ADHD. Mózg łowcy i inne supermoce

KRISTIN LEER

MÓZG ŁOWCY I INNE SUPERMOCE

ADHD

KRISTIN LEER

ADHD

Mózg łowcy i inne supermoce Tłumaczenie Małgorzata Rost

Kraków 2022

Tytuł oryginału ADHD: 7 veier til ny forståelse Copyright © CAPPELEN DAMM AS, Oslo 2021 Copyright © for the translation by Małgorzata Rost This translation has been published with the financial support of NORLA

Projekt okładki Magda Kuc Grafika na okładce © Steppeua | iStock Fotografia autora © Guri Pfeifer Redaktorka nabywająca Agata Pieniążek Redaktorka prowadząca Magda Jankowska Konsultacja psychiatryczna Tomasz Kowalczyk Opracowanie tekstu i przygotowanie do druku d2d.pl ISBN 978-83-240-7763-2 Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak ul. Kościuszki 37, 30-105 Kraków Dział sprzedaży: tel. 12 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2022 Druk: Drukarnia Skleniarz

Ku normalności Gdy chcemy wytłumaczyć, czym jest ADHD, często porównujemy osoby mające owo zaburzenie z tymi, które go nie mają. Sięgamy wtedy po określenia takie jak „odbiegający od normy” czy „normalny”. Ale co tak naprawdę oznaczają te sformułowania?

Ludzie chętnie opisują różne zjawis­ka, posługując się wyrażeniami takimi jak „naturalny – nienaturalny”, „normalny – nienormalny”, „odbiegający od normy – w granicach normy”. Mówimy o normalnej objętości opadów i normalnym zachowaniu, w domyś­le łącząc „normalne” z tym, co wydaje się „naturalne”. W ten sposób dajemy wyraz naszym oczekiwaniom opierającym się mniej lub bardziej na statystycznym doświadczeniu. „Normalne opady” w czerwcu odpowiadają średniej pomiarów dokonanych w tym samym miesiącu w ciągu wielu lat.

Różnice w ilości opadów w danym roku, które tylko nieznacznie odbiegają od tej średniej, są uznawane za znajdujące się w granicach normy. Innymi słowy, „normalne” jest to, co stanowi matematyczną średnią.

Ku normalności | 13

Wszystko wykraczające poza ramy tego, co uważamy za normalne, nazywamy odchyleniem. Ale to, w jaki sposób jako ludzie postrzegamy i traktujemy zjawis­ka odbiegające od normy, może się zasadniczo różnić. Duże odchylenia skutkujące na przykład tym, że ktoś pięknie śpiewa, potrafi niezwykle szybko chodzić na nartach lub osiąga świetne wyniki w nauce, nazywa się talentem. Talent jest z reguły doceniany i wkładamy duży wysiłek w to, żeby mógł się rozwijać, często kosztem szkoły lub kontaktów z rówieśnikami.

Innego rodzaju odchylenia, polegające na przykład na tym, że ktoś jest zamknięty w sobie, ma trudności z literowaniem, nie potrafi spokojnie usiedzieć w miejscu lub wykazać się niezwykłą wyobraźnią, okreś­la się często jako zachowanie odbiegające od normy albo trudności w nauczaniu. W takiej sytuacji należy sięgnąć po odpowiednie środki, aby zaradzić problemowi i przywrócić funkcjonowanie w ramach przyjętej normy.

Nie przychodzi nam jednak na myśl, że środki te mogą mieć negatywne skutki. Bo czyż właśnie nie ci kreatywni marzyciele i impulsywni innowatorzy wpadają na najbardziej przełomowe pomysły we wszystkich możliwych dziedzinach – od sztuki poprzez naukę aż po ekonomię? Pomyśl tylko o Mozarcie. Był fantastycznym artystą, który odbiegał od normy. To samo można powiedzieć o osobach takich jak Leonardo da Vinci, Amelia Earhart czy Albert Einstein.

14 | Ku normalności

To, co uważamy za normalne, zazwyczaj pokrywa się z tym, co najczęściej widzimy. Może to dotyczyć wszystkiego, od koloru włosów i ról płciowych po społecznie akceptowalne zachowanie. Wiele z tych rzeczy może też być podyktowanych kulturowo. W Pakistanie oczekuje się od młodych osób, że będą unikały bezpośredniego kontaktu wzrokowego z dorosłymi i w ten sposób okażą szacunek. W Norwegii to samo zachowanie zostałoby uznane za lekceważące.

Z dużą łatwością przychodzi nam używanie zamiennie pojęć „normalny – nienormalny” i „naturalny – nienaturalny”. W ten sposób sygnalizujemy, że to, co normalne, jest także naturalne. A gdy tylko coś wykracza poza ramy tego, co uwa ż a my za normalne, skłaniamy się ku temu, żeby przypiąć mu łatkę nienormalnego. Ale to błąd w logice. Weźmy pod uwagę następujący przykład: W dzisiejszych czasach modne stało się farbowanie włosów na niebiesko lub zielono. Zdarza się to tak często, że mało kto uznałby osobę z niebies­ kimi lub zielonymi włosami za nienormalną. A mimo to owe kolory są całkowicie nienaturalne. Nie istnieje na świecie grupa, u której taka barwa włosów występowałaby naturalnie. Jednak widzimy ogromne zróżnicowanie wśród n o r m a l nyc h odmian naturalnie występujących barw włosów u ludzi, a niektóre z nich, na przykład włosy rude, są rzadziej spotykane. O ile akurat nie jesteśmy w Irlandii, nie spodziewamy się widzieć zbyt wielu rudo­włosych osób. Ale czy to oznacza,

Ku normalności | 15

że rude włosy są nienaturalne? Oczywiście, że nie. Należałoby stwierdzić, że rude włosy to naturalna (choć stosunkowo rzadka) odmiana, a zatem odmiana mieszcząca się w granicach normy.

Jeśli dobrze się rozejrzeć, może zdziwić to, jak ogromne – choć niewykraczające poza normę – różnice występują wśród ludzi. Jedne dzieci uczą się chodzić już w okolicach dziewiątego miesiąca życia, inne dopiero gdy mają półtora roku. Jako ludzie znacznie różnimy się od siebie pod względem wyglądu i wzrostu, zdolności muzycznych i matematycznych, zapotrzebowania na sen i tego, w jaki sposób nasza wątroba oczyszcza ciało z toksyn, ale jeśli nie mamy takiej świadomości, istnieje ryzyko, że uznamy to, jacy jesteśmy i w jaki sposób żyjemy, za jedyny wyznacznik normalności. W konsekwencji łatwo można przejść do pojmowania ADHD jako dysfunkcji spowodowanej stanem chorobowym.

Należałoby tylko zadać przy tym bardzo ważne pytanie: Dy sfu nkcj i w porówna niu z czym?

Nietrudno zrozumieć, dlaczego nieuważność, impulsywność i hiperaktywność mogą mieć poważne konsekwencje. Kto chce dobrze sobie radzić w dzisiejszym świecie, musi posiadać zdolność do uczenia się rzeczy, które niekoniecznie go interesują, i do dostosowania się do systemów, w których nie dostrzega sensu. Motywacja, koncentracja i zdyscyplinowanie są podstawą sukcesu. Impulsywność i hiperaktywność oraz inne typowe

16 | Ku normalności

dla ADHD cechy są natomiast przeszkodą, choćbyśmy nie wiem jak mocno wierzyli w to, że podatność na czynniki zewnętrzne w niektórych sytuacjach może stanowić podłoże kreatywności. Gdy masz ADHD, dopuszczasz do siebie całą masę bodźców, które prowadzą do powstawania najbardziej niezwykłych skojarzeń, a te z kolei mogą się stać źródłem fantastycznych pomysłów.

Umysł osoby z ADHD ma w dodatku tę niezwykłą właściwość, że jedno­cześnie widzi szerszy kontekst oraz drobne szczegóły, które nie są ze sobą bezpośrednio powiązane. Weźmy na przykład pod uwagę to, co z dzisiejszej perspektywy nazwalibyśmy rozkojarzeniem i nieuwagą, a co w praktyce jest tą samą umiejętnością, która przez tysiące lat czyniła z pewnych osób wyjątkowo dobrych myśliwych i strażników. Gdy taki bystrooki osobnik rejestrował najmniejsze poruszenie na horyzoncie, komunikował reszcie grupy, że w pobliżu znajduje się zwierzyna łowna albo że do osady zbliżają się drapieżniki lub wrogowie. Taki myśliwski zmysł często wyznaczał granicę między głodem a sytością, między życiem a śmiercią. Stąd umysł z ADHD nierzadko opisuje się jako „idealny mózg łowcy”.

Osoby z ADHD potrafią zauważyć nawet najmniejsze zmiany w otoczeniu, co nieraz przynosi korzyści, ale często potrafi też być wyczerpujące. Nasi prymitywni przodkowie rzadko doświadczali gwałtownych zmian otoczenia. W naszych czasach jednak zmiany te następują właściwie nieprzerwanie – w pełnych zamieszania

Ku normalności | 17

klasach szkolnych, w ruchliwych miejscach pracy, pośród hałaśliwego ruchu ulicznego i chao­su bodźców wzrokowych. Wszechobecność tych nieustających zmian otoczenia sprawia, że „mózg łowcy” staje się obciążeniem dla osób z ADHD. Bez przerwy coś nas d e ko n ce nt r u j e. W takich chwilach trudno nam dotrzymać światu tempa.

Ciągnie swój do swego Jako osoby z ADHD mamy tendencję do odnajdywania siebie nawzajem w różnych sytuacjach, więc nie ma w tym nic osobliwego, jeśli do twojego kręgu blis­kich znajomych należy wyjątkowo dużo ludzi z ADHD.

Spis treści Życie z ADHD 7 Ku normalności 13

Część I

Czym naprawdę jest ADHD?

Siedem odpowiedzi na pytanie „czym jest ADHD?” 26 1. ADHD to diagnoza psychiatryczna 27 2. ADHD to zaburzenie charakterologiczne 32 3. ADHD to niedobór dopaminy 36 4. ADHD to dysfunkcja wykonawcza 40 5. ADHD to zaburzenie zależne od kontekstu 63 6. ADHD to dar 72 7. ADHD to odmiana mózgu neurotypowego 76

Część II

Życie z ADHD

Oczekiwania w stosunku do płci Różnice biologiczne między płciami ADHD u dzieci, młodzieży i młodych dorosłych Diagnoza u dorosłych ADHD a związki

88 93 100 111 113

CZĘŚĆ III Dlaczego życie z ADHD to nie lada wyzwanie?

Impulsywność 126 Hiperaktywność 128 Zaburzenia koncentracji 130 Hiperskupienie 134 Codzienne wyzwania życia rodzinnego 137

CZĘŚĆ IV Strategie radzenia sobie z ADHD Nawyki, plany, przyzwyczajenia Poranne i wieczorne rytuały Trzymaj się wątku i wykonuj zadania System w chaosie – czy chaos w systemie?

Nawyki, które zapobiegają bałaganowi Panowanie nad huśtawką nastrojów i wybuchami Dzieci a regulacja emocji

CZĘŚĆ V

ADHD w połączeniu z innymi chorobami

ADHD i choroby współ­istniejące Niedojrzałość emocjonalna

Część VI

153 158 165 172 179 189 194

206 218

Diagnostyka

Diagnoza objawowa 238 Diagnozowanie ADHD 241 Co najmniej sześć z dziewięciu objawów 250

CZĘŚĆ VII Leczenie Leki jako narzędzie Ani lekarstwo, ani ulga Leki na ADHD i ich działanie Dawkowanie dostosowane do potrzeb Skazani na lekarza pierwszego kontaktu Mniej leków a panowanie nad ADHD Leczenie bez leków Sposoby na dobry sen Aktywność fizyczna Medytacja i uważność

266 274 276 282 284 287 288 296 300 303

Źródła i pomocne materiały

309

POZNAJ SWOJĄ SUPERMOC I ŻYJ LEPIEJ Z ADHD! Trudno ci się skupić na jednym zadaniu, robisz sto rzeczy naraz i masz problem z dotrzymaniem deadline’ów?

To nie musi być lenistwo ani prokrastynacja. To może być ADHD. Dawniej sądzono, że z tego zaburzenia stopniowo się wyrasta.

Najnowsze badania wskazują jednak na to, że może się ono utrzymywać przez całe życie.

Dorośli z ADHD uchodzą często za ludzi impulsywnych, leniwych, niecierpliwych, nerwowych, mających trudności z koncentracją i utrzymaniem porządku. Ale Kristin Leer, lekarka psychiatrii ze zdiagnozowanym ADHD, przekonuje, że zaburzenie to nie musi być wyrokiem – to może być twoja supermoc!

Osoby z ADHD mają tak zwany mózg łowcy, cechują się kreatywnością i spontanicznością, a także emanują pozytywną energią, którą potrafią zarażać innych.

Mają zdolność do osiągania niezwykłego stanu hiperskupienia i potrafią przyswoić niezwykłą ilość wiedzy w bardzo krótkim czasie.

Ta książka przychodzi z pomocą wszystkim tym, którzy na co dzień mierzą się z ADHD. Udowadnia, że ADHD to nie wyrok, ale dodatkowe możliwości, które pozwalają cieszyć się pełnią życia.

TOMASZ KOWALCZYK, PSYCHIATRA I SPECJALISTA OD ADHD

Cena 44,99 zł

ISBN 978-83-240-7763-2