Tym co odeszli na wieczną warte - edycja druga by Publikacje wydane przez ZHP Hufiec Bydgoszcz Miasto

Tym, co odeszli na Wieczną Wartę. Harcerki i Harcerze Bydgoscy Przewodnik po Nekropoliach Bydgoskich wydanie drugie uzupełnione

„Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie.”

Drogi Czytelniku! Druhno! Druhu! Oddając w ubiegłym roku do Waszych rąk album: „Tym, co odeszli na Wieczną Wartę - Harcerki i Harcerze Bydgoscy” nie przypuszczaliśmy, że stanie się on zaczynem do powstania w krótkim czasie nowego opracowania, bogatszego o wiele nazwisk, bogatszego o liczne zdjęcia grobów oraz o ich lokalizację na poszczególnych cmentarzach według współrzędnych GPS. Z entuzjazmem włączyli się do tej żmudnej i mrówczej pracy nie tylko seniorzy, ale również starszyzna harcerska, a przede wszystkim drużyny wędrownicze. Stworzona sztafeta pokoleń pozwoliła na przygotowanie prezentowanego albumu. I to w roku, w którym obchodzimy stulecie powrotu Bydgoszczy do Macierzy. Chciałoby się krzyknąć za Mickiewiczem:

Razem młodzi przyjaciele! W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele; Jednością silni, rozumni szałem, Razem młodzi przyjaciele! „Oda do Młodości” Przekazane do Waszych rąk wydanie II to 112 nazwisk wybitnych harcerzy, którzy dla ZHP, dla bydgoskiego harcerstwa zrobili bardzo wiele, których postawa w każdym momencie ich życia była zgodna ze złożonym przyrzeczeniem i 10-cioma punktami Prawa Harcerskiego, którzy często w imię tych ideałów narażali życie swoje, swoich bliskich, płacąc czasem cenę najwyższą. To, że udało się „zarazić” naszą pasją młode pokolenie harcerzy, napawa nas optymizmem. Dzięki nim pamięć o Tych, o których zapomnieć nam nie wolno, zostanie poniesiona w następne pokolenia.

Cześć Ich pamięci! Zespół redakcyjny

hm. Jan Wierzejewski

cześnie członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej w zaborze pruskim, szkolił skautów do przyszłej walki z Niemcami. Jako członek wywiadu brał czynny udział w Powstaniu Wi e l k o p o l s k i m . 30 marca 1919 roku uczestniczył w naradzie drużynowych z rejonu Wielkopolski, a 9 września tego samego roku na zjeździe w Mosinie wybrano go Naczelnikiem Harcerskich Drużyn Wielkopolskich. To oznaczało konieczność przeprowadzki do Poznania. Rodzina Wierzejewskich zamieszkała na Wildzie na początku 1920 roku. Jan rozpoczął pracę w ,,Dzienniku Prawda”. 22 lutego przestał pełnić funkcję, na jaką go powołano w Mosinie. Poza ZHP działał w Polskim Związku Grafików, z ramienia którego reprezentował nasz kraj na Międzynarodowej Wystawie Prasy w Kolonii w 1928 roku. W 1933 roku został członkiem Wydziału Kół Przyjaciół Harcerstwa Harcerek i Harcerzy w Chorągwi Wielkopolskiej ZHP. W latach 1934-36 kierował referatem ds. byłych harcerzy w tym wydziale. 11 lipca 1937 roku uczestniczył w Zlocie ZHP w Międzychodzie zorganizowanym z okazji ćwierćwiecza ruchu harcerskiego w Wielkopolsce. Został odznaczony m. in. Medalem Niepodległości, a pośmiertnie Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym. Został pochowany na cmentarzu komunalnym nr 1 – Poznań Miłostowo. W Bydgoszczy jego działalność upamiętnia tablica na kamienicy przy ul. Chwytowo 6 i ulica na osiedlu Szybowników w Fordonie. Kwatera R-17-A-10

ur. 14 grudnia 1884 roku w Poznaniu zm. 14 października 1937 roku w Poznaniu Mieszkał w naszym mieście krótko, jednak jego pobyt był bardzo owocny, bo to on założył w Bydgoszczy pierwszą drużynę skautową. Wcześniej, w latach 1902-1905 był aktywnym członkiem nielegalnych kół samokształceniowych działających na terenie Poznania w środowisku młodzieży rzemieślniczej (zakładał m.in. Towarzystwo Samokształceniowe ,,Iskra”). W roku 1906 zamieszkał w Krakowie. Zajmował się działalnością oświatową wśród robotników. Był również słuchaczem Wolnej Wszechnicy Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zapewne tam zetknął się z profesorem Wincentym Lutosławskim – założycielem Stowarzyszenia Eleusis. Tam też, jako członek Eleusis o pseudonimie ,,Mleko”, poznał twórców polskiego harcerstwa – Olgę i Andrzeja Małkowskich. W 1907 roku razem z Łukaszem Kruczkowskim założył w Krakowie Czytelnię Robotniczą im. J. Kilińskiego, która działała w ramach Towarzystwa Czytelni Ludowych. Zachęcony przez Lutosławskiego, w 1910 roku wyjechał do Bochum w Westfalii. Założył tam drużynę skautową im. Z. Miłkowskiego i uczył się zawodu drukarza. Dwa lata później uzyskał dyplom mistrzowski w tym zawodzie. Powołany do armii pruskiej w czasie I wojny światowej, symulował chorobę, dzięki czemu został zwolniony z wojska po dwóch latach. W 1917 roku razem z żoną przeprowadził się do Bydgoszczy i zamieszkał przy ulicy Chwytowo 6. Pracował w drukarni ,,Dziennika Bydgoskiego”. Posiadał już wówczas stopień skautmistrza (nazwę zmieniono później na harcmistrz). Latem działający przy kościele św. Trójcy oddział Towarzystwa Terminatorów zaprosił go, aby wygłosił pogadankę na temat rodzącego się polskiego skautingu. Pogadanka musiała wywrzeć pozytywny oddźwięk, skoro ówczesny rektor tego kościoła, ksiądz Jan Filipiak, zorganizował 8 sierpnia 1917 roku spotkanie, w czasie którego powołano do życia Drużynę Skautową im. St. Staszica. Wierzejewski został jej organizatorem i pierwszym drużynowym. W tym samym miesiącu bydgoscy skauci pod jego wodzą zaprezentowali się oficjalnie w mundurach i rogatywkach w Toruniu z okazji poświęcenia sztandaru tamtejszej drużyny. W lutym 1918 roku pierwsza drużyna skautowa została przez władze pruskie rozwiązana i przeszła do konspiracji. Jej nieoficjalną harcówką stało się mieszkanie Wierzejewskich. Ponieważ Jan był równo-

Cmentarz Bohaterów Bydgoszczy ul. gen. Stanisława Grzmota-Skotnickiego

A po tych wszystkich, którzy szli przed nami Z krzykiem: Ojczyzno – i z męką szaloną, A po tych wszystkich, co ginęli sami, Aby nas zbawić swoją krwią czerwoną, Za śmierć dla jutra, za ten lot słoneczny O Polsko! Odmów: „odpoczynek wieczny!... Gdzie są ich groby Polsko? gdzie ich nie ma! Ty wiesz najlepiej – i Bóg wie na niebie! On się przyglądał sędziego oczyma, Gdy oni marli, z uśmiechem; za Ciebie, I swoją śmiercią opłacali żyzną Promyczek słońca dla ciebie – Ojczyzno! … Artur Oppman „Pacierz za zmarłych”

Instruktorki z kręgu „Wędrowniczki po Zachodnim Stoku” przy pomniku „Ku pamięci harcerzy” przy ul. Szarych Szeregów w Bydgoszczy

Nekropolia ta to cmentarz wojenny symboliczny. Kryje zwłoki 1169 mieszkańców Bydgoszczy zamordowanych w pierwszych dniach okupacji hitlerowskiej na terenie miasta, m.in. na Starym Rynku, w Dolinie Śmierci i w lasach podmiejskich (Tryszczynie, Lesie Gdańskim, w pobliżu Jachcic i Miedzynia). Byli to nauczyciele, księża, przedstawiciele wolnych zawodów, rzemieślnicy, robotnicy i około trzydziestoosobowa grupa bydgoskich harcerzy. Ich zwłoki ekshumowano w latach 1946-1948 i uroczyście pochowano na cmentarzu. W centralnej części cmentarza znajdują się symboliczne groby prezydentów miasta z czasów II Rzeczpospolitej, zamordowanych przez hitlerowców: Leona Barciszewskiego i Bernarda Śliwińskiego, a także dziennikarza i radnego Konrada Oktawiusza Fiedlera, kupca Mariana Maczugi, wiceprezydenta Bydgoszczy Mieczysława Nawrowskiego, komendanta Straży Obywatelskiej Stanisława Pałaszewskiego i proboszcza parafii farnej Józefa Schulza. Na cmentarzu pochowano m.in. rozstrzelanych w dniu 5 października 1939 radców miejskich: Kazimierza Beyera, Jana Góralewskiego i inż. Tadeusza Janickiego. Nieopodal znajduje się tablica pamiątkowa i urna z prochami bydgoszczan zamordowanych w obozach koncentracyjnych oraz urna z prochami stu bydgoszczan rozstrzelanych w Otorowie w październiku 1939 roku. W części północno-zachodniej, na cokole znajduje się tablica ku czci pomordowanych Żydów bydgoskich. Niedaleko bramy cmentarnej jest natomiast pomnik ku czci pięćdziesięciu żołnierzy i oficerów Bydgoskiego Batalionu Obrony Narodowej zamordowanych w Boryszewie koło Sochaczewa 22 września 1939 roku za rzekomy udział w tzw. „krwawej niedzieli” w Bydgoszczy. Umarłych wieczność dotąd trwa, dokąd pamięcią się im płaci.

Wisława Szymborska „Rehabilitacja”

pwd. Hanna Ustynowicz-Galuba

Bogdanem. W jej domu przechowywano broń. W czasie Powstania Warszawskiego mieszkała przy ul. Działdowskiej. Wszyscy mieszkańcy tej ulicy i przyległej Puckiej, zginęli w nieznanych okolicznościach.

ur. 2 maja 1916 roku w Charkowie rozstrzelana 6 października 1939 roku w Tryszczynie Należała do 2 ż. BDH, powstałej przy prywatnym gimnazjum przy ul. Paderewskiego 5 w Bydgoszczy. Po uzyskaniu stopnia drużynowej, objęła w 1932 roku kierownictwo tej drużyny, która zmieniła nazwę na drużynę im. MB Królowej Korony Polskiej. Prowadziła ją do 1936 roku. W pierwszych dniach II wojny światowej, wracając z ucieczki, przy wjeździe do Bydgoszczy została wraz z rodziną zatrzymana i uwięziona przez Niemców. Została rozstrzelana w lasach podbydgoskiego Tryszczyna i tam pochowana. Po ekshumacji w 1945 roku spoczęła na Cmentarzu Bohaterów Bydgoszczy. Seniorki ZHP w roku 2000 ufundowały tablice poświęcone harcerkom, które zginęły z rąk niemieckiego okupanta. Tablice te znajdują się w kościele garnizonowym w Bydgoszczy i na terenie kościoła Świętych Polskich Braci Męczenników. Prochy harcerek z tryszczyńskich dołów znajdują się również w Sanktuarium bł. W. Frelichowskiego w Toruniu i w Mauzoleum Pamięci Harcerstwa przy Sanktuarium MB Bolesnej w Skulsku.

dh. Danuta Raczkowska ur. w 1919 roku w Poznaniu, aresztowana przez Niemców zaginęła bez wieści w pierszych dniach II wojny światowej Do Bydgoszczy przyjechała wraz z rodzicami jako maleńkie dziecko w 1921 roku. Jej ojciec, architekt Bogdan Raczkowski, objął wtedy stanowisko radcy miejskiego, kierownika Urzędu Budownictwa Naziemnego. Zapisał się w historii Bydgoszczy jako członek Komitetu Rozbudowy Miasta i wieloletni zastępca przewodniczącego KRM, autor programu przestrzennego rozwoju miasta, planujący i nadzorujący inwestycje. Raczkowska została harcerką 4 ż. BDH przy Miejskim Gimnazjum Żeńskim w Bydgoszczy im. M. i Wł. Zamojskich. Po ukończeniu tej szkoły i zdaniu matury, studiowała prawo na Uniwersytecie w Poznaniu. W pierwszych dniach wojny wraz z rodzicami została aresztowana, jak wielu bydgoszczan, w ramach likwidacji inteligencji polskiej. Wszelki ślad po nich zaginął. Prawdopodobnie została zamordowana w Lesie Gdańskim.

dh. Krystyna Nogaj-Zengteler ur. w 1926 roku w Poznaniu, zginęła 12 marca 1945 roku w obozie jenieckim w Zeithain w Saksonii Jej rodzice przed I wojną światową należeli do pierwszych drużyn skautowych prowadzonych na terenie Poznania, wyrastała więc w duchu harcerskim. W 1937 roku po przyjeździe rodziny do Bydgoszczy, wstąpiła do 4 ż. BDH. Po wybuchu wojny wraz z rodzicami wyjechała do Warszawy, gdzie zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Brała udział w akcjach organizowanych przez Armię Krajową. Uczestniczyła w Powstaniu Warszawskim jako sanitariuszka. Po kapitulacji wraz z innymi powstańcami została zabrana do obozu jenieckiego w Zeithain, gdzie w przededniu oswobodzenia zginęła od zabłąkanej kuli, która trafiła ją prosto w serce.

hm. Maria Nylk-Zamiarowa ur. 8 sierpnia 1906 roku pod Człuchowem zginęła w Warszawie podczas Powstania Warszawskiego Działaczka harcerska, komendantka Hufca Harcerek Ośrodka Bydgoskiego. W 1924 roku założyła 4 ż. BDH, a później także pierwsze Koło Przyjaciół Harcerstwa w Bydgoszczy. Organizowała obozy szkoleniowe, aktywnie uczestniczyła w życiu społecznym miasta. W grudniu 1939 roku wyjechała wraz z rodziną do Warszawy, gdzie włączyła się w pracę konspiracyjną wraz z najstarszym synem

pwd. Kazimiera Radwańska

Harcerzy, której był członkiem i 3 Bydgoska Drużyna Harcerek, do której należała Władysława Filipowska, jego późniejsza żona. To pamiątka tego, że Alojzy Strzyszyk był członkiem „Siódemki” w pierwszych latach po jej założeniu. Przez druhów z drużyny został zapamiętany jako człowiek bardzo aktywny i energiczny. Dwa lata później, w 1924 roku, zmarł przedwcześnie jego ojciec, Ali przejął więc opiekę nad rodziną. Prowadził firmę, ale nie zrezygnował ze sportu. Po zakończeniu kariery zawodniczej był trenerem w klubie, współzałożył też przy „Polonii” sekcję tenisa ziemnego i przez trzy sezony był jej kierownikiem. Przez pewien czas był również kierownikiem polonijnej sekcji lekkiej atletyki. Był członkiem zarządu klubu i jednym z jego sponsorów. Był też członkiem Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego, Bractwa Kurkowego i zrzeszenia kupieckiego.

ur. w 1902 roku w Sanoku zginęła w obozie w Radogoszczy Była nauczycielką w szkole podstawowej im. H. Sienkiewicza w Bydgoszczy przy ul. Sowińskiego 5. Do ZHP wstąpiła w 1930 roku, gdy powstał zastęp nauczycielek, zorganizowany przez ówczesną hufcową hm. Agnieszkę Kossobudzką. Po złożeniu przyrzeczenia utworzyła i prowadziła drużynę harcerek. Brała czynny udział w pracy Komendy Hufca Harcerek. Uczestniczyła w kursach organizowanych w Szkole Instruktorskiej Harcerstwa Żeńskiego na Buczu koło Skoczowa. Po wybuchu II wojny światowej została wysiedlona do Generalnej Guberni, skąd przedostała się do Łodzi. Tam włączyła się w pracę konspiracyjną, w tajne nauczanie. W związku z tą pracą kontaktowała się z bydgoskimi nauczycielkami, przyjeżdżając jako łączniczka. W trakcie jednej z takich podróży została aresztowana i osadzona w obozie w Radogoszczy, gdzie zginęła.

Alojzy Stryszyk ur. 28 października 1904 roku w Bydgoszczy zamordowany 26 maja 1942 roku w Bydgoszczy Urodził się w rodzinie Stanisława i Anny Stryszyków, mającej silne, patriotyczne korzenie. Alojzy, nazywany Alim, wyrastał więc w tej atmosferze, uczony był też ciężkiej pracy. Jego rodzice prowadzili prężny Wysyłkowy Dom Tapet, przy ulicy Dolina 1, później przeniesiony na Długą, pod numer 34 (obecnie 12). Wcześniej, jako nastolatek, Stanisław był pomocnikiem listonosza, a gdy dorósł został mistrzem malarskim. Ali ukończył pruską szkołę katolicką na Szwederowie, później Miejską Szkołę Handlową. Już jako 16-latek został zawodnikiem pierwszej „jedenastki” klubu „Polonia”. Uważany jest za jednego ze współzałożycieli tego klubu. Był niezwykle utalentowany sportowo: grał w piłkę nożną i tenisa ziemnego, trenował też lekkoatletykę. Z 1922 roku zachowało się zdjęcie Alojzego Stryszyka ze Zlotu Drużyn Wielkopolskich w Kórniku. Na tym zlocie była 7 Bydgoska Drużyna

W latach trzydziestych wstąpił do antyniemieckiej organizacji Polski Związek Zachodni, która stawiała sobie za cel krzewienie wiedzy o polskości zachodnich ziem naszego kraju. Gdy wybuchła II wojna światowa Niemcy najpierw odebrali mu sklep (w związku z czym wykonywał podczas wojny wyuczony zawód malarza i tapeciarza) oraz dom. Później dowiedzieli się natomiast o jego antyniemieckiej działalności w PZZ. 14 maja 1942 roku gestapo pojawiło się w domu Stryszyków. Alojzy został aresztowany i przewieziony na Poniatowskiego do siedziby gestapo. W mieszkaniu przeprowadzono rewizję, twierdząc że Stryszyk szmuglował żywność. Niemcy zażądali przy tym od jego rodziny, by dostarczyła do gestapo wszystkie sportowe i klubowe pamiątki Alojzego Stryszyka, co uczyniono. Alojzy Stryszyk został powieszony wraz z 9 współwięźniami 26 maja 1942 roku w siedzibie gestapo. Oficjalnie był to odwet za ucieczkę jednego z więźniów, jednak świadkowie mówili później, że Niemcy wybierając spośród więźniów tych, którzy mają zostać straceni, tak długo odliczali, aż do grupy tej dołączył Stryszyk. Według jednego ze

świadków Strzyszyk miał zginąć dlatego, że Niemcy dowiedzieli się, iż współpracował z działającym przed wojną w Bydgoszczy Oddziałem II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, który zajmował się wywiadem wojskowym. Pochowany został w Tryszczynie, we wspólnej mogile z innymi ofiarami egzekucji z 26 maja. Po wojnie, 4 października 1947 roku, został ekshumowany i następnego dnia pochowany na Cmentarzu Bohaterów na Wzgórzu Wolności. W Bydgoszczy są dziś trzy tablice upamiętniające jego osobę. Pierwsza z nich znajduje się na boisku „Polonii”, druga – tablica poświęcona 47 bydgoskim kupcom zamordowanym przez Niemców – jest w bydgoskiej katedrze, trzecia umieszczona jest na kamienicy przy Długiej 12 wraz z tablicą upamiętniającą doktora Jana Biziela.

Alojzy Stryszyk (w białej koszuli), obok niego leży jego późniejsza żona Władysława

Cmentarz Nowofarny ul. Artyleryjska

….Ktoś tu był teraz niedawno, niedawno…. i znak swój wszędzie położył dokoła… Ktoś zbudził przeszłość promienną i sławną i zaraz dawne imiona zawoła…. Wanda Dobaczewska-Skonieczka fragment wiersza „Tusculanum”

dh. Felicja Siuchnińska

pierwszomajowe. Uczestniczyli w nich m.in. harcerze, w tym 12 Żeglarska Drużyna Harcerska, której był członkiem. Nigdy nie rozstrzygnięto ostatecznie, kto wtedy strzelał, bo śledztwo było krótkie i zostało szybko zamknięte. Rajmund Pałubicki, trafiony w szyję, zmarł w drodze do szpitala. Postrzelony został też dh Henryk Józefowicz, który zmarł kilka tygodni później. Ich śmierć upamiętnia tablica na stadionie Polonii. Rajmund Pałubicki jest upamiętniony również na cmentarzu Nowofarnym, spoczywa razem z bratem kompozytorem, autorem Hejnału Bydgoskiego. Bydgoszczanie upamiętnili jego tragiczną śmierć nazwą ulicy na osiedlu Bajka w dzielnicy Fordon. Aleja CB/48D

ur. 8 listopada 1903 roku w Bydgoszczy zm. 5 marca 1927 roku w Bydgoszczy Pierwsza drużynowa powstałej w 1919 roku 2 ż. BDH im. M. Konopnickiej, działającej przy prywatnym gimnazjum przy ul. Paderewskiego 5. Prowadziła ją do roku 1922. Była aktywną działaczką młodzieżową. Należała do Sodalicji Mariańskiej, prowadziła Czytelnię dla

Kobiet. Ukształtował ją dom o silnych religijnych i patriotycznych korzeniach. Jej ojciec, Mieczysław Siuchniński, był znanym, bydgoskim kupcem, aktywnym działaczem różnych organizacji. Zmarła wskutek grypy, niedługo przed ślubem. Jej pogrzeb był swego rodzaju manifestacją, wsparciem dla zasłużonej dla miasta rodziny, dlatego kondukt żałobny przeszedł z kościoła farnego na cmentarz Nowofarny w asyście czterech księży. Aleja C, m 151

GPS 53º 08’23” N / 18º 00’09” E

hm. Marcin Matuszewski

ur. 18 października 1897 roku w Bydgoszczy zm. 23 sierpnia 1950 roku w Bydgoszczy

Przez wiele lat działał na rzecz harcerzy i młodzieży uprawiającej sport, był członkiem Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W kwietniu 1926 roku, będąc w stopniu porucznika, został wybrany komendantem bydgoskiego hufca harcerzy. Funkcję tę pełnił przez 2 lata. Oficjalnie nie mógł jednak nim kierować, bo Ministerstwo Spraw Wojskowych, któremu podlegał jako zawodowy oficer, nie wydało mu zezwolenia na służbę poza armią. Zastępowali go więc Jan Kamiński, a potem Kazimierz Papiński. Matuszewski działał natomiast nieoficjalnie, pracując z harcerzami i inicjując aktywność sportową oraz turystyczną młodzieży. Władze wojskowe dopiero w 7 lat później przyzwoliły na jego oficjalną działalność w ZHP. W latach 1936-1939 był dzięki temu komendantem Ośrodka

GPS 53º 08’27” N / 18º 00’20” E

dh Rajmund Pałubicki ur. 4 sierpnia 1930 roku w Bydgoszczy zginął od kul 1 maja 1945 roku w Bydgoszczy Miał 15 lat, był harcerzem. Tydzień później miała skończyć się II wojna światowa. Na Stadionie Miejskim przy ul. Sportowej (obecnie stadion Polonii), w wyzwolonej kilka miesięcy wcześniej spod okupacji niemieckiej Bydgoszczy, władze cywilno-wojskowe zorganizowały uroczystości

Harcerskiego miasta Bydgoszcz, jak i hufcowym hufca I drużyn pozaszkolnych, głównym animatorem publicznej działalności patriotycznej harcerzy oraz dyrektorem Urzędu Wychowania Fizycznego miasta Bydgoszczy. W marcu 1939 roku wydał rozkaz, w którym powołał Pogotowie Harcerzy, przygotowując bydgoskie harcerstwo do obrony ojczyzny. 25 sierpnia tego samego roku zwołał ostatnią przed wybuchem wojny alarmową zbiórkę drużyn Ośrodka. W wojsku dosłużył stopnia majora. W 1975 roku zorganizowano sesję naukową poświęconą działalności Matuszewskiego jako komendanta Ośrodka Drużyn Harcerskich na miasto i powiat Bydgoszcz w latach 1936-1939. GPS 53º 08’23” N / 18º 00’09” E

hm. Bernard Mroziński

mu przełożonemu. Potem ukrywał się i stracił łączność z komórkami Szarych Szeregów, ale pracował dla AK. Po wojnie wrócił do optyki. W latach 1945-1947 działał w ZHP. W 1950 roku został aresztowany, pod pretekstem udziału w działaniach przeciw Armii Czerwonej. Zwolniono go po kilku miesiącach z braku dowodów. Poświęcił się pracy zawodowej i został członkiem Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy. Pod koniec lat 50. wyjechał do Wielkiej Brytanii celem pogłębienia wiedzy zawodowej. Wrócił do Polski jako zawodowy optometrysta. Działał w Izbie Rzemieślniczej. Był jednym z założycieli Towarzystwa Miłośników Szwederowa. W uznaniu wiedzy zawodowej został powołany na stanowisko rzeczoznawcy od spraw optyki przy Ministerstwie Zdrowia. Utrzymywał kontakty zawodowe i naukowe z Instytutem Optometrii w Saint Louis w Stanach Zjednoczonych. Odznaczony m.in.: Krzyżem Armii Krajowej, Medalem za Wojnę Obronną 1939, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Na kamienicy przy ul. Gdańskiej 11, we wrze-

ur. 8 czerwca 1913 roku w Berlinie zm. 21 stycznia 1993 roku w Bydgoszczy W Bydgoszczy skończył szkołę powszechną oraz średnią. Tu uczył się też zawodu optyka. Do ZHP wstąpił w 1925 roku. W latach 1931-35 był związany ze środowiskiem 7 Bydgoskiej Drużyny Lądowej i Morskiej (pełnił w niej funkcję drużynowego). W 1935 roku opuścił Bydgoszcz, by w Gdyni odbyć służbę w Wojsku Polskim. Po przeszkoleniu w Szkole Podchorążych otrzymał stopień podporucznika. W czerwcu 1939 roku przeniesiony został na etat cywilny do Dowództwa Floty w Gdyni. Brał udział w kampanii wrześniowej w jednostkach obrony wybrzeża. Pod koniec grudnia 1939 lub na początku stycznia 1940 roku przedostał się do Bydgoszczy. Zatrudnił się w sklepie przy obecnej Gdańskiej 11. W maju Kwatera Główna Szarych Szeregów zleciła utworzenie swoich struktur w Okręgu Pomorskim. Zadanie to powierzono Mrozińskiemu, który został zaprzysiężony na członka Związku Walki Zbrojnej oraz Szarych Szeregów. Został też komendantem hufca. Nawiązał kontakty z członkami czterech przedwojennych drużyn bydgoskich: 1, 7, 8 i 16 - żeglarskiej. W 1941 roku Szare Szeregi w Bydgoszczy posiadały już prężną strukturę, zajmującą się głównie wywiadem. Mroziński został aresztowany 6 maja 1942 roku i skazany na pobyt w obozie w Oświęcimiu. W oczekiwaniu na transport do obozu uciekł i zameldował o wszystkim Bydgoskiemu Inspektoratowi AK oraz swemu bezpośrednie-

śniu w roku 2015 umieszczono tablicę upamiętniającą jego postać. Został włączony w poczet Bohaterów Hufca ZHP Bydgoszcz–Miasto. Aleja HG/125/1 GPS 53.141190 / 18.004531

dh. Zofia Widerkiewicz-Rogowska ur. 8 kwietnia 1922 roku w Bydgoszczy zm. 22 sierpnia 1999 roku w Bydgoszczy Swoją działalność w ZHP rozpoczęła w 4 ż. BDH. Odbyła kurs łączności przy jednostce wojskowej w Bydgoszczy, co umożliwiło jej włączenie się do Pogotowia Harcerek w 1939 roku. Podczas wojny uczestniczy-

ła w pracy konspiracyjnej drużyny “Młody Las”, której drużynową była hm. Danuta Subkowska, ps. „Sosna”. Zofia Widerkiewicz przybrała ps. „Dąb”. Gdy w lutym 1945 roku wydany został rozkaz o rozwiązaniu konspiracyjnych drużyn harcerskich, wstąpiła do 4 Instruktorskiej Drużyny Harcerek im. M. i Wł. Zamojskich, utworzonej przez Danutę Subkowską. Pole 9/281

Złotym Krzyżem Zasługi dla ZHP, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi i odznakami za zasługi: dla Rozwoju Województwa Bydgoskiego, dla Harcerstwa Bydgoskiego, dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto oraz Zasłużony Działacz Kultury i Zasłużony Działacz Turystyki. Aleja QR/797b

hm. Jadwiga Wanda Nowicka ur. 31 maja 1913 roku w Wilnie zm. 17 marca 2003 roku w Bydgoszczy

hm. Zofia Mularzyk-Stefaniak ur. 16 marca 1917 roku w Laskowicach n/ Bugiem zm. 10 lutego 2001 roku w Bydgoszczy Harcerską przygodę rozpoczęła w 1929 roku. W 1933 roku pełniła funkcję drużynowej, a następnie wstąpiła do 4 ż. BDH. W czasie okupacji utrzymywała kontakt z harcerkami należącymi do konspiracyjnej drużyny harcerskiej. Po przejściu na emeryturę wstąpiła do Instruktorskiego Kręgu ZHP „Dębowego Liścia”. Przez wiele lat należała do Koła Seniorów Polskiego Towarzystwa Turystyczno–Krajoznawczego w Bydgoszczy, była przewodniczącą tego koła. Należała również do Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy, aktywnie działała na rzecz miasta. Odznaczona m.in.

Po I wojnie światowej mieszkała z rodzicami w Janowie k/Pińska. Tam ukończyła szkołę podstawową i gimnazjum. W 1927 roku wstąpiła do 1 Pińskiej Drużyny Harcerek im. E. Plater (Chorągiew Poleska). Od 1931 do 1934 roku, czyli do momentu uzyskania świadectwa dojrzałości, pełniła funkcję drużynowej tej drużyny. Gdy podjęła studia na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, włączyła się aktywnie w działalność ZHP w Wileńskim Hufcu Harcerek. Została przyjęta do 13 Wileńskiej Drużyny Harcerek – była to drużyna starszoharcerska „Makrele”. We wrześniu 1937 roku została komendantką Hufca Szkół Podstawowych w Wilnie. W 1939 roku uzyskała absolutorium, ale po zamknięciu uniwersytetu przez władze litewskie, nie otrzymała dyplomu. Od pierwszych dniach okupacji, gdy zamknięto polskie szkoły, w ramach tajnych kompletów uczyła geografii. W 1943 roku została mianowana podharcmistrzynią. Po wyzwoleniu Wilna z okupacji hitlerowskiej i włączeniu Wileńszczyzny do Socjalistycznej Republiki Litewskiej, wraz z matką w ramach repatriacji wyjechała w 1946 roku do Bydgoszczy. Rozpoczęła pracę pedagogiczną w III Państwowym Liceum i Gimnazjum Żeńskim przy ul. St. Staszica 4. Zgłosiła się do Pomorskiej Chorągwi Harce-

rek, by kontynuować pracę z młodzieżą harcerską, została komendantką hufca. Gdy od 1 września 1949 roku decyzją władz państwa zlikwidowano drużyny harcerskie przy szkołach średnich i powstała nowa Organizacja Harcerska Polski Ludowej, zrezygnowała z funkcji komendantki Ośrodka Harcerskiego w Bydgoszczy. W roku 1950 złożyła egzamin dyplomowy na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu uzyskując stopień magistra filozofii z zakresu geografii. Za działalność dydaktyczną została odznaczona: Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Otrzymała też wiele odznaczeń związanych z turystyką pieszą. Pole 15/570 GPS 53º 08’23” N / 18º 00’21” E

dh. Maria Buczkowska z d. Bihun-Biegoń

tkała inne harcerki, z którymi utworzyła harcerską drużynę konspiracyjną „Mury”. 1 kwietnia 1945 roku została przeniesiona do obozu we Flossenburgu, gdzie przebywała do oswobodzenia – do 3 maja 1945 roku. Aleja GQ/729 GPS 53º 08’17” N / 18º 00’30” E

ur. 19 października 1916 roku w Albigowej k/Łańcuta zm. 10 października 2003 roku w Bydgoszczy Mając 14 lat wstąpiła do 1 ż. BDH im. Królowej Jadwigi przy Miejskim Katolickim Gimnazjum Żeńskim w Bydgoszczy przy ul. St. Staszica. W 1933 roku została jej drużynową. W 1940 roku utworzyła harcerski zastęp konspiracyjny; harcerki z tego zastępu uczyły w ramach tajnych kompletów polskiego i historii. Przyjęła ps. „Maja”. Gdy zastęp w styczniu 1941 roku przekształcił się w drużynę „Tęczowe Dziewczęta”, została jej drużynową. W krótkim czasie z jej pomocą powstały dwie kolejne konspiracyjne drużyny: „Młody Las” i „Stokrotki”. W 1943 roku łącznik Głównej Kwatery ZHP Edward Zürn ps. Jacek przywiózł informację o mianowaniu jej komendantką trzech konspiracyjnych drużyn. W lipcu 1944 roku gestapo aresztowało ją pod zarzutem przynależności do nielegalnej organizacji harcerskiej. We wrześniu tego samego roku została przewieziona do obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbruck. Otrzymała numer obozowy 66422. W Ravensbruck spo-

dh. Ludwika Szymańska ur. w 1921 roku w Bydgoszczy zm. 28 stycznia 2010 roku w Bydgoszczy W 1945 roku wstąpiła do reaktywowanej 16 Bydgoskiej Drużyny Harcerek im. N. Żmichowskiej przy Miejskim Koedukacyjnym Gimnazjum Kupieckim im. S. Staszica w Bydgoszczy, obejmując funkcję zastępowej. Uczestniczyła w pierwszym obozie – zlocie Centralnej Akcji Szkoleniowej w Radziejowicach pod Warszawą, organizowanym przez Główną Kwaterę ZHP w sierpniu 1945 roku. Gdy doszło do likwidacji drużyn harcerskich w szkołach średnich: najpierw w 1949 roku, a potem w 1961 roku, odchodziła od harcerstwa instytucjonalnego. Angażowała się jednak w prywatne wydarzenia organizowane w harcerskim duchu, na przykład w kominki z okazji Dnia Myśli Braterskiej. Pracowała społecznie w Towarzystwie Miłośników Miasta Bydgoszczy, przez wiele lat była przewodniczącą sekcji ekonomicznej. Z Kręgiem Seniorek „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku” im. O. i A. Małkowskich związana była od początku działalności tego kręgu, tzn. od Dnia Myśli Braterskiej – 22 lutego 1999 roku. Pole 1/499 GPS 53º 08`26” N / 18º 00’44” E

pwd. Marta Pawlicka

harcmistrza, został uhonorowany odznaką Zasłużony dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Od lat 60. drukował w prasie rysunki, karykatury, fraszki, satyry i aforyzmy. Współpracował z różnymi czasopismami, na przykład z „Karuzelą”, „Głosem Nauczycielskim” czy londyńskim „Dziennikiem Polskim”. Jego utwory znalazły się w takich opracowaniach, jak „Wielka encyklopedia Aforyzmów” czy „Aforyzmy polskie”. Brał udział w wielu wystawach, na przykład w II Ogólnopolskiej Wystawie Satyry (1977). Zdobył główną nagrodę w kategorii plastyki w konkursie „1000letni Gdańsk w humorze i satyrze”.

ur. 6 lipca 1931 roku w Bydgoszczy zm. 4 września 2013 roku w Bydgoszczy Urodzona w rodzinie harcerskiej została wychowana w harcerskim duchu. Do ZHP wstąpiła w 1945 roku, Przyrzeczenie Harcerskie złożyła rok później. Przez wiele lat, mimo trudnych losów harcerstwa i odpowiedzialnej pracy zawodowej, nie przestała czuć

GPS 53º 08’28” N / 18º 00’14” E

pwd. Teresa Neumann ur. 25 września 1929 roku w Bydgoszczy zm. 19 września 2014 roku w Bydgoszczy

się harcerką, więc swoją przygodę harcerską wznowiła w 1999 roku wstępując w szeregi nowopowstałego Kręgu Seniorek ZHP „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku” im. O. i A. Małkowskich w Bydgoszczy. Aleja LH/375

Harcerską przygodę rozpoczęła w 1936 roku w gromadzie zuchowej. Do 1 ż. BDH im. Królowej Jadwigi wstąpiła w 1945 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1946 roku. W latach 1946, 1947 i 1948 brała udział w obozach

GPS 53º 08’27” N 18º 00’14” E

hm. Józef Witkowski ur. w 1936 roku w Niemczu zm. w grudniu 2013 roku w Bydgoszczy Ukończył Wyższą Szkołę Nauczycielską i pracował w SP 57 jako nauczyciel wychowania technicznego. W harcerstwie dosłużył się stopnia

harcerskich pod namiotem, w 1947 roku uczestniczyła w zlocie harcerskim w Toruniu z okazji 30-lecia istnienia ZHP na Pomorzu. Po upływie wielu lat ponownie stanęła w szeregach ZHP, ale już jako seniorka. W 1999 roku wstąpiła do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”. Aleja AP/486/1

hm. Eugenia Grażyna Kasprzak ur. 22 września 1922 roku w Bydgoszczy zm. 1 kwietnia 2017 roku w Bydgoszczy

Ojciec powstaniec wielkopolski, matka uczestniczka strajków szkolnych 1905 roku. Do ZHP wstąpiła w 1935 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1936 roku. Po rozpoczęciu wojny pomagała potrzebu-

jącym. W trakcie przenoszenia chleba dla uwięzionych w koszarach przy ul. Gdańskiej, została aresztowana i wywieziona na północ Niemiec na wyspę Rugię. Tam spotkała harcerki z Bydgoszczy. Wspólnie zorganizowały dla polskich dzieci naukę śpiewu i historii, a także pomoc dla jeńców w obozie w Woldenbergu. Przebywała tam do marca 1943 roku. Po powrocie do Bydgoszczy wstąpiła do konspiracyjnej drużyny „Tęczowe dziewczęta”, gdzie złożyła przysięgę szaroszeregową. Przybrała ps. „Szarotka”. Brała udział w wykonywaniu rozmaitych zadań – od sabotażu po opiekę nad dziećmi. Po wojnie ukończyła Studium Bibliotekarskie. Wróciła też do harcerstwa. Pełniła wiele funkcji, była m.in. komendantką Stanicy Harcerskiej w Zabartowie k/Więcborka. Działała do 1949 roku. Ponownie do czynnej służby w ZHP wróciła w 1999 roku, wstępując w szeregi Kręgu Seniorek ZHP „Wędrowniczki po Zachodnim Stoku”. Zrzeszanie się w Kręgach Seniorów uważała za ważną działalność ZHP, dającą możliwość kontynuowania ideałów harcerskich i przyjaźni poczętej w młodości. Aleja LH/375/3

Rady Bydgoskiej Chorągwi ZHP. Nie zaakceptował zmian ideowych w harcerstwie w latach pięćdziesiątych XX wieku. Pozostając wierny ideom skautingu, wiosną 1951 roku zainspirował powstanie zakonspirowanej grupy harcerskiej pod nazwą „Rodzinka”. Członkowie organizacji urządzali wycieczki, ogniska, śpiewali patriotyczne piosenki, pielęgnowali tradycje. Poglądy i działalność ta nie spodobała się ówczesnym władzom. Po aresztowaniu członków i rewizjach w ich domach, na rozprawie niejawnej skazano 23-letniego druha Władysława na 7 lat więzienia. Po odrodzeniu się harcerstwa podjął dalszą działalność harcerską. Skupił wokół siebie młodych ludzi, co zaowocowało powstaniem 96 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej, która następnie przekształciła się w Krąg Instuktorski „Korczakowcy”. Wielu jego członków w dorosłym życiu wybrało drogę pedagoga lub lekarza. W prasie harcerskiej i codziennej publikował artykuły o tematyce harcerskiej. Zawodowo pracował jako bibliotekarz. Założył i prowadził czytelnię

młodzieżową.

GPS 53º 08’27” N / 8º 00’15” E

hm. Arkadiusz Żdżalik

hm. Władysław Andrusikiewicz

ur. 21 marca 1948 roku w Chełmży zm. 30 sierpnia 2018 roku w Bydgoszczy

ur. 25 sierpnia 1928 roku zm. 3 kwietnia 2003 roku w Bydgoszczy W dziewiątym roku życia wstąpił do ZHP w Grudziądzu. Gdy wraz z rodzicami przeniósł się do Bydgoszczy, został przyjęty do 28 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej im. Stefana Żeromskiego. Przeszedł niemal wszystkie szczeble harcerskie: był ponad 3 lata zastępowym, potem 2 lata przybocznym, a następnie zastępcą hufcowego, przewodniczącym kręgu instruktorskiego oraz członkiem

W Chełmnie ukończył szkołę podstawową i liceum. W liceum wstąpił do drużyny harcerskiej. Studia rozpoczął w Studium Pedagogicznym w Bydgoszczy, przekształconym później w Wyższą Szkołę Pedagogiczną. Na uczelni działał w kręgu harcerskim. Zdobywał kolejne stopnie instruktorskie. Po zakończeniu studiów, w trakcie pracy zawodowej, nadal pracował w ZHP i zdobył stopień harcmistrza.

Swój czas poświęcił obozom BANJO i organizacji Obozów Przygotowawczych Rocznika Zerowego WSP w Bydgoszczy, które były kuźnią kadr instruktorów harcerskich. W latach 90-tych wspólnie z żoną prowadził Biuro Turystyczne „TRAMP” organizując imprezy turystyczne dla dzieci, młodzieży oraz zakładów pracy.

Za swą pracę i działalność społeczną otrzymała liczne odznaczenia, w tym: Złoty, Srebrny i Brązowy Krzyż Zasługi, złote, srebrne, brązowe odznaczenie Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej, Srebrny Medal za Zasługi dla Obronności Kraju, Krzyż za Zasługi dla ZHP, Srebrny Krzyż za Zasługi dla PCK, Medal Wojewody.

hm. Barbara Ada Julia Grodzka

GPS 53.139636 / 18.005217

ur. 28 listopada 1939 roku Łapach zm. 5 września 2010 roku w Bydgoszczy

hm. Barbara Roman z d. Gauza

Była nauczycielką wychowania fizycznego: ukończyła w 1961 roku Akademię Wychowania Fizycznego w Warszawie. Później kształciła się jeszcze w Podyplomowym Studium Rekreacji Ruchowej oraz zdobyła uprawnienia menedżera imprez sportowych. Przez większość dorosłego życia związana była z harcerstwem – jej staż instruktorski w ZHP to 47 lat. Najpierw, w latach 1963 – 1968, była szczepową w VI LO w Bydgoszczy. Była instruktorem Kręgu Instruktorskiego działającego w Hufcu Bydgoszcz–Miasto i Chorągwi Bydgoskiej ZHP. Wielokrotnie była komendantką i instruktorką obozów wędrownych i stacjonarnych, w tym BANJO, Centralnych Manewrów Techniczno-Obronnych, Światowego Zlotu ZHP w Zegrzu, Europejskiego Zlotu Skautów Wodnych, obozów marynistycznych, żeglarskich, edukacji obronnej i innych. Była też członkinią Stowarzyszenia Przyjaciół Harcerstwa od momentu jego powołania. W roku 1974 zamknęła próbę na stopień instruktorski harcmistrzyni. Działała również na innych niwach. Była członkinią Komisji Programowo-Szkoleniowej ZG TKKF, wykładowcą na centralnych kursach instruktorskich TKKF, od 1970 roku sekretarzem Zarządu Miejskiego TKKF w Bydgoszczy i wolontariuszem PCK. Zawodowo pracowała najpierw jako nauczycielka w III LO w Białymstoku (w latach 1961 – 1963) i VI LO w Bydgoszczy (1963 – 1969), później była kierownikiem programowym Zarządu Wojewódzkiego i Miejskiego TKKF (1969 -1992).

ur. 18 listopada 1935 roku w Solcu Kujawskim zm. 19 września 1988 roku w Bydgoszczy Była wybitnym instruktorem, który potrafił skupiać ludzi do wspólnego harcerskiego działania. Była drużynową, komendantem szczepu, pełniła też funkcje instruktorskie w Hufcu ZHP Bydgoszcz-Miasto. Wprowadzając rodzinną atmosferę w harcerskim działaniu, założyła Krąg Instruktorski „Watra”. Krąg skupiał instruktorów z różnych środowisk harcerskich związanych z Bazą Obozową Tleń-Czarna Woda. Miejsce to było latem miejscem obozów harcerskich, jesienią i wiosną miejscem biwakowym, w oparciu o zabudowania dawnej leśniczówki. Położenie na wysokiej skarpie wąwozu rzeki Wdy, wśród dębów – pomników przyrody, z lasami obfitującymi w jagody i grzyby to piękne położenie tego miejsca. Zimą krąg organizował małe zimowiska. 24 stycznia 1976 roku na spotkaniu harcmistrzów Polski Ludowej powstał Krąg Instruktorski „Dębowego Liścia”, na którym została wybrana wiceprzewodniczącą kręgu. Była działaczem turystycznym. Miała uprawnienia Przodownika Turystyki Pieszej PTTK. Była komendantem cyklicznych Rajdów Szlakami Ludowego Wojska Polskiego jesienią każdego roku. Ostatnią imprezę

turystyczną w sezonie nazwała „Łęty”, bo jak żartobliwie mówiła, po tylu rajdach pieczonego ziemniaka w październiku, na listopad zostały już tylko łęty po ziemniakach.

za zasługi dla ZHP”, brązowym, srebrnym i złotym medalem „Za zasługi dla LOK”, brązowym i srebrnym medalem „Za zasługi dla pożarnictwa” i wieloma innymi.

GPS 53.140029 / 18.003938

GPS 53.140754 / 18.006688

hm. Jerzy Roman

hm. Bohdan Panasewicz

ur. 19 maja 1930 roku w Radomiu zm. 10 lipca 2013 w Bydgoszczy

ur. 20 marca 1932 roku zm. 30 października 2005 roku w Bydgoszczy

Działał w Związku Harcerstwa Polskiego od 1 września 1945 roku. Jako instruktor zdobył wszystkie stopnie instruktorskie: przewodnika (1949), podharcmistrza (1958), harcmistrza (1963) i harcmistrza PL (1973 roku). W Hufcu Bydgoszcz-Miasto pełnił funkcję kierownika referatu turystyki i krajoznawstwa, przewodniczącego Komisji Rewizyjnej Hufca, a po śmierci żony Barbary, komendanta Bazy Obozowej TleńCzarna Woda i Przewodniczącego Kręgu Instruktorskiego „Watra”. Zawodowo pracował jako ekonomista w Zakładach Radiowych „Eltra”. Zasłużony działacz Polskiego Towarzystwa TurystycznoKrajoznawczego, Przodownik Turystyki Pieszej PTTK, jeden z prekursorów zawodów na orientację na terenie Bydgoszczy i w Bydgoskiej Chorągwi ZHP. Wielokrotny komendant obozów połączonych z kursem Młodzieżowych Organizatorów Turystyki. Działał też aktywnie w Lidze Obrony Kraju i Ochotniczej Straży Pożarnej. Za swą działalność odznaczony brązowym i srebrnym Krzyżem Zasługi, brązowym i srebrnym Medalem „Za zasługi dla Obronności Kraju”, srebrnym i złotym „Krzyżem

Z zawodu był poligrafem, pracował jako redaktor techniczny w Dzienniku Wieczornym. Instruktorską służbę pełnił jako drużynowy od czerwca 1949 roku do października 1950 roku, następnie od stycznia 1957 roku do czerwca 1958. Był szefem Harcerskiej Służby Informacyjnej Hufca Bydgoszcz-Bielawki, a po reorganizacji Hufca Bydgoszcz-Miasto. W latach 1961-1969 pracował etatowo w Komendzie Bydgoskiej Chorągwi ZHP w Wydziale Ewidencji i Zatrudnienia. Był sekretarzem komendy chorągwi, kierownikiem wydziału organizacyjnego i kierownikiem wydziału akcji letniej, sportu i turystyki. W 1963 roku był komisarycznym komendantem Hufca Włocławek-Powiat. W latach osiemdziesiątych był instruktorem referatu kwatermistrzowskiego Hufca Bydgoszcz-Miasto. Pełnił funkcję zastępcy komendanta Harcerskiego Ośrodka Obozowego Pólko i przewodniczącego Kręgu Instruktorskiego P-304 „Kwatera”. Był też kronikarzem hufca u komendanta hufca Jerzego Marciniaka. Pozostawił po sobie piękną kronikę, obecnie w zbiorach Harcerskiej Izby Tradycji Hufca. Był też autorem graficznego symbolu hufca używanego do dziś i wielu innych opracowań graficznych w hufcu i Pólku. Za swą działalność odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi i Krzyżem „Za zasługi dla ZHP”, Srebrną Odznaką Zasłużony Działacz kultury Fizycznej, Odznaką Honorową „Za zasługi dla Miasta Bydgoszczy” i Odznaką TPD „Przyjaciel Dziecka”.

GPS 53.133951 / 18.004035

dh Bolesław Krzymin

hm. Czesław Buliński

ur. 27 kwietnia 1936 roku w Bydgoszczy zm. 30 grudnia 2016 roku w Bydgoszczy

ur. 20 lipca 1932 roku zm. 26 października 1994 roku w Bydgoszczy

Radiotechniką zainteresowany był od najmłodszych lat, krótkofalarstwem zajmował się od lat 50, był też członkiem drużyny harcerskiej. Ukończył Gimnazjum Energetyczne, a w 1953 roku także kurs krótkofalarski i zdobył świadectwo uzdolnienia, które pozwoliło mu uzyskać indywidualną licencję nadawcy. W roku 1956 wraz z kolegami krótkofalowcami założył bydgoski Oddział Polskiego Związku Krótkofalowców. Każdą wolną chwilę poświęcał na pracę ze stacji klubowej SP2KAE. Przez wiele lat był wybierany do władz klubu. Uczestniczył w organizowaniu i szkoleniu grup „łowów na lisa”. Jako zawodnik brał udział w zawodach rangi krajowej reprezentując klub SP2KAE. W roku 1970 rozpoczął pracę w PZK sprawując funkcję Kierownika Biura Zarządu Oddziału w Bydgoszczy. W 1971 roku wrócił, po latach przerwy, do pracy w ZHP. Został mianowany inspektorem łączności Chorągwi Bydgoskiej ZHP. W czasie jego kadencji postało wiele klubów łączności i drużyn łącznościowych specjalizujących się w Amatorskiej Radiolokacji Sportowej. W ramach Harcerskiej Akcji Letniej organizował obozy dla tych drużyn. Przygotowywał też chorągwiane zespoły na Centralne Manewry TechnicznoObronne ZHP. Zdobywał z nimi trzykrotnie pierwsze miejsca. Był za tą pracę wielokrotnie wyróżniany i nagradzany. W 2012 roku otrzymał tytuł Zasłużony dla Chorągwi Kujawsko-Pomorskiej. Równolegle pracował z młodzieżą w klubach Polskiego Związku Krótkofalowców. Kierował i szkolił w „łowach na lisa”. Jego podopieczni zdobywali w zawodach wysokie lokaty. Dzięki jego skutecznemu działaniu Bydgoski Oddział PZK zdobył w Amatorskiej Radiolokacji Sportowej pierwsze miejsce w kraju. Organizował kursy krótkofalarskie, spotkania, konferencje i zjazdy tematyczne. Zainicjował budowę siedziby Zarządu Oddziału PZK w Bydgoszczy. W uznaniu jego zasług w roku 1996 Międzynarodowa Unia Radioamatorska nominowała go na Sędziego ARS klasy międzynarodowej.

W marcu 1945 roku wstąpił do 2 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej przy Szkole Podstawowej nr 24 przy ulicy Chwytowo. W drużynie należał do II zastępu „Wilków”, gdzie po kilku miesiącach złożył Przyrzeczenie Harcerskie. Po ukończeniu biegów harcerskich zdobył stopień młodzika w maju 1945 roku, a stopień wywiadowcy 16 lutego 1946 roku. W styczniu 1948 roku przeszedł do drużyny starszoharcerskiej - 31 BDH „Społemowskiej” w Bydgoszczy, prowadzonej przez podharcmistrza Zdzisława Zagłobę-Zyglera. W drużynie tej działał do chwili zawieszenia działalności drużyny, czyli do 3 maja 1948 roku. Ponownie do działalności w ZHP włączył się w marcu 1957 roku, wstępując z kolegami do 12 BDH przy Szkole Podstawowej nr 12 przy ulicy Kcyńskiej. We wrześniu 1957 roku zorganizował drużynę starszoharcerską dla absolwentów SP nr 12. W latach 1964-1966 prowadził dwuletnią Szkółkę dla Drużynowych Młodzieżowych przy SP nr 12. W 1966 roku został przewodniczącym Młodzieżowego Kręgu Instruktorskiego przy Rejonowym Związku Drużyn „Błonie”. Równocześnie w latach 19641967 pełnił funkcję zastępcy komendanta RZD „Błonie”. Za swą działalność uhonorowany był medalami i odznaczeniami, między innymi Srebrnym Krzyżem Zasługi i Krzyżem za Zasługi dla ZHP.

hm. Czesława Jóźwiak z d. Fiszbach ur. 19 października 1947 roku na Ludwikowie zm. 12 kwietnia 2003 roku w Bydgoszczy Zobowiązanie instruktorskie złożyła 8 grudnia 1972 roku w Bydgoszczy. Stopień hacmistrza zdobyła 30 kwietnia 1977 roku. Pełniła wiele funkcji instruktorskich. Pracując w Szkole Podstawowej nr 6 była drużynową (1973-1974), komendantką szczepu (1974-1981) i komendantką ośrodka (1975-1978). Następnie pracowała w Komendzie

Hufca Bydgoszcz-Miasto jako namiestnik zuchowy (1981-1984) i zastępca komendanta hufca ds. programowych (1984-1986) oraz członek Rady Hufca. Od 1983 roku przez wiele lat pracowała w chorągwianym zespole kształcącym zuchmistrzynie. W historię hufca wpisały się zuchowe rajdy Szlakami Bohaterów Bajek, z corocznym bohaterem z telewizyjnych bajek, których była inicjatorem. Po zakończeniu pracy etatowej w ZHP była drużynową w Szczepie przy Szkole Podstawowej nr 58, a pracowała w Pałacu Młodzieży, następnie była wicedyrektorem i dyrektorem Młodzieżowego Domu Kultury nr 3 na Błoniu. Przyczyniła się do znacznego rozwoju placówki, zwiększenia liczby kół zainteresowań i rozszerzenia oferty programowej. Organizowała konkursy i imprezy na terenie osiedla i miasta, ściśle współpracując z Pałacem Młodzieży i pozostałymi domami kultury. Po przejściu na emeryturę pracowała w biurze senatorki, a później posłanki Grażyny Ciemniak. Za swoją pracę była wyróżniona Krzyżem za Zasługi dla ZHP, srebrną Odznaką Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej, Medalem za Zasługi dla Miasta Bydgoszczy i wieloma innymi.

w Bydgoszczy. Obóz ten odbywał się w Funce. Wielokrotnie pełnił funkcję komendanta obozu BANJO, sztandarowej akcji programowej Komendy Chorągwi ZHP. Z zawodu był nauczycielem języka rosyjskiego, lubił literaturę rosyjską. Pracował etatowo w ZHP. W 1982 roku rozpoczął pracę w Młodzieżowym Domu Kultury nr 4 - Dom Harcerza. W roku 1989 został wicedyrektorem i powierzono mu tworzenie filii MDK nr 4 na Wyżynach. Do współpracy nakłonił nauczycieli – instruktorów ZHP, którzy tworzyli kadrę placówki. W 1989 wraz z kolegami stworzył firmę składu komputerowego i grafiki „Coma”. Była to jedna z pierwszych firm zajmujących się przygotowaniem do druku przy pomocy oprogramowania komputerowego. Następnie powrócił do pracy w szkole ucząc informatyki młodzież w Koronowie, gdzie pracował do momentu przejścia na emeryturę. Za swoją pracę był wyróżniony Brązowym Krzyżem Zasługi, Brązowym Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju, Krzyżem za Zasługi dla ZHP, Złotą odznaką OHP i Brązową Odznaką Działacza LOK.

GPS 53º 08’24” N / 18º 00’10” E

hm. Jerzy Jóźwiak

dh. Danuta Teresa Kossowska

ur. 1 lipca 1946 roku w Słupsku zm. 14 lipca 2010 roku w Bydgoszczy

ur. 19 grudnia 1929 roku w Bydgoszczy zm. 15 kwietnia 2015 roku w Bydgoszczy

Wstąpił do ZHP w 1957 roku. Zobowiązanie instruktorskie złożył w 1969 roku w Słupsku. Stopień harcmistrza. uzyskał 1 września 1973 roku. Pełnił wiele funkcji instruktorskich: opiekuna młodzieżowego kręgu instruktorskiego (1969-1971), komendanta szczepu (1971-1974), członka komendy hufca (1973-1975), zastępcy komendanta hufca (1974-1975), kierownika wydziału HSPS KCh (1975-1980) i kierownika Wydziału Kultury i Propagandy KCh od 1980 roku. Pełniąc tę ostatnią funkcję zarejestrował tytuł prasowy gazety Bydgoskiej Komendy Chorągwi „W Harcerskim Kręgu”. Ukazało się wtedy kilka numerów gazety. W 1978 roku był zastępcą komendanta obozu rocznika „zerowego” przyszłych pedagogów, czyli studentów Wyższej Szkoły Pedagogicznej

Edukację w szkole podstawowej rozpoczęła w 1936 roku w rodzinnym mieście, zakończyła w czasie okupacji hitlerowskiej w 1943 roku w szkole niemieckiej przeznaczonej wyłącznie dla polskich dzieci. Zaraz po wyzwoleniu Bydgoszczy spod okupacji hitlerowskiej w 1945 roku rozpoczęła naukę w szkole średniej w III Państwowym Gimnazjum i Liceum Żeńskim w Bydgoszczy ul. Staszica 4 – świadectwo dojrzałości otrzymała w 1950 roku. Do harcerstwa wstąpiła w maju 1945 roku do 1 żeńskiej BDH im. Królowej Jadwigi, działającej przy gimnazjum, do którego uczęszczała. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1946 roku i otrzymała Krzyż Harcerski seria XV. W drużynie pełniła funkcje zastę-

powej i przybocznej, brała czynny udział w pracy drużyny, a za wzorową postawę harcerską została mianowana sztandarową drużyny – na uroczystej zbiórce drużynowa Renia Neumann przekazała jej sztandar „Jedynki”. Danuta Kossowska do 1949 roku stała na straży ideałów wypisanych na sztandarze: Ojczyzna – Nauka – Cnota. W 1949 roku Komenda Hufca wydała rozkaz, aby drużyny harcerskie składały swoje sztandary w komendzie. Sztandar „Jedynki” w asyście drużynowej Reni Neumann i sztandarowej Danuty Kossowskiej odprowadzono do hufca. Od tego czasu ślad po nim zaginął bezpowrotnie – nieznany jest jego los. Gdy w 1949 roku zlikwidowano wszystkie drużyny harcerskie przy szkołach średnich, nie zdecydowała się na przystąpienie do pracy w nowo powstającej Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej. Pole 2 / część 2 miejsce 473 GPS 53.139929 / 18.004042

hm. Edmund Oślicki ur. 4 lutego 1916 roku w Zalesiu, pow. bydgoski zm. 13 kwietnia 2003 roku w Bydgoszczy Po ukończeniu szkoły powszechnej uczył się w Państwowym Gimnazjum Klasycznym w Bydgoszczy, następnie w Seminarium Nauczycielskim w Bydgoszczy, gdzie w 1936 roku zdał maturę. W latach 1936-1937 odbywał służbę wojskową w Dywizyjnym Korpusie Podchorążych Rezerwy Piechoty, potem podjął pracę jako praktykant na kolei, a po ukończeniu praktyki został nauczycielem w szkole powszechnej we wsi Maluszyce w województwie nowogrodzkim. W 1939 roku został zmobilizowany do 65 pp jako dowódca plutonu ckm, początkowo w oddziale wydzielonym „Wisła” w Gniewie, później z całym pułkiem brał udział w bitwach pod Mełnem. Łowiczem i nad Bzurą. Pojmany przez Niemców, po krótkim pobycie w niewoli wrócił do Bydgoszczy. Do marca 1941 pracował w żwirowni w Łęgnowie, później jako krojczy w wytwórni czapek. Od marca 1943 roku działał w ruchu oporu. Został zaprzysiężony

przez Kazimierza Stempniewskiego jako żołnierz wywiadu w delegaturze rządu na Pomorzu ODR „Zatoka”. Do jego zadań należało rozpoznanie jednostek wojska niemieckiego (kierunków przemieszczania się, liczebności, uzbrojenia). Po wyzwoleniu Bydgoszczy został powołany w styczniu 1945 roku na stanowisko komendanta komendy miejskiej Milicji Obywatelskiej, następnie został komendantem II Komisariatu MO, ale po kilku miesiącach zwolnił się z pracy i zatrudnił w Zarządzie Spółdzielni „Ochrona Mienia”. W 1949 roku został powołany na funkcję komendanta Chorągwi Pomorskiej ZHP, ale już w połowie 1950 roku został z niej usunięty i aresztowany przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa. Po 4 miesiącach śledztwa został skazany za szpiegostwo. W 1951 roku karę zmniejszono do 5 lat. Karę odbywał pracując jako pracownik fizyczny w Obozie Pracy w Piechcinie k. Barcina, w kamieniołomach wapiennych. Po zwolnieniu z więzienia nie został przyjęty do pracy w szkolnictwie, zatrudnił się więc jako pracownik fizyczny – krojczy w Bydgoskich Zakładach Odzieżowych. Ukończył zaocznie studia włókiennicze i przeszedł do pracy w dziale technicznym. Po odnowie politycznej w Polsce i zjeździe ZHP w Łodzi powrócił do pracy harcerskiej. Pomagał w organizacji nowych jednostek ZHP na terenie całej chorągwi. Brał udział w szkoleniu kadry pedagogicznej. Był komendantem obozów dla młodych nauczycieli, członkiem Komendy Chorągwi w wydziale szkolenia kadr, członkiem Wojewódzkiej Rady Przyjaciół ZHP, rady gospodarczej przy Centralnej Składnicy Harcerskiej. W marcu 1980 roku przeszedł na emeryturę. Mimo poważnych problemów zdrowotnych brał jednak nadal udział w spotkaniach instruktorskich, był też członkiem Ruchu Przyjaciół Harcerstwa. Odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta. GPS 53º 08’25” N / 18º 00’28” E

phm. Marian Grodzki ur. 18 maja1935 roku w Bydgoszczy zm. 15 sierpnia 1995 roku w Bydgoszczy Wstąpił do ZHP w 1948 roku. Od 1976 roku był instruktorem powołanej przez BOZŻ Szkółki Żeglarstwa Regatowego na bazie 23 WDH przy Spółdzielni Mieszkaniowej „Zjednoczeni” w klasie: Optymist i Cadet. Zobowiązanie instruktorskie złożył 31 grudnia 1977 roku. Stopień podharcmistrza uzyskał 21 kwietnia1980 roku.

Prowadził kolonie zuchowe w Funce, które od 1980 roku przerodziły się w Szkółkę Żeglarską. Z czasem drużyna zuchowa przekształciła się w Harcerski Klub Żeglarski. W VI Regatach Żeglarskich Mistrzostw Polski ZHP Szkółka reprezentowała Chorągiew Bydgoską. 23 WDH wywalczyła cztery tytuły Mistrza Polski w Harcerskich Mistrzostwach Żeglarskich, cztery złote medale w Manewrach Techniczno-Obronnych ZHP, wiele srebrnych i brązowych. W 1982 roku pełnił funkcję zastępcy komendanta VIII Manewrów Techniczno-Obronnych ZHP i XI Mistrzostw Żeglarskich ZHP, a drużyna z Bydgoszczy, której patronował, wywalczyła wszystkie możliwe do zdobycia złote medale. Zawodowo pracował w Państwowym Zakładzie Ubezpieczeń jako naczelnik wydziału w Oddziale Bydgoskim. Został uhonorowany: Medalem XXXlecia Polski Ludowej i Medalem W Służbie Narodu MSW oraz honorową odznaką Zasłużony Działacz Żeglarstwa Polskiego. GPS 53.139636 / 18.005217

hm. Ryszard Belczyk ur. 12 lutego 1929 roku w Jewłasze koło Szczuczyna (obecnie Białoruś), zm. 4 stycznia 2009 roku w Bydgoszczy Wstąpił do ZHP w październiku 1937 roku. Zdobył wszystkie stopnie harcerskie, od młodzika do harcerza Rzeczpospolitej. W latach okupacji hitlerowskiej należał do młodzieżowej drużyny wywiadu, łączności i kolportażu, za co później otrzymał uprawnienia kombatanckie wydane przez Armię Krajową (leg. 218289). Od września 1946 roku do września 1948 roku pełnił funkcję drużynowego 5 Drużyny Harcerzy w Toruniu. Od lutego do września 1948 roku był zastępcą komendanta Hufca Toruń–Miasto. Studiując na Politechnice Gdańskiej pełnił funkcje w Hufcu Gdańsk Wrzeszcz. Po studiach rozpoczął pracę zawodową w Wojskowym Biurze Projektów Budowlanych, gdzie pracował aż do emerytury.

Po reaktywowaniu ZHP w miesiącach styczeńpaździernik 1957 roku był komendantem dzielnicowego hufca „Bielawki”. W latach 1957-1960 był drużynowym 5 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej przy I Liceum Ogólnokształcącym w Bydgoszczy. W latach 1960-1961 pełnił funkcję kierownika referatu drużyn harcerskich Hufca Bydgoszcz-Miasto. Przez 10 lat, od 1961 do 1971 roku, był przewodniczącym Harcerskiego Koła Filatelistycznego przy Komendzie Hufca Bydgoszcz–Miasto. Był członkiem i wiceprzewodniczącym Komisji Rewizyjnej Hufca BydgoszczMiasto. Od 1974 roku był członkiem Kręgu Instruktorskiego „Dębowy Liść”, w którym pełnił funkcje sekretarza i wiceprzewodniczącego. Za swą działalność został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Armii Krajowej, Srebrnym Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju, Medalem Edukacji Narodowej, Złotym Krzyżem za Zasługi dla ZHP i wieloma innymi.

hm. Tadeusz Szamocki ur. 1 października 1959 roku w Gdańsku zm. 22 kwietnia 2018 roku w Bydgoszczy Jeden z prekursorów harcerskich drużyn jeździeckich, wieloletni drużynowy i komendant szczepu Harcerskich Drużyn Jeździeckich im. 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich w Bydgoszczy. Absolwent Państwowej Szkoły Muzycznej II stopnia w Bydgoszczy w klasie organów. Grał również na fortepianie i gitarze. Zakochany w muzyce Jana Sebastiana Bacha. Z wykształcenia technik radiologii. Miłośnik sztuki, muzyki i historii ze szczególnym uwzględnienie historii II wojny światowej. Instruktor jazdy konnej i miłośnik koni. Szkolił harcerzy,

opracowywał harcerskie sprawności jeździeckie. W 1981 roku utworzył 33 Bydgoską Drużynę Jeździecką im. 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich im. gen Orlicz-Dreszera. Była to druga – po 4 Małopolskiej Drużynie Kawalerii Harcerskiej z Blachowni – harcerska drużyna jeździecką powstała w Polsce w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Drużyny te przejmowały tradycje pułków kawalerii II Rzeczpospolitej. Stworzył też szczep drużyn jeździeckich, do którego oprócz 33 BDJ wchodziła też 14 BDHJ (wcześniej pod nazwą 14 BGZ „Nasze kochane koniki”) prowadzona przez jego żonę, pwd. Małgorzatę Szamocką. Stworzył Harcerską Bazę Jeździecką w Drążnie koło Mroczy, w której organizował obozy jeździeckie. Dla potrzeb całorocznej działalności zorganizował bazę jeździecką w Mariampolu. Pełnił funkcję Szefa Inspektoratu Jeździeckiego Bydgoskiej Chorągwi ZHP. Był też członkiem Inspektoratu Jeździeckiego GK ZHP. Współpracował ze środowiskiem kombatantów 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich. Miał prawo występować w historycznych strojach tego pułku z repliką sztandaru na różnych uroczystościach historycznych. Jako jeden z pierwszych harcerzy z drużyn konnych dostąpił zaszczytu otrzymania odznaki pułkowej. Ostatnie lata swojego życia poświęcił na odkrywanie nieznanych faktów z kampanii wrześniowej 16 pułku Ułanów Wielkopolskich oraz upamiętnianie miejsc pochówku ułanów poległych we wrześniu 1939 roku. W 1998 roku otrzymał od władz Polskiego Związku Jeździeckiego Honorową Srebrną Odznakę PZJ w dowód uznania zasług w działalności w Komisji Harcerskiej PZJ.

Armii Krajowej na Żoliborzu, Kedyw 17. Brał udział w Powstaniu Warszawskim jako kapral podchorąży. Należał do zgrupowania „Żniwiarz”, pluton 226. Posługiwał się pseudonimami Wilk oraz Władek-Wilk. Po powstaniu trafił do obozu jenieckiego. Po jego wyzwoleniu ukończył polskie wojskowe liceum w Langwasser koło Norymberii, uzyskując maturę. Do Polski powrócił w 1947 roku. Studiował medycynę w Gdańsku. Specjalizował się z anatomii patologicznej w 1958 roku. Po roku przeniósł się do Bydgoszczy i objął stanowisko kierownika w Zakładzie Patomorfologii Wojewódzkiego Szpitala im. dr. A. Jurasza. Kilka lat później doktoryzował się, w 1979 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1989 roku – zwyczajnego. Rektorem Akademii Medycznej w Bydgoszczy był dwukrotnie: w latach 1984-1990 i w latach 1996-2002. Był prezesem Związku Powstańców Warszawskich w Bydgoszczy. Uhonorowany został wyróżnieniami i nagrodami: Krzyżem Walecznych, Krzyżem Partyzanckim, Medalem za Warszawę 1939-1945, Krzyżem Komandorskim w Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, tytułem doktora honoris causa Akademii Medycznej im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, tytułem Honorowego Obywatela Bydgoszczy. GPS 53.140275 / 18.002758

Władysława Stryszyk z d. Filipowska ur. 25 kwietnia 1905 roku w Bydgoszczy zm. 11 kwietnia 1973 roku w Bydgoszczy

dh Jan Domaniewski ur. 18 kwietnia 1928 roku w Warszawie zm. 23 grudnia 2009 roku w Bydgoszczy Wybitny lekarz, specjalista patomorfolog, wieloletni rektor Akademii Medycznej w Bydgoszczy. Do harcerstwa wstąpił jako dziesięciolatek, w grudniu 1938 roku, będąc uczniem szkoły podstawowej. Należał do 59 drużyny harcerskiej przy Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie. Zaraz potem wybuchła II wojna światowa. Jako trzynastolatek, w 1941 roku, wstąpił do Szarych Szeregów (hufiec Mokotów Dolny). Został przyjęty do oddziału dywersji bojowej

Wychowywała się w rodzinie o wielkim przywiązaniu do Polski i polskości. Tak wielkim, że domu rodziców Władysławy, którzy przez jakiś czas mieszkali w Berlinie, za mówienie po niemiecku dostawało się ścierką po głowie. Natomiast po 1920 roku rodzina oddała całą biżuterię, poza ślubnymi obrączkami, na odbudowę kraju. W Bydgoszczy rodzina Filipowskich mieszkała w domu przy ulicy Dolina 2; w domu o numerze 1 przy tej samej ulicy

wychowywał się natomiast Alojzy Stryszyk, późniejszy mąż Władysławy. Władysława należała do 3 żeńskiej Bydgoskiej Drużyny Harcerek, była w niej zastępową. Musiała pełnić swoją funkcję znakomicie, bo po latach, na jej pogrzebie, stawiły się dawne druhny. Już jako dorosła kobieta swoją miłością do harcerstwa „zaraziła” też syna Stanisława, który był między innymi drużynowym i referentem finansowo-gospodarczym bydgoskiego hufca, a po przeprowadzce do Gdańska współzałożycielem Kręgu Starszoharcerskiego „Zodiak” przy Politechnice Gdańskiej, drużynowym Pierwszej Drużyny Harcerskiej im. Bohaterów Monte Cassino i później komendantem szczepu im. Bohaterów Monte Casino. Pokłosiem harcerskich idei, które przekazała synowi jest też usypanie pomnika, który powstał w Gdańsku na tysiąclecie Polski. W ramach ogłoszonego z tej okazji alertu, harcerze zebrali tysiąc kamieni i usypali z nich pomnik. GPS 53.141358 / 18.004715

Po reaktywowaniu ZHP w grudniu 1956 roku przystąpił do aktywnej pracy instruktorskiej. W maju 1957 roku Główna Kwatera powołała go na Komendanta Bydgoskiej Chorągwi ZHP. Podjęte obowiązki w organizacji harcerskiej pełnił społecznie, do chwili dokonania przez GK ZHP zmian w składzie kierowniczym komendy chorągwi, co nastąpiło w październiku 1959 roku. Po zorganizowaniu Wojewódzkiej Rady Przyjaciół Harcerstwa był jej sekretarzem w latach 1959-1971 roku. WRPH pomagała Komendzie Chorągwi w działalności programowej i organizacyjnej przez wiele lat swego istnienia. Dh Kazimierz opracował obszerną kronikę WRPH. W 1968 roku na IV Zjeździe ZHP wybrany został na członka Centralnej Komisji Rewizyjnej ZHP. Po upływie kadencji został współpracownikiem CKR ZHP. Głównym jego zadaniem było wizytowanie organizowanych od 1974 roku Harcerskich Festiwali Kultury w Kielcach. W 1965 roku podczas I Zlotu Kronikarzy w Szubinie był jednym z organizatorów powołania Chorągwianej Komisji Historycznej. Po jej powstaniu pełnił funkcję przewodniczącego, następnie współpracował z nią do końca życia.

hm. Jerzy Sobczak

hm. Kazimierz Kruszewski

ur. 9 lutego 1937 roku w Toruniu zm. 13 sierpnia 2013 roku w Bydgoszczy

ur. 4 marca 1906 roku w Niemojewie pow. rypiński zm. 6 maja 2003 roku w Bydgoszczy Z zawodu był nauczycielem. Ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie. Do Związku Harcerstwa Polskiego wstąpił w 1923 roku - do 6 Drużyny Harcerzy im. Tadeusza Kościuszki w Grudziądzu. Przyrzeczenie harcerskie złożył w czerwcu 1924 roku. Był zastępowym, później drużynowym Drużyny Harcerzy im. Władysława Łokietka w Brześciu Kujawskim. W latach 1945-1949 był komendantem hufca w Rypinie. W 1947 roku był uczestnikiem kursu dla opiekunów harcerskich w Brodnicy. Następnie odbył kurs dla hufcowych i kurs komendantów grup obozowych w Bydgoszczy w 1949 roku. Przeniesiony do pracy zawodowej w Bydgoszczy na stanowisko dyrektora Centralnego Biura Rozrachunkowego Poczty i Telekomunikacji działał aktywnie w Lidze Przyjaciół Żołnierza (obecna Liga Obrony Kraju), Lidze Morskiej i Towarzystwie Przyjaciół Dzieci.

Pracował w Zakładzie Poprawczym z grupą półwolnościową w Bydgoszczy. Tam wraz z Jerzym Szwedą utworzyli harcerską drużynę żeglarską w 1968 roku. Otrzymała ona nazwę 100 ŻDH im. ORP „Orzeł”. Drużyna ta krótko po utworzeniu rozpoczęła budowę trzech jachtów klasy pirat. Organizował obozy dla drużyny w okolicach Łobżenicy i w HOW w Funce. W 1972 roku trafił do Zespołu Pilota Chorągwi ZHP Bydgoszcz, z czasem został zastępcą pilota. W połowie lat siedemdziesiątych uzyskał patent jachtowego sternika morskiego i instruktora PZŻ. Szkolił młodzież na obozach żeglarskich na patent żeglarza jachtowego i sternika jachtowego oraz był instruktorem na kursach dla instruktorów żeglarstwa w Funce. Prowadził rejsy po Zatoce Gdańskiej na jachtach CWM i w ZHP dla harcerzy hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. W 1974 roku uczestniczył w rejsie na pokładzie s/y Zawisza Czarny z Algieru do Gdyni. Pod koniec lat siedemdziesiątych rozpoczął pracę w Wojewódzkim Ośrodku Metodycznym w Bydgoszczy. Za swą pracę uhonorowany został licznymi odznaczeniami: w 1970 roku tytułem Zasłużony Działacz Żeglarstwa, w 1978 roku Krzyżem Zasługi dla ZHP, w 1983 roku Złotym Krzyżem Zasługi, w 1985 roku Medalem Komisji Edukacji Narodowej, a w 1988 roku odznaką honorową zapobiegania narkomanii.

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski ul. Zaświat

Wspomnijmy tych wszystkich w harcerskich mundurach co ziemię żyźnili czerwienią, co z Wiarą, Nadzieją, Miłością na ustach historię tworzyli młodym pokoleniom….. Helena Dobaczewska-Skonieczka „Wspomnijmy”

hm. Eugeniusz Szulc ur. 18 grudnia 1905 roku w Pułtusku zm. 11 kwietnia 1988 roku w Bydgoszcz W 1912 roku rozpoczął naukę w administrowanej przez zaborcę rosyjskiego szkole powszechnej. Edukację przerwało aresztowanie w 1914 roku jego ojca, podejrzanego o działalność niepodległościową i zesłanie całej rodziny w głąb Syberii, do Omska. Dalszą naukę kontynuował po rosyjsku, w szkole prywatnej. W bibliotece szkolnej około 1916 roku natknął się na książkę o skautingu i Baden Powellu. Gdy w 1922 roku rodzinie udało się powrócić do Polski, rozpoczął naukę w 3-letniej Szkole Handlowej. Do ZHP wstąpił w 1924 roku, zostając harcerzem 7 BDH. Szybko zdobywał kolejne stopnie harcerskie i pokonywał kolejne szczeble awansu funkcyjnego. W listopadzie 1937 roku zaproponowano mu kierownicze stanowisko w poznańskim oddziale Komisji Dostaw Harcerskich. Brał udział w wojnie obronnej 1939 roku. Dowodząc plutonem po śmierci dowódcy walczył m.in. nad Bzurą. Przebił się do Warszawy, gdzie dostał rozkaz formowania oddziałów z żołnierzy pozbawionych dowództwa i przydziału. Niebawem został internowany przez wojska radzieckie, ale uciekł i wrócił do Bydgoszczy. Podjął działalność w konspiracji. Poszukiwany przez gestapo przedostał się do Warszawy i wznowił pracę konspiracyjną. Działał w Szarych Szeregach. Został łącznikiem o ps. „Jacek”. Zatrudniony na ważnym stanowisku w firmie prowadzącej działalność na terenie całej Generalnej Guberni miał możliwość bezpiecznego podróżowania, dlatego powierzano mu zadania kurierskie. Był w Krakowie, gdy wybuchło Powstanie Warszawskie. Nie udało mu się dotrzeć do walczących kolegów. Do Bydgoszczy powrócił na początku 1945 roku. Natychmiast wznowił działalność „Siódemki”.

W latach 1945-1949 pełnił kierownicze funkcje w komendach hufca i chorągwi. Gdy władze państwowe ograniczyły harcerską działalność, powrócił do tajnej pracy, ale na fali odwilży, w listopadzie 1956 roku ponownie stanął do harcerskiej służby. W latach 1956-1959 był członkiem Naczelnej Rady Harcerskiej oraz komendantem szczepu 7 BDH. W latach 1967-1977 był zastępcą komendanta szczepu, a latach 19661984 przewodniczącym Komisji Rewizyjnej Hufca Bydgoszcz. Od 1925 do 1978 roku prowadził kronikę 7 BDH, spisując 10 tomów historii i dokonań drużyny. Był wielokrotnie nagradzany oznaczeniami harcerskimi i państwowymi: Medalem Zwycięstwa i Wolności (1946), Złotym Krzyżem Za Zasługi dla ZHP (1971, 1979), odznaką Przyjaciel Dziecka (1976), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1981) oraz wielu innymi odznaczeniami branżowymi i resortowymi. 53º 08’ 32.9” N / 18º 00’22.7” E

dh Tadeusz Nowakowski ur. 8 listopada 1917 roku w Olsztynie zm. 11 marca 1996 roku w Bydgoszczy Rodzina Nowakowskich przeniosła się z Olsztyna do Bydgoszczy w 1920 roku. Jego ojciec, Stanisław, był dziennikarzem i działaczem narodowym. Ukończył Państwowe Gimnazjum im. marsz. E. Rydza-Śmigłego, w którym pisywał do szkolnego pisemka „Ogniwo”. Pisał też do „Dziennika Bydgoskiego” i współpracował z Rozgłośnią Pomorską Polskiego Radia. Należał do 4 BDH im. J. Kilińskiego, tzw. „Błękitnej Czwórki”. Maturę zdał w 1936 roku. W 1938 roku rozpoczął studia na wydziale filologii polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Gdy wybuchła wojna, zgłosił się jako ochotnik do udziału w kampanii wrześniowej. Po jej zakończeniu osiadł we Włocławku wraz z matką i rodzeństwem. W lutym 1941 roku został aresztowany przez gestapo za redagowanie polskiej gazetki. Karę śmierci zamieniono mu w 1942 roku na 30 lat obozu. Więziony był m.in. w Inowrocławiu, Budziszynie i Zwickau. Po wyzwoleniu obozu znalazł się w brytyjskiej strefie okupacyjnej. Mieszkał przez pewien czas w Londynie. Podjął współpracę z polskimi pismami i sekcją polską radia BBC, później z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, w związku z czym przeniósł się do Monachium. Występował pod ps. Tadeusz Olsztyński. Był autorem opowiadań i powieści, w tym „Szopy za jaśminem”, w której wspominał

Bydgoszcz i przeżycia więzienne oraz „Obozu Wszystkich Świętych”. Jako radiowiec relacjonował pielgrzymki Jana Pawła II. Do Polski wrócił w 1995 roku, osiadł w Bydgoszczy. Zainicjował powstanie Światowego Związku Bydgoszczan; został jego pierwszym prezesem. Odznaczony został przez rząd RP na uchodźctwie Krzyżem Kawalerskim, Krzyżem Oficerskim i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1993 przez prezydenta Lecha Wałęsę Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Został honorowym obywatelem Bydgoszczy. Jego imię nosi skwer na bydgoskim Szwederowie. 53º 08’ 34.5” N / 18º 00’23.7” E

phm. Janina Knitter ur. 19 grudnia 1928 roku w Bydgoszcz zm. 23 kwietnia 2019 roku w Bydgoszcz Z harcerstwem związana była od młodzieńczych lat, tj. od marca 1944 roku, kiedy działała w podziemiu AK jako łączniczka i gdzie w sierpniu 1944 roku złożyła Przyrzeczenie Harcerskie według przedwojennej roty, uzupełnione ślubowaniem Szarych Szeregów. W podziemnym harcerstwie uzyskała stopień ochotniczki i tropicielki. Po wojnie pełniła funkcję zastępowej w 8 drużynie im. E. Plater w Ostrowie Świętokrzyskim i drużynowej w 1. drużynie w Częstocicach k/Ostrowa. Uczestniczyła w obozach i szkoleniach harcerskich do roku 1948, gdy zawiesiła czynny udział w życiu harcerskim. Na wieść o tworzącym się kręgu seniorek w roku 1999 roku, odpowiedziała natych-

miast. Włączyła się w prace, które krąg sobie wytyczył, przygotowała m.in. opracowania: „Szlak kulturalny w centrum Bydgoszczy” i „Pomniki Bydgoszczy”. Złożyła w kręgu zobowiązanie instruktorskie. Pełniła funkcję zastępowej w kręgu. 53º 08’ 30.7” N / 18º 00’20.0” E

hm. Mirosław Ziętak ur. 26 marca 1960 roku w Bydgoszcz zm. 12 września 2018 roku w Bydgoszcz Działalność harcerską rozpoczął w latach 70. ubiegłego wieku, będąc uczniem Zespołu Szkół Elektrycznych w Bydgoszczy. W 1979 roku został komendantem szczepu przy tej szkole. W „Elektryku” pełnił też funkcję przewodniczącego Rady Uczniowskiej. W latach 1981 i 1982 z drużyną harcerską „Żwiry” brał udział w Rajdach Świętokrzyskich, podczas których „Żwiry” zdobywały pierwsze miejsca. Zorganizował wiele obozów, kursów harcerskich i instruktorskich. Utworzył Bazę Harcerstwa Starszego w Brzozowie nad Zalewem Koronowskim, gdzie w kilku kręgach jednorazowo przebywało nawet 300 harcerzy. Założył 75 BDH, z którą zdobył miano Drużyny Sztandarowej. Pracował w Komendzie Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto, pełniąc obowiązki szefa Referatu Starszoharcerskiego, a następnie w Komendzie Chorągwi, gdzie był szefem Wydziału Harcerzy Starszych na całą chorągiew. Później pełnił funkcję komendanta Hufca Bydgoszcz-Rejon.

Pracując w ZHP organizował wiele kursów i obozów szkoleniowych m.in. w Małej Komorzy i Funce. Pracował także na obozach rocznika „zerowego” przyszłych pedagogów, czyli studentów Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Warto wspomnieć, że był także twórcą przeglądu Piosenki Harcerskiej i Turystycznej „Muskat”. Pisał równie wiersze, piosenki i skecze. Jego interpretacje skeczów i wierszy na trwałe zostały w pamięci harcerzy starszych. Po latach przerwy w działalności harcerskiej organizował doroczne spotkania byłych harcerzy starszych, na których gromadziło się za każdym razem co najmniej kilkadziesiąt osób. W latach 90. założył wspólnie ze Zbyszkiem Kubiakiem Biuro Turystyczne „Ferie” i zaczął organizować kolonie i zimowiska dla dzieci i młodzieży. W działalności tej wykorzystywał metody harcerskie i zatrudniał kadrę wywodzącą się z kręgów harcerskich. Później współpracował z wieloma biurami turystycznymi - na końcu z Biurem „Tramp”, z którym organizował wycieczki dla szkół oraz zakładów pracy. Zmarł nagle, na serce prowadząc jedną z zagranicznych wycieczek. Jego rodzina, przyjaciele i dawni podopieczni spotkali się wkrótce potem 10 listopada 2018 roku, by zgodnie z wprowadzoną przez niego tradycją, wspominać harcerskie przygody. 53º 08’ 31.5” N / 18º 00’22.0” E

hm. Henryk Sikorski ur. 1 grudnia 1929 roku w Bydgoszczy zm. 15 grudnia 2004 roku w Bydgoszczy W marcu 1945 roku wstąpił do 7 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej działającej przy „rodzinie kolejowej”. Już 3 maja złożył Przyrzeczenie Harcerskie, zdobywał kolejno stopnie harcerskie do harcerza orlego włącznie. Po reaktywowaniu ZHP w 1956 roku rozpoczął służbę instruktorską jako opiekun drużyny żeglarskiej w „Zielonej Siódemce” przy Technikum Kolejowym, a w 1957 roku objął funkcję zastępcy szczepowego do spraw technicznych i żeglarskich. Pełnił funkcję Komendanta Rejonowego Związku Drużyn Okole. W latach 1972-1980 pełnił funkcję Retmana Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Był przewodniczącym Kręgu Instruktorskiego „Koga”, członkiem Rady Bydgoskiej Chorągwi ZHP i Rady Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Był organizatorem wielu szkoleń, obozów i rejsów żeglarskich, współorganizatorem obozów 5 WDH przy Technikum Mechanicznym i Technikum Elektronicznym. Jako bosman HKŻ „Koga” kierował budową wielu harcerskich jednostek pływających. Posiadał uprawnienia jachtowego sternika morskiego. Był wychowawcą pokoleń harcerskich żeglarzy. Pozostał w pamięci pokoleń harcerzy człowiek harcerskiego żeglarstwa bydgoskiego, zawsze służący radą i pomocą. Za swoją działalność został odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi, Złotym Krzyżem za Zasługi dla ZHP, Medalem za Zasługi dla Miasta Bydgoszczy i innymi wyróżnieniami. 53º 08’ 32.7” N / 18º 00’19.0” E

Cmentarz parafii pw. św. Wincentego À Paulo al. kard. Stefana Wyszyńskiego

O cicha, mglista, o smutna jesieni! Już w duszę czar twój dziwny, senny spływa, przychodzą chmary zapomnianych cieni, tęsknota wiedzie je smutna i tkliwa, ileż miłości, och, ileż kochania umarła przeszłość z naszych serc pochłania, z naszych serc biednych, z naszych serc bezdeni... Zamykam oczy... Blade ciche cienie suną się w liści posępnym szeleście jak obłok światło: niesie je wspomnienie... O dni umarłe! o dni! gdzież jesteście?... Co pozostało po was?... Ach! daleko, daleko kędyś toczycie się rzeką szarą i mętną w głąb puszcz i w milczenie... Kazimierz Przerwa-Tetmajer „W jesieni”

dh Kazimierz Panek

hm. Zdzisław Zagłoba-Zygler

ur. 15 lutego 1873 roku w Oświęcimiu zm.13 listopada 1935 roku w Bydgoszczy

ur. 1 kwietnia 1908 roku w Warszawie zm. 18 października 1971 roku w Rzeszowie

Studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, następnie uzyskał stopień doktora medycyny. Niedługo później rozpoczął studia weterynaryjne we Lwowie i jednocześnie pracował tam w uniwersyteckiej Katedrze Higieny. Należał do Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. W 1906 roku zdobył dyplom lekarza weterynarii i został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w 1913 roku – profesorem zwyczajnym fizjologii. We Lwowie zetknął się ze skautingiem i organizował skautowe kursy instruktorskie w Skolem i we Lwowie. W latach 19141918 pełnił funkcję naczelnego komendanta skautowego we Lwowie. W 1914 roku zorganizował pierwszy ogólnopolski zjazd higienistów. Podczas I wojny światowej był szefem sekcji epidemiologicznej austriackiej armii. Zorganizował kilkanaście szpitali chorób zakaźnych i kierował centralnym laboratorium bakteriologiczno-epidemiologicznym Czerwonego Krzyża w Wiedniu. W 1918 roku zwołał w Krakowie międzydzielnicowy zjazd skautowy, prowadzący do zjednoczenia organizacji skautowych działających w różnych zaborach w Związek Harcerstwa Polskiego, do czego doszło kilka miesięcy później w Lublinie. W latach 1918-1920 był rektorem lwowskiej Akademii Medycyny Weterynaryjnej. Przez kilka lat redagował „Przegląd Higieniczny”, a następnie „Przegląd Weterynaryjny”. Do Bydgoszczy sprowadził się w roku 1920. Został kierownikiem Instytutu Naukowo-Rolnego, gdzie zorganizował m.in. Wydział Higieny Zwierząt i Pracownię Tępienia Gruźlicy. Prowadził pionierskie badania nad mechanizmem powstawania i rozwoju chorób zakaźnych. Dalej działał w harcerstwie i Sokole. Od czasów krakowskich był miłośnikiem Tatr, narciarzem i taternikiem, w naszym mieście również działał na niwie sportowej; m.in. był założycielem i zastępcą przewodniczącego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Udzielał się w organizacjach katolickich i ruchu narodowym, w 1925 roku został szefem bydgoskich struktur Związku Ludowo-Narodowego. Zmarł nagle, na serce. Pole 2

Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Warszawie. Jego pierwszą drużyną była Warszawska Drużyna Harcerska im. Zawiszy Czarnego, do której został przyjęty 1919 roku. Od 1921 roku mieszkał w Poznaniu, od października 1922 roku był członkiem Poznańskiej Drużyny Harcerskiej im. J. Zamojskiego - „Czarnej 13”. W tamtejszym Gimnazjum Matematyczno–Przyrodniczym im. Bergera zdał maturę. Przez blisko rok na przełomie lat 1927-1928 działał w Komendzie „Czarnej 13” we Lwowie, został wybrany na Chorążego Hufca Lwowskiego. Studiował na Wydziale Inżynierii Politechniki Warszawskiej działając w „Czarnej 13” im. J. Sułkowskiego (pełnił w niej funkcję przybocznego) i od 1928 do 1936 roku w Akademickiej Drużynie Starszych Harcerzy. W latach 1934-1936 był członkiem Wydziału Zagranicznego Głównej Komendy Harcerskiej ZHP. Od 1936 roku do wybuchu II wojny światowej był hufcowym Hufca Falenica w Międzylesiu k/Warszawy. Wśród jego zagranicznych wypraw sprzed 1939 roku należy wymienić udział w 1929 roku w Światowym Zjeździe Skautów w Anglii. Uczestniczył też w Międzynarodowym Zjeździe Skautów Wodnych w 1932 roku. W Bydgoszczy zamieszkał w kwietniu 1945 roku. Podjął pracę w Ubezpieczalni Społecznej w charakterze referenta orzecznictwa, zaczął działać społecznie, przede wszystkim kontynuował pracę w harcerstwie. Od maja do września 1945 roku pełnił funkcję drużynowego 11 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej im. J. Sułkowskiego. W latach 1947-1948 był Komendantem Ośrodka ZHP w Bydgoszczy i drużynowym Bydgoskiej Drużyny Spółdzielczej ZHP im. M. Rapackiego.

Jego harcerska działalność została przerwana przez likwidację ZHP oraz związane z tym osadzenie w więzieniu od września 1948 do lipca 1949 roku. Do pracy w harcerstwie powrócił w okresie przemian w październiku 1956 roku. Wystąpił z apelem do działaczy harcerskich o reaktywowanie ZHP jako związku wyższej użyteczności publicznej. Od września 1956 do lutego 1957 roku był instruktorem w Hufcu Bielawki i drużynowym w 5 BDH im. Zawiszy Czarnego. W 1957 roku aktywność Zagłoby na polu harcerstwa wygasła, skoncentrował się na ruchu turystyczno-krajoznawczym. W 1966 roku Komisja Turystyki Pieszej ZG PTTK przyznała mu tytuł Honorowego Przodownika Turystyki Pieszej, otrzymał także Złotą Honorową Odznakę PTTK. Był głównym organizatorem zlotów w Tleniu w Borach Tucholskich. Jego działalność w tym miejscu upamiętniono znakowanym szlakiem pieszym PTTK „Ścieżka Zagłoby” z Tlenia przez Starą Rzekę do Osia. Zmarł w Rzeszowie i tam został pochowany, jednak w kwietniu 2003 roku jego ciało ekshumowano i przewieziono do Bydgoszczy. Pole 13

hm. Wincenty Gordon ur. 31 marca 1900 roku w Bydgoszczy zm. 2 stycznia 1982 roku w Bydgoszczy W latach 1906–1913 uczęszczał do Szkoły Ludowej (obecnie SP 27 przy ul. Sielskiej 2). W sierpniu 1917 roku wstąpił do 1 Drużyny Skautów im. St. Staszica w Bydgoszczy, zorganizowanej i założonej przez Jana Wierzejewskiego. Szybko stał się jednym z najaktywniejszych skautów bydgoskich, pomagał Wierzejewskiemu organizować nowe drużyny. Po przyłączeniu Bydgoszczy do Polski, został w marcu 1920 roku komendantem Rad Drużynowych. Od września 1920 roku z jego inicjatywy utworzono w Bydgoszczy trzy grupy ZHP: drużyny pozaszkolne, drużyny gimnazjalne i drużyny szkół powszechnych. Przez cały okres międzywojenny należał do najaktywniejszych działaczy harcerskich w Bydgoszczy, był też członkiem 4 BDH im. J. Kilińskiego, tzw. „Błękitnej Czwórki”. W 1925 roku otrzymał stopień harcmistrza, w 1920 roku i w 1930 roku pełnił

funkcję komendanta Hufca. Zmobilizowany w obliczu wojny, walczył we wrześniu 1939 roku jako kapral I Dywizji Piechoty Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Wyszków”. W październiku 1939 roku powrócił do Bydgoszczy, został skierowany do pracy w Warsztatach Kolejowych (dzisiejsza PESA). Zorganizował tam konspiracyjne trójki antyhitlerowskiej akcji sabotażowej. W czerwcu 1940 roku został zaprzysiężony w ZWZ – AK i w Szarych Szeregach. Po zakończeniu działań wojennych, rozpoczął pracę w harcerstwie, szkoląc drużynowych z Bydgoskiego Ośrodka Harcerskiego. W 1949 roku jego działalność harcerska została przerwana przez likwidację ZHP. W powstałej w jego miejsce Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej, nie mającej nic wspólnego z ideologią ZHP, nie chciał pracować. Do działalności harcerskiej powrócił w okresie przemian, w październiku 1956 roku, po reaktywowaniu ZHP. Po przejściu na emeryturę w 1966 roku badał dzieje Bydgoszczy. Owocem tych badań były cykle artykułów, które ukazywały się w „Dzienniku Wieczornym” i w „Kalendarzu Bydgoskim”. Zaangażowany był również w działalność Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy, które w 1980 roku nadało mu godność członka honorowego. W 1976 roku w plebiscycie TMMB i redakcji „Dziennika Wieczornego” uznany został za najpopularniejszego bydgoszczanina. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej nadało mu odznakę honorową „Bydgoszcz – Zasłużonemu Obywatelowi”. Jedna z bydgoskich ulic na osiedlu Przylesie w Fordonie nosi jego imię. Od 2017 roku po Bydgoszczy jeździ tramwaj nazwany jego imieniem. Pole 16

GPS 53°08`11.5`N / 18°02`28.16`E

phm. Stefania Jakubowska-Łassa

phm. Teresa Cyra-Frasz

ur. 23 maja 1917 roku w Bydgoszczy zm. 2 lutego1992 roku w Bydgoszczy

ur. 25 lutego 1930 roku w Bydgoszczy zm. 28 lipca 1975 roku w Bydgoszczy

Jako 12-letnia dziewczynka, we wrześniu 1929 roku, wstąpiła do 4 ż. BDH im. M. i Wł. Zamojskich. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w grudniu 1931 roku. Ukończyła kurs łączności zorganizowany dla ZHP przez jednostkę wojskową w Bydgoszczy, co ułatwiło jej włączenie się w 1939 roku do Pogotowia Harcerek. W grudniu 1941 roku wstąpiła do konspiracyjnej drużyny harcerek „Młody Las”. W jej mieszkaniu odbywały się lekcje tajnego nauczania prowadzone przez dwie nauczycielki – harcerki. Po wyzwoleniu w 1945 roku włączyła się aktywnie w działalność Hufca i Komendy Chorągwi ZHP, pełniła funkcję drużynowej 2 ż. BDH im. MB Królowej Korony Polskiej, hufcowej I Hufca Harcerek, prowadziła też Zastęp Drużynowych I Hufca. W 1949 roku, gdy zlikwidowano drużyny harcerskie, nie widziała możliwości działania w organizacji powstałej w miejsce ZHP.

Do ZHP wstąpiła w czerwcu 1945 roku. Uczestniczyła w pierwszym obozie – zlocie w Radziejowicach pod Warszawą, zorganizowanym przez GK ZHP w sierpniu 1945 roku. W 1948 roku w Zabartowie k/ Więcborka ukończyła kurs dla drużynowych. Od 1 listopada 1948 roku do sierpnia 1949 roku była drużynową 16 Bydgoskiej Drużyny Harcerek im. Narcyzy Żmichowskiej.

W latach zawieszenia działalności ZHP organizowała spotkania w plenerze z okazji Dnia Myśli Braterskiej. Po reaktywacji w 1956 roku wróciła do aktywnej działalności. W latach 1957-60 pełniła funkcję hufcowej Hufca Bielawki w Bydgoszczy. Współorganizowała obozy harcerskie w Rafie k/Ostromecka, w Skrzyniskach w Borach Tucholskich, w Nowej Rzece k/Darłowa i zimowisko w Zakopanym. W maju 1958 roku zdobyła stopień podharcmistrzyni. Pole 7, nr grobu 5932/75

Pole 25, nr grobu 7349/92

hm. Czesław Majer

nauczycielskiej oraz za zaangażowanie społeczne otrzymał wiele wyróżnień i odznaczeń państwowych, harcerskich, branżowych, w tym Złoty Krzyż Zasługi oraz Złoty Krzyż Zasługi dla ZHP. Szkolił nauczycieli w zakresie metodyki zajęć ZHP na WSP w Bydgoszczy. W latach 80. przy Szkole Podstawowej 21 prowadził drużynę harcerską „TRAMPY’82”, która wielokrotnie zdobywała tytuł Drużyny Sztandarowej. Z młodzieżą, a także instruktorami (z czasem niektórzy harcerze decydowali się podzielić

ur. w Bochni zm. 12 lutego 2003 roku w Bydgoszczy Był instruktorem harcerskim związanym z historią. Pełnił funkcję kustosza Chorągwianej Izby Tradycji w Domu Harcerza przy ulicy Libelta 8. Był kolekcjonerem uzbrojenia, szczególnie białej broni. Jego kolekcja zaczynała się od czasów bitwy pod Grunwaldem po czasy współczesne. Swoje kolekcje przedstawiał na różnych wystawach. Posiadał też zdolności plastyczne. Był autorem i wykonawcą wystroju harcówki 25 Szczepu Bydgoskich Drużyn Harcerskich i Zuchowych. Malował na ścianach stołówki w Funce piękne żaglowce. Pomagał w tworzeniu Izby Tradycji Oświaty (obecnie muzeum Oświaty). Stworzył historię godła polskiego w Izbie Tradycji w Szkole Podstawowej nr 25. Historię potrafił też ciekawie opowiadać młodym pokoleniom harcerzy. GPS 53.137752 / 18.040464

hm. Jerzy Garczyński ur. 25 marca 1946 roku w Bydgoszczy zm. 12 września 2003 roku w Bydgoszczy Jako uczeń VI LO założył wraz z kolegami szkolny zespół muzyczny. Ukończył Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, na wydziale fizyki. Po studiach, w roku 1969, podjął pracę w Technikum Gastronomicznym w Bydgoszczy jako nauczyciel fizyki. W 1974 roku ze względu na bardzo dobry kontakt z młodzieżą oraz zmysł organizacyjny otrzymał propozycję objęcia funkcji komendanta Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Pełnił ją do 11 stycznia 1978 roku. Później przeszedł do Komendy Bydgoskiej Chorągwi ZHP. Był instruktorem Wydziału Harcerskiego. Chociaż harcerstwo było jego wielką pasją, nie zrezygnował z działalności dydaktycznej i wychowawczej w szkole. Za osiągnięcia w pracy

jego pasję i także angażowali się w działalność harcerską) utrzymywał stały kontakt aż do końca. Był organizatorem licznych krajowych i zagranicznych obozów, rajdów, zlotów, biwaków i wycieczek. Nie rozstawał się z gitarą. Promował piosenkę harcerską i turystyczną, w Młodzieżowym Domu Kultury nr 3 uczył także gry na gitarze. Będąc członkiem Polskiego Związku Krótkofalowców, prowa-

dził harcerski klub łączności SP2 RxJ, do którego przesyłano karty QSL z potwierdzeniem odbioru łączności z różnych zakątków świata. Ukończył studia podyplomowe z informatyki we Wrocławiu. Ale już wcześniej informatyki uczył się samodzielnie. Był autorem i współautorem podręcznika dla szkół podstawowych„Informatyka 2000”. Jako fizyk i informatyk dużo czasu poświęcał nowej wówczas dziedzinie, jaką był Internet. Stworzył m.in. stronę internetową Stowarzyszenia Przyjaciół Harcerstwa w Bydgoszczy. Zmarł w wieku 57 lat, w wyniku przewlekłej choroby.

GPS 53.136611, / 18.039450

hm. Janusz Witold Huss ur. 19 listopada 1935 roku w Grudziądzu zm. 18 października 2019 roku w Bydgoszczy Z wykształcenia był inżynierem elektrykiem. Pracował w Zespole Szkół Elektronicznych w Bydgoszczy. Stopień instruktora uzyskał w 1974 roku, złożył zobowiązanie Instruktorskie. Prowadził i opiekował się drużyną wodną w Harcerskim Klubie Żeglarskim „Zjednoczeni”. 30 grudnia 1985 roku uzyskał stopień harcmistrza. Był także członkiem WKŻ PTTK, instruktorem żeglarstwa PZŻ i instruktorem turystyki żeglarskiej PTTK, wieloletnim członkiem WKŻ PASAT i OŻ PTTK „PASAT.” Odznaczony Medalem za Zasługi dla ZHP, Złotą Odznaką PZŻ. GPS 53°13’70” N / 18°03’88” E

dh Jacek Śniegocki ur. 15 września 1928 roku w Łomży zm. 21 listopada 2018 roku w Bydgoszczy Lekarz, doktor medycyny w zakresie chirurgii i onkologii, wieloletni dyrektor bydgoskich szpitali, m.in. Szpitala im. dr. A. Jurasza, inicjator budowy i pierwszy dyrektor Centrum Onkologii w Bydgoszczy (w latach 1986-1991), powstaniec warszawski, harcerz, żeglarz. Do Szarych Szeregów wstąpił na przełomie 1940 i 1941 roku. Dwa lata później został żołnierzem Kedywu, jak sam przyznał, sfałszował datę urodzin. Wstąpił do 9. kompanii dywersyjnej Szarych Szeregów na warszawskim Żoliborzu. W czasie powstania warszawskiego walczył w składzie 229 plutonu Zgrupowania „Żniwiarz” II Obwodu „Żywiciel” (Żoliborz) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej. 15 września 1944 został ranny. Po upadku powstania opuścił miasto wraz z ludnością cywilną. Po wojnie mieszkał w Koszalinie i Szczecinie. Chciał budować statki, ale poszedł na medycynę.

Dyplom lekarski uzyskał w 1952 roku, po czym rozpoczął pracę w Szpitalu Ogólnym nr 1 w Bydgoszczy. W 1963 uczestniczył w powstaniu pierwszego w województwie oddziału onkologicznego przy Szpitalu im. Jurasza, zbudowanego dzięki Fundacji Sue Ryder z gotowych elementów dostarczonych z Wielkiej Brytanii. W tym samym czasie w suterenie szpitala utworzony został oddział rentgenoterapii, a dwa piętra wyżej chirurgia onkologiczna, której był ordynatorem. W latach 70. udało mu się sprowadzić do Bydgoszczy bombę kobaltową i aparat do brachyterapii, dzięki czemu nastąpił postęp w leczeniu nowotworów sutka, krtani i narządów rodnych. W 1973 roku rozpoczął pracę jako członek Zespołu Pilota Chorągwi Bydgoskiej. W 1974 roku odbył miesięczny rejs na s/y Zawisza Czarny Algier – Gdynia. W 1978 roku uzyskał patent jachtowego kapitana bałtyckiego. Prowadził rejsy po Bałtyku dla harcerzy wodniaków Chorągwi Bydgoszcz na jachtach CWM ZHP Gdynia. Na początku lat 80. był budowniczym Regionalnego Centrum Onkologii w Bydgoszczy, a w latach 1986-1991 jego pierwszym dyrektorem. Za zasługi dla rozwoju onkologii dr Śniegocki został odznaczony m.in. Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Zasługi dla ZHP, a także – za udział w Powstaniu Warszawskim – Krzyżem Armii Krajowej.

phm. Danuta Smółko ur. 21 października 1907 roku w miejscowości Eickiel w Westfalii, zm. w 1984 roku w Bydgoszczy W 1920 roku wraz z rzeszą Polaków powracających do wyzwolonej Ojczyzny, wróciła wraz z rodzicami do Inowrocławia. Ukończyła tam Seminarium Nauczycielskie, zdając maturę w 1927 roku. Później wyjechała do Francji, do rodziny mieszkającej w Marles des Mines. Uczyła tam dzieci polskie do 1931 roku. Brała czynny udział w życiu społecznym i oświatowo kulturalnym Polonii górniczej. Z okazji polskich świąt państwowych przygotowywała akademie i występy chóru dziecięcego. Pomagała również w tworzeniu miejscowej drużyny harcerskiej. W 1931 roku wróciła do Polski i zamieszkała w Poznaniu, gdzie w 1933 roku ukończyła Wydział Śpiewu i Wychowania Fizycznego. Z nakazem pracy wyjechała do Bydgoszczy. Uczyła w szkole przy ul. Świę-

tojańskiej. Przejęła gromadę zuchową liczącą 66 dziewczynek. W grudniu 1934 roku uczestniczyła w obozie zorganizowanym przez Główną Kwaterę Harcerek. Komendantką obozu była hm. Jadwiga Zwolakowska – twórczyni ruchu zuchowego dziewczynek. Od 1935 roku nieprzerwanie współpracowała z Wydziałem Zagranicznym Głównej Kwatery ZHP. Była współautorką podręcznika „W gromadzie zuchów”. W roku 1937 roku, w trakcie pobytu na Buczu, zdobyła stopień podharcmistrza. Jednocześnie w szkole, w której uczyła, prowadziła dożywianie dzieci bezrobotnych. Była komendantką żeńskiego hufca zuchowego w Bydgoszczy. W roku 1938 prowadziła obóz dla Drużynowych Gromad Zuchowych Polonii spod znaku Rodła. W czasie okupacji kontrolowana przez gestapo pracowała w różnych zakładach jako robotnica. Po wojnie wróciła do pracy w szkole przy ul. Świętojańskiej, równocześnie kontynuując studia muzyczne w Konserwatorium w Bydgoszczy. Zdobyła dyplom Nauczyciela Szkół Średnich na wydziale Pedagogicznym w UMK Toruniu, a w 1950 roku w szkole muzycznej w Łodzi skończyła klasę muzyki organowej, uzyskując dyplom artysty muzyka. W latach 1945-49 współpracowała z dyrektorem programowym i dyrygentem Polskiego Radia w Bydgoszczy – Arnoldem Rezlerem. W roku szkolnym 1949/50 przeszła do III Liceum Ogólnokształcącego, gdzie prowadziła zajęcia z rytmiki wg. własnego projektu. Przygotowała wspaniałe widowisko tańców śląskich z udziałem 500 par dzieci z różnych szkół. Od roku 1948-1972 roku pracowała w Szkole Muzycznej w Bydgoszczy w klasie skrzypiec i chóru. Prowadziła też tam drużynę harcerską. W 1963-64 była nauczycielką wychowania muzycznego w I Liceum Ogólnokształcącym w Bydgoszczy. Prowadziła też zajęcia umuzykalnienia w szkole dla Dzieci Ociemniałych oraz zajęcia w Technikum Rolniczym. W roku 1972 przeszła na emeryturę. Do 1984 roku prowadziła chór mieszany w parafii Świętych Braci Męczenników i katechezę dzieci klas drugich.

dagogicznym. W lipcu 1944 roku za działalność konspiracyjną została aresztowana przez Gestapo i wywieziona do obozu koncentracyjnego w Ravensbruck. Tam spotkała inne uwięzione harcerki. Wstąpiła do obozowej konspiracyjnej drużyny harcerskiej „Mury”. Hasłem drużyny było: „Trwaj i pomóż przetrwać innym”. Drużyna ta działała na terenie obozu od listopada 1941 roku do końca istnienia obozu, czyli do 28 kwietnia 1945 roku. W 1945 roku wróciła do kraju i podjęła naukę w Państwowym Liceum Ogólnokształcącym dla Dorosłych w Bydgoszczy, a w lipcu 1946 roku uzyskała świadectwo dojrzałości. Jednocześnie zgłosiła się do Komendy Chorągwi ZHP, gdzie rozpoczęła pracę z młodzieżą harcerską. Z wielkim zaangażowaniem prowadziła pracę wychowawczą. W tym samym roku rozpoczęła studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego, które ukończyła w 1951 roku stopniem

phm. Wanda Polaszewska ur.7 lutego 1922 roku w Żninie zm.11 listopada 2O11 roku w Bydgoszczy W 1925 roku przeniosła się wraz z rodzicami do Bydgoszczy. Do wybuchu II wojny światowej należała do drużyny harcerskiej w Bydgoszczy, złożyła przyrzeczenie i zdobywała stopnie harcerskie. Gdy władze okupacyjne wydały nakaz, aby Polacy od 14-go roku życia podjęli pracę fizyczną, otrzymała skierowanie do pracy w charakterze pomocy domowej u rodziny niemieckiej. W 1941 roku wstąpiła do konspiracyjnej drużyny harcerek „Młody Las”, założonej przez hm. Danutę Subkowską. Każdą wolną chwilę poświęcała tajnemu nauczaniu, uczyła młodzież języka polskiego, uzupełniając równocześnie w miarę możliwości własne wykształcenie na kursie pe-

magistra filozofii w zakresie filologii polskiej. W marcu 1951 roku rozpoczęła pracę w Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu. Pracując, uzyskała wyższe wykształcenie bibliotekarskie na zaocznym kursie bibliotekarskim, uzupełniała je na kursach specjalistycznych w zakresie bibliotecznej służby informacyjnej. Pracowała także przez szereg lat społecznie w Związkach Zawodowych Pracowników Kultury i Sztuki. W uznaniu za pracę zawodową i społeczną, odznaczona zosta-

ła w 1964 roku Odznaką Honorową Miasta Poznania, a minister kultury i sztuki przyznał Jej w 1964 roku Odznakę Zasłużonego Działacza Kultury. Pole 10, nr grobu 3814/11

phm. Józef Wróblewski ur. 31 stycznia1941 roku w Bydgoszczy zm. 26 marca 2020 roku w Bydgoszczy Był rodowitym bydgoszczaninem. Lekarzem, społecznikiem, druhem, żeglarzem, narciarzem, przyjacielem „Albumu historycznego”. Jego przygoda z harcerstwem rozpoczęła się w październiku 1956 roku, kiedy wstąpił do 5 BDH im. Zawiszy Czarnego reaktywowanej przy I Liceum Ogólnokształcącym w Bydgoszczy. Zdobył w drużynie stopień młodzika, wywiadowcy i ćwika. Pełnił funkcje zastępowego, przybocznego i drużynowego. Po uzyskaniu stopnia przewodnika złożył w 1959 roku zobowiązanie instruktorskie i na obozach pełnił funkcję oboźnego, kwatermistrza i zastępcy komendanta obozu. W 2015 roku uzyskał stopień podharcmistrza. Był członkiem Kręgu Seniorów „Dębowy Liść”, Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto, sympatykiem Kręgu Seniorek ZHP „Wędrowniczki po Zachodnim Stoku”, bywał niemal na każdej zbiórce, wędrówce, rajdzie czy złazie. Do końca z dumą nosił swoją czapkę harcerską z czasów, gdy był młodym przybocznym. Był też strażnikiem proporca drużyny, z którym przychodził na wszystkie uroczystości harcerskie. Zawsze

gotowy był do służby jako ministrant na mszach harcerskich. Pochodził z rodziny o tradycjach patriotycznych, które gorąco kultywował. Dla młodych lekarzy był mentorem i przyjacielem. Swoją pracę traktował jako misję, powołanie. Zawsze taktowny, empatyczny. Żył z kalendarzem w ręku. Wykształcił wiele pokoleń lekarzy. Był społecznikiem w świecie żeglarskim, sternikiem jachtowym, działaczem w świecie kajakowym. Organizował wiele imprez na rozpoczęcie i zakończenie sezonu, wigilii klubowych i zabaw w karnawale, jubileuszy Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Aktywnie działał też na rzecz społeczności lokalnej, miasta Bydgoszczy. Wielokrotnie odznaczony medalami przez władze miasta Bydgoszczy, Ministra Sportu i Prezydenta RP. Pole 4

hm. Edward Rajszys ur. 16 lipca 1933 roku w Wilnie zm. 26 listopada 2008 w Bydgoszczy Miał 12 lat gdy wraz z rodziną, w ramach repatriacji, przyjechał do Polski i zamieszkał w Bydgoszczy. Swoje życie silnie związał z harcerstwem. Jako budowlaniec i pedagog posiadane kompetencje wykorzystywał w działalności z ludźmi i dla ludzi. Był zastępcą komendanta Kujawsko–Pomorskiej Chorągwi ZHP, potem kierował Biurem Turystycznym „Gromada” w Bydgoszczy. Znaczącym polem działania przez wiele lat był Harcerski Ośrodek Wodny (aktualnie Harcerskie Centrum Edukacji Ekologicznej) w Funce k. Chojnic. Należał do grona powojennych budowniczych tego Ośrodka, był współinicjatorem Bydgoskiej Akcji Nauki Języków Obcych (słynne BANJO), z

czym związane były coroczne międzynarodowe obozy. Inicjował kursy metodyczne dla harcerskiej młodzieży. Przez ponad 20 lat najpierw (przez 2 lata) prowadził całe zgrupowanie, a potem kierował drużynami podczas Adaptacyjno-Szkoleniowych Obozów Rocznika „O” bydgoskiej uczelni pedagogicznej, która kolejno działała jako Wyższa Szkoła Nauczycielska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna i Akademia Pedagogiczna (dziś Uniwersytet Kazimierza Wielkiego). W tym czasie prowadził też w uczelni zajęcia z zakresu metodyki harcerskiej, a potem również turyzmu. Jako opiekun Akademickiego Kręgu Instruktorskiego im. J. Korczaka organizował zimowiska w Tatrach i letnie biwaki dla studentów skupionych w AKI, ale też dla niezrzeszonych. Był głównym założycielem Międzyuczelnianego Studenckiego Koła Kresoznawczego, z czym wiązały się m. in. wyjazdy na Litwę, akcje charytatywne na rzecz mieszkających tam dzieci. GPS 53.137302 / 18.038671

Zdjęcie Kręgu Instruktorskiego „Dębowy Liść ”

Pierwszy rząd od lewej siedzą: Feliks Władyszewski, Genowefa Karge, Teodora Maciejewska-Janke, Maria Sobieszyńska, Jóżef Szala, Maria Kosiorek-Semeńczuk, Zofia Stefaniak Stoją od lewej: Jan Głodek, Wojciech Klessa, Roman Rauchfleisch, Czesław Majer, Henryk Krajczewski, Bolesław Kiliński, Zdzisław Donarski, Mieczysław Hojan, Jerzy Roman, Sylwester Kostański Stoją z tyłu: Eugeniusz Szulc, Henryk Konarski, Ryszard Belczyk, Czesław Buliński, Henryk Sikorski, Zbigniew Bury

Cmentarz Najświętszego Serca Pana Jezusa ul. Ludwikowo

Listopadowe wspomnienia dotykają kolejnych kartek oni tu są, odeszli tylko trochę dalej i przysłuchują się. Ich myśli, ich słowa przenikają do nas jak liście spadają wiersze z drzewa życia poetyckiego parku. Helena Dobaczewska-Skonieczka „Obecność Nieobecnych”

dh Henryk Józefowicz

nictwo polskie w Bydgoszczy po 148-letniej niewoli. Pracowała w szkole przy ul. Dworcowej, a od 1925 roku w szkole przy ul. Świętojańskiej. W roku 1926 objęła funkcję opiekunki powstającej na terenie szkoły 7 Drużyny Harcerek im. B. Łazarkiewiczówny. W 1928 roku wstąpiła w szeregi harcereknauczycielek, a w latach 19301934 była ich drużynową. Od 1934 roku objęła I Hufiec Harcerek, który grupował 8 drużyn przy szkołach średnich. Od 1938 roku była Komendantką Środowiska Harcerek w Bydgoszczy, w skład którego wchodziło 5 hufców. W czasie okupacji po wyrzuceniu jej wraz z rodzicami z mieszkania, zamieszkała u przyjaciół i pracowała w Fabryce Pilników. Dwukrotnie otrzymała od władz niemieckich propozycję lepszej pracy z uwagi na jej świadectwo maturalne z Wiednia i dwukrotnie odmówiła. Po wyzwoleniu w roku 1945 wróciła do swojej ukochanej szkoły przy ul. Świętojańskiej. Ganek DZ, Pole 15

ur. w 1930 roku w Bydgoszczy zm. 13 czerwca 1945 roku w Bydgoszczy od ran postrzałowych Miał 15 lat, był harcerzem. Tydzień później miała skończyć się II wojna światowa. Na Stadionie Miejskim przy ul. Sportowej (obecnie stadion Polonii) władze cywilno-wojskowe zorganizowały uroczystości pierwszomajowe. Uczestniczyli w nich m.in. harcerze, w tym 16 Żeglarska Drużyna Harcerska, której był członkiem.

Podczas manifestacji oddane zostały strzały. Według wersji ówczesnych władz, strzelali jej wrogowie, według innych mogła to być prowokacja służb bezpieczeństwa albo, nawet przypadkowy, strzał rosyjskiego żołnierza. Henryk Józefowicz został ranny w głowę. Przewieziony do szpitala, zmarł kilka tygodni później, 13 czerwca. Jego kolega z drużyny, Rajmund Pałubicki, trafiony kulą w szyję, zmarł w drodze do szpitala. Tragiczną śmierć Rajmunda Pałubickiego i Henryka Józefowicza upamiętnia tablica na stadionie Polonii. Ganek E,51

GPS 53.1409408 / 17.9978619

pwd. Helena Śmigiel-Żurawska ur. 2 maja 1929 roku w Bydgoszczy zm. 5 sierpnia 2011 roku w Bydgoszczy W kwietniu 1945 roku wstąpiła do 16 ż. BDH im. N. Żmichowskiej przy Gimnazjum Handlowym

GPS 53.1417591 / 17.9972403

hm. Maria Burska ur. 10 sierpnia 1889 roku w Czerniewicach na Bukowinie zm. 8 maja 1954 roku w Bydgoszczy W czasie I wojny światowej wraz z rodzicami dotarła do Wiednia, gdzie zdała maturę i uzyskała dyplom nauczycielki. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1920 jej rodzina zamieszkała w Bydgoszczy. Należała do grona pierwszych nauczycieli budujących szkol-

w Bydgoszczy przy ul. M. Kopernika. W kolejnych latach aktywnie pracowała w drużynie, ale gdy

w 1949 roku zlikwidowano harcerskie drużyny przy szkołach średnich, nie zdecydowała się na przystąpienie do powstałej w zamian organizacji. Po upływie wielu lat ponownie stanęła w kręgu przyjaźni i braterstwa wstępując w kwietniu 1999 roku do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”. Aktywnie włączyła się w pracę kręgu nad opracowaniami tematów historycznych dotyczących miasta Bydgoszczy, np.: „Bydgoszcz moje miasto”, „Ostatni prezydent Bydgoszczy do 1939 roku Leon Barciszewski”, „Kanał Bydgoski”, „Miejsca straceń w Bydgoszczy 1939–1945”. Przygotowywała też opracowania dotyczące ZHP. Ganek krzyżowy, Pole 28/38 GPS 53.140547 / 17.9990813

dh. Stefania Grudzińska ur. 4 kwietnia1930 roku w Bydgoszczy zm. 23 października 1997 roku w Bydgoszczy Edukację podstawową i średnią odbyła w rodzinnym mieście. Naukę w szkole średniej rozpoczęła w 1945 roku w Gimnazjum i Liceum przy ul. St. Staszica 4, maturę uzyskała w 1950 roku. Do 1 ż. BDH im. Królowej Jadwigi działającej przy szkole, do której uczęszczała, wstąpiła w 1945 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1946 roku. W drużynie pełniła funkcje od zastępowej do drużynowej. Pracowała aktywnie do 1949 roku. W latach 1950– 1955 studiowała astronomię na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, w 1955 roku uzyskała magisterium. Pracę doktorską broniła w marcu 1963 roku, jej praca habilitacyjna z 1972 roku dotyczyła analizy widmowej komety. Była członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Po zakończeniu pracy na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, zatrudniła się na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Instytucie Fizyki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Pod jej kierunkiem zostało wykonanych 20 prac magisterskich i 11 licencjackich. Za swoją działalność organizacyjną, dydaktyczną i naukową została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Ganek B, Pole 24/301

hm. Maria Kosiorek-Semeńczuk ur. 6 lipca 1911 roku w Kałudze nad Oką zm. 15 listopada 2005 roku w Bydgoszczy W 1921 roku wraz z rodzicami wróciła ze zsyłki do Polski i na stałe zamieszkała w Bydgoszczy. Działalność w ZHP rozpoczęła w 1926 roku, wstępując do 4 ż. BDH im. N. Żmichowskiej. W latach 1928–1929 brała udział w kursie dla zastępowych, a następnie dla drużynowych w Luboniu k/Poznania i tam zakończyła próbę na I stopień instruktorski - drużynowa po próbie (obecnie przewodniczka). W 1932 roku wstąpiła do 4 żeńskiej Bydgoskiej Drużyny Starszoharcerskiej im. M. i Wł. Zamojskich przy Miejskiej Szkole Wydziałowej. W 1933 roku, jako członek Komendy Hufca, wzięła udział w kursie drużynowych dla nauczycieli w Runowie Krajeńskim. W następnym roku była komendantką kursu dla drużynowych, zorganizowanego przez hufiec w Śmiłowie. W lipcu 1935 roku na terenie letniej rezydencji Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego odbył się Międzynarodowy Zlot Harcerstwa w Spale, w którym uczestniczyła wraz z innymi bydgoskimi harcerkami. Po powrocie ze zlotu została mianowana komendantką Hufca w Bydgoszczy i równocześnie otrzymała funkcję drużynowej 4 żeńskiej Bydgoskiej Drużyny Starszoharcerskiej. W 1937 roku została oddelegowana na kurs dla podharcmistrzów do Szkoły Instruktorskiej Harcerstwa Polskiego na Buczu i tam z wynikiem pozytywnym zamknęła próbę na II stopień instruktorski – podharcmistrzyni. W 1938 roku otrzymała ostatni stopień instruktorski – harcmistrzyni. W czasie okupacji hitlerowskiej została wysiedlona do Generalnej Guberni i zamieszkała we wsi Sosnowa. Zorganizowała tam drużynę harcerską w szkole podstawowej prowadząc ją oficjalnie jako chór szkolny, a we wsi Niwiski zorganizowała komplety tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej. W 1945 roku, po zakończeniu działań wojennych, wróciła do Bydgoszczy i w lipcu została mianowana komendantką Chorągwi Pomorskiej ZHP. W czasie, gdy pełniła tę funkcję, działały na terenie województwa 22 hufce. Kiedy Główna Kwatera Harcerek w Warszawie zorganizowała w

sierpniu 1945 roku pierwszą Centralną Akcję Szkoleniową (CAS) dla drużynowych w Radziejowicach k/W-wy, została komendantką podobozu Chorągwi Pomorskiej. Z jej inicjatywy w 1946 roku w Zabartowie w powiecie sępoleńskim powstała Strażnica Harcerska, w której odbywały się kursy dla drużynowych, zastępowych, kursy specjalistyczne oraz kolonie zuchowe. W 1956 roku ukończyła studia polonistyczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, uzyskując stopień magistra. Po przejściu na emeryturę poświęciła się pracy wśród dzieci specjalnej troski. Podjęła pracę w Szkole Życia, która powstała przy Domu Pomocy w Kadłubie k/Strzelec Opolskich. Założyła drużynę harcerską, składającą się z 40 chłopców, w krótkim czasie powstały kolejne 3 drużyny. Co roku organizowała dla nich kolonie. Dzięki jej pasji i zaangażowaniu chłopcy zwiedzili Polskę, wyjeżdżając na wycieczki, obozy letnie i zimowe. Po latach pracy w Kadłubie wróciła do Bydgoszczy i włączyła się do pracy pedagogicznej i harcerskiej, jako seniorka ZHP. Należała do Instruktorskiego Kręgu Seniorów ZHP „Dębowego Liścia” przy Hufcu Bydgoszcz-Miasto. Ganek G, Pole 29/46 GPS 53.140799 /17.9991889

hm. Irena Mołczanowicz ur. 6 maja 1931 roku w Wilnie zm. 25 kwietnia 2014 roku w Bydgoszczy W 1945 roku przybyła do Bydgoszczy wraz z rodziną z Wilna. Rok później wstąpiła do 1 ż. BDH im. królowej Jadwigi w Bydgoszczy. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w październiku 1947 roku. Po upływie wielu lat przerwy w działalności harcerskiej, odpowiedzia-

hm. Irena Horbulewicz

ur. 22 lutego 1926 roku w Czersku zm. 4 grudnia 2011 roku w Bydgoszczy

Do ZHP wstąpiła w lutym 1938 roku, Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1945 roku. Była założycielką wielu drużyn harcerskich i gromad zuchowych. W 1946 roku na polecenie Komendy Chorągwi Pomorskiej ZHP zajęła się organizowaniem Hufców Harcerek w Bydgoszczy: Bielawki, Śródmieście, Okole, Kapuściska, Bydgoszcz powiat. Została mianowana komendantką Ośrodka Harcerskiego, który składał się z tych hufców. Działało w nich 30 żeńskich drużyn harcerskich. Jej długoletnia służba harcerska została zauważona przez naczelniczkę hm. Zofię Florczak, która w 1994 roku oddelegowała ją na Międzynarodowy Zlot ZHP do Anglii, gdzie spotkała wśród Polonii wielu przyjaciół. Była współzałożycielką Kręgu Seniorek ZHP „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku” im. Olgi i Andrzeja Małkowskich w Bydgoszczy, objęła funkcję jego komendantki po Krystynie Żydowicz. Wiedziała, że harcerki „od lat najmłodszych, aż do późnej siwizny” chcą pełnić służbę Bogu, Polsce i bliźnim. Ganek F, Pole 38/182 GPS 53.141579 /18.000443

hm. Teodora Maciejewska-Janke ur. 1 października 1915 roku w Poznaniu zm. 27 grudnia 2011 roku w Bydgoszczy ła na zew harcerskiej przygody i ponownie stanęła w kręgu przyjaciół, wstępując w 1999 roku do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”. Ganek D, Pole 25/155 GPS 53.141608 /17.997605

Do Bydgoszczy sprowadziła się wraz z rodzicami w 1920 roku. Będąc uczennicą Miejskiej Szkoły Wydziałowej w roku 1926 wstąpiła do 4 ż. BDH. Brała czynny udział w jej pracach, obozach i wycieczkach. W 1929 roku rozpoczęła naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Inowrocławiu. Egzamin dojrzałości zdała w roku 1934, w tym samym roku ukończyła kurs bibliotekarsko-świetlicowy zorganizowany przez Polski Biały Krzyż. Do wybuchu wojny w 1939 roku prowadziła

świetlicę dla bezrobotnych przy ul. Smoleńskiej i Dwernickiego. Równocześnie podjęła bezpłatną pracę w Inspektoracie Szkolnym w dziale Oświaty Pozaszkolnej. Od 1 września 1936 roku podjęła pracę w szkołach bydgoskich w niepełnym wymiarze godzin. Od 1934 roku prowadziła kolejno 15, 14, i 11 ż. BDH. Organizowała i uczestniczyła w obozach w Czernicach k/Poznania, Straszewie k/ Brodnicy, Zubsuchem (Zębie) k/ Zakopanego, Chomiąży Szlacheckiej na Pałukach. W 1939 roku uczestniczyła w kursie podharcmistrzowskim na Buczu. Po powrocie z niego, 30 sierpnia 1939 roku, z polecenia Pogotowia Harcerek zorganizowała i prowadziła stację dożywiania i opieki dla uchodźców i żołnierzy przy ul. Kujawskiej. W czasie okupacji pracowała w hotelu Lengning przy ul. Długiej, gdzie prowadziła akcję sabotażową. W 1945 roku była członkiem Komendy Chorągwi Bydgoskiej. W 1946 roku została Komendantką Ośrodka Harcerek. Do 1948 roku była radną miejską. W związku z zamążpójściem zrezygnowała z działalności harcerskiej. Powróciła do niej w roku 1956, a następnie w 1962 roku. Uzyskała stopień harcmistrza. Od grudnia 1989 roku była przewodniczącą Okręgowego Komitetu Odrodzenia ZHP w Bydgoszczy. Współpracowała z Związkiem Harcerstwa Rzeczpospolitej. Oddała nieocenione zasługi w gromadzeniu materiałów dotyczących historii harcerek bydgoskich. W 1995 roku wydała książkę „Harcerstwo Żeńskie w Bydgoszczy 1918-1946”. W 2000 roku za jej staraniem umieszczono tablicę pamiątkową harcerek, które zginęły w czasie II wojny światowej przy kościele św. Polskich Braci Męczenników, a w listopadzie 2001 roku drugą w kościele Garnizonowym. Ganek C, Pole 9/226 GPS 53.139964 /18.000113

hm. Jan Drzewiecki ur. 31 sierpnia 1923 roku w Bydgoszczy zm. 13 lutego 2013 roku w Bydgoszczy W lutym 1932 roku wstąpił do drużyny zuchów-wilczków przy szkole powszechnej nr 2 w Bydgoszczy. W 1934 roku wstąpił do 25 BDH przy tej samej szkole i złożył Przyrzeczenie Harcerskie. Następnie, już będąc w Gimnazjum Ogólnokształcącym im. Edwarda Śmigłego-Rydza, został członkiem 4 BDH, tzw. „Błękitnej Czwórki”. Brał udział w obozach i uzyskał kolejne stopnie harcerskie. Od połowy sierpnia 1939 roku, w ramach Pogotowia Harcerskiego, pełnił służbę informacyjną w Bydgoszczy, prowadząc obserwacje przydatne dla wojska. W 1941 roku został wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec. Brał tam udział w akcjach małego sabotażu. Z robót udało mu się zbiec do Francji, a następnie do Anglii, gdzie wstąpił do Marynarki Wojennej. Dosłużył się stopnia porucznika. Z polecenia komandora Tymińskiego został wyznaczony do organizowania Kręgów Starszoharcerskich. Zdobył stopień harcerza Rzeczypospolitej i podharcmistrza. Od stycznia 1943 roku jako telegrafista pływał na ORP „Błyskawica.” Do kraju powrócił 28 maja 1946 roku. W tym samym roku zgłosił się do służby harcerskiej i już w czerwcu został przybocznym Komendy Ośrodka ZHP na miasto Bydgoszcz. W sierpniu 1947 roku zorganizował 32 BDH-radiową im. gen. Wł. Sikorskiego, a we wrześniu, jako wychowawca, 7 Chojnicką Drużynę Harcerzy przy Zakładzie Wychowawczym. Po powrocie do Bydgoszczy w 1950 roku działał poza ZHP w żeglarstwie jako kierownik klubu „Ogniwo.” Po reaktywowaniu ZHP powrócił do pracy harcerskiej. W latach 1956-58 był instruktorem w Wydziale Organizacyjnym Bydgoskiej Komendy Chorągwi ZHP, w latach 1958-70 działał w Kole Przyjaciół Harcerstwa przy SP 46, w latach 1971-73 był instruktorem Wy-

działu Starszoharcerskiego Bydgoskiej Chorągwi ZHP. W latach 1973-78 – instruktorem Wydziału „NS” Bydgoskiej Chorągwi ZHP, w latach 197890 – inspektorem łączności Komendy Chorągwi w Bydgoszczy i jednocześnie członkiem Rady Łączności przy GK ZHP oraz Przewodniczącym Rady Łączności i członkiem Rady Naczelnej ZHP. W latach 1990-94 był drużynowym 43 BDH przy parafii Polskich św. Braci Męczenników, w latach 1994-97 – komendantem Związku Drużyn Harcerskich „Zawiszanie”. Od 1998 do 2002 roku pracował jako przewodniczący Hufcowej Komisji Historycznej. Był członkiem Kręgu Seniorów „Dębowego Liścia” im. A. Kamińskiego. Był laureatem wielu odznaczeń, m.in.: Srebrnej i Złotej Odznaki Kadry Kształcącej, Brązowego, Srebrnego i Złotego Medalu dla Obronności Kraju, Krzyża za Zasługi dla ZHP i Złotego Krzyża za Zasługi dla ZHP, Srebrnego Krzyża za Zasługi dla ZHP z Rozetą i Mieczami, Krzyża Czynu Bojowego, Odznaki Weterana Walk o Niepodległość, Medalu za Zasługi dla Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Odznaki za Wierną Służbę Harcerską dla Ojczyzny, medalu honorowego Zasłużony dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto, medalu za Zasługi dla Harcerstwa Bydgoskiego, honorowego tytułu „Senior ZHP”, Medalu Pamięci ks. Jerzego Popiełuszki, Honorowej Odznaki Wojskowych Kręgów Instruktorskich, Odznaki Honorowej za Zasługi dla Miasta Bydgoszczy. Ganek JB/122

hm. Krystyna Gondek-Wojcieszonek ur. 20 sierpnia 1944 roku w Piwnicznej, pow. nowosądecki zm. 29 grudnia 2005 roku w Bydgoszczy Ze szczepem 7 BDH „Zielona Siódemka”, związała się w 1972 roku, kiedy jako absolwentka krakowskiej uczelni rozpoczęła pracę w bydgoskim Technikum Kolejowym. Będąc harcmistrzem Rzeczpospolitej i instruktorką ze stopniem podharcmistrza podjęła próbę założenia, w wieloprofilowym już wtedy szczepie, drużyny artystycznej. Prowadziła ją z dobrym skutkiem przez trudne dla ZHP lata 1973-1982, kiedy to ZHP o skautowskich tradycjach i korzeniach próbowano zastąpić upolitycznionym tworem o nazwie HSPS. W Szczepie 7 BDH nie odstąpiono jednak od nich. Kultywowano w nim tradycje, zwyczaje i obrzędy oraz utrzymywano, wbrew zaleceniom władz, skautowskie formy pracy. W 1983 roku Krystyna Wojcieszonek mianowana została komendantką szczepu i pełniła tę funkcję do śmierci. Oznaczona m.in. Medalem Edukacji Narodowej oraz odznaczeniami państwowymi.

phm Daniela Niedbała z d. Krzeszewska ur. 26 września 1929 roku w Pruchnowie, pow. gnieźnieński zm. 7 marca 2020 roku w Bydgoszczy Rozpoczęła służbę harcerską wstępując 29 listopada 1945 roku do 4 Bydgoskiej Drużyny Harcerek im. M. i Wł. Zamojskich przy Miejskim Gimnazjum w Bydgoszczy. Przyrzeczenie harcerskie złożyła 20 listopada 1946 roku na ręce drużynowej hm. Danuty Subkowskiej. Zdobywała sprawności i stopnie harcerskie. Ukończyła Kurs Drużynowych Starszoharcerskich, uzyskała I stopień instruktorski „Drużynowa po

GPS 53.1417195 / 17.9991936

próbie”. Złożyła zobowiązanie Instruktorskie i została przyjęta do grona instruktorskiego. Gdy w 1949 roku doszło do likwidacji drużyn harcerskich przy szkołach średnich, zakończyła służbę. Do działalności harcerskiej wróciła w 1956 roku. Została drużynową. W 1958 roku uzyskała II stopień instruktorski - podharcmistrzyni. Organizowała i brała udział w obozach

harcerskich - pełniła na nich odpowiedzialne funkcje. Gdy w 1957 roku Komenda Chorągwi zorganizowała obóz szkoleniowy mający na celu przygotowanie nauczycielek do pracy w drużynach szkolnych, pełniła funkcję oboźnej 8 podobozu. Na obozie w Borach Tucholskich w roku 1958 roku była komendantką obozu. W styczniu w 1995 roku uczestniczyła w uroczystości odsłonięcia tablicy pamiątkowej ku czci konspiracyjnej Bydgoskiej Drużyny Harcerek - Instruktorek „Młody Las”, pamięci służby harcerskiej w Szarych Szeregach ZHP 1939 - 1945 oraz pamięci jej założycielki hm. Danuty Subkowskiej ps. „Sosna”. Pisała wspomnienia w wielu rocznikach Kalendarza Bydgoskiego. Pole 25

phm. Henryk Wick ur. 19 lutego 1933 roku w Bydgoszczy zm. 3 października 2010 roku w Bydgoszczy Był instruktorem harcerskim i działaczem Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego oraz Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej. Działalność instruktora harcerskiego rozpoczął jako przyboczny w 31 Szczepie Bydgoskich Drużyn Harcerskich w 1957 roku. W następnym roku został drużynowym 32 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej i zdobył stopień przewodnika. W latach 1959-1960 był szczepowym 32 Szczepu BDH. W latach 1961-1965 był drużynowym 12 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej. Od 1958 roku był członkiem Referatu Turystyki przy Komendzie Hufca ZHP w Bydgoszczy. Swą działalność turystyczną realizował również w PTTK, gdzie prezesował w Klubie Turystyki Kolarskiej „RAMA 76”, był Instruktorem Ochrony Przyrody PTTK, prowadził Referat Weryfikacyjny Odznaki „Turysta Przyrodnik”. Za swą działalność społeczną został uhonorowany wieloma odznakami, między innymi Złotym Krzyżem Kolarskim, Złotą Honorową Odznaką Związku Młodzieży Wiejskiej, Złotą Honorową Odznaką Polskiego Związku Motorowego, Złotą Honorową Odznaką Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej i Brązową Honorową Odznaką Zasłużony Działacz Turystyki. Pole 25

dh. Krystyna Laskowska-Świstun ur. 25 czerwca 1941 roku w Bydgoszczy zm. 18 września 2017 roku w Bydgoszczy Z harcerstwem związała się w 1956 roku, po reaktywacji ZHP wstępując do odtworzonej 2 żeńskiej Drużyny Bydgoskich Harcerek im. Marii Skłodowskiej-Curie, która powstała przy I Liceum Ogólnokształcącym przy Placu Wolności w Bydgoszczy. Współtworzyła ją z 16 innymi druhnami, doprowadzając do powstania szczepu liczącego 120 osób. Szczep przyjął godło „Morze”. Zdobyła wszystkie stopnie harcerskie. W drużynie pełniła rozmaite funkcje, dając się poznać jako doskonała przyboczna, a następnie, po utworzeniu szczepu jako jedna z drużynowych – drużyny Przystań. W roku 1959 złożyła zobowiązanie instruktorskie i została drużynową po próbie. Brała udział we wszystkich przedsięwzięciach drużyny, licznych obozach, spotkaniach z ciekawymi ludźmi (Aleksandrem Kamińskim, Jerzym Dargielem), grach terenowych organizowanych przez chorągiew. Po zdaniu matury i rozpoczęciu studiów na Wydziale Farmacji A.M. w Poznaniu utrzymywała bliski kontakt z drużyną, pomagając we współorganizowaniu obozów letnich, pełniąc funkcje oboźnej i kwatermistrza. Pole35/15 przy ganku G

hm. Zofia Szczodrowska z d. Mazana zm. 24 lipca 2007 roku w Bydgoszczy Była instruktorem zuchowym tworzącego się w Bydgoskiej Chorągwi ZHP Wydziału Zuchowego po 1956 roku. Zawodowo była nauczycielem i dyrektorem Szkoły Podstawowej nr 25 przy ulicy Władysława Bełzy 2. W 1973 roku przeniosła się wraz z szkołą na Wyżyny na ulicę Adama Grzymały-Siedleckiego 11 do nowego budynku. Na Wyżynach, jej zastępczynią została hm. Krystyna Kińska.

Jerzy Korek

Jej zainteresowaniami była turystyka. Miała uprawnienia Przodownika Turystyki Pieszej PTTK, a wakacje spędzała na spływach kajakowych wraz z mężem.

Mimo swej funkcji dyrektora wielkiej, ponad dwutysięcznej szkoły, spotykała się z zuchami i harcerzami, odwiedzała na obozach w Pólku i Funce, wędrowała razem z młodzieżą na rajdach pieszych. Wprowadziła do kalendarza Szkolny Rajd Pieszy, w którym wędrowały całe klasy w Dniu Dziecka.

Janina Szymankiewicz z d. Biniakowska ur. 19 czerwca 1930 roku w Bydgoszczy zm. 12 września 2020 roku w Bydgoszczy Związała się z harcerstwem wstępując w jego szeregi 1 września 1946 roku do 16 Drużyny Harcerek im. Narcyzy Żmichowskiej przy Gimnazjum Handlowym w Bydgoszczy. W trudnych czasach PRL, mimo dwukrotnej likwidacji drużyn harcerskich przy liceach, dziewczęta nie zerwały z sobą kontaktów. Latem przy ogniskach, a zimą we własnych domach organizowały kominki opłatkowe lub spotykały się w Dniu Myśli Braterskiej. Janina Szymankiewicz organizowała te spotkania również we własnym domu. Ostatnie spotkanie odbyło się w Dniu Myśli Braterskiej w 2015 roku u drużynowej Marii Nowak-Cwiklińskiej. Ganek A pole 2

ur. 14 kwietnia 1928 roku w Bydgoszczy zm. 30 września 2003 roku w Bydgoszczy Był harcerzem w 6 Bydgoskiej Drużynie Harcerskiej. Tu rozpoczynał swoją życiową pasję, będąc zastępowym zastępu kajakarzy. Gdy ZHP został po II wojnie światowej rozwiązany, wielu harcerzy i instruktorów skończyło swoją harcerską przygodę. Niektórzy harcerze działali jednak w konspiracji. Powołana została między innymi podziemna organizacja „Szczerb”, z którą związany był Jerzy Korek. „Szczerb” zawiązali instruktorzy ZHP. Działał w Bydgoszczy, Lublinie i na terenie województwa gdańskiego od 1949 roku. Wydawał gazetkę i kolportował ulotki, które zawierały treści niewygodne ówczesnej władzy. Wiemy o tym z dokumentacji IPN. Wynika z niej, że Jerzy korek został w 1953 roku zatrzymany za przynależność do tej organizacji. Przestępstwem, zdaniem aparatu władzy, były już same rozmowy na tematy polityczne i o ideologii skautingu. Ostatecznie Korka skazano na karę roku więzienia za to, że wiedząc o istnieniu organizacji mającej na celu obalenie władz, nie powiadomił natychmiast służb bezpieczeństwa. Karę darowano mu jednak na mocy amnestii. Jak wielu innych harcerzy zniechęconych przez władze do harcerstwa nawet po jego odrodzeniu, zaczął aktywnie działać w PTTK. Ponieważ był zapalonym kajakarzem, zaczął w jego ramach organizować spływy kajakowe. W 1965 roku zorganizował po raz pierwszy zimowy spływ Brdą. Zorganizował go wbrew zaleceniom okręgowego klubu turystyki kajakowej, który uznał taki spływ za niebezpieczny dla zdrowia i życia uczestników. Spływ odbył się w pierwszej połowie lutego. Wzięło w nim udział 14 osób. Chwilami było nawet minus 21 stopni Celsjusza, przez co rzeka była zwężona miejscami tak bardzo, że miała jedynie półtora metra szerokości, na kajakarzy czyhały też zatory lodowe. Patronat prasowy nad tym przedsięwzięciem objął Ilustrowany Kurier Polski. Dzięki temu impreza zyskała rozgłos. Wiele lat funkcjonowała pod nazwą Międzynarodowy Zimowy Spływ Kajakowy Energetyków, a to dlatego że Jerzy Korek pracował w tej branży. Jerzy Korek był głównym organizatorem i komandorem tych spływów do 2000 roku, w kolejnych latach nie brał już w nim udziału z powodu choroby. Kajakarze napisali o nim na stronie poświęconej zimowym spływom, że w organizowaniu imprez pomagało mu prawnicze przygotowanie, bo dzięki niemu był rzeczowy, pewny swych racji, zdecydowany. W swoją pasję zaangażował rodzinę, a jego dom był biurem spływu.

Druhna Ewa Mikołajewska ur. 03 października 1974 roku w Bydgoszczy zm. 22 grudnia 2020 roku w Bydgoszczy Swoją przygodę z harcerstwem rozpoczęła w Drużynie Harcerskiej „Razem” działającej w szczepie „Zielona Siódemka”. Przyrzeczenie harcerskie złożyła w październiku 1981 roku. Po skończeniu szkoły na jakiś czas zajęła się życiem rodzinnym i wychowaniem syna Cezarego. Po kilku latach wróciła do harcerstwa z nową energią, zasilając kadrę szczepu. Wkrótce została drużynową 7 BGZ „Rude Lisy”. Gromada powstała w 2008 roku, we wrześniu odbyło się pierwsze spotkanie organizacyjne. 14.11.2008 oddana została do Komendanta Hufca Bydgoszcz-Miasto karta rejestracyjna Próbnej Gromady Zuchowej. Po okresie próbnym została zatwierdzona przez Komendanta Hufca Bydgoszcz – Miasto phm. Wojciecha Chwila, rozkazem L6/2009/32 w którym to zatwierdzono także nazwę „Rude Lisy” i zgodnie z tradycją Szczepu nadano jej numer siedem. We wrześniu 2010 r. gromadę przejęła dotychczasowa przyboczna druhna Danuta Żołądkiewicz, przybocznymi zostały dh Anna Kanarkowska i dh Klaudia Kminikowska. Po dwóch latach działalności z wyrośniętych zuchów, dzięki staraniom druhny Ewy powstała Drużyna Harcerska „Zielone Pantery”. Druhna Ewa była drużynową tej jednostki cztery lata. Czynnie

zaczęła ona działać jako samodzielna jednostka w październiku 2010 r. 22 lutego 2010 roku złożyła zobowiązanie instruktorskie. Drużyna ta zakończyła okres próbny 30 kwietnia 2011 r. „Zielone Pantery” były drużyną koedukacyjną. 1 lutego 2011 roku odznaczona została odznaką „Przyjaciel Dzieci” przez TPD oddział w Bydgoszczy 18. 06. 2011 roku za pracę społeczną przyznano jej „Honorową Odznakę Siódemki” Druhna Ewa Mikołajewska w Szczepie „Zielona Siódemka” działała przez wiele lat. Druhna Ewa od wielu lat spełniała się działając na rzecz dzieci. Była niezwykle aktywna i twórcza a jej ciekawe pomysły, sprawiały radość dzieciom przywołując na ich twarze uśmiech. Potrafiła nawiązać kontakt z każdym dzieckiem. Umiała słuchać i zawsze miała dla swoich podopiecznych czas. Druhna Ewa współorganizowała działania zarówno w Szczepie „Zielona Siódemka”, jak i na poziomie Hufca Bydgoszcz-Miasto i Chorągwi Kujawsko-Pomorskiej ZHP. Zawsze chętnie pomagała w realizacji przeróżnych przedsięwzięć. Podjęte przez nią wyzwanie zdobycia stopnia przewodnika, zakończone sukcesem i złożeniem Zobowiązania Instruktorskiego w 2010 r. wpłynęło zdecydowanie na jej „harcerski” rozwój. Tworzyła kadrę Szczepu, z powodzeniem pełniąc funkcje wychowawcze podczas biwaków, zimowisk i obozów. Ostatnią jej funkcją była ponownie funkcja drużynowej 7 BGZ „Leśne Ludki”. Druhna Ewa udzielała się jako wolontariuszka w bydgoskim schronisku dla zwierząt. Opiekowała się znalezionymi, chorymi i pokrzywdzonymi przez los zwierzakami. Była czynną wolontariuszką akcji adopcyjnych i pomocowych. GPS 53.13.92.55 / 17.997.480

Cmentarz parafii pw. MB Nieustającej Pomocy ul. Kossaka

….Cyt! Nie trzeba nic mówić bo zlękną się cienie i odejdą, by nigdy już tutaj nie wrócić! Cóż jest bardziej lotnego nad dawne wspomnienie? A niewolno przenigdy umarłych zasmucić. Wanda Niedziałkowska–Dobaczewska „Podwórze Almunackie”

dh Zbigniew Bury ur. 31 sierpnia 1924 roku w Bydgoszczy zm. 31 maja 2005 roku w Bydgoszczy Mając 8 lat, wstąpił go gromady zuchów „Wilczków” przy Szkole Powszechnej im. J. Dąbrowskiego. W roku 1934 wstąpił do 17 BDH, w kwietniu 1935 roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie. W kolejnym roku szkolnym został członkiem 18 BDH przy Szkole Powszechnej im. Wł. Jagiełły. Ukończył kurs zastępowych i uzyskał stopień wywiadowcy, w kolejnym roku – stopień ćwika i został przybocznym. Włączył swoją drużynę w Harcerskie Święto Wiosny, w ramach którego mi. in. sadzono drzewka. W maju 1937 roku brał udział w przygotowaniach Stadionu Miejskiego do spotkania z okazji 20-lecia harcerstwa w Bydgoszczy. W 1938 roku zaczął pełnić obowiązki drużynowego 18 BDH i brał udział w przygotowaniu do Pogotowia Harcerskiego. W styczniu 1939 uczestniczył w kursie drużynowych. W sierpniu tego samego roku, na alarmowej zbiórce drużyn Ośrodka Bydgoskiego, został wcielony do grupy gońców – łączników przy jednostce wojskowej Garnizonu Bydgoskiego przy ul. marsz. F. Focha. W październiku został aresztowany i przewiezionych do koszar przy ul. Artyleryjskiej, gdzie więziono wielu Polaków, zwłaszcza nauczycieli, kupców, inteligencję urzędniczą. Z powodu wieku, po kilku przesłuchaniach, został wypuszczony na wolność, wkrótce został jednak ponownie zadenuncjowany jako harcerz i aresztowany. Uratował

go Niemiec, sąsiad jeszcze z przedwojennych czasów. Zwolniono go i skierowano do nauki na mechanika. Do pracy w ZHP powrócił zaraz po wojnie. W połowie 1946 roku został drużynowym 18 BDH. Zdobył kolejne stopnie harcerskie: Harcerza Orlego i Harcerza RP. Jak wielu innych harcerzy przerwał działalność na okres funkcjonowania Organizacji Harcerskiej ZMP. Wrócił do ZHP zaraz po jego reaktywacji. W 1957 roku odbył kursy instruktorskie. Gdy Ośrodek Bydgoski ZHP powołał do życia 5 hufców dzielnicowych, pełnił najpierw funkcję kierownika referatu harcerskiego w Komendzie Dzielnicowej Hufca Kapuściska, a potem komendanta tego hufca. W 1965 roku zdobył stopień harcmistrza. W 1976 roku przystąpił do kręgu seniorów „Dębowego Liścia”, pełnił w nim funkcje zastępcy przewodniczącego i skarbnika. Przez kilka lat był członkiem Komisji Stopni Instruktorskich i Zespołu Ewidencji Instruktorskiej przy komendzie hufca. Odznaczony m.in. Honorową Odznaką Ofensywy Zuchowej (1966), odznakami: Przyjaciel Dziecka (1967), Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi (1970), Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej (1972), Złotym Krzyżem Zasługi dla ZHP (1985), Honorową Odznaką Wojskowych Kręgów Instruktorskich ZHP (1996) i Medalem Za Zasługi dla Harcerstwa Kujawsko-Pomorskiej Chorągwi (2001). GPS 53.111792 / 17.975359

hm. Feliks Władyszewski ur. 3 grudnia 1919 roku w Tarnopolu zm. 27 września 2009 roku w Bydgoszczy Wstąpił do drużyny harcerskiej w Hufcu Ostrołęka 15 września 1927 roku, następnie od 1929 roku był zastępowym w drużynie we Włocławku, a w 1938 roku rozpoczął działalność harcerską w drużynie Hufca Warszawa Ochota. 24 grudnia 1939 roku złożył przysięgę w Związku Walki Zbrojnej jako harcerz „Szarych Szeregów”, pseudonim „Feliks”. W grudniu 1943 roku przybrał pseudonim „Ornak” i został przerzucony przez Armię

Krajową na wschód do zajmowanego przez Niemców Borysławia w Naftowym Okręgu Przemysłowym. Zadaniem działających tam grup była dywersja, polegająca na zanieczyszczaniu ropy i utrudnianiu jej wydobycia. Po wkroczeniu wojsk radzieckich aresztowany przez NKWD i osadzony w więzieniu w Drohobyczu, następnie zesłany do miejscowości Szachty na Kaukazie. W grudniu 1945 roku wrócił do kraju. Szukał rodziny w Warszawie, lecz rodzice przenieśli się i znalazł ich w Bydgoszczy. W bydgoskim harcerstwie działał w latach 1946-1948. Pełnił funkcję komendanta Ośrodka Szkoleniowego w majątku Żurczyn. W 1947 otrzymał stopień podharcmistrza. Skończył studia prawnicze na UMK w Toruniu. Był współtwórcą i aktywnym działaczem PTTK w Bydgoszczy. Dużo podróżował. Po przejściu na emeryturę działał w kręgu „Dębowego Liścia”, gdzie był kronikarzem. Pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Historycznej Hufca Bydgoszcz-Miasto. W 1987 roku otrzymał stopień harcmistrza. Za swą działalność był odznaczony wieloma odznaczeniami, w tym: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1982), Krzyżem Partyzanckim (1976), Krzyżem Armii Krajowej (1986), Honorową Złotą Odznaką PTTK (1961), Złotym Krzyżem „Za zasługi dla ZHP” z Rozetą z Mieczami (1992).

działalność powstańczą przyznała mu Wielkopolski Krzyż Powstańczy. Został też mianowany na stopień podporucznika. W latach czterdziestych XX wieku w ZHP pełnił funkcję zastępcy komendanta ośrodka, a po roku 1956 był komendantem hufca, komendantem Związku Drużyn. Od 1965 roku był drużynowym 64 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej w Bydgoszczy oraz człon-

kiem Komisji Rewizyjnej Hufca od 1971 roku. Zawodowo pracował jako Komendant Straży Pożarnej Bydgoskich Zakładów Obuwia „Kobra”. Na pierwszym jego nagrobku był porcelanowy portret w mundurze powstańczym i informacja, że był harcmistrzem Polski Ludowej. Na obecnym nagrobku nie ma już tych symboli. GPS 53.111983 / 17.974658

hm. Zbigniew Kubiak ur. 16 lutego 1951 roku w Bydgoszczy zm. 26 kwietnia 2016 roku w Bydgoszczy

GPS 53.111796 / 17.973553

hm. Leon Witkowski ur. 20 lutego 1903 roku w Pakości zm. 10 stycznia 1978 roku w Bydgoszczy Od 13 listopada1918 roku razem z innymi skautami pełnił funkcję gońca przy Radzie Robotniczej w Pakości. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego wraz z Kompanią Pakoską wziął udział w rozbrajaniu Niemców w cukrowni i następnie udział w bitwach o Inowrocław, Łabiszyn, Kcynię, Nowy Dwór i Jaktorowo. Brakuje informacji o jego harcerskiej działalności w okresie międzywojennym i w czasie wojny, ale wiadomo, że po II wojnie światowej zdobył stopnie instruktorskie podharcmistrza w 1947 roku i harcmistrza w 1960 roku. Naczelnik ZHP w 1971 roku przyznał mu stopień harcmistrza Polski Ludowej. Rada Państwa za

Chodził do Szkoły Podstawowej nr 12 przy ulicy Kcyńskiej, w której prężnie działało harcerstwo i zapewne właśnie będąc jej uczniem po raz pierwszy założył harcerski mundur i złożył Przyrzeczenie Harcerskie. Działał w Młodzieżowym Klubie Instruktorskim ZHP Błonie i 22 lipca 1969 roku złożył zobowiązanie instruktorskie. Został drużynowym w Szczepie nr 62 na

Błoniu. Przez kolejne lata współorganizował obozy dla młodzieży harcerskiej. W listopadzie 1981 roku założył 69 Bydgoską Drużynę Harcerską przy Szkole Podstawowej nr 29 i został jej drużynowym. Organizował dla niej rajdy, wycieczki, biwaki, obozy oraz zimowiska. Jednocześnie pełnił szereg ważnych funkcji w bydgoskim harcerstwie: przewodniczącego Młodzieżowego Kręgu Instruktorskiego na Błoniu, zastępcy komendanta szczepu przy VIII Liceum Ogólnokształcącym, członka Komisji Rewizyjnej Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto i sekretarza Komisji Rewizyjnej Bydgoskiej Chorągwi ZHP. Najbardziej znany był jako zastępca Komendanta Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Funkcję tę pełnił w latach 1981 – 1986. Pracował zawodowo w Komendzie Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto, w Pałacu Młodzieży w Bydgoszczy, założył też Biuro Turystyczne „Ferie”, które organizowało wypoczynek dla młodzieży. Za swą działalność był odznaczony: Krzyżem za Zasługi dla ZHP, medalami: „Za zasługi dla Obronności Kraju”, „Za zasługi dla Pożarnictwa”, „Za Zasługi dla Miasta Bydgoszczy” i Odznaką „Za zasługi dla Hufca Bydgoszcz-Miasto”. GPS 53.111527 / 17.974345

dh Teodor Gajewski ur. 30 maja 1902 roku w Bydgoszczy zm. 7 października 1948 roku w Bydgoszczy Był synem Teofila i Antoniny z Relków. Szkołę powszechną ukończył w Bydgoszczy. W wieku 15 lat, pracując w fabryce obrabiarek do drewna, wstąpił do I Drużyny Skautowej im. Stanisława Staszica, utworzonej 8 sierpnia 1917 roku przez Jana Wierzejewskiego przy kościele św. Trójcy. Drużyna działa prężnie, dość szybko ze swoją działalnością wyszła na zewnątrz. Skauci spotykali się z mieszkańcami, wyjeżdżali do Poznania i Torunia. Zwrócili tym uwagę

władz zaborczych; po niedługim czasie młodzież zaczęła być śledzona. W efekcie, w listopadzie 1917 roku Teodor Gajewski został zatrzymany przez policję. Ponieważ w kieszeni jego kurtki znaleziono notes z nazwiskami i zapiskami ze zbiórek, wszczęto wobec niego śledztwo. Gajewski niczego jednak nie zdradził, więc z racji młodego wieku został zwolniony. Sprawę zawieszono, ale władze pruskie już nie spuściły z oka działalności drużyny. Ostatecznie, w lutym 1918 roku, na rozkaz władz pruskich rozwiązano drużynę i Towarzystwo Młodzieży Katolickiej przy farze, przy którym istniało kółko skautowe. Skauci, w tym i Teodor Gajewski, nie zrezygnowali jednak z pracy. Mimo działania w konspiracji, wciąż przyjmowali do drużyny nowych członków. Gdy w Zielone Świątki 1918 roku Chorągiew Wielkopolska zorganizowała skautowy zlot w Wierzenicy koło Poznania, wzięli w nim dział również skauci bydgoscy. Wyjeżdżali z domów grupkami lub pojedynczo w cywilnych ubraniach, by znów nie wzbudzić zainteresowania niemieckich władz. Mimo że zlot nie miał charakteru politycznego i służył raczej policzeniu się, czyli mobilizacji całego środowiska, pojawiła się na nim grupa pruskich urzędników, która zakomunikowała władzom zlotu, że na mocy decyzji władz pruskich cały wielkopolski ruch harcerski został zdelegalizowany w trybie natychmiastowym – należało zlikwidować obóz i opuścić Wierzenicę. W historii wielkopolskiego harcerstwa nastał czas pełnej konspiracji. 11 listopada 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, jednak tylko we fragmencie. Ziemie znajdujące się pod zaborem pruskim musiały jeszcze poczekać. To budziło nadzieję, ale również zwiększało zniecierpliwienie i mobilizację. Gdy wybuchło Powstanie Wielkopolskie bydgoscy skauci przez swoją pracę konspiracyjną byli przygotowani, by wziąć w nim udział. Niestety, nie do nich należały decyzje o przystąpieniu do powstania. Teodor Gajewski działając w konspiracji, uczestniczył w akcji zdobywania broni, przerzucania ochotników do powstania, w zbieraniu informacji o planach i ruchach wojsk niemieckich i Grenzschutzu. W sierpniu 1919 roku, już po zakończeniu konferencji pokojowej w Paryżu i podpisaniu traktatu wersalskiego przyznającego Bydgoszcz Polsce, w ogrodzie Domu Polskiego w Bydgoszczy odbył się przegląd drużyn skautowych. Gajewski został uwieczniony na zdjęciu z apelu towarzyszącego temu przeglądowi. Kilka godzin później około stuosobowy oddział Grenzschutzu napadł i zdemolował Dom Polski powodując olbrzymie straty. 20 stycznia 1920 roku, gdy Bydgoszcz wracała do Macierzy, harcerze czekali wraz z orkiestrą na wkraczające polskie wojsko przy ulicy Kujawskiej. Był tam też Teodor Gajewski ze swoja drużyną. W latach 1920–1923 Teodor Gajewski uczył się w Państwowej Szkole Przemysłu Artystycznego w Bydgoszczy. Służbę wojskową odbył w latach 1924–1925 w 8 Pułku Strzelców Konnych w Chełmnie. W 1925 roku wrócił do Bydgoszczy i ze swoim przyjacielem Piotrem Trieblerem, otworzył pracownię rzeźbiarsko-kamieniarską przy ul. Kró-

lowej Jadwigi 13. Był organizatorem i aktywnym działaczem ruchu artystów plastyków. W 1932 roku należał do współzałożycieli Związku Plastyków Pomorskich – Grupa Bydgoska – koło Bydgost, był też członkiem Rady Artystyczno-Kulturalnej w Bydgoszczy. Brał udział w wystawach i konkursach. Tworzył rzeźby pomnikowe, figury sakralne, rzeźby kameralne, reliefy i obiekty stanowiące wyposażenie wnętrz kościelnych. Z pracowni Gajewskiego i Trieblera wyszły m.in.: pomnik Najświętszego Serca Pana Jezusa (plac Poznański, (1932 rok), pomnika Krzyża (Szwederowo, 1935 rok), pomnik Poległych Powstańców Wielkopolskich (północno-wschodnia część cmentarza św. Piotra w Gnieźnie), pomnik poległych Polaków w St. Hilaire le Grand we Francji, za którego projekt otrzymał I nagrodę w międzynarodowym konkursie. Mniejsze realizacje to m.in. popiersia Józefa Piłsudskiego dla bydgoskiego ratusza i bydgoskich gimnazjów (klasycznego i Kopernika), „Głowa Chrystusa”, „Judasz”, „Faun”. Był również autorem fontanny „Chłopcy łowiący rybę”, ustawionej przed Łaźnią Miejską na Szwederowie, na dzisiejszym skwerze Tadeusza Nowakowskiego. Niektóre jego dzieła zakupiło Muzeum Okręgowe im L. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, zaś bliżej nieokreślona część stała się własnością prywatną mieszkańców Bydgoszczy, Gniezna, Poznania, Szczecina i Warszawy. Większość jego prac monumentalnych została zniszczona w czasie II wojny światowej. Niektóre pomniki doczekały się odtworzenia. Zmarł w Szpitalu Zakaźnym w Bydgoszczy. Spoczywa w rodzinnym grobie wraz z bratem Franciszkiem, bydgoskim malarzem, kawalerem krzyża Virtuti-Militari, żołnierzem Błękitnej Armii i uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej. Pole C GPS 53.111411 / 17.974259

W czasie raportu na przeglądzie drużyn skautowych w dniu 17 sierpnia 1919 roku. Teodor Gajewski z szablą po lewej stronie na pierwszym planie.

Cmentarz parafii pw. Św. Trójcy ul. Lotników

….Kwitną zniczami ciemne chodniki. Jesienne kwiaty, błędne ogniki palą się znicze. Dziesiątki, setki, tysiące zniczy... Nikt ich nie zliczy... Przechodzą ludzie, schylają głowy. Wśród żółtych liści Palą się znicze….. Danuta Wawiłow „Znicze”

hm. Janusz Szopa ur. 12 lipca 1947 roku w Sędziszowie zm. 29 lipca 2016 roku w Bydgoszczy Z działalnością harcerską na rzecz „Nieprzetartego Szlaku” ZHP związany był od roku 1972, kiedy to jako młody nauczyciel rozpoczął pracę w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży Słabowidzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy. Prowadził tam drużynę, a następnie Szczep Drużyn „Nieprzetartego Szlaku” ZHP. Przez 15 lat pełnił funkcję kierownika internatu. To tam, wykorzystując swoją wiedzę i doświadczenie, przeprowadzał warsztaty terapeutyczne w dziedzinie profilaktyki uzależnień, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zjawisko narkomanii. Zainspirował działania w celu przystosowania Harcerskiego Ośrodka Wodnego i Harcerskiego Centrum Edukacji Ekologicznej w Funce do potrzeb wychowanków z dysfunkcją wzroku. W roku 1974 został kierownikiem Wydziału „Nieprzetartego Szlaku” Bydgoskiej Chorągwi ZHP, który w 1999 roku w wyniku zmian w strukturach ZHP został przekształcony w Referat NS Chorągwi Kujawsko-Pomorskiej ZHP. Organizował zloty drużyn harcerskich NS o zasięgu ogólnopolskim w Harcerskim Ośrodku Wodnym i Harcerskim Centrum Edukacji Ekologicznej w Funce. Brały w nich udział dzieci i młodzież niedosłysząca, głucha, niedowidząca i niewidoma, wychowankowie szkół integracyjnych i specjalnych, domów dziecka, domów pomocy społecznej i upośledzeni umysłowo z Warsztatów Terapii Zajęciowej TPD, a także młodzież niedostosowana społecznie i zagrożona wykluczeniem społecznym z Młodzieżowych Ośrodków Adaptacji Społecznej (zloty są nadal kontynuowane; w 2018 roku odbył się 52 zlot). Koordynował i prowadził turnusy

rehabilitacyjne i obozy dla dzieci, młodzieży oraz dorosłych. Przeprowadzał coroczne zbiórki funduszy i darów dla dzieci i osób potrzebujących wsparcia, poszkodowanych przez los. Pełnił funkcję prezesa Kujawsko-Pomorskiego Regionalnego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, był członkiem Zarządu Głównego TPD oraz członkiem Ośrodka Praw Dziecka przy TPD w Bydgoszczy. Był współzałożycielem i długoletnim prezesem Fundacji Dum Spiro Spero (nie tracę nadziei dopóki żyję) w Bydgoszczy. Za swoją działalność społeczną i zawodową otrzymał wiele wyróżnień, nagród, odznaczeń państwowych i resortowych, z których najcenniejszym dla niego był przyznany przez dzieci Order Uśmiechu (2011). Uhonorowany został także: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2003), Złotym Krzyżem Zasługi (1988, 1977) oraz Złotym Krzyżem za Zasługi dla ZHP (1988), Medalem Senatu RP (2001), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1988), Medalem im. dr. Henryka Jordana (1982), Złotą Odznaką im. Janka Krasickiego (1990), odznakami: Polskiego Związku Niewidomych (1986), Przyjaciela Dziecka TPD (1981), Zasłużonego Działacza Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (1998), Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy (1989), Honorową Odznaką Polskiego Związku Głuchych (1998, tytułem członka Regionalnej Loży Liderów przyznanym przez czytelników i redakcję „Gazety Pomorskiej” (1994), listami gratulacyjnymi: Naczelnika ZHP (1983, 1988, 1993, 1994, 1997), Komendantki Chorągwi Kujawsko-Pomorskiej ZHP (1979, 1989, 1998), Senator RP Doroty Kempki (1988), Ministra Sprawiedliwości (1988), Posła na Sejm RP Anny Bańkowskiej (1993), Kuratora Oświaty w Bydgoszczy (1995), Dyrektora Wojewódzkiego Zespołu Pomocy Społecznej w Bydgoszczy (1998), Przewodniczącego Sejmiku Województwa Kujawsko Pomorskiego Grzegorza Gruszki (2000). Jego epitafium znajduje się w Mauzoleum Pamięci Harcerstwa przy Sanktuarium MB Bolesnej w Skulsku. GPS 53.121769 / 17.965515

hm. Gertruda Bucek ur. 06 lutego 1944 roku w Bninie zm. 27 czerwca 2009 roku w Bydgoszczy Należała do ZHP od 1958 roku. Po ukończeniu Technikum Ekonomicznego przez krótki czas pracowała w Zakładach Radiowych „Eltra”. W latach 1966–1999 była etatowym pracownikiem Komendy Chorągwi ZHP w Bydgoszczy. Pracowała na stanowisku samodzielnej księgowej. Pełniła też funkcję skarbnika Chorągwianego Kręgu Instruktorskie-

hm. Stefan Niewiarowski ur. 18 kwietnia 1938 roku w Lidzie k/Nowogródka (Wileńszczyzna) zm. 11 listopada 1999 roku w Bydgoszczy

go. Brała czynny udział w corocznych szkoleniach dla komendantów i kwatermistrzów obozów harcerskich. Przez wszystkie lata swojej pracy zawodowej była członkiem chorągwianych zespołów wizytujących harcerski akcje letnią i zimową. Pomagała komendantom obozów i hufców w prawidłowym sporządzaniu dokumentacji finansowej. Brała udział w niezliczonej liczbie zlotów, zjazdów hufców i chorągwi, odpowiadając oczywiście za stronę finansową. Od 2001 roku była członkiem Stowarzyszenia Przyjaciół Harcerstwa, pełniła dyżury instruktorskie w siedzibie stowarzyszenia aż do swojej nagłej śmierci. GPS 53.120802 / 17.963666

hm. Ignacy Wilczyński ur. 1 lutego 1920 roku zm. 24 maja 1998 roku Wstąpił do ZHP w 1927 roku. Początkowo należał do 20 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej, następnie do 1 BDH – lotniczej. W czasie II wojny światowej walczył w Armii Krajowej, mianowany na stopień podporucznika. Odznaczony Krzyżem Armii Krajowej. W 1946 roku był Komendantem Hufca Koronowo. W następnych latach był Referentem Imprezowym oraz Kulturalno-Oświatowym Bydgoskiej Chorągwi ZHP. W 1957 roku był drużynowym 27 BDH. Działał też w „Zielonej Siódemce”, uczył śpiewu piosenek harcerskich cały Szczep na jubileusz 60-lecia „Siódemki”. Należał do Harcerskiego Kręgu Seniorów „Dębowego Liścia”. Przez 70-letnią służbę harcerską był cenionym społecznikiem i wychowawcą, zawsze wiernym prawu i przyrzeczeniu harcerskiemu.

Został zuchem, mając 6 lat. W tym czasie jego ojciec już nie żył, matka była w partyzantce. Jako dziecko (w mundurku, pseudonim AK „Wyrwidąb”), jeżdżąc rowerkiem przewoził meldunki partyzantom z AK z kompanii do kompanii. W 1945 roku w ramach repatriacji zamieszkał z matką i babcią w Toruniu. Tam chodził do szkoły podstawowej i średniej „uprawiając” harcerstwo, tam uległ wypadkowi, który mocno go okaleczył. Po rocznym leczeniu w Gdańsku przyjechał do Bydgoszczy i przez 2 lata uczęszczał do Zakładu dla Dzieci Niewidomych. Następnie trafił do Państwowego Liceum Pedagogicznego, również w Bydgoszczy. Po jego ukończeniu powrócił do Zakładu dla Dzieci Niewidomych – już jako nauczyciel matematyki i języka rosyjskiego. Właśnie w tym ośrodku założył dla społeczności uczniowskiej bardzo prężnie działające harcerstwo, a także spółdzielnię uczniowską. Zdobył stopień harcmistrza. Poza pracą zawodową i społeczną ciągle poszerzał swoją wiedzę – studiował w Studium Nauczycielskim w Toruniu, w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, na Uniwersytecie Poznańskim – matematykę, oraz doktoryzował się na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1975 roku został Bydgoszczaninem Roku. Otrzymał wiele odznaczeń, m.in. Kawalerski Krzyż Zasługi i Medal Edukacji Narodowej. Honorową Odznakę Żołnierza Armii Krajowej okręgów wileńskiego „Wiano” i nowogródzkiego „Nów” odebrał na Jasnej Górze 15 sierpnia 1984 roku.

GPS 53.120821 / 17.963656

phm. Roman Rauchfleisch

hm. Sylwester Kostański

ur. 18 maja 1924 roku w Laskowicach zm. 24 czerwca 1994 roku w Bydgoszczy

ur. 21 listopada 1926 roku w Rynarzewie zm. 2 maja 2005 roku w Bydgoszczy

Swą działalność w ZHP rozpoczął w 1936 roku jako zuch w drużynie im. gen. Henryka Dąbrowskiego w Smętowie. Później, już jako harcerz, kontynuował ją do 1939 roku. W 1946 roku reaktywował działalność swojej drużyny w Smętowie, zdobywał kolejne stopnie harcerskie do Harcerza Orlego włącznie. W 1949 roku został członkiem 7 BDH. Po wznowieniu przez „Zieloną Siódemkę” w 1956 roku legalnej działalności, związał się z nią do końca swojej harcerskiej służby. W 1959 roku zdobył stopień przewodnika i złożył ślubowanie instruktorskie. W 1964 roku został podharcmistrzem. W latach 1960 - 1974 prowadził w Szczepie 7 BDH drużynę motorową. W pamięci siódemkarzy pozostał jako wzorowy instruktor, całym sercem oddany idei harcerstwa. Był wyjątkowo lubiany przez wycho-

Do ZHP wstąpił 15 września 1934 roku, zostając członkiem drużyny „Wilczków” w Szkole Powszechnej w Rynarzewie. W 1937 roku przeszedł do 10 Drużyny Harcerzy w Rynarzewie. Wybuch II wojny światowej przerwał jego działalność harcerską. Powrócił do niej w 1946 roku. Złożył Przyrzeczenie Harcerskie. Uczestniczył w pracy drużyny do 1949 roku. Po reaktywowaniu harcerstwa założył drużynę starszoharcerską o specjalności żeglarskiej i prowadził ją szkoląc młodych żeglarzy. Od 1958 ro 1962 roku pełnił równocześnie funkcję Retmana Komendy Hufca ZHP w Szubinie. W 1958 roku uzyskał stopień instruktorski przewodnika, w 1962 stopień podharcmistrza, a w 1962 roku – harcmistrza. W 1962 roku przeprowadził się do Bydgoszczy i znów podjął pracę harcerską. Jako nauczyciel Zespołu Szkół Budowlanych zorganizował 92 WDH im. Conrada Korzeniowskiego. W 1963 roku założył dodatkowo 22 Drużynę Harcerską im. Zofii Nałkowskiej. Gdy przy szkole powstał szczep harcerski, został jego komendantem. W 1972 roku szczep ten liczył już dziesięć drużyn. Organizował samodzielne obozy żeglarskie – w Funce i Rucianym, a także spływy kajakowe: na pojezierzu mazurskim w miejscowości Sorkwity, Brdą i Czarną Hańczą, obozy stałe i wędrowne, zimowiska w Tatrach, Sudetach, Pieninach, Sosnówce i Szklarskiej Porębie. W 1972 roku przeszedł na emeryturę. Wstąpił do Harcerskiego Kręgu Seniorów „Dębowego Liścia”. W 1986 roku został skarbnikiem kręgu. Za swoją zawodową i społeczną działalność został odznaczony licznymi wyróżnieniami. Otrzymał m.in. honorowy tytuł Zasłużony dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto, Złoty Krzyż Zasługi, Medal Komisji Edukacji Narodowej. GPS 53.120821 / 17.063656

wanków. Jako instruktor nauki jazdy przez kilka lat organizował dla harcerzy szczepu kursy na prawo jazdy. Po zakończeniu czynnej pracy instruktorskiej z młodzieżą był przewodniczącym Kręgu Instruktorskiego przy Szczepie. Czynnie uczestniczył także w pracy Koła Byłych Siódemkarzy i udzielał się w hufcowym Kręgu „Dębowego Liścia”.

Cmentarz Komunalny ul. Wiślana

Zostanie po mnie ponad szczyt starych topoli - nieba błam, zostanie po mnie - słuchaj, cyt! dźwięk, który ja tu tylko znam uścisk rąk i uśmiech - ten radości kwiat, wspomnienie zapomnianych mąk i stary las, i stary sad. Jarosław Iwaszkiewicz „Warkocz jesieni”

hm. Józef Szalla ur. 30 stycznia 1911 roku w Brodnicy zm. 20 września 1989 roku w Bydgoszczy Swą harcerską drogę rozpoczął w drużynie harcerskiej w Publicznej Szkole Podstawowej w Jabłonowie Pomorskim. Był zastępowym i współzałożycielem Drużyny Harcerzy im. Księcia Józefa Poniatowskiego. W 1926 roku rozpoczął naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Toruniu i tam wstąpił do 9 Pomorskiej Drużyny Harcerzy im. gen. J. Hallera. Na zlocie Chorągwi Pomorskiej w Garczynie pełnił funkcję drużynowego. Jako młody nauczyciel pełnił wiele funkcji w ZHP: był komendantem drużyn w Nowym Mieście, kierownikiem Referatu Drużyn Harcerskich przy Komendzie Hufca w Brodnicy i wizytatorem chorągwianym. Wiosną 1938 roku ukończył kurs harcmistrzowski w Górkach Wielkich, którego komendantem był hm. Aleksander Kamiński. Założył 130 Pomorską Drużynę Harcerzy im. Jana III Sobieskiego w Brodnicy i był jej drużynowym do 1939 roku. Brał udział w kampanii wrześniowej, w czasie okupacji działał w konspiracji „Jaszczurkowcy”. Po wojnie wrócił do pracy jako nauczyciel w szkole w Brodnicy. Dodatkowo pracował w Inspektoracie Szkolnym jako powiatowy inspektor w-f i wychowania harcerskiego. Pełnił rolę opiekuna 4 i 7 brodnickich drużyn. Był komendantem Hufca w Brodnicy, a potem komendantem Ośrodka. W lutym 1949 roku został przeniesiony do Liceum Pedagogicznego w Bydgoszczy. Po reaktywowaniu ZHP w 1957 roku, wspólnie z harcmistrzem Korneliuszem Erdmanem powołał Szczep Drużyn Harcerskich przy Państwowym Liceum Pedagogicznym i Szkole Ćwiczeń w Bydgoszczy. W latach 1964-1969 jako wykładowca Studium Nauczycielskiego był opiekunem Akademickiego Kręgu Instruktorskiego w Bydgoszczy. W tym czasie przeprowadził pięć kursów informacyjnych dla słuchaczy studium, w których łącznie wzięło udział 1217osób. W styczniu 1976 roku na spotkaniu instruktorów posiadających najwyższy, w tym czasie, stopień instruktorski – harcmistrza PL, powstał Krąg In-

struktorów Seniorów „Dębowego Liścia”. Został jego przewodniczącym i pełnił tę funkcję przez pięć kadencji, do 1986 roku. Za swą działalność zawodową w szkołach i społeczną w ZHP został uhonorowany wieloma orderami i odznaczeniami: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Partyzanckim, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Złotą Odznaką „Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej”, Brązowym i Złotym Krzyżem za Zasługi dla ZHP, Odznaczeniem honorowym za zasługi, przyznanym rozkazem Przewodniczącego ZHP w 1947 roku, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Medalem za Warszawę, Medalem Laur Pokoleń. Sektor VIII-B, rząd 4/16 GPS 53° 07’ 40.2” N / 18° 06’44.3” E

hm. Bolesław Kiliński ur. 31 stycznia 1927 roku w Kcyni zm. 2 lipca 2010 roku w Bydgoszczy Swoją aktywną działalność w ZHP rozpoczął jako 7-letni chłopiec w Gromadzie Zuchowej „Wilczków” w Szkole Powszechnej w Kcyni. W gromadzie wyróżniał się aktywnością i pomysłowością, więc szybko objął funkcję szóstkowego. W 1937 roku wstąpił w szeregi drużyny harcerskiej w Kcyni. Po wybuchu wojny rozpoczął pracę konspiracyjną w Szarych Szeregach i został łącznikiem w okręgu szubińskim. W kwietniu 1945 roku założył drużynę harcerską w Kowalewie. Funkcję jej drużynowego pełnił do sierpnia 1946 roku. Później był przybocznym w drużynie harcerskiej w Szubinie. W 1947 roku przeprowadził się do Jeleniej Góry, gdzie również zaangażował się w pracę w drużynie harcerskiej. Został drużynowym tamtejszej 100 Drużyny Harcerskiej, pełnił funkcję instruktora do spraw organizacyjnych w Komendzie Hufca ZHP Jelenia Góra. W 1950 roku przeprowadził się do Bydgoszczy. Po reaktywowaniu ZHP na I Zjeździe Łódzkim w 1956 roku zorganizował Szczep Drużyn przy SP 53 i do czerwca 1960 roku pełnił funkcję szczepowego i jednocześnie prowadził drużynę. Aktywnie pracował w Kręgu Instruktorskim przy Bydgoskiej Chorągwi ZHP, a od 1980 roku należał do Instruktorskiego Kręgu Seniorów ZHP „Dębowego Liścia” im. A. Kamińskiego. Przez jedną kadencję w latach 1986-1988 był komendantem tego kręgu. W latach 1990-1993 był przewodniczącym Referatu Ewidencji Instruktorów Komendy Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. W okresie swojej służby Instruktorskiej w ZHP brał udział w licznych

kursach i obozach szkoleniowych, był organizatorem i komendantem czterech szkoleniowych obozów harcerskich. Za aktywną działalność w ZHP został wyróżniony odznaczeniami: Odznaką Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi, Odznaką Przyjaciela Dziecka, Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim OOP, Brązowym i Srebrnym Medalem Za Zasługi dla Obronności Kraju, honorowym tytułem Zasłużony dla Hufca Bydgoszcz-Miasto i Senior ZHP, Medalem za Zasługi dla Harcerstwa Bydgoskiego i Odznaką 80-lecia ZHP, Honorową Odznaką Wojskowych Kręgów Instruktorskich, Medalem Kawaler Lauru Pokoleń, Odznaką Honorową Za Zasługi dla miasta Bydgoszczy. Sektor III-N, rząd 9/15 GPS 53 07’ 37.3” N / 18° 07’08.9” E

Feliks Kwaśniewski ur. 26 marca 1923 roku zm. 30 lipca 1997 roku w Bydgoszczy Był zawodowym kierowcą. Pracował w swoim zawodzie w Związku Młodzieży Polskiej. Po jego likwidacji w latach pięćdziesiątych, wybrał pracę kierowcy w Związku Harcerstwa Polskiego. Pracował w harcerstwie przez resztę swego zawodowego życia i jeszcze na emeryturze. Przez te kilkadziesiąt lat jeżdżenia w Bydgoskiej Chorągwi ZHP znał wszystkie miejsca obozowania harcerzy, siedziby hufców, instruktorów pełniących harcerskie funkcje. Oddany do końca harcerstwu, zawsze chętny do działania. Przez lata znał harcerskie życie w bydgoskiej chorągwi chyba najlepiej. Znał wiele anegdot z harcerskiego życia, ciekawostek, które poznawali członkowie harcerskich władz. Opanowany, spokojny kierowca, szczęśliwie potrafił wyjść z trudnych sytuacji stwarzanych przez innych użytkowników drogi.

Sektor V-A, rząd 2 grób 9 GPS 53° 07’44.1” N / 18° 06’56.0” E

hm. Halina Kozińska ur. 14 listopada 1950 roku w Radziejowie Kujawskim zm. 31 grudnia 2012 roku w Bydgoszczy Urodziła się w rodzinie chłopskiej. Rodzice posiadali duże gospodarstwo rolne. Miała dwie starsze siostry i brata. Po ukończeniu Liceum Ogólnokształcącego w Radziejowie podjęła naukę w Studium Nauczycielskim w Toruniu – kierunek matematyka. Już w liceum, w 1967 roku, została instruktorem ZHP. Pracę zawodową rozpoczęła w Szkole Podstawowej nr 20 w Bydgoszczy jako nauczyciel matematyki. Prowadziła szczep, później pełniła funkcję komendanta Ośrodka ZHP. W 1976 roku podjęła pracę w Szkole Podstawowej nr 7 jako nauczyciel matematyki i równocześnie Komendant Szczepu ZHP im. Powstańców Wielkopolskich. W rocznice powstania harcerze szczepu uczestniczyli w uroczystościach upamiętniających powstanie, pełniąc wartę honorową przy Pomniku Powstańców. Doceniając to Miejski Komitet Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa uhonorował dh Halinę odznaką „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”.

Przez wiele lat była członkiem Rady Hufca Bydgoszcz-Miasto. Za długoletnie zaangażowanie się w kształcenie kadry instruktorskiej – w 1976 otrzymała „Złotą Odznakę Kadry Kształcącej”. Organizowała biwaki, rajdy i obozy harcerskie m.in. w Legbądzie, Wilczym Gardle, Pólku i Nowym Jasińcu. Podejmowała wiele działań na rzecz mieszkańców osiedli Bartodzieje i Wyżyny. Za swoje zaangażowanie i pracę na rzecz ZHP i środowiska była wielokrotnie nagradzana i wyróżniana: srebrnym Krzyżem za zasługi dla ZHP,, honorową odznaką za zasługi dla miasta Bydgoszczy, medalem honorowym za zasługi dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. W maju 1981 roku ukończyła studia magisterskie – kierunek matematyka w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy i podjęła pracę jako nauczyciel matematyki w Szkole Podstawowej nr 25, gdzie prowadziła 112 Bydgoską Drużynę Harcerską. Po przejściu na emeryturę aktywnie uczestniczyła w pracach Stowarzyszenia Przyjaciół Harcerstwa. Jedną z jej złotych myśli był cytat z Napoleona I: „Wszystko umiera – tylko pamięć dobrych uczynków nie ginie..” SektorK-3. rząd 11 grób 4 GPS 53° 07 43.3” N / 18° 06’52.9” E

Do ZHP wrócił w latach dziewięćdziesiątych, do 42 BDH. Pełnił w niej funkcję przybocznego. Następnie w Związku Drużyn Harcerskich „Zawiszanie” był kwatermistrzem i skarbnikiem. W 1996 roku zdobył stopień instruktorski podharcmistrza. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi, MedalemzZa Zasługi dla miasta Bydgoszczy i medalem zasłużony dla Hufca BydgoszczMiasto”.

Sektor XIII-D, rząd 3 grób 16 53° 07’40.4” N / 18° 06’35.9” E

phm. Edward Plewiński

phm. Zbigniew Sidor

ur. 19 września 1929 w Bydgoszczy zm. 23 grudnia 2014 roku w Bydgoszczy

ur. 8 grudnia 1945 roku w Tucholi zm. 11 maja 2010 roku w Bydgoszczy

Wstąpił do 8 Drużyny Harcerzy im. Władysława Jagiełły w Bydgoszczy 20 sierpnia 1946 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożył 13 kwietnia 1947 roku. Zdobył wszystkie stopnie harcerskie, od młodzika do harcerza Rzeczypospolitej. W drużynie pełnił funkcję gospodarza i referenta gospodarczego, przybocznego i drużynowego. Tę ostatnią funkcję w 8 BDH pełnił od 2 listopada 1948 roku. 1 października 1949 roku ukończył próbę drużynowego, co zostało potwierdzone rozkazem Komendanta Chorągwi Pomorskiej.

Do drużyny harcerskiej wstąpił w 1957 roku w Nowem nad Wisłą, będąc uczniem piątej klasy. W tym samym roku wyjechał na obóz harcerski do Gródka koło Drzycimia. W 1958 roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie. Po ukończeniu nauki i odbyciu zasadniczej służby wojskowej związał się z kręgiem instruktorskim „Korczakowcy”. W 1957 roku w Brdyujsciu złożył zobowiązanie instruktorskie, które odbierał hm. Mieczysław Hojan. Ukończył kurs drużynowych zuchowych w Cieplicach i został drużynowym zuchów w Szczepie przy Szkole Podstawowej nr 24.

Brał udział w różnego rodzaju imprezach harcerskich na szczeblu hufca, jako współorganizator. Po założeniu rodziny w 1971 roku, miał przerwę w pracy harcerskiej. Do działalności w Komendzie Hufca Bydgoszcz-Miasto wrócił w 1992 roku, najpierw jako członek namiestnictwa zuchowego, następnie zajmował się ewidencją instruktorską w hufcu. W 1993 roku został członkiem Kręgu In-

Był człowiekiem bardzo ambitnym, który realizował swoje zamierzenia do końca. Na 60 jubileusz „Zielonej Siódemki” postanowił, że z boksów na węgiel, w piwnicy powstanie duża harcówka. Dzięki jego własnej pracy i wielu pomocników powstała piękna harcówka, która po modernizacjach służy do dziś harcerzom. Był zapalonym turystą, członkiem Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego od 1961 roku. Uwielbiał górskie wędrówki po Tatrach. Większość harcerzy z „Zielonej Siódemki” i uczniów technikum zapamiętała go jako organizatora wielkiej grupy na Pierwszomajowych Rajdach Świętokrzyskich. Trud wędrówki z plecakiem, samodzielne posiłki gotowane na kocherze w polu, noclegi w stodołach czy niewykończonych domach na świętokrzyskiej wsi, były naprawdę wielką przygodą.

struktorskiego „Dębowego Liścia”, którego członkiem był do końca życia. Poza działalnością harcerską, był członkiem Polskiego Klubu Esperanto. Sektor XIII-P, rząd 1 grób 25 GPS 53° 07’40.4” N / 18° 06’36.5” E

hm. Janusz Grzesik

Za swą harcerską działalność został odznaczony Krzyżem „Za zasługi dla ZHP” w 1978 roku. Sektor IV-I, rząd 4, grób 16

ur. 13 listopada 1936 roku w Bydgoszczy zm. 3 lipca 1998 roku w Bydgoszczy Zobowiązanie instruktorskie złożył w 1959 roku w Zakopanem. W 1978 roku zdobył stopień harcmistrza. W latach 1977-1983 roku był zastępcą komendanta Szczepu „Zielona Siódemka” przy Technikum Kolejowym Ministerstwa Komunikacji w Bydgoszczy. Był magistrem matematyki i uczył tego przedmiotu w technikum. Później pracował w Szkole Podstawowej nr 20 przy ulicy Grabowej.

53° 07’42.5” N / 18° 07’03.3” E

Cmentarz Starofarny w Bydgoszczy Grunwaldzka

W cichym śnie, spocznij już - Bóg jest tuż

hm. Bogumiła Kaja ur. 8 grudnia 1932 roku w Nakle nad Notecią zm. 2 stycznia 2014 roku w Bydgoszczy Naukę, z powodu wybuchu II wojny światowej, podjęła najpierw w ramach tajnych kompletów, dopiero w styczniu 1945 roku rozpoczęła naukę w SP 24 przy ul. Chwytowo. W styczniu 1945 roku wstąpiła w 5 ż. BDH. W 1946 roku rozpoczęła naukę w Liceum Pedagogicznym i wstąpiła do 20 ż. BDH prowadzonej przez hm. Zofię Moroz. 1947 roku złożyła Przyrzeczenie Harcerskie. Po ukończeniu liceum w 1950 roku pracowała w szkole. W tym samym roku zrezygnowała z działalności harcerskiej w związku z odejściem ZHP od dawnych idei. W 1956 roku podjęła zaoczne studia uzupełniające w Studium Nauczycielskim, a na fali zmian popaździernikowych wróciła do harcerstwa. Reaktywowała 20 ż. BDH i została jej drużynową, podjęła też działalność w kręgu instruktorskim przy SN. Gdy przeniosła się do pracy w SP 39, zadbała o to by powstały przy niej drużyny harcerskie i zuchowe. Już po roku było ich 9, co dało podstawę do powołania przy tej szkole szczepu harcerskiego, który z czasem stał się jednym z najlepiej pracujących

bydgoskich ośrodków. Gdy po 45 latach pracy zawodowej przeszła na emeryturę, organizowała kolonie dla wychowanków Domu Pomocy Społecznej w Kadłubie, którym kierowała Zofia Moroz. Została uhonorowana wieloma odznaczeniami harcerskimi i państwowymi, m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Sektor H, rząd 11 grób 7 GPS 53.127306 / 17.984227

phm. Mirosława Jankowiak z d. Gurdak ur. 1 lutego 1933 roku w Solcu Kujawskim zm. 4 stycznia 2014 roku w Tucholi W 1938 roku wstąpiła do gromady zuchowej, a w szeregi ZHP w kwietniu 1945 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w kwietniu 1948 roku. W ciągu swej pracy harcerskiej pełniła funkcję drużyno-

wej 4 Drużyny Harcerskiej im. Św. Kingi w Solcu Kujawskim. W 1999 roku wstąpiła do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”.

Sektor A, rząd 2 grób 38 GPS 53.126599 / 17.984274

Inne cmentarze w Bydgoszczy

Spieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą ks. Jan Twardowski

hm. Irena Gnap ur. 6 lutego 1947 roku w Bydgoszczy zm. 7 kwietnia 2008 roku w Bydgoszczy Urodziła się w rodzinie robotniczej, jako piąte dziecko Franciszki i Franciszka Busse. Uczęszczała do SP 41 w Bydgoszczy, później do Liceum Pedagogicznego w Nakle nad Notecią, które ukończyła w maju 1966 roku. Dwa lata wcześniej została instruktorem ZHP. Prowadziła gromadę zuchową. Po ukończeniu liceum podjęła pracę jako nauczycielka w SP 21 w Bydgoszczy i w niej także pracowała z gromadą zuchową. W kolejnych latach uczyła w różnych szkołach, wszędzie prowadząc jednocześnie zuchowe gromady. W 1971 roku ukończyła Studium Nauczycielskie w Bydgoszczy na kierunku nauczanie początkowe i zajęcia praktyczno-techniczne. W 1978 roku przekazała prowadzoną przez siebie drużynę zuchową przy SP nr 25 następcy, a sama objęła szczep przy tej szkole. Poza prowadzeniem szczepu pełniła także funkcję przewodniczącej kręgu instruktorskiego przy szkole, a od 1982 roku prowadziła 107 Bydgoską Drużynę Harcerską, z którą w latach 1984–1986 zdobyła trzykrotnie miano Drużyny Sztandarowej Hufca. W międzyczasie, w 1982 roku ukończyła studia magisterskie z nauczania początkowego, a w latach 1983-1984 była słuchaczem studium podyplomo-

wego na kierunku Podstawa Teorii i Metodyka ZHP. W 1984 roku objęła funkcję namiestnika zuchowego Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Jednocześnie pracowała w Ognisku Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza”, przemianowanym z czasem na Młodzieżowy Dom Kultury nr 4; od 1990 roku pracowała w nim jako nauczycielka zajęć pozalekcyjnych. W 1987 roku uzyskała III stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pedagogiki społecznej – metodyka ZHP. Kwalifikacje podnosiła także w ramach pracy społecznej, kończąc kursy dla drużynowych zuchowych i harcerskich, przewodniczących kręgów instruktorskich i komendantów szczepów. Zdobyła stopień harcmistrza. Organizowała rajdy, obozy, imprezy dla zuchów i harcerzy (od 1979 do 2005 roku odbyło się ponad 60 zorganizowanych przez nią obozów). W 1988 roku objęła stanowisko zastępcy komendanta Hufca ZHP Bydgoszcz–Miasto. W 1999 roku była przewodniczącą Hufcowej Komisji Kształcenia i Stopni Instruktorskich, następnie przewodniczącą Hufcowego Zespołu Kadry Kształcącej. W 1996 roku odeszła na emeryturę. Została słuchaczem Bydgoskiego Uniwersytetu III Wieku. Współpracowała z Towarzystwem Miłośników Miasta Bydgoszczy, Ogólnopolskim Klubem Autorów i Dokumentalistów Historii Harcerskiej, Miejskim Komitetem Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, regionalnym Oddziałem PTTK „Szlak Brdy”, Harcerskim Klubem Turystyki Pieszej „Kiwaczki”, Stowarzyszeniem Przyjaciół Harcerstwa, Muzeum Oświaty w Bydgoszczy, gdzie zdobyła wiele bratnich dusz. Jej osobistą pasją była także turystyka ta piesza, jak i górska. Zdobyła Odznaki Turystyki Pieszej – OTP oraz Górskie Odznaki Turystyczne – GOT, w 1992 roku została Przodownikiem Turystyki Pieszej Pomorza Południowego. ZHP odznaczył ją Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” (1999). Otrzymała też wiele innych nagród i wyróżnień, takich jak: Nagroda Trzeciego Stopnia Ministra Oświaty i Wychowania za osiągnięcia w pracy dydaktycznowychowawczej (1980), honorowa odznaka „Za zasługi dla Miasta Bydgoszcz” nadana przez Prezydium Rady Miejskiej (1980), Dyplom „Przyjaciel Dziecka” z okazji 75-lecia Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (1984), Nagroda Inspektora Oświaty i Wychowania za szczególne osiągnięcia w pracy dydaktycznej i wychowawczej (1986), Srebrna Odznaka „Zasłużony w pracy PTTK wśród młodzieży” nadana przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze(2002), Honorowy tytuł „Senior ZHP” (2007). Gdy zachorowała, nie przestała oddawać się swoim pasjom. Działała w Towarzystwie Operowym, w regionalnym oddziale PTTK „Szlak Brdy” Turysta Senior, Klubie Seniora ZNP, Komisji Historycznej Komendy Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto.

Zgodnie ze swoja wolą została pochowana w mundurze harcerskim. Na kamieniu nagrobnym wyryto lilijkę harcerską. Spoczywa na cmentarzu parafii św. Józefa przy ul. Toruńskiej. GPS 53.1165161 / 18.0374456

hm. Mieczysław Hojan

hm. Lucyna Andrysiak

ur. 5 października 1932 roku w Poznaniu zm. 18 sierpnia 2015 roku w Bydgoszczy

ur. 2 stycznia 1955 roku w Bydgoszczy zm. 6 grudnia 2017 roku w Bydgoszczy

Do Związku Harcerstwa Polskiego wstąpił w 1945 roku i 20 czerwca tego roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie w drużynie na Wildzie w Poznaniu. W sierpniu 1949 roku złożył na zgrupowaniu obozowym Chorągwi Wielkopolskiej zobowiązanie instruktorskie. W latach 50., po przeprowadzce wraz z rodzicami do Bydgoszczy, podjął pracę nauczyciela w IV LO, w którym założył 47 Bydgoską Drużynę Harcerską, będącą zalążkiem szybko rozrastającego się szczepu. W tym czasie był również korespondentem „Poradni metodycznej” przy GK ZHP oraz miesięcznika „Drużyna”. 1 września 1966 roku Komenda Chorągwi Bydgoskiej powierzyła mu funkcję komendanta Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Pełnił ją do sierpnia 1971 roku, po czym podjął pracę w Komendzie Chorągwi, zostając członkiem Rady Chorągwi Bydgoskiej. W latach 1981-1985, jako członek Rady Naczelnej ZHP, kierował Komisją Metodyki Harcerskiej GK ZHP. Pięciokrotnie reprezentował chorągiew na zjazdach ZHP. Od 1971 do 1985 roku przewodniczył kręgowi Instruktorskiemu przy Bydgoskiej Chorągwi ZHP, a od 1986 roku przez 18 lat – Chorągwianej Komisji Historycznej. Zorganizował 68 obozów, zimowisk i kursów. Przez 9 lat redagował czasopismo chorągwiane „W harcerskim kręgu”, a przez 6 prowadził kronikę Komendy Chorągwi. Niezwykle bogaty jest jego dorobek wydawniczy: 17 broszur szkoleniowych „Vademecum drużynowego”, 33 o historii ZHP, 3 książki o historii bydgoskiego harcerstwa, poza tym wiele artykułów i opracowań w wydawnictwach harcerskich. Na harcerskiej emeryturze działał w Stowarzyszeniu Przyjaciół Harcerstwa. Odznaczony najwyższymi odznaczeniami harcerskimi i wieloma państwowymi oraz instytucjonalnymi. Tabliczka Epitafijna znajduje się w Mauzoleum Wspólnoty Skulskiej przy Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Skulsku.

Przygodę z harcerstwem rozpoczęła w szkole podstawowej, potem zaangażowała się w działalność harcerską przy Technikum Elektronicznym, gdzie poznała swojego przyszłego męża - Janusza Andrysiaka. Ukończyła pedagogikę kulturalno-oświatową w WSP w Bydgoszczy i studium podyplomowe w zakresie edukacji europejskiej. Drogę zawodową rozpoczęła jako pedagog w Zespole Szkół Elektronicznych. Przez 24 lata pełniła funkcję komendantki (1990–2014), a później zastępczyni komendanta i skarbniczki (2014–2017) Chorągwi KujawskoPomorskiej ZHP w Bydgoszczy. Była współzałożycielką Stowarzyszenia Przyjaciół Harcerstwa. W 2013 roku odpowiadała za przygotowania i przeprowadzenie Międzynarodowego Zlotu Harcerzy i Skautów „Wicek 2013” w Toruniu, w którym udział wzięło 2,1 tys. harcerzy i skautów. W latach 1998–2014 przez cztery kadencje była radną województwa z ramienia SLD, a w latach 2000-2006 przewodniczyła sejmikowi województwa. W latach 2012–2013 jako społeczny ekspert, uczestniczyła w przygotowaniu strategii województwa, a następnie konsultowała tworzenie Regionalnego Planu Operacyjnego na lata 2014–2020. Reprezentowała województwo w Zgromadzeniu Ogólnym Związku Województw RP oraz Kongresie Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy w Strasburgu. Z jej inicjatywy w 2015 roku powołano Radę Organizacji Pozarządowych Województwa Kujawsko – Pomorskiego, której przewodniczyła aż do śmierci. W latach 2009–2010 była koordynatorem operacji „Powódź” z upoważnienia Ministerstwa Zdrowia i organizowała wypoczynek dla ponad 5 tysięcy dzieci oraz pomoc w usuwaniu skutków powodzi.

Spoczywa na cmentarzu komunalnym przy ul. Ludwikowo. Sektor 4, rząd B/10 GPS 53.139164 / 17.995231

Za osiągnięcia w działalności pedagogicznej, społecznej i harcerskiej otrzymała wiele odznaczeń i wyróżnień, m.in. Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2014), Złoty Krzyż Zasługi (2002), Srebrny Medal „Za Zasługi dla LOK” (1995), Srebrny Medal „Za Zasługi dla Policji” (2003), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1997), Złoty Krzyż „Za Zasługi dla ZHP” (1990), Medal „Za Zasługi dla Lasów Kujawsko-Pomorskich (2005), Odznakę „Przyjaciela Dziecka” (1985). W grudniu 2009 r. została uhonorowana za całokształt działalności harcerskiej Nagrodą Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Sejmik na nadzwyczajnej, zwołanej w tym celu sesji przyznał jej pośmiertnie Odznakę Honorową za Zasługi dla Województwa Kujawsko– Pomorskiego. „Zawsze była tą, która wiedząc, czego chce, robiła krok do tyłu, aby było miejsce na podanie ręki. Nigdy się nie rozpychała” – wspominał w laudacji marszałek Piotr Całbecki. GPS 53 09 08.3 N / 18 10 28.9 E

hm. Janusz Andrysiak ur. 5 maja 1953 roku w Bydgoszczy zm. 14 listopada 2017 roku w Bydgoszczy Był drużynowym drużyny wodnej w szczepie harcerskim przy Technikum Elektronicznym w Bydgoszczy. Działał aktywnie w kręgu instruktorskim. W latach osiemdziesiątych był zastępcą komendanta Hufca Bydgoszcz-Miasto. Swoje zainteresowania wodne przekazywał młodym harcerkom i harcerzom prowadząc 2 Bydgoską Drużynę Harcerską WOPR, która zbiórki miała w Domu Harcerza na ulicy Libelta 8, a pływała w piątki wieczorem na basenie „Astorii”. W Domu Harcerza prowadził również zajęcia komputerowe na komputerach ZX Spectrum. Była to pierwsza tego typu pracownia komputerowa na terenie Bydgoszczy. Był pedagogiem z powołania. Na swojej drodze zawodowej czerpał z doświadczeń i kompetencji wyniesionych z harcerstwa. Ponadto, połączył powołanie do pracy nauczyciela i zamiłowanie do informatyki. Był dyrektorem ds. ekonomiczno-administra-

cyjnych i kierownikiem pracowni komputerowej w bydgoskim Pałacu Młodzieży, pełnił funkcję kierownika Biura Edukacji i Nauki Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu, wykładał informatykę na Wyższej Pomorskiej Szkole Hotelarstwa i Turystyki. Był również dyrektorem Szkoły Podstawowej w Białych Błotach. Za swoją działalność został odznaczony Medalem Honorowym za Zasługi dla Hufca Bydgoszcz-Miasto (1988), Krzyżem za zasługi dla ZHP (1989) oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej (2010). Lucyna i Janusz Andrysiakowie spoczywają na cmentarzu przy ul. Cechowej w Starym Fordonie. GPS 53 09 08.3 N / 18 10 28.9 E

dh. Zofia Waszak-Dobrowolska Była założycielką i pierwszą drużynową I żeńskiej Bydgoskiej Drużyny Skautowej. Według jej relacji drużyna skautowa powstała 8 listopada 1918 roku w Domu Polskim przy ówczesnej ul. Gamma (obecnie jest to ul. dr. Emila Warmińskiego), przyjmując za patronkę generałową Zamojską. Szeregi I ż BDS przeważnie zasilały członkinie z Konspiracyjnego Towarzystwa Oświatowo – Patriotycznego „Brzask”, którego założycielką była również Zofia Waszak. Skautki spotykały się w Domu Polskim, a po jego zniszczeniu 17 sierpnia 1919 roku przez Prusaków, skautki gromadziły się w salce ochronki Zakładu im. Świętego Floriana. Przy tym Zakładzie mieścił się sierociniec i nieduży szpital, w którym zatrudniony był dr Marian Maryński wspierający ruch skautowy. Dr. Maryński w porozumieniu z drużynową Zosią Waszak, prowadził dla skautek kursy ratownictwa i przeprowadzał różne ćwiczenia sanitarne. Natomiast Jan Wierzejewski, założyciel I Bydgoskiej Drużyny Skautowej, w porozumieniu z drużynową Zosią Waszak zapoznał skautki z terenoznawstwem, sygnalizacją, stosowaniem węzłów, rozkładaniem namiotów i tzw. małą pionierkę. Drużynowa Zosia Waszak dostrzegała w idei skautowej źródło siły mogącej polepszyć w decydujący sposób charakter młodzieży i przygotować ją do walki o niepodległość Polski. Zapoznawała skautki z ideą skautingu i wymagała ścisłego przestrzegania prawa skautowego w życiu, ale szczególną uwagę zwracała na wychowanie w duchu miłości bliźniego, braterstwa i ofiarnej służby dla innych. Zosia Waszak była jedną z pierwszych nauczycielek polskich i organizatorką polskiegoszkolnictwa w Bydgoszczy. Na zbiórkach zaznajamiała harcerki z historią i literaturą polską. Gdy w 1920 roku utworzono już trzecią żeńską Bydgoską Drużynę Harcerską, została komendantką hufca, a drużynę po niej przejęła Hanna Rylska. Po wyjściu za mąż przekazała funkcję hufcowej Hannie Ciecierskiej.

Pełnił również funkcje członka Komendy Hufca Bydgoszcz-Miasto i członka Prezydium Chorągwianej Komisji Rewizyjnej. Był technikiem budowlanym i pracował w Zawodowej Straży Pożarnej. Był bardzo pogodnym człowiekiem, angażującym się w działalność hufca i chorągwi na różnych zawodach harcerskich z pokazami i uczestnictwem harcerzy uczących się korzystania ze sprzętu gaśniczego. Chętnie podejmował różnorodne zadania od kwatermistrzowskich po programowe, nierzadko wprzęgając w te działania rodzinę czy przyjaciół. Za swą działalność odznaczony brązowym, srebrnym medalem „Za zasługi dla pożarnictwa”, „Krzyżem za zasługi dla ZHP” i medalem „Za zasługi dla miasta Bydgoszczy”. Spoczywa na Cmentarzu Parafii NMP z Góry Karmel, ul. Tańskich. Sektor SCS, rząd A grób 4 GPS 53.132440 / 17.910557

hm. Mariusz Dopierała

hm. Józef Kruszyński

ur. 27 kwietnia 1955 roku w Bydgoszczy zginął 16 września 1991 roku w okolicach wsi Jaksice

ur. 21 lutego 1955 roku w Radomiu zm. 3 lipca 2005 roku w Bydgoszczy Był wychowankiem Szczepu ZHP przy Szkole Podstawowej nr 33 przy ulicy Jesionowej w Bydgoszczy. Należał do niego od zucha. W drużynie harcerskiej pełnił funkcję przybocznego (od września 1970 roku) i drużynowego (od września 1971 roku), później był zastępcą komendanta szczepu (od września 1979 roku) i komendantem szczepu (od 1 września 1980 roku). Zobowiązanie instruktorskie złożył 25 kwietnia 1971 roku. Zdobył wszystkie ówczesne stopnie instruktorskie od organizatora (1971), po harcmistrza (1978) i harcmistrza PL (1988).

Był synem Bronisława, podpułkownika Ludowego Wojska Polskiego, pilota. Do szkoły podstawowej chodził najpierw w Witkowie, a potem w Krakowie, gdzie wstąpił do 19 KDH działającej przy Szczepie Lotniczym im. Żwirki i Wigury. W styczniu 1968 roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie. W 1970 roku, po kolejnej przeprowadzce związanej z pracą ojca, tym razem do rodzinnej Bydgoszczy, uczęszczał do ZSZ, a później do Technikum Mechanicznego. Będąc uczniem technikum, odwołując się do swych krakowskich doświadczeń, założył 19 Pomorską Drużynę Harcerską Lotniczą im. Żwirki i Wigury „Gwiazda Północy”. Drużyna, po kilku latach działalności,

hm. Zdzisława Rzepka ur. 20 października 1940 roku w Sernikach zm. 12 listopada 2019 roku w Bydgoszczy

rozrosła się do szczepu. Utrzymywał kontakty z krakowskimi drużynami. Po służbie wojskowej w Marynarce Wojennej pracował w Wojewódzkim Domu Kultury, Osiedlowym Domu Kultury „Modraczek” i Domu Harcerza. W latach 1980-1982 był przewodniczącym Kręgu Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM) w Bydgoszczy, który stawiał sobie za cel przywrócenie w ZHP przedwojennych ideałów. Zdobył stopień harcmistrza. Odznaczony Odznaczeniem Szczepów Lotniczych I kl. Zginął w wypadku samochodowym w pobliżu wsi Jaksice, na trasie Bydgoszcz – Inowrocław. Spoczywa na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Kcyńskiej.

Należała do ZHP od 1963 roku aż do dnia swojej śmierci. Pracę etatową w Komendzie Chorągwi ZHP rozpoczęła w listopadzie 1962 roku jako księgowa. Pracowała w niej jako główna księgowa aż do przejścia na emeryturę w 1996 roku. Kierując działem księgowości, była profesjonalistką, znającą przepisy i czuwającą nad ich przestrzeganiem. Doskonaliła swoją wiedzę ekonomiczną i przekazywała ją podwładnym, komendantom hufców, kwatermistrzom i instruktorom odpowiedzialnym za finanse. Przez wszystkie lata pracy była członkiem chorągwianych zespołów wizytujących Harcerską Akcję Letnią i Zimową. Brała udział w nie dającej się oszacować liczbie zjazdów chorągwi i hufców, zlotów i zgrupowań chorągwianych, odpowiadając za ich stronę. Za swoją pracę była wielokrotnie odznaczana odznaczeniami państwowymi oraz harcerskimi. Od roku 2001 roku była członkiem Stowarzyszenia Przyjaciół Harcerstwa, w którym przez kilka lat prowadziła księgowość. Odeszła po kilkuletniej ciężkiej chorobie. Spoczywa na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Kcyńskiej.

hm. Łucja Nowak

hm. Jerzy Marciniak

ur. 10 maja 1946 roku w Mroczy zm. 31 lipca 1994 roku w Bydgoszczy

ur. 17 września 1928 roku w Miłosławiu zm. 8 kwietnia 2010 roku w Bydgoszczy

Była instruktorem harcerskim pełniącym wiele funkcji w ZHP. Od 1969 roku prowadziła gromadę zuchową na Białych Błotach. Pełna inicjatywy i pomysłów. Wspólnie z druhną Barbarą Cieślewicz, zaadaptowały stary autobus stojący przy sali gimnastycznej na harcówkę dla zuchów. Organizowała Nieobozową Akcję Letnią w Pólku, obóz w Mroczy i wiele innych akcji. Po rozpoczęciu pracy w Szkole Podstawowej nr 25 w Bydgoszczy została komendantem szczepu i komendantem Ośrodka Wyżyny. Była inicjatorem powstania Klubu Młodego Wychowawcy przy szczepie, na wzór Młodzieżowych Krągów Instruktorskich. Była organizatorem obozu szczepu w Pólku w ramach HAL-78.

Do 18 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej im. Stanisława Żółkiewskiego przy Szkole Podstawowej nr 30 przy ulicy Nowodworskiej wstąpił 13 kwietnia1938 roku. Uczestniczył w zbiórkach do wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku. Zaraz po zakończeniu okupacji – w lutym 1945 roku ponownie podjął działalność w tej drużynie, prowadząc gromadę zuchową. Gdy był uczniem Gimnazjum Kupieckiego, wstąpił do 27 BDH i został przybocznym. W czasie Zielonych Świątek w 1945 roku uczestniczył w pierwszym swoim biwaku w Lipnikach (pow. bydgoski), zaś w czasie wakacji letnich był na dwutygodniowym żniwnym obozie harcerskim w Gombinie – Smerzynie (pow. szubiński), gdzie był oboźnym. 7 października 1945 roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie. W kwietniu 1946 roku został mianowany drużynowym 27 BDH. Latem tego roku rozpoczął swoją działalność obozową, organizując obóz w Żybocinie na Dolnym Śląsku. W kolejnych latach zorganizował następne obozy: w Ostródzie (1947 rok), zgrupowanie obozów w Charzykowy (1948 rok) i zgrupowanie obozów w Bukówcu na Dolnym Śląsku (1949 rok). W tym czasie zdobył wszystkie stopnie harcerskie do Harcerza Rzeczypospolitej włącznie. W grudniu 1949 roku powierzono mu funkcję kierownika wydziału finansowo-gospodarczego Komendy Pomorskiej Chorągwi ZHP, którą pełnił do końca 1950 roku. Po reaktywowaniu ZHP w 1956 roku, razem z harcmistrzem Jerzym Kosińskim podjął działalność gospodarczą w chorągwi, tworząc Wojewódzką Spółdzielczą Składnicę Harcerską, później włączoną w Centralną Składnice Harcerską. Pełnił różne funkcje we władzach chorągwi: przewodniczącego Komisji Ewidencji Instruktorów, sekretarza Komisji Weryfikacji i Komisji Prób Stopni Instruktorskich. W listopadzie 1958 roku został komendantem Hufca ZHP BydgoszczMiasto, a 1 czerwca 1961 roku został zastępcą komendanta Chorągwi ZHP. W 1963 roku przeszedł do pracy etatowej w Centralnej Składnicy Harcerskiej w Bydgoszczy, na stanowisko zastępcy dyrektora do spraw handlowych i produkcji. W 1973 roku prowadził międzynarodowy obóz Bydgoskiej Akcji Nauki Języków Obcych w Funce, a później obóz w Czerkasach na Ukrainie. Był członkiem komisji historycznych w hufcu i w chorągwi oraz Harcerskiego Kręgu Seniorów „Dębowy Liść”. W dowód swoich zasług, został wyróżniony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem „Za zasługi dla ZHP”, Złota Odznaką „Zasłużony Działacz Kultury i wieloma innymi. Spoczywa na cmentarzu komunalnym przy ul. Ludwikowo.

W kolejnych latach została wicedyrektorem Szkoły Podstawowej nr 25, a potem wyjechała na jakiś czas za granicę. Po powrocie pracowała, aż do nagłej śmierci, w Szkole Podstawowej nr 50 na ul. Cichej. Była instruktorem kochającym dzieci, z głową pełną ciekawych pomysłów. Jej powiedzenie „Mam propozycje…” chętnie podejmowali instruktorzy i harcerze przyjmując do wspólnej realizacji. Spoczywa na cmentarzu parafii św. Józefa przy ul. Toruńskiej.

Cmentarze poza Bydgoszczą

….Daj nam wiarę, że to ma sens. Że nie trzeba żałować przyjaciół. Że gdziekolwiek są - dobrze im jest, Bo są z nami choć w innej postaci. I przekonaj, że tak ma być, Że po głosach tych wciąż drży powietrze. Że odeszli po to by żyć, I tym razem będą żyć wiecznie… Szymon Mucha „Kolęda dla nieobecnych”

hm. Jan Głodek ur. 31 maja 1932 roku w Szubinie zm. 2 kwietnia 2020 roku w Bydgoszczy Urodził się w rodzinie kierownika elektrowni miejskiej Jana Głodka i Jadwigi z domu Janickiej. Jego ojciec był wielkim szubińskim patriotą, powstańcem wielkopolskim i przedwojennym prezesem Towarzystwa Powstańców i Wojaków. Od najmłodszych lat, wpatrzony w postać swojego ojca, uczył się miłości do swojej małej ojczyzny. Jako małe dziecko był świadkiem pierwszych publicznych egzekucji na Polakach jesienią 1939 roku. Po wojnie, w 1955 roku zawarł związek małżeński z Barbarą Garba, z którego urodził się syn Jerzy. W 1967 roku ukończył pedagogikę na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1969-1981 pełnił funkcję dyrektora Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Bydgoszczy. Od dziecka związany z harcerstwem w Szubinie, Bydgoszczy i dawnym województwie bydgoskim. W latach 1950-1957 instruktor, zastępca kierownika Domu Harcerza w Bydgoszczy, w latach 1955-1957 instruktor Wydziału Harcerskiego przy ZW ZMP w Bydgoszczy, w latach 1957-1959 zastępca komendanta Hufca ZHP w Szubinie, od 1959 harcmistrz ZHP, w latach 1959-1961 zastępca komendanta, w latach 19611969 komendant Komendy Chorągwi ZHP w Bydgoszczy, w latach 1962-1985 członek Wojewódzkiej Komisji Historii Ruchu Młodzieżowego w Bydgoszczy, w latach 1981-1985 przewodniczący Komisji Historycznej Komendy Chorągwi ZHP w Bydgoszczy. Jego największa harcerską pasją była Sala Tradycji Harcerskiego Ośrodka Wodnego w Funce, gdzie co roku w letnie miesiące sprawował

funkcję kustosza. Ostatnie lata poświęcił działalności Instruktorskiego Kręgu Seniorów ZHP w Szubinie. Uczestniczył w comiesięcznych zbiórkach kręgu w Muzeum Ziemi Szubińskiej. Współautor publikacji o 100-leciu harcerstwa na ziemi szubińskiej. Współzałożyciel Szubińskiego Koła Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, członek Zarządu Oddziału Kujawsko-Pomorskiego TPPW 1918-1919 w Bydgoszczy. Autor wielu notek biograficznych zasłużonych dla ZHP, powstańców wielkopolskich, ofiar II wojny światowej. Ceniony pedagog, bibliotekarz i instruktor harcerski, który zawsze otaczał się młodym pokoleniem. Inicjator upamiętniania ludzi i wydarzeń historycznych związanych z ziemią szubińską. Pasjonat fotografii i autor licznych zdjęć, które przekazał do zbiorów Muzeum Ziemi Szubińskiej. Wielokrotnie odznaczany i wyróżniany za swoją pracę zawodową i społeczną, m. in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP”, odznaką honorową „Za Zasługi dla Województwa Bydgoskiego”, „Za Zasługi dla Miasta Bydgoszczy”, nagrodą honorową Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 „Dobosz Powstania Wielkopolskiego”. Spoczywa na cmentarzu w Szubinie.

hm. Adam Timler ur. 7 listopada 1875 roku we wsi Rauchersdorf (Kurzyna Średnia nieopodal Stalowej Woli), zm. w 1970 roku w Łodzi Dzięki staraniom rodziców, zamożnych rolników, został nauczycielem z uprawnieniami do nauczania w szkołach podstawowych i średnich. Pracę rozpoczął w Bochni. Uczył wychowania fizycznego w gimnazjum. Wstąpił do Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w 1895 roku. W tym czasie poznał Andrzeja Małkowskiego i pod jego wpływem w maju 1912 roku założył 1 Drużynę Skautową im. St. Żółkiewskiego. Zdobył stopień harcmistrza. Do Bydgoszczy przeniósł się krótko po powrocie naszego miasta do Polski. W 1921 roku włączył się w pracę bydgoskiego harcerstwa, został pierwszym hufcowym ZHP w Bydgoszczy. W 1922 roku wszedł w skład Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego, który zajmował się organizowaniem polskiego sportu w Bydgoszczy. Było to pierwsze tego typu ciało w Polsce. Na emeryturę przeszedł w 1937 roku. Wraz z żoną i młodszymi dziećmi przeniósł się do Poznania. Z uwagi na możliwość aresztowania przez wkraczających do Polski Niemców, po wybuchu II wojny światowej pojechał do Warszawy, do córki. Zostawił tam rodzinę, a sam ruszył w rodzinne strony, do sióstr, które pozostały na ojcowiźnie. Pracował w gospodarstwie. Po wojnie powrócił do Poznania i do szkoły, gdzie uczył przez kolejne lata. Zmarł podczas wizyty u jednego z synów w Łodzi i tam został pochowany.

hm. Zofia Kopeć ur. 23 stycznia 1913 roku w Berlinie zm. 17 sierpnia 1987 roku w Gdyni W sierpniu 1919 roku wróciła z rodzicami do kraju i osiadła w Bydgoszczy. W maju 1921 roku wstąpiła do 2 ż. BDH im. Marii Konopnickiej. W czerwcu 1924 roku złożyła Przyrzeczenie Harcerskie. W sierpniu 1937 roku wyjechała z Bydgoszczy do Starogardu Gdańskiego, gdzie zgłosiła się do pracy w Komendzie Hufca. Pod koniec 1938 roku Komenda Pomorskiej Chorągwi Harcerek mianowała ją Komendantką Pogotowia Harcerek w Starogardzie, by szkolić starsze dziewczęta na wypadek wojny. W pierwszych dniach września 1939 roku, gdy okupant zajął Starogard Gdański, została poinformowana o grożącym jej aresztowaniu. Wyjechała do Bydgoszczy. Tu nawiązała kontakt z harcerkami i razem podjęły akcję pomocy rodzinom wysiedlonym przez okupanta. W grudniu 1942 roku została aresztowana i przewieziona do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, z którego w kwietnia1945 roku wywieziono wszystkie więźniarki barkami na zachód. Udało jej się uciec z transportu, z wyspy Rugii. Wróciła do Bydgoszczy. Zgłosiła się do Komendy Chorągwi Harcerek i została jej członkiem. Szybko przeniesiono ją do pracy do Zabartowa k/Więcborka, gdzie w Harcerskim Gospodarstwie Rolnym prowadziła księgowość. Pozostała tam do 1948 roku. W 1949 roku na polecenie lekarza wyjechała do Sopotu, gdzie pracowała do maja 1969 roku. Spoczywa na Cmentarzu Witomińskim w Gdyni. Sektor 57, rząd 10, m. 16

przez NKWD w Starobielsku w 1940 roku. Starszy brat Janusz znalazł się w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, siostra Barbara zamieszkała w Warszawie. On tymczasem pozostał w Bydgoszczy i zarabiał na utrzymanie swoje oraz matki jako robotnik. Od początku wojny należał do konspiracyjnego harcerstwa. Próbował zorganizować drużynę harcerską w odlewni metali, w której pracował, za co został aresztowany. W więzieniu przesiedział od kwietnia 1940 do lutego 1941 roku. Po wyjściu na wolność pracował w fabryce „Lukullus” i podjął na nowo działalność w konspiracji. W 1943 roku złożył przysięgę AK i przyjął ps. „Jerzy”. W 1944 roku został szefem komórki łączności AK. Po wojnie zdał maturę w Miejskim Gimnazjum Męskim im. M. Kopernika i wyjechał do Poznania. Studiował na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego i w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w klasie fortepianu. Niedługo po zdobyciu stopnia magistra filozofii w zakresie filologii polskiej doktoryzował się, ale w związku ze swoim politycznymi poglądami został zmuszony do odejścia w uniwersytetu. Podjął pracę w Instytucie Teatralnym Leona Schillera w Warszawie. Współredagował „Pamiętnik Teatralny”, poświęcony historii i krytyce teatru. Publikował prace dotyczące teatru. Był profesorem warszawskiej Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza i wieloletnim wiceprzewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN. Już po jego śmierci ukazał się „Pamiętnik Gapia. Bydgoszcz, jaką pamiętam z lat 1930-1945”, jednej z najciekawszych książek o Bydgoszczy. Został uhonorowany wieloma odznaczeniami i nagrodami, w tym: Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1944), Złotym Krzyżem Zasługi (1955), Nagrodą im. Leona Schillera za prace teatrologiczne (1958), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1964), Krzyżem Armii Krajowej (1987) i Nagrodą Polskiej Akademii Nauk za wybitne osiągnięcia naukowe. W 2006 roku powstał w Warszawie Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego. W 1993 roku powstał o nim film dokumentalny „Profesor”. W Bydgoszczy jedna z ulic w Fordonie nosi jego imię. Spoczywa w Warszawie na Starych Powązkach. Kwatera 39 (1/18)

Siostra hm. Zofia Moroz

dh Zbigniew Raszewski

ur. 16 czerwca 1916 roku zm. 23 lutego 2006 roku Warszawie

ur. 5 kwietnia 1925 roku w Olsztynie zm. 7 sierpnia 1992 roku w Warszawie Z Olsztyna jego rodzice przeprowadzili się najpierw do Poznania, potem – w 1930 roku – do Bydgoszczy. W naszym mieście ukończył Państwowe Gimnazjum im. marsz. E. Rydza-Śmigłego uczęszczając jednocześnie do Miejskiego Konserwatorium Muzycznego. Był harcerzem, wraz z bratem Januszem należał do 4 BDH im. J. Kilińskiego, czyli do słynnej „Błękitnej Czwórki”. Jego ojciec, Jan, był polskim oficerem, więc po wybuchu II wojny światowej wyruszył na front; został zamordowany

Do Bydgoszczy trafiła wiosną 1920 roku wraz matką; ojciec zginął wcześniej, podczas działań wojennych. Matka wkrótce zachorowała i umarła. Czteroletnia Zosia trafiła do sierocińca prowadzonego przez Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Bydgoszczy. Wiosną 1922 roku Teodora i Stanisław Paszke ze Skórcza zostali jej przysposobionymi rodzicami. W 1927 roku przenieśli się do Bydgoszczy, w 1930 roku Zofia ukończyła tu 6-letnią szkołę powszechną i podjęła naukę w Prywatnym Seminarium Nauczycielskim w Bydgoszczy

przy ul. Zduny 14. Krótko potem Stanisław Paszke nagle umarł. Mimo trudnej sytuacji Zofia nie zrezygnowała z wymarzonego zawodu nauczyciela i nadal uczęszczała do seminarium. Była zdolną uczennicą, uzyskała stypendium, jednocześnie udzielała korepetycji. W 1934 roku seminarium zlikwidowano, przeniosła się więc do Torunia i kontynuowała naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim. W maju 1935 roku zdała egzamin dojrzałości oraz uzyskała uprawnienia pedagogiczne. Rozpoczęła pracę w nowo utworzonym Miejskim Koedukacyjnym Gimnazjum Kupieckim i na kurach dla żołnierzy analfabetów w 15. Pułku Artylerii Lekkiej i w 62. Pułku Piechoty w Bydgoszczy. Szybko zaczęła osiągać sukcesy dydaktyczne. 22 lutego 1933 roku, na uroczystej zbiórce z okazji Dnia Myśli Braterskiej, została przyjęta do ZHP. Wstąpiła do 6 ż. BDH. W lipcu 1935 roku na obozie w Zakopanem złożyła na ręce Olgi Małkowskiej Przyrzeczenie Harcerskie. W następnym roku przy Gimnazjum Kupieckim w Bydgoszczy założyła 16. ż. BDH im. N. Żmichowskiej. Funkcję jej drużynowej pełniła do końca sierpnia 1939 roku. W sierpniu 1939 roku uczestniczyła w kursie podharcmistrzowskim, który odbył się w Szkole Instruktorskiej na Buczu k/Skoczowa. W październiku została przez władze okupacyjne wysłana do pracy fizycznej w Zakładach Fotochemicznych „OPTA” w Bydgoszczy. Działała w harcerstwie konspiracyjnym, prowadziła tajne nauczanie. W kwietniu 1941 roku została aresztowana przez gestapo i oskarżona o działanie na szkodę rzeszy niemieckiej. Po kilku dniach została wysłana do obozu koncentracyjnego Ravensbruck. Tam spotkała inne uwięzione harcerki; wspólnie założyły obozową drużynę harcerską „Mury”. Jej hasło: „Trwaj i pomóż przetrwać innym.” Na początku lutego 1942 roku obóz wizytowała specjalna komisja Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Na jej wniosek komendant obozu ułaskawił 10

więźniarek, wśród nich Zofię Moroz. W Bydgoszczy Zofia Moroz wróciła do pracy w fabryce „OPTA”. W lipcu 1944 roku objęła stanowisko komendantki formacji Szarych Szeregów. W styczniu 1945 roku, po odzyskaniu wolności przez Bydgoszcz, zgłosiła się do pracy w punkcie dożywiania dla Polaków powracających z robót w Niemczech i z obozów. W lutym rozpoczęła pracę na stanowisku nauczyciela języka polskiego i historii w SP 12 przy ul. H. Dąbrowskiego. Dalej aktywnie działała w harcerstwie. Została wybrana komendantką Bydgoskiego Ośrodka Żeńskiego ZHP. Funkcję tę pełniła blisko rok. Do jej obowiązków należało zakładanie nowych drużyn. Równocześnie była członkiem Komendy Chorągwi, a później także zastępczynią komendantki Bydgoskiej Chorągwi Harcerek ZHP (tę funkcję pełniła do grudnia 1949 roku). Była organizatorką i Komendantką Centralnej Akcji Szkoleniowej „CAS” dla 180 drużynowych z województwa pomorskiego. Szkolenie to odbyło się w lipcu 1945 roku w Radziejowicach k/Warszawy. Organizowała również kursy dla zastępowych. Po wcieleniu ZHP do ZMP odmówiła współpracy. W 1956 roku, w dwa lata po śmierci przysposobionej matki, zamknęła dotychczasowy etap życia. Złożyła pisemną prośbę o przyjęcie do Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Misjonarek Marii w Warszawie. Została dyrektorem Domu Opieki Społecznej „Caritas” w Kadłubie k/Strzelec Opolskich, w którym przebywały dzieci upośledzone i niepełnosprawne. Zmodernizowała i rozbudowała tę placówkę. Z jej inicjatywy w szkole w Kadłubie zaczęły działać drużyny „Nieprzetartego Szlaku” im. Marii Grzegorzewskiej. Po przejściu na emeryturę w 1990 roku wspierała dom i szkołę, aż do roku 1993, gdy po blisko 28 latach pobytu, opuściła Kadłub i została przeniesiona do warszawskiej wspólnoty Franciszkanek Misjonarek Marii. Jednak nie nadawała się na klasztorną emerytkę. Na prośbę Chorągwi ZHP wyraziła zgodę na udział w szkoleniowych spotkaniach z kandydatkami na drużynowe, dzieląc się z nimi wiedzą i doświadczeniem. Spoczęła w grobowcu Sióstr FMM na cmentarzu na Służewie przy Wałbrzyskiej w Warszawie. Tabliczka epitafijna Zofii Moroz znajduje się w Mauzoleum Pamięci Harcerstwa – Wspólnota Skulska przy Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Skulsku.

hm. Danuta Milewska-Subkowska ur.11 stycznia 1921 roku w Lesznie Wlkp. zm. 7 lipca 1993 roku w Sopocie Do szkolnej drużyny harcerskiej im. królowej Jadwigi w Chełmnie wstąpiła w 1932 roku. Po wyjściu za mąż za dh. Bernarda Subkowskiego, udzielającego się w 1Bydgoskiej Drużynie Harcerzy im. St. Staszica, zamieszkała wraz z mężem w Bydgoszczy i dalszą przynależność do ZHP kontynuowała w 4 BDH im. M. i Wł. Zamojskich. We wrześniu 1939 roku uczestniczyła w Pogotowiu Harcerek. W listopadzie tego samego roku zaczęła organizować konspiracyjną drużynę harcerek „Młody

Las”. W konspiracji harcerskiej używała pseudonimu „Sosna”. W 1943 roku drużyna „Młody Las” została podporządkowana Szarym Szeregom, a ”Sosna” zaprzysiężona przez porucznika AK hm. Edwarda Zürna, została kurierką-łączniczką na trasie Bydgoszcz – Łódź – Warszawa. Przewoziła pisma, rozkazy i polskie książki. W lutym 1945 roku nastąpiło rozwiązanie drużyn konspiracyjnych przez ówczesną komendantkę phm. Zofię Moroz i rozpoczęła się normalna praca w drużynach harcerskich. Sub-

hm. Bernard Subkowski ps. Beno, Berdi ur. 21 maja 1914 roku w Bydgoszczy zm. w 1993 roku w Sopocie

kowska oraz kilka druhen z „Młodego Lasu” zapoczątkowały powstanie 4 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej Instruktorskiej – drużynową została Subkowska. W 1956 roku wraz z mężem wyjechała na wybrzeże i zamieszkała w Sopocie, gdzie dalej prowadziła działalność harcerską – była członkiem Komendy Hufca, drużynową 10 Sopockiej Drużyny Harcerek, członkiem Kręgu Instruktorów Seniorów przy Komendzie Chorągwi w Gdańsku.

Tablica jej poświęcona umieszczona została na honorowej ścianie Pomorskiego Muzeum Wojsk Lądowych przy ul. Czerkaskiej 2 w Bydgoszczy, w styczniu 1995 r. Na tablicy napisano: „Pamięci służby harcerskiej w Szarych Szeregach ZHP „Młody Las” 1939–1945 i 4 Bydgoskiej Drużynie Harcerek – Instruktorek 1945-1949 oraz Jej Założycielce Harcmistrzyni ZHP śp. Danucie Subkowskiej ps. „Sosna”. „Idź ! Czuwaj!…i szły wierząc w Zwycięstwo!”

Od 1932 roku w ZHP. Od początku związany z 1 BDH im. Stanisława Staszica. W 1939 r. został jej drużynowym. W czasie okupacji niemieckiej był drużynowym konspiracyjnej „Jedynki”. W roku 1944 roku przeszedł konspiracyjny kurs podharcmistrzowski Szarych Szeregów. W rozkazie nr L9 z 3.05.1944 r. naczelnik Szarych Szeregów przyznał mu stopień podharcmistrza. W jego mieszkaniu wielokrotnie odbywały się spotkania Szarych Szeregów. Wizytator „Pasieki” – hm. Edward Zürn, ps. Jacek – wiele razy zatrzymywał się w mieszkaniu małżeństwa Danuty i Bernarda Subkowskich w czasie podróży na wizytowane tereny. To w ich mieszkaniu doszło do przekazania obowiązków Komendanta Chorągwi Szarych Szeregów przez ukrywającego się phm. Bernarda Mrozińskiego wyznaczonemu przez „Jacka” hm. Maksymilianowi Jakubowskiemu. Po wyzwoleniu wstąpił w szeregi Wojska Polskiego i przeszedł szlak bojowy aż do Berlina. Po wojnie włączył się w odbudowę ZHP. Dalej był drużynowym 1 BDH pełniąc jednocześnie funkcję referenta drużyn lotniczych, a następnie hufcowego. Po przekształceniu ZHP w Organizację Harcerską w 1949 roku zaprzestał pracy w organizacji. Przeprowadził się z rodziną do Sopotu i zatrudnia w Polskim Radiu. Po roku 1956 w okresie odnowy wraca do służby instruktorskiej i do 1958 roku pełni funkcję komendanta Hufca ZHP w Sopocie. Od 1978 roku był członkiem Kręgu Instruktorów Seniorów przy komendzie Chorągwi ZHP w Gdańsku. W latach osiemdziesiątych aktywnie wspierał ruch odnowy harcerstwa (KIHAM). 25 października 1987 w Bydgoszczy w 70-tą rocznicę powstania „Jedynki” brał udział w uroczystości odsłonięcia tablicy pamiątkowej w kościele św. Trójcy, był jednym ze współorganizatorów tej uroczystości. Kulminacją uroczystości było odsłonięcie pamiątkowej tablicy. Tego wzruszającego aktu dokonali wspólnie: synowie Jana Wierzejewskiego: Bogdan, Zbigniew i Edmund oraz hm. Bernard Subkowski. Z wielkim wzruszeniem odebrano wprowadzenie repliki sztandaru I BDH, którą opracował hm. Bernard Subkowski. Danuta Milewska-Subkowska i Bernard Subkowski spoczęli w grobie rodzinnym na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Malczewskiego w Sopocie.