Poradnik dobrych praktyk architektonicznych dla Żoliborza, Wyd. 2 by Zbigniew Domagalski

PORADNIK DOBRYCH PRAKTYK ARCHITEKTONICZNYCH

ZOLIBORZ

PORADNIK DOBRYCH PRAKTYK ARCHITEKTONICZNYCH

SPIS TREŚCI I. WSTĘP

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 03

O PORADNIKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 04 HISTORIA I IDEA ARCHITEKTURY ŻOLIBORZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 09

II. KLUCZ DO ARCHITEKTURY ŻOLIBORZA

. . . . . 13

URBANISTYKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 ARCHITEKTURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

III. KLUCZ DO ZIELENI ŻOLIBORZA . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 TYPOLOGIA KRAJOBRAZU I ŻOLIBORSKA ZIELEŃ . . . . . . . . . . . . 44

IV. K WESTIE PRAWNE, CZYLI KONSERWATOR RADZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 ŻOLIBORZ POD OCHRONĄ .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

V. DOBRE PRAKTYKI, CZYLI JAK TO SIĘ ROBI . . . . 67 REMONT KROK PO KROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 I. PRACE REMONTOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 1. Elewacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 2. Tarasy na dachu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 3. Dachy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 4. Elementy metalowe, kowalstwo artystyczne, bramy i ogrodzenia 112 II. ŁAD PRZESTRZENNY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 III. NADBUDOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 IV. NOWE REALIZACJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 V. Z IELEŃ W PRAKTYCE. JAK CHRONIĆ ZIELEŃ I OPIEKOWAĆ SIĘ NIĄ? . . . . . . . . . . . . . . . 130

ŻOLIBORZ

VI. POMOCNIK VII. SŁOWNIK

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

SŁOWNIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 ARCHITEKCI, FOTOGRAFIE I ILUSTRACJE, BIBLIOGRAFIA . . 162

PORADNIK DOBRYCH PRAKTYK ARCHITEKTONICZNYCH DLA Å»OLIBORZA

W 2018 roku „Poradnik dobrych praktyk architektonicznych dla Żoliborza” otrzymał Nagrodę Architektoniczną Prezydenta m.st. Warszawy w kategorii „Najlepsze wydarzenie architektoniczne” w IV edycji konkursu.

WSTÄ&#x2DC;P

O PORADNIKU Proponuję Pani Żoliborz nie jako dzielnicę, lecz jako światopogląd i obyczajowość. Jest to część Warszawy od dawna zamieszkała przez pracującą inteligencję – dzielnicę o tradycjach świeckich, spółdzielczych i demokratycznych. (...) Pierwszą cechą żoliborzanina jest rozwinięta świadomość swojego zamieszkania. (...) Drugą cechą żoliborzanina jest uspołecznienie. Żoliborz miał zawsze koncepcję urządzania kraju, był dzielnicą z programem społecznym, rozwijał akcje ideowe. Wytworzył swój autentyczny tryb życia (…) Kazimierz Brandys „Listy do pani Z.” Oddajemy w Państwa ręce „Poradnik dobrych praktyk architektonicznych dla Żoliborza”, którego celem jest przybliżenie architektury i przestrzeni żoliborskiej oraz pomoc w zrozumieniu ich wartości – co za Kazimierzem Brandysem można nazywać „rozwinięciem świadomości swojego zamieszkania”. Dbałość o jakość architektury i przestrzeni jest jedną z podstaw zachowania wyjątkowego charakteru i tożsamości miejsca. Zabudowa Żoliborza – powstała w latach 20. i 30. XX wieku, niezniszczona przez wojnę – jest autentyczna i wyjątkowa dla Warszawy. Unikalny w skali Europy układ urbanistyczny i modernistyczna architektura zaprojektowana przez wybitnych architektów stanowi o wartości tego miejsca. Z biegiem lat rodziła się świadomość potrzeby chronienia tej przestrzeni, a obiekty zaczęły być postrzegane jako zabytki. Coraz więcej mieszkańców, sąsiedztw i wspólnot żoliborskich dba o otoczenie w przestrzeni prywatnej i publicznej, widzimy coraz więcej budynków wyremontowanych z poszanowaniem kontekstu miejsca i historii. Często dopiero wtedy zauważamy i odkrywamy na nowo ich prawdziwą wartość. Jednak pojawiają się też działania, które niszczą, powodują nieodwracalne zmiany i straty w zasobach dziedzictwa naszej dzielnicy. Być może większość z tych działań wynika nie tyle z braku dobrych chęci, ale raczej z nieświadomości i braku dostępu do informacji. Dlatego chcielibyśmy podzielić się z Państwem naszą wiedzą oraz zachęcić do poznawania historycznej

5 WSTĘP

przestrzeni naszej dzielnicy. Mamy nadzieję, że spojrzą Państwo na swoją okolicę „na nowo”, zobaczą Żoliborz jako artystyczną kompozycję składającą się z detali, budynków i przestrzeni. I dostrzegą jego osobowość, której nigdy nie straci, jeśli o to zadbamy. Utrzymanie nieruchomości to duże wyzwanie logistyczne i finansowe. Dlatego publikacja ta ma na celu nie tylko popularyzowanie wartości żoliborskiej architektury, ale też wskazanie optymalnych rozwiązań problemów wynikających z funkcjonowania i utrzymania obiektów, nie tylko zabytkowych. Książka składa się z dwóch głównych części. Pierwsza to klucz do architektury, czyli omówienie charakterystycznych obiektów i założeń urbanistycznych Żoliborza (rozdziały I, II i VI). Druga część dotyczy aspektów praktycznych i zawiera porady prawne i finansowe oraz zbiór wskazówek dotyczących prowadzenia prac remontowych na przykładzie dobrych, ale i niewłaściwych praktyk (rozdziały III i IV, V). Zrozumienie opisywanych zagadnień ułatwią ilustracje i zdjęcia. „Poradnik dobrych praktyk architektonicznych dla Żoliborza” adresowany jest do mieszkańców i zarządców budynków oraz wszystkich osób mających wpływ na jakość przestrzeni publicznej. To swego rodzaju podręczny narzędziownik dla każdego żoliborzanina. Został opracowany przez Stowarzyszenie Żoliborzan we współpracy z Urzędem Stołecznego Konserwatora Zabytków i Dzielnicą Żoliborz. „Poradnik dobrych praktyk architektonicznych dla Żoliborza” ukazał się po raz pierwszy w 2017 roku. Była to pierwsza tego typu poradnikowa publikacja poruszająca zagadnienia związane z ochroną architektury, napisana w sposób przystępny i popularyzatorski. Ku uciesze autorek i współautorów oraz wszystkich osób zaangażowanych w projekt książka od razu zdobyła uznanie mieszkańców Żoliborza, ale również osób profesjonalnie zajmujących się architekturą i ochroną zabytków, służąc jako pewnego rodzaju przewodnik, a jednocześnie pomocnik przy podejmowaniu decyzji. Została doceniona również przez jury Nagrody Architektonicznej m.st. Warszawy – otrzymała ją w 2018 roku za najlepsze wydarzenie roku. Wszystkie te okoliczności skłoniły nas – autorów i wydawcę do opracowania drugiego wydania. Postanowiliśmy, że w tym wydaniu rozwiniemy zagadnienia związane z zielenią, która z całą pewnością w naszej dzielnicy zasługuje na największą uwagę i ochronę. Wprowadziliśmy również uaktualnienia związane ze zmianami w zapisach prawnych. Życzę inspirującej lektury. Katarzyna Domagalska autorka

Drodzy Państwo, mam głębokie przekonanie, że „Poradnik dobrych praktyk architektonicznych dla Żoliborza” spełni rolę informacyjną ułatwiającą podejmowanie właściwych decyzji w przygotowaniu dokumentacji budowlanych. Właściciele obiektów w zabytkowej przestrzeni Żoliborza pełnią również funkcję ich konserwatora i oczekują najlepszych efektów podejmowanych działań budowy, rozbudowy, remontu, rewaloryzacji. W nasilającej się skali tych inwestycji zbyt często spotykamy się z sytuacją, kiedy nawet niewielkie zmiany detalu architektury budynku dokonane bez świadomości ich znaczenia w całościowej kompozycji elewacji prowadzą do utraty jego zabytkowych wartości. Unikalny klimat Żoliborza wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na jego wartość kulturową uwzględniającą uwarunkowania historyczne koncepcji powstania całej dzielnicy. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku podjęto decyzję o przekształceniu Cytadeli, symbolu zaborczej władzy i nadaniu jej nowej funkcji – centrum kulturowego Warszawy. W jej sąsiedztwie zbudowano nową dzielnicę mieszkaniową – Żoliborz, będącą pomnikiem Niepodległości Polski, z osią urbanistyczną – aleją Wojska Polskiego. Powstała tu nowa jakość przestrzeni miejskiej, której koncepcja równoważna jest z najlepszymi europejskimi osiągnięciami urbanistyki i architektury. Uznana została za wartość dobra kultury narodowej, co potwierdzono pięcioma wpisami do Rejestru Zabytków całego obszaru Żoliborza Historycznego oraz terenów Żoliborza Dziennikarskiego, Oficerskiego, Urzędniczego i Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) wraz z terenami zieleni będącymi symbolem tej dzielnicy. Żoliborz jest zabytkiem wnoszącym trwały wkład w dziedzictwo współczesnej urbanistyki i architektury, o unikalnym charakterze miasta ogrodu, koncepcji zrealizowanej w 20-leciu międzywojennym. Architekci Barbara i Stanisław Brukalscy, członkowie awangardowej grupy architektów Preasens, wygrali w 1927 roku konkurs na rozplanowanie urbanistyczne i architekturę spółdzielczego osiedla mieszkaniowego WSM na Żoliborzu. W kwartale ulic Stołecznej (dzisiejszej Popiełuszki), Krasińskiego i Słowackiego zlokalizowali odrębne zespoły budynków mieszkalnych, tzw. kolonie, które otaczały zabudową wielorodzinną wewnętrzne dziedzińce zieleni. WSM jest podręcznikowym przykładem najlepiej rozwiązanego osiedla mieszkaniowego w aspekcie funkcjonalnym i kompozycji przestrzennej. Architekturę tworzą przemyślane kompozycje prostych brył geometrycznych o wyważonych proporcjach, podkreślonych charakterystycznymi elementami detalu architektonicznego, do-

7 WSTĘP

skonale wpisane w otaczającą zieleń parku, dziedzińców, skwerów. Zrealizowano tu optymalne rozwiązania dla zaspokojenia potrzeb życiowych człowieka. Wprowadzono nowe standardy mieszkań z szerokim zakresem programów socjalnych i kulturalno-edukacyjnych (jak szkoły, przedszkola, dom kultury, kino, teatr, dom dla samotnych, gospoda Pod Gruszą, zbiorcze pralnie, kotłownia) zgodnie z koncepcją społecznego budownictwa mieszkalnego. Barbara i Stanisław Brukalscy zrealizowali na Żoliborzu w 1927 roku dom własny z funkcją pracowni architektonicznej i niewielką powierzchnią mieszkalną. W niesymetrycznej zabudowie bliźniaczej z użyciem najprostszych środków wyrazu ta przemyślana kompozycja brył geometrycznych, oszczędna w formie, o wysublimowanych proporcjach jest pierwszym dziełem-ikoną polskiej funkcjonalnej architektury modernistycznej. Ich realizacje były prezentowane w zaprojektowanym przez Stanisława Brukalskiego i Bohdana Pniewskiego polskim pawilonie na światowej wystawie Sztuka i Technika w Paryżu w 1937 roku. Już wówczas były uznawane za wybitne osiągnięcia polskiej architektury, a ich autor Stanisław Brukalski został odznaczony francuską Legią Honorową oraz medalem Niepodległości nadanym przez Józefa Piłsudskiego w 1932 roku za pracę w dziele odzyskania niepodległości. Szukajmy właściwych rozwiązań w adaptacjach rewaloryzacyjnych dostosowujących żoliborską architekturę do poziomu współczesnej cywilizacji, nie niszcząc wartości będących dziedzictwem naszej kultury. Otrzymaliśmy je od jej twórców i mamy obowiązek przekazania ich następnym pokoleniom. mgr inż. arch. Maria Brukalska Projektowała w Paryżu i Algierze. W 1983 - 1987 adiunkt na Wydziale Architektury Politechniki w Algierze. W latach 1991 - 2000 Wojewódzki Konserwator Zabytków m. st. Warszawy. Wiceprezes Zarządu Stowarzyszenia Żoliborzan. Rodzina Barbary i Stanisława Brukalskich. Żoliborz zasługuje na najlepszą architekturę, dlatego Stowarzyszenie Żoliborzan w 2011 roku ustanowiło Nagrodę im. Barbary i Stanisława Brukalskich dla najlepszej inwestycji budowlanej Żoliborza. To honorowe wyróżnienie dla właścicieli, inwestorów i architektów podkreślających w swoich realizacjach wyjątkowy charakter, klimat i piękno Żoliborza. Większość opisywanych w poradniku obiektów to realizacje, które otrzymały Nagrodę. Antoni Ożyński – prezes Stowarzyszenia Żoliborzan, producent kreatywny Nagrody imienia Barbary i Stanisława Brukalskich, www.nagrodabrukalskich.pl

XII kolonia WSM

9 WSTĘP

HISTORIA I IDEA ARCHITEKTURY ŻOLIBORZA Żoliborz jest jedną z tych nowych dzielnic dwudziestowiecznej Warszawy, które mogły powstać tuż po zakończeniu I wojny światowej w wyniku zarządzonej przez władze niemieckie inkorporacji przedmieść i rozszerzenia granic miasta (1916). Po włączeniu do miasta esplanady Cytadeli na terenie Żoliborza zaczęto tworzyć nowy spójny układ społeczno-przestrzenny, będący elementem wielkomiejskiego organizmu – miasta stołecznego. W zakresie architektury mieszkaniowej i zastosowanych rozwiązań przestrzennych, funkcjonalnych i estetycznych był to w Polsce projekt pionierski i unikatowy. Był książkowym przykładem modernistycznej architektury i urbanistyki. Kształtowanie dzielnicy przebiegało etapowo od lat 1922-23, od początku budowy Żoliborza Oficerskiego i Urzędniczego, poprzez budowę kolonii WSM (1925-39), ZUS (1930-39) i Żoliborza Dziennikarskiego. Każdy z tych zespołów reprezentuje specyficzne aspekty społeczne ściśle powiązane z estetycznymi. Z tego powodu zabudowa Żoliborza, indywidualnie i we wzajemnym powiązaniu, jest szczytowym osiągnięciem społecznej architektury mieszkaniowej projektowanej przez czołowych architektów modernistycznych z tzw. warszawskiej szkoły architektury (m.in. B. i S. Brukalskich, H. i S. Syrkusów), unikatowym dokumentem kształtowania się nowoczesnej myśli architektoniczno-urbanistycznej w Polsce, ideowo i estetycznie powiązanej z czołowymi ośrodkami awangardy europejskiej i stylem międzynarodowym. Układ urbanistyczny dzielnicy, oparty na schemacie gwiaździstych placów – nawiązujący do oświeceniowych francuskich koncepcji urbanistycznych – wiązał poszczególne zespoły/kolonie jako nowoczesne strefy izolowane od miasta, ale komunikacyjnie z nim związane. Pod tym względem Żoliborz redefiniował angielską ideę miasta ogrodu Ebenezera Howarda i Raymonda Unwina. Elitarny Żoliborz Oficerski i Urzędniczy zamieszkiwany przez przedstawicieli młodego aparatu państwowego związanego z wojskiem i kadrą urzędniczą stanowił zwarty kompleks przestrzenno-estetyczny, który łączył elementy architektury wil-

lowej z modernizmem. Na Żoliborzu Oficerskim zmodernizowany historyzm odwoływał się do tradycji rycerskich, na Urzędniczym inspirowany tradycją szlachecko-ziemiańską styl dworkowy w układach urbanistycznych nawiązywał do zabudowy małomiasteczkowej. Pod tym względem oba te zespoły stanowią wyjątkowy w skali Europy przykład semantyki architektonicznej, wyrażając poprzez formę określone treści ideowe i narodowe. Odmienną z kolei przestrzeń stworzono na Żoliborzu Dziennikarskim, w osiedlu ZUS, oraz przede wszystkim w osiedlu WSM. Projektowane one były pod wpływem estetyki z kręgu holenderskiej grupy De Stijl, o czytelnych nawiązaniach do estetyki Bauhausu i CIAM-u (koncepcji Le Corbusiera „mieszkania minimum” przedstawionych na Międzynarodowym Kongresie Architektury Nowoczesnej). Do głosu doszedł tu język awangardy stylu międzynarodowego, który konsekwentnie operował geometrią pasmowej zabudowy. W osiedlu WSM obserwuje się zmienność rozwiązań: od kolonii I (dziś nieistniejącej) nawiązującej do wiedeńskich osiedli robotniczych, przez przełamującą tę tendencję kolonię II, po kolonie III-IX realizujące już w pełni awangardową wykładnię egalitarnego osiedla społecznego o rozbudowanym programie mieszkalno-funkcjonalno-socjalnym w układzie mieszkanie – dom – osiedle. Awangardowe programy reformy mieszkaniowej wypracowane w międzywojennych Niemczech (Bauhaus i grupa Ernsta Maya), Holandii (J.J.P. Oud) i CIAM (koncepcje Le Corbusiera; II Kongres CIAM 1929), miały na celu wytworzenie integrującej więzi wśród mieszkańców. Wartość kulturowa i estetyczna WSM-owskiej „republiki spółdzielczej” oparta jest na rygorystycznym stosowaniu funkcjonalizmu w formie i treści: podstawą jest nieduża w skali, purystyczna, geometryczna bryła, czasem na narysie łuku czy dynamizowana motywami streamline style (styl okrętowy: okna bulaje czy proste metalowe barierki z rurek). Minimalistyczny geometryczny detal, gładko tynkowane pasy osłonowe na galeriach, operowanie logicznie powiązanymi powtarzalnymi formami, kontrastem kolorystycznym i niekiedy efektami światłocieniowymi – wszystko to definiuje istotę funkcjonalizmu jako nowego stylu. Integralnym jego elementem są ogrodowe wnętrza każdej kolonii osiedla: zróżnicowana roślinność i mała architektura, tj. kamienne ławki, kute barierki schodów, obrzeża trawników z naturalnych kamieni. Całość założenia realizowała podstawowe idee nowoczesnego zamieszkiwania, zgodne z modernistycznym biologicznym ewolucjonizmem, gdzie architektura pojmowana jest jako „żywy organizm” organizujący kompleksowo życie mieszkańców; swego rodzaju miejska arkadia, którą architekt ogrodnik kreuje.

11 Dom wล asny architektรณw B. i S. Brukalskich

W ten sposób architektura WSM-u wypełniła program Nowej Sztuki, łącząc przyrodę z „twardą” geometrią stylu międzynarodowego, z jego racjonalizmem i technicyzmem. To tu, na Żoliborzu, możemy śledzić proces przekształcania wielkomiejskiej zabudowy w rodzaj nowej sielanki, która miała godzić miejską cywilizację z neoromantycznym marzeniem o naturze. Ten sposób integracji wewnątrzosiedlowej i kompozycji dziedzińców wynikał z przesłanek ideowych, którymi kierowali się twórcy WSM, poszukujący optymalnych rozwiązań ucieleśnienia idei „przejrzystych form dla przejrzyście wyrażonych potrzeb” sformułowanej przez J.J.P. Ouda, czyli idei nowego zamieszkania. Architektura i urbanistyka Żoliborza jest wartością równorzędną z osiągnięciami międzynarodowego modernizmu pierwszej połowy XX wieku, a dzielnica miejscem narodzin architektury awangardowej w Polsce. Tu powstał pierwszy w Polsce obiekt z nurtu architektury purystycznej: dom studio architektów Barbary i Stanisława Brukalskich, a zespół kolonii WSM to jedno z najnowocześniejszych osiedli, które z racji swego nowatorstwa jest dziedzictwem kulturowym trwale wpisanym w historię polskiej i zachodniej kultury architektonicznej. Ochrona modernistycznego Żoliborza jest dzisiaj dla nas niekwestionowaną powinnością i obowiązkiem. Prof. PAN dr hab. Marta Leśniakowska Historyk sztuki. Pracownik naukowy Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk, wykładowca m.in. w Polsko-Japońskiej Wyższej Szkole Technik Komputerowych, kierownik Katedry Sztuki Współczesnej na Uniwersytecie Papieskim w Krakowie. Jest autorką wielu artykułów z zakresu nowoczesnej sztuki i architektury, ich metodologii i teorii, oraz kilkunastu książek, w tym serii „Architektura w Warszawie”.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY Å»OLIBORZA

URBANISTYKA Żoliborz był wizją przyszłości. Budowany był od lat 20. XX wieku na wojskowych terenach Cytadeli Warszawskiej, które wówczas przestały pełnić funkcję twierdzy i zostały oddane pod zabudowę mieszkaniową. Dzielnica od początku miała być inna od istniejącej gęstej zabudowy Śródmieścia czy Mokotowa, miała mieć własny charakter – być niejako „katalogową” dzielnicą zaprojektowaną i zbudowaną od podstaw. Już w latach 30. zaczęło tu funkcjonować pojęcie, określające odrębnego mieszkańca Warszawy, czyli żoliborzanina. Żoliborz powstał jako efekt całościowej, spójnej koncepcji architektoniczno-urbanistycznej. Głównym autorem założeń był inż. arch. Antoni Jawornicki. W latach 20. XX wieku powstał tu układ gwiaździstych i półkolistych placów z promieniście rozchodzącymi się ulicami. Od głównego placu dzielnicy – placu Wilsona zaplanowano ciągi komunikacyjne. Wytyczenie ulic Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i alei Wojska Polskiego spowodowało, że Żoliborz został podzielony na pięć stref (Żoliborz Oficerski, Centralny, Urzędniczy, Dolny Dziennikarski, Spółdzielczy), których centralnym punktem był plac Wilsona. Stworzono otwarcie widokowe z placu Grunwaldzkiego przez całą aleję Wojska Polskiego na teren po Cytadeli Warszawskiej. Aleja Wojska Polskiego miała pełnić funkcję reprezentacyjnej alei Warszawy. Na jej połączeniu z dzisiejszą ulicą Mickiewicza powstał plac o elipsoidalnym kształcie (plac Inwalidów). W latach 30. XX wieku ukształtowała się urbanistyka modernistycznego funkcjonalnego osiedla WSM wg projektu architektów Barbary i Stanisława Brukalskich. Spójna myśl urbanistyczna była kontynuowana po wojnie w realizacjach osiedli takich jak Sady Żoliborskie czy Zatrasie. Obecnie trwa intensywna zabudowa Żoliborza Południowego, która charakteryzuje się odmienną koncepcją urbanistyczną i intensywnością zabudowy. Żoliborz powstawał jako eksperyment ideowy i projektowy, gdzie spotkały się modernistyczne i awangardowe myśli architektoniczne, tj. założenie miasta ogrodu, społeczna architektura osiedli mieszkaniowych czy funkcjonalne domy-maszyny.

15 KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Plan opracowany w Wydziale VIII Departamentu Budowlanego Ministerstwa Robรณt Publicznych, 1925.

Te śmiałe idee wywarły ogromny wpływ na ukształtowanie się struktury przestrzennej i społecznej dzielnicy. Choć same idee nie mają wartości materialnej, za to zrozumienie tych koncepcji stanowi klucz do osiągnięcia konkretnych i wymiernych korzyści ekonomicznych. Dlatego warto je poznać, aby z rozmysłem tworzyć plany rewitalizacji czy rozbudowy dzielnicy i nie popełniać błędów. Oto kilka zasad rządzących urbanistyką Żoliborza: społeczna i humanistyczna urbanistyka, humanizacja cytadeli, redefinicja miasta ogrodu, miasto w mieście, urbanistyka wypełniona zielenią, układ placów kształtujących sektory dzielnicy.

17 KLUCZ DO ARCHITEKTURY

ś urbanistyczna alei Wojska O Polskiego. Układ placów, ciągi komunikacyjne i założenia zieleni. Koncepcja założenia alei Wojska Polskiego zamknięta placem Grunwaldzkim, arch. A. A. Jawornicki, 1920-1922.

rojekt zabudowy osiedla dziennikarskiego: P od głównej ulicy – Krasińskiego – zaczynają się kilkukondygnacyjne budynki, które stopniowo przechodzą w niską zabudowę szeregową. Projekt Kazimierz Tołłoczko, 1927.

Urbanizm społeczny. Architektura ma być społecznie potrzebna. W latach 1925-39 powstawały kolejne kolonie WSM-u, przy których projektowaniu architekci kierowali się poczuciem społecznego obowiązku wobec mieszkańców – architektura i urbanistyka miały zapewnić lepsze warunki do życia i bogaty program społeczny. W osiedlu znalazły się m.in. ośrodek ogrodniczy, łaźnia, teatr, warsztaty dla młodzieży (patrz plan wraz z opisem).

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Żoliborz Oficerski – umiejętne powiązanie tradycji historycznej (nowa kulturowa funkcja cytadeli) z założeniami przestrzennymi, które w 1922 roku uchodziły za nowoczesne (miasto ogród). Idea dworku polskiego jako formy narodowej w architekturze powstała jeszcze przed 1914 r. w ramach ogólnego ruchu poszukiwania nowych rozwiązań, które będąc jednocześnie „podług zwyczaju polskiego”, miały wprowadzić nowe treści do kształtowania przestrzennego. Z dworkiem łączyła się idea reformy mieszkaniowej i urbanistycznej związanej z formą zaspokojenia głodu mieszkaniowego.

Wzorców szukano w idei miasta ogrodu Ebenezera Howarda. Domek w otoczeniu ogrodowym przez długi czas uznawano za najlepszą siedzibę ludzką. Jednakże w wyniku zmian ekonomicznych nastąpiło zjawisko, które Barbara Brukalska określiła jako „przejście w kierunku od ideału do rzeczywistości, nie odwrotnie”.

I dea osiedla otwartego. Kontynuacja myśli urbanistycznej osiedla społecznego. Osiedle Sady Żoliborskie. Projekt arch. Halina Skibniewska i Alina Scholtz, 1958-1960.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

• centralny plac Wilsona – serce Żoliborza • reprezentacyjny plac Inwalidów • niezrealizowany projekt placu Grunwaldzkiego • promienisty układ ulic, główne osie założenia • kontynuacja promienistego układu w małej skali • 5 funkcjonalnych obszarów pierwszego założenia • kontynuacja wyznaczania obszarów • dominanty i obiekty charakterystyczne

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

1 2

SCHEMAT ZAŁOŻENIA URBANISTYCZNEGO

ARCHITEKTURA Historyczną architekturę Żoliborza można traktować jako przykład architektury opartej na nowych zasadach nie tyle stylistycznych, co ideowych. Zabudowa Żoliborza jest świadectwem modernistycznych prądów i eksperymentów projektowych, które były tu realizowane od pierwszych założeń międzywojennych aż po lata 60. XX wieku. Na architekturę Żoliborza należy spojrzeć jak na złożony fenomen o wielu wymiarach: artystycznym, technicznym, symbolicznym i społecznym. Żoliborz to architektura głównie mieszkaniowa, najpierw budowana dla wojskowych, urzędników, później inteligencji oraz robotników, czyli średniej i niższej warstwy społecznej. Jeśli prześledzimy, kto tu mieszkał, łatwo znajdziemy odpowiedź na pytanie, dlaczego zabudowa Żoliborza tak znacznie różni się np. od Mokotowa czy Śródmieścia.

Neoplastyczna kompozycja elewacji – geometryzacja brył budynków; kompozycja układów geometrycznych figur na elewacji. Kontynuacja i ciągłość myśli architektonicznej oraz koncepcji estetycznych w kształtowaniu elewacji i bryły budynków na Żoliborzu przez kolejne lata.

Dom własny architektów B. i S. Brukalskich, 1927-1929 | Osiedle jednorodzinne pracowników ZUS, ul. Promyka

25 25-43, 1934-1935 | Osiedle Sady Żoliborskie, 1958-1973 | Dom jednorodzinny, ul. Pogonowskiego 17, 2011.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Zbudowany „od początku”, na gruntach wojskowych po Cytadeli, przejętych przez państwo po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, nie ma bogatych kamienic czy wystawnych willi prywatnych inwestorów. Jest skromny, uniwersalny i zrównoważony, tak samo jak przystało na mieszkającego tu urzędnika czy wojskowego. Funkcjonalny dla robotnika, awangardowy dla inteligenta. Jednocześnie to miejsce, gdzie narodziły się pierwsze nurty awangardowej architektury w Polsce. „Manifest Praesensu”, czyli dom własny architektów Brukalskich, jest czystym i żywym przykładem zasad nowej architektury – architektury rytmów, figur geometrycznych i proporcji; efektów kinetycznych oraz relacji czasu i przestrzeni. To tutaj w osiedlu WSM zaprojektowano najskuteczniejsze rozwiązania dla „domu-maszyny” – skrajnie funkcjonalistycznych budynków wykorzystujących nowe technologie i materiały. Angielska koncepcja miasta ogrodu jako idealnego osiedla połączyła się tu z ideą architektury narodowej i jej symboliką, a dworek polski miał stać się typem mieszkalnym dostępnym dla mas. Sady Żoliborskie to miejsce, gdzie architektura dostosowała się do zmieniających się potrzeb rodziny. Jaka jest architektura Żoliborza i jak odnaleźć klucz do jej zrozumienia? Na potrzeby poradnika wybraliśmy kilka architektonicznych ikon, budynków, które, mamy nadzieję, w sposób klarowny pomogą dostrzec ideę i myśl architektów, którzy tworzyli ducha tego miejsca – żoliborski genius loci.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ARCHITEKTURY ŻOLIBORZA:

zabudowa mieszkaniowa, proporcje zabudowy w stosunku do terenów zielonych: 40% do 60%, umiar i oszczędność formy, wyważone proporcje w kompozycji brył i elewacji, detale z cegły czerwonej i szarej, zgodność formy i funkcji budynku, szczerość materiału i konstrukcji, moduły kompozycyjne powtarzalne w symetrycznym układzie, jasna kolorystyka, tarasy użytkowe na dachach, grody na tyłach domów, architektura społecznie użyteczna.

CHARAKTERYSTYCZNE STYLE:

modernizm, funkcjonalizm, awangarda, modernizm narodowy, styl dworkowy.

W latach 20. i 30. XX wieku na Żoliborzu używano zwykłych tynków wapiennych i wapienno-cementowych, efekt plastyczny uzyskiwano dzięki stosowanym na tynku elementom graficznym (tynk drapany, boniowanie). Stosowano również tynki szlachetne ze względu na ich dużą wytrzymałość i wysoką jakość. Składały się z mieszanki szlachetnego kruszywa, spoiwa i pigmentów. Czerwoną cegłę ceramiczną używano jako podstawowy materiał konstrukcyjny ścian. Jako materiał wykończeniowy występowała rzadziej. Licowanie przy użyciu cegieł było bardziej czasochłonne i kosztowne. Zazwyczaj występowała w postaci detalu dopełniającego architekturę, drobnej aplikacji w budynkach tynkowanych. „Funkcjonalizm szarej cegły” to zastosowanie cegły szarej, tzw. cementowej, silikatowej, jako okładziny na całej elewacji. Architekci awangardowi i modernistyczni poszukiwali nowych, tanich rozwiązań technologicznych i materiałowych. Wymagania spełniła szara cegła, która była tania i nie wymagała wypalania, jedynie spoiwa cementowego. Dawała też duże możliwości plastyczne, np. wysuwanie z lica elewacji gzymsów i nadproży okiennych, oraz występowała w różnych odcieniach kolorystycznych. Okładzina z płytek ułożona w określonym miejscu miała za zadanie podkreślenie plastyczności brył. Płytki produkowane były w kolorze żółtym i brązowym, często kontrastowano je z innym kolorem spoin. Układano je również w miejscach elewacji narażonych na uszkodzenia lub na całym poziomie parteru.

KOLOR

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Kolor nie ma właściwości ornamentalnych, lecz jest elementarnym elementem architektury. THEO VAN DOESBURG

KOLORYSTYKA

tynk: biały, tynk szary, tynk różowy, tynk naturalny, cegła szara, cegła czerwona

stolarka: biel

W okresie modernizmu ograniczano licowanie cegłami, wybierano naturalne tynki ze względu na dążenie do uzyskania jasnych elewacji, było to nadzorowane przez organizacje budowlane. Tego rodzaju tynki były synonimem nowoczesności, cegła kojarzyła się z tradycją. Kolor jasnoczerwony/różowy na elewacji uzyskiwano poprzez dodawanie do zapraw mielonej cegły czerwonej. Kolor ten stosowano na elewacjach kolonii WSM jako jedyny.

MATERIAŁY STOSOWANE NA ELEWACJI W BUDYNKACH NA ŻOLIBORZU

tynk imitujący kamień

tynk szlachetny

tynk cementowo-wapienny

cegła czerwona

cegła szara

cegła silikatowa

okładziny z płytek ceramicznych

Å»OLIBORZ W DETALU

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

RYTM

System zapoczątkowany przez holenderską grupę De Stijl i rozwinięty przez polską grupę Praesens wychodzi z założenia, że każdy przedmiot stanowi część przestrzeni. Każdy kształt stanowi uderzenie optyczne o pewnej sile, kolejność następujących po sobie uderzeń tworzy RYTM. Zasada zgodności materiałów ma znaczenie, ale drugorzędne. WŁADYSŁAW STRZEMIŃSKI

Plastyka i światłocień elewacji.

Gra form geometrycznych, okna – bulaje.

Charakterystyczna, dynamiczna forma balkonów.

31 KLUCZ DO ARCHITEKTURY

CO DO ŻOLIBORZA NIE PASUJE

Zaokrąglone narożniki, monumentalizm.

Okładzina z piaskowca, charakterystyczna dla elewacji budynków w Warszawie.

Kamienne elewacje, detale, rzeźby, pilastry.

IKONY ARCHITEKT

Aleja Wojska Polskiego

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

TURY Å»OLIBORZA 33

FUNKCJONALIZM

1 Dom własny architektów Barbary i Stanisława Brukalskich, Niegolewskiego 8, arch. Barbara i Stanisław Brukalscy, 1927-1929. Funkcjonalizm z kręgu holenderskiego neoplastycyzmu grupy De Stijl.

Duży taras użytkowy. Wykorzystanie dachu jako przestrzeni użytkowej, zgodnie z ideą Le Cobusiera.

Awangardowa typografia. Użycie liter Praesens w tabliczce na budynku.

Wykorzystanie eksperymentalnych materiałów w detalach elewacyjnych: stalowa rura, beton na siatce.

Proste formy geometryczne: kwadrat (balkon), prostokąt (okno o wysokości dwóch kondygnacji 2x5 m), walec (klatka schodowa).

Neoplastyczna elewacja, rytm wyznaczony poprzez kompozycję form. Wyważone wzajemne proporcje.

35 Detal z cegły, elewacja całego budynku spójna i ujednolicona kolorystycznie i kompozycyjnie.

Kubistyczna bryła i rytmiczne rozmieszczenie na elewacji figur geometrycznych stwarzają unikalny efekt plastyczny i kinetyczny budynku.

Ogrody na tyłach budynków i wewnętrznych dziedzińcach, od strony wypoczynkowej.

Linearna elewacja jak szeroka taśma z gładkimi płaszczyznami ścian i rytmem otworów. Zaokrąglone formy daszków jako powtarzający się detal nadający budynkowi stylistykę „okrętową” i rytm.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

FUNKCJONALIZM

2 Osiedle Żoliborz Dziennikarski, Tucholska 2-16, arch. Kazimierz Tołłoczko, 1927, 1928-1929. Dom szeregowy na rzucie łuku. 3 Domy szeregowe pracowników ZUS, Dziennikarska 12-26, Promyka 25-43, arch. Bohdan Lachert, Roman Piotrowski, Józef Szanajca, 1934-1935. Skrajny funkcjonalizm z kręgu awangardy grupy Praesens.

STYL MIĘDZYNARODOWY

4 Osiedle WSM Żoliborz, arch. Barbara i Stanisław Brukalscy, 1925-1939. Przykład stylu międzynarodowego, praktyczna realizacja awangardowych koncepcji grupy Praesens. Założenie liczy 9 kolonii. 5 Kolonia VII, Suzina 3 – Próchnika – Sierpecka 3, arch. Barbara i Stanisław Brukalscy, 1932-1934. Segmentowce na planie łuku. 6 Kolonia IV, Krasińskiego 18 a, b, c, arch. Barbara i Stanisław Brukalscy, 1927-1932. Galeriowce. 7 WSM, kolonia X (dawna IX), Próchnika 8 b, c, d, e, arch. Barbara i Stanisław Brukalscy, 1936-1939. Odejście od surowego funkcjonalizmu.

Pasmowość – okna i ciemne filary tworzą pasmową kompozycję.

W napisie „Gospoda” zostało zastosowane awangardowe liternictwo. Każdy element w architekturze stanowił integralną część całości.

System kompozycji przestrzennej łączącej w jednej płaszczyźnie piony ekranów klatek schodowych z grubymi, pełnymi poziomowymi balustradami nadaje modernistyczny rytm architekturze.

37 KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Taras na dachu jako użytkowa przestrzeń wspólna.

Eksperymentalne wykorzystanie w balustradach balkonów i w korytarzach galerii nowych materiałów, tj. rur wodociągowych, siatek z płaskowników, prętów o przekroju kwadratowym wzmocnionych profilami stabilizującymi.

Podział płaszczyzny tynku: prostokątne i poziome elementy boniowania oraz łukowato wygięte ekrany klatek schodowych.

Okna bulaje charakterystyczne dla tzw. stylu okrętowego.

STYL MIĘDZYNARODOWY

Dom Handlowy Merkury, Słowackiego 16/18, architekt Jacek Nowicki, 8 Spółdzielczy 1960-1964. Dziewięciokondygnacyjny wieżowiec.

Umiejętna kontynuacja myśli modernistycznej spójnej z żoliborską architekturą. Wyważone proporcje dominanty w stosunku do otaczającej zabudowy 2:1.

Zrównoważone proporcje oraz kompozycja pionów i poziomów. Taras użytkowy.

Sady Żoliborskie, arch. Halina Skibniewska, założenie ogrodowe arch. Alina 9 Osiedle Scholtzówna, 1958-1973.

Charakterystyczny detal z szarej cegły cementowej. Kontynuacja zasad architektury modernistycznej, architektury rytmów i figur geometrycznych, efektów plastycznych i kinetycznych, relacji koloru, przestrzeni i czasu.

39 KLUCZ DO ARCHITEKTURY

FUNKCJONALIZM NURTU CORBUSIEROWSKIEGO

10 „Szklany Dom”, Mickiewicza 34/36, architekt Juliusz Żórawski, 1937-1939. Synteza polskiego corbusieryzmu – 5 zasad architektury Le Corbusiera: konstrukcja oparta na słupach, wolny plan i wolna elewacja, pasmowe okna, płaski dach z tarasami (patrz: rozdział Słownik).

Tarasy rekreacyjne naśladujące okrętowe trapy – w tym jeden taras słoneczny. Detale: wygięty betonowy daszek, żelbetowe konstrukcyjne słupy.

11 Willa Zygmunta Rakowicza, Czarnieckiego 53, arch. Anna i Aleksander Kodelscy, 19361937. Funkcjonalizm nurtu corbusierowskiego połączony z modernizowanym klasycyzmem.

Wielokondygnacyjne ze zbrojonego betonu słupy. Taras połączony z ogrodem spiralnymi schodami.

> >

MODERNIZM NARODOWY, STYL DWORKOWY

12 Budynki wielorodzinne, ulice Wieniawskiego, Brodzińskiego, arch. Aleksander Bojemski, Marian Kontkiewicz, 1922-1926. Koncepcja brytyjskich miast ogrodów i nawiązanie do architektury małomiasteczkowej. Domy urzędnicze w stylu dworkowym.

Jasne elewacje skontrastowane z czerwoną dachówką wysokich dachów.

13 Osiedle Żoliborz Oficerski, Śmiała 41, arch. Kazimierz Tołłoczko, 1922-1925. Nurt narodowego modernizmu i architektury w stylu dworkowym.

Czterospadowy dach. Główne wejście na osi w formie portyku.

41 Inspiracje architekturą małomiasteczkową i ideą miasta ogrodu.

Socrealistyczne rozwiązania przestrzenne: łukowy zarys bramy – przejścia.

Detale socrealistyczne: wieżyczki na narożach budynków, woluty przy lukarnach.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

SOCREALIZM

14 Plac Henkla i ulica Wyspiańskiego, odbudowa na miejscu zburzonego w 1944 r. osiedla architekta Romualda Gutta, arch. Jacek Nowicki, 1950-1956. Socrealistyczna redefinicja koncepcji miasta ogrodu i stylu dworkowego w większej skali.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU ŻOLIBORZA

Aleksandra Piłsudska i gen. Aleksander Litwinowicz na uroczystości sadzenia drzewek na Żoliborzu, 14.09.1929

43 KLUCZ DO ARCHITEKTURY

„Zielony Żoliborz,...”, tak będą kiedyś śpiewać, Pani Marszałkowo.

TYPOLOGIA KRAJOBRAZU I ŻOLIBORSKA ZIELEŃ Krajobraz Żoliborza tworzy mozaika obiektów łączących się w złożony system przyrodniczy, przenikający cały obszar dzielnicy. Urok wysokiej skarpy wznoszącej się nad brzegiem rzeki Wisły dał nazwę Żoliborz, czyli piękny brzeg. Układ przestrzenny terenów zieleni ma swoją czytelną strukturę i chronologię powstawania, w której najistotniejszym elementem jest otwarty krajobraz doliny Wisły, w stanie zbliżonym do naturalnego, z cennymi zbiorowiskami lasu łęgowego i zaroślami wierzbowymi. Wisła jako jeden z najistotniejszych krajowych korytarzy ekologicznych doprowadziła w szybkim czasie do sukcesji gatunków łęgowych, takich jak topola czy wierzba, które zaczęły mocno kolonizować nabrzeża oraz wdzierać się w głąb obszaru dzielnicy. Przy teoretycznym założeniu braku ingerencji człowieka lokalne warunki środowiskowe doprowadziłyby na Żoliborzu do wykształcenia się głównie lasu z przeważającym udziałem lipy i grabu, a nad rzeką wierzby i topoli. Ukształtowanie terenu na skarpie nie tylko przyczyniło się do nazwania dzielnicy „pięknym brzegiem”, ale również zostało wykorzystane do celów wojskowych i politycznych. Zlokalizowana w tym miejscu Cytadela Aleksandryjska przez dekady uniemożliwiała rozwój miasta z powodu utrzymywania w celach obronnych przez władze carskie rozległych terenów jako przedpól bitewnych. Pozbawione infrastruktury oraz zieleni otwarte tereny esplanady Cytadeli powstały po zrównaniu z ziemią istniejącej tu wcześniej willowej zabudowy osiedla Fawory. W latach 20. XX wieku, na skutek zmian zarówno politycznych, jak i technologii wojskowej, twierdza straciła na znaczeniu. Uwolnione tereny bitewnych przedpól w bardzo krótkim czasie zmieniły swój charakter, a planiści dostali możliwość wykreowania koncepcji urbanistycznej nowej dzielnicy mieszkaniowej praktycznie od podstaw. Architekci moderniści wprowadzili tutaj nowe zasady kształtowania przestrzeni. Zieleń odgrywała w nich zasadniczą rolę. Modernistyczny Żoliborz jako miasto ogród miał stać się idealnym miejscem do zamieszkania, zaspokajać społeczne potrzeby i zapewniać zdrowe

45 Park Fosa i Stoki Cytadeli

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

i stymulujące do rozwoju środowisko. Zieleń Żoliborza stała się nie tylko dopełnieniem architektury, ale znaczącym czynnikiem kształtującym urbanistykę tej nowej dzielnicy. W pierwszym etapie realizacji obsadzono zielenią główne arterie komunikacyjne, ulice oraz parki. Zdecydowano się na dwa dominujące gatunki zieleni: klon srebrzysty i jesion pensylwański. O wyborze zadecydowała dostępność materiału szkółkarskiego i skuteczny branżowy lobbing, z drugiej jednak strony gatunki te są bardzo dobrze dobrane do warunków istniejącego siedliska. Zarówno klony srebrzyste, jak i jesiony pensylwańskie są dużymi, liściastymi drzewami, budującymi rozłożyste zielone korony. Oba gatunki są tolerancyjne względem słabych warunków siedliskowych, a przy tym wykazują w młodym wieku wysoką witalność i bardzo szybkie tempo wzrostu. Gatunki te spotykamy również licznie we wnętrzach rozległych dziedzińców kolonii mieszkalnych. W obrębie ogrodów zabudowy indywidualnej Starego Żoliborza różnorodność gatunków zieleni jest zdecydowanie większa. Można spotkać stare magnolie czy tulipanowce, a także inne egzotyczne rośliny. Niezależnie od charakteru własności (publicznej czy prywatnej) na Żoliborzu dominowały i wciąż dominują gatunki drzew liściastych. W obrębie większości parków (z wyjątkiem parku Sady Żoliborskie) i wnętrz ulicznych kontekst stanowi zieleń wysoka, o rozłożystych koronach, a także gatunki szybkorosnące (a co za tym idzie krótkowieczne) narzucające dynamikę układu. Całość dopełniona jest mniejszymi gabarytowo drzewami liściastymi, np. owocowymi. Drzewa iglaste lub egzotyczne postrzegane były i nadal być powinny jedynie jako nieliczne i przemyślane akcenty przestrzenne.

Dolina Wisły wzdłuż koryta rzeki: plaża, rozległe łęgi i łąki, bulwary, KS Spójnia.

Pas parków w dolinie: park Kępa Potocka, z ogródkami działkowymi przy ul. Promyka i na Kępie Potockiej.

Otoczenie Skarpy Warszawskiej: park Fosa i stoki Cytadeli, skwer Igora Newerlego, Park Kaskada.

15 Plac Słoneczny, 1922-1925. Projekt placu – architekci: A. A. Jawornicki i K. Tołłoczko, niskie szeregowe domy dookoła, architekci: R. Gutt i A. Świerczyński.

47 Zielone place, aleje i ulice: al. Wojska Polskiego, ul. Krasińskiego i Broniewskiego, pl. Inwalidów, pl. Wilsona.

Parki i skwery: park Żeromskiego, im. Żołnierzy Żywiciela, Sady Żoliborskie, ogród Jordanowski.

Zieleń osiedlowa, ogródki przydomowe, roślinność przydrożna.

lac Słoneczny. Projekt zakładał utworzenie zegara słonecznego. Planowano posadzić 15 P w centrum smukłą topolę, która miała wskazywać godziny, rzucając cień na poszczególne 12 domów w zabudowie szeregowej. Niestety powstało tylko 10 domów, a zamiast smukłej topoli urósł rozłożysty klon srebrzysty, który nie pełni roli zegarowej wskazówki.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Umowny schemat ukształtowania terenu Żoliborza od Wisły i skarpy po południowo-zachodnie granice.

ZASADY KSZTAŁTOWANIA ZIELENI W PRZESTRZENI ŻOLIBORZA: 1. MIASTO OGRÓD

Najważniejszym elementem krajobrazu Żoliborza jest zieleń miasta ogrodu. Spajająca tereny zabudowane z otwartym krajobrazem doliny Wisły zieleń, została wpleciona w układ urbanistyczny, przenikając każdy kwartał zabudowy. Mieszkańcy mają zapewniony codzienny dostęp do przyrody, w ten sposób zrealizowano podstawowe funkcjonalne założenie miasta ogrodu – minimalną ingerencję w naturę oraz włączenie budynków w środowisko przyrodnicze.

Żoliborz – układ jako miasto ogród. Źródło: biqdata.wyborcza.pl

2. STOSUNEK ZIELENI DO ZABUDOWY

Obecnie zieloną infrastrukturę Żoliborza tworzy obszar około 250 ha zwartych terenów zieleni. W tej proporcji na jednego mieszkańca daje to ponad 50 m2 powierzchni zieleni. Stosunek powierzchni zieleni do zabudowy to 60% do 40%.

50 M2

Kolonie WSM projektowane były przez architektów w taki sposób, aby uwzględniać w zrealizowanej modernistycznej koncepcji urbanistycznej Żoliborza zlokalizowanie zabudowy mieszkalnej wokół zielonych dziedzińców. Mieszkania „społecznie najpotrzebniejsze”, o małej powierzchni, czyli takie, na jakie mógł pozwolić sobie robotnik, były odpowiedzią na kryzys mieszkaniowy II RP. Mieszkania z małym metrażem projektowane były tak, aby cyrkulacja powietrza zapewniała wietrzenie z dwóch różnych kierunków (wietrzenie tzw. na przestrzał). Mieszkania te jednocześnie są jasne i mają bezpośrednie sąsiedztwo zieleni. Otwarcie na zielone dziedzińce sprawia, że mieszkania zyskują „oddech” – ich małe powierzchnie powiększają się optycznie poprzez kontakt z przyrodą i słońcem. Obfitość zieleni stwarza zdrowe i stymulujące do życia środowisko mieszkalne. 4. SPOŁECZNA ROLA ZIELENI

Już w okresie międzywojennym nowe koncepcje urbanistyczne zakładały podejście do terenów zieleni proponujące żoliborzanom jej dostępność na co dzień. Celem było zapewnienie mieszkańcom wyższego komfortu, zdrowia, możliwości odpoczynku i aktywności ruchowo-sportowej oraz indywidualnego rozwoju. Założenia te znane i realizowane były i są dziś w trendach i koncepcjach urbanistycznych, takich jak 15 minutes cities. Na Żoliborzu są powszechnie osiągalne, a znaczna część mieszkańców jest w stanie dojść do parku czy zielonego skweru, dziedzińca nie w 15, a w 5 minut. Barbara Brukalska, architektka m.in. założeń kolonii WSM Żoliborz, w książce „Zasady społeczne projektowania osiedli mieszkaniowych” przyporządkowała otwarte tereny zieleni: parki, skwery, kameralne ogrody każdej wspólnocie zamieszkującej określoną przestrzeń.

Tereny zielone egzemplifikują wartości społeczne: tereny otwarte doliny Wisły w Warszawie – dla całej Stolicy, promieniujący system zieleni Żoliborza wokół Cytadeli z parkiem Żeromskiego i zielonymi alejami – dla społeczności Żoliborza, park Żywiciela – dla społeczności wspólnoty osiedlowej, a zielone dziedzińce z kameralnymi ogrodami – dla wspólnoty pojedynczej kolonii jako idee spółdzielczości i tożsamości lokalnej (…)

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

3. O GÓLNODOSTĘPNA ZIELEŃ – SYMBOL HUMANITARNEJ MYŚLI PRZESTRZENNEJ

Zieleń miejską architektka podzieliła na bardzo specyficzne kategorie: od podmiejskich terenów leśnych (Lasek Bielański), poprzez parki publiczne i osiedlowe, aż po skrzynkę z pelargoniami na parapecie okna. Skrzynka z kwiatami – sklasyfikowana po raz pierwszy jako „zieleń miejska”, otworzyła drogę do przestrzennego usankcjonowania potrzeby posiadania własnego ogrodu w mieście – nawet w namiastce. 5. ZIELEŃ JAKO INICJATYWA MIESZKAŃCÓW

Partycypacja i udział mieszkańców w kształtowaniu krajobrazu Żoliborza są bardzo ważne dla zrozumienia specyfiki tej dzielnicy. Najlepszym przykładem jest park Żeromskiego. Powstał w 1932 roku z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Żoliborza, na terenie przedpola XIX fortyfikacji rosyjskich jako efekt akcji sadzenia drzew zasłaniających pozostałości zabudowy Cytadeli. Mieszakńcy wystosowali petycję do władz o usytuowanie 20 haparku. Zmiana formy wałów obronnych do funkcji parku przez ich przebicie umożliwiające stworzenie nowego ciągu komunikacji pieszej łączącej główne wejściu od strony placu z poprzez park z Żoliborzem Oficerskim. Wały zostały obsadzone wysokimi roślinami, przez co tworzą rozległy parawan zmasowanej zieleni przesłaniającej zabudowę fortu Sokolnickiego, który stał się jednym z pięciu elementów przestrzennej koncepcji w formie zielonej pierzei placu Wilsona wyznaczającej gabaryty całego placu. Inicjatywa mieszkańców była pierwszym wyprzedzającym działaniem tworzenia zasad i założeń programowych dla zorganizowanej samorządności lokalnej.

Wilsona, park Żeromskiego. Zieleń 4,7-hektarowego parku 16 Plac Żeromskiego stanowi naturalną, jedną z pięciu pierzei placu Wilsona.

51 6. IDENTYFIKACJA MIESZKAŃCÓW Z ZIELENIĄ

Źródłem identyfikacji mieszkańców z osiedlem jest przede wszystkim krajobraz, walory starodrzewu, szczególne zestawienie roślin, wydobyte wartości tkwiące w terenie, wprowadzony do codziennego odbioru optycznego piękny widok na wydarzenie przyrodnicze lub architektoniczne, gatunki drzew, wykorzystanie czterech pór roku w zmiennej grze pejzażu. Z własnej praktyki mogę podać przykład Sadów, gdzie wprzęgnięte w układ kompozycyjny osiedla istniejące drzewa owocowe z ich bliskim dzieciństwu i skali ludzkiej urokiem kwitnienia i owocowania stały się elementem identyfikacji.

9 Osiedle Sady Żoliborskie, arch. Halina Skibniewska i arch. krajobrazu Alina Scholtzówna, 1958-1973.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Żoliborz jest utożsamiany z zielenią. Architektka osiedla Sady Żoliborskie pisała w 1979 roku:

16 Park Żeromskiego, przy pl. Wilsona, pomiędzy ulicami Mickiewicza i Krasińskiego. Autorzy projektu: Leon Danielewicz, Stanisław Zadora-Życiński, 1931-32. Urządzony w stylu modernistycznym, pod względem estetycznym i funkcjonalnym doskonale wpisywał się w architekturę Żoliborza. Cały układ dróg i alejek parkowych jest dostosowany do ukształtowania terenu, będącego pozostałością XIX-wiecznych obwałowań budowli fortecznych.

53 KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Szczególnym atutem parku jest urozmaicona rzeźba terenu, która w połączeniu z podkreślającymi ją formami roślinnymi przesądza o atrakcyjności całego założenia. Szczególnie efektownie, bez względu na porę roku, prezentują się grupy drzew iglastych, zwłaszcza odmian o srebrnych igłach. Oprócz licznie występujących w parku starych drzew są też urozmaicone nasadzenia krzewów, m.in. kolekcja azalii i rododendronów, a także okazałe cisy. Park został wpisany do rejestru zabytków pod nr. A-1578, 2020-07-01.

7. ELEMENT KOMPOZYCYJNY. OSIE WIDOKOWE

Jednym z zauważalnych aspektów myślenia o Żoliborzu jako pewnego rodzaju symbiozy architektury i przyrody jest towarzyszący ulicom układ drzew. Zarówno główne ulice Mickiewicza, Krasińskiego, Słowackiego, aleja Wojska Polskiego, jak i ulice lokalne, np. Gomółki, Promyka, Bohomolca, Czarnieckiego przebiegają w szerokich pasach zieleni ze szpalerowymi lub alejowymi układami drzew, ze względu na warunki miejsca z dominującym udziałem drzew liściastych. Założenia te od samego początku były dużymi publicznymi inwestycjami. Początkowo stanowiły istotne obciążenie finansowe, z czasem wolna i zazieleniona przestrzeń zaczęła przynosić zyski finansowe i społeczne, w znacznym stopniu poprawiając warunki sanitarne, zdrowotne, przyrodnicze i estetyczne, doprowadzając do tego, że dziś, po blisko stu latach, ceny mieszkań na Żoliborzu, szczególnie w miejscach z towarzyszącą dojrzałą zielenią, należą do najwyższych w Polsce.

ALEJA WOJSKA POLSKIEGO JAKO ELEMENT KOMPOZYCYJNY KRAJOBRAZU

Aleja Wojska Polskiego stanowi kluczowy element urbanistyczno-kompozycyjny dzielnicy. Oś Żoliborza, łącząca plac Grunwaldzki z terenami Cytadeli, zaprojektowana została w latach 30. przez architekta Antoniego Jawornickiego i Józefa Jankowskiego jako reprezentacyjna aleja dla defilad wojskowych. Projekt zakładał otwarcie Cytadeli, czyli połączenie jej osią prostopadłą od Wisły z terenami rozwojowymi miasta, ukształtowanymi w sposób reprezentacyjny. Zasady owej szkoły projektowania urbanistycznego zaczerpnięte były z tradycji francuskiej. Według nich w wielkich kompozycjach miejskich wprowadzane były monumentalne osie urbanistyczne, z zabudową obrzeżną, z dominantami, zamykające lub podkreślające ważne kierunki kompozycji przestrzennej założenia. Ranga układu podkreślona jest nasadzeniem drzew, które wprowadzone zostały w latach 40. i 50. XX wieku. Od tego czasu aleja Wojska Polskiego jest nierozerwalnie związana z zielenią wysoką składającą się z 6 szpalerów drzew w układzie 1 + 2 + 2 + 1. Pierwotnie były to nasadzenia klonów srebrzystych lokowanych w szpalerach zewnętrznych i wewnętrznych, a także nasadzenia topoli. Zastosowanie tych gatunków, które należą do grupy roślin szybkorosnących, miało na celu dynamiczne zazielenienie układu i wytworzenie odpowiedniej objętości masywu koron drzew w możliwie krótkim czasie, w miejscu, gdzie drzew wcześniej nie było.

55 ś urbanistyczna alei Wojska Polskiego. Widoczne rosnące w szpalerach 36 O klony srebrzyste z rozłożystymi dużymi koronami. Zdjęcie współczesne.

Zielony Żoliborz to złożona sieć dużych i małych terenów reprezentacyjnych, funkcjonalnych i peryferyjnych przynoszących różnorodne korzyści środowiskowe mieszkańcom dzielnicy – nie tylko ludziom, ale i całemu ekosystemowi. Krajobraz Żoliborza to zieleń, architektura osadzona w zieleni i mieszkańcy. Doceniajmy go za indywidualny charakter, spójność i zróżnicowanie zielonych form przestrzeni. Krajobraz jest wart ścisłej ochrony jako całość, przede wszystkim przed degradacją, nadmierną zabudową bądź nierozważnymi modernizacjami.

KLUCZ DO ARCHITEKTURY

Monumentalna aleja Wojska Polskiego miała spełniać funkcje: reprezentacyjną, komunikacyjną (prowadzenie komunikacji pieszej i kołowej w szpalerach zieleni), kompozycyjną (kształtowanie przestrzeni i widoków rozległej 1200-metrowej perspektywy szerokiej na 80 metrów), symboliczną (symbol nowo odrodzonego państwa), ekologiczną (pozytywny wpływ na klimat miejski).

Domy szeregowe ZUS, ulice: Dziennikarska 12-26 i Promyka 25-43

ยง KWESTIE PRAWNE CZYLI KONSERWATOR RADZI

ŻOLIBORZ POD OCHRONĄ Obszar Żoliborza historycznego, znajdujący się w granicach ulic: Potockiej, Popiełuszki, gen. Zajączka, Wybrzeże Gdyńskie, objęty jest opieką konserwatora zabytków i został wpisany do rejestru zabytków w 1980 roku ze względu na wyjątkową wartość kulturową i historyczną, stanowiącą jednolity obraz osiągnięć polskiej architektury lat międzywojennych XX wieku. Żoliborz to jedna z niewielu dzielnic Warszawy, gdzie tkanka historyczna zachowała się w prawie niezmienionym stanie. W przeciągu kilku ostatnich lat znacząco wzrosła świadomość wartości architektury modernistycznej, powstałej w latach międzywojennych i powojennych, która traktowana jest obecnie jako zabytek w równym stopniu jak dużo wcześniejsze obiekty. Osiedla modernistyczne (ich układy urbanistyczne i rozwiązania architektoniczne) budowane w latach 20. i 30. w wielu miastach Europy: Rotterdamie, Berlinie, Frankfurcie nad Menem, również w Warszawie z upływem lat i wzrostem świadomości ich wartości, obejmowane są ochroną konserwatorską. Osiedle Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu, należące do dorobku europejskiej architektury nowoczesnej, od 1992 roku znajduje się w rejestrze zabytków. W 2012 roku utworzono gminną ewidencję zabytków, do której wpisano większość modernistycznych budynków z okresu międzywojnia i część powojennych realizacji zlokalizowanych na Żoliborzu. Obecnie przeważająca część zabudowy dzielnicy chroniona jest miejscowym planem zagospodarowania i objęta opieką konserwatorską (rejestr zabytków i gminna ewidencja zabytków). Aktualny wykaz budynków i obszarów znajdujących się w GEZ jest dostępny na stronie: www.mapa.um.warszawa.pl. Dlatego przed podjęciem prac budowlanych czy restauratorskich należy podjąć odpowiednie działania, które przybliżamy w rozdziale Konserwator radzi. PRAKTYCZNE PORADY DLA WŁAŚCICIELI, ZARZĄDCÓW SPÓŁDZIELNI I WSPÓLNOT PLANUJĄCYCH REMONT Należy zapoznać się z zapisami Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określającymi

Planując prace remontowe dotyczące zabytku, należy pamiętać, że odmienne procedury obowiązywać będą dla obiektów wpisanych do rejestru zabytków, a inne dla tych ujętych w gminnej ewidencji zabytków (GEZ). dpowiedzialność za stan techniczny i stan zachowania obiektu O (np. elewacje, detal architektoniczny, jakość wykonania prac) leży po stronie właściciela obiektu (art. 5 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Wydatki na utrzymanie i zabezpieczenie zabytku mogą przekroczyć zakładany budżet. Finansowanie prac remontowych powinniśmy skrupulatnie zaplanować. Dokładny kosztorys prac zarówno konserwatorskich, jak i budowlanych może zostać przygotowany tylko na podstawie szczegółowego projektu. Przeprowadzenie prac przy obiektach wpisanych do rejestru, które są niezgodne z decyzją wydaną przez właściwego Konserwatora lub działania bez pozwolenia skutkują nakazem przywrócenia zabytku do stanu poprzedniego, a niewykonanie nakazu skutkuje nałożeniem grzywny. Należy pamiętać, że szczegółowy program prac i badania konserwatorskie są podstawą dobrze wykonanego i trwałego w efektach remontu budynku. Każdy obiekt zabytkowy należy traktować indywidualnie, nie ma jednolitych zasad, które możemy zastosować do wszystkich. Trzeba pamiętać, że każdy budynek jest inny; ma swoją odmienną historię, inny zestaw materiałów użytych do wykończenia, inne otoczenie, a to wymaga zindywidualizowanego podejścia ze strony architekta i konserwatora, którym zlecisz prace projektowe. Wybierając projektanta i wykonawcę prac remontowych, należy przede wszystkim kierować się ich doświadczeniem zawodowym i referencjami, gdyż najniższa cena nie zawsze idzie w parze z dobrą jakością.

KWESTIE PRAWNE

prawa i obowiązki właściciela budynku wpisanego do rejestru zabytków lub ujętego w gminnej ewidencji zabytków. Zabytek jest definiowany w tej ustawie w odniesieniu do nieruchomości – jako jej całość, część albo zespół nieruchomości stanowiący świadectwo minionej epoki, którego zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Ochronie i opiece podlegają, bez względu na stan zachowania, zabytki nieruchome będące, w szczególności: krajobrazami kulturowymi, układami urbanistycznymi i zespołami budowlanymi, dziełami architektury i budownictwa, a także parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni.

Remont budynku zabytkowego musi przebiegać z wykorzystaniem właściwych materiałów przeznaczonych do renowacji. Zwykle nie są to materiały z marketów budowlanych. O wartości budynku zabytkowego decyduje skala zachowanej oryginalnej substancji, czyli to, co fizycznie zachowało się z przeszłości, dlatego powinniśmy starać się ją pozostawić w jak największym zakresie i raczej uzupełniać zniszczone elementy niż wymieniać na nowe, np. brakujące stare elementy posadzki z płytek ceramicznych typu „gorsecik” można znaleźć na aukcjach internetowych. Prowadzenie niektórych prac, jak ocieplanie, przebijanie otworów okiennych, łączenie lokali w zabytkowym budynku nie jest możliwe tak jak w budynku współczesnym. Nie bazuj na własnych gustach estetycznych, poradź się fachowców – konserwatora, architekta. Zdarza się, że architektura modernistyczna pomimo jej wartości postrzegana jest jako niezbyt atrakcyjna, a nowoczesne formy są powszechnie odbierane jako niemające wartości zabytkowych. NIE BÓJ SIĘ KONSERWATORA. SKONSULTUJ PROJEKT Wiadomość o objęciu budynku lub obszaru ochroną konserwatorską budzi u niektórych ich mieszkańców poczucie zagrożenia, obawę o ograniczenie w korzystaniu z mieszkania i części wspólnych budynku. W rzeczywistości obostrzenia wprowadzone przez wpis do rejestru zabytków czy wskutek ujęcia w gminnej ewidencji zabytków zapewniają mieszkańcom więcej korzyści niż kłopotów. Objęcie ochroną nakłada bowiem pewne obowiązki głównie na urzędy dzielnic, na twórców dokumentów planistycznych i na organy nadzoru budowlanego. Mieszkańcy tych obowiązków mają niewiele, a zaangażowanie w proces remontowy doświadczonego architekta uwalnia od nich niemal całkowicie. Mieszkańcy natomiast, dzięki przewidzianej ochronie, zyskują pewność, że w ich otoczeniu nie znajdą się obiekty czy elementy, które wpłyną negatywnie na jego walory i wartość ich mieszkań. Przewidziane przez prawo ograniczenia dotyczące np. zmiany wyglądu elewacji, powiększenia kubatury budynków czy zmiany ich przeznaczenia działają na korzyść tych mieszkańców, którzy cenią historyczny charakter i walory estetyczne okolicy. Ochrona konserwatorska daje w pewnym sensie gwarancję, że miejsce uznane przez specjalistów za dziedzictwo kultury nie zostanie wykorzystane przez osoby zainteresowane szybkim zarobkiem czy dużymi oszczędnościami kosztem zniszczeń historycznej substancji.

Nie obawiaj się ochrony konserwatorskiej, wynika z niej szereg korzyści! Rozpoczęcie prac konserwatorsko-remontowych. Pierwsze kroki: 1. Kwerenda archiwalna i historyczna, czyli dokładne rozpoznanie historii i oryginalnego wyglądu budynku wraz z otoczeniem oraz przekształceń i etapów zaistniałej przebudowy, poznanie wartości artystycznych. Może ją wykonać historyk sztuki, konserwator, możemy też sami dotrzeć do materiałów archiwalnych. 2. Rozpoznanie materiałowe i technologiczne na podstawie badań architektoniczno-konserwatorskich i chemiczno-konserwatorskich. Są to badania stratygraficzne i odkrywki kolorystyczne. Prace te wykonują konserwator, inżynier i architekt. 3. Rozpoznanie stopnia, rodzaju i zaawansowania zniszczeń. Wykonują to architekt i inżynier. NA CZYM STOJĘ, CZYLI KILKA KWESTII PRAWNYCH W ZAKRESIE OCHRONY KONSERWATORSKIEJ W zakresie wydawanych pozwoleń na prowadzenie prac przy zabytku odmienne procedury będą obowiązywać dla zabytków wpisanych do rejestru zabytków i zabytków ujętych w gminnej ewidencji zabytków. Budynki w rejestrze zabytków Rejestr zabytków to forma ochrony zabytków –dóbr kultury narodowej, polegająca na ustanowieniu pełnego nadzoru konserwatorskiego. W przypadku obiektów indywidualnie wpisanych do rejestru zabytków wszelkie prace budowlane i niebudowlane prowadzone na zewnątrz i wewnątrz obiektu będą mogły być

KWESTIE PRAWNE

Przed przystąpieniem do realizacji remontu warto zwrócić się do właściwego konserwatora zabytków o poradę w zakresie prowadzonych prac. Na wniosek właściciela zabytku konserwator przygotuje w formie pisemnej zalecenia konserwatorskie. Zalecenia pełnią rolę drogowskazu dla działań architekta, inwestora i wykonawcy oraz innych specjalistów. Ułatwiają podjęcie decyzji i ukierunkowują prace projektowe. Wskazują optymalne rozwiązania dla ochrony zabytku, a także przedstawiają procedury, które właściciel musi wypełnić przed realizacją prac. W zaleceniach może pojawić się wymóg wykonania specjalistycznych badań konserwatorskich (patrz: rozdział Słownik, hasło: Badania konserwatorskie). Dodatkowe badania prowadzone są nie tylko w interesie urzędu konserwatora, ale przede wszystkim inwestora, gdyż minimalizują ryzyko wstrzymania prac w trakcie budowy czy remontu.

realizowane tylko pod warunkiem uzyskania zgody od właściwego konserwatora (patrz: rozdział Dobre praktyki. Remont krok po kroku). Jeśli dany budynek nie jest indywidualnie wpisany do rejestru zabytków, lecz stanowi element układu urbanistycznego lub zespołu budowlanego wpisanego do rejestru zabytków, niezbędne będzie uzyskanie pozwolenia na prace mające wpływ na bryłę, elewację i sposób zagospodarowania działki. Aktualny wykaz budynków i obszarów znajdujących się w rejestrze zabytków jest dostępny na stronie Wojewódzkiego Mazowieckiego Konserwatora Zabytków: www.mwkz.pl Budynki w gminnej ewidencji zabytków (GEZ) Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. Ujęcie obiektu w GEZ nie jest formą prawnej ochrony zabytku, jaką jest wpis do rejestru zabytków. Dla obiektu uwzględnionego w GEZ istnieje jednak obowiązek uzgodnienia przez właściwy organ architektoniczno-budowlany z właściwym organem konserwatorskim decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy oraz uzgadniania pozwolenia na budowę lub rozbiórkę (patrz rozdział Dobre praktyki. Remont krok po kroku). Aktualny wykaz budynków i obszarów znajdujących się w GEZ jest dostępny na stronie: www.mapa.um.warszawa.pl Budynki chronione planem miejscowym Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego może zawierać szczegółowe zapisy określające zakres i charakter dopuszczalnych prac przy obiekcie. Plany w trakcie sporządzania są wyłożone do publicznego wglądu i poddane konsultacjom społecznym. Warto zapoznać się z dokumentem i sprawdzić ustalenia zapisane w tekście i rysunku planu. Można go otrzymać, zwracając się do Wydziału Architektury i Budownictwa Dzielnicy Żoliborz z wnioskiem o wydanie wpisu i wyrysu planu dla danej nieruchomości bądź obszaru. Obowiązujące plany miejscowe publikowane są rownież na stronie: www.architektura.um.warszawa.pl/plany oraz www.mapa.um.warszawa.pl Właściciel zabytku indywidualnie wpisanego do rejestru zabytków ma prawo do uzyskania zwolnienia od podatku od spadków i darowizn oraz podatku od nieruchomości.

Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane może obejmować wyłącznie nakłady konieczne, poniesione na przeprowadzenie następujących działań: sporządzenie ekspertyz technicznych i konserwatorskich, przeprowadzenie badań konserwatorskich lub architektonicznych, wykonanie dokumentacji konserwatorskiej, opracowanie programu prac konserwatorskich i restauratorskich, wykonanie projektu budowlanego zgodnie z przepisami Prawa budowlanego, sporządzenie projektu odtworzenia kompozycji wnętrz, zabezpieczenie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku, stabilizację konstrukcyjną części składowych zabytku lub ich odtworzenie w zakresie niezbędnym dla zachowania tego zabytku, odnowienie lub uzupełnienie tynków i okładzin architektonicznych albo ich całkowite odtworzenie, z uwzględnieniem charakterystycznej dla tego zabytku kolorystyki, odtworzenie zniszczonej przynależności zabytku, jeżeli odtworzenie to nie przekracza 50% oryginalnej substancji tej przynależności, odnowienie lub całkowite odtworzenie okien, w tym ościeżnic i okiennic, zewnętrznych odrzwi i drzwi, więźby dachowej, pokrycia dachowego, rynien i rur spustowych, modernizację instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych lub w zabytkach, które posiadają oryginalne, wykonane z drewna części składowe i przynależności, wykonanie izolacji przeciwwilgociowej,

KWESTIE PRAWNE

DOTACJE: Podstawowym źródłem finansowania zabytków w Polsce są środki publiczne pochodzące z budżetu państwa oraz budżetów poszczególnych samorządów. Finansowanie zabytków z tych źródeł odbywa się na zasadzie współfinansowania prac przy obiektach zabytkowych, w oparciu o zapisy Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dotacja może zostać udzielona osobie fizycznej, jednostce samorządu terytorialnego lub innej jednostce organizacyjnej, będącej właścicielem bądź posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru lub posiadającej taki zabytek w trwałym zarządzie. Udzielana jest na wykonanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, planowanych do przeprowadzenia. Art. 77 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa szczegółowo wykaz działań, które mogą podlegać dofinansowaniu.

zupełnianie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej u oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach krajobrazowych, działania zmierzające do wyeksponowania istniejących, oryginalnych elementów zabytkowego układu parku lub ogrodu, zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, niezbędnych do wykonania prac i robót przy zabytku wpisanym do rejestru, o których mowa w pkt 7-15, zakup i montaż instalacji przeciwwłamaniowej oraz przeciwpożarowej i odgromowej. Dotacja udzielana jest w wysokości do 50% nakładów koniecznych na wykonanie powyższych działań. Natomiast wysokość dotacji może zostać zwiększona, nawet do 100% (zasady dotyczące dotacji uzyskanej ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego) nakładów koniecznych, jeżeli: zabytek ma wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową, wymagane jest przeprowadzenie złożonych pod względem technologicznym prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych, stan zachowania zabytku wymaga niezwłocznego podjęcia prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych. Jednocześnie łączna kwota dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru udzielonych przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, wojewódzkiego konserwatora zabytków bądź organ stanowiący gminy, powiatu lub samorządu województwa, nie może przekraczać wysokości 100% nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót. Dotacja ze środków m.st. Warszawy może wynieść do 90%. ZASADY PRZYZNAWANIA DOTACJI: Przez Radę m.st. Warszawy za pośrednictwem Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków Z budżetu m.st. Warszawy mogą być udzielane dotacje celowe na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku indywidualnie wpisanym do rejestru zabytków lub znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków, położonym na obszarze m.st. Warszawy. Dotacja może być udzielona po pozytywnym rozpatrzeniu złożonego wniosku. Wnioski o udzielenie dotacji składa się Prezydentowi m.st. Warszawy za pośrednictwem Stołecznego Konserwatora Zabytków, w okresie od 2 do 31 stycznia roku, w którym dotacja ma zostać udzielona.

Wnioski ocenia komisja, w której skład wchodzą przedstawiciele Rady m.st. Warszawy, Społecznej Rady Ochrony Dziedzictwa Kulturowego przy Prezydencie m.st. Warszawy, Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków.

Przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Przyznawanie dotacji odbywa się na podstawie złożonych wniosków. Wnioski o udzielenie dotacji należy składać w kancelarii Urzędu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków na wymaganym formularzu. Wnioski są każdorazowo rozpatrywane merytorycznie przez Komisję Konserwatorską, pod kątem ich kompletności oraz rzeczywistych i niezbędnych potrzeb remontowych, z uwzględnieniem zarówno walorów zabytkowych i architektonicznych budynku oraz znaczenia prac dla jego stanu, jak i wizerunku miasta. Miejsce złożenia wniosku: Kancelaria Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków ul. Nowy Świat 18/20, 00-373 Warszawa tel. 22 44 30 400 Formularze wniosków: http://bip.mwkz.pl/ Przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Realizowane są głównie w ramach programu „Ochrona zabytków”, w ramach którego są dofinansowywane prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków. Wnioski o dofinansowanie powinny być wypełniane i wysyłane przez wnioskodawców za pośrednictwem Elektronicznego Biura Obsługi Interesanta (EBOI). Dla prawidłowego złożenia wniosku obowiązkowe jest posiadanie konta w EBOI, dostępnym pod adresem https://esp. mkidn.gov.pl/ Informacje telefoniczne dotyczące regulaminu programu „Ochrona zabytków” udzielane są w godzinach 10.00-14.00 tel. 22 212 11/15 – 17 http://www.mkidn.gov.pl

KWESTIE PRAWNE

Miejsce złożenia wniosku: Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków ul. Nowy Świat 18/20, 00-373 Warszawa tel. 22 443 36 77/79 Formularze wniosków: http://zabytki.um.warszawa.pl/

Zespół Szkół Specjalnych nr 100, ulica Czarnieckiego 49

DOBRE PRAKTYKI CZYLI JAK TO SIÄ&#x2DC; ROBI

REMONT KROK PO KROKU

1. ZAPLANOWANIE REMONTU Przystępując do działań budowlanych takich jak remont, przebudowa, nadbudowa, rozbudowa, musisz przede wszystkim odpowiedzieć sobie na pytania: Co i dlaczego chcesz zmienić, podejmując się takiej inwestycji? Jakimi środkami dysponujesz i czy jesteś w stanie sam sfinansować remont? Czy powinieneś szukać środków zewnętrznych, dotacji? Jaka jest forma ochrony obiektu – wpis do rejestru zabytków, wpis do gminnej ewidencji zabytków, lokalizacja na obszarze objętym ochroną konserwatorską (patrz: rozdział Konserwator radzi, czyli kwestie prawne)? Jaka ma być kwalifikacja robót budowlanych, czy to ma być remont, przebudowa czy nadbudowa i czy obiekt jest w odpowiednim stanie technicznym? 2. DZIAŁANIA POPRZEDZAJĄCE ROBOTY BUDOWLANE Sprawdzenie, czy budynek jest pod ochroną prawną i jaka jest forma tej ochrony. Rozpoznanie wartości zabytkowych, tj. bryła, układ przestrzenny, konstrukcja, materiały, kolorystyka. Wykonanie kwerendy archiwalnej (fotografie i dokumenty). Ocena stanu technicznego: sprawdzenie stanu technicznego elementów konstrukcyjnych (stropów i ścian), dachu, stolarki okiennej i drzwiowej, materiałów elewacyjnych, zawilgoceń, stopnia korozji biologicznej. Waloryzacja: oznaczenie elementów, które należy zachować oraz tych, które należy wymienić. Jeżeli budynek był przebudowany – sprawdzenie, czy możliwe jest przywrócenie stanu pierwotnego. Określenie rodzaju planowanych prac (w rozumieniu zapisów Prawa budowlanego): budowa, rozbudowa, nadbudowa, przebudowa, odbudowa, rozbiórka. Określenie, jakich pozwoleń wymagają konkretne prace remontowe.

porządzenie dokumentacji projektowej uwzględniającej stan S istniejący i określającej zakres wprowadzanych zmian. Powinno się przeprowadzić inwentaryzację architektoniczno-budowlaną. W przypadku obiektów wpisanych do rejestru zabytków wymagana jest dokładniejsza inwentaryzacja przeprowadzona przez konserwatora zabytków, pokazująca np. charakterystyczne detale przewidziane do odtworzenia lub renowacji wraz z opisem stanu zachowania substancji zabytkowej. W tym przypadku wymagany będzie program prac konserwatorskich wskazujący niezbędne do zastosowania materiały i technologie oraz uzyskanie zaleceń – wytycznych konserwatorskich.

4. PROJEKT BUDOWLANY I UZYSKANIE POZWOLEŃ Jeżeli planowane działania ingerują w wygląd budynku poprzez: zmianę gabarytów (dobudowy, nadbudowy i rozbudowy), zmianę wielkości i liczby otworów, zmianę kolorystyki, to rozpoczęcie prac będzie wymagało uzyskania pozwolenia na budowę. Uprawniony architekt zatrudniony przez inwestora sporządza projekt budowlany. W przypadku obiektu wpisanego do rejestru zabytków wojewódzki konserwator zabytków akceptuje decyzją przedstawiony projekt budowlany dotyczący robót przy zabytku (art. 36 ustawy o ochronie zabytków). Następnie organ architektoniczno-budowlany wydaje na wniosek inwestora pozwolenie na budowę. W przypadku obiektu ujętego w GEZ inwestor składa wniosek o wydanie pozwolenia na budowę wraz z projektem budowlanym do właściwego organu architektoniczno-budowlanego. Organ przedkłada otrzymany projekt konserwatorowi zabytków z prośbą o wydanie zaleceń konserwatorskich, a następnie pozwolenie na budowę. Należy pamiętać, że jeśli własność obiektu obejmuje tylko działkę w obrysie budynku, to każde działanie angażujące teren nie należący do właściciela (np. ustawienie rusztowań, wykonanie schodów lub pochylni dla niepełnosprawnych) wymaga dodat-

DOBRE PRAKTYKI

3. A NALIZA SYTUACJI PLANISTYCZNEJ. MIEJSCOWY PLAN ZAGOSPODAROWANIA A DECYZJA O WARUNKACH ZABUDOWY Większość obszarów Żoliborza objętych jest miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego (zobacz: www.architektura. um.warszawa.pl/plany). Obiekty znajdujące się w rejestrze zabytków automatycznie są oznaczone i ujęte są jako chronione na mocy miejscowego planu. Plan określa zasady prowadzenia w ich otoczeniu prac budowlanych.

kowych ustaleń. Jeżeli zarządcą terenu należącego do gminy jest warszawski Zarząd Gospodarowania Nieruchomościami (ZGN), to przed podjęciem działań związanych z koniecznością zajęcia tego terenu niezbędne będzie uzyskanie zgody i uiszczenie opłaty za jego dzierżawę. W PRACY ARCHITEKT STOSUJE SIĘ DO NASTĘPUJĄCYCH AKTÓW PRAWNYCH: Ustawa z 7 lipca 1994 r. prawo budowlane Dz.U.2020.1333 t.j. Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Dz.U.2020.293 t.j. Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Dz.U.2020.282 t.j. Ustawa z 20 lutego 2015 r. o rzeczach znalezionych Dz.U.2019.908 t.j. (dotyczy np. obiektów znalezionych podczas prac ziemnych) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz.U.2020.55 t.j. Rozporządzenie Ministra Rozwoju z dnia 11 września 2020 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego Dz.U.2020.1609 Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 sierpnia 2018 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich i badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa oraz robót budowlanych, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, a także badań archeologicznych i poszukiwań zabytków Dz.U. 2018 poz. 1609 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 grudnia 2015 r. w sprawie uzgadniania projektu budowlanego pod względem ochrony przeciwpożarowej Dz.U.2015.2117 RODZAJE UZGODNIEŃ Z URZĘDEM KONSERWATORSKIM: Zalecenia konserwatorskie: informacja dla właściciela lub posiadacza zabytku o przekształceniach możliwych do przeprowadzenia z punktu widzenia konserwatorskiego. Wydawane są na podstawie wstępnej koncepcji projektowej Pozwolenie w formie decyzji: wydawane na podstawie projektu budowlanego na wniosek inwestora przed skierowaniem przez niego wniosku o pozwolenie na budowę do właściwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (dotyczy obiektów

wpisanych do rejestru zabytków) Uzgodnienie przez właściwy urząd konserwatorski w formie postanowienia na budowę przez właściwy organ administracji architektoniczno-budowlanej (dotyczy obiektów ujętych w GEZ)

Wnioski o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, o pozwolenie na budowę i zgłoszenie Wniosek o wydanie pozwolenia na budowę składa się w Urzędzie Dzielnicy i kieruje do Wydziału Architektury i Budownictwa. Wzory wniosków wraz z listą koniecznych załączników można pobrać ze strony internetowej urzędu. www.zoliborz.org.pl/wydzial-architektury-i-budownictwa.html

DOBRE PRAKTYKI

5. NIEZBĘDNE DOKUMENTY Uzgodnienia konserwatorskie Na stronie internetowej Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków można znaleźć wzory wniosków: o wydanie zaleceń konserwatorskich, określających sposób korzystania z zabytku nieruchomego/ruchomego, jego zabezpieczenia i wykonania prac konserwatorskich oraz zakres dopuszczalnych zmian w tym zabytku, o wydanie pozwolenia na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych, podjęcie innych działań mogących prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków, o wydanie pozwolenia na prowadzenie robót budowlanych w otoczeniu zabytku wpisanego do rejestru zabytków.

SPRAWDŹ, JAKICH ZEZWOLEŃ POTRZEBUJESZ DO SWOICH PRAC Tabela przedstawia ogólny schemat. Podczas remontu należy indywidualnie rozpatrywać każdy obiekt.

KWALIFIKACJA I RODZAJ PRAC BUDOWLANYCH

Obiekt wpisany do rejestru zabytków

Obiekt na obszarze wpisanym do rejestru zabytków

Obiekt wyłącznie w gminnej ewidencji zabytków

Obiekt niezabytkowy

REMONT

Wymiana okien, drzwi, instalacji wewnętrznych, remont elewacji lub dachu (sprawdź: rozdz. Słownik)

BUDOWA

Wzniesienie nowego obiektu (sprawdź: rozdz. Słownik)

ODBUDOWA

Budowa w miejscu zburzonego budynku (lub jego części) nowego obiektu (lub części) identycznego (sprawdź: Słownik) PRZEBUDOWA

Zmiana układu wewnętrznych i zewnętrznych elementów budynku (sprawdź: Słownik)

ROZBUDOWA

Dobudowanie kubatury w celu powiększenia budynku (sprawdź: rozdz. Słownik)

1 3

–

NADBUDOWA

Rozbudowa wzwyż (sprawdź: rozdz. Słownik) MONTAŻ URZĄDZEŃ

Anteny na dachu, klimatyzatory w oknach, tablice i urządzenia reklamowe ADAPTACJA

Zmiana przeznaczenia zabytku lub sposobu korzystania z tego zabytku (sprawdź: Słownik)

1 1

Pozwolenie konserwatorskie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ)

Pozwolenie na budowę z administracji architektoniczno-budowlanej (AAB)

Zgłoszenie do administracji architektoniczno-budowlanej (AAB)

Wszystkie obiekty obowiązują zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (mpzp), jeśli nie ma mpzp, to należy się zgłosić do organu administracji architektoniczno-budowlanej (AAB) o wydanie warunków zabudowy na prace: budowę, odbudowę, rozbudowę, nadbudowę, adaptację (rozumianą jako zmiana sposobu użytkowania).

REMONT ZABYTKOWEGO BUDYNKU NIE JEST TAKI TRUDNY! Wykres przedstawia najtrudniejszy przypadek, gdy obiekt jest wpisany do rejestru zabytków.

Planuję remont

Podejmuję decyzję, jakie prace remontowe chcę wykonać i sprawdzam, jak one się nazywają według prawa budowlanego (sprawdź: rozdz. Słownik). 3 Sprawdzam stan techniczny budynku, robię inwentaryzację budowlaną i konserwatorską oraz projekt koncepcyjny planowanych prac remontowych. 4 Występuję z wnioskiem do Urzędu Konserwatora o zalecenia (porady, które pomogą mi przygotować projekt budowlany). Czynność nieobowiązkowa. 5 Wykorzystując zalecenia konserwatorskie, zlecam przygotowanie projektu budowlanego z pełną inwentaryzacją budowlaną i konserwatorską. 6 Składam projekt do właściwego konserwatora zabytków i czekam na wydanie pozwolenia (30 dni od dnia doręczenia projektu lub 60 w przypadku skomplikowanego przypadku). 7 Po uzyskaniu pozwolenia występuję z wnioskiem o pozwolenie na budowę, pozwolenie wydane przez konserwatora zabytków jest obowiązkowym załącznikiem do wniosku o wydanie pozwolenia na budowę. 8 Czekam na pozwolenie. 9 Mogę ubiegać się o udzielenie dotacji celowej na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy budynku wpisanym do rejestru lub gminnej ewidencji zabytków. 10 Prowadzę prace remontowe wraz z ekspertami posiadającymi uprawnienia budowlane określone przepisami Prawa budowlanego oraz ustawy o ochronie zabytków. 11

DOBRE PRAKTYKI

1 Sprawdzam zapisy w miejscowym planie zagospodarowania, jaką ochroną jest objęty mój budynek (indywidualny wpis do rejestru zabytków, wpis obszarowy, gminna ewidencja zabytków, miejscowy plan zagospodarowania, nieobjęty żadną ochroną). 2

I. PRACE REMONTOWE Oto zbiór wskazówek dotyczących tego, na co powinniśmy zwrócić uwagę przy remoncie budynku. Mając na względzie charakter architektury Żoliborza i kwestie prawne dotyczące wpisu przeważającej części obszaru dzielnicy do rejestru zabytków, zapoznanie się z nimi może okazać się pomocne. Przedstawiając wybrane budynki: po remoncie i przed remontem, chcielibyśmy podzielić się wiedzą i zainspirować do podejmowania działań chroniących architekturę Żoliborza. Pokazać, jak uniknąć pułapek przy wyborze nieodpowiednich materiałów i nieprofesjonalnych wykonawców. Rozdział podzieliliśmy tematycznie na remonty: 1. elewacji, 2. tarasów, 3. dachów, 4. elementów metalowych i kowalstwa. 1. PRACE REMONTOWE – ELEWACJA NA CO NALEŻY ZWRÓCIĆ UWAGĘ PRZY REMONCIE ELEWACJI

Plastyka i kompozycja elewacji modernistycznej Głównym środkiem wyrazu architektury modernistycznej jest zgeometryzowana bryła i rytm podziałów płaskiej elewacji. Zasadniczymi elementami kształtującymi jej plastykę są otwory okienne i drzwiowe. Należy zachować oryginalny układ i kształt okien, drzwi, balkonów, a także jednolitą kolorystycznie i geometrycznie kompozycję fasady. Układ figur geometrycznych na elewacji powinien być czytelny. Wykończenie tynkiem Tynk to zdecydowanie najpopularniejsza forma wykończenia żoliborskich elewacji modernistycznych. Najpowszechniejszym rodzajem tynku elewacyjnego był tynk wapienny lub cementowo-wapienny ze względu na łatwość stosowania, wysoką wytrzymałość mechaniczną i paroprzepuszczalność oraz efekt jasnej elewacji. W okresie międzywojennym popularne były też tzw. tynki szlachetne, do których zaliczamy zarówno tynki szlachetne, jak i kształtowane w plastyczne formy. Tynki szlachetne ze względu na użycie szlachetniejszego kruszywa (kolorowych mączek kamiennych, drobnego grysiku i piasku, wielobarwnego żwiru, mielonego marmuru lub szkła), spoiw i pigmentów dawały oryginalny wygląd faktury elewacji. Efekty uzyskiwano przez używanie różnego rodzaju narzędzi: szczotek, kielni, desek itp., których ślady widać

na powierzchni tynku. Ze względu na technikę nakładania wyróżnia się następujące typy wypraw: tynk nakrapiany, gniazdkowany, cyklinowany, zmywany, gładki imitujący okładzinę kamienną, tynk kamieniarski. Powierzchnię tynków zwykłych w celu uzupełnienia wystroju elewacji opracowuje się również przez drapanie oraz boniowanie, np. w elewacji budynków osiedla WSM.

Dlaczego tynk jest tak ważnym elementem budynku? Ponieważ spełnia funkcje techniczne: - zabezpiecza powierzchnię elewacji, wątki ceglane, kamienne czy drewniane przed wpływem czynników atmosferycznych, - wyrównuje powierzchnię lica elewacji, - chroni elementy łatwopalne przed działaniem ognia i wysokich temperatur, - utrzymuje właściwy mikroklimat we wnętrzu budynku. Przez swoją porowatość szybko i łatwo pochłania lub oddaje wilgoć do powietrza, jest to tzw. oddychanie tynku, dlatego ma to duży wpływ na zdrowie człowieka i komfort mieszkania. Ponieważ spełnia funkcje estetyczne: - jednolita powierzchnia podkreśla formę architektoniczną budynku, - umożliwia uzyskanie różnorodnych faktur dzięki modelowaniu powierzchni tynku i wprowadzeniu podziałów (boniowanie), - działa barwą na sąsiadujące otoczenie urbanistyczne. Zachowanie detali architektonicznych W budynkach z dwudziestolecia międzywojennego oraz w powojennych realizacjach nurtu modernistycznego na Żoliborzu spotyka się detale architektoniczne wykonane z materiałów o indywidualnym charakterze, takich jak szara cegła cementowa, czerwona cegła, klinkier. Służą one przełamaniu jednolitych płaszczyzn tynkowanych elewacji. Należy zachować oryginalne detale architektoniczne i poddać je konserwacji. W wyjątkowych przypadkach otworzyć w nowej technologii z zachowaniem autentycznych wymiarów i formy.

DOBRE PRAKTYKI

Należy podejmować próby zachowania oryginalnego tynku (szczególnie szlachetnego), a w sytuacjach, gdy jest on już w wyjątkowo złym stanie, mocno zdegradowany i konieczna staje się jego wymiana z obowiązkowym odtworzeniem detali i struktury tynku, niedopuszczalne jest stosowanie tynków silikonowych nieprzepuszczających powietrza do ceglanej konstrukcji budynku. Powodują szkodliwe działanie wilgoci i zagrzybienie.

Ocieplanie budynku, czyli termomodernizacja Domy z dwudziestolecia międzywojennego mają solidne mury o grubości około pół metra. Straty ciepła przez ściany zewnętrzne to tylko 20-30% ogólnych strat energetycznych budynku. Normatywy dotyczące termoizolacyjności przegród budowlanych zasadniczo nie obowiązują w przypadku budynków wpisanych do rejestru zabytków. Wiele wartościowych budynków, w szczególności powojennych, nie jest wpisanych do rejestru zabytków – figurują natomiast w gminnej ewidencji zabytków. Zwolnienie tych obiektów z wymogów termoizolacyjności nie jest obligujące, jednak ochrona konserwatorska jest wystarczająco mocnym uzasadnieniem dla odstąpienia od ocieplania. Należy unikać ocieplania budynku styropianem. Pod grubą warstwą termoizolacji znika wiele elementów architektonicznych, elewacje są zniekształcane i tracą proporcje. Trzeba pamiętać, że termoizolacja to nie tylko ocieplanie ścian. Dobre efekty można uzyskać przez ocieplanie poddaszy, izolacji termicznej i przeciwwilgociowej fundamentów czy modernizacji instalacji technicznych (patrz rozdział Pomocnik). Zabudowa balkonów i loggii Balkony i loggie akcentują rytm budynku i są elementem kompozycyjnym elewacji i architektury. Nie należy zabudowywać balkonów i loggii, działania te mogą zdegradować zabytkową wartość obiektu. Modernizacja instalacji w budynkach Modernizacja instalacji w budynkach najczęściej wiąże się z ich wymianą – stare instalacje są likwidowane, ewentualnie zostają w ścianach, a nowe są wkuwane (instalacja elektryczna, teletechniczna, wodna) lub prowadzone po wierzchu (gazowa, centralnego ogrzewania). Jeżeli w budynku zlokalizowane są lokale usługowe, najczęściej muszą być one wyposażone w instalacje wentylacji mechanicznej i/lub klimatyzacji, których pierwotnie nie było. Pojawia się konieczność dostosowania do przepisów budowlanych i przeciwpożarowych. Lokalizując liczniki i prowadząc instalacje, należy zadbać o ich właściwe rozmieszczenie i kolorystykę dopasowaną do elewacji. W budynkach pod ochroną konserwatorską i po uzgodnieniu z dostawcą gazu jest możliwość uzyskania odstępstwa od wymogu stosowania standardowego żółtego koloru instalacji gazowej, co umożliwia dostosowanie koloru do elewacji. Należy jednak pamiętać, że kolor instalacji gazowej pełni rolę informacyjno-ostrzegawczą, podobnie jak czerwień hydrantów.

Więcej informacji o metodach konserwacji, współczesnych rozwiązaniach remontowych i zastosowaniach materiałów oraz przydatne strony znajdziesz w rozdziale Pomocnik.

DOBRE PRAKTYKI

Zachowanie i wymiana stolarki Okna stanowią jeden z najważniejszych elementów elewacji. Układ i proporcje otworów okiennych i drzwiowych w elewacji oraz ich gabaryty wymiarowe i szprosy oddziałują na całość elewacji. Na Żoliborzu występują często okna narożne oraz okrągłe, tzw. bulaje. Najczęściej stosowano okna szwedzkie (zespolone) i okna skrzynkowe. Wymiana stolarki okiennej i drzwiowej – w przypadku obiektów wpisanych do rejestru zabytków – kwalifikuje się jako remont i wymaga uzyskania zgody właściwego konserwatora oraz pozwolenia na budowę. Należy zachować istniejące podziały, oryginalne materiały i kolorystykę otworów w elewacji. Dlatego w przypadku wymiany okien w budynkach wielorodzinnych powinno się zastosować wspólną strategię obowiązującą wszystkich właścicieli lokali. Powinny to być działania nadzorowane przez zarządców wspólnot czy spółdzielni. Należy zamawiać okna o spójnej stylistyce i z jednakowego materiału, u tego samego producenta. Trzeba pamiętać, że nowe okna mają większe przekroje, dlatego warto szukać profili zbliżonych do wymienianych. Zaleca się stosowanie historycznej kolorystyki. Proponowanym rozwiązaniem w przypadku budynków zabytkowych jest pozostawienie oryginalnej stolarki okiennej i wykonanie jej renowacji. Jest to często zdecydowanie tańsze niż zamawianie repliki. Zdarza się, że ze względu na jakość wykonania okno pozostaje w znakomitym stanie i jest warte pozostawienia.

17 Budynek mieszkalny, Słowackiego 32/36, 1929. Data remontu: 2009. Znajduje się na obszarze Żoliborza historycznego wpisanego jako zespół urbanistyczno-krajobrazowy do rejestru zabytków pod nr 994, 1980-09-30. Budynek wpisany do ewidencji zabytków decyzją z dnia 24.07.2012. Wyzwanie: zachowanie charakterystycznej kompozycji elewacji, w której pola gładkiego tynku przełamane są pasami cegły w naturalnym kolorze.

Rozwiązanie: zachowano kompozycję bryłową budynku z przewyższonymi narożnikami. Poziome pasy dekoracyjne na elewacji z surowej cegły ceramicznej poddano konserwacji, tynk pomalowano na kolor biały w tonacji odpowiednio dobranej do naturalnego koloru cegły.

Odtworzono dawną stolarkę okienną – okna zaspolone ze szprosami wklejonymi wewnątrz pakietu szybowego.

Rozwiązanie nieprawidłowe: obce stylistycznie dla całej elewacji jest zastosowanie współczesnych tzw. tynków mozaikowych, które mają zastępować w cokole parteru oryginalne tynki z grubym kruszywem.

79 18 Domy wielorodzinne, Słowackiego 20-24, lata 30. XX w. Data remontu części obiektu: 2017, część jeszcze przed remontem. Znajdują się na obszarze Żoliborza historycznego wpisanego jako zespół urbanistyczno-krajobrazowy do rejestru zabytków pod nr 994, 1980-09-30.

DOBRE PRAKTYKI

Wyzwanie: renowacja elewacji wykonanej w tynku gładkim, imitującym płyty piaskowcowe, z widocznym szlakowaniem i groszkowaniem – śladami po dłutach kamieniarskich. Odtworzenie detalu – górnego fryzu. Renowacja okładziny w parterze wykonanej z ciemnych, ceramicznych płytek (Słowackiego 24) oraz lastriko płukanego (Słowackiego 20).

Dobre rozwiązania: zrekonstruowano fryz w górnej partii budynku. W parterze zastosowano lastriko płukane (odtworzone w oryginalnej technologii). Rozwiązania nieprawidłowe: zachowano oryginalne tynki, które jednak zostały dodatkowo pomalowane farbą, powodując spłaszczenie plastyki elewacji. Płytki ceramiczne również zostały pomalowane ciemną farbą. W cokole budynku przy ulicy Słowackiego 22 nie odtworzono oryginalnego lastriko.

5 WSM, kolonia VII, Suzina 3 – Próchnika – Sierpecka 3, arch. B. i S. Brukalscy, 1932-34. Data remontów: 2013-2014/15. Znajduje się na obszarze WSM „Żoliborz Centralny” – zespołu architektoniczno-budowlanego wraz z zielenią – wpisanym do rejestru zabytków decyzją nr 1502-A, 1992-07-15. Budynek znajduje się w gminnej ewidencji zabytków decyzją z dnia 24.07.2012.

Wyzwanie: remont elewacji. Oryginalna kompozycja łączyła w jednej płaszczyźnie piony ekranów klatek schodowych z pełnymi poziomymi balustradami o grubości 15 cm wykonanymi w tradycyjnej technologii. Powstał system czytelnej kompozycji modernistycznej pierwszego planu elewacji. Rozwiązanie nieprawidłowe: podczas remontu zmieniono charakter elewacji i architektury całego budynku, powodując całkowitą degradację kompozycji architektonicznej – modernistycznej ikony WSM. Pełną balustradę galerii zastąpiono substandardowymi cienkimi płytami grubości ok. 2 cm. Oryginalne zielone drzwi starachowickie zastępowane są nowymi „atestowanymi”, innego koloru (pierwotne drzwi można zachować, instalując np. dodatkowe drzwi wewnętrzne).

15 cm

81 19 WSM, kolonia IX, Próchnika 8 – Sierpecka 5, arch. B. i S. Brukalscy, 1937-1938/1939. Data remontu 2015/16. Znajduje się na obszarze WSM „Żoliborz Centralny” – zespołu architektoniczno-budowlanego wraz z zielenią – wpisanym do rejestru zabytków decyzją nr 1502-A, 1992-07-15. Wyzwanie: renowacja elewacji bazującej na skontrastowaniu jasnych, boniowanych płaszczyzn tynków z detalem z czerwonej cegły. Zachowanie oryginalnych detali wykonanych z surowej cegły ceramicznej: fryzu ceglanego biegnącego pod okapem dachu, wąskiego fryzu pod oknami parteru, ceglanych zakończeń narożników budynku oraz cegły ułożonej naprzemiennie pod drzwiami balkonowymi. Dobre rozwiązanie: zastosowano nowoczesne tynki: średnioziarnisty i gładki oraz gładki tynk na cokole.

DOBRE PRAKTYKI

Zachowano detale z czerwonej cegły. Oryginalna cegła została poddana konserwacji – oczyszczona, zrekonstruowana w miejscach ubytków i zaimpregnowana.

7 WSM, kolonia X (dawna IX), Próchnika 8 b, c, d, e, arch. B. i S. Brukalscy, 1936-1947. Data remontu: 2012 (8b, 8d, 8e), 2016 (8c). Znajduje się na obszarze WSM „Żoliborz Centralny” – zespołu architektoniczno-budowlanego wraz z zielenią – wpisanym do rejestru zabytków decyzją nr 1502-A, 1992-07-15. Wyzwanie: zachowanie podziałów boniowania, tektoniki i faktury tynkowanej elewacji, detali z szarej cegły cementowej, podziałów oryginalnej stolarki okiennej. Klatki schodowe doświetlone są okrągłymi oknami typu bulaje. Dobre rozwiązanie: cokół biegnący wokół budynków X kolonii wykonany z szarej cegły został zachowany i poddany renowacji. Rozwiązanie nieprawidłowe: boniowania na ekranach odtworzono jednak nie zawsze z zachowaniem pierwotnych podziałów i krzywizn. W oknach, tzw. bulajach należy stosować oryginalne materiały, nie powinno być dodatkowych szprosów.

Krzywizna ekranów została nieprawidłowo odtworzona w postaci prostych odcinków bez kontynuowania podziałów w grubości boniowania ekranu. Zmiana funkcjonalnego układu mieszkań wpływa na wygląd elewacji. Na balkonach usunięto ściankę działową, a oryginalna cegła została wymieniona na nową okładzinę – niespójną kolorystycznie z całością.

83 DOBRE PRAKTYKI

20 WSM, kolonia XII, Popiełuszki 14, arch. B. i S. Brukalscy, 1948 Data remontu: od 2013. Znajduje się na obszarze WSM „Żoliborz Centralny” – zespół architektoniczno-budowlany wraz z zielenią – wpisanym do rejestru zabytków decyzją nr 1502-A, 1992-07-15. Wyzwanie: Zachowanie kompozycji elewacji: cokołu, podziałów przez boniowanie, faktury tynku drapanego oraz gzymsu koronującego z wątkiem cegieł. Ujednolicić kolorystykę słupów podcieni dla sąsiadujących kolonii XII i XIII. Rozwiązanie nieprawidłowe: Kolonia XII to dwa budynki obok siebie stanowiące całość założenia – w tej chwili każdy z nich jest wyremontowany w inny sposób, z zastosowaniem różnej kolorystyki, co zaburza ogólną estetykę i sugeruje odrębność założenia. Podczas remontu nie zachowano wszystkich elementów, np. pasa cegły w gzymsie koronującym, który został ukryty pod tynkiem (powinien zostać przywrócony). Po całkowitej wymianie tynków nie przywrócono podziałów przez boniowania, tynk został wykończony na gładko, bez przywrócenia charakterystycznego motywu drapania. Cegła cementowa pomalowana została silnie kryjącą farbą, co zniszczyło jej naturalną strukturę i spowodowało spłaszczenie bryły budynku. Cegła powinna zostać oczyszczona i zaimpregnowana lub pomalowana farbą zabezpieczającą, ale o dużo mniejszych efektach kryjących.

21 WSM, kolonia XIII, Popiełuszki 16-49, arch. B. i S. Brukalscy, 1949. Data remontu: 2017 i 2018. Znajduje się na obszarze zabytkowym WSM „Żoliborz Centralny” zespołu architektoniczno-budowlanego wraz z zielenią, wpisanego do rejestru zabytków decyzją nr 1502-A, 1992-07-15. Kolonia XIII jest unikalnym przykładem powojennej, awangardowej architektury modernistycznej, o czym świadczą: kompozycja przestrzenna i architektura, gabaryty, proporcje, użyte materiały i ich kolorystyka oraz wzajemne relacje brył i detale architektury. To nowatorska kompozycja architektoniczna, umiejętnie wpisana w całą przestrzeń osiedla WSM. Innowacyjny charakter kolonii polega również na zaproponowanym i zrealizowanym programie funkcjonalnym, który pomimo współczesnych przekształceń w dalszym ciągu stanowi świadectwo idei architektury społecznej. Budynek mieszkalny XIII kolonii przy ul. ks. Jerzego Popiełuszki 16 i 16 A (dawniej ul. Stołecznej) został zaprojektowany dla osób nieprowadzących gospodarstwa domowego;

85 DOBRE PRAKTYKI

zaprojektowano tam mieszkania jednopokojowe z zapleczem sanitarnym. Komunikację zapewniały dwie klatki schodowe (główna i boczna) oraz winda. Budynek miał wspólne kuchnie, czytelnię i jadalnię. Część mieszkalno-użytkowa została połączona parterowym łącznikiem z zespołem klubowo-gastronomicznym, czyli Gospodą pod Gruszą. Znajdowały się tam bar, restauracja, kawiarnia, klub i pokój bankietowy. To ostatnia kolonia wybudowana na terenie Osiedla WSM „Żoliborz Centralny”. Projekt koncepcyjny założenia powstał w końcu lat 30., a zrealizowany w latach 1947-48. Podpiwniczony, czterokondygnacyjny budynek mieszkalny został założony na rzucie zbliżonym do prostokąta, z krótkim, poprzecznym skrzydłem od strony zachodniej oraz ryzalitem przy południowo-zachodnim narożniku. Jest przykryty dachem płaskim. Dynamika bryły została podkreślona poprzez zastosowanie boniowań w tynku elewacji i detali z cegły silikatowej. Podobnie za pomocą cegły silikatowej zostały pokryte elewacje łącznika, który jest budynkiem parterowym z tarasem na dachu zabezpieczonym metalową balustradą – detalem kowalstwa artystycznego.

21 WSM, kolonia XIII, Popiełuszki 16-49, arch. B. i S. Brukalscy, 1949. Wyzwanie: przywrócenie oryginalnego wyglądu architektury kolonii. Dobre rozwiązanie: elewację czterokondygnacyjnego budynku mieszkalnego opracowano jasnym fakturowanym tynkiem z pionowymi żłobieniami, których wertykalizm przełamują wyrobione w tynku horyzontalne linie boniowania, akcentujące dolną i górną granicę kondygnacji. Cokół budynku opracowany został za pomocą tynku i wyodrębniony poprzez wprowadzenie wysuniętego nieznacznie przed lico ściany fryzu z cegły silikatowej. Cegła silikatowa została również użyta przy wejściu w skrzydle zachodnim. Mieszkania doświetlane są oknami dwudzielnymi, klatka schodowa – oknami dwurzędowymi, świetlica – oknami o dużych przeszkleniach, a części wspólne – portfenetrami. W skrzydle zachodnim występują witryny okienne. W oknach klatki schodowej zostały przywrócone oryginalne poziome podziały. Podczas indywidualnych remontów prowadzonych przez właścicieli mieszkań należy zachowywać oryginalny układ okien oraz spójne podziały. Witryny w części zachodniej mają obecnie różne podziały, należy je ujednolicić.

Najbardziej charakterystycznym elementem budynku mieszkalnego jest forma rotundy klatki schodowej na planie koła, której spiralne usytuowanie okien w elewacji podkreślono poprzez ich rytmikę. Podczas remontu przywrócono oryginalny poziomy układ szprosów. Główne wejście do zespołu jest wyznaczone przez podcienienie wsparte na trzech filarach wykonanych z żelbetu owiniętego pierścieniowo drutem zbrojeniowym.

87 DOBRE PRAKTYKI

Rozwiązanie nieprawidłowe: nieudana renowacja dotyczy wyłącznie partii cokołowej budynku mieszkalnego przez czyszczenie powierzchni z użyciem wysokiego ciśnienia wody właściwego do czyszczenia twardych powierzchni, np. kamiennych. Została zniszczona oryginalna powierzchnia lica cegły silikatowej. Należało przyjąć nieinwazyjną metodę czyszczenia powierzchni. Otynkowane i zamalowane oryginalne cegły należy oczyścić ze starych farb, uzupełnić i zabezpieczyć. W przypadku znacznych ubytków konieczne jest uzupełnienie nowymi elementami albo elementami z rozbiórki. Dwukondygnacyjny budynek Gospody pod Gruszą został połączony z budynkiem mieszkalnym parterowym łącznikiem, w formie dostosowanej do rosnącej tu gruszy, stad nazwa. Obecnie znajduje się tu przedszkole, przez co oryginalny układ przestrzenno-funkcjonalny został zatarty. Również taras, pełniący pierwotnie rolę otwartej przestrzeni kawiarnianej, znajdujący się nad łącznikiem, jest obecnie nieużytkowany.

22 Budynek wielorodzinny, Dymińska 10, 1934-1935. Data remontu: 2012. Znajduje się na obszarze Żoliborza historycznego wpisanego jako zespół urbanistyczno-krajobrazowy do rejestru zabytków pod nr. 994, 1980-09-30. Budynek znajduje się w gminnej ewidencji zabytków decyzją z dnia 24.07.2012. Wyzwanie: remont elewacji z zachowaniem oryginalnych materiałów: cegły cementowej w zróżnicowanej kolorystyce. Dobre rozwiązanie: poprawnie wykonany remont elewacji. Zachowano, oczyszczono i zaimpregnowano szarą cegłę cementową zestawioną z cegłą w ciemnobrązowej kolorystyce w przyziemiu oraz we fryzie koronującym.

Cegła została oczyszczona, zrekonstruowana w miejscach ubytków oraz zaimpregnowana.

Odtworzono wykończenia wejść do klatek schodowych w postaci okładzin.

89 DOBRE PRAKTYKI

9 Osiedle Sady Żoliborskie I, arch. H. Skibniewska, A. Scholtzówna, 1958-1973. Data termomodernizacji: 2006/2007. Układ urbanistyczny i zespół budowlany osiedla Sady Żoliborskie I został ujęty w gminnej ewidencji zabytków decyzją z dnia 25.08.2016. Wyzwanie: oprawa standardu użytkowania poprzez zewnętrzne ocieplenie budynku. Odtworzenie na elewacji docieplonych budynków płaszczyzn wykończonych cegłą przypominającą oryginalną cegłę silikatową i kolorystyki spójnej dla całego zespołu. Dobre rozwiązanie: zastosowano imitującą oryginalną cegłę okładzinę na panelach nośnych wykonanych z żywicy, wyklejono płytki klinkierowe w kolorze, rozmiarach i układzie identycznym z cegłami istniejącymi. Panele przyklejano na pokrytą termoizolacją elewację. Osiągnięto kompromis i ogólny wygląd osiedla pozostał niezmieniony.

Problem: okna wymieniane są indywidualnie przez właścicieli mieszkań, brak spójnej strategii co do zastosowania jednorodnego rodzaju wymienianych okien. Zazwyczaj są to okna PCV, na których niemożliwe jest odtworzenie oryginalnej kolorystyki. Oryginalna kolorystyka stolarki. Rozwiązanie nieprawidłowe: w celu poprawienia komfortu i powiększenia powierzchni mieszkań często zabudowuje się balkony, loggie przeszklonymi systemami elewacyjnymi. Powoduje to zmianę układu, rytmu i plastyki modernistycznego budynku.

10 Kamienica Państwowego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych Pracowników Umysłowych (PZUWPU), „Szklany Dom”, Mickiewicza 34/36, arch. J. Żórawski, 1937/1939. Data remontu: 2014 – obecnie. Wpisany do rejestru zabytków decyzją nr 1397-A z dnia 01.10.1989 r. Wyzwanie: przeprowadzenie wnikliwego tzw. rozpoznania obiektu (kwerenda archiwalna). Renowacja elewacji budynku z podkreśleniem cech charakterystycznych, czyli 5 zasad architektonicznych Le Corbusiera: płaski dach, okna pasmowe, wolny plan, konstrukcja oparta na słupach i wolna elewacja (patrz: rozdział Słownik). Odtworzenie podziałów płytowych na elewacji.

Dobre rozwiązania: elewację wykończono tynkiem ozdobnym, drobnoziarnistym, o beżowej kolorystyce – z imitacją podziałów płyt. Prostokątny układ płytkich nacięć współgra z kompozycją okien, ich układem oraz podziałami.

91 Zachowano drobny detal wystroju i poddano go konserwacji oraz zabezpieczeniu.

DOFINANSOWANIE STOŁECZNEGO KONSERWATORA NA REMONTY ROK

CEL

KWOTA DOFINANSOWANIA

UDZIAŁ PROCENTOWY DOFINANSOWANIA

ok. 10%

2013

tarasy

50 000

2014

elewacja południowa

94 000

43%

2015

elewacja wschodnia

245 000

55%

2016

elewacja zachodnia

320 000

75%

2017

elewacja południowa

300 000

80%

DOBRE PRAKTYKI

PRAKTYCZNE RADY WSPÓLNOTY MIESZKANIOWEJ

Remont miał charakter odtworzeniowy z zachowaniem pierwotnego charakteru i elementów elewacji. Zastosowano tynki szlachetne (wg projektu remontu z 2008 r.) z gotowej zaprawy mineralnej z lekkich wypełniaczy na spoiwie wapienno-cementowym (barwiony w masie), kolor MARONE 17. Tynk nałożono na całej powierzchni pacą ze stali szlachetnej lub natryskiwano odpowiednimi aparatami natryskowymi do tynków drobnoziarnistych, a następnie ściągnięto na grubość warstwy odpowiadającej wielkości ziaren. Tynki zagruntowano i pomalowano barwionymi farbami krzemoorganicznymi w kolorach uzgodnionych ze służbami nadzoru konserwatorskiego i wg projektu kolorystyki.

3 Domy szeregowe ZUS, Dziennikarska 12-26, Promyka 25-43, arch. B. Lachert, J. Szanajca, R. Piotrowski, R. Miller, 1934-1935. Remonty przeprowadzane są indywidualnie przez mieszkańców poszczególnych segmentów w różnych latach. Wpisane do rejestru zabytków decyzją nr 1643-A, 1997-10-27. Wyzwanie: odtworzenie jednorodnej kompozycji funkcjonalistycznej architektury oraz spójnej dla całego zespołu kolorystyki elewacji. Dla zespołu budynków charakterystyczne są małe okienka pomieszczeń gospodarczych na piętrze w elewacji frontowej, parter z prostokątnym oknem kuchennym i wejściem zwieńczonym półokrągłym daszkiem, przyziemie wykończone klinkierem. Rozwiązanie nieprawidłowe: prace remontowe prowadzone bez spójnej strategii dla całego zespołu domów kompletnie zniszczyły kompozycję elewacji budynku (patrz: rozdz. Ikony architektury). Architektura skrajnego funkcjonalizmu jest dziś nieczytelna i zafałszowana.

Pojawiają się niedopuszczalne zmiany w podziałach okien – wymieniono małe drewniane okienka na duże i zastosowano okna PCV. Podczas ocieplania budynków zmieniono proporcje i rytm otworów. Na elewacjach widać niewłaściwie poprowadzone instalacje techniczne, które szpecą estetycznie budynek. Purystyczne detale z rur wodociągowych czy wygięte formy daszków – charakterystyczne dla architektury funkcjonalizmu na Żoliborzu, zostały zniszczone bądź zastąpiono je materiałami obcymi estetyce funkcjonalizmu. Kolorystyka segmentów nie jest spójna i należy przywrócić jednorodną w całym założeniu.

93 DOBRE PRAKTYKI

23 Dom jednorodzinny, Stefana Czarnieckiego 65, prawdopodobnie arch. Romuald Gutt, ok. 1925. Data przebudowy: 2007. Znajduje się na obszarze Żoliborza historycznego wpisanego jako zespół urbanistyczno-krajobrazowy do rejestru zabytków pod nr. 994, 1980-09-30. Budynek znajduje się w gminnej ewidencji zabytków decyzją z dnia 24.07.2012. Wyzwanie: remont bardzo zniszczonej elewacji podczas przebudowy wnętrza i zewnętrznej bryły budynku. Dobre rozwiązanie: prawidłowo przeprowadzony remont elewacji. Zastosowano wapienno-cementowy tynk o odpowiedniej tonacji kolorystycznej. Ryflowane fryzy pod okapami dachu wymieniono na nowe zbliżone do oryginalnych. Wprowadzono nowe okna nawiązujące do kompozycji elewacji i wpisujące się w charakter architektury Żoliborza Oficerskiego. W oknach zachowano też podziały (układ szprosów).

24 Budynek Zespołu Szkół Specjalnych nr 100, Czarnieckiego 49, arch. J. Koszczyc-Witkiewicz, 1930-1934. Data remontu: 2017. Wpisany do rejestru zabytków decyzją nr 1451-A, 1991-11-09.

Wyzwanie: odnowa i zachowanie detali z klinkierowanych cegieł – charakterystycznych dla architektury architekta Jana Koszczyca-Witkiewicza (w stylistyce art déco). Na elewacji zachowały się w dużym stopniu oryginalne tynki ozdobne, ich struktura i kolor, które należało uzupełnić i odtworzyć. Ślady po kulach widoczne na elewacji budynku zachować i zabezpieczyć jako pamiątkę po powstaniu warszawskim. Dobre rozwiązanie: wzorcowy remont elewacji. Pozostawiono maksymalnie dużo oryginalnych tynków, uzupełniając ubytki według receptury zbliżonej do tynku oryginalnego (cegła szkliwiona w szkliwie solnym o składzie niemal identycznym z oryginalnym). Uzupełnienia wykonano ręcznie, tradycyjną metodą tynkarską cyklinowania, aby zachować pierwotną strukturę.

95 Zinwentaryzowano 3000 otworów po kulach. Obecnie na elewacji wschodniej i na fragmencie ściany południowej eksponowanych jest 1100 śladów. Otwory oczyszczono ręcznie i zabezpieczono chemicznie, z pozostawieniem wyraźnie widocznego czerwonego ceglanego podłoża.

DOBRE PRAKTYKI

Zachowana została kolorystyka elewacji uzyskana dzięki zastosowaniu tynku barwionego w masie. Wizualne różnice między nowym a starym tynkiem wyrównano poprzez nałożenie laserunku – cienkiej, transparentnej warstwy farby. W wyniku tych działań uzyskano kolorystykę „starej bieli”. Zastosowano mikę nadającą elewacji srebrzysto-biały połysk i podkreślającą oryginalne szlachetne tynki. Zachowana oryginalna cegła została oczyszczona i zaimpregnowana. Cegłę potrzebną do rekonstrukcji detali zamówiono w cegielni Gozdnica, produkującej materiały takie jak przed wojną. Zadbano też o szczegóły, tj. odtworzenie drobnych elementów technicznych, np. metalowych kratek wentylacyjnych.

25 Dom Zakładu Ubezpieczeń Społecznych „Warszawa I”, Mickiewicza 27, arch. J. Szanajca, S. Brukalski, 1930-1931. Stan przed remontem. Znajduje się na obszarze Żoliborza historycznego wpisanego jako zespół urbanistyczno-krajobrazowy do rejestru zabytków pod nr 994, 1980-09-30. Budynek znajduje się w gminnej ewidencji zabytków decyzją z dnia 24.07.2012. Jest to zespół o wybitnej kompozycji przestrzennej i architektonicznej, z rzeźbiarską, bardzo charakterystyczną formą klatek schodowych.

Wyzwanie: przywrócenie oryginalnych podziałów elewacji i bryły budynku oraz kolorystyki i faktur tynku, okładzin ceramicznych. Pierwotnie część usługowa w parterze (od strony placu Wilsona) była wyraźnie wydzielona od części mieszkalnej poprzez cofnięcie parteru w stosunku do bryły całego budynku (zabieg przestrzenny). Proponowane rozwiązania: należy przywrócić zróżnicowanie formy usługowego parteru od funkcji mieszkalnych kondygnacji powyżej. Elewacja z galeriami od strony dziedzińca prezentuje ogólny nieład: instalacje prowadzone są po wierzchu, po elewacjach i spodach balkonów, dodatkowe zadaszenie nad ostatnią kondygnacją galerii wprowadza dysharmonię. Należy usunąć instalacje poprowadzone po elewacji (grube metalowe kanały wentylacyjne od parteru po sam dach). W budynkach pod ochroną nie ma konieczności malowania na żółty kolor instalacji i skrzynek gazowych – elementy te powinny być dostosowane do kolorystyki ścian. Wygląd balustrad i słupków konstrukcyjnych spinających galerie w pionie należy ujednolicić i nadać im charakter spójny z pierwowzorem czytelnym na zdjęciach archiwalnych.

Realizacja delikatnego zadaszenia nad ciągiem galerii stanowi wyzwanie projektowe i wykonawcze oraz powinna być wykonana na podstawie szczegółowego projektu architektonicznego.

97 Zadaszenia nad galeriami

Instalacje prowadzone po elewacji

Częściowo zachowany cokół i kratki wentylacyjne w południowej części budynku (od strony ul. Mierosławskiego) świadczą o pierwotnym zastosowaniu cegły klinkierowej. Należy odtworzyć klinkier w cokole na całej długości elewacji.

Wyrazisty detal w formie wysuniętych ekranów elewacji. Należy zwrócić na nie szczególną uwagę podczas ewentualnych remontów i modernizacji.

DOBRE PRAKTYKI

Chaos przestrzenny w poziomie parteru od strony placu Wilsona

26 Dom dwurodzinny, tzw. bliźniak, Niegolewskiego 10, arch. pracownia R. Gutta, ok. 1930, projekt remontu: Włodzimierz Mucha: Bulanda, Mucha Architekci, 2017 (uzyskanie pozwolenia na remont) do 2020. Wpisany do rejestru zabytków: 1997.01.30. Dom mieszkalny wybudowany dla Spółdzielni Mieszkaniowo-Budowlanej Techników Miejskich. Bardzo skromny i jednocześnie wyrafinowany detal elewacyjny oraz regularne, licowe okładziny ścian, wraz z addytywną bryłą, świadczą o wartości artystycznej budynku i jego przynależności do modernistycznego nurtu w polskiej architekturze I poł. XX wieku. Materiał budowlany, który został tu oryginalnie zastosowany, to cegła z cementu portlandzkiego i mieszanki kruszyw płukanych oraz dodatku żużla. Dwukondygnacyjny budynek o nieotynkowanych elewacjach z szarej cegły cementowej założony jest na rzucie prostokątnym. Zwarta bryła budynku oraz oszczędny detal z cegły licowej na płaszczyźnie ścian daje światłocieniowy efekt. Wskazuje to na wyraźne podobieństwa stylistyczne z modernistycznymi realizacjami tworzącego w latach 30. XX wieku architekta Romualda Gutta. Użycie modnej od schyłku lat 20. XX wieku szarej cegły cementowej było wyrazem nowoczesności. Materiał ten, w przeciwieństwie do cegieł ceramicznych, nie wymagał wypalania i można go było w łatwy oraz tani sposób przygotowywać bezpośrednio na placu budowy. Wystarczyło sporządzić odpowiednią mieszankę z cementu, piasku, wody oraz różnych dodatków i wlać do form.

Wyzwanie: przywrócenie elewacjom wszystkich walorów użytkowych i estetycznych przy możliwie najwyższym stopniu zachowania oryginalnych materiałów i tworzyw. Kompleksowa konserwacja elewacji z cegły cementowej była najpoważniejszym wyzwaniem konserwatorskim. Wzorcowo odtworzono pierwotny wygląd elewacji, zachowując oryginalne lico z cegły cementowej. Jednorodną płaszczyznę elewacji z regularnie rozmieszczonymi otworami okiennymi urozmaicają wydatne ceglane schodkowe gzymsy o uskokowym przekroju, szachownicowym rysunku i światłocieniowym efekcie. Fartuchy podokienne w wyższej kondygnacji są wykonane z tego samego gatunku cegieł ułożonych w dwóch różnych płaszczyznach względem lica ścian. Elewacje wraz z detalami wykonanymi z cegły cementowej zostały poddane czyszczeniu. Usunięto osady atmosferyczne oraz warstwy mleczka cementowego, którym kiedyś próbowano odnowić elewację. W miejscach tych wystąpiła dezintegracja cegieł, które uszczelnione mocnym mleczkiem cementowym nie przesychały odpowiednio szybko po opadach, a na skutek przemarzania stopniowo zamieniły się w zbiór luźnego, niczym już niepowiązanego kruszywa. Przywrócono ubytki przez wykorzystanie cegieł z rozbiórki oraz zastosowanie nowych, wykonanych specjalnie na zamówienie o tych samych wymiarach (27 x 14 x 7 cm). Zostały dopasowane barwą do oczyszczonych z osadów brudu cegieł oryginalnych.

99 Konserwacja okien i drzwi – zachowano i poddano konserwacji stolarkę okienną i drzwiową.

DOBRE PRAKTYKI

Podniesiono strych, wykorzystując jego przestrzeń na cele mieszkalne. Odtworzono pas cokołowy w przyziemiu, pozostawiając prostą, pozbawioną szczególnej faktury wyprawę cementową. wyremontowano obszerne balkony o prostych metalowych balustradach i betonowych spocznikach. Prace prowadziła specjalistyczna firma konserwatorska.

Profesjonalnie wykonano konserwację metaloplastyki, betonu i konstrukcję schodów.

Rozbudowa budynku od strony elewacji ogrodowej. Przestrzeń użytkowa domu została powiększona przez oszkloną werandę, która stała się łącznikiem z ogrodem, przez co zieleń pełni funkcję integralnego elementu wystroju wnętrza.

101 DOBRE PRAKTYKI

27 Budynek Zespołu Szkół nr 31, Felińskiego 13, inż. Gliszczyński i inż. Biłas, 1963-1968. W trakcie remontu. Ujęty w gminnej ewidencji zabytków decyzją z dnia 25.08.2016. Wyzwanie: założeniem remontu i prac budowlanych było polepszenie standardu użytkowania budynku szkoły. Nierozpoznanie wartości zabytkowych i artystycznych budynku: oryginalny projekt Szkoły Cechu Rzemiosł zakładał holistyczne podejście do architektury jako syntezy sztuk plastycznych i architektury. Rozwiązanie nieprawidłowe: obecnie bryła budynku straciła swój układ i formę. Plastyka elewacji przestała być czytelna w wyniku zakrycia wartościowych elementów dekoracyjnych i detali. Podczas prac termoizolacyjnych zakryto fasadę z szarej cegły i relief wklęsły o zgrafizowanej formie. Zamurowano okna, zmieniając podział elewacji. Zachowana mozaika autorstwa pary artystów Hanny i Gabriela Rechowiczów, wykonana z kamienia i żwiru rzecznego, nie została poddana zabiegom konserwacji, m.in. nie przywrócono kobaltowego koloru. Dziś stanowi nieczytelny element założenia. W wyniku nieumiejętnie przeprowadzonych prac budowlanych (bez zaleceń konserwatorskich) budynek szkoły stracił ponadprzeciętne wartości artystyczne i architektoniczne.

PRACE REMONTOWE. TARASY NA DACHU I DACHY

„Szklany Dom”, ulica Mickiewicza 34/36

DOBRE PRAKTYKI

103

2. PRACE REMONTOWE – TARASY NA DACHU Niewielu architektów w tak zdecydowany sposób propagowało stosowanie i użytkowe wykorzystanie płaskich dachów, jak czynił to Le Corbusier. Był przekonany, że: „w naturze człowieka jest piąć się w górę na dach swojego domu” i pytał: „czyż zaprawdę nie jest to wbrew wszelkiej logice, że cała powierzchnia miasta pozostaje niewykorzystana?”. Tarasy na dachu to sztandarowy element architektury modernistycznej. Pełniły rolę funkcjonalnej przestrzeni wspólnej dla mieszkańców. NA CO NALEŻY ZWRÓCIĆ UWAGĘ PRZY REMONCIE TARASÓW

Obecnie tarasy używane są przez mieszkańców sporadycznie. Należy jednak starać się, aby nie zatraciły pierwotnego funkcjonalnego charakteru. Jednym z rozwiązań jest adaptacja tych przestrzeni na dachy zielone z ogrodami. Trzeba wtedy sprawdzić, czy konstrukcja dachu jest przygotowana na dodatkowe obciążenia i zwrócić szczególną uwagę na wykonanie poprawnego projektu izolacji tarasu. Nie należy zabudowywać tarasów i stosować przeszkleń. Więcej informacji i przydatnych stron znajdziesz w rozdziale Pomocnik.

WSM, kolonia IV, Budynek A, Próchnika – Suzina, arch. B. i S. Brukalscy, 1928/29-30. Data remontu: 2012. Znajduje się na obszarze: WSM „Żoliborz Centralny” – zespołu architektoniczno-budowlanego wraz z zielenią – wpisanym do rejestru zabytków decyzją nr 1502-A, 1992-07-15. Renowacja tarasu z ażurową pergolą na ostatniej kondygnacji budynku została wykonana prawidłowo.

105 DOBRE PRAKTYKI

28 Dom w zabudowie bliźniaczej, Święcickiego 6, arch. J. Szanajca, 1934-35. Data remontu: 2012. Znajduje się na obszarze Żoliborza historycznego wpisanego jako zespół urbanistyczno-krajobrazowy do rejestru zabytków pod nr. 994, 1980-09-30 oraz ujęty w gminnej ewidencji zabytków decyzją z dnia 24.07.2012. (fot. inwestora) Renowacja dachu i przebudowa na taras użytkowy. Użyto nowych materiałów z poszanowaniem charakteru modernistycznej architektury.

Kamienica Państwowego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych Pracowników Umysłowych (PZUWPU), „Szklany Dom”, Mickiewicza 34/36, arch. J. Żórawski, 1937/1939. Wpisany do rejestru zabytków decyzją nr 1397-A z dnia 01.10.1989 r. Data remontu tarasu: 2013. Wyzwanie: renowacja 5 tarasów rekreacyjnych w stylu okrętowym, stream line. Na tarasie narożnym wygięty betonowy daszek na okrągłych słupach.

Dobre rozwiązanie: prawidłowo przeprowadzony remont całej powierzchni tarasu z zachowaniem charakteru 5 zasad architektury Le Corbusiera. Odtworzenie właściwych form zadaszeń, schodów, balustrad, kolumn, nawierzchni tarasu i detali z zastosowaniem właściwych dla tej architektury materiałów.

107 DOBRE PRAKTYKI

Tarasy obecnie używane są sporadycznie, podczas dni otwartych dla turystów. Na prace remontowe wspólnota „Szklany Dom” otrzymała dofinansowanie z Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków w wysokości 50 000 zł (ok. 10% całości budżetu).

3. PRACE REMONTOWE – DACHY Na terenie Żoliborza najczęściej występują dwa podstawowe rodzaje dachów: płaskie i dwuspadowe. Te pierwsze znajdziemy przede wszystkim w wielorodzinnej zabudowie WSM-u, wzdłuż al. Wojska Polskiego i w większości budynków wielorodzinnych realizowanych przez spółdzielnie mieszkaniowe wzdłuż ul. Słowackiego czy ul. Mickiewicza. Dachy płaskie często występują również na domach jednorodzinnych w zabudowie Żoliborza Dziennikarskiego czy Urzędniczego. Natomiast dachy spadziste znajdziemy przede wszystkim na terenie Żoliborza Oficerskiego i Urzędniczego – w domach jednorodzinnych i bliźniaczych utrzymanych w duchu modernizmu narodowego i stylu dworkowego. Są to dachy dwuspadowe, zazwyczaj w układzie kalenicowym, czyli z kalenicą zorientowaną równolegle do linii ulicy. Obiekty wolnostojące, w szczególności zlokalizowane na działkach narożnych, bywają nakryte dachem czterospadowym lub naczółkowym. Nietypowo pojawia się dach mansardowy, na przykład w powojennej zabudowie wzdłuż ul. Wyspiańskiego. NA CO NALEŻY ZWRÓCIĆ UWAGĘ PRZY REMONCIE DACHU

Wymiana pokrycia Charakterystyczną cechą wspólną dla dachów dwuspadowych jest zastosowanie jako pokrycia czerwonej dachówki ceramicznej, najczęściej karpiówki lub holenderki. Podczas remontu dachu lub adaptacji poddasza na cele mieszkaniowe należy mieć na względzie pierwotny charakter budynku. Pokrycie dachowe powinno być zgodne z historycznym pierwowzorem – z szerokiej oferty dachówek ceramicznych tylko określone kolory i kształty pasują do historycznej architektury dzielnicy. Należy zachować ten sam rodzaj materiału i sposób układania dachówki. Na zmianę pokrycia na budynkach wpisanych do rejestru zabytków bezwzględnie trzeba mieć pozwolenie na budowę i zgodę konserwatora. Możliwość zachowania oryginalnej dachówki Należy sprawdzić stan techniczny zachowanej dachówki, w miarę możliwości zachować ją i uzupełnić nową, zgodną z charakterem pierwotnej. Ocieplenie dachu Dachy starego typu najczęściej nie miały ocieplenia, ponieważ

109

przestrzeń znajdująca się tuż pod nimi nie była wykorzystywana do celów użytkowych. Aktualnie tendencja ta ulega zmianom poprzez masowe adaptowanie i przekształcanie istniejących poddaszy. W takich sytuacjach zasadniczą rolę odgrywa szczelny i solidnie ocieplony dach. Docieplenie dachu to również dodatkowe zabezpieczenie dla całej istniejącej budowli. Należy zwrócić uwagę, aby w trakcie prac ocieplania dachu nie doszło do uszkodzenia poszczególnych elementów konstrukcji. W budynkach zabytkowych zawsze trzeba konsultować prace z właściwym konserwatorem.

Instalacja nowych lub powiększanie istniejących lukarn w połaci dachu może okazać się trudne pod względem konstruktorskim i konserwatorskim. Dużo łatwiej wyobrazić sobie wprowadzanie okien połaciowych (nie na eksponowanych połaciach) w celu doświetlenia powierzchni poddasza. Jednak już zmiana kąta nachylenia połaci albo podwyższenie dachu w celu wprowadzenia na poddasze funkcji mieszkalnej najprawdopodobniej okaże się niemożliwe ze względu na zmianę charakteru budynku. Instalacja nowych elementów technicznych Kominy w budynkach modernistycznych często były integralną częścią projektu, z reguły tynkowane, stosowano też rury wydłużające pion kominowy. Kominy i inne nowe elementy techniczne lokalizowane na dachach powinny być umieszczane w taki sposób, aby nie zaburzać pierwotnego układu i nie kolidować z wyglądem historycznej połaci zarówno w skali danego obiektu, jak i jego najbliższego otoczenia. Przebudowę w historycznie ukształtowanej zabudowie należy bowiem rozpatrywać nie tylko w odniesieniu do architektury pojedynczego obiektu, ale też do historycznie ukształtowanego kontekstu otoczenia.

DOBRE PRAKTYKI

Doświetlenie zaadaptowanych na cele mieszkaniowe strychów Charakterystycznym elementem dachu jest układ kominów oraz elementów doświetlających poddasza – lukarn. Daszki lukarn są najczęściej pulpitowe, zgodne ze spadkiem połaci dachu lub dwuspadowe. W budynkach utrzymanych w stylu dworkowym lukarny mają często kształt krzywoliniowy („wole oko”). Poddasza budynków mieszkalnych wielorodzinnych pierwotnie stanowiły przestrzeń pomocniczą i funkcjonowały jako strychy.

23 Dom jednorodzinny, Stefana Czarnieckiego 65, prawdopodobnie arch. Romuald Gutt, ok. 1925. Zastosowano pokrycie dachu w postaci dachówki ceramicznej – holenderki.

14 Zabudowa wielorodzinna, plac Henkla i ulica Wyspiańskiego, arch. Jacek Nowicki, 1950-1956. W roku 2010 przeprowadzono remont elewacji i dachów. W wyniku przeprowadzonego remontu pojawiły się w połaci dachowej nowe elementy doświetlające, których forma jest dyskusyjna.

111 DOBRE PRAKTYKI

Budynek Zespołu Szkół Specjalnych nr 100, Czarnieckiego 49, arch. J. Koszczyc-Witkiewicz, 1930-1934. Data remontu: 2017. Odtworzono 5 metrów bieżących zabytkowego komina i przywrócono pierwotną wysokość, ok. 13 metrów. Do uzupełnienia użyto cegły klinkierowej wyprodukowanej na zamówienie, w tej samej cegielni, która pracowała przy obiekcie przed wojną. Wykonano dwa daszki nad wejściem od strony południowej – użyto nowej dachówki holenderki oraz zastosowano kompleksowo obróbkę blacharską z zalecanej blachy tytanowo-cynkowej.

4. P RACE REMONTOWE – ELEMENTY METALOWE I KOWALSTWA ARTYSTYCZNEGO ORAZ BRAMY I OGRODZENIA Architektura dwudziestolecia międzywojennego to nowe technologie, które były stosowane nie tylko w konstrukcji budynku, ale również w detalach. Od połowy lat 20. XX wieku pojawia się tendencja do upraszczania bądź całkowitej rezygnacji z motywów dekoracyjnych na rzecz prostych detali z metalu czy betonu. Jest to odpowiedź na modernistyczną estetykę i ekonomię – elementy „wyposażenia” mają być wykonane z tanich, produkowanych masowo materiałów. Nie znaczy to, że architekci nie zwracali na nie uwagi, wręcz przeciwnie, inwencja wykonawców była godna podziwu. Każdą z balustrad charakteryzowały dobre proporcje z czytelną osią symetrii pionowej i poziomej, gradacją grubości i szerokości. Eksperymentowano z materiałami, stosując w wykończeniu balkonów i loggii rury wodociągowe, pręty prostokątne, bardzo płaskie teowniki, ceowniki i siatkę z profilowanego drutu ujętą w spawane profile. Ogrodzenia i bramy były ważnym uzupełnieniem architektury, pozwalającym wyeksponować bryłę budynku i podkreślić jej przynależność stylistyczną. Podobnie jak elementy metalowe występujące na elewacji budynków miały formy zgeometryzowane. Cechy charakterystyczne: - geometryczne i proste formy i motywy, - elementy powtarzalne tworzące rytm na elewacji, - słupki stalowe z płaskowników lub rurek wodociągowych, - indywidualizacja motywów: logo WSM z płaskowników, motyw ptaszków na ogrodzeniu przedszkola WSM czy globusy przy bibliotece WSM, - materiały: różne rodzaje stali zależne od procesu technologicznego. Obce dla Żoliborza są: bogate w zdobienia formy wykończenia balkonów, bram; wysokie, pełne ogrodzenia. NA CO NALEŻY ZWRÓCIĆ UWAGĘ PRZY REMONCIE ELEMENTÓW METALOWYCH I KUTYCH

Stan techniczny oryginalnych elementów metalowych Warto zachować oryginalne elementy form metalowych. Konserwacja elementów metalowych jest stosunkowo prosta.

113

Ogrodzenia i bramy – integralna część budynku

DOBRE PRAKTYKI

Nie należy stosować gotowych współczesnych rozwiązań z katalogów oraz przypadkowych produktów dostępnych na rynku. Należy zachować spójność stylistyczną elementów balustrad z architekturą budynków. W domach bliźniaczych, segmentach oraz w budynkach stanowiących jedno założenie przestrzenne ogrodzenia powinny być jednorodne. Na Żoliborzu ogrodzenia powinny mieć formy skromne, proste i ażurowe, bez zbędnej ornamentyki, umożliwiające przenikanie się przestrzeni prywatnej i publicznej.

Charakterystyczne motywy geometryczne zachowane w balustradach balkonów.

Logo WSM â&#x20AC;&#x201C; element stosowany na ogrodzeniach osiedla modernistycznego.

115 Balustrady i ogrodzenia wykonane z metalowych elementów kowalstwa artystycznego.

Późniejsze formy stosowane w ogrodzeniach kolonii WSM.

DOBRE PRAKTYKI

Forma globusa wykonana z elementów kowalstwa artystycznego. Społeczny Dom Kultury WSM.

6 WSM, kolonia IV – galeriowce, Krasińskiego 18 a, b, c, arch. B. i S. Brukalscy, 1927-1932. Data remontu: 2012. Wyzwanie: przywrócenie oryginalnego układu balustrad galerii. Rozwiązanie nieprawidłowe: podwyższono pierwotną wysokość poręczy balustrad, co zaburzyło rytm i zniszczyło wyraz kompozycji architektury. Zmieniono system mocowania elementów metalowych. Nowe zadaszenia galerii poziomu drugiej kondygnacji są niezgodne z oryginalnym projektem. Zlikwidowano schody prowadzące do zaplecza sklepu.

117 Domy szeregowe ZUS, Dziennikarska 12-26, arch. B. Lachert, J. Szanajca, R. Piotrowski, R. Miller, 1934-1935. Wyzwanie: Oryginalne założenie stanowi przykład doskonałej modernistycznej architektury funkcjonalistycznej. Elementy takie jak bramy, ogrodzenia powinny być dostosowane do estetyki budynków i przybierać formy proste, nieinwazyjne.

Złe praktyki: obecnie pojawiają się niedopuszczalne tendencje do stosowania nowej stylistyki – bogato zdobionych „katalogowych” ogrodzeń. Bramy niezwłocznie powinny zostać ujednolicone we wszystkich domach szeregowych.

DOBRE PRAKTYKI

II. ŁAD PRZESTRZENNY Szyldy, tabliczki informacyjne i oznaczenia są nieodłącznym elementem miasta, dlatego powinny współgrać z otoczeniem i nie wprowadzać chaosu przestrzennego. Współczesne reklamy umieszczane na budynkach są eksponowane w przestrzeni publicznej i dlatego ich autorzy powinni zwrócić szczególną uwagę na wygląd elewacji oraz dostosować ich estetykę do charakteru budynków i otaczającej architektury. Pierzeje ulic tworzą jednorodną i dopracowaną stylistycznie całość, która wraz z małą architekturą stanowi przemyślaną kompozycję. NA CO NALEŻY ZWRÓCIĆ UWAGĘ PRZY INSTALOWANIU REKLAM

Wielkość reklam Nadrzędną zasadą w umieszczaniu nowych elementów jest projektowanie form, które są podporządkowane podziałom architektonicznym. Wielkość reklam umieszczanych na kamienicach powinna być zawsze indywidualnie dopasowana do kompozycji elewacji. Elementy te nie mogą być wizualnie konkurencyjne dla architektury budynku i jego otoczenia. Kompozycja i kolorystyka elewacji budynku Nowe formy powinny być projektowane ze szczególną starannością i wyczuciem. Nie mogą zdominować detali historycznych, powinny nawiązywać do charakteru elewacji i harmonijnie wtapiać się w kompozycję plastyczną i kolorystyczną budynku. Dlatego nie należy stosować materiałów jaskrawych, które agresywnie kontrastują z architekturą, mocować żadnych znaków i tablic reklamowych w oknach i na balkonach oraz na elewacji powyżej gzymsu odcinającego parter od wyższych kondygnacji. Nie należy również wyklejać folią okien witryn. Spójność stylistyczna reklam w pierzei ulicy Pierzeje ulic tworzą jednorodną architektonicznie przestrzeń, elementy reklamowe umieszczane na różnych budynkach powinny być stylistycznie ujednolicone. Zachowanie oryginalnych, historycznych form i gabarytów Na Żoliborzu zachowały się oryginalne reklamy, np. neon „Tkanina”. Dziś stanowi historyczną pamiątkę i jest znakiem wizerunkowym Żoliborza. Przy planowaniu instalacji reklam zaleca się wystąpienie o opinię do Wydziału Estetyki Przestrzeni Publicznej Biura Architektury i Planowania Przestrzennego. https://architektura.um.warszawa.pl/przestrzen-publiczna Należy odrestaurować oryginalne zachowane elementy. Dobrą praktyką jest nawiązywanie do modernistycznych form przestrzennych i kompozycyjnych, np. przez podobne liternictwo czy stylistykę.

119 DOBRE PRAKTYKI

25 Neon „Tkanina”, Mickiewicza 27 Przykład współpracy różnych środowisk: organizacji pozarządowych, samorządu lokalnego i biznesu. Firma Piekarnie Lubaszka Sp. z o.o., adaptując dawny sklep z tkaninami, odnowiła oryginalny neon w pierwotnej wersji.

Czcionka FA Praesens, 2004 Projektanci Magdalena i Artur Frankowscy odtworzyli oryginalną typografię Praesens (patrz: rozdział Pomocnik).

Oryginalna okładka awangardowego pisma „Praesens”.

29 Kino Elektronik (obecnie Warszawska Szkoła Filmowa), pierwotnie część Zespołu Szkół Elektronicznych i Licealnych, Zajączka 7, 1965-1971. Realizacja neonu: 2015. Nowym elementem na budynku jest wykonany z czerwonych rurek neon stylizowany na lata 60. (projekt David H. Hill, Muzeum Neonów). To przejaw trendu powrotu tej formy reklamy. Tu projekt neonu został umiejętnie dostosowany do kontekstu miejsca i architektury.

33 Osiedle Żoliborz Artystyczny, zespół budynków przy ulicy Powązkowskiej 7/13. Neon Krzysztofa Komedy – projekt Rafał Dominik. Realizacja 2016.

121 31 Zespół budynków Nauczycielskiej Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowej, Cieszkowskiego 1/3, 1937. Remont elewacji 2017. Reklamy ujednolicone pod wzgęldem wielkości, jednak brak spójnościwizualnej. Warto opracować system identyfikacji graficznej dla lokali usługowych w parterze.

DOBRE PRAKTYKI

30 Zespół budynków SM Fenix, plac Wilsona 4, arch. R. Feliński, 1928-1932. Renowacja elewacji: 2009-2013, arch. H. Buczkowska-Pietruska. Wzorcowe, zgodne z zasadami konserwatorskimi podejście do renowacji modernistycznego zespołu budynków. Doskonałe wyeksponowanie i ujednolicenie witryn lokali usługowych oraz spójny system informacji wizualnej o świadczonych usługach w budynku w ciągu ulicy Słowackiego.

III. NADBUDOWA Nadbudowy budynków i remonty poddaszy pozwalają na powiększenie przestrzeni życiowej i podniesienie komfortu życia mieszkańców. Należy jednak pamiętać, że większość domów na Żoliborzu objętych jest opieką konserwatorską, dlatego bardzo często tego typu inwestycje wiążą się z koniecznością przeprowadzenia odpowiednich procedur administracyjnych w związku ze zmianą bryły budynku czy kształtu dachu. NA CO NALEŻY ZWRÓCIĆ UWAGĘ PRZY NADBUDOWIE

Sprawdzenie kwestii formalnych i prawnych Należy sprawdzić w miejscowym planie zagospodarowania, czy planowane prace będą zgodne z prawem i jakie pozwolenia powinniśmy uzyskać (patrz: rozdział Dobre praktyki: Remont krok po kroku). W niewielkich budynkach mieszkalnych przebudowa poddasza na cele mieszkalne może spowodować zmianę kategorii budynku z jednorodzinnego na wielorodzinny, do którego stosuje się odmienne wymagania z zakresu ochrony przeciwpożarowej. W historycznych obiektach (gdzie nie można pozwolić sobie na poważną ingerencję), może się okazać, że trzeba będzie dodatkowo uzyskać odstępstwo komendanta straży pożarnej od przepisów określających szerokość biegów czy spoczników na klatkach schodowych i w związku z tym zastosować ponadnormatywne rozwiązania zastępcze. Należy w takiej sytuacji sprawdzić, czy plan miejscowy w ogóle dopuszcza na danym terenie zabudowę wielorodzinną.

32 Budynek wielorodzinny, Sułkowskiego 4 (fot. materiały inwestora). Wyzwanie: uzyskanie dodatkowej przestrzeni mieszkalnej poprzez nadbudowę modernistycznego budynku z okresu międzywojennego.

123

Kontekst historyczny Wprowadzając nową kubaturę, należy zwrócić uwagę na zachowanie historycznej wartości budynku, np. kompozycji i proporcji elewacji czy charakterystycznych elementów dekoracyjnych (naczółki, gzymsy, skala i rytm lukarn dachowych, kształt i kolor pokrycia dachowego). Możliwe jest albo skontrastowanie nowej bryły z istniejącą, albo świadoma kontynuacja podziałów elewacji i rozwiązań wnętrzarskich budynku istniejącego. Należy unikać wrażenia przypadkowego „sklejenia” dwóch brył. Warto zlecić architektowi wykonanie wizualizacji, które pokażą, jak wyglądać będzie obiekt po wprowadzeniu zmian.

Nadbudowa, Sułkowskiego 4, realizacja 2006/2007, arch. M. Lewandowski. Rozwiązanie: W nadbudowie zachowano stylistyczny dobór materiałów, jednak pierwotna bryła budynku uległa znaczącej zmianie.

DOBRE PRAKTYKI

Koszty i uwarunkowania techniczne Każde z rozwiązań technicznych stosowanych przy przebudowie poddasza lub nadbudowie budynku jest potencjalnie skomplikowane i kosztowne. Projekt zmian powinien być poprzedzony ekspertyzą jego stanu technicznego – nośności konstrukcji, stopnia zawilgocenia elementów, drożności kominów spalinowych i wentylacji bytowej, stanu więźby dachowej. Dopiero pełne rozpoznanie tych kwestii pozwoli na opracowanie projektu, na podstawie którego będzie można opracować wiarygodny kosztorys planowanych prac budowlanych i uzyskać stosowne uzgodnienia urzędowe. Ekonomicznie uzasadnione jest przeprowadzenie takiego przedsięwzięcia, jeśli konstrukcja budynku jest w dobrym stanie, a dach wymaga remontu. Może się wtedy okazać, że bardziej opłaca się zbudowanie nowego dachu niż naprawianie starego. Należy też pamiętać, że w określonych sytuacjach konieczny będzie montaż urządzeń technicznych zapewniających dostęp osobom z niepełnosprawnością.

26 Dom dwurodzinny, tzw. bliźniak, Niegolewskiego 10, arch. pracownia R. Gutta, ok. 1930 r., projekt remontu: Włodzimierz Mucha: Bulanda, Mucha Architekci, 2017 (uzyskanie pozwolenia na remont) do 2020. Wpisany do rejestru zabytków: 1997-01-30. Przestrzeń techniczna (poddasze) dwukondygnacyjnego zabytkowego domu została podniesiona, uzyskując w ten sposób nową, użytkową przestrzeń mieszkalną. Jako materiał do nadbudowy użyto cegieł z rozbiórki oraz nowych wykonanych na zamówienie spełniających kryteria oryginalnych wymiarów (27 x 14 x 7 cm).

Istniejące nieużytkowe poddasze w latach 30. wykorzystywane jako suszarnia, podwyższono o 1 metr, przez co uzyskano właściwą dla funkcji mieszkalnej wysokość 2,5 metra z wyjściem na taras. Został on usytuowany na powierzchni płaskiego dachu w niższej części budynku od strony ulicy. Taras został ograniczony niską, szklaną balustradą, której przezroczystość oraz minimalistyczna forma jest prawie niezauważalna. W ten sposób zmiana funkcji z technicznej na użytkową oraz połączenie mieszkania z tarasem nie naruszyło oryginalnej kompozycji bryły budynku.

125 DOBRE PRAKTYKI

37 Dom wielorodzinny, aleja Wojska Polskiego 30, ok. 1930. Nadbudowa, arch. Roman Popielawski, 2016. Koncepcja nadbudowy 5-kondygnacyjnego budynku wielorodzinnego została opracowana biorąc pod uwagę kontekst zabytkowej przestrzeni Żoliborza historycznego. Kubatura całej nadbudowy - mieszkanie o powierzeni 98 m2 - została zlokalizowana na dachu wolnostojącego budynku. Nadbudowa została cofnięta od pionu ścian wszystkich elewacji budynku o ok. 1,5 m i przekryta 4-spadowym dachem nawiązującym do oryginalnego. Wycofana bryła nadbudowy ograniczona ciemnymi szklanymi płaszczyznami elewacji stanowi kompozycyjny kontrast z białą bryłą 5 budynku, a jej usytuowanie jest prawie niewidoczne z poziomu ulicy.

IV. NOWE REALIZACJE Żoliborz jest dzielnicą jednej strony „zamkniętą” – ze ścisłym historycznym centrum, gdzie nie ma miejsca na duże nowe realizacje, z drugiej jednak strony następuje tu silna intensyfikacja zabudowy Żoliborza Południowego. Dlatego w przypadku nowych realizacji tak ważny jest problem postrzegania architektury, jako zrozumiałego przekazu przestrzennego. Architekt powinien posiadać umiejętność odczytania i analizy tego zapisu, aby tworzyć kontynuację zabudowy szanującą dotychczasowy kontekst i tożsamość miejsca w nowej architektonicznej formie. O kluczu do architektury i krajobrazu Żoliborza przeczytasz w rozdziale: Klucz do architektury i architektury krajobrazu Żoliborza. Należy zwrócić uwagę, iż wszystkie inwestycje związane z robotami ziemnymi mogą się wiązać z możliwością natrafienia na zabytki archeologiczne. W przypadku odkrycia przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem, należy wstrzymać prace, zabezpieczyć odkryty obiekt in situ oraz niezwłocznie zawiadomić o odkryciu właściwego konserwatora zabytków. Po dokonaniu oględzin organ konserwatorski może wydać decyzję nakazującą przeprowadzenie badań archeologicznych. Natomiast w przypadku inwestycji w obrębie obiektów lub obszarów o znanej metryce historycznej, może zachodzić obowiązek przeprowadzenia badań archeologicznych o charakterze wyprzedzającym.

Żoliborz Artystyczny, 33 osiedle mieszkaniowe przy ulicy Powązkowskiej 7/13, realizacja: 2011-2014. Inwestor Dom Development SA, projekt Mąka Sojka architekci. Projekt odnoszący się wprost do żoliborskich tradycji. Urbanistycznym punktem odniesienia były tu założenia Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Elementy osiedla zostały ponadto poświęcone pamięci uznanych twórców związanych z dzielnicą – m.in. Czesława Niemena, Jerzego Kawalerowicza czy Kaliny Jędrusik. Autorzy zaprosili do współpracy artystów, których prace znalazły się w przestrzeni wspólnej osiedla i na kolejnych realizowanych budynkach. Cały obszar inwestycji spajają ogólnodostępne przestrzenie publiczne, na które otwierają się zlokalizowane w parterach punkty handlowo-usługowe i kawiarnie.

127 DOBRE PRAKTYKI

38 Nowa inwestycja, budynek jednorodzinny, Pogonowskiego 17, realizacja 2011. Inwestor prywatny, arch. Mateusz Baumiller, Przemysław Lisiecki. Wysokie walory architektoniczne minimalistycznej, neomodernistycznej formy, doskonale wpisującej się skalą i charakterem w genius loci modernistycznego Żoliborza.

ZIELEŃ W PRAKTYCE. JAK CHRONIĆ ZIELEŃ I OPIEKOWAĆ SIĘ NIĄ?

Dąb na skwerze przy ulicy gen. Józefa Zajączka

DOBRE PRAKTYKI

129

V. ZIELEŃ W PRAKTYCE. JAK CHRONIĆ ZIELEŃ I OPIEKOWAĆ SIĘ NIĄ? „Architektura krajobrazu oraz ogrodnictwo to oparte na wiedzy rzemiosło ocierające się o sztukę. Zakładanie ogrodów, kształtowanie zieleni wymaga nie tylko dobrej znajomości roślin i architektonicznej umiejętności tworzenia przestrzeni przy pomocy efemerycznej materii, jaką jest roślinność, ale i specyficznego rodzaju wyczucia. Właściwie zaprojektowana zieleń powinna zarówno nadawać przestrzeni określony charakter, jak i korespondować z architekturą, uwzględniając jej rozmaite walory. Tak więc otoczenie dworku w stylu narodowym będzie zaprojektowane z wykorzystaniem innych roślin i innych środków niż ogród przy modernistycznej willi. Kwartały bloków zabudowy funkcjonalistycznej, np. osiedle WSM, będzie wypełniała zieleń odpowiadająca tym samym ogólnym założeniom co architektura. Wszelkie ingerencje powinny być podejmowane po głębszym namyśle, uważnym odczytaniu założeń, funkcji i charakteru danej przestrzeni. Przed podjęciem wszelkich działań, niezależnie od tego, czy planujemy modernizację podwórka, zakładamy ogród czy chcemy zasadzić drzewo (bądź je wyciąć), warto poradzić się specjalisty i sprawdzić aktualne przepisy. Przedstawiony tu zestaw luźnych zaleceń dotyczących kształtowania zieleni jest odległy od wyczerpania tematu, ma być punktem wyjścia do własnych poszukiwań dobrych praktyk i rozwiązań”. Łukasz Kowalski, „Poradnik dobrych praktyk dla Żoliborza”, wyd. I.

W drugim wydaniu poradnika poszerzamy temat opieki nad żoliborską zielenią o wskazania praktyczne. Kontynuując punkt widzenia przedstawiony w pierwszym wydaniu, przedstawiamy pięć uniwersalnych zagadnień, które pomogą w podejmowaniu dobrych decyzji w opiece i zarządzaniu zielenią. Zieleń i przyroda podlegają nieustannej zmienności. To zmienność dobowa, sezonowa, wieloletnia, zmienność w zależności od działań człowieka, od pogody, od innych czynników przyrodniczych. Powinniśmy więc mieć na uwadze, że każdy dzień i każdy układ przestrzenny jest niepowtarzalny.

131

ZAGADNIENIA, KTÓRE POMOGĄ W PODEJMOWANIU DECYZJI W ZARZĄDZANIU ŻOLIBORSKĄ ZIELENIĄ: 1. ZIELEŃ W PRZEPISACH PRAWA

Zieleń chroniona prawem Zieleń jest zasadniczym elementem historycznej koncepcji przestrzeni Żoliborza, kształtującym jego charakter. Żoliborzanie odczuwają emocjonalną więź ze swoją dzielnicą oraz jej zielenią. Większość z nich ma nie tylko silne poczucie przynależności i tożsamości lokalnej, ale także własne ulubione miejsca w parkach, zna historie poszczególnych drzew czy zakrzewień. To poczucie powoduje, że tutejsi mieszkańcy chcą mieć realny wpływ na kształt i formę otoczenia.

Ochrona konserwatorska Ochronie konserwatorskiej podlegają wszystkie układy zielonej przestrzeni na terenie historycznego Żoliborza, które decydują o unikalnym i zabytkowym charakterze miasta ogrodu, są to: - alejowe i szpalerowe układy zieleni, - układy zespołu grup drzew i krzewów, - wszystkie elementy składowe form zieleni na terenach wpisanych do rejestru zabytków. Zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Zapisy miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego porządkują elementy przestrzeni w obrębie całej dzielnicy, określając kierunki jej rozwoju. Dotyczą m.in.: - rejonów nowych realizacji stref zieleni, - zachowania istniejących struktur zieleni historycznego układu przestrzennego, - rejonów lokalizacji nowych nasadzeń drzew. Zieleń jest częścią zarówno krajobrazu naturalnego jak i antropogenicznego. Wraz z architekturą zieleń współtworzy otoczenie i urbanistykę Żoliborza. Każdy, nawet najmniejszy ogródek jest również integralną częścią większego układu. Dlatego kiedy podejmujemy

DOBRE PRAKTYKI

Trzeba pamiętać, że zieleń jako element przestrzenny dzielnicy, budujący genius loci – specyficznego ducha i atmosferę miejsca, podlega również zapisom w planach miejscowych dzielnicy, a także prawnej ochronie konserwatorskiej. Przed podjęciem jakichkolwiek działań związanych z zielenią powinniśmy ustalić uwarunkowania prawne.

działania związane z zielenią, od początku powinniśmy myśleć o sobie nie tylko jako o jej właścicielu, ale jej tymczasowym opiekunie. Zapisy i uwarunkowania planistyczne i konserwatorskie są dla nas drogowskazem, a nie utrudnieniem. Wynikają one jedynie z konieczności podejmowania działań w celu zachowania istniejącej struktury żoliborskiej zieleni. Np. stosowania gatunków wysokich liściastych drzew, sadzenia w określony punkt po drzewach usuwanych, utrzymania jednego gatunku drzew w alei czy odtworzenia układów zieleni.

Fragment projektu planu MPZP dla Żoliborza Południowego pokazujący m.in. założenia szpalerowych nasadzeń drzew przy ul. Rydygiera (bip.warszawa.pl)

2. STRUKTURY ADMINISTRACJI ZARZĄDZANIA ZIELENIĄ

Należy pamiętać, że za tereny publiczne Żoliborza odpowiedzialni są zarządcy miejscy: Zarząd Zieleni m.st. Warszawy i Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Dzielnicy Żoliborz. Rolę administratorów zieleni na terenach spółdzielni pełnią zarządy spółdzielni mieszkaniowych lub wspólnoty. Wreszcie administratorami zieleni w zabudowie indywidualnej są właściciele domów i mieszkań. Na sposób funkcjonowania zieleni w każdej z tych grup możemy mieć wpływ zależny od statusu własności danego terenu. Dobrą praktyką jest informowanie i szukanie dróg współpracy między administratorami. Zadawanie pytań i zgłaszanie chęci działania prowadzi do porozumienia i wyeliminowania problemów. Pozwala też na uzyskanie najlepszych rezultatów przestrzennych i przyrodniczych. Pamiętajmy, że możemy zgłosić się o informację i prośbę o wydanie opinii do właściwych urzędów, dzięki temu uzyskamy niezbędną wiedzę (przydatne strony i adresy instytucji oraz organizacji można znaleźć w rozdziale Pomocnik).

133 3. PRZYRODNICZA ROLA NASZEJ ZIELENI

Jeśli jesteśmy administratorami mniejszych powierzchni zieleni, np. prywatnych posesji czy tarasów, a nawet zielonych balkonów, spróbujmy obserwować: - Czy często widzimy na naszym terenie ptaki? - Czy na naszym terenie występują krety, gryzonie, owady, motyle? - Czy znajdują się na naszym terenie dziuple, skrzynki lęgowe, nory i gniazda? - Czy są kwitnące rośliny? - Czy pojawiają się na naszym terenie nowe rośliny lub zwierzęta? Twierdzące odpowiedzi na te pytania oznaczają, że nasza przyroda jest w dobrej kondycji i może działać zasilająco na tereny sąsiednie. W odwrotnym przypadku nasz teren będzie traktowany jako przyrodniczo niepełnowartościowy, jednak z realną możliwością poprawy. Wprowadzanie roślin jadalnych Warto myśleć o zieleni jako o istniejącej albo potencjalnej bazie pokarmowej dla zwierząt, ale też ludzi. Wprowadzanie roślin jadalnych, owocowych czy ziół podnosi atrakcyjność zieleni, wzmacnia bioróżnorodność i daje możliwości sezonowego uatrakcyjnienia diety. Pomyślmy jednak o tym elemencie w sposób właściwy w kontekście dzielnicy. Drzewa owocowe są uzupełnieniem dla wysokich liściastych drzew na Żoliborzu. Wyjątek stanowią tereny ROD – rodzinnych ogródków działkowych oraz tereny Sadów Żoliborskich (park Sady Żoliborskie), gdzie zarówno funkcja, jak i kompozycja powinny bazować na drzewach owocowych.

DOBRE PRAKTYKI

Poznanie i zrozumienie roli, jaką odgrywa zieleń w całym ekosystemie miasta, którą opiekujemy się i zarządzamy, powinno determinować nasze działania i podejmowanie decyzji. Możemy to robić w różny sposób, korzystając z ekspertyz czy metod pracy takich jak BioBlitz albo w sposób indywidualny czy intuicyjny, polegający na obserwowaniu, jak funkcjonuje przyroda. Zwróćmy uwagę, że nasz „kawałek zieleni” jest częścią większego, kompleksowego układu ekosystemu, a nasze działania wpływają na przyrodę sąsiadujących miejsc. Administratorzy większych terenów zieleni powinni monitorować zieleń poprzez prowadzenie regularnych i kompleksowych działań, zaczynających się od inwentaryzacji drzew, a kończących na wnikliwszych analizach i badaniach przyrodniczych. Działania tego typu pozwalają na zdefiniowanie najbardziej wartościowych elementów przyrody, które należy chronić oraz elementów niepożądanych, a nawet niebezpiecznych.

9 Kwitnące drzewa owocowe na osiedlu Sady Żoliborskie I.

W czasach ogromnego rozwoju urbanistycznego, wszechobecnego dostępu do rozrywki i rekreacji, a także drastycznego zmniejszenia powierzchni przyrody miejskiej, każdy teren zieleni znajdujący się w granicach miasta musi być traktowany jako nieoceniona wartość pozwalająca na obcowanie z przyrodą. Pomimo wielofunkcyjności terenów zielonych (np. sport, rekreacja, spacery, pikniki, koncerty) powinniśmy zwracać uwagę na kondycję przyrody oraz pozostawienie dla niej koniecznej przestrzeni. Gdy rola rekreacyjna wypiera przyrodę, przekraczając granicę liczby użytkowników na 1 m2 powierzchni zieleni, należy ją ograniczyć. Jest to zadanie niezwykle trudne w realizacji, ale odpowiedzialne przyrodniczo i przestrzennie. 4. ZIELEŃ MOŻE STANOWIĆ ZAGROŻENIE

Wszyscy znamy twierdzenie, że nieznajomość prawa nie zwalnia nas z obowiązku jego przestrzegania, tak samo nieznajomość ryzyka nie zwalnia nas z brania za nie odpowiedzialności. Niewłaściwe rozpoznanie stanu zieleni lub ocenienie jej stanu zdrowotnego może skutkować poważnymi konsekwencjami prawnymi bądź finansowymi. Zagrożenia, jakie mogą wyniknąć ze stanu zachowania naszej zieleni Należy zbadać jej kondycję zdrowotną. Od stanu zdrowotnego zieleni, szczególnie drzew, zależy bezpieczeństwo i życie ludzkie. Jeśli na naszym terenie jest starodrzew, powinniśmy zwrócić się do specjalisty, który wykona analizę jego stanu zdrowotnego z dalszymi zaleceniami tzw. gospodarką drzewostanem.

135 16 Park Żeromskiego. Akcja informacyjna dla mieszkańców dotycząca planowanych usunięć drzew z powodu złego stanu zdrowotnego i nowych nasadzeń. Poniżej, nowe nasadzenia – klony srebrzyste.

DOBRE PRAKTYKI

Podejmowanie decyzji w kierunku utrzymania bądź usuwania drzew jest wypadkową ich stanu zdrowotnego i intensywności wykorzystania terenu. Dbanie o zieleń dotyczy każdego właściciela czy administratora. Organizacja i finansowanie prac leży po stronie indywidualnych zarządców.

Należy zbadać wpływ zieleni na infrastrukturę techniczną. Jeśli nasza zieleń powoduje uszkodzenia budynków i technicznej infrastruktury, musimy podjąć decyzje o jej utrzymaniu albo usunięciu. Najczęściej zdarzają się kolizje gałęzi z elewacjami budynków, które uszkadzają tynki, warstwy izolacyjne oraz detale architektoniczne. Najprostszym zabiegiem jest wykonanie cięć technicznych i okresowych cięć sanitarnych drzew i krzewów niwelujących kolizje. W przypadkach wrastania korzeni w podmurówki budynków, instalacje wodno-kanalizacyjne, ogrodzenia albo obrastania pnączy wokół piorunochronów, linii energetycznych lub telekomunikacyjnych rolą administratorów jest skonsultowanie z ekspertami z właściwego urzędu dzielnicowego i podjęcie odpowiednich decyzji. Należy rozpoznać, czy nasza zieleń ma wpływ na przyrodę i występowanie gatunków inwazyjnych. Gatunki inwazyjne to organizmy, które wypierają rodzime gatunki, doprowadzając do znacznego zubożenia całych ekosystemów, wprowadzają monokultury i są trudne w wyeliminowaniu. Dlatego powinniśmy je usuwać. Do najliczniejszej grupy roślin inwazyjnych na Żoliborzu należą klon jesionolistny, bożodrzew gruczołkowaty, nawłoć kanadyjska, rdestowiec ostrokończysty. Często pojawia się pytanie: „dlaczego usuwać takie piękne drzewa lub kwiaty?”. Należy pamiętać, że gatunki te, będąc na niewłaściwym dla siebie terenie, stanowią zagrożenie przyrodnicze. Na Żoliborzu gatunkiem inwazyjnym są również świerki i jodły.

9 Niewłaściwe nasadzenia iglaków na Sadach Żoliborskich.

137

Niewielkie drzewka są sadzone bezrefleksyjnie po okresie bożonarodzeniowym. Z czasem rozrastają się, powodując wiele problemów: od zbytniego zacienienia do uszkodzeń budynków. Rolą administratorów jest usuwanie tych drzewek lub wyraźne określenie zasad, na jakich mogą być one wprowadzane do przestrzeni oraz gdzie i w jakich odległościach. 5. HISTORYCZNA I PRZYRODNICZA ROLA ZIELENI

Zachowajmy pierwotne układy zieleni. Jeśli zakładały one sadzenie drzew z rozłożystymi koronami, sięgającymi 4-5 kondygnacji budynków, warto kontynuować tę zasadę. Negatywny przykład stanowi al. Wojska Polskiego, gdzie rosnące w szpalerach zewnętrznych klony srebrzyste z rozłożystymi dużymi koronami były do tej pory zastępowane klonami pospolitymi w odmianie Globosum niewielkimi drzewkami o kulistych koronach. Tego typu działanie powoduje zdeformowanie całych wnętrz urbanistycznych, zaburzając harmonię układu zieleń-architektura.

rzekrój poprzeczny przez aleję Wojska Polskiego. Widoczne proporcje 36 P

drzew w stosunku do zabudowy i ich rozłożyste korony oraz nowe, błędne nasadzenia małych, kulistych drzewek. (rys. Tomasz Niewczas)

DOBRE PRAKTYKI

Należy zdobyć wiedzę o funkcjonowaniu naszej zieleni w układach urbanistycznych, wzajemnym oddziaływaniu na architekturę oraz jej przyrodniczej roli. W przypadku dostępności Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego powinno się wziąć pod uwagę ich zapisy. Zaznaczone są na nich układy alejowe, szpalerowe bądź inne cenne elementy zieleni, które powinniśmy utrzymywać lub wprowadzać. Jeśli mamy do czynienia z układami alejowymi i szpalerowymi, nie zmieniajmy ich kompozycji i nie usuwajmy poszczególnych ich elementów. Wartość tych układów tkwi w spójności i ciągłości. Wprowadzanie wyrw w postaci nowych miejsc parkingowych, nowych wjazdów, stacji rowerowych jest działaniem niepożądanym i krótkowzrocznym.

Na Żoliborzu dominują gatunki drzew takich jak klony srebrzyste i jesiony pensylwańskie, ale można spotkać także szpalery lipowe, klonowe, topolowe, grabowe, głogowe lub kasztanowce. Warto dbać o utrzymanie tego samego gatunku. Jeśli konieczne jest usunięcie poszczególnych roślin, należy w zastępstwie sadzić gatunki spójne z sąsiednimi roślinami. Zdarzają się sytuacje, kiedy zmiana gatunku staje się konieczna. Może być podyktowana np. pojawieniem się nowej choroby atakującej dany gatunek. Korytarze ekologiczne Układy przyrodnicze łączą się ściśle z funkcjonowaniem korytarzy ekologicznych. Zachowanie ich ciągłości, np. połączenie koron drzew, ciągów krzewów czy ścieżek zwierząt stanowi priorytet w działaniach. Takie zabiegi umożliwiające przemieszczanie się zwierząt, roślin czy grzybów, mieszanie materiału genetycznego i zachowanie łączności między poszczególnymi siedliskami i populacjami jest istotne przy dużej fragmentaryzacji środowiska, jaka ma miejsce w mieście. Powierzchniowa retencja wody Z powodu nasilonych problemów klimatycznych związanych z wodą (długotrwałe okresy suszy, gwałtowne nawalne deszcze) należy dążyć do zwiększenia chłonności wodnej terenu oraz możliwości powierzchniowej retencji wody. Dotyczy to odtwarzania i wprowadzania stawów i niecek, a także wprowadzenia zbiorników na deszczówkę. Istotnym czynnikiem jest też odpowiednie zbilansowanie nawierzchni przepuszczalnych i szczelnych, które pozwalają na odpływ wody bezpośrednio do gleby w obrębie działki lub najbliższym sąsiedztwie. Konieczne jest także respektowanie wskaźników Powierzchni Biologicznie Czynnych określonych w dokumentach planistycznych. Ważna jest także poprawa miejskiego klimatu poprzez redukcję miejskiej wyspy ciepła, co można uzyskać np. przez odbetonowanie nieprzepuszczalnej powierzchni. Poprzez zwiększenie retencji wody ulega podwyższeniu wilgotność powietrza, a redukcja pyłów zawieszonych zostaje zmniejszona. Zdolność do zatrzymywania wody wpływa też na poprawę kondycji i różnorodności gatunków flory i fauny oraz znacznie ogranicza koszty związane z podlewaniem. Pielęgnacja ekstensywna Pamiętajmy o pielęgnacji ekstensywnej, która w przeciwieństwie do intensywnej zakłada zaplanowanie i stosowanie zabiegów pielęgnacyjnych, głównie (nie)koszenie i (nie)grabienie oraz zostawianie martwego drewna, pozwalające wprowadzać strukturę

139 DOBRE PRAKTYKI

Pas środkowy ul. Mickiewicza, w obrębie którego ograniczono koszenie trawników – widoczne wykoszone „opaski” w celu zapewnienia dobrej widoczności.

39 Warkocz z chrustu w Parku Fosa i Stoki Cytadeli dzielące przestrzeń: po lewej stronie teren koszony i grabiony, po prawej z ograniczonymi zabiegami pielęgnacyjnymi.

i skład gatunkowy roślinności, upodabniając cały układ do naturalnego. Zapewnia się tym samym większą stabilność całego ekosystemu oraz odporność na problemy klimatyczne. Przykładem może być wysoka trawa, która ogranicza parowanie glebowe wody i w sytuacji kilkutygodniowego braku opadów w okresie letnim, w odróżnieniu od wyschniętych koszonych nisko trawników, pozostaje cały czas zielona i żywa. Tomasz Niewczas architekt krajobrazu

Szpaler drzew wzdłuż dolnego odcinka ul. Mickiewicza. Stare topole włoskie decyzją Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków zastępowane są młodymi okazami długowiecznego grabu pospolitego. W przypadku wymiany wypadających drzew należy uwzględniać pierwotny układ i charakter zieleni.

34 Zieleń przyuliczna, ulice Gomółki i Kaniowskiej. Niezależnie czy przed ogrodzeniem, czy za ogrodzeniem – zieleń nie powinna zasłaniać architektury oraz zbyt mocno 35 ingerować we wnętrze ulicy.

141 DOBRE PRAKTYKI

5 Przerośnięta zieleń dziedzińców kolonii VII WSM bez wyraźnej struktury sprawia wrażenie dzikiej, ale przyjemnej gęstwiny. Częstym problemem jest zacienianie usytuowanych niżej lokali. Należy pamiętać o pozostawieniu odpowiedniego „oddechu” w postaci pustki, wolnej niezagospodarowanej wyższą roślinnością przestrzeni, zapewniającej prawidłowe nasłonecznienie mieszkań.

9 Otoczenie osiedla Sady Żoliborskie z niskim murkiem i szerokim żywopłotem skutecznie fizycznie i psychologicznie podkreśla, że przekraczając granicę, znajdziemy się w innej przestrzeni. Zrealizowana idea osiedla otwartego.

9 Projektantki osiedla Sady Żoliborskie, Sady I architektka H. Skibniewska i architektka krajobrazu A. Scholtzówna za ideał przyjęły wytworzenie pomiędzy człowiekiem, roślinnością, architekturą i zwierzętami harmonijnego układu. W 2016 roku z inicjatywy Klubu Sady – klubu miłośników architektury Sady Żoliborskie i po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami osiedla został zrealizowany projekt odnowy terenów zieleni jako ekologicznego Ogrodu na pTAK!, który ma służyć ludziom i ptakom. Wykonano nasadzenia: łąkę kwietną, rabatę ziołową z miętą, melisą i lebiodką, nasadzenia krzewów rokitnika, tarniny i kaliny oraz rośliny okrywowej – barwinka. W zieleni między budynkami ustawiono domy dla ptaków, owadów i jeży.

Zielone torowiska wzdłuż ul. Popiełuszki od pl. Grunwaldzkiego do ul. Słowackiego (ok. 1 km) oraz wzdłuż ul. Mickiewicza od ul. Zajączka do ul. Mierosławskiego (ok. 600 m). Poza poprawą estetyki i polepszeniem jakości otaczającej przestrzeni mają wpływ na wiele parametrów środowiskowych, m.in. zwiększają wilgotność względną powietrza i absorbują promieniowanie słoneczne krótkofalowe (patrz rozdział Pomocnik).

143 DOBRE PRAKTYKI

placu Słonecznym (patrz: rozdział Klucz do krajobrazu) zamiast strzelistej topoli 15 Na włoskiej Populus nigra „Italica” posadzony został klon srebrzysty Acersaccharinum, który właśnie osiągnął maksymalny wiek typowy dla tego gatunku 80-100 lat i zaczął naturalnie zamierać. Drzewo jest pomnikiem przyrody, dlatego nie zostanie na razie całkowicie wycięte, co jednak z pewnością nastąpi, gdyż jest w bardzo złym stanie zdrowotnym. Rodzi się pytanie, czy powrócić do pierwotnych planów czy posadzić rozłożyste drzewo, np. platan klonolistny Platanus acerifolia odpowiadające kompozycji urbanistycznej placu (Patrz rozdział Klucz do architektury Żoliborza).

Ulica Wieniawskiego 5

145

POMOCNIK

POMOCNIK. PRZYDATNE INFORMACJE I STRONY W Pomocniku przedstawiamy Państwu przydatne strony i adresy instytucji i organizacji. Mamy nadzieję, że w ten sposób pomożemy Państwu poszerzyć wiedzę z zakresu tematów i zagadnień związanych z remontem domów na Żoliborzu. AKTY PRAWNE: Dz.U.2020.0.1333 t.j. - Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane Dz.U.2020.0.293 t.j. - Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym Dz.U.2019.1813 t.j. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn Dz.U.2015.774 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu Dz.U.2020.1219 t.j Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska Dz.U.2020.55 t.j. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody INSTYTUCJE: Urząd Dzielnicy Żoliborz, Wydział Architektury i Budownictwa www.zoliborz.org.pl/dla-inwestorow/wydzial-architektury-i-budownictwa.html Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa http://wsm.pl/ Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa – Żoliborz Centralny www.wsm-zc.waw.pl/ Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków www.zabytki.um.warszawa.pl

147

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków www.mwkz.pl Narodowy Instytut Dziedzictwa www.nid.pl Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Dzielnicy Żoliborz http://www.zoliborz.org.pl/wydzial-ochrony-srodowiska.html Zarząd Zieleni m.st. Warszawy http://zzw.waw.pl ORGANIZACJE POZARZĄDOWE I WSPÓLNOTY DZIAŁAJĄCE NA RZECZ OCHRONY ZABYTKÓW NA ŻOLIBORZU: Stowarzyszenie Żoliborzan www.zoliborzanie.org Stowarzyszenie Nowy Żoliborz www.facebook.com/ZoliborzPoludniowy Klub Sady – klub miłośników architektury Sadów Żoliborskich www.facebook.com/klubsady Stowarzyszenie Zatrasie www.facebook.com/osiedlezatrasie Wspólnota „Szklany Dom” www.facebook.com/perlamodernizmu/ Nagroda Brukalskich www.nagrodabrukalskich.pl Stowarzyszenie Miasto jest Nasze. Żoliborz http://miastojestnasze.org PRZYDATNE STRONY I LEKTURY Poprawa standardu energetycznego budynków historycznych www.izolacje.com.pl/artykul/id1767,poprawa-standarduenergetycznego-budynkow-historycznych www.izolacje.com.pl/artykul/id2302,izolacje-techniczne-wobiektach-rewitalizowanych www.izolacje.com.pl/artykul/id1854,termomodernizacja-budynkow-historycznych?p=3 www.rynekinstalacyjny.pl/artykul/id4122,termomodernizacja-zabytkowych-kamienic

POMOCNIK

PRACE REMONTOWE:

ermoizolacja zewnętrzna i wewnętrzna (termoizolacja dachu) T www.ekspertbudowlany.pl/artykul/id4414,keim-iporhydroaktywny-i-niepalny-system-termoizolacji-wewnetrznej odzaje tynków izolacyjnych R www.izolacje.com.pl/artykul/id2079,specyfika-tynkow-cieplochronnych enowacja stolarki okiennej R Karol Kopeć. „Drewno. Właściwości i zastosowanie”, Tom I. Okna szwedzkie: „Przegląd budowlany. Zeszyt 1/13. 31 stycznia 1930 r.”, http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/5607/01pb30_nr01.pdf aprawa tynków N Karaszkiewicz P., Tynki szlachetne, ,,Renowacje i Zabytki” nr. 2, 2011, s. 140 – 148. Opałka P., Naprawa tynków. Aspekty budowalne i konserwatorskie, Warszawa 2016. OCHRONA I PIELĘGNACJA ZIELENI:

ielęgnacja drzew – Podręcznik P http://www.ptchd.org.pl/dokumenty/Pielegnacja_drzew.pdf onserwatorskie zagadnienia i problemy, w tym ochrona streK fy znaczeniowej zabytkowych terenów zieleni https://suw.biblos.pk.edu.pl/downloadResource&mId=1644288 ielone torowiska Z http://www.transport-publiczny.pl/wiadomosci/krakowliderem-zielonych-torowisk-jakie-sa-ich-zalety-52830.html laczego sadzimy małe drzewa, a nie duże? D http://horttech.ashspublications.org/content/15/1/118.full.pdf ielona infrastruktura – rozwiązania poprawiające funkcjonoZ wanie środowiska przyrodniczego w mieście http://sendzimir.org.pl/sites/default/files/wzr4/ZRZ4-Przyroda-w-miescie-Rozwiazania.pdf grody deszczowe w mieście. Odpowiedź na wyzwania zmieO niającego się klimatu http://sendzimir.org.pl/images/zrz-5-pl/ZRZ5_all.pdf ielone dachy – dobre praktyki w projektowaniu rozwiązań Z zwiększających powierzchnię biologicznie czynną w mieście. http://www.psdz.pl/publikacje/ZASADY%20PROJEKTOWANIA%20I%20WYKONYWANIA%20ZIELONYCH%20DACHOW%20I%20ZYJACYCH%20SCIAN.pdf

149

ąki kwietne – artykuł o zaletach niekoszenia trawników http:// Ł innpoland.pl/135511,slusznie-klniesz-na-kosiarzy-koszenietrawy-szkodzi-i-nie-ma-wiekszego-sensu taki w mieście P https://otop.org.pl/uploads/media/ptaki_w_mie%C5%9Bcie_+_ ok%C5%82adka_na_www.pdf wady w mieście O http://m.greenpeace.org/poland/PageFiles/590405/Hotele-dla-zapylaczy-Zrob-to-sam.pdf REKLAMA:

POMOCNIK

ypografia awangardowa - litery Praesens zostały odtworzone T przez projektantów Magdalenę i Artura Frankowskich. www.fontarte.com/profile

Willa Zygmunta Rakowicza, ulica Czarnieckiego 53

151

SŁOWNIK

SŁOWNIK Adaptacja – zmiana sposobu użytkowania, przeznaczenia budynku lub jego części. Badania konserwatorskie – działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich (zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). W odniesieniu do zabytków architektury i budownictwa badania konserwatorskie obejmują zazwyczaj wykonanie odkrywek stratygraficznych oraz badania pobranych próbek w celu określenia oryginalnej techniki wykonania, sposobu wykończenia oraz kolorystyki poszczególnych elementów i detali architektonicznych elewacji, wnętrz, wystroju i wyposażenia budowli zabytkowej. W ramach badań konserwatorskich często wykonuje się także specjalistyczne badania laboratoryjne próbek pobranych z poszczególnych elementów zabytkowej budowli, dokonując oceny ich rozmaitych właściwości fizykochemicznych. W wielu przypadkach dopiero taka szczegółowa analiza chemiczna umożliwia konserwatorom dobór właściwej technologii oraz dopasowanie najlepszych materiałów do wykonania uzupełnień czy rekonstrukcji uszkodzonych fragmentów zabytkowej budowli. Blok – w architekturze potoczne określenie dużego wielopiętrowego budynku mieszkalnego o kilku klatkach schodowych. Boniowanie – wąskie, rytmiczne wgłębienia w powierzchni elewacji, polegające na ścięciu pod pewnym kątem bądź wyprofilowaniu. Stosowane od czasów renesansu, w architekturze nowoczesnej występuje głównie jako podziały rozległych tynkowanych płaszczyzn elewacji, ma znaczenie dekoracyjne, ale również technologiczne – pozwala podzielić duże powierzchnie elewacji na mniejsze pola.

153

Budowa – wykonywanie obiektu budowlanego w określonym miejscu, a także odbudowa, rozbudowa, nadbudowa obiektu budowlanego (pojęcie z ustawy Prawo budowlane). Bulaj – niewielkie okrągłe okienko w burcie statku, popularny motyw na elewacjach w awangardowej architekturze modernistycznej nawiązującej do stylu tzw. okrętowego. Cegła – systemowy drobnowymiarowy pełny lub drążony, konstrukcyjny lub elewacyjny element budowlany, formowany z gliny ceglarskiej, z zaprawy wapienno-piaskowej, gipsowej, ze szkła lub innych surowców mineralnych. Żądaną wytrzymałość można uzyskać m.in. w procesie wypalania (cegła ceramiczna), autoklawizacji lub naparzania pod ciśnieniem parą wodną (cegła wapienno-piaskowa). Cegieł wątki (wiązania cegieł) – powierzchnie elewacji wykonane z eksponowanej cegły różnicowano, zmieniając tradycyjny wątek w strefie np. cokołu lub gzymsu poprzez ustawienie cegły pionowo („na rolkę”) i jej wysuwanie lub cofanie względem lica ściany. Cokół – najniższy nadziemny fragment budynku, wysunięty do przodu (lub cofnięty) w stosunku do wyższych kondygnacji budynku. Często bywa wyodrębniony wizualnie odmiennym materiałem, fakturą oraz tzw. gzymsem cokołowym. Cytadela – samodzielna twierdza usytuowana na wysokim brzegu skarpy wiślanej. W strefie wewnętrznej znajdowały się zazwyczaj koszary, magazyny broni i żywności, szpital i więzienie. Cytadela Warszawska zbudowana została w 1832 roku na rozkaz cara Mikołaja I. Na miejsce budowy wybrano tereny Konwiktu Pijarów (ze znajdującym się tam letnim pałacykiem określonym mianem Joli Bord, co znaczy Piękny Brzeg) oraz dawnego folwarku Fawory.

Dach płaski – dzięki popularyzacji technologii żelbetowej i rozwojowi technologii materiałów izolacyjnych architekci moderniści mogli odejść od tradycyjnej konstrukcji dachów spadzistych.

SŁOWNIK

Dach – przekrycie budynku, osłaniające pomieszczenia przed opadami atmosferycznymi, słońcem i wiatrem. W zależności od kąta nachylenia połaci dachowych i kształtu rozróżnia się: dachy płaskie, pochyłe (jedno-, dwu-, cztero- i wielospadowe), łamane (mansardowe). W architekturze na Żoliborzu występują dachy: dwu- i czterospadowe, mansardowe, najczęstszym dachem jest dach płaski.

Wątki cegieł – różne sposoby wiązania cegieł.

155

Dominanta – główny akcent przestrzenny (pionowy) kompozycji architektonicznej lub urbanistycznej. Detal architektoniczny – potoczne określenie fragmentu architektonicznego wykończenia budowli. Działka (parcela) – część gruntu stanowiąca odrębną nieruchomość. Elewacja – inaczej fasada, zewnętrzna ściana budynku wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami architektonicznymi. Usytuowanie danej elewacji określa się według jej położenia w stosunku do stron świata lub względem otoczenia (może być frontowa, tylna, boczna).

2 1

Elewacja modernistyczna – elewacja budynku kolonii IX WSM. 1 - rura spustowa; 2 - okap, 3- gzyms koronujący, cegła na rolkę stojąca; 4 - boniowanie; 5 - gzyms cokołowy, cegła na rolkę leżąca; 6 - cokół

Gabaryt – w architekturze, obrys przekroju pionowego budynku. W urbanistyce, maksymalna dozwolona wysokość zabudowy ulic i placów mierzona od poziomu ziemi do gzymsu. Gabaryt wyrównany lub jednolity występuje w przypadku, gdy wszystkie domy stojące w pierzei ulicy lub placu są jednakowej lub bardzo nieznacznie zróżnicowanej wysokości.

Klinkier – wypalone wyroby ceramiczne (cegła klinkierowa, płytki klinkierowe), odznaczające się wysoką wytrzymałością na

SŁOWNIK

Gzyms – architektoniczny element w formie poziomego, zwykle profilowanego, występującego przed lico muru, pasa pojedynczego lub złożonego, o krawędziach przebiegających w płaszczyźnie równoległej do ściany.

ściskanie, odpornością na ścieranie, działanie czynników atmosferycznych i chemicznych. Klinkier stosowany jest jako okładzina ścian budynków, materiał do budowy nawierzchni i posadzek, budowy kanałów ściekowych i kominowych. Na Żoliborzu najczęściej stosowano klinkier w kolorze burgundu z czerwonej gliny z Ołdrzychowa. Konserwatorskie prace – to działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań. Lastriko – popularny materiał wykończeniowy, powstały jako mieszanina wody, cementu i gresu, w budownictwie stosowany na posadzkach, schodach, parapetach. Le Corbusier (właściwie Charles Edouard Jeanneret) – francuski architekt i teoretyk, tworzący w I poł. XX w. Zakładał, że zadaniem architektury jest zapewnienie wszystkim ludziom odpowiednich warunków do życia: wygodnego mieszkania, dostępu do słońca, zieleni i powietrza. Domy, które projektował przed drugą wojną światową, porównywał do maszyn (mówił, że dom jest „maszyną do mieszkania”). Domy miały być funkcjonalne, oszczędne, składać się wyłącznie z niezbędnych elementów przygotowanych wcześniej w fabryce i składanych na placu budowy. Jego koncepcja miasta zakładała budowę domów wielorodzinnych, zatopionych w zieleni, rozsypanych w pejzażu (nie zaś jak w tradycyjnym mieście składających się z budynków ustawionych wzdłuż ulic), oddalonych od ruchu samochodowego, odbywającego się na wielopoziomowych wyniesionych autostradach. Zawdzięczamy mu m.in. koncepcję „pięciu punktów nowoczesnej architektury”: 1. Konstrukcja oparta na słupach. Słupy pełnią funkcję nośną. Dzięki nim część mieszkalna była wyniesiona, a przestrzeń pod budynkiem otwarta. 2. Wolna fasada. Dzięki użyciu szkieletu nośnego ściany budynku nie mają już za zadanie podtrzymywać dachu, fasada rozszerza się poza system konstrukcyjny. Traci w ten sposób właściwości konstrukcyjne i okna mogą być powiększane do dowolnej długości, bez jakichkolwiek związków z podziałami wewnętrznymi. 3. Wolny plan. System konstrukcyjny odpowiada za przenoszenie obciążeń ze stropów i dachu. Ściany wewnętrzne mogą być umieszczane gdziekolwiek, na każdym piętrze niezależnie. Wynikiem tego jest absolutna wolność w projektowaniu rzutów i rozkładu pomieszczeń.

157

4. Pasmowe okna. Ułożone w jeden długi pas ciągnący się wzdłuż całej elewacji. Powtórzony na każdym z pięter kondygnacji ciąg tworzył charakterystyczne przeszklenie. Dzięki dużej powierzchni okna pasmowe zapewniały optymalne doświetlenie mieszkań. 5. Ogród na dachu. Nowe materiały budowlane umożliwiły zastosowanie płaskich dachów. Taka konstrukcja wymagała dużej precyzji wykonania, związanej z uszczelnieniem płaszczyzny, ale zapewniała mniejsze zużycie materiałów, obniżając tym samym koszty budowy. Płaski dach umożliwił zarazem poprowadzenie rur spustowych wewnątrz budynku. Płaskie dachy stwarzały dodatkową przestrzeń rekreacyjno-użytkową, przeznaczoną na tarasy i ogrody. Loggia – rodzaj zadaszonego balkonu, jedno-, lub wielkokondygnacyjnego, otwartego na zewnątrz, oddzielonego drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych. Lukarna – okno, często owalne, okrągłe itp., o ozdobnym obramieniu (woluty, gzymsy, frontoniki, rzeźby), sytuowane w połaci dachowej lub w płaszczyźnie elewacji, na ogół w osiach okien elewacji. Oeil-de-boeuf (wole oko), małe okno owalne lub okrągłe, ujęte zwykle w ozdobne obramienie, umieszczane w górnych kondygnacjach budynku, frontonach, czasem nad drzwiami lub oknami (jako nadświetle). Mika -– od łac. mica ziarno lub micare błyszczeć. Minerał skał magmowych, stosowany m.in. jako połyskujący dodatek do ozdobnych tynków szlachetnych. Nadbudowa – rozbudowa istniejącego obiektu budowlanego wzwyż. Nakrapianie – polega na nakrapianiu tynku ręcznie lub maszynowo aparatami natryskowymi. Odmianą wyprawy nakrapianej jest tzw. baranek, stosowany powszechnie od 1945 r.

SŁOWNIK

Odbudowa – budowa w miejscu zburzonego budynku (lub jego części) nowego obiektu (lub części) identycznego ze zburzonym. Odbudowy dokonuje się na podstawie szczegółowej inwentaryzacji obiektu istniejącego oraz ewentualnie analizy materiałów archiwalnych, w praktyce dopuszcza się wykorzystanie innych materiałów budowlanych i technologii niż pierwotnie.

Okna – w architekturze na Żoliborzu najczęściej spotykane są okna zespolone (szwedzkie) i skrzynkowe. Okno zespolone projektu arch. S. Brukalskiego dla kolonii WSM na Żoliborzu.

Elementy konstrukcji okna (wg normy PN-EN 12519:2007) 1. Nadproże 2. Ramiak górny ościeżnicy 3. Nadświetle 4. Ślemię 5. Ramiak górny skrzydła 6. Stojak ościeżnicy 7. Skrzydło 8. Szczeblina 9. Ramiak boczny skrzydła 10. Ramiak dolny skrzydła 11. Słupek okienny 12. Oszklenie dolne 13. Ramiak dolny ościeżnicy

Okna bulaje – patrz bulaje. Okna pasmowe – sytuowane na długość całego budynku lub zespołu pomieszczeń. Jedna z 5 zasad architektury Le Corbusiera. Rozwiązanie możliwe do realizacji dzięki zastosowaniu w budownictwie technologii żelbetowej i uwolnieniu elewacji od elementów konstrukcyjnych budynku. Pierzeja – ciąg elewacji frontowych domów stojących w jednej linii, zamykających jedną stronę placu lub ulicy. Podcień – otwarte zewnętrzne pomieszczenie w przyziemiu budynku, nie występujące z lica muru, ograniczone słupami, filarami lub kolumnami, usytuowane wzdłuż elewacji budynku

159

albo obiegające go dookoła. Portyk – część budowli przed wejściem głównym, z kolumnadą lub rzędem filarów, sięgających jednej lub dwu kondygnacji, wysunięta lub wgłębiona (portyk wgłębny). Osłania najczęściej główne wejście, często zwieńczona trójkątnym frontonem. Prawa autorskie – prawa osobiste i majątkowe przysługujące twórcy. Prawa osobiste nie wygasają, natomiast majątkowe wygasają po 70 latach od końca roku, w którym zmarł twórca obiektu i po jego śmierci przypisane są jego spadkobiercom. W przypadku budynków modernistycznych, których autorzy umierali w latach powojennych, okres trwania praw autorskich majątkowych jeszcze nie upłynął, każdorazowo należy więc ustalić, kto tymi prawami zarządza i w przypadku remontu uzyskać ich zgodę. Przebudowa – wykonywanie robót budowlanych, w wyniku których następuje zmiana parametrów użytkowych lub technicznych istniejącego obiektu budowlanego, z wyjątkiem charakterystycznych parametrów, jak: kubatura, powierzchnia zabudowy, wysokość, długość, szerokość bądź liczba kondygnacji (termin z ustawy Prawo budowlane). Remont – wykonywanie w istniejącym obiekcie budowlanym robót budowlanych polegających na odtworzeniu stanu pierwotnego, a nie stanowiących bieżącej konserwacji, przy czym dopuszcza się stosowanie wyrobów budowlanych innych niż użyto w stanie pierwotnym (termin z ustawy Prawo budowlane). Renowacja – odnowienie wg stanu pierwotnego określonego elementu budynku lub jego wyposażenia. Rewaloryzacja – przywrócenie pierwotnych wartości użytkowych i właściwej ekspozycji zabytku. Rowkowanie – polega na rowkowaniu drobnoziarnistych tynków cyklinowanych. Rowkowano poziomo lub pionowo, za pomocą grzebienia z blachy lub twardego drewna.

Ryflowanie – inaczej żłobkowanie, charakterystyczne opracowanie tynków, szczególnie wokół okien lub na cokołach.

SŁOWNIK

Rozbudowa – polega na powiększeniu istniejącego obiektu budowlanego przez powiększenie jego kubatury.

Ryzalit – fragment budynku wysunięty z lica elewacji ku przodowi. Jest zazwyczaj prostokątny w planie ma wysokość równą wysokości elewacji. Tarasy na dachach – zgodnie z jedną idei Le Corbusiera pozwalały na odzyskanie powierzchni zajętej przez budynek na gruncie rodzimym; w architekturze modernistycznej wykorzystywano je jako miejsca spotkań, kąpieli słonecznych. Termomodernizacja – przedsięwzięcie mające na celu zmniejszenie zapotrzebowania i zużycia energii cieplnej w danym obiekcie budowlanym polegające głównie na dociepleniu, modernizacji urządzeń grzewczych, wymianie stolarki zewnętrznej. Tynk – warstwa zaprawy budowlanej pokrywająca lub kształtująca zewnętrzne powierzchnie elementów budynku (ścian, stropów), chroniąca je przed szkodliwym działaniem czynników atmosferycznych, chemicznych, jak również nadająca tym elementom określony wyraz estetyczny. Tynk szlachetny doby modernizmu – to fabrycznie produkowana sucha mieszanka o szczególnie dobranym składzie zapewniającym efekt barwny oraz teksturę finalnej wyprawy. Suche wyprawy składały się z tradycyjnego spoiwa mineralnego (wapno gaszone/hydratyzowane, cement portlandzki) lub mieszanki tych spoiw oraz wypełniaczy (kruszywo marmurowe lub inne lokalne skały). Czasem dodawano pigmenty (żelazowe), pył ceglany, mikę, tufy. Składy tynków chronione były patentami i otrzymywały fabryczne nazwy (np. felzytyn). URBANISTYKA I TYPY ZABUDOWY

Budynek mieszkalny jednorodzinny – budynek wolnostojący albo budynek w zabudowie bliźniaczej, szeregowej lub grupowej, służący zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, stanowiący konstrukcyjnie samodzielną całość, w którym dopuszcza się wydzielenie nie więcej niż dwóch lokali mieszkalnych albo jednego lokalu mieszkalnego i lokalu użytkowego o powierzchni całkowitej nieprzekraczającej 30% powierzchni całkowitej budynku (zgodnie z zapisami ustawy Prawo budowlane). Budynek mieszkalny wielorodzinny – budynek jw., w którym dopuszcza się wydzielenie większej liczby lokali mieszkalnych, można w nim też wydzielać lokale użytkowe (zgodnie z zapisami

161

ustawy Prawo budowlane). Galeriowiec – budynek (lub jego część) jednotraktowy, z wejściami do mieszkań z galerii. Kolonia – zwyczajowa nazwa zespołu budynków mieszkalnych (wielorodzinnych lub jednorodzinnych), tworzących określoną kompozycję urbanistyczną – np. zgrupowanych wokół wspólnego dziedzińca (kolonie WSM) lub wzdłuż układu ulic (Kolonia Oficerska). Osiedle mieszkaniowe – jednostka urbanistyczna charakteryzująca się ujednoliconą zabudową mieszkaniową, z uzupełnieniem w postaci infrastruktury usługowo-handlowej. Obiekty wewnątrz osiedla często połączone są siecią dróg wewnętrznych, przy jednoczesnym wydzieleniu dróg wyższych klas na zewnątrz. Zabudowa bliźniacza – zabudowa, w której dwa takie same lub podobne do siebie budynki mają jedną ścianę wspólną. Wspomniane podobieństwa powinny występować w zakresie gabarytów każdego z segmentów takich jak: powierzchni zabudowy, kształtu bryły, kubatury, szerokości elewacji frontowej itp. Zabudowa szeregowa – zabudowa, w której dwie, najczęściej przeciwległe ściany budynków są wspólne z budynkami sąsiednimi, najczęściej takimi samymi lub podobnymi, a pozostałe ściany są niezależne od zabudowy sąsiedniej.

SŁOWNIK

Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa – spółdzielnia mieszkaniowa utworzona w 1921 roku w Warszawie z inicjatywy środowisk socjalistycznych w celu budowy dostępnych mieszkań i przeciwdziałania głębokiemu niedostatkowi mieszkań w Warszawie. Do wybuchu II wojny światowej WSM wybudowała zespoły mieszkaniowe na Żoliborzu i Rakowcu. Czołowymi architektami spółdzielni WSM Żoliborz byli Barbara i Stanisław Brukalscy oraz Bruno Zborowski.

ARCHITEKCI ŻOLIBORZA: Barbara Brukalska (1899-1980) Stanisław Brukalski (1894-1967) Leon Danielewicz (1878-1970) Romuald Gutt (1888-1974) Antoni Jawornicki (1886-1950) Anna Kodelska (1901-1944) Aleksander Kodelski (1898-1972) Marian Kontkiewicz (1884-1926) Jan Koszczyc-Witkiewicz (1881-1958) Bohdan Lachert (1900-1987) Jacek Nowicki (1921-2005) Roman Piotrowski (1895-1988) Bohdan Pniewski (1897-1965) Halina Skibniewska (1921-2011) Helena Syrkus (1900-1982) Szymon Syrkus (1893-1964) Józef Szanajca (1902–1939) Alina Scholtzówna (1908-1996) Rudolf Świerczyński (1887-1943) Kazimierz Tołłoczko (1886-1960) Tadeusz Tołwiński (1887-1951) Bruno Zborowski (1888-1983) Juliusz Żórawski (1898-1967) FOTOGRAFIE I ILUSTRACJE ARCHIWALNE: Archiwum Państwowe w Warszawie. Referat Gabarytów. „Architekt”, R. 1925. „Architektura i Budownictwo”, R. 2: 1926, R. 4: 1928, R. 7:1931, R. 12: 1936. „Gazeta Warszawska”, R. 1928, nr 269. Mister Warszawy. Architektura mieszkaniowa lat 60. XX wieku, praca zbiorowa, Wydawnictwo Raster, Warszawa 2012. Narodowe Archiwum Cyfrowe. Poznaj Warszawę. Żoliborz, Wydawnictwo Stolica, Warszawa 1970. „Praesens” nr 2, R. 1930. „Życie Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej”, Warszawa 1961. Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa 1921-1939, Elżbieta Mazur, Warszawa 1993. Zbiory własne Tomasza Pawłowskiego.

163 SŁOWNIK

BIBLIOGRAFIA: Brukalska B., Zasady społeczne projektowania osiedli mieszkaniowych, opracowano w Instytucie Gospodarstwa Społecznego, Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy, Warszawa 1948. Dziedzictwo na nowo odkrywane. Detal architektoniczny 18501939, praca zbiorowa pod redakcją naukową prof. dr hab. inż. arch. Jadwigi Roguskiej, Warszawa 2014. Gawryszewska B., Architektura partycypacyjna w kształtowaniu systemów terytorialno-krajobrazowych, Ustka 2004. Heyman Ł. Nowy Żoliborz 1918-1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1976. Hirsch R., Ochrona i konserwacja historycznej architektury modernistycznej Gdyni. Zarys problematyki, Gdańsk 2016. Jak modernizować modernizm, Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków, Warszawa 2014. Klimek B., Badania materiałoznawcze zapraw integralną częścią badań architektonicznych zabytków, „Budownictwo i Architektura”, nr 7, 2010. Niemojewski L., Na marginesie programów modernistycznych, „Architektura i Budownictwo”, R.: 1927, nr 7. Leśniakowska M., Architektura w Warszawie, Arkady, Warszawa 2000. Leśniakowska M., Architektura w Warszawie 1918-1939, Arkady, Warszawa 2006. Modernizm w Europie – modernizm w Gdyni. Architektura XX wieku do lat sześćdziesiątych i jej ochrona w Gdyni i w Europie, pod redakcją Marii Sołtysik i Roberta Hirscha, Gdynia 2014. Pawłowski T., Zieliński J., Żoliborz. Przewodnik historyczny, Wydawnictwo Rosner i Wspólnicy, Warszawa 2008. Pevsner N., Fleming J., Honour H., Encyklopedia architektury, Arkady, Warszawa 1997. Płocke T., Rola właściciela w konserwacji zabytku. Przypadek willi modernistycznej w Gdyni-Orłowie, „Renowacje i Zabytki” nr 4, R.: 2010. Prudon Theodore H.M., Preservation of Modern Architecture, wyd. John Wiley&Sons, Hoboken 2008. Rytel G., Mieszkania społecznie najpotrzebniejsze. Problemy ochrony i modernizacji socjalnego budownictwa mieszkaniowego z lat 20. 30. XX w., w: Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, ICOMOS, Politechnika Lubelska, Warszawa 2015. Scholtzówna A., Nowe ogródki, Warszawa 1937. Skibniewska H., Goryński A., Bożekowska D.,Tereny otwarte w miejskim środowisku mieszkalnym, Arkady, 1979. Żol. Ilustrowany atlas architektury Żoliborza, Centrum Architektury, Warszawa 2014.

SPIS OBIEKTÓW 1 Dom własny B. i S. Brukalskich, Niegolewskiego 8 2 Osiedle Żoliborz Dziennikarski, Tucholska 2-16 3 Domy szeregowe ZUS, Dziennikarska 12-26, Promyka 25-43 4 Osiedle WSM Żoliborz 5 WSM, kolonia VII, Suzina 3, Próchnika, Sierpecka 3 6 WSM, kolonia IV, Krasińskiego 18 a,b,c, Próchnika-Suzina 7 WSM, kolonia X (dawna IX), Próchnika 8-8a-8c - Sierpecka 5 8 Spółdzielczy Dom Handlowy Merkury, Słowackiego 16/18 9 Osiedle Sady Żoliborskie 10 Szklany Dom, Mickiewicza 34/36 11 Willa Zygmunta Rakowicza, Czarnieckiego 53 12 Budynki wielorodzinne, ulice Wieniawskiego, Brodzińskiego 13 Osiedle Żoliborz Oficerski, Śmiała 14 Plac Henkla i ulica Wyspiańskiego 15 Plac Słoneczny 16 Park Żeromskiego 17 Budynek mieszkalny, Słowackiego 32/36, 1929 18 Domy wielorodzinne, Słowackiego 20-24 19 WSM, kolonia IX, Próchnika 8-8a-8c – Sierpecka 5 20 WSM, kolonia XII, Popiełuszki 14 21 WSM, kolonia XIII 22 Budynek wielorodzinny, Dymińska 10 23 Dom jednorodzinny, Czarnieckiego 65 24 Zespół Szkół Specjalnych nr 100, Czarnieckiego 49 25 Dom ZUS „Warszawa I”, Mickiewicza 27 26 Dom w zabudowie bliźniaczej, Niegolewskiego 10 27 Budynek Zespołu Szkół nr. 31, Felińskiego 13 28 Dom w zabudowie bliźniaczej, Święcickiego 6 29 Kino Elektronik, Zajączka 7 30 Zespół budynków SM Fenix, plac Wilsona 4 31 Zespół budynków Nauczycielskiej Spółdzielni

Budowlano-Mieszkaniowej, Cieszkowskiego 1/3

32 Budynek wielorodzinny, Sułkowskiego 4 33 Osiedle Żoliborz Artystyczny 34 Zieleń przyuliczna, Gomółki 35 Zieleń przyuliczna, Kaniowska 36 Aleja Wojska Polskiego 37 Dom wielorodzinny, aleja Wojska Polskiego 30 38 Nowa inwestycja, Pogonowskiego 17 39 Park Fosa i Stoki Cytadeli

W JO

PARK KĘPA POTOCKA

3 28 MI

ICZ

PLAC WILSONA

WSM

16 ZA

26 1

39 13

Plac Plac Henkla Henkla

IEW

KIE

S SIŃ RA

PLAC SŁONECZNY

PARK IM. ŻEROMSKIEGO

K SZ ŁU

PIE

IEG

SIŃ RA

IEW

EGO

PARK SADY ŻOLIBORSKIE

SŁO WA CKI

TY SI

ĄC L

AS A

PR YM

ALEJA

36 IEGO

OLSK

AP WOJSK

CYTADELA

PLAC INWALIDÓW

MI IEW

PLAC GRUNWALDZKI

ŃS

SI RA

K Cmentarz Wojskowy

AS I

ŃS

O EG

MAPA ZABYTKÓW ŻOLIBORZA I OBSZARÓW CHRONIONYCH Dane z systemu ewidencji zabytków ARKA, prowadzonego przez biuro stołecznego konserwatora zabytków w serwisie mapowym „Zabytki”: www.mapa.um.warszawa.pl Aktualność danych: 18.12.2020 r.

LEGENDA

W JO

OBIEKTY W REJESTRZE ZABYTKÓW

OTOCZENIA ZABYTKÓW W REJESTRZE ZABYTKÓW

OBSZAR ŻOLIBORZA HISTORYCZNEGO W REJESTRZE ZABYTKÓW 4 OBSZARY W REJESTRZE ZABYTKÓW (ŻOLIBORZ OFICERSKI I DZIENNIKARSKI, WSM, CYTADELA)

SŁO WA CKI

OBIEKTY TYLKO W GEZ (GMINNA EWIDENCJA ZABYTKÓW)

IA EC TY SI ĄC L PR YM AS A

I AS

KR Cmentarz Wojskowy

PO W ĄZ

K ŃS

KO W SK A

PARK SADY ŻOLIBORSKIE

K SZ ŁU

PIE

OBSZARY TYLKO GEZ

PARK KĘPA POTOCKA

MI IEW

CK A

ICZ

KIE

S SIŃ RA

PLAC SŁONECZNY

WSM

PLAC WILSONA PARK IM. ŻEROMSKIEGO

IEW

IEG

SIŃ RA

Plac Henkla

ALEJA

IE CK

PLAC GRUNWALDZKI

OLSKIE

AP WOJSK

CYTADELA

PLAC INWALIDÓW

REDAKCJA PORADNIK DOBRYCH PRAKTYK ARCHITEKTONICZNYCH DLA ŻOLIBORZA WYD. 2

Katarzyna Domagalska, Maria Brukalska

KONCEPCJA I UKŁAD MERYTORYCZNY SERII PORADNIKÓW

Katarzyna Domagalska

POMYSŁODAWCA SERII

Michał Krasucki

KONSULTANCI MERYTORYCZNI

Architektura: Zbigniew Domagalski Architektura krajobrazu i zieleń: Tomasz Niewczas Konserwacja zabytków: Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków WSPÓŁAUTORZY WYDANIA 1

Anna Kudzia, Łukasz Kowalski, Maciej Lewandowski PROJEKT GRAFICZNY, SKŁAD, OPRACOWANIE MAP I RYSUNKI

Zbigniew Domagalski ZED Projekt

HISTORIA I FOTOGRAFIA ARCHIWALNA

Tomasz Pawłowski

FOTOGRAFIE WSPÓŁCZESNE

Michał Dąbrowski / www.michaldabrowski.com FOTOGRAFIE POZOSTAŁE

Katarzyna Domagalska: str. 30, 31, 89, 113, 115, 133, 142; Mateusz Durlik: str. 125; Tomasz Niewczas: str. 137, 133; Antonina Ożyńska: str. 2; Anna Kudzia: str. 27; Łukasz Kowalski: str. 48; Ewa Kowalewska - Czajka: str. 137; Poland on Air: str. 20; Google Maps: str. 50; materiały inwestora: str. 105; Adrian Grycuk/CC BY-SA 3.0-pl/Wikimedia Commons: str. 55; Krzysiek K./CC0/Wikimedia Commons: str. 120; Dom Development: str. 127 REDAKCJA

Urszula Engelmayer KOREKTA

Lidia Ścibek WYDAWCA

OZ productions (Antoni Ożyński) dla Stowarzyszenia Żoliborzan DRUK

Drukarnia Efekt, wydrukowano na papierze Alto 1,3 Naturel 115 g/m2 PATRONAT

Wydanie II, Warszawa 2020 ISBN 978-83-960052-0-5