Nieuwe Kracht van Klarendal

de nieuwe kracht van mode als startpunt voor vernieuwing?

29 maart 2011

studio voor stedenbouwkundig ontwerp

Colofon

Deze rapportage is tot stand gekomen in opdracht van Atelier Rijksbouwmeester en in samenspraak met de Gemeente Arnhem. Voor het maken is een reeks van partners betrokken. Wij danken hen zeer voor hun bijdragen en verrijkingen.

Comakers

Atelier Rijksbouwmeester (opdrachtgever)

Hans Ansems (ArtEZ)

Allard Jolles

Robin Atema (Projectleider 100% Mode / Volkshuisvesting)

Nicoline Kok

Monique van Beek (Dutch Designers Store)

www.rijksbouwmeester.nl

Jan Buijs (Gemeente Arnhem) Janna Brouwer (Gemeente Arnhem)

Studio Scale (opdrachtnemer)

Jantien Doornbos (Gemeente Arnhem)

Marjolein Peters

Caroline Evers (Bedtime for Bonzo)

René Kuiken

Frank Evers (Portaal)

Stef Heijnen

Charlie Guda (Arnhem Mode Biënnale)

www.studio-scale.nl

Jeanet Hacquebord (bewoner Spijkerkwartier / zi) Mariëtte Hoitink (HTNK)

Stipo (opdrachtnemer)

Berry Kessels (Volkshuisvesting)

Hans Karssenberg

Rob Klingen (Rijnstad / Wijkwinkel Klarendal)

Marieke Nagelkerke

Ronald Kluskens (Gemeente Arnhem)

www.stipo.nl

Lex Kwee (bewoner Spijkerkwartier / zi) Yvonne Meekes (landschapsarchitect / bewoner Klarendal) Saskia Moester (Gemeente Arnhem) Mark Oonk (kunstenaar / bewoner Klarendal) Esther Ruiten (Gemeente Arnhem) Luuk Tepe (Gemeente Arnhem) José Teunissen (ArtEZ) Charly Tomassen (Gemeente Arnhem) Gerrit Weeren (Okimono) Chris Zeevenhooven (Gemeente Arnhem)

2

studio voor stedenbouwkundig ontwerp

Inhoudsopgave

1. Klarendal en mode 5 Klarendal, Modekwartier 5 Aanbod Atelier Rijksbouwmeester 5 Onderzoeksmethode 6 2. Klarendal toen en nu 7 De geschiedenis van Klarendal 7 Klarendal nu 11 3. Conclusies 19 Conclusie 1: De waarde van het project 100% Mode 19 Conclusie 2: Relatie centrum met Sonsbeeksingel en Klarendalseweg 23 4. Een nieuw ‘Punt in de Verte’ (PIDV) voor Klarendal 29 Betaalbare, organische, stedelijke en historische wijk 29 Kindvriendelijk Klarendal 29 Het MFC als nieuwe impuls 30 Cultuurparticipatie 31 Cultuurhistorie 31 Conclusies nieuwe koers 33 5. Scenario 1, 1.000% Mode 35 6. Scenario 2: Doorgaan en verbreden naar vakmanschap

39

Bijlage: Modestad Antwerpen 41 Bijlage: Atlas referentiestraten 43 3

Klarendalseweg rond 1920 4

Klarendalseweg 2010

1

Klarendal en mode

Klarendal, Modekwartier Klarendal is een 19e, vroeg 20e eeuwse wijk, tegen het historische centrum van Arnhem aan, maar net aan de andere kant van het spoor. Het is een authentieke volkswijk met een grote variatie aan vooral kleinere woningen. Tot de jaren ’60 was het vooral een arbeiderswijk, waarvan de bewoners werkten bij de grote industrieën in Arnhem; daarna begon de wijk te verloederen. In 1970 was er een eerste oproer tegen die achteruitgang, gevolgd door een periode van steeds investeren en ook steeds weer terugzakken. In 1989 kwam de wijk opnieuw in het nieuws. Inmiddels waren er zoveel drugspanden gekomen dat de bevolking weer in verzet kwam. Sindsdien zijn woningcorporatie Volkshuisvesting, bezitter van de meeste woningen in de wijk, en de gemeente bezig een structurele vernieuwing in de wijk door te voeren. Met succes: de wijk heeft een positief imago gekregen, de waardering van de bewoners zelf gaat omhoog.

Voor die vernieuwing werd een bijzonder concept gekozen: Klarendal als Modekwartier. Het project en het label 100% Mode hebben dit aangejaagd.

Met het verval van de wijk waren ook de Sonsbeeksingel en de Klarendalseweg, voorheen belangrijke economische wijkassen in Klarendal, in verval geraakt. Rond 2006 kwam rond deze wegen een aantal doelen bij elkaar. De woningcorporatie zocht een impuls om het imago van de wijk te verbeteren.

Bewoners wilden de levendigheid van de wijkassen van weleer terug, en in elk geval voorkomen dat er opnieuw coffeeshops zouden kunnen komen. De wijk huisvestte veel startende kunstenaars. En de gemeente had net ontdekt hoe belangrijk de modeacademie ArtEZ eigenlijk was en zocht naar manieren om pas afgestudeerde modestudenten aan de stad te binden.

Deze doelstellingen kwamen bij elkaar op de Sonsbeeksingel en Klarendalseweg.

Woningcorporatie Volkshuisvesting en de gemeente Arnhem herdoopten aandachtswijk Klarendal tot Modekwartier en startten het project 100% Mode.

Sinds de start van het project zijn er rond de 40 startende modeondernemers ondergebracht in de plinten van de Klarendalseweg en de directe omgeving; het zullen er uiteindelijk 50 worden. Het thema mode sluit aan op andere modeactiviteiten in de stad, zoals de gerenommeerde opleiding Fashion Design van ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten en de Arnhem Mode Biënnale en de wens tot versterking van het profiel als creatieve stad. De investering is gepaard gegaan met toevoeging van nieuwe functies op het gebied van mode, zoals het monsteratelier en binnenkort de mode-incubator, en functies die mensen vanuit de hele stad trekken: restaurant-café Goed Proeven en binnenkort een nieuw art hotel. In de komende jaren zal nog het nieuwe multifunctionele centrum (MFC) van de grond komen, waar wijkfuncties worden gebundeld, maar waar waarschijnlijk ook een nieuwe stedelijke trekker in komt. De gemeente werkt mee via de herinrichting van de openbare ruimte, en via training en coaching voor ondernemerschap (waaronder de mode-incubator). Daarnaast is via de afdeling economische zaken winkelstraatmanagement ingezet in de aanloopstraten Hommelstraat, Hommelseweg en Steenstraat, gericht op veilig ondernemen en het versterken organisatiegraad.

Aanbod Atelier Rijksbouwmeester Nu de eerste stappen ter verbetering van Klarendal zijn gezet, is het de vraag hoe deze actie duurzaam is te maken voor de wijk. Hierbij spelen de Klarendalseweg en de Sonsbeeksingel een belangrijke rol als mogelijke dragende structuur voor de wijk en directe omgeving. De gemeente stelt zichzelf daarbij de vraag, welke 5

ruimtelijke en programmatische maatregelen nodig zijn om deze straten ook op de langere termijn te versterken.

Het Atelier Rijksbouwmeester heeft de gemeente Arnhem aangeboden aan deze vragen een impuls te geven. Dit komt voort uit de vernieuwde aandacht voor de 40 probleemwijken (“krachtwijken”) in Nederland. Het Atelier Rijksbouwmeester heeft hiertoe bijgedragen door vanaf 2009 in deze wijken een aantal pilotprojecten te starten. Hierbij wordt inhoudelijke expertise ingezet op verzoek van de wijk zelf. Het Atelier Rijksbouwmeester heeft Studio Scale en Stipo als combinatie op de vraag ingezet.

Aan de start van het onderzoek heeft de gemeente de volgende onderliggende vragen meegegeven: 1.

Kan de Klarendalseweg als geheel gaan functioneren als één

aaneengesloten kralensnoer van de binnenstad naar buiten?

Hoe verhoudt deze wens zich tot de lengte, het aanwezige

programma en de ligging van de straat? Hoe verhoudt de route van de

Klarendalseweg zich tot andere routes in de buurt? Wat is de rol van

het hoogteverschil voor fietsers en voetgangers?

2.

Wat zijn voor deze wens van de Klarendalseweg als kralensnoer reëel

gezien de dragende gebruikerswensen vanuit verschillende

gebruikersgroepen in de buurt zelf en vanuit de stad als geheel, nu en

in de toekomst?

3.

Hoe is voor het (winkelend) publiek de verbinding met de binnenstad

(via Hommelseweg en Velperpoort) te verbeteren?

Tot waar is het mogelijk om deze sfeer door te trekken in de wijk

Klarendal? Hoe verhoudt zich dit tot de wens om het “strijkijzer” ‘rond’

te krijgen (de driehoek Hommelsestraat – Sonsbeekstraat – Velperplein

– Steenstraat, met lichte uitwaaiering Klarendalseweg)? Wat betekent

dit voor ontwerp en programmering van de twee schakels (of barrières)

onder het spoor door?

4.

Hoe verhoudt de wens tot uitbreiding van de economische en

maatschappelijke functies in de plinten van de Klarendalseweg zich

tot het programma op de bestaande en mogelijke nieuwe vindplekken

van deze functies elders in de wijk: Leuke Linde, het MultiFunctioneel 6

Centrum in ontwikkeling, en de door bewoners gewenste twee nieuwe

pleinen rond de molen en de supermarkt?

5.

Is de Klarendalseweg in lengte te vergelijken met soortgelijke straten

elders? Wat zijn nog haalbare afstanden, hoe kunnen de

bovengenoemde stepping stones hierin functioneren?

6.

Wat betekent dit alles voor de aansluiting van de routes oost-west op Klarendalseweg?

7.

Hoe legitiem is uiteindelijk de investering in modeateliers op deze plek

in Arnhem?

8.

Hoe en waar is het modeconcept verder te verduurzamen?

De gemeente heeft gevraagd om een zo reëel mogelijk beeld, en wil daarbij weten waar nieuwe kansen en thema’s liggen, maar ook een realistisch beeld krijgen van de beperkingen waarmee ze rekening moet houden.

Onderzoeksmethode Om antwoord te geven op de door Arnhem gestelde vragen is op de volgende wijze onderzoek gedaan: - de wijk is cultuurhistorisch en ruimtelijk-functioneel geanalyseerd (zie hierna) - er is een reeks interviews gehouden met vertegenwoordigers uit de

wijk Klarendal, maar ook met mensen met overzicht over Arnhem als

geheel en de mode in het bijzonder - Sonsbeeksingel en Klarendalse weg zijn geanalyseerd in hun

looplengte (zie hierboven) en zijn in lengte, aantal functies en sterkte

van de ‘plint’ vergeleken met een reeks straten in andere steden (zie

bijlage 2) - er is een vergelijkende analyse gehouden van de aanpak van

Antwerpen voor het versterken van mode en design (zie bijlage 1).

Hierna volgen nu eerst een beschrijving van de (cultuur)historie van Klarendal en de huidige situatie. Daarna gaan we in op conclusies van het onderzoek.

2

Klarendal toen en nu

De geschiedenis van Klarendal

Arbeiderswijk

Klarendal is een buurt met een woelige geschiedenis en vele gezichten. Hoewel het gebied pas in de 19e eeuw voor woningbouw werd gebruikt, zijn er op kaarten uit de 16e eeuw al belangrijke uitvalsroutes te herkennen zoals de huidige Hommelseweg (naar Deventer) en Rosendaalstraat (naar Rosendaal).

Ook de Klarendalseweg bestond toen al en voerde door de landerijen naar het karthuizerklooster Monnikenhuizen. Dit voormalige kloosterterrein en bijbehorende landerijen is in 1635 gekocht door de Arnhemse burgemeester die het samenvoegde met het goed Monnikenhuizerbeek tot landgoed ‘Claerenbeeck’. De naam Klarendal is waarschijnlijk afgeleid van het dal waar de beek op het landgoed door stroomt, ten oosten van de huidige wijk.

Klarendal is de eerste 19e eeuwse uitbreiding buiten de stadsmuren van Arnhem en diende om de toestroom van arbeiders te faciliteren. Deze arbeiders waren nodig voor de afbraak van de vestingwerken, de aanleg van de singels en spoorwegen en de stadsuitleg. De bebouwing in Klarendal is niet grootschalig gepland maar vanaf circa 1830 geleidelijk gegroeid van de Velperpoort langs de Hommelseweg, Klarendalseweg en Rosendaalstraat. Tussen de woningen langs de uitvalswegen werden door kleine aannemers aan nieuwe straten steeds meer arbeiderswoningen gebouwd.

In 1856 werd de spoorlijn van Arnhem via Zevenaar naar Duitsland geopend.

De aanleg van de spoordijk heeft een grote invloed op Klarendal gehad

winkelgalerij talud Sonsbeeksingel, gesloopt omstreeks 1980 ten behoeve van spoorverbreding

winkelgalerij talud Sonsbeeksingel in de jaren zeventig 7

aangezien deze een scheiding tussen de binnenstad en Klarendal vormde.

Verbindingen naar het centrum waren nu alleen nog mogelijk via viaducten bij de Hommelseweg en de Velperweg.

Er werd in Klarendal niet alleen goedkoop en speculatief gebouwd maar er werd ook charitatieve bouw gerealiseerd gericht op de huisvesting van ouderen en armen. Een voorbeeld hiervan is het Luthers Hofje aan de Hommelseweg, momenteel een rijksmonument.

Gemiddeld gezien waren de woonomstandigheden echter slecht. Met name in het zuidwestelijke deel, bij de Peterstraten en de Putstraat ontstonden dichtbebouwde krotten zonder riolering. Rond 1905 was Klarendal grotendeels volgebouwd. De vernieuwing stagneerde vanwege de strengere eisen van de woningwet.

Winkels Naast woningbouw werden er ook scholen, kerken en winkels gebouwd en kwamen er verschillende militaire gebouwen tot stand (onder andere kazerne en bakkerij). Opvallend is het grote aantal winkels dat in Klarendal heeft bestaan en hoeveel mensen in dezelfde branche werkzaam zijn (zie pag. 12).

1250: Klarendalseweg nog niet zichtbaar in systeem regio 8

Zo kon men in 1960 nog bij 16 verschillende zaken terecht voor bloemen en waren er destijds 25 cafés en 32 bakkers gevestigd. Veel winkels en cafés waren op de straathoeken gevestigd, vaak met de ingang in de afgeschuinde hoek.

In 1926 kreeg Klarendal zijn eerste moderne winkelcentrum in de vorm van een winkelgalerij tegen het spoorwegtalud. Het moest een exclusief centrum worden en ook bezoekers uit andere wijken trekken. Ondernemers werden pas na strenge selectie toegelaten. Er waren in totaal 18 winkels die moesten concurreren met winkels aan de zuidkant van het spoor. De gevels trokken met vooruitspringende en terugwijkende delen de aandacht van het publiek, terwijl er ook luchtreclame in het ontwerp was geïntegreerd. Het geheel had een modern, grootsteeds karakter. De galerij is in 1980 gesloopt vanwege de plannen voor spoorverbreding. Destijds was verplaatsing niet aan de orde.

Andere bijzondere functies die in Klarendal waren gehuisvest zijn de bioscoop het Corso (voorheen Flora) Theater aan de Klarendalseweg 517, en het café-terras naast de spoordijk bij de Velperpoort, verdwenen bij de sanering in de jaren ’60’70 van de vorige eeuw.

1550: Klarendalseweg verbindt de stad met klooster Monnikenhuizen

Sanering

Wijk in actie

Na de Tweede Wereldoorlog werd het gebrek aan onderhoud en vernieuwing in de wijk een steeds groter probleem. Dit gold niet alleen voor Klarendal maar ook voor het Spijkerkwartier, de Spoorhoek, Sint Marten en Heijenoord. De buurten waren dichtbevolkt en verwaarloosd, met name de woningen die in bezit van particulieren waren. Een reden daarvoor was dat de overheid de buurt beschouwde als “te saneren” waardoor investeren voor eigenaren geen optie meer was.

In de eerste saneringsplannen van eind jaren zestig werd een kaalslag met grote verkeersdoorbraken voorgesteld, die onderdeel moesten gaan uitmaken van de tweede ring rondom het centrum. Deze verkeersdoorbraken zouden worden omzoomd door forse flats. Deze plannen stuitten op veel verzet van de bewoners. In 1970 brak er een oproer uit, waarbij dichtgetimmerde woningen in brand werden gestoken en buurtbewoners slaags raakten met de politie. Een paar jaar later heeft een aantal wijkbewoners zich verenigd in de Werkgroep Klarendal. Uiteindelijk is er een compromis bereikt door middel van een stadsvernieuwing waarbij renovatie, nieuwbouw en instandhouding werden gecombineerd. Het bestaande stratenpatroon is hierbij niet aangepast.

De stadsvernieuwing heeft het aanzien van Klarendal ingrijpend veranderd. Van de woningen is nu 40% van voor de Tweede Wereldoorlog en de rest grotendeels uit de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Hoewel de stadsvernieuwing leidde tot meer en betere scholen, winkels en voorzieningen, hielden de problemen van drugsoverlast en illegale prostitutie aan. Op 24 september 1989 leidde dit opnieuw tot een opstand van bewoners.

1750: Klarendalseweg buiten de vesting van de stad

1900: Klarendalseweg ontwikkeld als arbeidersbuurt, spoorlijn snijdt de buurt af van het centrum

Een nieuw begin was het project “Klarendal Kom Op” dat in 2000 door de gemeente en het Wijkplatform werd gelanceerd, met als doel de kwaliteit van wonen en samenleven in Klarendal te verbeteren. De gezamenlijk ontwikkelde ideeën werden gepresenteerd in het Wijkperspectief Kleur en Karakter, dat in 2003 verscheen. In 2005 kreeg dit project een vervolg met “Klarendal gaat door”, waarvan de ontwikkeling van het Modekwartier en de verplaatsing van het oude stationspostkantoor concrete resultaten zijn. De zuidelijke rand van de wijk, waar het straatbeeld eerder werd bepaald door leegstaande winkelpanden en coffeeshops, is hierdoor sterk veranderd.

9

Verbindingen

10

Stadsvernieuwing en monumenten

Klarendal nu Ligging van Klarendal Klarendal is gelegen aan de noordkant van het centrum van Arnhem. Belangrijke ruimtelijke kenmerken zijn de korte afstand tot het centrum, de spoorzone als barrière, het hoogteverschil in de buurt en de positie van de Klarendalseweg.

Vanaf de rand van het historische centrum (Velperplein) is het ongeveer 400 meter en dus 5 minuten lopen naar het begin van de Sonsbeeksingel. Dat is een relatief korte afstand, maar om het volledige Modekwartier te kunnen belopen moeten er flink veel meters worden afgelegd en barrières overwonnen [zie inzet Loopafstanden en bijbehorende kaart]. Hierbij zijn niet alleen de daadwerkelijke afstanden maar ook de fysieke barrières onderweg van belang, zoals de spoorviaducten en onduidelijkheden in de route. Het hoogteverschil in de Klarendalseweg is aanzienlijk, deze loopt vanaf het begin bij de Sonsbeeksingel circa 15 meter omhoog tot aan de vijver bij Klarenbeek.

De aanleg van het spoor is van grote betekenis geweest voor Klarendal. Hiervoor was de Klarendalseweg direct via de Hommelseweg verbonden met het centrum. Door de aanleg van het spoor ligt het eerste stukje Klarendalseweg (de oude Klarendalseweg) nu binnen de Spoorhoek. De rest van de straat is te bereiken via de Hommelseweg en de Sonsbeeksingel. Hoewel dus dicht op de binnenstad gelegen is Klarendal wel een wijk “achter het spoor”. De kwaliteit van de bestaande viaducten is dan ook essentieel bij de beleving van de aansluiting van Klarendal op het centrum.

Klarendal is een compacte woonwijk met weinig park en andere openbare ruimte binnen de wijk. De speeltuin de Leuke Linde – gelegen tussen Sint Marten en Klarendal - heeft daarom een belangrijk functie voor beide buurten.

Ander groen op korte afstand is het Park Klarenbeek dat aan het einde van de Klarendalseweg (is de as van de Geert Grootestraat) eindigt in een mooie vijverpartij. Ook het park Sonsbeek en de andere stadsparken liggen dichtbij Klarendal. In principe draagt deze parkengordel enorm bij aan de kwaliteit van de wijk, maar de toegang van de wijk naar de parken kan sterk worden verbeterd.

In het netwerk van regionale verbindingen heeft de Klarendalseweg van oudsher een lokale functie (ter ontsluiting van het klooster) in vergelijking met de Rosendaalstraat of de Velperweg. Zowel per auto als per fiets is de Klarendalseweg met name een verbindende route in de buurt maar geen verbinding tussen bestemmingen hierbuiten. De verkeersstructuur in Klarendal kenmerkt zich door een aantal vrijwel parallel lopende straten (Klarendalseweg, Agnietenstraat, Johannastraat, Rosendaalstraat) met daartussen kleinere straten.

Een deel van de langere straten is “geknipt” waardoor auto’s veel lusbewegingen moeten maken.

Naast de formele verkeersstructuur zijn er binnen Klarendal ook informele routes in de vorm van achterpaden.

Huidige functionele structuur Ten opzichte van bijvoorbeeld 1960 is de bedrijvigheid aan de Klarendalseweg afgenomen. Momenteel betreft het niet-woonprogramma met name de ongeveer 40 (straks 50) modeateliers en wat kleinschalige bedrijvigheid. De concentratie van de modeateliers bevindt zich langs de Sonsbeeksingel en aan het begin van de Klarendalseweg. Verder naar het noorden neemt de intensiteit van de winkels aan de Klarendalseweg snel af. De vergelijking tussen de functies aan de Klarendalseweg uit 1960 en nu laat de potentie zien voor de straat om in de komende jaren een nog grotere menging aan functies te krijgen. Dit is echter niet meer mogelijk voor de woningen die zijn gesloopt en herbouwd in de stadsvernieuwingsperiode; door hun opzet (portieken, gesloten gevel aan de straat) lenen die zich alleen voor wonen (zie kaart linkerpagina).

Halverwege de Klarendalseweg bevindt zich sinds 1996 het winkelcentrum Klarendal waarin een aantal ondernemingen zijn gevestigd. De komst van caférestaurant Goed in het naar de wijk verplaatste voormalige postkantoor vormt met zijn bovenwijkse functie een belangrijke aanvulling.

11

Functionele structuur Klarendalseweg 1960

Op deze kaart is verbeeld welke bedrijven er in 1960 waren gevestigd aan de Klarendalseweg en Sonsbeeksingel. De dichtheid en de varieteit van de (dagelijkse) winkelvoorzieningen is hier aanzienlijk.

12

Huidige functionele structuur Klarendalseweg en omgeving

Ten opzichte van bijvoorbeeld 1960 is de bedrijvigheid aan de Klarendalseweg afgenomen. Momenteel betreft het niet-woonprogramma met name de 45 mode-ateliers en wat kleinschalige bedrijvigheid.

13

Ontwikkelingen

Kerncijfers Klarendal Bewoners • • Vastgoed • • •

14

7.235 inwoners 3.723 woningen Corporatiebezit 63,6% Particulier verhuur 8,8% Koop 26,9%

Ontwikkelingen in de wijk De belangrijkste ontwikkeling in de wijk is die van het Multifunctioneel Centrum (vanaf hier: MFC) Klarendal op het terrein van de Menno van Coehoorn-kazerne.

Doelstelling voor dit terrein is het creëren van een bruisende locatie aan de ‘ruggengraat’ van de wijk, de Klarendalseweg door verschillende wijkfuncties samen te brengen en elkaar te laten versterken. In het MFC worden belangrijke buurtfuncties gehuisvest zoals een basisschool, peuterspeelzaal, wijkcentrum, kinderopvang, sportschool en sportzalen, en het Centrum voor Jeugd en Gezin.

Naast het gebouwde programma komt er ook een wijkplein. In het noordelijke kazernegebouw (in bezit van Woningcorporatie Volkshuisvesting) wordt gedacht aan een culturele bestemming die gebruikers zal aantrekken vanuit heel Arnhem. Voor het programma van het MFC geldt dat het gedeeltelijk om nieuwe functies gaat en gedeeltelijk om het verplaatsen of samenvoegen van bestaand programma. Er komen dus in de buurt ook enkele gebouwen en locaties vrij.

Verder komt er woningbouw aan de Zwaluwstraat. Het gaat hier om ca 100 woningen. Daarnaast verliest de kazerne van de Koninklijke Marechaussee aan de Thomas a Kempislaan – een gemeentelijk monument - haar functie. De Dienst Domeinen is op zoek naar een nieuwe functie voor het gebouw.

Als onderdeel van het verder versterken van de mode-infrastructuur in Arnhem komt er een nieuwe “mode-incubator” aan de Sonsbeeksingel. Dit is een plek waar startende ondernemers worden geholpen met een werkplek, coaching en advies op financieel vlak. Met het oprichten van een mode-incubator wordt het mogelijk dat ondernemers zichzelf sneller en succesvoller kunnen ontwikkelen.

De incubator is een broedplaats en dient voor de versnelling van het ondernemerschap van modetalenten. ArtEZ en de gemeente Arnhem hebben het initiatief genomen, de financiering is afkomstig van provincie Gelderland, gemeente en ArtEZ. De incubator is per 1 januari 2011 gestart in Klarendal aan de Sonsbeeksingel. Het pand wordt gehuurd van Volkshuisvesting.

De Stichting Dutch Fashion & Design Center (waar de innovatieve productenwinkel Arnhem Coming Soon onderdeel van is) realiseert de incubator en huurt daarvoor een pand van Volkshuisvesting aan de Sonsbeeksingel. Door het profiel van Klarendal als Modekwartier was is logisch dat de incubator daar zou worden gevestigd. De Provincie Gelderland, gemeente en ArtEZ financieren het initiatief. Tenslotte komt er aan de achterzijde van “Goed” aan het Putplein een kleinschalig art-hotel met ongeveer 20 kamers en een eigen café.

visualisatie woningbouwplan Zwaluwstraat

visualisatie ontwerp MFC (beeld: ‘De zwarte hond’) 15

De kracht van Klarendal

16

De kracht van Klarendal Klarendal is door zijn ligging, karakter en bevolkingssamenstelling een unieke wijk binnen Arnhem. Op de kaart zijn de typerende bestaande kwaliteiten en de belangrijkste mogelijke nieuwe kwaliteiten van de wijk aangegeven. Niet alleen in de buurt maar ook in de directe nabijheid zijn een aantal bijzondere kwaliteiten te vinden die Klarendal potentie geven. Binnen de buurt gaat het om: - de bestaande monumentale bebouwing en het cultureel erfgoed; - de transformatie van het voormalige postkantoor als bovenwijkse trekker; - de Leuke Linde als groene plek, speelplaats en ontmoetingsplek aan de

rand van de buurt; - het posttheater aan de Rosendaalstraat; - het vernieuwende karakter dat het project 100% Mode met zich meebrengt.

Buiten de buurt zijn op korte afstand de volgende kwaliteiten aanwezig: -

- -

parken Klarenbeek (met daarbinnen het openlucht zwembad), Sonsbeek, Angerenstein en Presikhaaf ) station Velperpoort aan het einde van de Sonsbeeksingel het centrum van Arnhem.

Op basis van de genoemde analyses komen we tot de volgende conclusies van het onderzoek. We gaan daarbij eerst in op de waarde van het concept Modekwartier zelf. Vervolgens trekken we conclusies over de Sonsbeeksingel en Klarendalse weg, hun beloopbaarheid, de levensvatbaarheid van publieksfuncties en hun relatie met het centrum. Daarna volgt een beschrijving van wat een nieuw ‘punt in de verte’ voor de wijk zou kunnen zijn, aangevuld met twee mogelijke toekomstscenario’s voor Klarendal als Modekwartier.

17

Mode in Klarendal

18

3

Conclusies

Conclusie 1: De waarde van het project 100% Mode Het eerste deel van de vragen die de gemeente heeft gesteld is gericht op de duurzaamheid van de investering in het project 100% Mode en de logica van het ontwikkelen van Klarendal als een Modekwartier.

Organisch De wijk Klarendal is gezegend met een vooruitstrevende en ondernemende woningcorporatie Volkshuisvesting. Die heeft de bijzondere visie van Klarendal als Modekwartier geïntroduceerd en omarmd als middel voor de stedelijke vernieuwing. Deze wijze van stedelijke vernieuwing is een unicum in Nederland en heeft dan ook landelijke bekendheid gekregen. Bijzonder is dat hier al vroegtijdig, zoals nu inmiddels op meer plekken gebeurt, voor een meer organisch vernieuwingstempo is gekozen, met een aanpak gericht op katalyseren met niet-woonfuncties, in plaats van ‘uitgummen en nieuwbouwen’ via grootschaliger sloop-nieuwbouw. De historische kwaliteiten van de wijk en de sociaal-economische structuur blijven zo beter voor de wijk behouden.

eerst sinds decennia weer naar de wijk om positieve redenen. Elders blijkt bij vernieuwingswijken dat een structurele verandering van een wijkimago pas werkelijk optreedt als mensen ook daadwerkelijk in de wijk komen; brochures zijn meestal zinloos als poging om van buitenaf een imago te keren. Immers: lezen is één, pas zelf aan den lijve ervaren maakt dat het beeld van buitenaf van een wijk definitief kan veranderen.

Ook de bevolking zelf (het beeld van binnenuit) ontwikkelt na decennia van een cyclus van neergang-protesteren-korte investeringen-loslaten-neergang etc nu de laatste twee jaar meer structureel vertrouwen in de vooruitgang van de wijk, zo blijkt uit imago onderzoek van Volkshuisvesting. Er is meer zelfvertrouwen, maar ook meer vertrouwen in de autoriteiten gekomen. De nieuwe inrichting van de openbare ruimte maakt dit ook zichtbaar.

Aansluiting op de wijk zelf

Het project 100% Mode is, in combinatie met investeringen als Goed Proeven en binnenkort het Multi Functioneel Centrum (MFC), mits aangevuld met een publieksfunctie die bezoekers uit heel Arnhem trekt, een uitstekende investering in een duurzame verbetering van de wijk Klarendal.

Het modeconcept is binnen de wijk op zich logisch op zijn plek gezien de grote hoeveelheid kunstenaars en kunststudenten in de wijk. Samen met de recente nieuwe (vaak ook culturele) instroom maken zij volgens de geïnterviewden eenderde van de bevolking uit. Gek genoeg legt het concept van het Modekwartier (nog) beperkt verbinding met kunstenaars uit de wijk zelf, hoewel de corporatie met recente muurschilderingen wel meer dat verband aan het leggen is.

Er is in heel Arnhem en daarbuiten door het modeconcept en Goed Proeven veel interesse in de wijk ontstaan. Er is veel free publicity gekomen. Maar nog belangrijker: Arnhemmers van buiten de wijk komen nu in feite voor het

De oud-Klarendallers, ook eenderde van de bevolking, ervaren de transitie als moeilijk. Ze waarderen de verbeteringen en het definitief verslaan van de drugs maar verliezen verhoudingsgewijs invloed en de wijkcultuur

Duurzaamheid

19

Loopafstanden centrum Arnhem naar Klarendalseweg Mensen blijven in een straat lopen en gaan zwerven naar zijstraten als ze ongeveer elke 6 meter een nieuwe etalage, een nieuwe deur naar een mogelijke bestemming tegenkomen.

Vanaf onderbrekingen langer dan 50 m wordt het moeizaam om de doorstroming erin te houden.

Als we virtueel vanuit het winkelhart van Arnhem richting Klarendalseweg lopen, alsof we met boodschappentassen in de hand aan het zwerven zijn dan komen we tot het volgende beeld:.

- We beginnen bij de Telefoonstraat. Die straat en Velperplein zijn samen 150 m

lang en worden niet begeleid door functies, 2 minuten lopen zonder

publieksvoorziening. Op zichzelf al funest voor de doorloop.

- De Van Muijlwijkstraat voegt hier 100 aan toe (wat het totaal brengt op 250 m),

nog een minuut erbij.

- De Hommelstraat is 200 meter (totaal: 450 m). Het lastige is dat de Hommelstraat

als afslag vanaf de Telefoonstraat niet zichtbaar is. Er is geen ‘lonkend

perspectief’. De Hommelstraat zelf wordt wel verbeterd, wat goed zal zijn voor

de uitstraling. Het is echter sterk de vraag of dit tot doorstroming vanuit het

centrum zal leiden, gelet op de eerdere barrières.

- De Sonsbeeksingel, het goede deel tot aan de Klarendalseweg is 100 m (totaal:

550 m). Hier gaat het goed! Dit is het stuk waar het 100% Mode concept het

beste uit de verf komt. Klein nadeel is dat de Sonsbeeksingel maar aan één zijde

publieksfuncties heeft: aan de andere kant ligt het spoortalud.

- De Klarendalseweg is in totaal 1200 m. Dit is veel langer dan bijvoorbeeld de

Haarlemmerstraat in Amsterdam (880 m).

- Het Modedeel tot aan de Koolstraat is 100 m. Dit deel bevat ateliers. Daarna valt

er een gat. Eventueel is er een afbuiging naar het nieuwe Putplein mogelijk,

terug naar de Sonsbeeksingel.

- Het deel tot aan de molen en Catherijnestraat is 150 m (totaal Klarendalseweg is

nu daarmee 250 m). Dit deel bevat door de bouw weinig mogelijkheden om

voorzieningen in de plint op te nemen, wat opnieuw een dodelijk gat voor de

doorstroming oplevert.

- Het deel tot aan het winkelcentrum is 350 m (totaal 600 m). Ook in dit deel

zijn er door de stadsvernieuwing uit de vorige eeuw weinig mogelijkheden voor

publieksfuncties in de plint (de begane grond) - Het deel tot aan het geplande multifunctioneel centrum is vervolgens 250 m (in

totaal 850 m). Hier zijn en worden wel enkele modeateliers gevestigd, maar het

aantal publieksfuncties is relatief dun. Het totaal is als spontane looproute onoverbrugbaar.

- De route loopt daarna nog door langs de Mussenwijk naar de Geert Grootestraat

en het water, in totaal nog eens 425 m. Dit voelt echter al niet meer als

onderdeel van de Klarendalseweg aan.

20

wordt langzamerhand vervangen door een cultuur die ze niet meer als de hunne ervaren (‘wij hebben niets met die mode’; ‘we raken de macht kwijt’).

Volkshuisvesting besteedt daar nu meer aandacht aan (tweedehands kleding winkel, mee bepalen van muurschilderingen). Belangrijke punten in de wijk voor Oud-Klarendallers zijn Tabakswinkel Simone, Visboer, Café Simmers in de wijk zelf en Alberts Puntje in de binnenstad; belangrijke tradities het levenslied en worstelen. Dit zijn aanknopingspunten voor het leggen van nieuwe dwarsverbanden.

Het project 100% Mode legt nog geen verbinding met migranten en hun cultuur.

Bruidsmodewinkels worden opvallend genoeg niet gezien als onderdeel van het concept. De migranten, ook eenderde van de bevolking (om precies te zijn 25% niet-westers en 10% westers; Turken zijn de grootste groep met 13%), zijn bij degenen die als investeerders over de wijk beslissen nauwelijks in beeld.

Onduidelijk is wat hun routes, routines, relaties en rituelen in de wijk zijn, waar zij elkaar ontmoeten of ze uit specifieke herkomstgebieden kwamen. Het is door de interviews niet bekend geworden of er een tweede of derde generatie ontstaat die in de wijk wil blijven, en als dat zo is, wat hun wensen zijn. De enige migrantencoördinator die er was, is recent gestopt.

Openingstijden en arrangementen Op korte termijn is er een sterke verbetering mogelijk van het concept van de openingstijden. De afspraak is nu donderdag-vrijdag-zaterdag open, maar toch komt het vaak voor dat klanten voor een dichte deur staan. We troffen mensen die uit Den Helder voor het Modekwartier naar Arnhem waren gekomen, maar op het moment dat de winkels open zouden moeten zijn hoofdzakelijk voor dichte deuren stonden. Zij zullen nooit meer terugkomen en thuis eerder een negatief verhaal vertellen. Anders dan de nu geldende afspraak zou het mogelijk zijn de openingstijden nòg specifieker te maken, bijvoorbeeld juist altijd alleen op zaterdag en zondag open (onderscheidend ten opzichte van de andere winkels en sluit aan bij wensen van bezoekers van buiten Arnhem die vooral in het weekend willen komen). Een andere mogelijkheid is om alleen op bepaalde avonden open te zijn, en dan een arrangement met Goed Proeven aanbieden, zodat bezoekers die daar uit heel Arnhem komen eten tussen de

gangen door even langs de ateliers gaan flaneren. Zo signaleert de eigenaar van de Mediamarkt (Van Muijlwijkstraat richting Hommelstraat) dat hij ’s avonds veel meer omzet draait dan overdag.

Naar een nieuwe balans De wijk leent zich door zijn ligging in de stad en zijn organische, (cultuur) historische structuur net als St Marten voor transformatie als de Jordaan van Arnhem. Om die transformatie te bestendigen en de wijk niet zoals in het verleden is gebeurd na een reeks van investeringen opnieuw te laten wegzakken is een betere balans in bevolkingssamenstelling en koopkracht in de wijk nodig, waardoor de wijk meer zichzelf kan gaan dragen. Het beeld is niet dat Klarendal een hoofdzakelijk rijke wijk wordt, daar leent de wijk zich niet voor, maar ten opzichte van de bevolkingssamenstelling nu is er de kans om een iets betere mix te krijgen van huishoudens met weinig geld en huishoudens die wat meer te besteden hebben. Het aandeel sociale huur (64% in 2010, ten opzichte van 40% in de gemeente Arnhem als geheel) is daarvoor bepalend. Om deze betere balans te krijgen is het uiteindelijk nodig dat de corporaties hun meerderheid verkopen. De investeringen in mode, gastronomie en 3D (design, duurzaamheid en delicatessen in St. Marten) moeten dan nog wel zo’n vijf jaar doorgaan (totdat via verkoop het ‘tipping point’ is bereikt, het moment dat de wijk niet weer opnieuw zal wegzakken maar zichzelf als sterke wijk in Arnhem overeind zal blijven houden).

Zoals het er nu voor staat zal met het toenemen van de koopkracht de mode daarna gaandeweg uit de wijk kunnen verdwijnen, tenzij er nu nieuwe spelers het concept meer vanuit de mode verder zullen gaan aanjagen. Als de koopkracht toeneemt, ontstaat er immers draagvlak voor voorzieningen die een hogere huur kunnen opbrengen. Als de huren van de panden aan de Klarendalseweg op termijn gaan stijgen zal een deel van de modeateliers die niet meer kunnen betalen en zullen nieuwe huurders hun intrek nemen.

Het verdwijnen van het modeconcept zou de investeringen in het ter plekke opgebouwde imago als Modekwartier teniet doen. Op zich hoeft dat voor de wijk Klarendal geen desastreuze gevolgen te hebben als de ateliers worden vervangen door andere functies en als het ‘tipping point’ inmiddels is bereikt.

21

Omgeving Velperpoortstation Vanuit het verbeteren van de kwaliteit van Klarendal en het Modekwartier is het wenselijk de omgeving van het Velperpoortstation aan te pakken. Momenteel is het een versnipperd gebied zonder continuiteit in openbare ruimte, programma en inrichting. Het gebied wordt gedomineerd door het snelle verkeer. In de jaren zestig is gekozen voor een optimale doorstroming van auto en trolleybus waardoor het langzaam verkeer het kind van de rekening werd. Er zijn wel verbindingen voor fiets en voetganger naar de stad maar deze zijn niet aantrekkelijk. Als je bijvoorbeeld vanaf de Rosendaalstraat met de fiets richting stad wilt dan moet je eerst door de (lage) fietstunnel heen, vervolgens na de tunnel de drukke van Muijlwijkstraat oversteken en dan (niet langs een gevel maar langs de trolleybus!) richting stad.

Daarnaast wordt de route niet begeleid door een levendig programma in de plinten. Er is weinig programmatische relatie tussen de bouwblokken aan de noord- en zuidzijde van het station en er zit heel weinig programma (plinten) kort op het station. De aansluiting op de omgeving is hierdoor heel moeizaam.

De aanwezige openbare ruimte rondom het station lijkt een restruimte die gebruikt wordt voor fietsenstalling, parkeren en kiss&ride in plaats van een aantrekkelijk verblijfsgebied ter begeleiding van de route.

Ook de huidige stationsbebouwing van het draagt niet bij aan de verblijfskwaliteit, het geheel heeft een grote massa (met een beperkt programma) en een erg robuuste en gesloten uitstraling.

Voor de routing is het belangrijk welke gebieden en voor wie je met elkaar wilt verbinden. De Steenstraat aan de zuidkant van het station heeft zijn afzetgebied op het niveau van de buurt/ wijk en kenmerkt zich door speciaalzaken op het gebied van etenswaren en andere producten.

Klarendal met zijn modekwartier heeft een lagere dichtheid van winkels maar heeft als afzetgebied een hoger ambitieniveau, namelijk voor heel Arnhem en zelfs regionaal/ landelijk.

Velperpoortstation huidige situatie 22

Velperpoortstation knelpunten

Mensen die van buiten Arnhem komen om het modekwartier te bezoeken kunnen enerzijds lopen door de stad vanaf Centraal (maar is een onduidelijke route en duurt best lang) of anderzijds per trein vanaf Centraal naar Velperpoort. Dat is qua reistijd een voor de hand liggende keuze maar dit stelt wel eisen aan de kwaliteit van het station(sgebied). Het moet een prettige entree zijn en het Modekwartier moet vanaf daar al te beleven zijn.

Het doel voor de aanpak van het stationsgebied zou dus tweeledig moeten zijn: 1. aantrekkelijk doorstroomgebied voor de Arnhemmer naar de stad 2. aantrekkelijke entree van het Modekwartier voor de bezoeker van buiten Om dat te kunnen bewerkstelligen hebben we de volgende kansen gezien: - verdichting/ transformatie van de bouwblokken in de stationsomgeving, bijvoorbeeld

bij het bouwblok van de Parkeergarage en het tankstation; - het vervangen van een deel van het talud door een open constructie met daaronder

nieuw programma. Hierbij wordt de doorsteek met name gericht op de kleinschalige

gevels van Klarendal gericht en niet op het kantoor aan de noordzijde; - aan de noordzijde van de fietsenstalling een nieuwe inrichting maken. Er valt aan te

denken het fietspad hier op te heffen en deze alleen door de Arbeidsstraat te

leiden. Hierdoor ontstaat ruimte voor een nieuwe inrichting en evt nieuw programma; - waar mogelijk aantrekkelijker maken van fietsroutes naar de stad, bijvoorbeeld fietsers

rechts door de Van Muijlwijkstraat (dat scheelt EN een oversteek EN je fietst langs een wand).

Verder is het nog denkbaar om de Mode als route breder te “etaleren� door bijvoorbeeld een serie objecten/ folies (formaat Parijse Kiosk/ telefooncel) in de stad te plaatsen die de route naar Klarendal markeren en waarin de ontwerpers met etalagepoppen of films of interactief hun werk kunnen promoten.

Velperpoortstation kansen

Voor Arnhem als modestad is dan het wel noodzakelijk om een plan klaar te hebben voor waar de vertrekkende ateliers in de volgende fase zich het beste in de stad kunnen vestigen: waar is versterking van de modeketen het meest logisch, ook in relatie tot de dan belangrijke gebieden binnen Arnhem?

We werken deze gedachte in de laatste paragrafen uit in twee mogelijke toekomstscenario’s.

Met al deze suggesties voor verbetering is de investering van het project 100% Mode ook nu al als waardevol te beschouwen, mits de huidige investerende partijen het trekkerschap nog ongeveer vijf jaar weten vol te houden tot en met het ‘tipping point’, waarna de investeringen bestendigen door de nieuwe balans in de bevolkingsopbouw van de wijk. Zouden de partijen het op dit moment al loslaten, dan ligt het vervliegen van de gedane investeringen op de loer. Op korte termijn zijn er daarbij enkele belangrijke verbeteringen uit te voeren, zoals het actiever betrekken van Oud-Klarendallers en migranten; en het verbeteren van het openingstijden concept.

Conclusie 2: Relatie centrum met Sonsbeeksingel en Klarendalseweg Het tweede deel van de door de gemeente gestelde vragen is gericht op de samenhang tussen Sonsbeeksingel/Klarendalseweg en het centrum en het beeld van de Klarendalseweg als aaneengesloten lint.

historische oorzaken.

Het Velperplein en Van Muijlwijkstraat zijn grote ‘gaten’ richting Hommelstraat die zelf ook nog moet worden getransformeerd. De transformatie van de Hommelstraat is belangrijk, maar uit de analyse van de loopafstanden blijkt dat het zeer de vraag is of die werkelijk zal leiden tot het doortrekken van de centrumsfeer naar Klarendal. Ook Steenstraat – Velperpoort aan de oostzijde zijn moeilijk te verbeteren ‘gaten’.

Samenhangende looproute?

De Klarendalseweg zelf is te lang om één samenhangende looproute te zijn en er liggen geen bestemmingen achter de straat die het tot een logische doorgaande route maken.

De plinten van de panden lenen zich vanwege de stadsvernieuwingsblokken en de kwetsbare monumenten op te veel plekken niet voor een aaneengesloten ontwikkeling, ook al zou daar een markt voor zijn. Dat draagvlak is momenteel beperkt, want de straat is afhankelijk van het eigen draagvlak van de wijk. De keuze om in 1996 het winkelcentrum Klarendal te open heeft als logisch gevolg dat de kleinschalige middenstand verder in de straat afneemt. Daarnaast speelt het hoogteverschil een beperkende rol en de hoofdroutes voor fietsers en auto’s lopen buiten het gebied om (Hommelstraat, Rosendaalseweg, Velperweg). Heen en weer lopen vanuit het centrum zal hooguit in de eerste 50-100 m gebeuren.

Als we naar de cultuurhistorische ontwikkeling van de Klarendalseweg kijken, dan is dit ook nooit een hoofdroute geweest.

Onderdeel binnenstad?

De analyse van de loopafstanden (pagina 20) en de vergelijking met straten elders (bijlage 2) leidt naar aanleiding van de door de gemeente voor dit onderzoek gestelde vragen over de relatie tussen de Sonsbeeksingel en de Klarendalseweg en het centrum tot de conclusie dat deze geen onderdeel zullen gaan uitmaken van het winkel- en zwerfcircuit van de binnenstad.

Daarvoor is het gebied te afgelegen, de loopafstanden te groot, de omvang van het gebied dat als centrum kan functioneren op Arnhemse schaal niet groot genoeg, zijn de wegen niet omringd met bestemmingen die leiden tot omvangrijke bezoekersstromen en moeten er te veel barrières met ‘gaten’ in de plinten worden overwonnen. De onderbreking van het spoor en het hierdoor afbreken van de voorheen doorlopende Klarendalseweg zijn hiervan belangrijke

Strijkijzer?

De gemeente heeft “het rondje strijkijzer” geïntroduceerd, gevormd door de belangrijkste looproutes in het Velperpoortdistrict en als verbinding met de binnenstad. Hoewel de Sonsbeeksingel wel onderdeel uitmaakt van deze route, doet de Klarendalseweg – en hiermee een groot deel van het Modekwartier – niet mee.

Een alternatieve route centrum – Hommelstraat – Sonsbeeksingel – Klarendalseweg – Catherijnestraat – Velperpoort – centrum (het ‘strijkijzer plus’) zou op de kaart bezien een alternatief bieden om een meer sluitend circuit te krijgen. Maar, de Catherijnestraat (275 m) zelf leent zich niet voor publieksfuncties, en het deel Klarendalseweg tussen Koolstraat en molen (150 23

Het “rondje strijkijzer” raakt aan het Modekwartier maar creërt geen route door de Klarendalseweg.

Het project 100% Mode beslaat de hele Klarendalseweg maar heeft zijn zwaartepunt in de zone zuidpunt Klarendalseweg - Sonsbeeksingel.

Promenade plantée in Parijs

24

Mogelijk alternatieve route ‘strijkijzer plus’ met het zwaartepunt van het Modekwartier binnen de driehoek Klarendalseweg - Sonsbeeksingel - Koolstraat. Verder langs de Klarendalseweg neemt de intensiteit van het programma af.

m, na de eerste 100 m Klarendalseweg met wel functies) evenmin. Een eerdere afslag na het modedeel (100 m) via de Koolstraat (100 m) naar toekomstig hotel en Putplein zou kunnen, maar ook in de Koolstraat lenen alleen enkele plinten aan de westzijde zich voor vulling met publieksfuncties. Het eerste pand is een grote blinde muur die wellicht met een muurschildering publiek de straat in zou kunnen verleiden.

Zelfs het aan het centrum hechten van alleen de Sonsbeeksingel is moeizaam.

Het stuit op dezelfde barrières (Muijlwijkstraat/Hommelsweg en Velperpoort). Er komen nog nieuwe impulsen aan de Sonsbeeksingel (hotel met pleintje, mode incubator), maar na het eerste deel Sonsbeeksingel (Hommelstraat tot Goed, 100 m) is het tweede deel tot aan station Velperpoort (300 m) nog niet gevuld met publieksprogramma. Overigens liggen hier wel mogelijkheden om de panden tussen incubator en station Velperpoort met publieksfuncties te vullen, en lenen de panden zelf zich daar ook voor. Dit is zeker kansrijk als de Velperpoort zelf meer wordt ontwikkeld.

de Sonsbeeksingel. Bij een dergelijke ingreep is dan wel aandacht nodig voor het huidige groene karakter van het talud, dat een kwaliteit geeft aan de straat.

Een goed voorbeeld hiervan is de ‘promenade plantée’ in Parijs, waar ateliers zijn gerealiseerd in één laag met daarboven een groene beplanting. Een vanaf het spoortalud hangende beplanting is hier ook denkbaar.

Op eigen kracht Om de Klarendalseweg en het Modekwartier als geheel aan te laten sluiten op het bestaande centrum moeten dus teveel barrières worden geslecht. Er liggen meer kansen in het creëren van een aparte bestemming met een eigen en onderscheidend karakter (en daarbij horende openingstijden). Dat betekent: blijven uitgaan van het uitgangspunt om van het Modekwartier Klarendal een trekker op zich te maken voor de ‘avontuurlijke shoppers’ die doelgericht de modeateliers in de wijk komen bezoeken.

Clusters langs de Klarendalseweg De Steenstraat zelf zal door het ingestelde winkelstraatmanagement nieuwe impulsen krijgen. De straat heeft veel winkels met een buurtfunctie en is door de barrière van het Velperplein niet aangesloten op de loopstromen langs de winkels in de binnenstad. Maar er is ook een flink aantal speciaalzaken met een buurtoverstijgende functie gevestigd (één van Arnhems beste banketbakkers, Italiaanse delicatessen, kickboxkleding, biologische slager, modelspoorwinkel, postzegelverzamelwinkel, winkel voor kunstschilderbenodigdheden). Deze hebben echter elk meer hun eigen publiek dat ze aantrekken. Het belangrijkste voor Klarendal is dat de straat een zeer beperkt modekarakter heeft. Functioneel gezien zal er daardoor niet gemakkelijk een verband zijn te leggen met het Modekwartier Klarendal.

Een ander probleem van de Sonsbeeksingel dat die maar aan één kant publieksfuncties kan hebben, terwijl goede winkelstraten een circuit met twee kanten hebben. Bij toekomstige spooruitbreiding zou als oplossing hiervoor een ‘Tussen de Bogen’-achtige verandering van het spoortalud te overwegen zijn (zoals in Amsterdam is gemaakt met werkplekken en ateliers onder het spoortalud), of een galerij bebouwing zoals oorspronkelijk aanwezig was aan

De Klarendalseweg is te lang en kent te veel onderbrekingen om een aaneensluitende economische as te worden waarlangs ononderbroken voetgangersstromen zullen lopen. Dat wil niet zeggen dat er geen economische functies te vinden zullen zijn; ze zullen alleen eerder in clusters zijn opgebouwd die niet per se als lijn een reeks vormen, maar eerder vanuit hun omgeving worden gevoed. Die clusters zullen dan vooral een functie vervullen voor de directe omgeving, of als ze meer gespecialiseerd zijn, een eigen publiek kunnen aantrekken. Naarmate de koopkracht in de wijk in de komende jaren meer in balans komt zal er draagvlak ontstaan voor nieuwe ambachtelijke functies, persoonlijke dienstverlening, specialistische winkels, een klein gespecialiseerd restaurant voor de buurt en het gebruik van ruimtes in de plinten voor zelfstandige ondernemers uit de wijk. Het verder versterken van het Modekwartier is ook een optie, afhankelijk van het te volgen scenario (zie de laatste twee hoofdstukken).

Profiel Klarendalseweg – Steenstraat – Hommelstraat/Hommelseweg De vraag is welk profiel deze drie straten ten opzichte van elkaar kunnen of moeten ontwikkelen, al was het alleen maar om te voorkomen dat bij de 25

Potentie programmering Klarendalseweg in relatie tot straten in omgeving

26

aanpak van de drie straten te veel in dezelfde vijver wordt gevist. Wel met de kanttekening dat de vraag is hoezeer stedelijke gebieden en straten zich werkelijk laten thematiseren volgens een label, en hoezeer er de werkelijkheid van de stedelijke dynamiek die zijn eigen weg zoekt.

multiculturele winkels. Hier kan worden gedacht aan multiculturele winkels op eetgebied maar ook meubelzaken, schoenen en (interieur)stoffen.

In de invloedsfeer van het centrum van Arnhem is er geen wezenlijk alternatief voor die rol.

Alle drie de straten hebben een functie voor de omliggende buurt, of kunnen die de komende jaren gaandeweg meer ontwikkelen (in het geval van de Klarendalseweg). Op dat gebied is weinig afstemming nodig en kunnen de verschillende straten prima naast elkaar bestaan. Wel is wellicht meer afstemming nodig waar er meer bovenwijkse functies worden aangetrokken of al aanwezig zijn in elk van de straten, en om wat voor soort functies het dan gaat..

De Steenstraat is geen onderdeel van de looproutes van de binnenstad, maar ligt er wel dicht tegenaan. Voor de bovenwijkse functies heeft de straat momenteel een prima plaats als milieu net naast de binnenstad. Winkels als de kickboxkledingspecialist en de modeltreinenspecialist hebben elk een eigen, heel specifiek publiek, dat vooral direct op die ene winkel afkomt, niet zozeer de straat als geheel, misschien nog een aanvullende boodschap in een winkel ernaast mee pikt en daarna ook weer verder gaat. Het is het type winkels dat graag in de nabijheid van de binnenstad verkeert, maar daar de huren niet kan of wil betalen. De Steenstraat zou zich nog kunnen versterken tot een straat met speciaalzaken in het voedings en/of drankensegment. Momenteel is er al een aantal van dat soort zaken aanwezig waaronder een chocolaterie, een ijswinkel, een kaaswinkel en verschillende bakkers. Het zou interessant zijn deze aan te vullen met winkels die zich specialiseren in bijvoorbeeld bijzondere taarten, koffiebonen en thee, noten of olijfolie.

Voor de Klarendalseweg zullen we in de komende hoofdstukken een profiel schetsen dat voor de bovenwijkse functies is gericht op (vanzelfsprekend) mode en ambachtelijke specialiteiten.

De Hommelstraat / Hommelseweg is onderdeel van het 3D-concept (duurzaamheid, delicatessen, design) maar dat lijkt op dit moment nog niet echt in de straat zelf al geworteld. Veel logischer lijkt het om daar in te zetten op het versterken en meer naar bovenwijks niveau tillen van de al aanwezige talrijke 27

28

Een nieuw ‘Punt in de Verte’ (PIDV) voor Klarendal

Hoewel het Modekwartier een uniek concept is, ontbreekt op dit moment nog duidelijke gedeelde koers voor meer de wijk Klarendal als geheel. Het Wijkactieplan (2007) bevat veel goede maatregelen maar geen duidelijk gedeeld streefbeeld van de toekomst van de wijk. Wat is gewenste bevolkingssamenstelling? Wat voor type wijk wordt Klarendal? Immers, een wijk is niet maakbaar, en de toekomst niet kenbaar, maar handelen zonder richting is weer het andere uiterste. Zonder een in beton gegoten masterplan voor te stellen is het wel zinvol al het korte termijn handelen te voorzien van een handelingsperspectief, een stip op de horizon om op af te vliegen, een punt in de verte waar vele routes heen kunnen leiden. Routes die onderweg kunnen afwijken en ook langs andere paden op dezelfde plaats kunnen uitkomen – gaandeweg is zelfs het verleggen van het ‘PIDV’ mogelijk. Toch maakt een handelingsperspectief dat korte termijn acties richting kunnen krijgen en meer worden dan ad-hoc beleid.

4

bevolking waarbij stedelingen zich thuis voelen, de betaalbaarheid en de historische, organische uitstraling. Dat betekent: een positionering als een betaalbare, organische, stedelijke, spontane en historische wijk voor stedelijk georiënteerde culturele gezinnen met kinderen, voor de tweede en derde generatie migranten, voor studenten en voor oud-Klarendallers, ook al wordt het aandeel van die laatste groep wat kleiner. Het gaat er niet om dat al die groepen veel met elkaar moeten, sterker nog, elk hebben ze deels hun eigen voorzieningencircuits – maar wel bestaat er steeds een aangename balans. Net zoals ze in de Jordaan in Amsterdam goed naast elkaar bestaan.

De eerder genoemde kwaliteiten van Klarendal geven hieraan inhoud.

Maar ook met het bieden van trots op de eigen cultuur van elk van de genoemde groepen. De viering van het levenslied krijgt evenveel respect als met de viering van de studentencultuur of rituelen uit het land van herkomst. Het zijn de gemeenschappelijke voorzieningen als het toekomstige Multi Functioneel Centrum (MFC) die daarvoor het podium moeten bieden.

Betaalbare, organische, stedelijke en historische wijk Wat kan dat PIDV zijn? Als we uitzoomen en de kaart van heel Arnhem overzien, en dan kijken naar hoe St. Marten en Klarendal daarin liggen, dan zijn dit in Arnhem dè wijken met veel potentie om – zoals al eerder genoemd – een ‘Jordaan-effect’ te ondergaan. Klarendal kan een geliefde, kleinschalige, gemengde, stedelijke, spontane wijk worden met veel cultureel kapitaal, dicht tegen het centrum aan, met een historische structuur, en op termijn wat meer balans in koopkracht, nooit eenzijdig rijk zoals andere wijken in Arnhem centrum recent is overkomen, maar een aangename menging met het meer volkse karakter dat de wijk ook heeft en houdt.

Het ligt voor de hand om voort te bouwen op de kwaliteiten: het aanwezige culturele kapitaal, de kansrijke voorzieningen in en rond de wijk, de gemengde

Kindvriendelijk Klarendal Vooral nieuw in deze opsomming zijn de stedelijk georiënteerde gezinnen met kinderen: Kindvriendelijk Klarendal. De wijk is kansrijk om hen meer aan zich te binden. Het hoeven niet per se nieuwe groepen van buitenaf te zijn, het kunnen ook gezinnen zijn die ontstaan en de wijk niet verlaten. Om deze interessante, stedelijke groep te binden is het volgende nodig.

1)

Het samenvoegen van beneden/bovenwoningen. Naar ons weten is dit nu nog geen beleid. Er is nu de curieuze situatie dat mensen die slecht ter been zijn in hun kleinere benedenwoning een tuin krijgen, maar 29

2)

3)

4)

30

daar niet op zitten te wachten, en gezinnen met kinderen in de grotere woning boven hen terecht komen.

Daar hebben zij hoewel ze het graag zouden willen geen of beperkte buitenruimte en bezorgen ze onbedoeld de benedenburen geluidsoverlast. Als de gemeente en corporatie de groep ouders met kinderen willen bedienen dan is bij verkoop en mutaties een strategie nodig waarbij woningen verticaal worden samengevoegd (al dan niet met studentenzolder apart, dus van 1+2 naar 2+1), dan wel horizontaal worden samengevoegd (twee benedenwoningen worden één met riante tuin). Ook een interessante strategie om de volgen is die van de kluswoningen in St. Marten.

De openbare ruimte in de wijk zelf zo kindvriendelijk mogelijk inrichten: bredere stoepen geschikt voor kinderwagens, pleintjes als voetbal/ speelpleintjes (voetballen op straat is nu niet mogelijk door het hoogteverschil), studie maken van de gedrags-patronen van kinderen in de wijk en dat naar het ontwerp vertalen. Recent werd een vergelijkbaar traject doorlopen voor aandachtswijk Poelenburg in Zaandam. De Klarendalseweg zelf is net opnieuw ingericht, waarbij is gepoogd de stoepen zo breed mogelijk aan te leggen; de geleidelijke vernieuwing van de straatprofielen in de rest van de wijk moet zoveel mogelijk vanuit ditzelfde perspectief gebeuren.

Het vergroten van de sociale veiligheid door meer voorkanten aan de straat te situeren en de bestaande achterpaden en autovrije straten te beoordelen op hun gebruiks- en belevingskwaliteit. Wanneer paden een belangrijke route vormen dan dient er ook toezicht op te bestaan en zich programma aan te bevinden. Als dat niet zo is, dan is het te overwegen om achterpaden (gedeeltelijk) af te sluiten of te privatiseren.

Het beter benutten van de omgeving, de parkengordel. Het wijkactieplan constateert een lage sportparticipatie maar legt opvallend genoeg geen verbinding met de kansen die de talrijke omliggende park- en bosgebieden bieden.

Dit is extra opvallend omdat de wijk zelf heel compact is en slechts enkele groene en openbare plekken kent. Een belangrijk nieuw doel van de wijkvernieuwing zou moeten zijn om de bestaande parken beter te benutten voor de wijk Klarendal / St Marten. De parken Sonsbeek,

5)

Angerenstein en Presikhaaf hebben een duidelijk profiel; ‘Klarenbeek’ minder. Het Park Klarenbeek speelt momenteel nog maar een beperkte rol voor de bewoners van Klarendal. Er is een beter en meer op stadsgezinnen ontwikkeld programma in het park nodig, betere verbindingen vanuit Klarendal naar Klarenbeek en duidelijker looproutes door park (dit alles sluit aan op wensen uit de Beheervisie Klarenbeek 2007-2017).

Zeer hoge kwaliteit van het basisonderwijs. Ouders kunnen vanwege de toekomst van hun kinderen alsnog naar andere wijken trekken als het basisonderwijs een slecht imago heeft.

Het MFC als nieuwe impuls Het Multifunctioneel Centrum (MFC) zal de buurt een nieuwe impuls kunnen geven. Maatschappelijke functies krijgen een fraai nieuw onderdak en de buurt krijgt er een gebruiksplein bij. Kinderen, jongeren en ouders vinden straks hun weg naar dit nieuwe complex. Het MFC wordt graag gezien als de laatste ‘stepping stone’ om de Klarendalseweg als economische as af te maken, maar als zodanig zal het met dit programma niet werken. Vooral zal het een functie voor de buurt hebben, niet zozeer voor de stad.

Er is veel voor te zeggen in het gebouwencomplex (de gebouwen die Volkshuisvesting in bezit heeft) ook stedelijke functies op te nemen. Momenteel wordt gedacht aan het Kunstbedrijf, wat een interessante functie zou zijn vanuit dezelfde doelstelling: Arnhemmers een reden geven de wijk daadwerkelijk te bezoeken en ervaren. Dit betekent niet alleen overdag activiteiten maar ook een levendigheid in de avonduren. Daarnaast kunnen kinderen er straks balletles volgen terwijl hun ouders de ateliers in de omgeving bezoeken, zo is de gedachte. Of dat laatste ook zo gaat werken is nog de vraag. Maar voor de wijk is het zeker een kans om in te zetten op een menging van buurt- en stedelijk programma en hieruit volgend een menging van Klarendallers met andere Arnhemmers.

Het buurtplein heeft met de huidige programmering alles in zich om ’s avonds door jongeren te worden gedomineerd. Vanzelfsprekend hebben zij alle recht om van het plein gebruik te maken, maar voor anderen in de buurt is het plezierig als er daarnaast ook andere gebruikersgroepen aanwezig zijn.

We raden aan hier in de programmering rekening mee te houden, bijvoorbeeld door een laagdrempelig multi-cultureel-opleidingsrestaurant toe te voegen en in de zomer gebruik te maken van de middag- en avondzon die precies voor het gebouw van Volkshuisvesting een terras mogelijk maakt. Het is zaak te kiezen voor een andere formule dan Goed Proeven en de mogelijke nieuwe horeca in het voormalige Albert Heijn pand aan de Muijlwijkstraat. Een formule waarbij zowel de migranten, de studenten, de oud Klarendallers als de nieuwe creatieven zich thuis voelen. Referenties zijn Fifteen (Amsterdam, geïnspireerd op de inzet van kansarme jongeren door Jamie Oliver),Colour Kitchen (Amsterdam NieuwWest) of Bazar (Rotterdam en Amsterdam, oosterse sfeer, muziek en eten, maar wel zodanig opgediend dat het al die groepen bedient).

Een tweede kans ligt in het binden van studenten met specifieke programmering zoals een arthouse bioscoop. We raden aan om de mogelijkheid van een dependance van Focus in het MFC te bezien. Overdag staan de scholen, de aanverwante voorzieningen en het Kunstbedrijf (=ook ’s avonds met cursussen) garant voor gebruik van het plein. De mix van jongeren, etende en in de zomer op het terras zittende buurtbewoners en studenten bij een filmhuis geeft het plein ook ’s avonds een levendig gebruik.

Cultuurparticipatie De cultuurparticipatie is laag in Klarendal, zoals in het wijkactieplan is te lezen. Het MFC biedt – naast ruimte voor onderwijs – ook de mogelijkheid een structurele ontmoeting en uitwisseling te organiseren met in de wijk gevestigde kunstenaars en onderwijs. Te denken is aan een verbinding tussen de in de wijk aanwezige kunstenaars en ontwerpers, en bijvoorbeeld de cultuur van het levenslied of vervlogen handwerktechnieken als combinatie tussen de modeontwerpers en de oud-klarendallers.

Een belangrijk punt hiervoor is de bruikbaarheid van de schoolruimtes in de avonduren en het inzetten op dubbel gebruik in de tijd. Dit vraagt een goed beheer op het matchen van vraag en aanbod in de wijk, het voeren van goed beheer en gastheerschap, en het uit elkaar halen van eigendom van maatschappelijk vastgoed en gebruik.

Cultuurhistorie Om de genoemde mix van groepen te binden en aan te trekken is het cruciaal om te blijven voortbouwen op de cultuurhistorische kwaliteiten die de wijk al heeft. Wat de oud-klarendallers, de nieuwe generaties migranten en de nieuwe stedelijke gezinnen met kinderen bindt is hun voorliefde voor een karaktervolle omgeving met voormalige militaire bebouwing, de molen en de vooroorlogse woningbouwcomplexen. Hierdoor is het belangrijk om te blijven inzetten op hergebruik van oudere woningen in plaats van sloop, zoals geschetst in de mogelijke verkoopstrategie voor de woningcorporatie of zoals bijvoorbeeld met het klusconcept zoals in St. Marten wordt gehanteerd. Daarnaast liggen er kansen in het hergebruik van grotere leegstaande panden zoals de kazernes en de scholen. Waar dit kan zijn koppelingen te leggen met het modeconcept, publieke voorzieningen, maar ook hergebruik voor wonen kan deze oude panden een nieuw gezicht voor de wijk geven.

Verder zijn belangrijke elementen van de in te zetten strategie voor de wijk het verder uitbreiden van de Klarendalseweg als ruggengraat van de wijk en het ontsluiten van de parkengordel. De Klarendalseweg leent zich voor een gemengd karakter, met naast wonen niet alleen de modeateliers en cafés, maar ook met ambachtelijke bedrijven en specialistische winkels (zoals de paardenslager nu ver buiten de wijk bekend is), en door gaandeweg in oude winkelpanden ook ruimte te bieden voor zelfstandige ondernemers uit de wijk (ZZP’ers), een klein gespecialiseerde restaurant voor de wijk en diensten als catering en persoonlijke verzorging. Dit laatste zal alleen heel geleidelijk tot stand kunnen komen, naarmate de samenstelling van de wijk in de komende decennia verandert. Op korte termijn is het vooral belangrijk de bestaande bijzondere winkels zoals de paardenslager te behouden.

Het creëren van betere loop- en fietsverbindingen tussen Klarendal en de omringende parken (met name Klarenbeek en Angerenstein) sluit aan bij de doelstellingen van het beheerplan van die parken zelf en vraagt om samenwerking tussen gemeente, Volkshuisvesting en de beheerorganisaties van de parken. Klarendal is een compacte wijk. Behalve de Leuke Linde en het kijkgroen van de vijver aan het einde van de Klarendalseweg zijn er weinig 31

1

Strategie 1: 1+2 => 3 (grote woning)

2

Strategie 2: 1+2 => 2+1 (grote benedenwoning met studentenzolder)

Strategie 1: 1+2 ->3 (grote woning)

Strategie 2: 1+2 ->2+1 (grote benedenwoning met studentenzolder) Wereldeethuis Bazar Rotterdam

3 Strategie 3: 1+2 ->2+1 horizontale samenvoeging (één grote benedenwoning) Mogelijkheden om de woningvoorraad aan te passen aan de doelgroep gezinnen

32

Strategie 3: 1+2 => 2+1 horizontale samenvoeging (één grote benedenwoning)

openbare plekken voor spelen, ontspannen en ontmoeten. De ontwikkeling van het wijkplein bij het MFC kan een belangrijke nieuwe bijdrage leveren, mits daar de juiste menging van gebruikersgroepen wordt gevonden. Maar om de wijk als kindvriendelijke wijk te ontwikkelen, maar ook voor de andere groepen bewoners, is het beter ontsluiten van de omringende parken een volgende grote kans.

Tot slot is er het idee om actiever gebruik te maken van het cultuurhistorische gegeven dat alle fases van de Volkshuisvesting sinds de Woningwet van 1902 in Klarendal te vinden zijn. Klarendal biedt als het ware een staalkaart van de woningbouw van de afgelopen eeuw. Hoewel dit niet de wijk als geheel zal bepalen is het een mooi ‘extra’ aanbod van de wijk voor de specifieke groep die hierin is geïnteresseerd. Te denken is aan het opzetten van een cultuurhistorische route door Klarendal en St. Marten en die beschikbaar te stellen bij de modeateliers en Goed; er zou actieve begeleiding mogelijk zijn door cultuurhistorici bij rondwandelingen; of het opzetten van een Sound Walk die downloadbaar is via de iPod (zie bijvoorbeeld de geluidswandelingen in Amsterdam1).

Conclusies nieuwe koers Resumerend tot nu toe. Over Klarendal als Modekwartier: -

-

-

De investering in Klarendal als Modekwartier via het project 100% Mode is bijzonder zinvol, mits de corporatie dit nog enkele jaren volhoudt, totdat door de geleidelijke verkoop van een deel van het bezit het tipping point in de wijk is bereikt en de investeringen zichzelf kunnen gaan dragen.

Er is op korte termijn een betere relatie mogelijk tussen het Modekwartier, de oud-Klarendallers en vooral de migranten.

Het Modekwartier kan op zichzelf bestaan, mits de openingstijden in slimmere arrangementen worden ingezet, maar zal geen onderdeel worden van het loopcircuit van de binnenstad. Vooral het cluster rond Sonsbeeksingel en de eerste 100 m van de Klarendalseweg kan uitgroeien en intensiveren, als ook de rest van Sonsbeeksingel meer een publiek programma krijgt. Mode meer noordwaarts de

Klarendalseweg in kan een eigenstandige cluster worden maar zal geen geheel gaan vormen met het cluster rondom Sonsbeeksingel.

Over het nieuwe ‘punt in de verte’ voor Klarendal: - Klarendal heeft samen met St. Marten alles in zich om de Jordaan van

Arnhem te worden, met een aangename balans oud-bewoners en

nieuwe koopkracht, en vooral veel cultureel kapitaal.

- Het profiel van Klarendal is daarmee: een betaalbare, organische,

stedelijke, spontane en historische wijk voor oud-Klarendallers, voor

de tweede en derde generatie migranten, voor studenten en voor

stedelijk georiënteerde culturele gezinnen met kinderen.

- Het blijven ontwikkelen vanuit de cultuurhistorische kwaliteiten is voor

het binden van deze groepen een randvoorwaarde.

- Kindvriendelijk Klarendal is kansrijk om verder uit te bouwen met

programma’s voor kinderen, samenvoegen van woningen, meer

aandacht voor sociale veiligheid, een kindvriendelijke inrichting van de

straatprofielen en een betere ontsluiting van de omliggende parkengordel.

- Het MFC en het bijbehorende wijkplein wordt vooral interessant als

buurt en stedelijke functies worden gemengd, er ’s avonds een stapeling

van bezoekmotieven is en er dubbel gebruik in de tijd mogelijk wordt gemaakt.

- De Klarendalseweg leent zich, naarmate de bevolkingssamenstelling

van de wijk verandert, naast mode en cafés voor verdere uitbreiding

met ambachtelijke bedrijven en specialistische winkels (zoals de

paardenslager nu ver buiten de wijk bekend is), zelfstandige

ondernemers uit de wijk (ZZP’ers), een klein gespecialiseerde

restaurant voor de wijk en diensten als catering en persoonlijke

verzorging. Voortzetting en uitbreiding van het Modekwartier is ook

een optie, afhankelijk van het te kiezen scenario (zie de laatste hoofdstukken).

33 1

Bijv. de geluidswandeling in het Olympisch Gebied (http://www.olympischstadion.nl/nl/37_Rondleidingen), de reeks van Soundtrack City (http://www.soundtrackcity.nl/).

Mode in Arnhem

34

5

Scenario 1: 1000% Mode

Met de hiervoor bereikte conclusies en de aanbevelingen is nu de vraag: welke richting kiezen we in de komende jaren met het concept van Klarendal als Modekwartier? Hiervoor hebben we op grond van onze analyses en gesprekken twee scenario’s uitgewerkt.

Het eerste scenario is ‘1.000% Mode’.

Kern van dit scenario: het concept van Arnhem als Modestad wordt nog veel verder versterkt en beter op de kaart gezet. Arnhem moet een landelijke trekker worden als het gaat om Mode. Hiervoor is de realisatie van het Modekwartier samen met de Mode Biënnale en de andere nieuwe schakels in de modeketen slechts een eerste begin. Als onderdeel van die sterkere positie van Arnhem in de mode ontstaan er nieuwe (inhoudelijk en financieel) dragende partners om Klarendal verder uit te bouwen als Modekwartier. Nu naar 1.000% Mode!

Om dit scenario voor Modekwartier Klarendal inhoud te geven is het eerst nodig ‘uit te zoomen’ en meer overstijgend naar de positie en potentie van Arnhem als modestad te kijken.

Positie van Arnhem als modestad Op dit moment is er maar één serieuze modestad in Nederland: Amsterdam.

Daar bevindt zich 27% van alle bedrijfsvestigingen in de mode. Arnhem (5%) neemt na Rotterdam (6%) de derde plaats in. Dat wil echter niet zeggen dat Arnhem geen sterkere positie als productie- en kennisstad zou kunnen innemen, vooral door de functie van ArtEZ verder uit te bouwen en samenwerking te zoeken in de keten met Amsterdam, Antwerpen en mogelijk ook Eindhoven.

Werden tot voor de crisis jonge talenten vooral nog opgeslokt door de grote

labels, al vlak voor de crisis diende zich daarin een verzadiging aan en nu dient zich een veel kleinschaliger organisatie van de modelabels aan.

Potentie van Arnhem als modestad Arnhem heeft een goede basis om zijn positie in de modeketen verder uit te bouwen met de sterke, internationaal erkende positie van de ArtEZ (waaronder ARCCI) als broedplaats voor nieuw ontwerptalent, en plek voor onderwijs en kennisontwikkeling voor mode. De academy heeft klinkende namen voortgebracht: Viktor en Rolf, Alexander van Slobbe en Piet Paris, maar ook recente en inmiddels doorgebroken talenten Iris van Herpen (die onder andere leverde aan Lady GaGa) en Sjaak Hullekes (die momenteel een nieuwe winkel opent in het centrum). Door de opgebouwde naam krijgt de school jaarlijks zo’n 400 aanmeldingen, waaruit het de 75 meest veelbelovende talenten kan selecteren, en de hogeschool weer meer kwaliteit kan afleveren. ArtEZ beschikt over een bachelor opleiding en twee master opleidingen (strategie en design). Verder heeft de ArtEZ als uithangbord de winkel Coming Soon in het centrum van Arnhem, waarin werk van Nederlandse designers en van studenten wordt getoond en verkocht. Coming Soon is een winkel, een podium en biedt opleidingsactiviteiten voor jong ontwerptalent. Het is een initiatief van ArtEZ; provincie en gemeente zijn medefinancier. Het initiatief is ondergebracht in een aparte stichting Dutch Fashion & Design Center. Onder ARCCI werkt ArtEZ verder samen met de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.

Belangrijk is de Arnhem Mode Biënnale. Dit internationaal topevenement voor innovatieve modevormgeving is een initiatief van ArtEZ en gemeente.

Het is ondergebracht in een aparte stichting. De eerste editie was in 2005.

35

De gemeente en provincie Gelderland zijn belangrijke medefinanciers. Waar de meeste steden een fashionweek hebben met een of meer vaste shows is de Biënnale uniek doordat het zich meer als art fair met een maand lang zeer gevarieerd aanbod presenteert.

De stad kent enkele modehuizen en heeft er een aantal voortgebracht waarmee nog banden zijn: Humanoid, Trix & Rees, Jones, Spijkers & Spijkers, Score, The People of the Labyrinths en Gsus.

ArtEZ werkt samen met de gemeente, het Museum Moderne Kunsten Arnhem, het gemeentearchief en de provincie Gelderland aan de oprichting van een nieuw modearchief. Het MMKA heeft een redelijke modecollectie. Tot slot zijn het monsteratelier (waar het mogelijk is producties van 100 stuks te maken, een capaciteit die in Nederland zeldzaam is), het Modekwartier, de Arnhem Fashion Factory (voor productie van monstercollecties, een particulier initiatief in de ruimte boven Goed) en sinds kort de incubator (de broedplaats en versneller voor startende mode ondernemers) belangrijke punten in de modeketen.

Begin 2011 hebben de provincie Gelderland, ArtEZ en gemeente Arnhem een masterplan Mode & Vormgeving gelanceerd2. Doelen zijn meer werkgelegenheid, meer atelierruimte en het versterken van de relatie tussen bedrijfsleven en de creatieve sector. Dit wordt ondersteund door een investering van in totaal € 2,7 miljoen. De gemeente werkt de laatste jaren hard aan netwerkvorming op het gebied van mode, maar er is nog geen samenhangende, dragende coalitie voor het versterken van mode in Arnhem. Arnhem is nog relatief weinig alert op nationale ontwikkelingen; de marketingkant is nog onderontwikkeld. Er is een sterkere coalitie met (internationaal) netwerk en lobbyvermogen nodig, dat ook zijn weg weet te vinden naar innovatiegelden die in programma’s als IIP/Create aanwezig zijn.

gevarieerd winkelaanbod voor mode. Het concept Modekwartier draagt bij aan deze positie, maar dan moet er sterker worden nagedacht over welke clusters in de mode zich waar in de stad moeten versterken, met welke arrangementen die voor het winkelpubliek toegankelijk zijn te maken en hoe die beter aan elkaar kunnen worden verbonden. Als het lukt om gaandeweg meer talenten vanuit de ArtEZ aan de stad te binden en een winkel te laten openen, en dat met de grote modehuizen te laten versterken, dan kan dit de nationale aantrekkingskracht wel vergroten.

Ruimtelijk gezien is er op dit moment vooral samenhang in het kernwinkelstraat met de grotere modeketens in de centrale winkelstraat (Rijnstraat-VijzelstraatKetelstraat-Roggestraat-Musiskwartier) en de aanliggende straten met meer specialistische modewinkels (Jansstraat, Weverstraat, Bakkerstraat en Koningstraat). De Kerkstraat is in opkomst, maar via Zwanenstraat en Wielakkerstraat nog niet echt verbonden. Ook is er door de barrière van de Kleine Oord-Turfstraat niet echt sprake van looprondjes. Het luxere segment aan de Jansbinnensingel, het migrantensegment aan de Hommelstraat en het innovatieve segment in het Modekwartier zijn eilandjes daarbuiten.

Mode, ambachten en vakmanschap Mode is, zodra meer vanuit de gehele productieketen wordt geredeneerd, interessant voor het binden van lager opgeleiden en het ambachtelijk deel van de economie. Trots aan de bijdrage in de keten is een belangrijk element van het vakmanschap. Deze verbinding lijkt momenteel niet actief te worden gelegd.

Concreet aanknopingspunt is het zoeken van een of meer stoffenwinkels, kralenwinkels en fourniturenzaken, zoals er concentraties bestaan in Brussel of op de Albert Cuypmarkt. Arnhem beschikt over een aanzienlijke migrantenpopulatie waar ankers te vinden moeten zijn om nieuwe verbanden tussen modekennis, ontwerpers en maakindustrie te organiseren.

Arnhem als modewinkelstad

Trekkers uit de sector zelf

Arnhem kan daarnaast zijn positie als modewinkelstad voor mode verder uitbouwen. Niet internationaal of nationaal, maar regionaal gezien heeft Arnhem al vele decennia een zeer sterke positie. Het centrum heeft een compact en

In elk van deze drie gevallen, versterking modeproductie- en kennisstad, versterking modewinkelstad en versterking modevakmanschap, moet het modeconcept nog veel sterker worden uitgebreid, zoals ook steden als

36 2

Masterplan Mode & Vormgeving 2011 - 2014 ‘Bloei cultuur, groei economie’, provincie Gelderland, gemeente Arnhem en ArtEZ hogeschool voor de kunsten, nov. 2010

Eindhoven en Antwerpen dat gedaan hebben en nog altijd aan het doen zijn.

In die steden worden de activiteiten gedragen door vooraanstaande iconen uit de design- en modewereld, kent de specialisatie een inbedding in het lokaal gevestigde bedrijfsleven en zet de gemeente daar zeer forse investeringen bij in.

In Arnhem is de gemeente zich relatief recent sterker gaan richten op de mode.

Rond 2003 ontstond de initiatieven voor de Arnhem Mode BiĂŤnnale en voor het Modekwartier Klarendal. In 2008 kwam er een scherpere focus op het cluster Mode & Vormgeving als uniek, onderscheidend en met veel groeipotentie in de Economische Agenda Arnhem. Voor die tijd stimuleerde de gemeente in het economisch beleid de creatieve industrie in de breedte. In die periode zijn er geleidelijk aan wel meer netwerken aan het ontstaan, maar zijn er nog geen echte trekkers uit de sector zelf opgestaan zoals in Eindhoven en Antwerpen, en zijn veel van de aanvullende investeringen tot nu toe getrokken door een woningcorporatie. Het zijn belangrijke stappen, maar ze geven in vergelijking met de andere steden ook aan dat verdere volwassenwording in de komende jaren noodzakelijk is.

van een Nederlands modemuseum, etc etc. Deze coalitie moet binnen nu en ongeveer vijf jaar de trekkende rol van corporatie Volkshuisvesting in Klarendal gaan overnemen.

Als dit scenario in Klarendal wordt uitgevoerd dan moet bij verwerving heel goed worden nagedacht over de programmering van de Marechaussee kazerne aan het einde van de Klarendalseweg. Deze kan op termijn een kwalitatieve versterking vormen van het modeconcept.

Betekenis voor Klarendal Wat betekent dit voor het Modekwartier Klarendal? Klarendal kan naast ArtEZ, de Arnhem Mode BiĂŤnnale, Coming Soon, de mode-incubator, de Arnhem Fashion Factory en de bijzondere winkels in de binnenstad (het stegenmilieu) een belangrijke schakel blijven in de infrastructuur voor de mode in Arnhem als gebied dat ruimte biedt aan modeontwerpers met de combinatie van ateliers, winkels en wonen.

Wil dit duurzaam echter blijven voortbestaan dan het noodzakelijk dat er andere partners leidend worden dan de woningcorporatie Volkshuisvesting. Op dit moment zijn zij nog de trekkende investerende partij. Maar uiteindelijk is het doorontwikkelen van het modeconcept in Klarendal niet verder in hun directe belang; zeker niet als zij over enkele jaren gaan verkopen. Er is een nieuwe coalitie met een reeks nieuwe partners nodig, die op veel meer stoelt dan alleen de gemeente: modepartners van buiten Arnhem, grote merken als Humanoid, rijke bezitters van modecollecties in privĂŠbezit, partners voor het oprichten 37

38

Scenario 2: Doorgaan en verbreden naar vakmanschap

Kern van dit tweede scenario: geleidelijke verbreding van Klarendal als Modekwartier naar andere nieuwe buurtfuncties, met als primaire doelen het versterken van de buurt en het dichter bij de wijk zelf houden van de Klarendalseweg.

Lokale gebiedscoalitie Wat als er geen nieuwe dragende coalitie op stedelijk niveau komt voor het Modekwartier Arnhem, als onderdeel van de modeinfrastructuur van de stad, zoals in het eerste scenario geschetst? Er is nog enkele jaren steun nodig om het concept gaande te houden om de waardevermeerdering van de bestaande woningvoorraad te optimaliseren. Wanneer de verkoop van woningen dan substantieel wordt ontstaat er een betere balans in de bevolking van Klarendal.

In dit scenario blijft de woningcorporatie in eerste instantie de dragende partij en neemt gaandeweg niet een modecoalitie, maar eerder een gebiedscoalitie het trekkerschap over, zoals de winkeliersvereniging en de bevolking.

Verandering en verplaatsing Modekwartier De kans bestaat dat zodra Volkshuisvesting het trekkerschap voor het project 100% Mode meer loslaat, en de wijk gaandeweg een andere balans in zijn bevolkinssamenstelling krijgt, de winkelpanden langs de Klarendalseweg gaandeweg een hogere huurprijs zullen kunnen opbrengen. Dan treedt een effect op dat bij veel vernieuwende winkelstraten is te zien, namelijk dat de huurstijging ten koste gaat van de initiële veroorzakers: ze worden er geleidelijk aan uitgeprijsd. Dit hoeft op zich niet te worden gezien als een negatieve ontwikkeling, en kan nog enkele jaren duren bovendien, maar betekent wel geleidelijke afname van de betekenis van mode in Klarendal. Er zullen zich

6

nieuwe functies aandienen zoals catering, specialistische winkels en persoonlijke verzorging. Om op eigen benen te staan is het modeconcept logischer op andere plekken in de stad, danwel andere plekken in het land. Binnen Arnhem ligt vooral het gebied rond de Kerkstraat voor de hand als een met mode-innovatie uit te breiden winkelzone, voortbouwend op de ankers Coming Soon, Trix & Rees, Sjaak Hullekes en Jones.

Klarendalseweg voor vakmanschap In dit geval ligt in de komende jaren voor de Klarendalseweg al een verbreding voor de hand van het mode concept naar ambachten en vakmanschap. Dit sluit dan zowel de modeateliers in, als bijvoorbeeld paardenslagerij Ernste. Een dergelijke mengvorm past bij de nieuwe bevolking, die kan dat ‘dragen’; maar sluit ook de oud-Klarendallers en de migranten in. Vanuit de verbreding van dit concept kan Volkshuisvesting actiever dan nu de verbinding gaan zoeken naar vestigingen vanuit de gemeenschap van oud-Klarendallers en de migranten.

Naarmate de bevolkingssamenstelling van de wijk een relatief andere menging en balans krijgt, ontstaat er meer draagvlak voor verdere uitbreiding met specialistische winkels, zelfstandige ondernemers uit de wijk (ZZP’ers), een koffiecafé, een klein gespecialiseerde restaurant voor de wijk en diensten als catering en persoonlijke verzorging.

De investering in het Modekwartier Klarendal zal dan over twintig jaar vooral duurzaam zijn gebleken doordat het gelukt is met een slimme investering de wijk meer op eigen benen te laten staan; niet zozeer doordat er dan nog veel mode in de wijk is te vinden.

39

40

Bijlage 1: Modestad Antwerpen

Antwerpen is in relatief korte tijd succesvol op de kaart gezet als Modestad. Hoe kwam dit tot stand?

rond zakelijke vaardigheden, begeleidt hen in hun loopbaan en promoot mode uit Vlaanderen nationaal en internationaal.

De Zes van Antwerpen

Antwerpen Open is een onafhankelijke kunstenorganisatie die is voort gekomen uit Antwerpen Culturele Hoofdstad 1993. Ze heeft als missie om in het kader van de city marketing van de stad de internationale culturele uitstraling van Antwerpen en Vlaanderen te bevorderen. Ze draagt ook bij tot de realisatie van het cultuurbeleid van deze stad, door eigen initiatieven en door ondersteuning van geselecteerde projecten en evenementen van andere Antwerpse actoren.

Antwerpen Open is actief op verschillende terreinen en heeft een geïntegreerde aanpak voor de realisatie van haar projecten, Antwerpen Open bundelt initiatieven tot een programma, coördineert en realiseert het project en voert de communicatie en de promotie.

Eind jaren ’90 zocht Antwerpen naar een manier om de concurrentie met Gent en Brugge aan te gaan en toeristen meer naar Antwerpen te lokken. Er is toen een ‘branding’ proces van start gegaan om van Antwerpen een modestad te maken. Het oorspronkelijke initiatief kwam in 1998 Linda Loppa van het Flanders Fashion Insititute (FFI) en van Bureau Toerisme Vlaanderen. Dit initiatief werd niet vanuit de mode maar vanuit het toerisme en grote evenementen geïnitieerd en georganiseerd.

Antwerpen is geen modestad zoals Parijs, Londen en Milaan waar een enorme mode-economie aanwezig is. Antwerpen is echter wel de stad waar de Antwerpse Zes vandaan komen. Modeontwerpers als Martin Margiela, Ann Demeulemeester en Raf Simons, afgestudeerd aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen, maakten furore op de internationale modescene en genereerde interesse in Belgische mode.

Projecten Twee grote projecten zijn de start geweest van het branding proces. Een groot international mode evenement Mode 2001 Landed|Geland en de opening van Mode Natie, een multifunctioneel gebouw waar de Mode Academie, het Modemuseum (MoMu) en het FFI gehuisvest zijn.

Initiatiefnemers De belangrijkste partijen die vanaf het begin betrokken waren bij het proces om van Antwerpen een modestad te maken zijn het FFI, Toerisme Antwerpen, Antwerpen Open en Toerisme Vlaanderen.

Het FFI is in 1998 opgericht met steun van de Vlaamse overheid en stimuleert ondernemerschap in de mode-industrie in Vlaanderen, sensibiliseert ontwerpers

Gezamenlijk hebben deze partijen Mode 2001 Landed/Geland georganiseerd, een groots internationaal project in het teken van de mode. Artistiek leider Walter Van Beirendonck, één van Antwerpens modecoryfeeën presenteerde vier boeiende tentoonstellingen en lanceerde een concept voor een nieuw internationaal tijdschrift. Dit tijdschrift, A Magazine, bestaat nog steeds en heeft voor elke editie een gastcurator uit de internationale modewereld. Mode 41

42

2001 Landed|Geland had mode als focus van hedendaagse culturele en sociale expressie met een economische dynamiek. Een hoogwaardig evenement met locale, regionale, nationale en internationale aantrekking. Antwerpen Open en het FFI waren de producenten en Toerisme Antwerpen/Vlaanderen namen de marketing en promotie op zich. Er werd gewerkt met curatoren voor de invulling van het project, curatoren uit de nieuwe en jongere generatie en niet de gevestigde namen.

Mode Natie, het multifunctionele centrum en hart van Antwerpen als Modestad huisvest het Modemuseum (MoMu) van de Provincie Antwerpen en, de bibliotheek van het MoMu, Copyright Bookshop en de modeafdeling van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Artesis Hogeschool Antwerpen en het FFI. Het biedt een platform voor discussie, confrontatie en reflectie, tussen studenten en ontwerpers en is tegelijkertijd een aangename plek om elkaar te ontmoeten. Mode Natie is gehuisvest in een grondig gerestaureerd gebouw. Het huisvesten in een bestaand pand heeft als voordeel dat het al is opgenomen in de urbane geschiedenis en stedelijk weefsel van de stad. De opening van een aantal flagship winkels van de grote Belgische namen in de nabije omgeving creëerden een nieuw winkelgebied.

Tevens organiseert het FFI sinds 1998 VITRINE, een tweejaarlijks terugkerend evenement waar ontwerpers worden gevraagd om installaties in etalages op te zetten door de stad heen verspreid. Het resultaat van dit evenement is dat er gedurende een periode van een aantal weken door de hele stad heen een aanwezigheid is van mode die een laagdrempelig en direct contact heeft met de voorbijganger en de mode dichterbij de bewoners brengt.

Spin off In navolging op Mode 2001 Landed|Geland en de opening van de Mode Natie in 2001 zijn er momenteel een aantal andere projecten en initiatieven die Antwerpen als Modestad onderbouwen Zo is er in 2010 door het stadsbestuur 2010: Mode. Bewust In Antwerpen gelanceerd. Hieronder zijn een aantal projecten samen gebracht zoals de Markt van Morgen, de Antwerp Fashion Map en de Dubieus Design Zomer.

De Markt van Morgen een maandelijks evenement waar beginnende en eigenwijze ontwerpers hun werk kunnen presenteren en verkopen. Bij dit evenement horen ook een gezellige bar en muzikale omlijsting door deejays en performers. Voor ontwerpers van mode, accessoires, juwelen, grafisch werk en interieurontwerp is de Markt van Morgen de gelegenheid om te experimenteren en te inspireren. Ontwerpers die hun plaats binnen het gevestigde circuit (nog) niet gevonden hebben worden gestimuleerd om met hun werk naar buiten te komen en kunnen zo de interactie aangaan met een breed publiek.

De Antwerp Fashion Walk neemt de bezoeker mee langs interessante mode adressen en de Antwerp Fashion Map verdeelt Antwerpen in vijf modewijken met elk zijn eigen identiteit en bijhorende stijl van winkels. of stellen zelf hun persoonlijke shoppingroute samen aan de hand van het winkelaanbod, verdeeld in verschillende categorieën.

Dubieus Design Zomer is een openlucht markt voor tweedehands design en prototypes van jonge ontwerpers. Studenten van het eerste tot het laatste jaar van de modeafdeling van Artesis Hogeschool Antwerpen laten hun werk zien op de catwalk zoals het afgelopen jaar tijdens SHOW2010 in de Waagnatie. De jaarlijkse modeshow van de Modeafdeling van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Artesis Hogeschool Antwerpen lokt jaarlijks 6000 bewonderaars van de hele wereld naar Antwerpen. Niet alleen om de ontwerpen van de studenten te bewonderen en te beoordelen, maar ook om van de unieke sfeer te proeven. Een internationale jury beoordeelt de creaties van de studenten.

Verbinding nationaal beleid Hiernaast is ook het Flanders DC opgericht door de Vlaamse regering. Flanders DC heeft als missie om ondernemend Vlaanderen creatiever te maken en creatief Vlaanderen ondernemender. Flanders DC bouwt daarom aan kennis, ontwerpt handige hulpmiddelen voor wie creatief en ondernemend aan de slag wil gaan en richt zich op ondernemers, leerkrachten, leerlingen, beleidsmakers en het grote publiek. Flanders DC begeleid ontwerpers in hun loopbaan en bied een tal van tools aan voor beginnende ondernemers waaronder cursussen voor ondernemers. Het FFI is onderdeel geworden van het Flanders DC. Foto’s: Flanders Fashion Institute en Stad Antwerpen

43

44

Bijlage 2: Atlas referentiestraten

Pannekoekstraat, Rotterdam Haarlemmerstraat, Amsterdam Spaarndammerstraat, Amsterdam Javastraat, Amsterdam Nationale straat, Antwerpen Steenstraat, Arnhem Klarendalseweg Arnhem 45

Pannekoekstraat - Rotterdam De Pannekoekstraat is een straat gelegen in het oostelijke deel van de binnenstad van Rotterdam, in de wijk stadsdriehoek. De straat is een ’verbindingsstraat’ tussen de twee winkelstraten Meent en Hoogstraat. Deze twee straten trekken wel een ander publiek. De Pannekoekstraat moet meer gezien worden als uitloper van de Meent. Tevens ligt het naast de markt op Blaak. Algemeene indruk is dat de straat gebruikt wordt om even op adem te komen tijdens het shoppen, er zijn voldoende leuke lunchrooms aanwezig.

De Pannekoekstraat heeft een compleet eigen sfeer: geen grote ketens, maar knusse kleine winkeltjes met een eigen assortiment. De straat is te omschrijven als trendy, urban en laagdrempelig. Ook tref je er hippe cocktailbars en leuke restaurants aan, voor de broodnodige shopbreak.

Naast trendy zaakjes (oa kappers als gevolg van de nabijheid van de Nederlandse kappersacademie) vind je er ook talloze zaakjes die exotische producten verkopen. De straat wordt het Soho van Rotterdam genoemd.

legenda Bebouwing wonen winkels / werken bijzondere functies

Verkeer Spoor Hoofd ontsluiting Metro Openbare vervoer - lijn Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte Water Park Plein

Kenmerken wijk Stadsdriehoek • inwoners • woningen • huishoudens • met kinderen 46

11.590 7.080 8.050 9%

omgeving nt

Pa n

ne

Stadhuis

300m / 3 min lopen

N

io

n

Tram

ek

str aa t

7

Gou

des

sing

el

A1

6

m seu

mu

k

Hoogstraat Me D tro

bibliothee

koopgoot

at

kt

WTC

st

ar m

Laurenskerk

age Berl tute i Inst

al

kappersacademie

nt

Mee

ko

ra

Marinierswegl

g htin ion Ric l Stat raa

t Cen

ce

A16 s 46

1 - Bu

2 Tram

station Blaak

/C B

o A/B Metr

47

Pannekoekstraat - Rotterdam Fysieke kenmerken • doorgaande straat/verbindingsstraat • breedte: 15 m • lengte: 340 m • 2 richtingsverkeer auto • 2 zijden parkeren

legenda Dagelijks

levensmiddelen persoonlijke verzorging

Mode & Luxe

warenhuis kleding & mode schoenen & lederwaren juwelier & optiek huishoudelijke en luxe artikelen antiek & kunst

Vrije tijd

sport & spel hobby media

In/Om huis

plant & dier bruin & witgoed auto & fiets doe het zelf wonen

15 m

Detailhandel overig detailhandel overig

Leisure

horeca cultuur ontspanning

Diensten

verhuur ambacht financiele instelling particuliere dienstverlening

48

3.5m

2m

4m

2m

3.5m

bron branchering: Locatus

juw eli uit er ze nd ga bu ler rau ie sch oo th n h ais e t eidss blo ok alo o em n res en wi au nk uit ran el ze nd t tha bu i rea uit u ze nd bu rea u

straat

s

an

m tat oo ode juw shop eli er

a pa rec ant s ho ur a t res rij kke dru

e mod l e k win r men kappe bloe ans t jap uran ek a t n s a ti re per kap ca hore

kel win t e el rk ink pa yw b kel b ho win en p lam

kapper kindermode woonwinkel design

eetcafe kapper iatisch

restaurant kapper mode kledingreperatie horeca mode galerie kapper horeca restaurant koreaans new age winkel restaurant koreaans

restaurant az bekerwinkel

eetcafe

49

Haarlemmerstraat - Amsterdam De Haarlemmerstraat ligt in het westelijk deel van de binnenstad van Amsterdam in de Haarlemmerbuurt. De weg is, vooral voor fietsers, een belangrijke doorgaande route tussen het Centraal Station en het West Amsterdam. Deze rol in combinatie met een specifiekere aanbod maakt de Haarlemmerstraat een bijzondere winkelstraat. De Haarlemmerstraat wordt gekenmerkt door een gevarieerd aanbod van ‘kleinere’ speciaal winkels met dagelijkse goederen (oa Vlaamsch Broodhuis) en niet dagelijkse goederen, afgewisseld met kleinere winkelketens (etos, ah etc). Tevens bevinden zich er een aantal functies met een rol op stadsniveau; West-Indisch huis (evenementen), opleiding, bioscoop en evenementenkerk, maar ook de namiddagen en avonden zijn goed vertegenwoordigd met diverse eet, drink en uitgaansgelegenheden.

Drukke en levendige straat. Een combinatie van doorgaande straat en slenterstraat.

Ouderwetse gezelligheid van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat.

legenda Bebouwing wonen winkels / werken westerpark

bijzondere functies

Verkeer Spoor oosterpark vondelpark

muiderpoort

Hoofd ontsluiting Metro Openbare vervoer - lijn Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte Water Park Plein

Kenmerken Haarlemmerbuurt • inwoners • woningen • huishoudens • met kinderen 50

7.140 4.325 4.580 17%

omgeving ring A10 S102

centraal station

Bus 48

0m

30

ting Rich tation S raal Cent

/3 m in

centraal station

lop posthoorn kerk

Supermarkt

foto academie

t traa

rum

t sgrach Keizer

t grach

t grach Heren

N

Brouwersgracht

n Prinse

ixs Man

cent

Haarlemmerstraat

Haarlemmerdijk bioscoop the movies

t wes ch s indi huis

haarlemmerplein

Bus 2

en

ring A10 Richting S103 Haarlem / Schiphol / Rotterdam

18 2/21/

51

Haarlemmerstraat - Amsterdam Kenmerken • doorgaande straat • breedte: 10 m • lengte: 890 m • 1 richtingsverkeer auto • 1 zijde parkeren • bredere stoep zuid-oost

legenda Dagelijks

levensmiddelen persoonlijke verzorging

Mode & Luxe

warenhuis kleding & mode schoenen & lederwaren juwelier & optiek huishoudelijke en luxe artikelen antiek & kunst

Vrije tijd

sport & spel hobby media

In/Om huis

plant & dier bruin & witgoed auto & fiets doe het zelf wonen

10 m

Detailhandel overig detailhandel overig

Leisure

horeca cultuur ontspanning

Diensten

verhuur ambacht financiele instelling particuliere dienstverlening

52

2.5m

3.5m

4m

bron branchering: Locatus

Bakker

Tabak

Bank ABNAMRO

Antiek Kleding

Kleding

Horeca Cadeaushop Souvenir Spiritueel Boeken Reisburo Kookgerei Videotheek Dierenspeciaalzaak Kleding Restaurant

Apotheker Prullaria

Electronica

Postkantoor

Bagel and Beans

Groente Bakker Kleding Tattoo Horeca Toko Kleding

Toko take-away Supermarkt Bakker Mode Doe-het-zelf Kleding

Supermarkt

Restaurant Italiaans

Computer

Kaasboer

Albert Heijn

Sleutelmaker Leeg

Rabobank

Café Vishandel Wijnhandel

Stomerij Eetcafé

Zonnestudio

Restaurant

Cadeau shop

Goedendoelen winkel

Restaurant Indisch

Kleding Kleding Bakker Parfumerie

Cadeau shop

Koffie en Thee

Leeg

Slager

Juwelier

Coffee Company Souvenier Kunst Eetcafé Restaurant Indisch Wasserette (kleding)

Kleding Kleding

Leeg

Cadeaushop

Blokker

Supermarkt

AV Discs

AV Discs Boeken

Mode

Modeschoenen (vrouw)

Supermarkt

Camera

Kleding

Kleding

Lingerie Schoenen

Wijnhandel

Café

Gall en Gall Optiek Schoenmaker Theebar Kleding Kantoor Supermarkt

Drogist

Kapper Schoenen

Bloemenzaak

Slager

cht

t grach

Heren

rsgra

Keize

Bioscoop

A/V dics

Horeca cafe

ht ngrac Prinse

Leeg Showroom

Schaakwinkel

Zonnestudio

Kleding

disch rant In tte ere Wass au re b d n u Uitze g Kledin e Divers nt Restauraria Pizza Slijterij Salades Kleding u Resta

Rabobank

Café Vishandel Wijnhandel

Stomerij Eetcafé

Zonnestudio

Restaurant

Cadeau shop

Kleding

Juwelier

Coffeeshop Bakker Kaas en noten

Tabak Accessoires Groenteboer Kleding Kleding

nt Restaura s Argentijn g din Kle Kleding Kapper

Coffeeshop Snackbar Sieraden Kleding Kleding Snackbar

ek Anti enier d Krui ur e Trait lgoed Spee eshop e Coff ing r Kled rwaa d Le e g n i Kled urant a Rest ing Kled

k Taba nier pe Lam ratie Deco ren Vloe dwinkel a o B r l inke ielw Rijw

Reisburo Coffeeshop

Leeg

Kleding

Bakker

Lijstenmakerij

Wijnhandel

Grand Café

Banketbakker

Restaurant Toscaans Kerk

Wijkcentrum

SPA wellness

eshop Coffe r Slage Leeg r giete Lood

cafép nd Gra ausho s r e Cad uvenie So el Hot

Café Leeg el wink Boek khousek a e St iaalzaa c s spe o aan t Fo Itali café t n a Eet taur Res

Leeg

Restaurant Chinees

Cadeaushop Café Reisburo Edelstenen Cadeaushop

Kaashandel Kunstgalerie

Kleding Steakhouse

Electronica

Fietsenmaker

Duikschool

Snackbar

Kaasboer

Albert Heijn

Sleutelmaker Leeg

Kleding Bakker Parfumerie

Kleding

Goedendoelen winkel

Restaurant Indisch

en

Cadeau shop

eum

lop

haarlemmer plein fotografie

in m

Leeg

/5

Koffie en Thee

0m

50 Mus

straat

53

Spaarndammerstraat - Amsterdam De Spaarndammerstraat ligt achter het spoor in het westen van Amsterdam, vlak bij het Westerpark. De straat had tot 10 jaar terug een negatief imago. De gemeente heeft samen met de corporatie De Key veel energie gestopt in de opwaardering van de straat en buurt. Zo is de straat volledig opnieuw ingericht. Tevens is er vanuit de gemeente actief gewerkt aan het meekrijgen van particuliere ‘winkel’ eigenaars in het opknappen van hun pui. Zo zijn er van de mindere puien foto’s gemaakt en die zijn vervolgens bewerkt om een resultaat te laten zien van wat het kan worden. Subsidies werden hier aan gekoppelt, dit bleek een groot succes. Tevens is er een stijl (oa kleur en typografie) afgesproken en werden bestaande kwaliteiten naar boven gehaalt (oa glas in loodramen die veelal waren afgetimmert.

De Spaarndammerstraat is nu een levendige straat met veel bedrijven, speciaalzaken en gediplomeerde vaklieden, zoals kappers, slagers, visverkopers etc. Het is goed merkbaar dat de straat helemaal is vernieuwd.

Er heerst een gezellig sfeer en de woningen aan deze straat worden in hoog tempo gerenoveerd. Dit heeft zijn uitwerking op de hele buurt.

legenda Bebouwing wonen winkels / werken westerpark

bijzondere functies

Verkeer Spoor

oosterpark vondelpark

muiderpoort

Hoofd ontsluiting Metro Openbare vervoer - lijn Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte Water Park Plein

KenmerkenSpaarndammer- en Zeeheldenbuurt • inwoners • woningen • huishoudens • met kinderen 54

10.200 5.980 5.860 23%

omgeving centraal station

Ta sm

3

tenhuis studen

am Tr

an str aa t

vesting

Bu

s4

8

N

30

0m

/3

m

in

ting n Rich l Statio traa Cen

lop

m Tra

en

ring A10 S102

3s2

Bu 8 1/1

Spaarndammerstraat

Zorgcentrum

Bu

s2

m

rle

a Ha

Westerpark

ng S 1 A1 0 3 0

am

rd g Rotte n i ht l / Ric ipho ch /S

2

ri

Supermarkt

2/2

22

55

westerpark

Spaarndammerstraat - Amsterdam Kenmerken • buurtstraat achter spoor • breedte: 20 m • lengte: 600 m • 2 richtingsverkeer auto, • 2 zijden parkeren, • brede stoepen

legenda Dagelijks

levensmiddelen persoonlijke verzorging

Mode & Luxe

warenhuis kleding & mode schoenen & lederwaren juwelier & optiek huishoudelijke en luxe artikelen antiek & kunst

Vrije tijd

sport & spel hobby media

In/Om huis

plant & dier bruin & witgoed auto & fiets doe het zelf wonen

20 m

Detailhandel overig detailhandel overig

Leisure

horeca cultuur ontspanning

Diensten

verhuur ambacht financiele instelling particuliere dienstverlening VOLVO

56

3.5m

2m 1.5m

6m

1.5m 2m

3.5m

bron branchering: Locatus

Stichting

Basisschool

Diverse

Holy Ravioli

Dierenspeciaal zaak

Kapper

Beautysalon

Tabak

Apotheek

Drogist

Bakker

el

en

lop

Dierenkliniek

Beautysalon

Pizzaria

Bakker Eethuis Snackbar

Restaurant

Bibliotheek Kapel Salsa dansschool

ink

Av on dw

Diverse

Ca fĂŠ

Supermarkt

Bloemist

in

Tandarts

m

Therapie

Stomerij

/5

Electra

Buurtcentrum

Groenteboer

uis

Pizzaria Videotheek Cafetaria Rijwiel specialist

Ca fĂŠ

eh

Kapper

Blokker

Zeeman

Meubelmakerij Slager

Kapper

enen

Scho

er

ra Toko

Cam e

Slag

Bagel and Bean s Chinee s-Indisc h Chin ees Rest aura nt Ijzer hand Arch itect e l enbu Bele reau gde broo djes ffi Ko

ak Tab

Albert Heijn

huisvesting asium

m

straat

wester 57

Javastraat - Amsterdam Dé Javastraat is de winkelstraat van de Indische Buurt in Amsterdam en bevindt zich net als de Spaarndammerstraat ‘achter’ het spoor. De straat is vlakbij de Dappermarkt en het Oosterpark gelegen.

In 2008 is de Javastraat flink onder handen genomen door het stadsdeel. De straat is van gevel tot gevel vernieuwd. De stoepen zijn ‘weer’ breed gemaakt. Onder het motto ‘Samen IndischeBuurt’ werken stadsdeel Oost en de woningcorporaties Eigen Haard, de Alliantie en Ymere aan de verbetering van de Indische Buurt. De buurt wordt steeds mooier én gevarieerder. Jonge mensen ontdekken de buurt.

Het stadsdeel en de woningcorporaties streven naar een Javastraat waar meer te doen is dan winkelen alleen. Het moet ook een ontmoetingsplek zijn om een kopje koffie te drinken, een broodje te eten of een terrasje te pakken. Dit met behoud van het unieke multiculturele karakter van de straat. Er wordt van alles gedaan om de straat mooier en diverser te maken. Het huren van leegstaande panden wordt aantrekkelijk gemaakt voor startende ondernemers, eigenaren kunnen subsidie krijgen om hun pui op te knappen, de winkeliersvereniging krijgt hulp bij het organiseren van leuke activiteiten en er wordt actief gezocht naar enthousiaste ondernemers die een zaak in de Javastraat willen beginnen. Ook de fonteinen op het Javaplein en de sierlantaarns maken dragen bij aan de verbetering van de Javastraat.

58

legenda Bebouwing wonen winkels / werken westerpark

bijzondere functies

Verkeer Spoor oosterpark vondelpark

muiderpoort

Hoofd ontsluiting Metro Openbare vervoer - lijn Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte Water Park Plein

Kenmerken Indische buurt west • inwoners 12.440 • woningen 6.565 • huishoudens 6.950 • met kinderen 24%

omgeving s2

2

ring A10 S100

Tram 14

2

s2

Bu

m ra /T

ring A10 S114

ring A10 S100

Cen Richtin traa g l Sta tion

Bu

Zeeburgerdijk

14 Studio K

Tra m

30

0m

ma

/3

m

in

14

Bor

neo

stra

at

Javaplein

lop

t rk

en

Dap

Javastraat

Flevopark

raat

t pers Supermarkt

t traa ens

d

win an S v e t ers

Ee

Theater

Richting Muiderpoortstation

t rk ma

rk

pa

ter

s Oo

N

59

Javastraat - Amsterdam Kenmerken • buurtstraat achter spoor • breedte: 25 m • lengte: ca 500 m • 2 richtingsverkeer auto, • 2 zijden parkeren, • brede stoepen met veel uitstalling

legenda Dagelijks

levensmiddelen persoonlijke verzorging

Mode & Luxe

warenhuis kleding & mode schoenen & lederwaren juwelier & optiek huishoudelijke en luxe artikelen antiek & kunst

Vrije tijd

sport & spel hobby media

De Ponteneur In/Om huis

plant & dier bruin & witgoed auto & fiets doe het zelf wonen

25 m

p Dap

Detailhandel overig detailhandel overig

a erm rkt

60

6.75m

7m Oosterpark

2.25m

2.25m

6.75m

Leisure

horeca cultuur ontspanning

Diensten

verhuur ambacht financiele instelling particuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus

eijn

Beauty salon Reisbureau Computer

Stomerij Bakker Vishandel Slager Banket bakker Coffeeshop

Stoffen

Supermarkt Turkse mode Avondwinkel

Bakker

Kapper

Boekwinkel Leeg

Leeg

Electronica

Kruidvat Reisbureau Gordijnen Eethuis toko Supermarkt Groenteboer Dieren zaak Restaurant Café Café Electronica Opticien Telecom Eetcafé Beauty salon Reisbureau Groenteboer Slager

Slijterij Vishandel Restaurant

Zeeman

Kunstgalerij

AV Discs

Drogist Diverse Kapper Vishandel

Kleding Telefonie haal Indische af er ak m en ho Sc Opticien

Telefonie

lop

Zonnestudio

en

Leeg Bakker en Gordijn s rt a d Tan

io lstud Nage g in d Kle Toko tte Wassere

in

Stoffen en vinyl

r

oe nteb

Groe

m

Tabak Groenteboer

e nmod Here ratie Repa rse iv D e er ntebo e Gro er nmak Fietse er k k lo B Leeg Tabakt k rmar e p u S oom Grillrapper K p Maroc sho Marco café Lederzaak Slager Reisbureau e Wasserett Surinaamse afhaal Slager Leeg Bakker len Huishodelijke artike Steakhouse Leeg Arabische mode Stoffen

/5

Te

50 0m

Leeg ie lefon

tH Alber

urant Resta er Kapp g Kledin en n e o h Sc

straat

Javaplein Bloemist

61

Nationalestraat - Antwerpen De Nationalestraat in Antwerpen is dé modestraat van Antwerpen met z’n zijstraten.

De straat komt uit op Groenplaats, het plein bij de kathedraal en veel winkels. Verse creaties van wereldberoemde ontwerpers etaleren in deze straat die om die reden enorm populair is onder modeliefhebbers. De ModeNatie op de hoek van de Nationalestraat en de Drukkerijstraat is het creatieve modehart van Antwerpen. Het MoMu (ModeMuseum), de befaamde Modeacademie en het Flanders Fashion Institute hebben er hun vaste stek.

Lombardenvest en Steenhouwersvest, twee zijstraten van de Nationalestraat waar grote internationale namen en ex-modeacademici goed vertegenwoordigd zijn. Een meer alternatief kledingaanbod tref je in de tevens aangrenzende Kammenstraat. Het geheel is het modekwartier.

legenda Bebouwing wonen winkels / werken bijzondere functies

Verkeer Spoor Hoofd ontsluiting Metro Openbare vervoer - lijn Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte Water Park Plein

Kenmerken Historisch centrum • inwoners 9.104 • woningen ?

• huishoudens 4.691 • met kinderen 19% • toeristen 1.000.000 62

omgeving groenplaats

N

hoge school

stee

nho

ude

rsve

st

lomba

in l

ns me kam

op

en

181/ 182/

183

at

tra

s 22/ 180/

3m

MO MU

/8 Bu

m/

st

Tram 4

300

rdenve

63

Nationalestraat - Antwerpen Kenmerken • doorgaande straat • breedte: 14 m met breed deel van 25 m • lengte: 500 m • 2 richtingsverkeer auto • 2 trambanen • 2 zijden parkeren

legenda Dagelijks

levensmiddelen persoonlijke verzorging

Mode & Luxe

warenhuis kleding & mode schoenen & lederwaren juwelier & optiek huishoudelijke en luxe artikelen antiek & kunst

Vrije tijd

sport & spel hobby media

In/Om huis

14 m

plant & dier bruin & witgoed auto & fiets doe het zelf wonen

Detailhandel overig detailhandel overig

Leisure

horeca cultuur ontspanning

Diensten

verhuur ambacht financiele instelling particuliere dienstverlening

64

2.5m

2m

5m

2m

2.5m

bron branchering: Locatus

Tassen

Parkee rgarate v

Parke ergara ge Kinde rkledin g m/v Kledin g Wijn Kledin g m/v Luxe kled ing v

Tassen

Kleding

g

din

Tas sen g Lee g Kle din in d g Sch Kle ing oen d en el Kle Lee ink g stw ding Kle e din Fe Kle en v n Café g oe ing Sch Kled g Koffie en br oodjes din Kle

K le

t Restauran

Hotel

g

din

Kle

<--

n Juw elie r oen en Le Boe eg Kle ken din g

Kleding

oenen

en

tse

Kleding

Eetcafé

kleding

Kleding v

Kleding m Kleding v

Hotel Baby kleding Kinder kleding

Kleding v g

ol

Survival

Kleding Kleding

din

Sch

straat

ro

scho

Handsch

Leeg Kleding

Mu

Met

Hoge

Wa ss

Atelier

Tassen Schoenen Kleding

Kle

Kleding Broodjes Kleding Kleding Broodjes Café

Feest win Juwe kel Kledinlier Inter g ieur Leeg Kle Choc ding olate r Kledin ie g Kuns t

Skate Antie board k Thaise k Make unst la Kledin ar g Linge r Kledin ie g Eetca fé Kledin g KappeLeeg r Kledin g

itzen Fatb dburea u Cad oy win kel eau s Kle hop din g Le Kle eg din g

Leeg

Eetcafé

Supermar

kt

Interieu rc

adeau

Kapper

Kled

ing m

Bank Apo thee k Kled ing Tass en

Broo

djes Leeg Bak Scho ker enen Wa

Eetca fé Linge rie Leeg Kledin gv

Juwe lier Leeg Kledin g Kledin v gv Dokt er Kledin gm

Kled in Huis g hou delij Opt k ic Kled ien i Kled ng v Beau ing v Cad tysalon eaus hop Kled ing v Fiets enm aker

Kled ing m Kapp er Dokt er

65

Steenstraat - Arnhem De Steenstraat is een winkelstraat in het centrum van Arnhem. De naam stamt uit de 13de eeuw, toen dit stukje weg naar Velp als enige straat bestraat was. In de straat staat de neogotische Sint-Martinuskerk, een vroeg werk van architect Alfred Tepe uit 1874-1876.

De straat is tevens bekend van de Nederlandse versie van het bordspel Monopoly, waar het samen met de Ketelstraat en het Velperplein “Arnhem” vormt.

De straat is een belangrijke doorgaande straat voor fietsers vanuit west Arnhem enVelp richting de binnenstad.

Vandaag de dag wordt de Steenstraat opnieuw ingericht. Nieuwe bestrating, nieuwe bomen en speciaal straatmeubilair gaan ervoor zorgen dat de winkelstraat straks een logischer en aanzicht verhogende inrichting krijgt. De metamorfose vindt plaats volgens het zogenoemde shared-space-principe, waarbij alle verkeersdeelnemers de openbare ruimte delen.

legenda Bebouwing wonen winkels / werken bijzondere functies velperpoort

Verkeer Spoor Hoofd ontsluiting Metro Openbare vervoer - lijn Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte Water Park Plein

Kenmerken Spijkerbuurt/ Hommelsestraat-buurt • inwoners 4.080 • woningen 1.955 • huishoudens 2.980 • met kinderen 8% 66

eg ew

ls da

ren

kla

omgeving lp

ve ap o eld

30

ses

orn

0m

at tra

centraal station

/3

station Velperpoort

m

in

lop

en

aat ijkstr

Bus 3/7/26/27/29/44/107

ijlw n mu

. va g j.p

in

t straa

steen

sint martinuskerk

spijk n erlaa

velperplein

theater het hof

raat

erst

spijk

N singel 67

Steenstraat - Arnhem Kenmerken • doorgaande straat • breedte: 15m • lengte: 415m • shared-space principe • 1 richtingsverkeer auto • 1 zijde parkeren

legenda Dagelijks

levensmiddelen persoonlijke verzorging

Mode & Luxe

warenhuis kleding & mode schoenen & lederwaren juwelier & optiek huishoudelijke en luxe artikelen antiek & kunst

Vrije tijd

sport & spel hobby media

In/Om huis

15 m

plant & dier bruin & witgoed auto & fiets doe het zelf wonen

Detailhandel overig detailhandel overig

Leisure

horeca cultuur ontspanning

Diensten

verhuur ambacht financiele instelling particuliere dienstverlening

3.5m 68

2m

4m shared space

2m

3.5m bron branchering: Locatus

straat

lee

lier juwe leeg

g e tel

m co p u

rea

sho

r

leeg l inke belw l inke belw r lie l juwe inke iekw muz bar k snac

tica el ero twink kel r in spo ubelw oor me tkant pos com ar nkel tele i ckb sna menw e blo rij e slag er bakk kel erij slag tenwin el n ink groe enw ltijd maa el wink kaas cafe

bu

s rei

too

tat

cafe cafe

er kapp er slag t uran esta ees r chin nkel i auw cade kt mar uper l bios inke enw fiets s hine mac naai leeg elaa

mak

toko

ding

eskle

/dam

ieur inter

n

erlaa spijk

leeg cien opti

kel win wijn l inke byw hob r kba snac per kap nt aura rest terie cola cho nt aura rest d lgoe spee

leeg pply artsu kel gwin kledin

ist drog t uran resta

l inke ingw kled lf etze doeh inkel belw er kapp el k auwin cade el wink piano kel gwin kledin atie eper ingr kled o repr u urea reisb ia imed mult

ist drog leeg kel dwin lgoe k spee eban zonn aak ingz kled kel rwin l e pute com oonwink leeg telef rijf bed l ke nwin tasse delaar lhan r zege juwelie post

ker bak tie pera r enre pe scho kap p sho r elijk verg tkantoo el pos ijswink s e r i esso nacc oed woo witg ar ela mak

p osho repr u urea ndb laar e mak uitze

69

Klarendalseweg - Arnhem De Klarendalseweg is van oudsher een buurtstraat aan de achterzijde van het spoor in Arnhem. De straat heeft - voor auto’s en fietsers - nooit een doorgaande functie gehad maar is altijd een buurtas geweest. In vroegere tijden was er nog een groot aantal buurtwinkels en - voorzieningen, de laatste decennia van de 20e eeuw is dit aantal afgenomen. Ook was de buurt verloederd.

Door investeringen van de gemeente de woningbouwcorporatie heeft de wijk de laatste jaren een verbeteringsslag ondergaan.

Zo heeft zijn er modewinkels- en ateliers gevestigd in leegstaande panden en is het profiel de afgelopen jaren vernieuwd.

Bebouwing wonen winkels / werken bijzondere functies velperpoort

Verkeer Spoor Hoofd ontsluiting Metro Openbare vervoer - lijn Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte Water Park Plein

Kenmerken Klarendal • inwoners 7.235 • woningen 3.723 • huishoudens ?

• met kinderen • toeristen 70

omgeving

Coehoorn Kazerne

N

Supermarkt

De Leuke Linde

d

ren

Molen â&#x20AC;&#x153;de Kroonâ&#x20AC;?

Hommelstraat

Kla

g we

e als

at

ra st

lse

n

se

Ro

a da

eg w r e

p

l Ve

us

yb

Post Theater

Sonsb

lle Tro

eeksin

gel 71 Station Velperpoort

Klarendalseweg - Arnhem Kenmerken • buurt straat • breedte: 10,5 m • lengte: 1200 m • gedeeltelijk 2 richtingsverkeer auto • wisselend parkeerverbod of 2 zijden parkeren

Dagelijks

levensmiddelen persoonlijke verzorging

Mode & Luxe

warenhuis kleding & mode schoenen & lederwaren juwelier & optiek huishoudelijke en luxe artikelen antiek & kunst

Vrije tijd

sport & spel hobby media

10,5 m

In/Om huis

plant & dier bruin & witgoed auto & fiets doe het zelf wonen

Detailhandel overig detailhandel overig

Leisure

horeca cultuur ontspanning

Diensten

verhuur ambacht financiele instelling particuliere dienstverlening

72

2.5m

2m

4m

2m

bron branchering: Locatus

e Le

g

ru nt lce e k

m n Wi

50

s Lij r lie ate de

o ho

k aa nm

g Lee

en

r ke ma n ten toffe S Mo

Sc

lop in m /5 0m

st en

fé tca Ee Di n alo ps rs Ka aa l r ke lie Ma ate de Mo

/ ica on zaak ctr Ele goed wit

m

n r

lie ate er ebo ent t ark erm

a

Sup

Gro

de

Mo

ede

Ho

tru en oc Inf

é Caf

hop au ure

esb

aus

e Cad vi Ad nic

Cadeaushop

Coffeeshop Mode atelier Mode atelier Kleding Kleding Mode atelier

73 Restaurant

é Caf

atelier

er

Mode

ea te li e

Bloemist

g Le e

od M od M

ctro

Ele

hop aus

e Cad

Mode

M

uz

sti iek

ng ca

ea te lie r Le eg

er od

ea te li M

od M

straat

Totaal overzicht voordeuren Pannekoekstraat Blad1

• lengte: 340 m Pannekoekstraat oost publiek 26 wonen 27 Pannekoekstraat werken 1 oost totaal 54 dicht 0 publiek 26 wonen 27 werken 1 Pannekoekstraat Haarlemmerstraat totaal 54 oost noord dicht 0 Haarlemmerstraat publiek 26 121 publiek wonen 27 •wonen lengte: 890 m 97 werken 1 Haarlemmerstraat 1 werken totaal 54 noord 219 totaal dicht 0 2 dicht publiek 121 wonen 97 werken 1 Haarlemmerstraat Spaarndammerstraat totaal 219 noord noord dicht 2 publiek 121 publiek 22 wonen 97 wonen 58 werken 1 Spaarndammerstraat werken 4 totaal 219 noord 84 totaal dicht 2 Spaarndammerstraat 2 dicht publiek 22 wonen 58 • lengte: 600 m werken 4 Spaarndammerstraat Javastraat 84 totaal noord noord 2 dicht publiek 22 64 publiek wonen 58 77 wonen werken 4 Javastraat 0 werken 84 totaal noord 141 totaal 2 dicht 0 dicht 64 publiek 74 77 wonen 0 werken Javastraat 141 totaal noord

west

totaal

22 17 3 west 42 2 22 17 3 42 west zuid 2 22 96 17 70 3 1 42 zuid 167 2 5 96 70 1 167 zuid zuid 5 96 41 70 68 1 5 167 zuid 114 5 3 41 68 5 114 zuid zuid 3 41 49 68 66 5 2 114 zuid 117 3 2 49 66 2 117 zuid

48 44 4 totaal 96 2 48 44 4 96 totaal totaal 2 48 217 44 167 4 2 totaal 96 386 2 7 217 167 2 386 totaal totaal 7 217 63 167 126 2 9 totaal 386 198 7 5 63 126 9 198 totaal totaal 5 63 113 126 143 9 2 198 totaal 258 5 2 113 143 2 258 totaal

gemidd.

Blad1 24 22 2 gemidd.

48 1 24 Blad1 22 2 48 gemidd. gemidd.

1 24 108,5 22 83,5 2 1 gemidd.

48 193 1 3,5 108,5 83,5 1 193 gemidd. gemidd.

3,5 108,5 31,5 83,5 63 1 4,5 gemidd.

193 99 3,5 2,5 31,5 63 4,5 99 gemidd. gemidd.

2,5 31,5 56,5 63 71,5 4,5 1 99 gemidd.

129 2,5 1 56,5 71,5 1 129 gemidd.

per 100m

deur elke … m

7,06 6,47 0,59 per 100m 14,12 0,29 7,06 6,47 0,59 14,12 per 100m per 100m 0,29 7,06 12,19 6,47 9,38 0,59 0,11 per 100m 14,12 21,69 0,29 0,39 12,19 9,38 0,11 21,69 per 100m per 100m 0,39 12,19 5,25 9,38 10,50 0,11 0,75 per 100m 21,69 16,50 0,39 0,42 5,25 10,50 0,75 16,50 per 100m per 100m 0,42 5,25 11,30 10,50 14,30 0,75 0,20 16,50 per 100m 25,80 0,42 0,20 11,30 14,30 0,20 25,80 per 100m

14,17 15,45 170,00 deur elke … m 7,08 340,00 14,17 15,45 170,00 7,08 deur elke m deur elke … … m 340,00 14,17 8,20 15,45 10,66 170,00 890,00 deur elke … m 7,08 4,61 340,00 254,29 8,20 10,66 890,00 4,61 deur m deur elke elke … … m 254,29 8,20 19,05 10,66 9,52 890,00 133,33 deur elke … m 4,61 6,06 254,29 240,00 19,05 9,52 133,33 6,06 deur elke elke … … m deur m 240,00 19,05 8,85 9,52 6,99 133,33 500,00 deur elke … m 6,06 3,88 240,00 500,00 8,85 6,99 500,00 3,88 deur elke … m

Per 100m: 7 publiek 6 wonen 1 werk

Per 100m: 12 publiek 9 wonen 1 werk

Per 100m: 5 publiek 11 wonen 1 werk

dicht 2 werken 1noord totaal 54 publiek 121 dicht 097 wonen Spaarndammerstraat werken 1 noord totaal 219 publiek 22 Haarlemmerstraat dicht 2 wonen 58 noord werken 4 publiek 121 totaal 84 wonen 97 Spaarndammerstraat Javastraat dicht 2 werken 1noord totaal 219 publiek 22 •dicht lengte: 500 m 258 wonen Javastraat werken 4 noord totaal 84 publiek 64 Spaarndammerstraat dicht 2 wonen 77 noord werken 0 publiek 22 totaal 141 wonen 58 Javastraat dicht 0 werken 4noord totaal 84 publiek 64 dicht 277 wonen Steenstraat werken 0 noord totaal 141 publiek 35 Javastraat dicht 0 Steenstraat wonen 32 noord werken 1 64 •publiek lengte: 415 m totaal 68 wonen 77 Steenstraat dicht 5 werken 0 noord totaal 141 publiek 35 dicht 032 wonen Klarendalseweg werken 1 west totaal 68 publiek 52 Steenstraat dicht 5 wonen 109 noord werken 10 publiek 35 totaal 171 wonen 32 Klarendalseweg dicht 4 werken 1west totaal 68 52 publiek dicht 5109 wonen Klarendalseweg 10 werken totaal • lengte: 1300171 m Klarendalseweg 4 dicht west 52 publiek 109 wonen 10 werken 171 totaal 4 dicht

5 3zuid 42 96 270 1 zuid 167 41 5 68 zuid 5 96 114 70 3 1zuid 167 41 568

7 4totaal 96 217 2167 2 totaal 386 63 7 126 totaal 9 217 198 167 5 2totaal 386 63 7126

3,5 2gemidd.

48 108,5 183,5 1 gemidd.

193 31,5 3,5 63 gemidd.

4,5 108,5 99 83,5 2,5 1gemidd.

193 31,5 3,5 63

0,39 0,59 per 100m 14,12 12,19 0,29 9,38 0,11 per 100m 21,69 5,25 0,39 10,50 per 100m 0,75 12,19 16,50 9,38 0,42 0,11 per 100m 21,69 5,25 0,39 10,50

5 9 4,5 gemidd. totaal zuid 114 198 99 49 113 56,5 3 5 2,5 66 143 71,5 gemidd. totaal zuid 2 2 1 41 63 31,5 117 258 129 68 126 63 2 2 1 5zuid 9totaal 4,5 gemidd.

114 198 99 49 113 56,5 366 5143 2,5 71,5 2 2 1 gemidd. totaal zuid 117 258 129 45 80 40 2 2 1 32 64 32 gemidd. totaal zuid 0 1 0,5 49 113 56,5 77 145 72,5 66 143 71,5 5 10 5 2 2 1 gemidd. totaal zuid 117 258 129 45 80 40 232 264 132 incl deel sonsbeeksingel (v/a hommelseweg) 0 1 0,5 gemidd. totaal oost 77 145 72,5 28 80 40 5 10 5 154 263 131,5 gemidd. totaal zuid 13 23 11,5 45 80 40 195 366 183 32 64 32 incl deel sonsbeeksingel (v/a hommelseweg) 4 8 4 0oost 1totaal 0,5 gemidd.

77 145 72,5 28 80 40 5154 10 5131,5 263

0,75 per 100m 16,50 11,30 0,42 14,30 per 100m 0,20 5,25 25,80 10,50 0,20 0,75 per 100m 16,50 11,30 0,42 14,30 0,20 per 100m 25,80 9,64 0,20 7,71100m per 0,12 11,30 17,47 14,30 1,20 0,20 per 100m 25,80 9,64 0,20 7,71 0,12 per 100m 17,47 2,94 1,20 9,65100m per 0,84 9,64 13,44 7,71 0,29 0,12 per 100m 17,47 2,94 1,20 9,65

Pagina 111,5 13 23 195 366 183 (v/a hommelseweg) 4incl deel sonsbeeksingel 8 4 totaal gemidd. oost 28 80 40 154 263 131,5 Pagina 1 13 23 11,5 195 366 183 4 8 4

0,84 13,44 0,29 per 100m 2,94 9,65 0,84 13,44 0,29

254,29 170,00 deur elke …m 7,08 8,20 340,00 10,66 890,00 deur elke … m 4,61 19,05 254,29 9,52 deur elke … m 133,33 8,20 6,06 10,66 240,00 890,00 deur elke …m 4,61 19,05 254,29 9,52 133,33 deur elke … m 6,06 8,85 240,00 6,99 deur elke … m 500,00 19,05 3,88 9,52 500,00 133,33 deur elke …m 6,06 8,85 240,00 6,99 500,00 deur elke … m 3,88 10,38 500,00 deur elke12,97 …m 830,00 8,85 5,72 6,99 83,00 500,00 deur elke …m 3,88 10,38 500,00 12,97 830,00 deur elke … m 5,72 34,05 83,00 deur elke10,36 …m 118,43 10,38 7,44 12,97 340,50 830,00 deur elke …m 5,72 34,05 83,00 10,36 118,43 7,44 340,50 deur elke … m 34,05 10,36 118,43 7,44 340,50

Per 100m: 11 publiek 14 wonen 1 werk

Per 100m: 10 publiek 8 wonen 0 werk

Per 100m: 3 publiek 10 wonen 1 werk 75

Pagina 1

76