Harcerskim szlakiem dookoła Bydgoszczy

Nakład 1000 egz.

Wędruj z nami przez cały rok!

Harcerskim szlakiem dookoła Bydgoszczy

2018

sta Bydgoszczy w 1996 roku i na corocznym „Marszu na 100 kilometrów dookoła Bydgoszczy w 24 godziny” Klubu Turystyki Pieszej PTTK „Piętaszki”.

„Harcerskim szlakiem dookoła Bydgoszczy” to propozycja wędrówek wokół Bydgoszczy dla każdego, kto chce spacerować po obrzeżach naszego miasta. Poznawać piękno otaczających nas lasów, podziwiać wspaniałe widoki roztaczające się ze wzniesień okalających pradolinę Wisły, w której położona jest znaczna część Bydgoszczy.

W 2017 roku harcerze bydgoscy obchodzili stulecie działalności w mieście. Z tej okazji Harcerski Klub Turystyki Pieszej Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego „Kiwaczki” opracował trasę turystyczną, która liczyła 100 kilometrów. Była ona wzorowana na harcerskich trasach rajdu „Dookoła Bydgoszczy” przygotowanych na 650-lecie mia-

Obecna propozycja jest podzielona na odcinki, które zaczynają się i kończą na przystankach komunikacji miejskiej. Ich długość jest taka, aby każdy mógł przejść taki odcinek. Część tych tras, prowadzących leśnymi drogami, można pokonać również rowerem. Większością odcinków można wędrować w ciągu całego roku, niezależnie od warunków atmosferycznych. Po drodze można odwiedzić różne ciekawe obiekty jak Centrum Edukacji Ekologicznej w Myślęcinku czy Exploseum. „Harcerskim szlakiem dookoła Bydgoszczy” można wędrować w grupie, w ramach rajdów pieszych, ale również rodzinnie i indywidualnie.

W tym miejscu należą się słowa podziękowania wszystkim, którzy pomogli w realizacji tego turystycznego przedsięwzięcia, zarówno ze Związku Harcerstwa Polskiego, jak i z Polskiego Towarzystwa TurystycznoKrajoznawczego. Życzę wspaniałych wędrówek i niezapomnianych wrażeń z odkrywania piękna tras leżących dookoła Bydgoszczy.

CZUWAJ! harcmistrz Piotr Nawrocki Przodownik Turystyki Pieszej PTTK Komenda Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto • 85-010 Bydgoszcz • ul. Dworcowa 56 • www.bydgoszcz.kp.zhp.pl www.facebook.com/HufiecBydgoszcz • bydgoszcz@bydgoszcz.zhp.pl opracowanie tras: hm. Piotr Nawrocki (ZHP, „Kiwaczki”), Bogusław Pieszczyński („Kiwaczki”), pwd. Rafał Jankowski, hm. Beata Kobus zdjęcia: hm. Piotr Nawrocki, Bogusław Pieszczyński, pwd. Bernadeta Nawrocka, pwd. Rafał Jankowski i phm. Roman Bogusławski redakcja: phm. Małgorzata Grosman • skład: phm. Maciej Charczuk

Zadanie współfinansowane ze środków Miasta Bydgoszczy 2

Odcinek I (10 km)

Bydgoszcz Błonie pętla autobusowa MZK – czerwony szlak „Powstania Kościuszkowskiego” – Trzciniec – ścieżki rowerowe Nadleśnictwa Bydgoszcz – Port Lotniczy Bydgoszcz

Ze skrzyżowania ulicy Szubińskiej i księdza Józefa Schulza, gdzie znajdują się przystanki autobusowe MZK i PKS Błonie, wyruszamy

czerwonym szlakiem „Powstania Kościuszkowskiego”, ulicą Szubińską w kierunku lasu. Szlak prowadzi trasą przemarszu wojsk powstańczych pod dowództwem gen. Henryka Dąbrowskiego w 1794 roku.

Przy bramie Wojskowych Zakładów Lotniczych nr 2 przechodzimy na drugą stronę ulicy. Na wprost za bramą dostrzec możemy wyjątkowe drzewo – platana, będącego pomnikiem przyrody. Chodnik prowadzi nas na wiadukt, na który wchodzimy. Z niego podziwiamy (patrząc w lewą stronę) bydgoskie lotnisko. Po przyjściu ponad torami kolejowymi schodzimy w lewo. Szlak wiedzie teraz ścieżką wzdłuż torów, a następnie chodnikiem asfaltowej drogi do Trzcińca.

Po dojściu do przejazdu kolejowego (po 4 km trasy) rozstajemy się z czerwonym szlakiem pieszym. Przechodzimy na drugą stronę torów linii kolejowej Bydgoszcz – Inowrocław i wchodzimy na ścieżkę rowerową Nadleśnictwa Bydgoszcz. Ścieżka prowadzi wzdłuż torów, a następnie w lewo, przez

piękne lasy z jagodami latem i grzybami jesienią. Po kilku kilometrach dochodzimy do skrzyżowania, na którym drogowskaz daje nam dwie możliwości: Stryszek lub Lotnisko. Skręcamy w lewo i idziemy w kierunku lotniska; najpierw drogą leśną, a następnie drogą z sześciokątnej trylinki. Przed samym płotem lotniska skręcamy w prawo i krętą drogą leśną dochodzimy do Portu Lotniczego Bydgoszcz im.

Ignacego Paderewskiego. Tu kończymy pierwszy odcinek wędrówki. Do centrum miasta możemy wrócić autobusem MZK linii nr 80. ie od y działa nieprzerwan Lotnisko w Bydgoszcz ku, a więc od momentu 20 ro ponad 100 lat. Po 19 i po okresie zaborów, było lsk Po do ta as mi u powrot dry lotrodkiem szkolącym ka Bydoś im stk zy ws de ze pr a nn sły i ym inn między nicze. To tu mieściła się najbardziej znanych ab. Do goska Szkoła Pilotów należał go ośrodka lotniczego iego kie os dg by w tó solwen lsk Po a jsk rucznik pilot Wo Franciszek Żwirko, po nisłaSta em ier yn inż wraz z 32. i pilot sportowy, który 19 w zawodach Challenge wem Wigurą zwyciężył a dłuwynosi 146 hektarów, rtu po nia ch erz wi po iś Dz nal ma to 2,6 km. Sam termi gość pasa startowego osób. na 2 żyć rocznie pół milio ok. 7 tys. m , może obsłu

3

Odcinek Ii (10 km)

Port Lotniczy Bydgoszcz – zielony szlak „Relaks” – pomnik pomordowanych w Leśnictwie Bielice – lasy – Exploseum pętla autobusu MZK nr 68

kawałek – na najbliższymrozwidleniuoba te szlaki odchodzą na południe, a my idziemy prawym duktem na wschód. Dukt ten doprowadza nas do drogi na granicy działów leśnych, w którą skręcamy w lewo, a na najbliższym skrzyżowaniu – w prawo.

Teraz poruszamy się dłuższy czas prosto na wschód aż do betonowej drogi, czyli do ulicy Dąbrowa. Popularną„betonówką”, zbudowaną przez Niemców w czasie II wojny światowej, kierujemy się w prawo (na południe). Podążamy nią kilkaset metrów, aż pojawi Zakłady Ch się po lewej stronie ścieżka prowadząca przez dziurę w płocie e 1948-2014, miczne „Zachem” dzi dawnego „Zachemu”. Ścieżką, a następnie drogą leśną a berg, utwo powstały na bazie DA łały w latach wędrujemy prosto na wschód. Mijamy teren wodociągów i rzonej prze G Fabrik Brom z Niemców światowej - dochodzimy do utwardzonej drogi, którą idziemy w prawo, w cz (N wykorzystu iemcy produkowali tu asach II wojny ją dy były m c robotników przymu nitroglicerynę, a następnie w lewo w kierunku Exploseum. Wejście rozpoiędzy innym sowych). Za czynające zwiedzanie, znajduje się przy drodze odbijającej w i wybuchowy k ch. W czasa producentem materi ła- prawo. Chcąc zwiedzić muzeum, skierować musimy się więc ałów ch rozkwitu hektary, na k za kolejowych tórych było 120 km d jmowały 484 w prawo, jeśli nie, to powędrujemy w kierunku przystanku .M ró sportowy, st iały swoją szkołę, do g i 70 bocznic MZK, mijając ruiny zabudowań zakładu DAG Bromberg po m kultury, adion, gaze klub prawej i ostatni ze zwiedzanych nicze, elektr tę, drukarn ię o kolejowy. O ciepłownię, straż poża , hotele robot- obiektów Exploseum gro rn tu kolczaste dzone były podwójn ą i przystanek z bocznicą kolejową ym płotem go. Ich tere zd n ch zakładowej straży przem ronił stuosobowy od ru- i wagonem. Przy asfaldział ysłowej. towej szosie znajduje się Exploseum jest niezwy kle ciekawą ną, elemen pętla autobusu nr 68. pla te Rzemiosła w m miejskiego Szlaku W cówką muzealTu kończy się drugi ody, Przem Bydgoszczy. ysłu i odcinek naszej wędrówki.

Z Portu Lotniczego Bydgoszcz im. Ignacego Paderewskiego wyruszamy drogą na wschód, w kierunku ulicy Kujawskiej. Pokonujemy wiadukt i schodzimy w dół do lasu, gdzie znajdujemy znaki zielonego szlaku„Relaks”. Znakami tymi kierujemy się na południowy wschód, spotykając czerwony szlak „Wolnościowy” i czarny „Komputerków”, wspólnie dochodzące do pomnika pomordowanych w Leśnictwie Bielice. Pomnik upamiętnia 51 patriotów polskich zamordowanych 5 grudnia 1939 roku przez hitlerowców.

Szlak czarny wiedzie stąd na południe w kierunku Stryszka (docelowo do Solca Kujawskiego), dalej ruszamy więc szlakiem zielonym (do Chmielnik) i czerwonym (do Nowej Wsi Wielkiej przez Emilianowo, Piecki i Prądocin), jednak idziemy nimi jeszcze tylko

4

Odcinek III (16 km)

Bydgoszcz Exploseum pętla autobusu MZK nr 68 – Leśniczówka Emilianowo – czerwony szlak „Wolnościowy” – stacja Bydgoszcz–Emilianowo – - Wypaleniska (kapliczka) – żółty szlak „Puszczański” – Leśniczówka Żółwin – Bydgoszcz Łęgnowo pętla tramwaju MZK nr 6

Z pętli autobusowej ruszamy w kierunku wskazanym przez znaki „Exploseum Fabryka DAG”. Idziemy około 100 metrów i przez przejście dla pieszych wchodzimy w ulicę Eugeniusza Smolińskiego. Po pokonaniu następnych 150 metrów schodzimy z ulicy Smolińskiego, skręcając w lewo w leśną drogę. Wiedzie nas ona przez tereny byłej Fabryki DAG. Poruszając się nią zauważymy tabliczki o zakazie schodzenia z trasy. W lesie jest wciąż wiele pozostałości po fabryce i dlatego wchodzenie do lasu nie jest bezpieczne.

Po przebyciu około 1 km docieramy do resztek ogrodzenia wykonanego z drutu kolczastego. Za ogrodzeniem skręcamy w prawo i po około 50 metrach widzimy pierwszy charakterystyczny punkt trasy, czyli drewnianą ambonę dla myśliwych. Mijamy ją i po kolejnych 50 metrach skręcamy w lewo. Idziemy cały czas prosto, tak jak prowadzi tereej zaludnionych kabi ła js na z n de je sz Wypaleniska to , gdzie brakuje zabudowy mie arzy lw zc fo os go dg ne By w w da w nó nie relikty dy je ę si y em, ał kt ie ow ob szym niowej. Zach iska. Najważniej arowania teen al yp W si w ku oraz zagospod uje charakter s Unieszkodliwiania który determin ek pl m ygminny Ko renu jest Międz nych. al Odpadów Komun nas droga i po około 500 metrach docieramy do zabudowań Leśnictwa Emilianowo i do drogi nr 10. To pierwsze z miejsc na trasie naszej wędrówki wokół Bydgoszczy, gdzie musimy szczególnie uważać na samochody – na drodze nr 10 jest zawsze spory ruch. Przedostajemy się na drugą stronę jezdni i po zaledwie 30 metrach skręcamy w lewo i wędrujemy czerwonym szlakiem „Wolnościowym”, prowadzącym z Bydgoszczy do Nowej Wsi Wielkiej.

Nasza trasa biegnie przez krótki odcinek tego szlaku, a dokładniej tylko 1,2 km, kiedy to docieramy do stacji kolejowej Bydgoszcz – Emilianowo.

Skręcamy w lewo i przechodzimy przez tory kolejowe, za którymi znów skręcamy w lewo, w drogę wykonaną z kostki kamiennej. Idąc nią po około 500 metrach docieramy do krótkiego odcinka drogi asfaltowej. Pokonujemy nią około

100 metrów, a następnie skręcamy w prawo w drogę leśną. Idziemy prosto 2 km słysząc po lewej stronie jadące drogą nr 10 samochody.

Poruszając się tą trasą spotkamy kamienie z oznakowaniem działów leśnych 110, 109, 108. Docieramy do pasa zieleni pod linią wysokiego napięcia. Skręcamy w prawo i idziemy 100 metrów drogą pod linią, a następnie drogą leśną w lewo, obok słupka działu leśnego 98. Teraz idąc cały czas prosto, dochodzimy do betonowego ogrodzenia wokół wysypiska śmieci. Dalej poruszamy się prosto drogą wzdłuż betonowego ogrodzenia, a gdy ono się skończy skręcamy w lewo i dalej idziemy drogą przy płocie aż do utwardzonej asfaltowej drogi – ulicy Prądocińskiej.

Skręc amy w prawo i po około 400 metrach dochodzimy do jedynej pozostałości po wsi Wypaleniska, czyli kapliczki, która jest pomalowana na błękitny kolor (8 km trasy).

Od kapliczki cofamy się około 40 metrów i wchodzimy na żółty szlak „Puszczański”, który minęliśmy w drodze do niej (szlak ten prowadzi z Bydgoszczy do Gniewkowa przez Puszczę Bydgoską; ma 40,8 km długości).

Idziemy teraz do Łęgnowa, cały czas żółtymi znakami. Szlak jest wyraźnie oznakowany i wije się przez las. Dochodzimy ponownie do drogi krajowej nr 10. Pokonujemy jezdnię i po około 50 metrach skręcamy w lewo i zgodnie z oznakowaniem szlaku idziemy drogami wśród lasów i wzniesień. Mijamy leśniczówkę Żółwin i towarzyszące nam z lewej strony ogrodzenie dawnych Zakładów Chemicznych „Zachem”.

Po dojściu do Łęgnowa zgodnie z oznakowaniem szlaku idziemy ulicami Zakole, Okólną i Świetlicową. Po przejściu osiedla dochodzimy do pętli tramwajowej tramwaju nr 6, gdzie kończy się szlak i nasza wędrówka.

5

Odcinek IV (12 km)

Bydgoszcz Łęgnowo pętla tramwaju MZK nr 6 – ul. Toruńska – ul. Sporna – ul. Przemysłowa – ul. Witebska – Wyszogród – Bydgoszcz Fordon Rynek

Trasa prowadzi przez wschodnią, przemysłową część Bydgoszczy. Ruszamy z pętli tramwajowej w Łęgnowie ulicą Hutniczą w kierunku szkoły, przy której skręcamy w lewo, w ulicę Chemiczną. Przed sobą widzimy Elektrociepłownię Bydgoszcz, wokół której rozciągają się pola. Idziemy wśród tych pól, do przystanku MZK, przy którym skręcamy w prawo, w ulicę Mariana Szczerby. Przemieszczamy się ostrożnie poboczem, bo ulice w tej dzielnicy nie mają chodników. Przechodzimy ulicę Nowotoruńską i idziemy dalej ulicą Objazdową wśród zakładów przemysłowych. Po dojściu do przejazdu kolejowego, nie przekraczamy go, tylko skręcamy w prawo, w drogę leśną, wzdłuż torów. Tak wędrując dochodzimy do ulicy Toruńskiej. Skręcamy w lewo, pod wiadukt kolejowy trasy Bydgoszcz Wschód – Nowa Wieś Wielka przez Emilianowo. Wędrujemy ulicą ” k e rt Toruńską mając tory tramwajowe a B „Bydgoski 00 lat. po lewej stronie. Po prawej stronie 5 ło o ma ok pnia to natomiast, po przejściu pewnego Jego obwód etra. odcinka, zobaczymy najstarszy m ponad 6,5 bydgoski dąb, nazywany „Bydgoskim Bartkiem”.

Po obejrzeniu tego pomnika przyrody dochodzimy do przystanku i skręcamy w prawo, w ulicę Sporną. Przechodzimy przez rzekę Brdę i dochodzimy do ulicy Fordońskiej. Skręcamy w prawo, w ulicę Przemysłową, którą idziemy aż do przejazdu kolejowego. Kierujemy się w lewo i przechodzimy przez przejazd, dochodząc do ulicy Witebskiej. Jeszcze 6

raz skręcamy w lewo i idziemy wzdłuż toru regatowego, od którego oddzielają nas przystanie żeglarskie. Widzimy fragment trybun toru i metę dla wyścigów wioślarskich.

Dalej wędrujemy prosto ulicami Witebską i Wyszogrodzką, aż do lasku. Teraz skręcamy w prawo w ścieżkę, która na wysokiej skarpie Wisły, przy płocie zabudowań przemysłowych, doprowadza nas do grodziska Wyszogród.

Dalej wędrujemy nad Wisłą, przez park, aż do mostu w Fordonie. Jest to most drogowo-kolejowy o konstrukcji kratowej o długości 1005 metrów, który ma bogatą historię.

W czasach zaboru pruskiego, kiedy powstał, był najdłuższym mostem w Niemczech.

Wyszog Pod mostem wychodzimy punkt ród to dziś p ięk w na teren dawnego miasta Wisłę, w idokowy na rze ny przeszłoś ci był tu je kę Fordon, dziś dzielnicy Byd- nak warown dy g goszczy. W Starym For- ny przez Gala A ród wymienian o n donie można podziwiać kronikach. Miał ima w jego on też b według yć, legendy, pamiątki trzech wyznań: po mie sto bożnicę żydowską, płyną ju świętego Wo jscem jcie cego Wisłą do Prus. cha kościół św. Mikołaja i pozostałość zboru ewangelickiego – kościół św. Jana. Skręcając z mostu w prawo dochodzimy do rynku Starego Fordonu. Tu kończymy naszą wędrówkę. Do centrum miasta jedzie stąd autobus MZK nr 65.

Odcinek V ( 7 km)

Bydgoszcz Fordon Rynek – ul. Wyzwolenia – czerwony szlak Jeremiego Przybory – Dolina de wszystkim Śmierci ryk, znany prze z Bydgoszty sa ra bo zy Pr związany Jeremi ych Panów” był sz ar St u estych ubieet ar ab z „K w latach dwudzi ziemski, ec ci oj go Je . m czą i Fordone zczą majątek na pił pod Bydgos głego wieku ku spędzać wakacje i wypoczywać ił an ia gr m i w y m łb re Je ża ten le gdzie zu (dziś majątek łody świeżym powietr Fordonie). Przez pewien czas m aw , zy um zc mnazj M cach Bydgos do Miejskiego Gi Kopernika ż te ał cz sz zę uc Mikołaja Przybora rodniczego im. wie tematyczno-Przy ował w Bydgoskim Towarzyst , en tr aw i Warsz ie w Bydgoszczy ał już jednak w aw zd ę ur at M . dgoszczy, któWioślarskim wej wrócił do By zachwycał to ia św e ni oj w Wędrówkę rozpoczynamy na rynku Staale po II i w której oim Neapolem” ami. rego Fordonu. Warto tu zwiedzić piękny, rą nazywał „sw dową oraz ukwieconymi skwer , bu os za Bydg zczy barokowy kościół św. Mikołaja. Następnie się secesyjną kiego Radia w ojennym ls Po i śn ło zg ro idziemy ulicą Wyzwolenia na północ, najPracował w wsze w pow dzy innymi pier y znad Brdy”. pierw przez zabudowania starego miasteczka Fordon, prowadząc mię yw rz tyryczne „Pok później przez nowe osiedle Fordon. Dochodzimy do ulicy radiu audycje sa generała Władysława Andersa, przechodzimy na drugą stronę i idziemy kilkadziesiąt metrów w prawo, aby dojść do chodnika (w lewo skos), który obok ulicy Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego doprowadza nas do dalszej części ulicy Wyzwolenia. Ulicą Wyzwolenia podążamy cały czas na północ, przechodząc przez Rondo Czterech Ewangelistów, aż dochodzimy do przystanków końcowych żemy też cofnąć się w górę inną ścieżką, z której widać ruiny autobusów MZK na Osiedlu Tatrzańskim (3 km trasy).Tutaj, owczarni i dąb na skarpie nazywany Dębem Napoleona lub przy ulicy Pelplińskiej, rozpoczyna się czerwony szlak Jere- wisielców. Potem wracamy pod górę na czerwony szlak i węmiego Przybory. drujemy skrajem skarpy, podziwiając widoki Fordonu i okolic.

Szlakiem tym wyruszamy ulicą Pelplińską, a następnie Następne jary obchodzimy górą. Niektóre odcinki zarośnięte w prawo ulicą Wincentego Kadłubka. Ulica po kilkuset me- trawą przypominają bieszczadzkie połoniny. Najładniejsze trach przechodzi w drogę gruntową i wije się u podnóży widoki rozciągają się z Góry Szybowników. Schodzimy z niej skarpy. Następnie szlak skręca w lewo, w ścieżkę wiodącą w ścieżką biegnącą w krzakach, a następnie w polu i dochodół, najpierw przez zarośnięty teren, a następnie trochę pod dzimy do Doliny Śmierci. W tej dolinie Niemcy zamordowali górę. Teraz możemy podziwiać widok osiedla Zofin, leżącego jesienią 1939 roku co najmniej 1200 osób – Polaków i Żydów. u podnóża skarpy. Za chwilę schodzimy bardzo stromo w Szlakiem dochodzimy do tzw. bramy do nieba, stanowiącej dół, w zarośnięty jar. W najniższym miejscu z naszej ścieżki element upamiętniającej zamordowanych Golgoty XX wieku. możemy zejść na chwilę z trasy i pójść w prawo kilkadziesiąt Opuszczamy szlak i kierujemy się do pomnika. Od pomnika metrów do źródełka. Od niego moschodzimy w dół w kierunku bramy wejściowej do doliny. ną ar Cz Tutaj kończymy b lu ą ci , Czar , zwana też Łysą om Fordonu i 66 ten etap naszej w kó ni ow yb Sz pozi Góra 54 metry ponad m wi- wędrówki. MożGórą, wnosi się o Wisły. Jest doskonałym punkte jtr mie na stąd dojść do lu ła d by na ) 63 roku metrów po t (od 1933 do 19 la 30 obok ulicy Józefa Twarz ż ze tu Pr iś .

Dz . ym ej dokow szybowcow ły ko sz ia an w W zajęciach dzickiego, którą scem funkcjono kt, pomnik Ikara. ni bydgo- jeżdżą autobusy fa n te cy ją ia tn jest, upamię i przedwojen ków uczestniczyl własny szybowiec. do centrum Bydszkoły szybowni ój sw goszczy.

Wykres przewyższeń początku Szlaku Jeremiego Przybory órzy posiadali scy harcerze, kt 7

MAPA BYDGOSZCZY Z ZAZNA

A Pętla autobusowa BŁONIE B Port Lotniczy BYDGOSZCZ C Pętla autobusowa EXPLOSEUM D Pętla tramwajowa ŁĘGNOWO E FORDON RYNEK F Wejście do DOLINY ŚMIERCI G Pętla tramwajowa LAS GDAŃSKI H Przystanek autobusowy OPŁAWIEC BIWAKOWA I Pętla autobusowa OSOWA GÓRA - REKINOWA 8

ACZONYMI ODCINKAMI TRAS

9

Odcinek VI (14 km)

Bydgoszcz Fordon „Dolina Śmierci” – czerwony szlak Jeremiego Przybory – dawne Czarnówko – Góra Zamkowa – zielony szlak „Nadwiślański” – Bydgoszcz Las Gdański pętla tramwajowa

trasy przemierzamy łączonym szlakiem czerwonym i zielonym. Dochodzimy do dawnego Czarnówka, idziemy przez teren zabudowany nowego Fordonu i skręcamy w prawo w drogę polną, potem leśną. Przecinamy drogę z żółtym szlakiem (żółty szlak Tadeusza Janickiego prowadzi z Osielska do Bydgoszczy Brdyujścia).

Wędrówkę rozpoczynamy na ulicy generała Mikołaja Bołtucia. Autobusem można dojechać Przed dojściem do góry z grodziskiem Zamczysko do przystanku u zbiegu ulic Józefa Twardzickiego szlaki się rozdzielają. Czerwony skręca w prawo na i Jana Kleina, i podejść w kierunku widocznego kogórę, a zielony prowadzi prosto i dochodzi tylko ścioła. Przed wyjściem na trasę można zwiedzić do podnóża.

9 wcy w 193 rym hitlero w Bydgosztó k w , ce js ieszkańcó ierci to mie Dolina Śm li masowego mordu m brali to miejsce, bo y a roku dokon nych miejscowości. W ocześnie tak ukształn cz d li je o k a o , i a y st cz ia bią. ne blisko m ć, co tam ro j jest położo iemcy mogli ukrywa ieli polskie N rzedstawic , prawnip im k towane, że st y nauczycieli przede wsz Mordowali j inteligencji, w tym To tutaj zginął przed. ie i żydowsk , a także duchownych on Barciszewski. e y L rz y a z k c le sz i o w g kó o udokunt Byd e d y z re ż jest słab racono p ą y ci w i rc wojenn ie b st Śm et, ile osó w Dolinie Zbrodnia , nie wiadomo naw też różne daty roza są mentowan j 1200). Podawane h zakończenia, wiaic ie i n i jm cj a u n k siąca, od gze (co asowych e adzono je około mie m a ci ę cz o w p Zamczysko nie, że pro roku. domo jedy października 1939 szych ślad to jeden z najstar13 ów 10, 12 lub Po zejściu z góry renie By osadnictwa na te- kościół pw. Matki dgoszczy, wędrujemy zielonym szlakiem. Idziemy przez czasów wc sięgający Bożej Królowej Męze cza, a naw snego średniowie- czenników. Obok ulicę Armii Krajowej, przechodzimy przejściem et kultury Z grodzisk łużyckiej. znajduje się budynek dla pieszych, następnie podążamy skraa rama Bydg roztacza się pano- Fundacji „Wiatrak” jem działek i lasem w kierunku południooszczy. i Duszpasterstwa Aka- wo-zachodnim. Szlak doprowadza nas do demickiego „Martyria”. ulicy Gdańskiej. Tu znajduje się miejsce pamięci Dalej idziemy ulicą Bołtucia, do bramy narodowej upamiętniające 100 zakładników – Doliny Śmierci. Tutaj zaczyna się Golgota XX wieku. Bruko- Polaków i Żydów – zamordowanych od wrzewaną drogą idziemy przez dolinę, co jakiś czas spotykając śnia do listopada 1939 roku w Lesie Gdańkolejne stacje drogi krzyżowej. U wylotu drogi natrafiamy skim. Przy mogile szlak skręca w lewo na czerwony szlak. (Jeżeli nie szliśmy piątym odcinkiem i wzdłuż ulicy Gdańskiej doprowadza nas tego szlaku, warto na moment zboczyć w prawo i dojść do do zabytkowej Stacji Wodociągów z 1889 pomnika stojącego w Dolinie Śmierci). Skręcamy w lewo na roku. Po drugiej stronie ulicy Gdańskiej ten szlak i wędrujemy płaskowyżem podziwiając widoki. znajduje się pętla tramwajowa Spotykamy zielony szlak „Nadwiślański” i kolejny fragment Las Gdański – koniec wędrówki.

10

Odcinek VII ( OK 10 KM)

WARIANT 1: Bydgoszcz Las Gdański pętla tramwaj. MZK – Bydgoszcz Smukała ul. Biwakowa przystanek MZK. Błękitnym szlakiem „Brdy” przez Leśny Park Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku, Centrum Edukacji Ekologicznej, dawne Rynkowo i Smukałę

Z ostatniego przystanku tramwajów 1, 2 i 10 – pętla Las Gdański wyruszamy na zachód, do przejścia dla pieszych przez obwodnicę parkową. Skręcamy w prawo w chodniczek, który doprowadza nas do głównej promenady parkowej Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku. Idziemy nią ponad 2 km na północ kierując się znakami niebieskiego szlaku „Brdy”. Jest to najdłuższy z bydgoskich szlaków, bo prowadzi wzdłuż rzeki Brdy ponad 150 kilometrów, aż do Konarzyn. Idąc promenadą mijamy park rozrywki, który leży po jej prawej stronie. Przed polaną Różopole schodzimy z promenady – szlak skręca w lewo, do Centrum Edukacji Ekologicznej. W pobliżu centrum możemy chwilę odpocząć, możemy też wzbogacić swoją wiedzę, korzystając z plansz usytuowanych przy szlaku.

Następnie idziemy w górę, obok stawków ze znanym w okolicy źródełkiem i w lewo wchodzimy w piękny parów, który wyprowadza nas w górę na północną krawędź Pra-

doliny Wisły. W lewo idziemy teraz do Rynkowa, miejsca dawnych, dalszych spacerów mieszkańców Bydgoszczy i przedwojennych harcerzy. Dziś dawny ośrodek kolejowy i internat Technikum Kolejowego straszy jako ruina, a po stacji kolejowej Rynkowo nie ma śladu.

Przechodzimy przez kładkę nad torami kolejowymi linii kolejowej Bydgoszcz – Gdynia. Dalsza wędrówka szlakiem odbywa się wśród sosnowych lasów aż do Smukały. Po 3,5 kilometra trasy spotykamy zielony szlak z Bydgoszczy – Opławca do Osielska, a kilometr później schodzimy w dół do Smukały, gdzie spotykamy czerwony szlak z Gościeradza do Maksymilianowa. Przy węźle szlaków skręcamy w lewo i razem z czerwonym szlakiem idziemy na most na Brdzie w Smukale. Z mostu rozpościera się ładny widok na rzekę. Dalej ulicą dochodzimy do przystanku autobusu MZK nr 58, którym można wrócić do centrum miasta. Warto jednak najpierw przejść na drugą stronę ulicy i zejść drogą leśną do brzegu Brdy – znajduje się tu pomnik kajaka, upamiętniający udział w spływie Brdą Karola Wojtyły, późniejszego papieża Jana Pawła II. Odpoczynkiem na ławeczce nad Brdą kończymy kolejny odcinek wędrówki.

11

Odcinek VII (OK 10 KM) WARIANT 2:

Bydgoszcz Las Gdański pętla tramwajowa MZK – Bydgoszcz Smukała ul. Biwakowa przystanek MZK. Czarnym Szlakiem Stanisława Meysnera przez Piaski i Smukałę i skręcamy w prawo w ulicę Smukalską.

Mijamy przystanek autobusu MZK nr 54 i dochodzimy do ulicy Gościeradzkiej, którą schodzimy w dół nad Brdę, gdzie skręcamy w prawo w ulicę Piaski. Idziemy nią do Smukały. Na górze omijamy niewidoczne z dołu Sanktuarium Matki Boskiej Trzykroć Przedziwnej na Piaskach. Dochodzimy do Smukały, gdzie ulicą Władysława Baranowskiego docieramy do miejsca pamięci narodowej – cmentarza osób zmarłych w hitlerowskim obozie przejściowym w Smukale Dolnej w latach 1941 – 1943.

Idąc dalej za znakami szlaku schodzimy w lewo w dół, na kładkę dla pieszych nad Brdą. Następnie podchodzimy do góry na ulicę Opła- wiec. Tutaj rozstajemy się ze znakami czarnego szlaku, prowadzącego dalej do zabudowań sanatoryjnych. Skręcamy w prawo,

Z pętli tramwajowej Las Gdański wędrujemy czarnym szlakiem Stanisława Meysnera, biegnącym razem z niebieskim szlakiem „Brdy”, jak w wariancie I tego odcinka. Z głównej promenady parkowej skręcamy jednak wcześniej w lewo, przy tablicy informacyjnej o szlakach. Trasa prowadzi przez las aż do obwodnicy parkowej, asfaltowej drogi, którą przechodzimy przepustem pod nasypem z torami kolejowymi z Bydgoszczy do Gdyni. Idąc drogą przekraczamy 18 południk, o czym informuje nas tablica przy drodze i linia na asfalcie. Drogą tą nie dochodzimy do Rynkowa, lecz skręcamy razem ze szlakiem w lewo i idziemy na Piaski. Szlak prowadzi nas skrajem skarpy Pradoliny Wisły dołem, a następnie górą z możliwością podziwiania widoków północno-zachodniej Bydgoszczy. Dochodzimy do dzielnicy domków jednorodzinnych u zmar ii tyfus w więk- przechodzimy na drugą stronę ulicy i terenem szkoły dochona Piaskach m e d i p osób, i dzimy do wejścia w ulicę Letniskową, aby za chwilę skręcić w odu, e nia, gł ej około 800 nazwiskam e z c ń e i h n l c c u i y o c z D w w le ła . lewo w ulicę Sanatoryjną. Teraz łukiem w prawo idziemy tą ica ek Wskut zie w Smuka laków. Tabl skiego w Op iątko- ulicą do kościoła pw. Przemienienia Pańskiego, w kaplicy o w ń ło w ob zieci i niemo ienienia Pa dynek z pam nie są którego znajduje się tablica z nazwiskami osób zmarłych u m d b e i z c ż r ś Obec e P o t z s ściele zobaczymy się ten obóz. rodka Do- w obozie. Dalej idziemy przez dzielnicę Opławiec ulicą o k w ł Sanatoryjną do ulicy Kudowskiej. Skręcamy w prawo sie jest o Oś mieści zej tra rskieg i dochodzimy do ulicy Opławiec, w którą idziemy w Na nas icą, w którym wsko-Pomo owego. l ja d lewo. Docieramy nią do zabudowań, w których miewą tab dowania Ku alenia Zawo ścił się wspomniany hitlerowski obóz. Drogą lub równoległą to zabu nia i Doskon a aleją wśród drzew, dochodzimy do przystanku MZK przy ulicy kształc Biwakowej. Można tu zejść do pamiątkowego kajaka, jak w wariancie I. Stąd powrót autobusem MZK nr 58 do centrum miasta.

12

Wykres przewyższeń Szlaku Stanisława Meysnera

Odcinek VIII (10 km)

Bydgoszcz Smukała ul. Biwakowa przystanek MZK – błękitny szlak „Brdy” – Janowo – czarny szlak Stanisława Meysnera – sanatorium – żółty szlak Leona Wyczółkowskiego - Bydgoszcz Osowa Góra

Z przystanku autobusu MZK nr 58 ruszamy ulicą Biwakową niebieskim szlakiem. Przed ścianą lasu szlak skręca w prawo i przez 3 kilometry wędrujemy lasem w pobliżu Brdy.

Dochodzimy do dawnego campingu PTTK Janowo. Na rozstaju dróg, widząc działki w Janowie, spotykamy czarny szlak Stanisława Meysnera. Skręcamy w lewo, pod górę, a następnie lasami, w pobliżu działek idziemy do smukalskiego sanatorium, obecnie Kujawsko-Pomorskiego Centrum Pulmonologii. Budynki dawnego sanatorium są dziś na liście zabytków. Dalej wędrujemy żółtym szlakiem Leona Wyczółkowskiego, drogą leśną do drogi krajowej nr 25.

Przechodzimy przez nią i dalej wędrujemy lasami na Osową Górę. Naszą wędrówkę kończymy na przystanku autobusu

Stanisław M torium, le eysner był wielole karzem, k tn tóry wpro im dyrektorem sa sne metod iłom w nay , adził w le m c ze ie nia. Zanim afik był ordyn zamieszka nim nowoczezem i gr olina, dziea r to la re a m m ł ł o w Bydgos ddziału g tycznego Garw ki by zczy, ruźli w Za rszawie, ził spod czółkows Leon Wy rzyrody. Pochod , studiował w Wa atejki), sanatorium z kopanem. Dyrekto cy Szpitala Klima p o M re iu s ta s m łw na śnikiem ędził na Podla mego Ja też później okres wojny, do 19 1926 roku i był nim smukalskiego a s p s (u o ł 52 roku, a ciństw m i Krakowie Krakowie by ż do śmierc , z przerwą na ch swego i.

Monachiu ztuk Pięknych w óźniejszych lata dworku S p w le ł W o d . k a z ia S s w t w .O rs egionem ł według em mala profesor zał się z naszym r nie przebudowa rza Sulip życia zwią dzu (który nastę rzyjaciela Kazimie o swojej ra p o ie c g ś e o w mi aż d zbiór G s i w z przerwa go, własnego projektu o) i mieszkał w nim a Wyczółkowskie amiątki n g o t e ie L e k naw p wolą sławs godnie z enie pracowni, a zostały BydgoszZ i. c r ie śm aż e c, wypos rzekazan ręgowym jego pra o jego śmierci p w Muzeum Ok j. ć p ie osobiste można je ogląda a Wyspie Młyńsk n o iś g z ie D k czy. ows a Wyczółk im. Leon MZK nr 61 przy ulicy Rekinowej. Stąd możliwość powrotu do centrum miasta.

13

Odcinek IX (14 km)

Bydgoszcz Osowa Góra – Śluza Prądy – nad Kanałem Bydgoskim – ul. Notecka – ul. Tańskich – lasy – Leśna Ścieżka Dydaktyczna – zielony szlak Wojciecha Rzeźniackiego – Bydgoszcz Błonie

14

Z pętli autobusu MZK nr 61 ruszamy ulicą Rekinową na południe, obok kościoła pw. Wniebowstąpienia Pańskiego (około 500 m). Następnie krótkie odcinki pokonujemy ulicami Jeziorną, Łowiskową i w dół ulicą Zalew, zmierzając do ulicy Grunwaldzkiej. Przechodzimy na drugą stronę ulicy, wchodzimy w ulicę Czapla. Po prawej stronie widzimy schronisko dla zwierząt, a po lewej zabudowania przemysłowe. Ulica o nawierzchni gruntowej prowadzi najpierw łukiem w lewo, a następnie prosto aż do skrzyżowania, na którym skręcamy w lewo na przejazd kolejowy. Po prawej w oddali widzimy obwodnicę Bydgoszczy, a po lewej cały czas mamy zabudowania przemysłowe. Na skrzyżowaniu dróg gruntowych Czapla i Miedziana skręcamy w lewo, w ulicę Miedzianą, która po 650 metrach zmieni swą nawierzchnię i nazwę na Srebrną. Po ponad 200 metrach, za zakładem pracy po prawej, znajduje się ścieżka, którą między ogrodzeniami dochodzimy do Kanału Bydgoskiego (ulica Mińska) i na śluzę Prądy. Kończymy

Przechodzimy przez ulicę Nakielską, wchodząc w ulicę Tańskich. Idąc nią mijamy po prawej stronie cmentarz, a po lewej wąwóz ze Strugą, której nie widać w gęstej roślinności.

Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo, w las, zostawiając prowadzącą prosto gruntową ulicę Tańskich. Tą leśną drogą – wpierw łukiem, a potem prosto – wędrujemy ponad półtora kilometra przez las. Po dojściu do skrzyżowania dróg z zabudowaniami z lewej strony skręcamy w drogę w lewo w skos (nie w lewo, przy zabudowaniu!). Dochodzimy nią do leśnej ścieżki dydaktycznej Białe Błota. Można w tym miejscu zejść na lewo z trasy, zatrzymać się w „Leśnej szkole” i zapoznać się z informacjami zaprezentowanymi na tablicach, ale potem należy zawrócić na trasę wiodącą w stronę Błonia. Spotykamy przy niej znaki zielonego szlaku Wojciecha Rzeźniackiego.

Po drodze dalej wiodącej przez las znajdziemy poziomki i jagody lub grzyby (zależnie od pory roku). Potem idziemy wzdłuż ulicy Szubińskiej, przez którą przechodzimy przez wiadukt nad torami kolejowymi i schodzimy w dół na osiedle Błonie. Szlak kończy się przy przystankach MZK.

tu przemysłową część trasy i wchodzimy w jej przyrodniczo– rekreacyjny fragment (3,5 km).

Przy śluzie znajdują się pomniki przyrody: grupa pomnikowych wiązów i piękny dąb za rowem, przy ulicy Spacerowej.

Tą ulicą będziemy kontynuować naszą wędrówkę wzdłuż kanału, po prawej mijając ogródki działkowe aż do ulicy Noteckiej (ponad 1,5 km). Widząc ciekawą konstrukcję kładki dla pieszych przez kanał, nie dochodzimy do niej, lecz skręcamy w prawo, we wspomnianą ulicę Notecką, którą docieramy do ulicy Nakielskiej.

Wojciech Rzeźn ia związał się z na cki nie pochodził z Bydgosz cz sz go wieku. Był ym miastem w latach 30. y, ale ubiegłekrajoznawcą i miłośnikiem tu dziennikarzem ry i Łączył swe pasj tłumaczem (znał biegle 7 ję styki, zyków). e pisząc artyku ły, książki i prze ki po Bydgoszcz w y, turystycznej po był też autorem małej ency odniklopedii wiatów bydg oskiego, szub i wyrzyskiego, ińskiego w spływów tratw ydanej w 1938 roku. Pomys łodawca ami na trasie Ko jednej z wielkic h atrakcji prze ronowo – Smukała, dwojennej Byd goszczy.

Harcerska turystyka w Bydgoszczy Rajdy Zimowe odby wają się w okolicach Bydgoszczy w miesiącu lutym, nieprzerwanie od 1983 roku.

Harcerskie Powitanie Wiosny odbywa się w pierwszych dniach kalendarzowej wiosny w okolicach Bydgoszczy, z przerwami od 1983 roku.

Rajd Rowerowy jest organizowany w kwietniu wokół Bydgoszczy od 2001 roku. Ostatnio w tym rajdzie biorą udział dzieci z rodzicami, inaugurując rowerowy sezon turystyczny.

Rajd „Szlakiem bydgoskich pomników przyrody” odbywa się dwa razy w roku w maju i na początku października od 2006 roku. Trasy wiodą do pomników przyrody na terenie miasta. W ostatnich latach przybiera formę miejskiej gry na orientację.

Harcerskie Pożegnanie Lata to zlot turystyczny odbywający się na terenie Harcerskiego Ośrodka Obozowego w Pólku lub okazjonalnie w innych miejscach we wrześniu, od 2000 roku. Łączy ono turystykę pieszą, rowerową i imprezy na orientację.

Harcerska turystyka to także wiele imprez realizowanych przez szczepy i drużyny harcerskie. To również udział w imprezach organizowanych przez środowiska harcerskie w całej Polsce oraz Harcerska Akcja Letnia, czyli obozy i zloty.

Harc-e

Rajd Pieszy „Barwy Jesieni” odbywa się do atrakcyjnych miejsc w okolicach Bydgoszczy i trochę dalej, w październiku, nieprzerwanie od 1982 roku. Na pierwszym rajdzie powstał Klub Turystyki Pieszej „Domu Harcerza” – obecny Harcerski Klub Turystyki Pieszej PTTK „Kiwaczki.

15

Wędrując każdy może zdobywać Odznaki Turystyki Pieszej Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego

„Siedmiomilowe Buty” mogą zdobywać dzieci poniżej 10 roku życia za przejścia piesze, nie więcej niż 8 km dziennie.

Osoby, które ukończyły 6 rok życia mogą zdobywać następne odznaki za przejścia piesze 60, 100, 250, 500 km

popularną OTP

brązową OTP

srebrną OTP

złotą OTP

Wędrówki piesze odnotowujemy i potwierdzamy w książeczkach wycieczek pieszych, a następnie oddajemy do referatów weryfikacyjnych OTP, które przyznają nam odznaki. Referaty takie działają przy Oddziałach PTTK.

Miłośnicy przyrody mogą zdobywać Odznaki PTTK „Turysta Przyrodnik” popularna

brą zowa

srebrna

Harc-e

Harcerze, wędrując szlakami pieszymi, mogą zdobywać sprawności:

16

WSKAZIDROGA ŁAZIK WŁÓCZĘGA NIZINNY TERENOZNAWCA

złota