Życie w średniowiecznej wsi by SIW Znak

FRANCES GIES · JOSEPH GIES

Przekład: Jakub Janik

Wydawnictwo Znak Horyzont Kraków 2018

Tytuł oryginału Life in a Medieval Village Copyright © 1990 by Frances and Joseph Gies All rights reserved. Projekt okładki Oksana Shmygol Obraz na pierwszej stronie okładki Ein Bauernhof Johanna Ludwiga Morgensterna Opieka redakcyjna Natalia Gawron-Hońca Wybór ilustracji Jakub Janik Opracowanie przelicznika miar i wag oraz dostosowanie słowniczka Jakub Janik Opracowanie ilustracji Katarzyna Leja Adiustacja Judyta Wałęga Korekta Aleksandra Ptasznik Aneta Iwan Indeks Tomasz Babnis Opracowanie typograficzne i łamanie Katarzyna Leja © Copyright for the translation by SIW Znak Sp. z o.o., 2018 Copyright © for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2018 ISBN 978-83-240-4281-4

Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. K ościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2018. Printed in EU

spis treści

Prolog. Elton.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Rozdział 1. Pojawienie się wsi.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Rozdział 2. Wieś angielska: Elton.. . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Rozdział 3. Pan.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Rozdział 4. Kim byli chłopi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Rozdział 5. Jak żyli chłopi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Rozdział 6. Małżeństwo i rodzina.. . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Rozdział 7. Wieś przy pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Rozdział 8. Parafia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Rozdział 9. Wiejska sprawiedliwość.. . . . . . . . . . . . . . . . 321 Rozdział 10. Schyłek średniowiecznej wsi. . . . . . . . . . . . 365 Przypisy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391 Przelicznik miar i wag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Słownik pojęć. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419

Bibliografia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 Indeks.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 Podziękowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 Źródła ilustracji.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445

1 pojaw ienie siÄ&#x2122; wsi

e współczesnym świecie wieś jest zaledwie bardzo małym miasteczkiem, często przedmieściem metropolii, z pewnością w dużym stopniu elementem otaczającej ją okolicy. Z kolei „staroświecka” amerykańska wieś z dziewiętnastego stulecia pełniła bardziej charakterystyczne funkcje: mieszkający w niej rzemieślnicy czy kupcy dostarczali otaczającym ją farmom swoich usług. Tymczasem wieś średniowieczna różniła się od obu powyższych typów, niezwykle rzadko była miejscem zamieszkania wspomnianych dwóch grup ludności. Jej populacja składała się z rolników – ludzi obrabiających ziemię i hodujących zwierzęta. Ich domy, stodoły oraz szopy znajdowały się w centrum osady, a zaorane pola, pastwiska czy łąki otaczały ją dookoła. Wieś średniowieczna była wspólnotą społeczną, ekonomiczną i polityczną. We współczesnej Europie i Ameryce wsie zamieszkiwane są przez niewielki procent ludności. Dla odmiany

ŻYCIE W ŚREDNIOWIECZNEJ WSI

w wiekach średnich, podobnie zresztą jak i dziś w większości krajów trzeciego świata, osady wiejskie stanowiły dom dla zdecydowanej większości populacji. Dziś wieś jest miejscem, gdzie ludzie mieszkają, ale niekonieczne tam pracują. Tymczasem w wiekach średnich była ona dla mieszkańców głównym punktem odniesienia, podstawą społeczności – w kontekście wszystkich ról życiowych. Tam mieszkali oraz pracowali; spotykali się z innymi; kochali i żenili; warzyli i pili piwo; grzeszyli; chodzili do kościoła; płacili kary; mieli dzieci z prawego i nieprawego łoża; pożyczali pieniądze, narzędzia i ziarno; kłócili się i walczyli; wreszcie chorowali i umierali. Razem tworzyli przy tym swego rodzaju zintegrowaną całość, stałą społeczność zorganizowaną pod kątem rolnictwa. Ich poczucie wspólnej działalności wyrażało się we wszelkiego rodzaju dokumentach za pomocą specjalnej terminologii. Mowa tu o communitas villae – wspólnocie lub społeczności sioła albo wsi* – jak również tota villata – ogóle wszystkich mieszkańców wsi**. Same słowa były nowe: angielskie vill i village pochodzą od rzymskiej villa – posiadłości ziemskiej, która później, we wczesnym średniowieczu, stawała się często w Europie centrum osadnictwa. Najbliższy łaciński odpowiednik wyrazu village to vicus – słowo używane do opisywania wiejskiego okręgu lub obszaru. Autorzy używają tu dwóch angielskich terminów: vill oraz village. Odpowiednik polskiego terminu „gromada”.

* **

1. POJAWIENIE SIĘ WSI

Średniowieczna wieś – charakterystyczna i w swoim czasie zaawansowana forma wspólnoty – reprezentowała nowy etap rozwoju najstarszego na świecie typu cywilizowanego społeczeństwa: gospodarki chłopskiej. System ten tworzyli już pierwsi neolityczni rolnicy, stosowali go także ich następcy z epoki brązu i żelaza oraz ludzie z cywilizacji antycznych. Jednak żadne z tych społeczeństw nie było oparte na wsi tak bardzo, jak społeczeństwo z wieków średnich. Indywidualne zagrody, tymczasowe obozy, plantacje pełne niewolników, przysiółki zamieszkane przez kilka (prawdopodobnie spokrewnionych ze sobą) rodzin, fortece, otoczone murami miasta – we wszystkich tych ośrodkach ludzie żyli na długo przed epoką średniowiecza, rzadko jednak grupowali się wówczas w społeczności, które moglibyśmy nazwać wiejskimi. I w rzeczy samej – nie jest łatwo zdefiniować pojęcie wsi. Historycy, archeologowie oraz socjologowie mają Fotografia przedstawia rekonstrukcję typowych domostw z epoki żelaza na terenie Butser Ancient Farm Project w Petersfield w Anglii. Okrągłe chaty pokryte strzechą odwzorowują konstrukcje datowane mniej więcej na 300 lat p.n.e.

ŻYCIE W ŚREDNIOWIECZNEJ WSI

problem z satysfakcjonującym oddzieleniem wsi od sioła czy osady. Edward Miller i John Hatcher w swojej pracy Medieval England: Rural Society and Economic Chan ge, 1086–1348* przyznają: „gdy tylko zadajemy pytanie, czym jest wieś, wpadamy w kłopoty”. Autorzy konkludują swój wywód stwierdzeniem, iż wieś różni się od zwykłego sioła tym, że „przysiółki często były po prostu początkowymi osadami założonymi podczas ekspansji na nowe tereny rolnicze”, a ich organizacja była „prostsza i bardziej pierwotna” niż w przypadku prawdziwej wsi1. Z kolei Trevor Rowley i John Wood w pracy Deserted Villages** oferują „szeroką definicję” wsi jako „grupy rodzin żyjących w skupisku domostw i posiadających poczucie wspólnoty”2. Inni badacze, Jean Chapelot i Robert Fossier, w swoim The Village and House in the Middle Ages*** identyfikują „cechy definiujące osadę wiejską” jako „koncentrację populacji, organizację osadnictwa w obrębie ograniczonej przestrzeni, wspólne budynki, takie jak kościół i zamek, stałe siedziby ludzkie, w tym przede wszystkim permanentnie używane budynki, oraz… obecność rzemieślników”3. Stałość, zróżnicowanie, organizacja i wspólnota – to właśnie są idee oraz słowa klucze, które odróżniają wieś od bardziej krótkotrwałych i mniej celowych osad rolniczych.

W wolnym tłumaczeniu: Średniowieczna Anglia: społeczeństwo wiejs kie i zmiana w ekonomii, 1086–1343. ** W wolnym tłumaczeniu: Opuszczone wsie. *** W wolnym tłumaczeniu: Wieś i dom w średniowieczu. *

1. POJAWIENIE SIĘ WSI

W północnej Europie i na Wyspach Brytyjskich badania archeologiczne pozwoliły na odkrycie śladów wielu prehistorycznych osad. Wśród wykopalisk datowanych na epokę brązu (od około 3000 r. p.n.e. do 600 r. p.n.e.) znaleźć można m.in. pozostałości kamiennych obwarowań otaczających skupiska chat. Z kolei pochodzące z epoki żelaza (od 600 r. p.n.e. do pierwszego wieku po narodzinach Chrystusa) okręgi składające się z zagłębień po palach wskazują miejsca, gdzie stały domy i szopy; kamienie i rowy wyznaczają zaś układ pól. Tutaj właśnie po raz pierwszy możemy zobaczyć obecność czegoś, co nazwalibyśmy dziś systemem polowym. Jest on krokiem naprzód w stosunku do wcześniejszej gospodarki opartej na karczowaniu i wypalaniu, kiedy to ludzie najpierw oczyszczali teren, potem go uprawiali, a następnie porzucali i przenosili się gdzieś indziej. W odróżnieniu od tego systemu pola, wyznaczone za pomocą granic lub barier, były zagospodarowywane w zgodzie z pewnym schematem siania i, prawdopodobnie, ugorowania4. Tak zwane celtyckie pola – nieregularne kwadraty o powierzchni często mniejszej niż cztery tysiące metrów kwadratowych – uprawiano przy użyciu radła: zaostrzonego kawałka drewna z żelaznym okuciem, ciągniętego przez wołu lub dwa woły, który rył powierzchnię lekkiej gleby na tyle, by możliwe było sianie. Do innych narzędzi z epoki żelaza zaliczyć możemy motyki, małe sierpy i łopaty. Do mielenia ziarna używano obracających się żaren, czyli tak naprawdę ręcznego młynka w postaci podobnego do dysku górnego kamienia kręcącego się wokół centralnej osi tuż nad nieruchomym 25

ŻYCIE W ŚREDNIOWIECZNEJ WSI

kamieniem dolnym. Wśród zbiorów znajdowały się różne rodzaje pszenicy (orkisz, płaskurka), jęczmień, żyto, owies, wyka, len oraz rośliny barwiące. Zbierano również siano. Do hodowanych zwierząt należały bydło, świnie, owce, konie, drób oraz pszczoły5. Rzadką okazję bliższego spojrzenia na rolnictwo z epoki żelaza daje nam rzymski historyk Tacyt, który w swoim dziele Germania pochodzącym z roku 98 opisuje prymitywną jak na rzymskie standardy społeczność rolniczą: Pola, stosownie do liczby uprawiających, zajmowane są przez ogół na zmianę; dzielą je następnie między siebie według godności, a rozległość terenu ułatwia podział. Pola co roku zmieniają, a ziemi jest pod dostatkiem. Nie trudzą się, by grunty były żyźniejsze i bardziej rozległe, nie zakładają sadów, nie wydzielają łąk, nie nawadniają ogrodów: ziemi powierza się jedynie zasiew. Stąd także roku nie dzielą na tyle części co my: zima, wiosna i lato mają u nich swój sens i nazwę, jesieni zaś ani imienia, ani darów nie znają*.

Wydaje się, że autor opisuje tu system polegający na społecznym kontrolowaniu pól przez plemię lub klan. Cytat za polskim wydaniem: Publiusz Korneliusz Tacyt, Księga o po chodzeniu i siedzibach Germanów [w:] Idem, Germania, tłum. T. Płóciennik, Poznań 2008, s. 81. *

1. POJAWIENIE SIĘ WSI

Tymczasem kontekst w jasny sposób pokazuje nam, że Tacyt nie mówi o strukturze skupionej wokół stałej wsi: Wiadomo dość dobrze, że plemiona germańskie nie zamieszkują żadnych miast, a nawet nie dopuszczają łączenia siedzib. Mieszkają z dala od siebie, każde w innym miejscu, wedle tego, jakie kto sobie upodoba źródło, pole lub las. Nie zakładają wsi jak my, z domami stojącymi obok siebie […]. Nie używają nawet kamienia ani dachówek, korzystając zawsze z nieociosanego drewna […]. Pewne miejsca staranniej zdobią gliną […]. Zwykli też drążyć podziemne jamy i przykrywać je grubo nawozem, jako schronienie przed zimą i schowek na plony*.

W tym fragmencie historyk odnosi się do dwóch podstawowych typów domostw, które dominowały w krajobrazie aż do wczesnego średniowiecza. Pierwszym z nich był budynek mający drewnianą ramę, który, jak w przytoczonym fragmencie, mógł być pokryty gliną, zazwyczaj naniesioną na ramę z gałęzi (plecionka i glina). Najczęściej występujący typ takiej budowli to tzw. długi dom albo dom z oborą, gdzie zwierzęta znajdowały się na jednym końcu domostwa, a ludzie mieszkali na drugim – często bez przegrody, oddzieleni jedynie rowem na odchody. Drugi typ stanowiła chata wpuszczona Cytat za polskim wydaniem: Publiusz Korneliusz Tacyt, Księga o po chodzeniu i siedzibach Germanów, op. cit., s. 75. *

ŻYCIE W ŚREDNIOWIECZNEJ WSI

w ziemię zwana też grubenhaus – wkopana na głębokość od pół metra do metra, o powierzchni od czterech do ośmiu metrów kwadratowych, służąca jako schronienie dla ludzi lub zwierząt, miejsce do przechowywania albo jako warsztat*. Rzymska ekspansja na północ i związana z nią obecność mieszkańców Imperium w Galii, datowana od pierwszego wieku przed naszą erą, oraz w Brytanii (zaczynająca się stulecie później) wniosły do północno-zachodniej Europy dwa nowe typy społeczności wiejskich. Pierwszym z nich była obsługiwana przez niewolników villa – plantacja o powierzchni od około stu osiemdziesięciu do dwustu czterdziestu hektarów, skupiona wokół zbudowanej z kamienia rezydencji pana. Drugi typ był co do zasady podobny, ale w społecznościach tego rodzaju pracowali wieśniacy – chłopi uprawiający swoje kawałki ziemi oraz ziemię należącą do pana6. Do charakterystycznych dla epoki żelaza pszenicy, jęczmienia, lnu i wyki Rzymianie dodali groch, rzepę, pasternak, kapustę oraz inne warzywa i owoce, w tym winogrona7. Usprawniono też pług przez wprowadzenie żelaznych krojów (pionowych ostrzy z przodu lemieszy) i drewnianych odkładnic, które przewracały glebę, dzięki czemu zbyteczna stała się wcześniej praktykowana orka krzyżowa (oranie pola na krzyż pod kątem prostym). Wreszcie do znanych już narzędzi dodano duży sierp oraz kosę8.

Chodzi tu o rodzaj ziemianki.

1. POJAWIENIE SIĘ WSI

Rzymianie wprowadzili nie tylko rzemieślnicze, ale również swego rodzaju inżynieryjne podejście do rolnictwa: studnie, systemy irygacyjne, świadome zastosowanie obornika. Wzięli nawet pod uwagę wpływ nieustannie wiejącego wiatru na budowle. Dzięki różnym usprawnieniom znacząco wzrosło też pogłowie owiec i koni9. Nie doszło jednak do żadnej rewolucji w zakresie podstawowych metod uprawy ziemi i przez to prawdziwe wsie nadal były czymś niezwykłym. W Brytanii, Galii – tak naprawdę na terenie całego cesarstwa – ludność zamieszkiwała miasta i plantacje oraz żyła rozproszona w maleńkich przysiółkach lub odizolowanych gospodarstwach. Czasem małe grupy osadników – pionierów – zajmowały określony teren, zamieszkiwały go przez pewien Dobry przykład szałasu typu grubenhaus stanowi rekonstrukcja znajdująca się w Jarrow. Budowla wpuszczona w ziemię mogła pełnić również funkcje magazynowe.

ŻYCIE W ŚREDNIOWIECZNEJ WSI

okres, a następnie przenosiły się dalej: czy to ze względu na niewystarczające dla osiągnięcia satysfakcjonujących plonów techniki rolnicze, spadek populacji, zagrożenie militarne, czy wreszcie jakąś kombinację wszystkich tych trzech czynników. Przykładowo archeolodzy zbadali pochodzącą z około 150 roku osadę w Wijster w Holandii. Znaleziono tam cztery odizolowane gospodarstwa, w których skład wchodziło łącznie siedem budynków, w tym cztery duże i trzy mniejsze domy. W kolejnym stuleciu ośrodek rozrósł się do dziewiętnastu wielkich i siedmiu małych budynków. Do połowy piątego wieku osada liczyła już trzydzieści pięć dużych i czternaście mniejszych budynków rozlokowanych wzdłuż sieci dróg. Wijster miało wiele cech prawdziwej wsi – poza trwałością. Pod koniec piątego stulecia ośrodek został opuszczony. Kolejnym stanowiskiem archeologicznym było Feddersen Wierde leżące nad Morzem Północnym. W pierwszym wieku przed naszą erą znajdowało się tam małe skupisko gospodarstw. W pierwszym stuleciu naszej ery mieszkańcy osady zbudowali sztuczny wał mający chronić ich przed wysoką wodą. U progu trzeciego wieku było tam już trzydzieści dziewięć domów, a jeden z nich prawdopodobnie należał do lorda. Niemniej w piątym wieku stanowisko w Feddersen Wierde opuszczono. Podobne protowsie, datowane nawet na dziewiąty wiek, zostały odkryte zarówno w Anglii, jak i na kontynencie10. Jak zaznaczają Chapelot i Fossier, obszary wiejskie zachodniej Europy pozostały „niedookreślonymi, pełnymi 30

1. POJAWIENIE SIĘ WSI

cieni i kontrastów, odizolowanymi i niezorganizowanymi wyspami rolnictwa; skrawkami terytorium o niepewnej władzy; rozproszonymi zgrupowaniami rodzin wokół patriarchy, wodza lub bogatego człowieka… krajobrazem ciągle jeszcze w stanie anarchii; mówiąc pokrótce – obrazem świata niemożliwego do skontrolowania czy zdominowania przez człowieka”11. Gęstość zaludnienia wynosiła jedynie od dwóch do pięciu osób na kilometr kwadratowy (w Brytanii oraz w Niemczech), nieco więcej we Francji12. Ziemi było dużo, brakowało ludzi. *** W dziesiątym wieku pojawiły się w Europie pierwsze wsie, które miały szanse przetrwać. Osady te były „skoncentrowane” – oznacza to, że zgrupowania zabudowań otoczone były przez pola uprawne*. Ich pojawienie się zbiegło się w czasie z rozwojem systemu pańszczyźnianego – utworzeniem majątków ziemskich znajdujących się w rękach silnych lokalnych możnych. W rejonie Morza Śródziemnego wieś zazwyczaj powstawała wokół zamku i, tak jak on, ulokowana była na szczycie wzgórza. Otaczał ją jej własny mur, a pola, winnice oraz pastwiska dla zwierząt znajdowały się na równinie w dole. Całkiem inaczej było w przypadku typowych wsi północno-zachodniej Europy i A nglii. W polskiej terminologii i klasyfikacji typów wsi najbliższym odpowiednikiem będzie tu okolnica. *

ŻYCIE W ŚREDNIOWIECZNEJ WSI

Tam osada skupiała się wokół kościoła oraz dworu pana, a zakładano ją w miejscu, gdzie istniał dostęp do wody (blisko źródeł, strumieni)13. Domy rozchodziły się we wszystkich kierunkach, a przeważały wśród nich dwa główne typy znane już od starożytności i opisane przez Tacyta: długi dom oraz ziemianka. Każde z domostw zajmowało mały skrawek pola ogrodzonego żywopłotem, płotkiem lub rowem. Większość ziemi należącej do wsi leżała poza nią, włączając w to nie tylko tereny uprawne, ale również łąki, mokradła i lasy. Przyglądając się organizacji upraw oraz pastwisk, jak również relacjom, jakie w następstwie działania całego systemu powstały między wieśniakami i ich panem, możemy mówić o znacznym historycznym postępie. Już starożytnym Rzymianom dobrze znane były rotacja upraw oraz zastosowanie ugorowania, ale nadal niejasne pozostaje, w jaki sposób techniki te przerodziły się w złożoną całość – wieś typu otwartych pól. Teoria, jakoby dojrzały system wiejski wykształcił się we wczesnym średniowieczu w Niemczech, rozprzestrzenił na teren Francji, a następnie został sprowadzony do Anglii przez Anglosasów, została obalona. Jednocześnie nie osiągnięto porozumienia w sprawie żadnego nowego wytłumaczenia tego procesu. Tymczasem w anglosaskiej Anglii prawo wydane przez króla Ine, władcę Wessexu, pod koniec siódmego wieku odnosiło się do „wspólnej łąki oraz pozostałej ziemi podzielonej na pasy”. Również w wielu innych zbiorach praw i statutów pochodzących z czasów saskich pojawiają się 32

1. POJAWIENIE SIĘ WSI

terminy powiązane z rolnictwem typu otwartych pól. Niedawne badania ujawniły, że już od dziesiątego wieku funkcjonowało zjawisko wspólnego wypasu zwierząt na rżyskach pozostałych po żniwach. Można też dostrzec inne potencjalne czynniki, które prawdopodobnie wpłynęły na ten proces swoistej ewolucji. Przykładowo zwyczaj dzielenia spadku, kiedy rozdzielano ziemię pomiędzy wszystkie dzieci lub potomków płci męskiej, mógł doprowadzić do rozdrobnienia majątków ziemskich na dużą liczbę małych działek, które z trudem nadawały się do wypasu zwierząt bez wypracowania jakiejś formy wspólnej ugody. Także wzrost liczby ludności mógł zachęcić do współpracy. Wreszcie wzrastające zapotrzebowanie na ziemię stymulowało karczowanie, w trakcie którego grupa sąsiadujących ze sobą chłopów zbierała się razem, by ścinać drzewa, wyrywać pnie oraz pozbywać się zarośli w celu oczyszczenia nowych połaci terenu pod uprawę. Taki areał dzielono następnie między wszystkich zaangażowanych, a karczowisko, uprawiane pasami, zazwyczaj stawało się nowym furlongiem* w lokalnym zasobie pól. Tego typu przedsięwzięciu często mógł przewodzić silny i świadomy jego znaczenia lord14. Nie budzi wątpliwości fakt, że w pewnych dużych regionach stopniowo zaczęła się wykształcać unikatowa forma organizacji rolniczej. „Na większości nizin północnej Europy i Anglii – w pasie biegnącym na południowy Anglosaska jednostka miary równa 1/8 mili, czyli około 200 metrów.