz, (Irudia 5) bera da laneko protagonista, bere bizipenak erakusten baititu: bere joan etorri anekdotikoak, etxeko-gizon bezala duen eguneroko bizitza... bera da istorioaren ardatza. Saccoren figuran, aktibista
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
15
bat ikusi dezakegun moduan, Delisle ego -dokumentaletik gertuago dagoela esan dezakegu. Saccok herri palestinarraren borrokaren aldeko jarrera argia hartzen du, eta saiatzen da argitara ematen urteetan zehar palestinar herriak Israelengatik jaso duen jazarpena, hori da bere helburua. Horretarako, palestinar biktima eta borrokalariak elkarrizketatzen ditu, beraien bizipenak, etsipenak eta bizi-egoerak erakusteko asmoz. Delislerekiko guztiz ezberdina da jarrera hau. Ondorioz, Delislek baino dokumentazio lan sakonagoa egiten du eta orokorrean, Palestina eta Israelen arteko gatazkaren inguruko datu eta zehaztasun gehiago ematen ditu. Delisle-ren jarrera ere palestinaren aldekoa dela ondorioztatu dezakegu, baina era askoz inplizituagoan ematen du aditzera. Nolabait ere, berak bizi izan dituen egoera kasualek eta ikusten dituen gertaera ezberdinek eramaten dute jarrera hau hartzera. Guy Delisleren azkenengo lan honen formatua aurrekoak baino landuagoa da, bai maketazio eta bai material aldetik egilearen konsagrazioaren emaitza da. Halere, bere estilo klasikoarekiko fideltasuna mantentzen du, baina bere autore estiloaren garapen nabarmena dago. (Irudia 6 -Shenzhen-, Irudia 7 -Pyongyang- eta Irudia 8 -Chroniques de Jerusalem-) Pyongyang lanetik Crónicas Birmanas lanera egindako saltoa berresten du lan honekin, marrazkigile figura baztertu gabe, kronikagile izaera sendotzen baitu. Bere egunerokotasuna aldatu egiten da hasierako bi lanen (CinéGroupe konpainiarentzat lanean zebilela egin zituen Shenzhen eta Pyongyang) eta azken hauen artean, non ume jagole edo etxeko-gizona den. Lehenengo lanetan, arkatz edo boligrafoz egindako itzal eta ehunduradun marrazkiak erabiltzen ditu eta azken bi lanetan ordea, marrazki lau eta sinpleak egiten ditu. Lehenengo hiru lanak zuri beltzean dira eta azkenengo lan honetan, koloreak sartzen ditu, nahiz eta guztiz neutro, soil eta itzaliak izan. Joe Saccoren
16
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
irudia 6 | Guy Delisleren ‘Shenzhen’ laneko zati bat
irudia 7 | Guy Delisleren ‘Pyongyang’ laneko zati bat
irudia 8 | Guy Delisleren ‘Chroniques de Jérusalem’ laneko zati bat
irudia 9 | Joe Saccoren ‘Palestine’
Palestine lana, zuri beltzean da eta zehaztasun handiko irudiak egiten ditu, nahiz eta karikatura ukitu bat ere baduten bere irudiek. (Irudia 9 eta Irudia 10) Liburua aurrera doan heinean, autorea, zein eleberrian agertzen diren gainontzeko pertsonaiak “zatartu” egiten dira, istorioa (historia) zatartu ahala. Berez, karikatura estilotzat duen autore honen lanean, pertsonaiak are gehiago hiperbolizatzen dira komikiak aurrera egiten duen neurrian. Kolorea ere bien arteko beste elementu bereizgarri garrantzitsu bat da. Delisleren lanean koloreak nahiko sinbolikoak dira. Orokorrean zuri beltzean edo saturazio oso baxuko koloreetan garatzen da istorioa, baina adibidez gaua irudikatzean tonu urdinagoek hartzen dute garrantzia (Irudia 11) eta kanpora egiten dituen bidaietan, anekdota gertakari berezietan eta pasarte bibliko (Irudia 12) edo historikoetan ere kolorea aldatzen da. Kolore biziak benetan nabarmendu nahi dituen gauzetarako baino ez ditu erabiltzen: soinuak adierazterako orduan kasu (Irudia 13) . Palestinako lurraldeak berdez
irudia 9 | Joe Saccoren ‘Palestine’
marrazten ditu, kolonoak ordea laranja kolorez eta Israeldar estatua gris ilunez (Ikus 11 irudia). Lurraldeak bereizteko ere erabiltzen ditu: Palestinari kolore biziagoak ematen dizkio Israeli baino. Sacco-k plano laburrak erabiltzeko ohitura du, eta batez ere pertsonaien sentimenduak azaleratzeko baliatzen ditu. Bestalde, Delisle-k guztiz kontrakoa egiten duela esan genezake, izan ere gutxitan ikus ditzazkegu gertutik pertsonaien aurpegiak, eta plano orokor eta zabalak zein paisaiak nagusitzen dira. Joe Saccoren biñeten egituraketa ez da konbentzionala, forma irregularrak erabiltzen ditu batik bat eta bata bestearen gainean daudela ematen du. Bestalde, forma zorrotz eta diagonalekin ere jolasten du. Biñeten artean oso aire gutxi uzten du, kale (biñeten arteko espazio) estuak erabiltzeko joera du, eta askotan biñeta bakarra izan zitekeena bat baino gehiagotan mozten du. Saccoren eraginak oso undergroundak dira, (sa-
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
17
irudia 11 | ‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
irudia 13 | ‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
irudia 12 | ‘Chroniques de Jérusalem’-en agertzen den pasarte biblikoetako bat
18
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
irudia 14 | ‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
irudia 15 | ‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
rreran aipatu dugun moduan, liburuaren argitaletxea bera ere nahiko undergrounda da) eta hori estiloan ere nabari da. Bokadiloak eta bestelako elementu ezberdinak biñeten barruan zein hauetatik kanpo ere agertzen dira; honek, nahaspila apur bat sortzen badu ere, indar handia ematen dio berez, adierazkortasun handia duen istorio bati. (Irudia 14) Guy Delisleren biñeten egituraketa klasikoago edo estandarizatuagoa da. Laukiak zein lauki zuzenak dira nagusi, bata bestearen ondoan jarrita, ez du forma geometriko berezirik erabiltzen. Gainera, Sacco-rekin konparatuz, kaleak handiagoak dira, orokorrean orrialdean espazio huts gehiago utziz. (Irudia 15) Honek ekartzen du irakurlearentzat komikiak arnasa hartzen uztea, eta irakurketa patxadaz hartzea, Sacco-ren estiloaren guztiz kontrakoa. Azken honen estiloak tentsio klima bat sortzen du; kaotikoa, islatu nahi duen egoeraren antzekoa. Delislek, Familiarekin bidaiatzen duenean, bidaia hauek bere “kontaketatik” bereizi nahi dituela nabaria da eta horretarako bidaia deskribatzen duten biñetetan argazki itxura duten marrazkiak ikusten dira (konposizioa ere halakoa dute) eta argitasun eta saturazio ezberdineko koloreekin janzten ditu. Adibidez; Eilat, Tel Aviv edota Jordaniara bidaiak egiten ditu, baina modu honetan adieraztean, interpretatzen dugu kontatu nahi duenetik at daudela. Biñetetako batzuk argazkietan oinarrituta daude, izan ere, horrela denean estiloa ere aldatzen du, xehetasun gehiago sartzen baititu. Estilo errealistago honek bertan egon denaren inpresioa eragiten du, hau da, sinetsi-egite efektua indartzen du. Kontatzeko moduari dagokionean Delisleren lana hilabeteka antolatuta dago eta hauen barruan gaika, ez du egunerokoaren itxura tradizionala erabiltzen. Gaiak edonolakoak dira, anek-
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
19
dota bat, beste hiri batera bisita edo ohitura bat adibidez; eta gai hasieran biñeta bat erabiltzen du gaiaren adierazgarri den marrazki batekin (Irudia 16). “Berun urtua” operazioa azaltzeko data zehatzak erabiltzen ditu, abenduaren 26tik urtarrilaren 17ra bitartean eguneroko antzeko bat osatuz. Koadro laranja batzuen bitartez ematen du Gazako gatazka egunen berri. (Irudia 17) Eleberri grafikoak egunerokotasuna mantentzen duen une bakarra da eta gatazka garatzen den denbora tartean ez du beste hizpiderik. Momentu honetan, zein beste une batzuetan, pertsonaia errealak tartekatzen ditu istorioan Ban Ki Moon, Shlomi Eldar, Barack Obama, Netanyahu... honek zein data zehatzak aipatu beharrak sinetsi-egite efektua indartzen dute. Saccok aldiz, kontaketa kronologikoa erabiltzen duela badirudi ere, ez du hau modu argian adierazten, hau da, ez du data zehatzik ematen. Idatzizko narrazioan emandako datuek ematen dute denboraltasunaren inguruko informazio apurra. Saccok sinetsi-efektua indartzeko beste bide batzuk erabiltzen ditu, hots, bere komikiko gertaerak datu historiko zein sozialez hornituta daude. Horrela Guy Delislerekin guztiz kontrakoa den jarrera hartzen du, bere kazetari izaerari lotua, eta biñetetan testu ugari ematen du datu historiko, sozial edo bestelakoekin. (Irudia 18) Bi liburuen irakurle-profila ezberdina da. Delislek bera herrialdean kokatu hala kokatzen du irakurlea ere. Batzuetan, beren beregi bilatutako ezjakintasun posizionamendu batetik aztertzen ditu gauzak. Irakurleak, berak informazioa bildu ahala du honen berri. Istorioa ulertzeko ez da horrenbesteko backgroundik behar. Berak elkarrizketa batean aipatu zuen bezala: “ez nekien gehiegi herrialdeko egoera eta gatazkaren inguruan. Ordura arte ez nintzen sekula Ekialde Hurbilean egon. Orri zuri baten aurrean nengoen, nire diska gogorra formateatuta zegoen. Uste dut abantaila bat izan zela niretzat, izan ere, liburua egin nuenean, ezerezetik abiatu behar izan nuen, bidean dena ikasiz”. Saccok aldiz, hainbat gauza jakintzat ematen ditu, irakurle jantziagoa du helburu. Gaiarekiko interes berezia duena eta aurretik gatazka eta herrialdeak ezagutzen dituena. Delisleren lanean agertzen diren mapa eta ilustrazioek ez dute tokirik Saccoren lanean.
20
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
irudia 16 | ‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
irudia 17 | ‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
irudia 18 | ‘Palestine’, Joe Sacco
irudia 19 | ‘Palestine’, Joe Sacco
irudia 21 | Guy Delisleren bloga
irudia 22 | Biñeta bihurtu diren argazkiak
irudia 20 | Delisleren zirriborroak
Bi autoreen lan egiteko forma ere oso ezberdina da. Joe Sacco-k bere kazetari izaerari jarraiki aurrez prestatutako elkarrizketen bidez jasotzen du ondoren komikia egiteko erabiltzen duen informazio gehiena (Irudia 19). Bestalde, detaileak jasotzeko argazkiak ere ateratzen ditu, eta besterik egin ezin duenean, checkpoint-etan kasu, zirriborroak egiten ditu. Material guztia duenean, ordenatu eta orduan hasten da marrazten. Esan dezakegu, beraz, ez duela komikia bere bidaian egiten, baizik eta ondoren egiten duela. Honek ematen dio aukera irudi landuagoak egiteko, eta informazioa era hobean kudeatzeko, jadanik bilduta dituen erreferentziak erabiliz. Azkenean, kazetariak erreportaje luze bat egiteko erabiltzen duen dokumentazio prozesua egiten duela esan daiteke. Guy Delisle-ren lan prozedura oso ezberdina da, nahiz eta zenbait errekurtso biek erabiltzen dituzten. Ezberdintasun nagusietako bat da Guy Delislek ez dituela aurretik prestatutako elkarrizketak erabiltzen bere narraziorako. Batez ere, zirriborroak erabiltzen ditu bere lanerako, bai momentuan zein ondoren etxera heldutakoan egindakoak; eta marraztu ezin dituen gauzetarako (paisaiak, detaileak...) argazkiak erabiltzen ditu (Irudia 20). Ezin dugu zehaztasunez jakin Joe Sacco-ren lan prozesua nolakoa izan zen, baina Guy Delisleren kasuan blog bat izan zuen Jerusalem-en zegoen bitartean (Irudia 21) eta bertan ikus dezakegu berak han zegoela igotako edukiak, eta baita ere bere lan prozesuaren nondik norakoak. Adibidez, badaude komikian islatu diren hainbat zirriborro edota ondoren biñeta bilakatu diren argakiak (Irudia 22).
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
21
Blog honetako edukiek izugarrizko sinesgarritasuna ematen diote Guy Delisle-ren lanaren sinetsi-egite efektua areagotuz. Bestalde, badaude beste gauza batzuk efektu bera sortzen dutenak. Adibidez, Guy Delisle komikian Erromara joaten da Komic Konbentzio batera, eta gaur egun ere Konbentzio horretako Facebook ekitaldia kontsultatu daiteke, ergo existitzen da, badaude egitate hau frogatzen duten testigantzak (Irudia 23). Bestalde, bi lanetan aipatzen dira bertan lan egiten duten GKE eta beste erakundeen kontuak, denak ere existitzen direnak: Gurutze Gorria, Medicos Sin Fronteras... Hau gehien bat Guy Delisle-rengan nabaritzen da, izan ere, Nadège, bere emaztea, Medicos Sin Fronteras-eko kidea da, eta komikiaren bidez GKE hauen funtzionamendua ere ikusten dugu.
22
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
irudia 23 | ‘Chroniques de Jérusalem’, Guy Delisle
07. Ondorioak Atera dezakegun lehen ondorioetako bat da bi lanek sinesgarritasun maila altua dutela, nahiz eta sinesgarritasun hori izateko bide oso ezberdinak erabiltzen dituzten. Bi autore ditugu, estilo, interes eta izaera ezberdinarekin, espazio batek, Palestinak batzen dituelarik. Eta bien arteko ezberdintasunen gainetik, nabarmendu dezakeguna da bi kontaketak egiazkotzat har daitezkeela. Biek ala biek Palestinaren aldeko tesia defendatzen dute lanean zehar, nahiz eta modu ezberdinean egiten duten. Joe Saccok uneoro egiten du herri zapaldu honen alde eta Guy Delislek modu inplizituagoan lantzen du gaia, eguneroko pasarteak erabiliz. Delisleren liburuko azkenengo orrialdeetan palestinarren etxeetara eginiko bisita ezberdinak irudikatzen ditu autoreak. Palestinarren etxe bat beretzat hartu duen muturreko judutar bat agertzen da eta honek inplizituki liburu osoan lantzen duen tesia laburbildu eta berresten du: Palestina eta Israelen arteko gatazka amaitezina da eta berak ez dauka zereginik istorio honetan. Egoera horren aurrean Frantziara, etxera, itzultzen da. Joe Saccok, gatazkaren presentziak darraiela azaltzeko anekdota batekin bukatzen du lana. Atera dugun beste ondorioetako bat, komikia, beste edozein euskarri bezain baliagarria da errealitatea dokumentatzeko. Ikusizko formak hoberen ustiatzen dituen eredua da komikia, argazki soilek ematen ez dituzten aukerak ematen baititu (soinua, sentimenduak, mugimendua...). Saccok berak ederki laburbildu zuen El PaĂs egunkarian egindako elkarrizketa batean: “komikiak, beste erreportaje forma batek ez duen indarra dauka. Bere irudi errepikatuek errealitatea modu geldo, batzutan isil zein bokadilloekin; irakurlearen esku uzten du irakurketa erritmoaâ€?. PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
23
08. Iturriak BIBLIOGRAFIA
WEBOGRAFIA
-Crónicas de Jerusalén, Guy Delisle (Astiberri, 2011)
-Puño artistaren MAD hitzaldia http://vimeo. com/27285817
-Palestina. En la Franja de Gaza, Joe Sacco (Planeta DeAgostini, 2004) -Shenzen, Guy Delisle (Astiberri, 2006) -Pyongyang, Guy Delisle (Astiberri, 2005) -Crónicas Birmanas, Guy Delisle (Astiberri, 2011) -Entender el Cómic. El arte invisible, Scott McCloud (Astiberri, 2005) -Hacer Cómics. Secretos narrativos del cómic, el manga y la novela gráfica, Scott McCloud (Astiberri, 2007) -Alec 1. Cómo ser artista, Eddie Campbell (Astiberri, 2010) -Alec 2. La musa muerta, Eddie Cambell (Astiberri, 2010) -Antología American Splendor. Volumen 1, Harvey Pekar, Greg Budgett, Gary Dumm, Robert Crumb, Gerry Shamray eta Kevin Brown (Ediciones La Cúpula, 2011)
-Piya Chattopadhyay Guy Delisleri CBSko TVO programarako egindako elkarrizketa https://www. youtube.com/watch?v=9Uu20ZdLPx0 -Guy Delisleren blog eta webgunea www.guydelisle.com -Facebook events http://www.facebook.com/ events/32089944841/ -Fantagraphics Books http://www.fantagraphics.com/ -Delcourt Editions http://www.editions-delcourt.fr/ -El Pais egunkarian Joe Sacco-ri egindako elkarrizketa: http://elpais.com/diario/2009/10/25/ cultura/1256421601_850215.html
BESTE BALIABIDE BATZUK -CHRONIQUES DE JÉRUSALEM spota http://youtu.be/ dE6071j1EW8
-Gorazde: Zona Protegida, Joe Sacco (Planeta DeAgostini, 2001) -Notas al pie de Gaza, Joe Sacco (Reservoir Books, 2010) -1001 Cómics que hay que leer antes de morir, Paul Gravett (Grijalbo, 2012) -Suplemento Babelía, El País -The New York Times -Le Figaro -The Times
PALESTINA KOMIKIGINTZAN: JOE SACCO ETA GUY DELISLE
25
ZART! zart@zartkultura.com www.zartkultura.com