Gelderse Poort
Nationaal Landschap in beeld
V.l.n.r.: Kasteel Doornenburg, wandelpad door weilanden, laag water, fietsers in de Ooijpolder, de Waal (onder).
Nationale Landschappen de visitekaartjes van Nederland
Gelderse Poort
U kent ze wel: die typische Nederlandse land-
ruimte voor mens en natuur
schappen. De uiterwaarden, het polderlandschap, bos, hei, duinen. Om die ĂŠcht Nederlandse landschappen te behouden, heeft de overheid in 2005 twintig Nationale Landschappen aangewezen. Deze gebieden hebben specifieke natuurlijke en cultuurhistorische eigenschappen. Het zijn de visitekaartjes van ons land, want ze laten zien hoe Nederland is ontstaan.
Als een kleinschalig rivierenland-
nog mooier. Daarvoor is in totaal
De overheid stelt geld beschikbaar om de
schap ligt de Gelderse Poort aan
vier miljoen euro beschikbaar
bijzondere kwaliteiten van deze landschappen
weerszijden van de Waal.
gesteld.
te versterken. De provincies ontwikkelen
Kenmerkend zijn de uiterwaar-
Voorzitter van de Stuurgroep
daarvoor de plannen, in nauwe samenwerking
den, beboste stuwwallen, enkele
Nationaal Landschap Gelderse
met de bewoners van de gebieden.
oude rivierlopen, de oeverwallen
Poort en burgemeester van Groes-
met daarop de oudste bewonings-
beek, de heer Prick: 'De Stuur-
kernen en wielen die herinneren
groep wil het Nationaal Land-
aan dijkdoorbraken. In dit Natio-
schap flink bekendheid geven.
naal Landschap komt de Rijn ons
Dit moet leiden tot een gestage
land binnen, om zich te vertakken
stroom van landschapsprojecten
Gelderse Nationale Landschappen
Zeven van de twintig Nationale Landschappen
in de Waal, Nederrijn en IJssel.
die de bijzondere kwaliteiten van
Arkenheem-Eemland
liggen geheel of gedeeltelijk in Gelderland. Daar zijn
Stuwwallen, dijken, bossen,
ons gebied benadrukken. We gaan
Gelderse Poort Graafschap
we als provincie trots op. De bijzondere verhalen
uiterwaarden en duinoevers
met verschillende interessante
Nieuwe Hollandse Waterlinie
achter deze gebieden hebben we gebundeld in een
wisselen elkaar af. Maar ook de
projecten aan de slag, zoals het
Rivierengebied
serie brochures. Deze brochure belicht Nationaal
oude steenfabrieken en
opknappen van Fort Pannerden.
Landschap Gelderse Poort. Van Rijnstrangen tot
historische boerderijen bepalen
We willen zoveel mogelijk mensen
dijkhuizen en van rivierduinen tot de stuwwal bij
het gezicht van de Gelderse Poort.
laten genieten van het moois dat
Groesbeek: welkom in de Gelderse Poort.
Nu de Gelderse Poort een Natio-
het Nationaal Landschap Gelderse
naal Landschap is, wordt het er
Poort te bieden heeft.'
Veluwe Winterswijk
2
3
Rijnstrangen (foto rechtsboven), zicht op Persingen (rechtsonder).
Dit maakt de Gelderse Poort zo bijzonder
4
Hoog en laag
Steenfabrieken
Rivierenlandschap
het gat heen gelegd. Dat verklaart
Aan de ene kant stuwwallen,
Vanaf de middeleeuwen worden
Naast de rivieren zijn de meest
de karakteristieke kronkelende
oeverwallen, dijken en hoger
er al stenen gebakken in Gelderse
bijzondere elementen in het
rivierdijken. In de Gelderse Poort
gelegen bossen, aan de andere
Poort. De steenfabricage heeft in de
rivierenlandschap de oude
zie je de echt oude boerderijen
kant rivierbeddingen, uiterwaar-
negentiende eeuw langs de rivieren
strangen. Ze vertellen het verhaal
op terpen staan. Die dateren uit
den en duinoevers. Hoog en laag
een enorme vlucht genomen en nog
van de Gelderse Poort en laten
tijden dat men het nog zonder
wisselen elkaar in de Gelderse
worden er in enkele fabrieken stenen
zien waar de Rijn in vroeger
betrouwbare dijken moest stellen.
Poort voordurend af. De dieren
gebakken. Lang waren de steen-
tijden heeft gelopen. Door de
Het Nederlandse rivierenland-
maken van die afwisseling graag
fabrieken de grootste bron van werk.
eeuwen heen heeft de rivier zijn
schap wordt overal bepaald door
gebruik: reigers broeden op de
Keihard en ongezond werk, dat wel.
loop voortdurend verlegd. Soms
de rivier, de dijken, de natuurlijke
Wylerberg en jagen op muizen,
De arbeiders woonden vaak in huis-
gebeurde dat heel snel, zoals bij
oeverwallen met de dorpen en
mollen, kikkers en visjes in de
jes die bij de fabriek hoorden, kleine
het oude dorp Herwen dat volledig
boomgaarden en daarachter het
weilanden en watergangen van de
huizen op de dijk. Veel herinnert
in de rivier is verdwenen. Ook die
laag gelegen open komgebied.
Ooijpolder en Duffelt. Ooievaars
aan de baksteenfabricage: opge-
rivierloop is inmiddels weer ver-
Het bijzondere van de Gelderse
broeden in de polder en foerageren
hoogde terreinen in de uiterwaarden
laten en ligt nu onschuldig als
Poort is dat die elementen, door
op de open binnenflanken van de
waar de fabricage plaatsvond, soms
oude strang temidden van het
de woelige ontstaansgeschiedenis,
stuwwal rond Groesbeek; dassen
nog met ruïnes van fabrieks-
boerenland. De ronde plassen
heel dicht bij elkaar en dwars door
graven hun burchten in de hoge
gebouwen, de arbeidershuisjes,
direct aan de dijken, de wielen,
elkaar voorkomen. Wandelend en
wal en zoeken voedsel in het lage
directeurswoningen, spoortracés
herinneren aan dijkdoorbraken.
fietsend kom je ze naast elkaar
deel, reeën schuilen in het bos.
waarlangs de klei werd vervoerd.
De nieuwe dijk werd meestal om
tegen.
5
Eind jaren negentig heeft
Het populaire Oortjes-
Nationaal Landschap Gelderse Poort
Staatsbosbeheer samen met
hekken, nabij de
ligt ten oosten van Nijmegen en bestaat uit tien
het Wereld Natuur Fonds zeven
Bizonbaai.
gemeenten waaronder Arnhem, Groesbeek,
beverfamilies uitgezet. Die redden
Lingewaard, Millingen aan de Rijn, Rijnwaarden
zich uitstekend. Er zwemmen nu
en Ubbergen. Het gebied omvat ongeveer 18.000
ongeveer 45 bevers in het gebied.
hectare en wordt doorsneden door de Waal.
Maar de kans dat je een beverrat
Noordelijk en zuidelijk liggen de Ooijpolder en de
tegenkomt, is groter. Hij is een
Duffelt en het Rijnstrangengebied tot aan de
stuk kleiner dan de bever en
grens. Samen met het heuvellandschap van
heeft een ronde in plaats van
Groesbeek, het bosgebied van Berg en Dal,
een brede, platte staart.
Oorlogsgraven in Groesbeek.
Heumensoord en het oude cultuurlandschap Elshof vormt het één landschappelijke eenheid.
Arnhem
Veerpont Bezoekerscentrum Kasteel / monument
Het Pannerdensch Kanaal – tussen
Uiterwaarden
De grenzen van de Gelderse Poort
Doornenburg en Huissen, zes kilometer lang – werd in 1707 gegraven als verdedigingslinie tegen de Fransen.
Angeren
Pannerdensch Kanaal
Later werd het kanaal verbreed voor de handel (tot 135 meter) en kwam er
Nijmegen
een verbinding met Rijn en Waal. Er
Oude Waal Persingen
zijn twee veren over het kanaal.
R ij n
Kasteel Doornenburg
Bizonbaai
Slechts 34 woningen en 89 inwoners. Het kleinste dorp van
l Waa
Beek Ubbergen
Nederland is Persingen in de Ooij-
Pannerden
Querdamm
Leuth
poolder in de gemeente Ubbergen.
Fort Pannerden
Kekerdom
In 1809 werd Persingen vrijwel geheel verzwolgen door de Waal.
Huis Aerdt
Millingen a/d Rijn
Het resterende Persingen ligt op een donk, een rivierduin. Op-
Groesbeek
Herwen
Een bijzondere dijk is de Querdamm. De Duitsers
N
legden deze dwarsdijk in
vallend is het laat-middeleeuws, gotisch kerkje van Persingen.
DUITSLAND
Lobith
1855 aan. De dijk moet
Kranenburg
voorkomen dat na een
Elten
overstroming van de Ooijpolder, het water ‘terugstromend’ alsnog Duitse dorpen als Zyffich en Niel bedreigt. De 400 kilometer zandwegen en
In de uiterwaarden grazen konikpaarden en
Huis Aerdt uit 1657 ligt midden in de
paden zijn uniek voor Nederland. In
runderen. Houd veilige afstand, vooral als ze
Gelderse Poort, in Herwen. Op de
de Ooijpolder zijn elf wandelroutes
jongen hebben. Jaarlijks overwinteren meer
restanten van het slot de Cluse werd
uitgezet die grotendeels over boeren-
dan 150.000 ganzen in de Gelderse Poort. In
het huidige huis Aerdt gebouwd.
land gaan. Tien routes zijn als een
de winter is de dijk langs de Waal een prima
De heren die hier woonden, bezaten
rondje te lopen; ze zijn gemarkeerd
tribune voor het ganzenspektakel.
veel grond en verschillende pachtboerderijen. In het koetshuis bevindt
met routepijltjes.
zich het bezoekerscentrum voor de Gelderse Poort. Verder is er een trouwzaal van de gemeente Rijnwaarden en een gelegenheid voor besloten partijen en vergaderarrangementen.
6
7
Romeinse sporen De Limes is de grens van het voormalige Romeinse Rijk en werd tot zo’n 400 na Chr. door de Romeinen gebruikt. In Nederland loopt de Limes van Katwijk via de oude Rijn langs Arnhem naar Duitsland. Hiermee is de Limes het grootste archeologische monument van ons land. Bijzonder is het Romeinse Aquaduct bij Groesbeek, dat het legioen van stromend water voorzag.
Verhalen uit Nationaal Landschap Gelderse Poort
Zo ontstond de ‘poort’
Laarzenpad
De Witte Wieven
Hoe komt dit Nationaal Landschap aan haar
Bedoeld voor avonturiers en liefhebbers van
Witte vrouwen (wieven) vinden hun oorspong in
naam? Zo’n 150.000 jaar geleden werden door
lopen op ongebaande paden: het Laarzenpad.
de Germaanse tijd. Het ‘witte’ heeft geen betrek-
een enorme gletsjer stuwwallen gevormd. Vele
Deze experimentele wandelroute is uitgezet
king op de kleur, maar op wijs (van weten). Witte
jaren later, tijdens de laatste ijstijd, brak de Rijn
door ANWB-vrijwilligers langs het stroomgebied
vrouwen konden de toekomst voorspellen en
door de stuwwal en ontstond een ongeveer
van de Rijn, vanaf Tolkamer naar Arnhem.
genoten groot respect. Uit hun midden werden
zeven kilometer brede ‘poort’: de Gelderse Poort.
priesteressen gekozen, die men na hun overlijden
Water dat als neerslag op de stuwwallen valt,
Bezems en bosbessen
bleef eren bij de grafheuvels. Volgens de overleve-
stroomt weg richting rivier en komt als kwelwa-
In de negentiende eeuw verdienden veel arme
ring waren deze witte juffers daar nog regelma-
ter op diverse plaatsen in de Gelderse Poort naar
Groesbekers de kost met het verkopen van
tig rond, herkenbaar aan de (witte) mistflarden.
de oppervlakte. Er vormen zich bronnen en beek-
bezems. Deze maakten ze van berkenrijs (heel
jes. Bij Beek werd vroeger textiel in helder kwel-
Natte bossen en orchideeën
jonge berkjes) en heide van de stuwwal. Toen de
Fort Pannerden
water gewassen.
Natuurgebied De Bruuk aan de rand van het
heide met dennen bebost werd, verdween deze
Fort Pannerden is een negentiende-eeuws fort in
Reichswald in Groesbeek is een parel onder de
inkomstenbron. Maar er kwam een andere voor
Lingewaard. Het werd van 1869 tot 1872 gebouwd
Nederlandse natuurgebieden. Er groeien veel
terug: in de dennenbossen groeiden heel veel
als sperfort om te voorkomen dat een aanvallend
bijzondere plantensoorten. De Bruuk is vermaard
blauwe bosbessen. Complete families en buurten
leger via de Waal kon optrekken richting Vesting
om haar orchideeën, vlinders en nachtegalen.
hielpen mee met de pluk. Als de bosbessen rijp
Holland. Vanaf 1940 volgde een periode van plun-
waren, gingen zelfs de scholen dicht. De bessen
dering, leegstand, verval en was het lange tijd
werden verkocht aan Engeland en Duitsland.
niet toegankelijk. Sinds 2005 maakt het deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
8
9
Uiterwaarden bij de Waal.
Gelderse ‘poorters’ vertellen
Zeger Stappershoef (54), melkveehouder en natuurbeheerder Ooijpolder
aan te tonen dat boeren het landschap
mineralen en kalk. De Wijnhoeve
er is te weinig groen en nieuwbouw
kunnen onderhouden, en niet alleen
produceert ongeveer 20.000 flessen
vertoont geen samenhang met het
op de traditionele manier. Dat is een
biologische wijn per jaar, rood en wit.
omliggende, vaak eeuwenoude land-
‘Ik ben hier geboren en getogen. Naast
opening om met mensen in contact te
Biologisch boeren is een bewuste keuze.
mijn vee experimenteer ik met agra-
komen. Je bent een aanspreekpunt voor
We hebben al verschillende inter-
’We geven terug aan
op een goede
risch natuurbeheer. Ik ben bestuurslid
geïnteresseerde burgers en boeren.’
nationale prijzen gewonnen, dit jaar
de natuur’
manier kunnen
van de Vereniging
leven en wonen,
Freek Verhoeven (63), wijnboer Wijnhoeve De Colognes in Groesbeek
en de Cabernet Blanc 2007. Het zijn
ook in de toekomst. Ik let daarbij vooral
bijzondere wijnen. Onlangs hebben
op identiteit, zie cultuurhistorie als
koningin Beatrix en prinses Máxima
inspiratiebron voor mijn ontwerp.
schapsbeheer uitvoert voor opdracht-
‘Sinds vijf jaar ben ik professioneel
onze wijnen gedronken tijdens een
Zoals in de nieuwbouwwijk De
gevers. Zo knotten we wilgen en onder-
wijnboer. Daarvoor was ik verbonden
staatsbanket met de president van
Essenpas in de gemeente Lingewaard.
houden we hagen en gedeelten van de
aan de universiteit van Nijmegen.
Chili. Naar ik heb begrepen waren
Daar herinnert een kunstwerk aan
dijk voor de gemeenten Groesbeek,
Door een oud-student die zich bezig-
ze zeer te spreken over de kwaliteit.’
een kapel die hier door de Waal werd
Ubbergen en Millingen aan de Rijn. We
hield met het maken van wijn, ont-
proberen het zo te “rooien” dat flora en
dekte ik dat de hectare grond achter
fauna meer kans krijgen. Soms doe je
mijn huis tot de beste bodemsoorten
dat door niets te doen. Op boerenland
’Meer kans voor flora
Landschapsbeheer
en fauna’
De Ploegdriever, die projecten land-
10
goud voor de rode Regent Barrique 2006
schap. We moeten
verzwolgen. Het Gelders rivierengebied
Ferdinand van Hemmen (55), landschapshistoricus
is een landschap van verdronken
voor wijnbouw
‘Ik maak mij zorgen om de ont-
mystieke verhalen en prachtige natuur.
dorpen, allerlei soorten dijken, wielen,
moet je niet-gewenste kruiden juist
’We hebben prijzen
behoort: löss,
wikkeling van de ruimte in Nederland.
We geven ook terug aan de natuur.
verwijderen. Met dit werk probeer ik
gewonnen’
boordevol
Beton en asfalt voeren de boventoon,
Dat is mooi om te zien.’
11
Werk in uitvoering In de Gelderse Poort worden gebiedsmakelaars ingesteld die zich buigen over het landschap. Verfraaien van het landschap is hun doel, bijvoorbeeld door meidoornhagen in oude glorie te herstellen of meer knotwilgen te planten. In overleg met boeren en particulieren in het buitengebied bepalen zij waar onderhoud het meeste nodig is en waar nieuwe natuur aangelegd zou moeten worden. Voor meer informatie over de gebiedsmakelaars kunt u terecht bij het regiobureau Rivierengebied.
Concept, vormgeving en productie ZB Communicatie bv, Ede, in opdracht van de provincie Gelderland Fotografie John Voermans Kaart FrĂŠdĂŠrik Ruys
Regiobureau Rivierengebied
Bezoekerscentrum Gelderse Poort
Industrieweg Oost
Huis Aerdt
6662 NE Elst
Molenhoek 2
T (026) 359 99 32
6914 KM Herwen
www.rivierengebied.nl
T (026) 364 46 45 www.mooigelderland.nl
Provincie Gelderland, dichterbij dan je denkt