Zoran Sulejmanov - Penoloski kompendium (p.473) by ZoranSulejmanov

Prof. d-r ZORAN SULEJMANOV

PENOLO[KI KOMPENDIUM

SODR@INA I UVOD

I Me|unarodni dokumenti za ~ovekovite prava i Makedonskoto zakonodavstvo ................................................................................................ 9 II Dokumenti na Obedinetite nacii za ~ovekovite prava..................... 13 1. Kongresi na me|unarodnite organizacii i zdruènija .............. 18 a) Kongresi na Me|unarodnata komisija za krivi~no pravo i kazneni zavodi (Me|unarodna zatvorska komisija) ................ 20 b) Komisija za socijalni pra{awa na ON i kongresi na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite ................................................................................. 24 v) Kongresi na Me|unarodnoto zdruènie za kriminologija .. 51 g) Kongresi na Me|unarodnoto zdruènie za krivi~no pravo . 56 d) Kongresi na Me|unarodnoto zdruènie za op{testvena odbrana .............................................................................................. 59 2. Komisija za prevencija na kriminalot i krivi~na pravda ....... 62 3. Ostanati me|unarodni tela, organizacii i zdruènija ............. 65 III Dokumenti na Sovetot na Evropa za ~ovekovite prava .................... 73 1. Op{ti zabele{ki ................................................................................ 81 2. Organi za za{tita na ~ovekovite prava vostanoveni so Evropskata konvencija ....................................................................... 82 2.1. Evropska komisija za ~ovekovite prava......................................... 82 a) Sostav ................................................................................................ 82 b) Funkcii ............................................................................................ 83 v) Nadle`nost na Komisijata .......................................................... 83 g) Obra}awe do Komisijata .............................................................. 84 d) Postapka pred Komisijata ........................................................... 85 2.2. Evropski Sud za ~ovekovite prava .................................................. 88 a) Sostav ................................................................................................ 88 b) Upatuvawe na slu~ajot do Sudot ................................................. 89 v) Nadle`nosta na Sudot .................................................................. 90 g) Re{avawe na slu~aite iznesedni pred Sudot .......................... 91 2.3. Komitet na ministrite na Sovetot na Evropa............................. 92 IV Zaklu~ok ...................................................................................................... 93 I DEL DOKUMENTI NA OBEDINETITE NACII

1. Standardni minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite....................................................................................... 97 2. Postapki za efikasna implementacija na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite ............. 117 3

3. Prakti~na implementacija na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite................................... 125 4. Osnovni principi za postapuvawe so zatvorenicite ............... 127 5. Deklaracija za za{tita na site lica od ma~ewe i drugite oblici na svirepo, poniùva~ko ili nehumano postapuvawe i kaznuvawe ................................................................. 131 6. Tokiska deklaracija ......................................................................... 135 7. Na~ela na medicinskata etika koi se odnesuvaat na zdravstve-niot personal, posebno na lekarite za za{tita na pritvoreni i zatvoreni lica od ma~ewe i drugite oblici na svirepi, poniùva~ki ili nehumani postapuvawa i kaznuvawa ............................................................................................ 137 8. Konvencija protiv ma~ewe i drugite oblici na svirepi, poniùva~ki ili nehumani postapuvawa i kaznuvawa ............. 144 9. Korpus na principi za za{tita na site lica od bilo koja forma na pritvorawe ili li{uvawe od sloboda .............. 155 10. Garancii za za{tita na pravata na licata osudeni na smrt.... 165 11. Kodeks za odnesuvawe na licata odgovorni za primena na zakonot ................................................................................................. 167 12. Upatstvo za efikasna implementacija na Kodeksot za odnesuvawe na licata odgovorni za priemna na zakonot ......... 175 13. Osnovni principi za upotreba na sila i ogneno oru`je od strana na licata odgovorni za primena na zakonot ............ 179 14. Standardni minimalni pravila na Obedinetite nacii za primena na sudskite postapki sprema maloletnicite (Pekin{ki pravila) ......................................................................... 187 15. Standardni minimalni pravila na Obedinetite nacii za vonzavodskite merki (Tokiski pravila) ..................................... 213 16. Deklaracija za osnovnite na~ela na pravdata za `rtvite na kriminalot i zloupotrebata na ovlastuvawata ......................... 225 17. Ramkovna spogodba za transfer na stranski zatvorenici i Preporaki za postapuvawe so stranski zatvorenici ............... 229 a) Ramkovna spogodba za transfer na stranski zatvorenici.. 230 b) Preporaki za postapuvawe so stranski zatvorenici .......... 232 18. Ramkovna spogodba za prenos na nadzorot na prestapnicite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust ........ 235 19. Humanitarni aktivnosti na Me|unarodniot Komitet na Crveniot Krst vo korist na pritvorenite lica ....................... 243 20. Memorandum na humanitrni aktivnosti na Me|unarodniot Komitet na Crveniot Krst vo ime na pritvorenite lica ....... 247

II DEL DOKUMENTI NA SOVETOT NA EVROPA

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44.

Evropski zatvorski pravila ........................................................... 255 Objasnuvawa kon Evropskite zatvorski pravila ...................... 277 Istoriski razvoj i smisla na Evropskite pravila ................... 319 Sovpa|awe na Evropskite pravila i Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite ............. 339 Evropska konvencija za za{tita od ma~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe ....................................... 343 Protokol br. 1 kon Evropskata konvencija za za{tita od ma~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe ................................................................. 351 Protokol br. 2 kon Evropskata konvencija za za{tita od ma- ~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe ............................................................................................ 355 Rezolucija (62) 2. Izborni, gra|anski i socijalni prava na zatvorenicite Preporaka 195 ........................................................ 357 Rezolucija (66) 25. Kratkotraen tretman na maloletni prestapnici pomladi od 21-na godina ........................................... 361 Rezolucija (66) 26. Polo`ba, vrabotuvawe i obuka na zatvorskiot personal ....................................................................... 363 Rezolucija (68) 24. Polo`ba, selekcija i obuka na rakovodniot kadar na kazneniot establi{ment ........................ 365 Rezolucija (73) 6. Kazneni aspekti na zloupotrebata na droga ................................................................................................ 367 Rezolucija (73) 17. Kratkotraen tretman na vozrasni zatvorenici......................................................................................... 373 Rezolucija (75) 25. Rabotno angaìrawe vo zatvor ................... 375 Rezolucija (76) 2. Tretman na zatvorenici osudeni na podolga vremenska kazna ............................................. 377 Rezolucija (78) 41. Edukacija za ~ovekovite prava .................... 379 Rezolucija (78) 62. Maloletni~kata delinkvencija i socijalnite promeni ......................................................................... 381 Preporaka br. R (80) 11 Pritvoreni lica koi o~ekuvaat sudska odluka ................................................................... 385 Preporaka br. R (82) 16 Pu{tawe od zatvor na otsustvo......... 389 Preporaka br. R (82) 17 Zatvorawe i postapuvawe so opasni zatvorenici ........................................................................... 391 Preporaka br. R (84) 11. Informirawe vo odnos na Konvencijata za transfer na osudeni lica ................................. 393 Preporaka br. R (84) 12 Stranski zatvorenici ......................... 397 Preporaka br. R (89) 12 Obrazovanie vo zatvor ........................ 403 Preporaka br. R (93) 6 Zatvorski i kriminolo{ki aspekti na kontrola na zarazni bolesti vklu~itelno 5

i SIDA-ta i sli~ni zdravstveni problemi vo zatvor ............. 405 45. Konvencija za transfer na osudenite lica ................................. 413 46. Nacrt dopolnitelen protokol kon Konvencijata za transfer na osudenite lica ............................................................ 423 47. Nacrt interpretativen izve{taj na Nacrt dopolnitelniot protokol na Konvencijata za transfer na osudeni lica ......... 429 48. Evropska konvencija za nadzor na uslovno osudeni ili uslovno oslobodeni osudeni lica .................................................. 435 APPENDIX

49. Do`ivoten zatvor .............................................................................. 449

UVOD

I. ME\UNARODNI DOKUMENTI ZA ÔVEKOVITE PRAVA I MAKEDONSKOTO ZAKONODAVSTVO 1. Povedenieto na dràvite sprema sopstvenite dràvjani i po~ituvaweto na nivnite ~ove~ki prava, dolgo vreme pretstavuva{e vnatre{na rabota i suvereno pravo. Me|utoa, Vtorata Svetska Vojna i nejzinite stra{ni posledici odigraa re{ava~ka uloga vo menuvaweto na vakvoto sfa}awe i prerasnuvaweto na ~ovekovite prava vo edno od najvisokite ~ove~ki vrednosti. ôvekovite prava na toj na~in zapo~naa da se reguliraat ne samo so ustavite i zakonite na poedine~nite dràvi tuku i so me|unarodni izvori na pravo, i da se podveduvaat pod me|unarodna kontrola i nadzor.1 2. Me|unarodnata obvrska na dràvite da gi po~ituvaat ~ovekovite prava na sopstvenite gra|ani proizleguva od tri osnovni izvori: a) od megunarodnoto obi~ajno pravo, b) od me|unarodnite dogovori i b) od op{tite pravni na~ela na civiliziranite narodi. a) Me|unarodnite obi~ajni pravila preststavuvaat najstar izvor koj, pred da se sozdade tehnikata na pove}estrani dogovori, pretstavuvaa edinstvena metoda na sozdavawe na op{toto me|unarodno pravo. Statutot na Me|unarodniot sud na pravdata vo ~l. 38 st. 1 t. b me|unarodniot obi~aj go definira "kako dokaz na op{tata praktika {to e prifatena kako pravo". Taa definicija ukaùva na dva elementi na obi~ajnite pravila: materijalen ili objektiven i psihi~ki ili subjektiven. Materijalniot element go pretstavuva op{tata praktika, a psihi~kiot, svesta za zadolìtelnosta na pravilata.2 Op{tata praktika se manifestira niz dolgotrajno, ednoobrazno povtoruvawe na ist nadvore{en akt od strana na ~lenovite na me|unarodnata zaednica. Pokraj toa za nastanuvaweto na me|unarodnite obi~ajni pravila potrebno e samata praktika da bide sledena i so pravna svest na subjektite na me|unarodnoto pravo za nivnata zadolìtelnost - opinio juris sive necessitatis. Tie se rezultat na mol~e{ka soglasnost na dràvite, i dokolku ne im odgovaraat na interesite na mnozinstvoto na dràvite, nivnata va`nost prestanuva. Kako najzna~aen izvor na me|unarodnoto obi~ajno pravo vo literaturata ~esto se istaknuvaat pravilata na Univerzalnata deklara1

Lazin Dz, Medzunarodni ugovori o ljudskim pravima i Jugoslovensko zakonodavstvo, JRKKP, Beograd, 1989/1, str. 95. 2 Avramov, S. Medzunarodno radno pravo, Savremena administracija, Beograd, 1973, str. 37.

cija za pravata na ~ovekot. Iako imaat samo deklarativen i programski karakter, najgolemiot broj od nejzinite pravila so tek na vreme i nivno prifa}awe od strana na dràvite, prerasnaa vo obi~ajno pravo koe kako takvo im se naloùva na site dràvi. b) Me|unarodnite dogovori pretstavuvaat pravni akti koi proizleguvaat od soglasnosta na voljata na dva ili pove}e subjekti na me|unarodnoto pravo, so cel so niv da se predizvika pravno dejstvo. Biten element za nastanuvaweto na dogovorite kako izvori na me|unarodnoto pravo, pretstavuva voljata na subjektite izrazena preku nadle`niot organ. Pravnata norma nastanuva duri po soglasnosta na voljite, t.e. po nadvore{nata manifestacija na voljite na dràvite na me|unaroden plan.3 Me|unarodnite dogovori moàt da se klasifikuvaat na pove}e na~ini. Vrz osnova na kriteriumot na pravnata funkcija tie obi~no se delat na: dogovori zakoni (legislativni) i dogovori spogodbi (kontraktualni). Drug naj~est na~in na nivnata podelba e vrz osnova na dràvite potpisni~ki na: dvostrani i pove}estrani ili kolektivni (bilateralni ili multilateralni) dogovori. Me|unarodnoto pravo ne predviduva nekoj poseben oblik za sklu~uvawe na dogovorite taka {to tie moàt da se sklu~at vo pismena ({to e naj~est slu~aj) ili vo usmena forma. Nazivot (povelba, ustav, statut, pakt, konvencija, akt, konkordat i sl.) na dogovorot i formalnostite koi go sledat sklu~uvaweto na izvesni dogovori, nemaat zna~ewe vo pogled na su{tinata i nivnoto pravno dejstvo. Za razlika od me|unarodnoto obi~ajno pravo koe podednakvo gi obvrzuva site dràvi, me|unarodnite dogovori za ~ovekovite prava se zadolìtelni samo za onie dràvi koi se obvrzale so dogovorot. Od drugite me|unarodni dogovori, ovie dogovori se razlikuvaat spored toa {to iako se zaklu~uvaat me|u dràvite, nivni korisnici ne se dràvite tuku nejzinite gra|ani. v) Op{tite pravni na~ela koi gi priznavaat civiliziranite narodi pretstavuvaat tretiot izvor na me|unarodnoto pravo. Toa se apstraktni pravni normi, izvedeni od niza pravila koi se primenuvaat vo vnatre{nite poredoci na dràvite koi vleguvaat vo sostav na me|unarodnata zaednica. Toa se pozitini pravila prifateni od site ili od mnozinstvoto od civiliziranite narodi.4 Tie nastanaa od potrebata da se reguliraat odnosi koi ne se pokrieni so me|unarodni dogovori ili so me|unarodnoto obi~ajno pravo. 3. Zna~eweto na me|unarodnite dogovori za ~ovekovite prava vrz planot na za{titata na ~ovekovite prava e osobeno golemo. Toa proizleguva od zadolìtelnosta na me|unarodnite dogovori, kako vo ramkite na sopstvenata zemja, taka i sprema drugite dràvi potpisni~ki na 3 4

Ibid, str. 35 Ibid, str. 40.

dogovorot vo soglasnost so praviloto "pacta sunt servanda". Nivnoto zna~ewe za vnatre{noto pravo proizleguva od faktot {to Ustavot na Republika Makedonija vo ~l. 118 predviduva deka "Me|unarodnite dogovori {to se ratifikuvani vo soglasnost so Ustavot se del od vnatre{niot praven poredok i ne moàt da se menuvaat so zakon". Zna~eweto na me|unarodnite dogovori za ~ovekovite prava koe proizleguva od nivnata zadolìtelnost sprema drugite dràvi e isto taka dosta golemo. Taa zadolìtelnost ja predviduva Vienskata konvencija za dogovornoto pravo od 1969 godina. Spored taa Konvencija: "Sekoj dogovor koj e na sila go vrzuvaat fakti i tie treba da go izvr{uvaat vo dobra verba" (~l. 26). Vo sprotivno, dokolku dràvata ne se pridrùva na me|unarodniot dogovor, taa storuva me|unaroden delikt i se izloùva na me|unarodna odgovornost. Najop{t vid na taa odgovornost e odgovornost na dràvata sprema drugite dràvi so koi go sklu~ila me|unarodniot dogovor. Vo site dràvi vo svetot, pa i vo Republika Makedonija, prevladuva sfa}aweto deka me|unarodnite dogovori, od stanovi{te na vnatre{noto pravo, mora da bidat vo soglasnost so Ustavot. Toa natamu zna~i deka sudovite koi neposredno gi primenuvaat me|unarodnite dogovori ne moàt da gi primenuvaat onie odredbi na me|unarodnite dogovori koi se vo sprotivnost so Ustavot. Soglasno na toa, natamu se naloùva i potrebata vo Ustavot da bidat na ist na~in sodràni site ~ovekovi prava koi se predvideni i vo me|unarodnite dogovori. Vo sprotivno dràvata ne gi ispolnuva svoite me|unarodni obvrski. Noviot Ustav na Republika Makedonija od 1991 godina, e podgotven i donesen pod silno vlijanie na Evropskata konvencija za ~ovekovite prava i ottamu pretstavuva konstitutiven akt koj vo celost gi ispolnuva gorenavedenite barawa. Ustavnata koncepcija za slobodite i pravata na ~ovekot i |ra|aninot pretstavuvaat izraz na osnovnite odnosi vo ramkite na op{testvenoto ureduvawe na Republika Makedonija. Osnovnite slobodi i prava Ustavot gi tretira na dva razli~ni na~ini: prvo, vo nivnata vkupnost - vo vid na programski i vode~ki na~ela koi barat i pretpostavuvaat poblisko tolkuvawe vo procesot na nivnoto natamo{no ustavno normirawe, vo procesot na nivnata zakonodavna razrabotka i vo procesot na nivnoto prakti~no ostvaruvawe i za{tita, i vtoro, poedine~no - vo vid na neposredni pravni barawa, naj~eto vo vid na zabrani, ovlastuvawa ili obvrski, upateni na organite {to vr{at javna vlast vo ramkite na onie pravno uredeni op{testveni odnosi koi ja ~inat ili koi vlijaat vrz sodrìnata i vrz na~inot na ostvaruvaweto na oddelni slobodi i prava na ~ovekot"5. 5

Cvetkovski, C. i dr. Izve{taj za kompatibilnosta na zakonodavstvoto na Republika Makedonija so standardite i barawata od Evropskata kon-

Osnovnata cel na garantiraweto na ~ovekovite slobodi i prava so Ustavot na Republika Makedonija e obezbeduvaweto na nivnata pravna neotu|ivost na ustavno ramni{te. Vo ramkite na doma{niot praven poredok, sodrìnata na osnovnite slobodi i prava e ekskluzivna ustavna materija. Po pravilo, tie se ostvaruvaat neposredno vrz osnova na ustavot, a so zakon moàt da se propi{uvaat uslovite i na~inite na nivnoto ostvaruvawe samo ako za toa postoi izre~no ustavno ovlastuvawe i samo vo ramkite na toa ovlastuvawe. So toa, se razbira vo ramkite na doma{niot praven poredok, vo krajna linija samo ustavot e merilo za ostvaruvaweto i za za{titata na ~ovekovite slobodi i prava. So toa - preku ostvaruvaweto na principot na ustavnosta vo sozdavaweto, transformacijata i primenata na pravoto, slobodite i pravata na ~ovekot i gra|aninot stanuvaat so Ustavot postavena materijalna garancija na vr{eweto na javnata vlast".6 Vo vrska so odnosot na megunarodnite dogovori za ~ovekovite prava i na{eto zakonodavstvo bitno e natamu da se naglasi deka Ustavot na Republika Makedonija vo ~l. 98. st. 2, vtora re~enica stoi: "Sudovite sudat vrz osnova na Ustavot i zakonite i me|unarodnite dogovori ratifikuvani vo soglasnost so Ustavot". Ottamu proizleguva deka vo na{iot praven sistem postoi neposredna primena na me|unarodnite dogovori od strana na sudovite. Natamo{na karakteristika na na{iot praven sistem, vo odnos na me|unarodnite dogovori voop{to, e deka me|unarodnite dogovori hierarhiski stojat povisoko od zakonite, me|utoa ponisko od Ustavot na Republika Makedonija. Toa proizleguva od tolkuvaweto na ~l. 118 od Ustavot kade se veli: "Me|unarodnite dogovori {to se ratifikuvani vo soglasnost so Ustavot se del na vnatre{niot praven poredok i ne moàt da se menuvaat so zakon". Ovoj ~len zabranuva menuvawe na me|unarodnite dogovori so zakon. A contrario, me|unarodnite dogovori moàt da bidat menuvani so konstitutivniot akt na dràvata - nejziniot Ustav. Zna~i tolkuvaweto na ~l. 98. st. 2 vo sistem so ~l. 118 od Ustavot na Republika Makedonija, doveduva do zaklu~ok deka mestoto na me|unarodnite dogovori vo hierarhiskata struktura na pravniot poredok e me|u Ustavot i zakonite.7 Me|utoa, vedna{ treba da se zabeleì deka ovaa konstatacija ne se odnesuva i na specifi~nata grupa dràvni dogovori - dogovorite za ~ovekovite prava. Imeno, osnovnite ~ovekovi slobodi i prava, inkorporirani vo klu~nite me|unarodni instrumenti (univerzalni i regionalni) ve}e se vgradeni i vo vtoriot del od Ustavot na Republika Makedonija posveten na ~ovekovite slobodi i prava. Toj fakt, sam po sebe, na slobodite i pravata im dava vencija za za{tita na ~ovekovite prava i na osnovnite slobodi, Vlada na Republika Makedonija, Skopje, 1996, str. 9. 6 Ibid, str. 9 7 Ibid str. 20

ustavnopravno zna~ewe, odnosno ustavnopravna sila. Dogovorite za ~ovekovite prava, uìvaat povisoka pravna sila od "obi~nite", "normalnite" me|unarodni dogovori. Na vakov zaklu~ok nedvosmisleno upatuva i ~l. 8 st. 1 al. 1 od Ustavot na Republika Makedonija koj kako edna od osnovnite vrednosti na ustavniot poredok gi predviduva "osnovnite prava i slobodi na ~ovekot i gra|aninot priznati vo me|unarodnoto pravo i utvrdeni so Ustavot".8 Toga{ koga opredeleni slobodi i prava na ~ovekot ostanuvaat nadvor od vakvata formulacija }e se primenuvaat me|unarodnite obi~ajni pravni pravila. Toa proizleguva od ~l. 8 st. 2 al. 10 na Ustavot spored koj temelna vrednost na ustavniot poredok na Republika Makedonija e i "po~ituvaweto na op{to prifatenite normi na me|unarodnoto pravo". Na krajot od ova izlagawe bitno e da se istakne deka "vo ramkite na utvrduvaweto na osnovnite vrednosti na ustavniot poredok, za slobodite i pravata posebno zna~ewe ima utvrduvaweto na principot spored koj vo Republika Makedonija e slobodno se {to so Ustavot i zakonite ne e zabraneto (~l. 8 st. od Ustavot). Ovoj princip go sodrì vode~kiot pravec vo tolkuvaweto na sodrìnata i granicite na ovlastuvawata na organite na javnata vlast vo odnos na slobodite i pravata na ~ovekot, bez razlika dali se vo sferata na normiraweto ili vo sferata na odlu~uvaweto vo poedine~ni raboti. Spored ovoj na~in na interpretacija, slobodata na poedinecot i negovite posebni prava se pretpostaveni, a nejzinoto ograni~uvawe od strana na organite na javnata vlast vo vr{eweto na nivnite ovlastuvawa moraat izri~no da bidat utvrdeni so Ustavot i so zakon i da se vr{at samo vo ramkite na Ustavot i zakonot".9 II DOKUMENTI NA OBEDINETITE NACII ZA ÔVEKOVITE PRAVA Vo poslednite ~etiriesetina godini me|unarodnata zaednica napravi enormni ~ekori kon kristalizacija na su{testvenite ~ovekovi prava. Toa e ovozmoèno vo me|unarodnite dogovori od globalen i regionalen karakter. So drugi zborovi, od donesuvaweto na Op{tata deklaracija za pravata na ~ovekot, vo sovremeniot svet neprestano e prisutna idejata za potrebata od za{tita na ~ovekovite prava. Vrz planot na me|unarodnoto pravo nejzin rezultat pretstavuvaat golemiot broj dokumenti koi se odnesuvaat tokmu na za{titata na ~ovekovite prava vo site oblasti na op{testvenoto ìveewe. Stanuva zbor za evolutiven razvoj na edna koncepcija koja od sekoga{ se dviè{e na relacijata poedinec nasproti politi~kata vlast 8 9

Ibid, str. 20 Ibid, str. 10

vo postojano barawe na instrumenti {to treba da ja ograni~at taa vlast. Baraweto sigurna referenca za ograni~uvawe na politi~kata vlast vo korist na ~ovekovite prava, se pravi obid da se najde u{te kaj starogr~kite filozofi, osobeno vo stoi~kata koncepcija za ednakvost na site ~ove~ki su{testva, potoa kaj avtorite od drevniot Rim kako {to se Ciceron, Seneka i Ulpijan. Ova e vreme koga dominira{e stavot deka prirodnoto pravo koe e zasnovano vrz razumot, vsaden od Boga vo ~ovekot, gi regulira odnosite me|u lu|eto. Toa pravo svojstveno na site lu|e na svetot nastanalo koga nastanal i ~ovekoviot rod. Sredniot vek gi nosi ideite za prirodniot zakon ili bo`jiot zakon kako normi koi stojat nad nadvore{nata vlast na dràvata. Toga{ se pojavuvaat i opredeleni dokumenti so cel da se ograni~i apsolutnata vlast na monarhot, od koi sekako e najzna~aen Magna karta libertatum od 1215 godina. Spored Zlatari}, ideata za ograni~uvawe na politi~kata vlast so nekoi povisoki principi najpregledno ja izrazil Suarez (Suarez Franciscuo, 1548 - 1677) vo po~etokot na XVII vek vo izrekata "lex iniusta non est lex". Prviot teoreti~ar koj ja razrabotil op{tata teorija na me|unarodnoto pravo be{e holandskiot pravnik Hugo Grocius (Hugo Grotius, 1583 -1645). Doktrinata za tn. prirodni i neotu|ivi prava na ~ovekot dobiva nov zamav vo trudovite na Vatel (Vattel), Volf (Wolff) i Pufendorf (Pufendorf). Sistemot na ~ovekovite prava najprvin zapo~na da se izgraduva vo Anglija vo XVII vek preku dokumentite kako {to se Petition od Right (1927), Habeas Corpus Akt (1679), Bil of Rights (1688) i Act of Settlement (1700). Vo XVII vek toj proces prodolùva vo Amerika so Deklaracijata za nezavisnost i virxiniskiot Bill of Rights od 1976 godina, potoa so Ustavot na SAD od 1979 godina so negovite prvi devet amandmani od 1971 godina. Vo Francija doa|a do slavnata Deklaracija za pravata na ~ovekot i gra|aninot od 1789 godina. Povelbata na ON za prv pat vo istorijata ~ovekovite prava gi izdiga vo rang na op{ta me|unarodna obvrska na dràvite, no taa ne sodrì nitu definicii, ni lista na ~ovekovite prava. Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot, od 10 dekemvri 1948 godina, iako nema karakter na formalna me|unarodna obvrska sepak pretstavuva va`na programa i silna moralno-politi~ka obvrska za dràvite ~lenki na ON. Ovaa Deklaracija be{e usvoena i proklamirana so Rezolucija 217 A (III) na Generalnoto sobranie na ON bez nitu eden glas protiv, no osum dràvi se vozdràa od glasaweto (SSSR, Polska, êkoslova~ka, Jugoslavija, Ukraina, Belorusija, Ju`na Afrika i Saudiska Arabija). Slede{e donesuvawe na brojni instrumenti - deklaracii i konvencii na ON. Me|u niv treba da se istaknat: Deklaracijata za pravata na deteto, usvoena na 20 noemvri 1959 godina, Deklaracija za ukinuvawe na site oblici na rasna diskriminacija od 20 noemvri 1963 godina kako i Deklaracijata za teritorijalniot azil od 14 dekemvri 1967 14

godina. Vo isto vreme se doneseni i niza konvencii koi spored predmetot moè da se sistematiziraat vo pove}e grupi. Za{titata na grupite i rasite predvidena e vo Konvencijata za spre~uvawe i kaznuvawe na zlostorstvata na genocid od 9 dekemvri 1948 godina i Megunarodnata konvencija za ukinuvawe na site vidovi na rasna diskriminacija od 7 mart 1966 godina. Me|unarodnoto regulirawe na polo`bata na begalcite i apatridite se postigna so Konvencijata za polo`bata na begalcite od 28 juli 1951, so Konvencijata za polo`bata na licata bez dràvjanstvo od 28 septemvri 1954 godina i Konvencijata za smaluvawe na slu~aite na apatricija od 30 avgust 1961 godina. Instrumentite koi se odnesuvaat na statusot na ènite se: Konvencijata za politi~kite prava na ènite od 31 mart 1953 godina, Konvencijata za dràvjanstvoto na maènite èni od 20 februari 1957 godina i Konvencijata za soglasnost za brak, minimalnata vozrast za sklu~uvawe na brak i registracija na brakovi od 10 dekemvri 1962 godina. Borbata protiv ostatocite na ropstvoto bea potpomognati so Konvenciite za ropstvo od 25 septemvri 1926 godina koja e izmeneta so Protokol od 7 dekemvri 1957 godina. Nakratko, vo svoite po~etoci, me|unarodnoto pravo vo oblasta na ~ovekovite prava se razviva{e vo nasoka na za{tita na razni kategorii na poedinci: èni, deca, rabotnici, begalci, lica bez dravjanstvo i sl. Me|utoa pokraj tie konvencii koi se odnesuvaa na poedine~ni prava ili problemi naskoro bea usvoeni i instrumenti koi gi sodràt site osnovni ~ove~ki prava. Stanuva zbor za Me|unarodniot pakt za ekonomskite, socijalnite i kulturnite prava, usvoen i otvoren za potpi{uvawe i ratifikuvawe ili pristapuvawe so rezolucija na Generalnoto sobranie 2200 A (XXI) od 16 dekemvri 1966 godina, Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava, usvoen i otvoren za potpi{uvawe so rezolucija na Generalnoto sobranie 2200 A (XXI) od 16 dekemvri 1966 (stapil na sila na 3 januari 1976 vo soglasnost so ~l. 49) i Fakultativniot protokol kon Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava, usvoen i otvoren za potpi{uvawe i ratifikuvawe so rezolucija na Generalnoto sobranie 2200 A (XXI) od 16 dekemvri 1966 godina (stapil na sila na 23 mart 1976 vo soglasnost so ~l. 9). Edno od pravnite podra~ja koe najtesno e povrzano so obezbeduvaweto na osnovnite prava i slobodi na ~ovekot i gra|aninot e i podra~jeto na materijalnoto i procesnoto pravo voop{to, kako i na krivi~noto izvr{no pravo posebno. Kako instrument na za{tita na op{testvoto od kriminalitetot i kako garant na osnovnite prava na ~ovekot, toa podra~je pred zakonodavecot postavuva pove}e pra{awa. Ottamu ne za~uduva {to golem broj na me|unarodni dogovori i konvencii se odnesuvat na materijata na ovaa pravna granka so {to, me|u drugoto, se normira i osnovnite prava na licata sprema koi se izvr{uvaat krivi~nite sankcii. Osven toa pove}e me|unarodni organizacii 15

trajno ili povremeno se zanimavaat so problemite koi stojat vo tesna vrska so taa pravna regulacija kako i so pra{aweto na nejzinata implementacija vo nacionalnite pravni sistemi. Od ova stojali{te se interesni nekoi specifi~ni odredbi od ve}e sopomnatite megunarodni dokumenti. Taka na primer dovolno e samo da se pogleda Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot za da se zabeleàt i odredbite: za pravoto na ìvot, sloboda i li~na bezbednost (~l. 3); zabrana na ma~ewe, svirepo i ne~ove~no postapuvawe i kaznuvawe (~l. 5); za priznavawe na sekoe lice na polo`ba na praven subjekt i zakonska za{tita bez bilo kakva i da e diskriminacija (~l. 6 i 7); za pravoto na zakonito, nezavisno i nepristrasno sudewe i zabrana na proizvolno apsewe i li{uvawe od sloboda (~l. 8, 9 i 10); za prezumcijata na nevinost i zakonitosta na deliktite i kaznite (~l. 11). Od golemo zana~ewe se i oredbite za za{tita na privatniot ìvot, stanot i korespondencijata, ~esta i dostoinstvoto na li~nosta (~l. 12), semejstvoto (~l. 16), slobodata na mislata i izrazuvaweto, sobiri i zdruùvawa (~l. 18, 19 i 20). Specifi~ni i zna~ajni normi od krivi~nopravnata oblast sodrì i Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava. Toa se vo prv red odredbite na Paktot koi se odnesuvaat na: pravoto na ìvot; ograni~uvaweto na obemot na propi{uvaweto i primenata na smrtnata kazna; pravoto na liceto koe e osudeno na smrtna kazna da bara pomiluvawe, amnestija ili zamena na kaznata; zabrana na smrtnata kazna sprema lica pomladi od 18 godini i nejzino izvr{uvawe sprema bremeni èni (~l. 6); zabrana na ma~ewe i drugi svirepi i degradira~ki postapuvawa (~l. 7); zabrana na robstvo i prisilna rabota (~l. 8); pravo na sloboda i zabrana na arbitrerno li{uvawe od sloboda; pravo na informirawe za pri~inite na obvinuvaweto, aùrno izveduvawe pred sud i kompenzacija za nezakonito li{uvawe od sloboda (~l. 9) kako i na za{tite na li~nosta vo pritvor i izdrùvawe na kaznata zatvor (~l. 10). Vo ~l. 10 na Paktot se veli: '1. So sekoj koj e li{en od sloboda se postapuva ~ove~no i so po~ituvawe na vrodenoto dostoinstvo na ~ovekovata li~nost. 2. a) Obvinetite lica, osven vo islku~itelni okolnosti, se izdvoeni od osudenite lica i se podloèni na posebna postapuvawe {to odgovara na nivnata polo`ba na neosuduvani lica. b) Obvinetite maloletni lica se izdvoeni od vozrasnite i za nivniot slu~aj se re{ava {to e mo`no pobrgu. 3. Kazneno-popravniot reìm podrazbira postapuvawe so osudenite lica ~ija glavna cel e nivnoto prevospituvawe i povtorno vra}awe vo op{testvoto. Maloletnite prestapnici se izdvoeni od vozrasnite i se podloèni na reìm koj soodvetstvuva na nivnata vozrast i nivnata pravna polo`ba". 16

Dokolku zatvorenikot smeta deka odredbata na ovoj ~len vo negoviot slu~aj e povredena toj moè da podnese pretstavka (communication) do Komitetot na ~ovekovite prava, vostanoven spored Fakultativniot protokol na Paktot, no edinstveno dokolku toj potpa|a pod jurisdikcija na dràvata dogovoreni~ka. Zgora na toa, taa dràva mora da ja priznala nadle`nosta na Komitetot da prima i razgleduva pretstavki od poedinci. Kone~no mora da se zabeleì, deka pretstavkata ne pretstavuva vistinski sudski praven lek, tuku moè da se opi{e kako me{ana procedura, delumno upravna, delumno sudska i delumno diplomatska. Vrz osnova na dokazi koi moàt da bidat samo pismeni, Komitetot usvojuva konstatacii koi gi dostavuva samo do strankata dogovoreni~ka i do poedinecot koj mu se obratil. Ovie konstatacii se objavuvaat vo godi{nite izve{tai na Komitetot, me|utoa postapkata koja vodi do niv e doverliva. Na toj na~in poedinecot, vo sporot so svojata dràva, dobiva neposreden pristap do edno me|unarodno telo, koe ne e sostaveno od pretstavnici na vladi, no od druga strana od nego ne moè da se dobie odluka koja, sli~no na sudska odluka, bi ja obvrzuvala dràvata da postapi to~no spored nea. Komitetot vo svoite konstatacii ne ostanuva samo na utvrduvaweto na kr{eweto na odredbite na Paktot, tuku predlaga i merki koi dràvata bi trebalo da gi prezeme. Komitetot me|utoa nema mo} da go izdejstvuva izvr{uvaweto na svoite konstatacii, koi tokmu taka i se vikaat, za{to ne se sudski presudi.10 Vo Paktot moàt da se zabeleàt i povolni odredbi za nezavisnoto i pravedno sudewe, prezumcijata na nevinost, pravoto na odbrana po sloboden izbor, aùrno sudewe, za pravoto na àlba i za posebnata polo`ba na maloletnicite pred krivi~niot sud, kako i za niza drugi li~ni ~ovekovi prava koi po pravilo uìvaat krivi~nopravna za{tita (~l. 14-17). Vo me|uvreme od strana na ON bea doneseni Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite kako prv univerzalen dokument so koj principite za ~ovekovite prava za prv pat se razrabotuvaat od aspekt na licata koi se nao|aat na izdrùvawe na kaznata li{uvawe od sloboda. So toa e napraven prviot ~ekor vo procesot na sozdavaweto na spektar od isntrumenti na ON koi se orientirani kon krivi~nopravnata materija. Toa se slu~i ve}e na Prviot kongres na ON za spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvawe so zatvorenicite vo 1955 godina. Vo naredniot period pottiknati od prifa}aweto i primenata na minimalnite pravila vo skoro site zemji ~lenki na ON, Sekretarijatot i Komitetot na ON za spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot prodolìja so razrabotka na svoite dokumenti od oblasta na krivi~noto pravo. Ottamu site naredni Kongresi vo svoite dnevni redovi sodrèa aktivnosti vo vrska so primenata ili sozdava10

Vidi: Dimitrijevi}, V. Delatnost Komiteta za ljudska prava, JRKKP, Beograd, 1989/1, str. 73-77

weto na novi standardni i normi. Vo niv sekoga{ se trgnuva{e od stojali{te na razrabotka na principite za za{tita na ~ovekovite prava i unapreduvaweto na funkcioniraweto na megunarodnata sorabotka vrz ovoj plan. Vo ovaa smisla ~ovekovite prava na osudenite lica, kako {to so pravo istaknuva eden avtor,11 se specifi~a kategorija vo ramkite na op{tiot koncept na ~ovekovite prava deklariran od strana na ON. So ogled na toa {to se odnesuvaat na ograni~ena populacija na lu|e koja e legitimno obespravena vo odnos na edno temelno ~ove~ko pravo sodràno vo Univerzalnata deklaracija za ~ovekovite prava, a toa e odzemaweto na slobodata, sekoja rasprava za niv e limitirana so toj fakt. Odzemaweto na slobodata mora da bide posledica na pravedna sudska postapka vo koja na optuèniot mora da mu se obezbedi pravedna odbrana. Taka samiot akt na odzemaweto na slobodata stanuva praven akt, a za{titata na ~ovekovite prava se premestuva od "civilnoto opkruùvawe" vo ramkite na penitencijarniot sistem i penalnite institucii. Vo tie ramki ~ovekovite prava dobivaat posebna teìna. Nivnoto po~ituvawe od strana na op{etstvoto e izraz na sevkupnoto civilizacisko ramni{te i stepenot na humanosta vo op{testvoto. Zaradi pouspe{no sledewe na genezata na donesuvaweto na nizata zna~ajni me|unarodni dokumenti od oblasta {to se od interes na ovoj trud, vo narednite redovi najprvin }e se obideme da dademe hronolo{ki prikaz na site kongresi, kako na onie vo organizacija na ON, taka i na onie na drugite megunarodni organizacii. Tamu bea postaveni zna~ajni problemi koi vo krajna linija i dovedoa do formirawe na brojnite idei za pravata na edna posebna kategorija na lica, {to po dolgotrajni i opstojni analizi od strana svetski priznati eksperti od oblasta na materijalnoto, procesnoto i izvr{noto krivi~no pravo, se preto~ija vo ovde prikaànite dokumenti. 1. KONGRESI NA ME\UNARODNITE ORGANIZACII I ZDRU@ENIJA Kriminalitetot e mo{ne sloèna i dinami~na op{testvena negativna pojava. Toj e takov fenomen koj vo op{testvenite, ekonomskite, politi~kite, kulturnite i drugite uslovi na op{testvenoto ìveewe ja nao|a svojata egzistencija i ottamu gi crpi silite za svojot natamo{en porast. Od druga strana razvojot na industrijata, tehnikata i migraciite, soobra}ajot i drugite sredstva na masovnoto komunicirawe i sorabotka pridonesuvaat kon sozdavawe mo`nosti za takvi formi na kriminalno povrzuvawe i deluvawe koi go zagrozuvaat celokupnoto ~ove{tvo nezavisno od bilo kakvi prostorni i vremenski granici. Vo 11

{aki}, V. Penolo{ke teme, Zagreb, 1990/1, str. 1

sovremeniot kriminalitet so izrazen me|unaroden karakter dominiraat negovite novi organizacioni oblici kako na primer me|unarodniot terorizam, {verc so oru`je, trgovija so droga i belo robje, kidnapirawe na lica, grabnuvawe na avioni i drugi povedenija na koi te{ko moè da im se sprotivstavat poedine~nite dràvi. Nasproti ovie dvièwa svedoci sme na se pogolemi problemi vo oblasta na kaznite i pokraj postojnata humanizacija na nivnoto izvr{uvawe osobeno vo penitencijarnite ustanovi. Vakvata humana orientacija koja vo nitu eden moment ne be{e (i se u{te ne e) oslobodena od tradicionalnite koncepcii na kaznuvaweto sepak uspea da se nametne so ogromna pomo{ i podr{ka od strana na nau~nata misla. Toa me|utoa ne be{e dovolno za da vo celost se odbrani od neprekinatite napadi na retributivnizmot koi i natamu se stremat seto ona {to vrz ovoj plan se pokaà napredno i progresivno da go urnat i povle~at nazad samo so eden poteg. Navedenite procesi na porast, javuvawe vo novi oblici i pro{iruvaweto na kriminalitetot preku dràvnite granici i narasnatata potreba od me|unarodna sorabotka pri negovoto suzbivawe kako i natamo{niot interes da se ostane na linijata na humano postapuvawe so osudenicite so nu`no po~ituvawe na nivnite prava kako osnovni uslovi za nivno vra}awe vo op{testvoto bea glavni pri~ini za kaznenata politika da se progovori na me|unarodno ramni{te. Za taa cel se pojavija pove}e nevladini i vladini me|unarodni organizacii {to preku svoite aktivnosti i kongresi pokrenaa brojni pra{awa od zna~ewe za suzbivawe na kriminalitetot, kaznuvaweto na zlostornicite i izvr{uvaweto na kaznite. Rapravata po ovie pra{awa ukaùva deka brojnite nau~ni asocijacii i me|unarodni organizacii se i te kako zainteresirani za spre~uvaweto i suzbivaweto na kriminalitetot i unapreduvaweto na efikasnosta vo pogled na po~ituvaweto na ~ovekovite prava vo sferata na ostvauvaweto na krivi~noto pravosudstvo i izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii. Od jakneweto na svesta za potrebata od me|unarodna sorabotka vrz planot na primenata na kaznite proizlegoa mnogu reformisiti~ki idei koi dovedoa do toa na sostanocite na me|unarodnite zdruènija da se usvojat va`ni konvencii, rezolucii, zaklu~oci, preporaki i drugi akti. Vistina e pritoa deka ovie dokumenti i stavovi nemaat obvrzuva~ki karakter {to zna~i deka dràvite ne mora da gi inkorporiraat vo svoite zakonodavstva. Toj fakt me|utoa ne be{e pre~ka najgolem broj zemji da gi prifatat progresivnite re{enija na me|unarodnite tela bilo poradi avtoritetot na ovie tela ili pak ottamu {to ovie re{enija prozra~ija so silata na svojata vnatre{na argumentacija, sodrìna i prakti~na ostvarlivost. Najgolemiot del od soznanijata do koi e dojdeno na kongresite na ovie 19

zdruènija se akceptirani i pri koncipiraweto na na{iot sistem na izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. Gornite konstatacii ne obrvrzuvaat da gi poso~ime najva`nite me|unarodni organizacii koi dadoa golem pridones vo re{avaweto na penolo{kite problemi niz kratok osvrt na nivnata rabota. Stanuva zbor za: Me|unarodnata komisija za krivi~no pravo i kazneni zavodi, Komisijata za socijalni pra{awa na ON, Me|unarodnoto zdruènie za kriminologija, Me|unarodnoto zdruènie za krivi~no pravo i Me|unarodnoto zdruènie za op{testvena odbrana. A. KONGRESI NA ME\UNARODNATA KOMISIJA ZA KRIVI^NO PRAVO I KAZNENI ZAVODI (ME\UNARODNA ZATVORSKA KOMISIJA)

Osniva~kiot kongres na Me|unarodnata komisija za krivi~no pravo i kazneni zavodi (Commission Internationale Penale et penitentiare - CIPP), ili nakratko Me|unarodna zatvorska komisija e odràna vo London vo 1872 godina. Organizacijata na ovoj kongres ja prezede Enot Gob Vines (Enoth Gobb Wines) ~len na zatvorskoto zdruènie od Wujork na inicijativa na Vladimir Aleksimirovi} Solohub, predsedatel na komisijata za reforma na kaznenite zavodi vo Rusija. Na kongresot vo London mu prethodea tri kongresi (Frankfurt, 1846, Brisel, 1847 i povtorno Frankfurt, 1857) na koi se rasprava{e za zna~ajni penolo{ki problemi. Me|utoa so ogled na toa {to na kongresot vo London e donesena odluka za imeto, sedi{teto (Bern) i toa {to ovaa komisija vrz sebe ja prezede organizacijata na idnite kongresi londonskiot kongres se smeta ne samo za osnova~ki tuku i za prv kongres na ova zna~ajno me|unarodno zdruènie. Vo London prisustvuvaa pretstavnci od skoro site evropski zemji, SAD i nekoi zemji na Latinska Amerika. Na kongresot ne bea usvoeni zaklu~oci nitu pak be{e donesena nekakva rezolucija ili preporaki so obvrzuva~ko dejstvo za dràvite u~esni~ki. Zna~ajno e me|utoa {to bea pokrenati va`ni pra{awa vo vrska so op{tiot i posebniot tretman na zatvorenicite, a be{e diskutirano i za potrebata od pohumano postapuvawe so niv. Vo ovaa smisla bea dopreni problemite na telesnoto kaznuvawe na zatvorenicite, uslovniot otpust, nadzorot nad otpu{tenite osudenici, posebniot reìm na izdrùvawe na kaznata sprema opredeleni kategorii osudenici (recidivisti, maloletnici i ènski lica), voveduvaweto i organizacijata na obrazovnata dejnost vo zavodite, osudeni~kata rabota i sl. Vtoriot kongres na Me|unarodnata zatvorska komisija e odràn vo Stokholm vo 1878 god. Ovoj kongres rabote{e vo tri sekcii. Prvata 20

sekcija rasprava{e za potrebata od normativno regulirawe na na~inot na izvr{uvawe na kaznite, a be{e postaveno i pra{aweto za opravdanosta na kaznata deportacija na osudenite lica. Vtorata sekcija go tretira{e pra{aweto na kaznenite zavodi i vo tie ramki potrebata za ostru~uvawe na penitencijarniot personal i opredeluvawe na vidovite na disciplinskite kazni. Od raspravata vo tretata sekcija se izdvojuva interesot za: organizirawe preventivni ustanovi, postpenalna za{tita na osudenite lica i za intenzivirawe na me|unarodnata sorabotka vo suzbivaweto na kriminalitetot. Tretiot kongres e odràn vo Rim 1885 god. I ovoj kongres rabote{e vo tri sekcii. Prvata sekcija se zanimava{e so pra{awa od oblasta na krivi~noto zakonodavstvo. Vtorata sekcija rasprava{e za problemite na izgradba na keliski i istra`ni zatvori, za ishranata na zatvorenicite i formirawe odbori za nadzor nad rabotata na zatvorite. I na tretata sekcija bea postaveni opredeleni penolo{ki temi osobeno takvi koi se odnesuvaat na naso~uvaweto na aktivnostite na zatvorenicite vo prazni~nite denovi i nivnata postpenalna za{tita po izleguvaweto na sloboda. êtvriot kongres e odràn vo Petrovgrad vo 1890 god. Na ovoj kongres glavno bea povtoreni nekoi zna~ajni pra{awa vo vrska so izvr{uvaweto na kaznata li{uvawe od sloboda. Vo raspavata bea posebno dopreni problemite na obrazovnata dejnost vo penitencijatnite ustanovi, zatvorskata rabota i ostru~uvaweto na osudenite lica, uslovniot otpust i spre~uvaweto na negativnite vlijanija na sredinata vrz uslovno otpu{tenite lica, za izborot na zatvorskiot personal, posebnoto postapuvawe so nepopravlivi osudenici i sl. Petiot kongres e odràn vo Pariz 1895 god. Kongresot rabote{e vo ~etiri sekcii od koi vtorata celosno 単 be{e posvetena na izvr{uvaweto na kaznata. Tuka se rasprava{e osobeno za problemite na ènskite zatvori, osudeni~kata rabota i nagraduvaweto za nea, klasifikacijata na osudenite, nivnoto disciplinsko kaznuvawe i postapkite za fizi~ko vospituvawe vo kaznenite zavodi. I tretata sekcija delumno se zanimava{e so penolo{ki problem, kako na primer, so sozdavaweto i raspolagaweto so osudeni~kite za{tedi od rabotata vo ustanovite, so obrazovnieto i kulturno prosvetnata rabota na zatvorenicite i sl. [estitot kongres e odràn vo Brisel 1900 god. Vo ramkite na prvata sekcija na ovoj kongres be{e pomesteno pra{aweto na vremenski neopredelenite kazni li{uvawe od sloboda. Na vtorata sekcija se govore{e za medicinskite i sanitetskite slu`bi vo zatvorite, za keliskoto zatvorawe i posebniot reìm sprema recidivistite. Na tretata sekcija bea sogledani del od etiolo{kite problemi na malolet21

ni~kata delinkvencija, a na ~etvrtata se rasprava{e za prevencijata i tretmanot na maloletnicite. Sedmiot kongres e odràn vo Budimpe{ta 1905 god. I ovoj kongres kako i prethodnite dva rasprava{e vo ~etiri sekcii me|u koi bea pomesteni zna~ajni penolo{ki pra{awa. Me|u niv posebno se istaknuvaat problemite na sozdavaweto moderna klasifikacija na zatvorenicite i specijalni ustanovi za defektni osudenici i alkoholi~ari. Be{e govoreno i za osudeni~kata rabota {to se izvr{uva vo i nadvor od kazneno popravnite ustanovi, za problemot na javuvaweto na tuberkulozata vo zatvorite i za inspekcijata na ustanovite od strana na staratelski zdruènija. Na ~etvrtata sekcija be{e postaveno pra{aweto za decata na osudenite lica kako i drugi pra{awa vo vrska so decata i nivnoto zgriùvawe i vospituvawe pred i po izvr{uvaweto na krivi~noto delo. Osmiot kongres e odràn vo Va{ington 1910 god. Na ovoj kongres povtorno be{e razgleduvano pra{aweto na vremenski neopredelenite kazni li{uvawe od sloboda. Vo ramkite na vtorata sekcija be{e raspravano za problemite na pomladite delikventi, probacijata i uslovniot otpust na osudenite kako i za organizacijata na pomalite kazneni ustanovi. Na tretata i ~etvrtata sekcija se govore{e za potrebata od osnovawe od posebeni ustanovi za abnormalni maloletnici {to manifestirale osobeno opasno povedenie. Devetiot kongres e odràn vo London 1925 god. Kongresot rabote{e vo tri sekcii. Pra{awata {to bea raspravani na tretata sekcija se odnesuvaa na nau~noto prou~uvawe na li~nosta na osudenite, nivnata klasifikacija i na~inot na isplata i koristewe na zarabotuva~kata od kaznenite ustanovi. Kontrolata nad uslovno otpu{tenite lica be{e edinstveniot penolo{ki problem {to be{e tretiran vo ramkite na tretata sekcija. Desetiot kongres e odràn vo Praga 1930 god. Vo ramkite na prvata sekcija na ovoj kongres be{e diskutirano pra{aweto za opravdanosta na merkite na bezbednost Drugata sekcija rasprava{e za resocijalizacijata na osudenite lica, za profesionalnoto obrazovanie i ostru~uvawe na zatvorskiot personal, kako i za problemite vo vrska so prvata faza (fazata na izolacija) kaj progresivniot sistem na izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda. Za opredeleni penolo{ki problemi, pokonkretno za rezultatite od primenata na uslovanata osuda i uslovniot otpust se govore{e i na tretata od ~etirite sekcii na ovoj kongres. Edinaesetiot kongres e odràn vo Berlin 1935 god. Vo rabotata na prvata sekcija be{e razgleduvano pra{aweto za u~estvoto na krivi~niot sudija vo procesot na izvr{uvaweto na kaznata. Vtorata sek22

cija rasprava{e za metodite na prevospituvawe i korekcija na osudenicite, za {tetnite posledici od nevrabotenosta na sloboda vrz rabotata vo zatvorite za vreme na kriznite sostojbi kako i za odnosot na kaznite li{uvawe od sloboda i merkite na bezbednost pri nivnoto izvr{uvawe. Pod vlijanie na nacional-socijalisti~kite idei vo Germanija od toa vreme na tretata sekcija be{e pokrenata rasprava i bea dadeni preporaki za voveduvawe na kaznata sterilizacija na seksualnite prestapnici. Dvanaesetiot kongres e odr`an vo Hag 1950 god. Na site ~etiri sekcii na ovoj kongres bea postaveni penolo{ki problemi. Vo soglasnost so dostignatiot stepen na krivi~nopravnata i penolo{kata nauka ovde se rasprava{e za sudskata i penitencijaranata individualizacija na kaznite, za klasifikacijata na osudenite lica i vklu~uvaweto na psihijatrijata vo lekuvaweto na opredeleni kategorii osudeni lica. Vrz podlaboki nau~ni osnovi be{e pokrenata i rasprava za otvorenite kazneni ustanovi i organizacijata na osudeni~kiot trud, problemite na kratkite kazni li{uvawe od sloboda i nivnite supstituri, za uslovniot otpust, za tretmanot na prestapnicite od navika i potrebata od pro{iruvawe na metodite {to se primenuvaat vo posta-puvaweto so maloletnicite i vrz vozrasnite lica12. Kongresot vo Hag be{e najzna~aen i voedno posleden kongres na Me|unarodnata zatvorska komisija. Najzna~aen za{to na ovoj kongres bea pokrenati golem broj inicijativi {to pretstavuvaat osnova za razvojot na modernite penitencijarni sistemi vo svetot. Toa e i posleden kongres na ovaa komisija za{to najzinata rabota okolu organiziraweto na kongresite be{e prezemena od Organizacijata na Obedinetite Nacii. Gornata konstatacija ni najmalku ne go smaluva zna~eweto na site predhodni kongresi na ovaa Komisija na koi bea pokrenati brojni pra{awa od oblasta na kaznenata politika voop{to i penitencijarnata praktika posebno. Najgolem broj od pra{awata zna~ajni za `ivotot i rabotata na kazneno-popravnite ustanovi bea za prv pat pokrenati tokmu na ovie kongresi, a golem del od predlozite za nivno re{avewe i denes imaat nesmalena prakti~na vrednost. Zna~ajno e da se istakne i toa deka Me|unarodnata zatvorska komisija svoite aktivnosti ne gi ostvaruva{e samo preku navedenite kongresi. Taa e zaslu`na i za izrabotkata na pove}e me|unarodni dokumen12

Za rabotata na ovie kogresi vidi pove}e kaj Popovi}, Sistem izvr{enja kazni, li{enja slobode u Jugoslaviji, izd. Saveza pravnika Jugoslavije, Beograd, 1966, str. 63-68 i kaj Teeters, N. Deliberations of the International Penal and Penitentiary Congresses, Philadelphia, 1949.

ti od penitencijarnata oblast. Taka na primer vo 1929 god. od nejzina strana e izraboten tekstot na pravilata za postapuvawe so zatvorenicite. Ovoj tekst be{e revidiran vo 1933 god. od samata Komisija, a potoa mu be{e predlo`en na Dru{tvoto na narodite koe od svoja strana go odobri so rezolucija od 26 septemvri 1934 god. Po Vtorata Svetska vojna navedenite pravila bea povtorno razgleduvani od strana na Me|unarodnata zatvorska komisija koja vo 1949 god. zaklu~i deka e potrebno da bidat povtorno revidirani. Novata revizija be{e izvr{ena od strana na Sovetot za ekonomsko-socijalni pra{awa na ON i noviot predlog na ovie pravila be{e prifaten na 6 juni 1951 godina. Ovde prestanuva rabotata na Me|unarodnata zatvorska komisija i vrz ovoj plan za{to nejzinata funkcija vo celost ja prezede ON so rezolucija na Generalnoto sobranie br. 415 (V). B. KOMISIJA ZA SOCIJALNI PRA[AWA NA ON I KONGRESI NA ON ZA PREVENCIJA NA KRIMINALITETOT I POSTAPUVAWE SO PRESTAPNICITE

Komisijata za socijalni pra{awa na ON ja prezede rabotata na Me|unarodnata zatvorska komisija so spomenatata rezolucija na Generalnoto sobranie na ON 415 (V) od 1 dekemvri 1950 godina. Toa {to Obedinetite nacii poka`aa interes za problemite na kriminalitetot i postapuvaweto so prestapnicite u{te vo 1946 godina13 ne ja menuva konstatacijata deka nivnite kongresi se prodol`enie na porano organiziranite kongresi od strana na CIPP14. Nakratako na eden sostanok 13

Poinaku: Lopez-Rey, M. Petogodi{nji kongresi Ujedinjenih nacija o prevenciji kriminaliteta i postupanju sa prestupnicima, JRKKP, Beograd, 1978/1, str. 4 i Atanackovi}, D. op. cit, str. 105. 14 Vo literaturata se istaknuva deka Privremenata komisija za socijalni pra{awa na ON vo 1946 godina donese odluka so koja prevencijata na kriminalitetot i postapuvaweto so prestapnicite pretstavuva sostaven del na socijalnata politika. Vo 1948 Komisijata za socijalni pra{awa na ON (podocna Komisija za op{testven razvoj) ja donese prvata programa za rabota na Sekcijata za op{testvena odbrana na ON (podocna Sekcija za prevencija na kriminalitetot i krivi~na pravda). So rezelucija 155 S (VII) od 13 avgust 1948 godina Ekonomsko-socijalniot sovet na ON go prifati stavot na Komisijata za socijalni pra{awa deka site problemi vo vrska so suzbivaweto na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite treba da se re{avaat na me|unarodno nivo po pat na me|unarodni kongresi i deka vo toj pogled Obedinetite nacii treba da gi prezemat site inicijativi. I kone~no vo soglasnost so upatstvata na ovaa rezolucija vo 1949 godina se sostana grupa stru~waci koja donese preliminarni osnovi za me|unarodna aktivnost. So ove ~etiri

na CIPP i pretstavnicite na Sekretarijatot na ON e izvr{en prenos na funkciite na CIPP vrz ON vo soglasnost so navedenata rezolucija. Zna~ajno e me|utoa deka so ovoj prenos vo ramkite na ON bea sozdadeni uslovi ne samo za po{iroko aktuelizirawe tuku i za kriti~ko priespituvawe na sloènite penolo{ki problemi vrz osnova na sovremenite nau~ni dostigawa i razmenata na iskustva me|u dràvite {to se nejzini ~lenki. Vo taa smisla treba da se vrednuvaat i zgolemenite mo`nosti za vistinska primena na zaklu~ocite i preporakite doneseni na kongresite {to zapo~naa da gi organiziraat Obedinetite nacii. Prviot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite e odràn vo @eneva 1955 godina. Na ovoj kongres mu predhodea sostanoci na ~etiri regionalni konsultativni grupi i toa: Evropskata grupa ~ii sostanok e odràn vo @eneva vo 1952 godina, Latinoamerikanskata grupa ~ii sostanok e odràn vo Rio de @anerio vo 1953 godina, grupata na Sredniot Istok ~ii sostanok e odràn vo Kairo 1953 godina i grupata na Dale~niot Istok ~ii sostanok e odràn vo Rangun 1954 godina. Na ovie regionalni sostanoci se doneseni posebni rezolucii {to bea iskoristeni od Sekretarijatot na ON za sostavuvawe zbiren izve{taj koj be{e prezentiran kako osnova za diskusija na kongresot. Na ovoj kongres osven po izve{tajot be{e raspravano i za polo`bata i obrzovanieto na kadrite vo penitencijarnite ustanovi, za rabotata na osudenite lica, za otvorenite kazneno-popravni ustanovi i za suzbivaweto na maloletni~kata delinkvencija. Rezultat od raspravata e donesuvaweto rezolucija za izborot i obrazovanieto na kadrite vo penitencijarnite ustanovi, rezolucija za otvorenite kazneno-popravni ustanovi i rezolucija za osudeni~kata rabota15 vo koi se reguliraat osnovnite na~ela zana~ajni za nivnoto oìvotvoruvawe vo praktikata. Edinstveno za prevencijata i suzbivaweto na maloletni~kata delinkvencija ne bea doneseni definitivni zaklu~oci i pokraj toa {to kongresot mu posveti najgolemo vnimanie tokmu na ova pra{awe. Ona {to me|utoa mu dava poseben beleg na ovoj kongres e sepak raspravata po tekstot na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite i nivnoto usvojuvawe. Stanuva zbor za dokument od izvonredno zna~ewe za humanizacijata i modernizacijata na sistedokumenti, vsu{nost, se zaokruùva seta aktivnost na ON vrz ovoj plan do 1950 godina. Pove}e za toa Lopez-Rey, M.. op. cit, str. 3-7. 15 Za sodrìnata na ovie dokumenti vidi: Srzenti}, N. Prvi kongres Ujedinjenih nacija za suzbijanje zlo~ina i postupanje sa prestupnicima, Arhiv, Beograd, 1956/4.

mot na izvr{uvaweto na kaznite li{uvawe od sloboda. Standardnite minimalni pravila se, vsu{nost, izmeni i dopolnuvawa na Zbirot na minimalnite pravila za postapuvawe so zatvorenicite {to go izraboti Me|unarodnata zatvorska komisija. Vo @eneva tie se postaveni na edno moderno ramni{te so koe {to na zatvorenicite im se ovozmoùva za{tita od site vidovi na zloupotrebi od strana na vlasta i takva polo`ba {to im garantira so~uvuvawe na nivnoto fizi~no i du{evno zdravje kako i na nivnoto ~ove~ko dostoinstvo. So ogled na takvata humana pozicija na ovie pravila ne{to podocna sleduva i nivnoto potvrduvawe od strana na Ekonomskiot i socijalniot sovet na ON so rezolucija 663 CI (XXIV) od 31 juli 1957 godina. Pravilata gi sodràt principite na humanost, po~ituvawe na ~ovekovoto dostoinstvo, socijalnata cel i realnata mo`nost za nivna realizacija, {to od svoja strana, bi ovozmoìlo nivna, relativno, ednostavna primena od strana na zatvorskata administracija. Tie vo sebe go sodràt ona {to generalno se smeta za dobri principi i praktika vo tretmanot na zatvorenicite i upravuvaweto so instituciite. Tie treba da bidat pottik za postojano podobruvawe na praktikata a prestavuvaat minimum barawa i uslovi koi se smetaat za prifatlivi od strana na ON. Tie, isto taka, prestavuvaat nekoja garancija za izbegnuvawe na pogre{en tretman, osobeno, vo vrska so primenata na dispciplinskite merki i upotrebata na instrumentite za kaznuvawe vo penalnite institucii. So Minimalnite pravila se opredeleni niza op{ti principi za postapuvawe so licata osudeni na kazna li{uvawe od sloboda i opredeleni re{enija vo pogled na zatvorskite prostorii, postelninata, oblekata i odrùvaweto na higienata, medicinskite uslugi, ishranta i sl. Vo niv se sodràni i re{enija za pravata na osudenicite, disciplinata, kaznuvaweto i primenata na sredstva za prisilba, za inspekciski nadzor nad kazneno-popravnite ustanovi i sl. Posebno zna~ajni se onie odredbi koi se odnesuvaat na klasifikacijata i individualizacijata kako i na oblicite na postapuvawe so zatvorenicite. Intencija na ovie pravila e da posluàt kako osnova za usoglasuvawe na nacionalnite zakonodavstva so civilizaciskite tekovi vo pogled na izgradbata na pohuman sistem na izvr{uvawe na kaznite li{uvawe od sloboda. Vo taa platforma se sodràni garanciite za opredeleni prava na osudenite lica {to se li{eni od sloboda i povolni uslovi za ostavruvawe na nivnata resocijalizacija i socijalna adaptacija. Vakviot karakter na Minimalnite pravila ovozmoì da bidat prifateni vo zakonodavstvoto i praktikata na mnogu zemji me|u koi i vo na{ata dràva. Od tie pri~ini integralniot tekst na ovie pravila e priloèn na krajot na ovoj kompendium. 26

Vtoriot kongres za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite e odràn vo London 1960 godina. I na ovoj kongres bea razgleduvani pove}e penolo{ki pra{awa podeleni vo tri tematski celini. Vo ramkite na prvata tema be{e pomestan problemot na kratkite kazni li{uvawe od sloboda. Vtorata tema se odnesuva{e na postapuvaweto so osudenite lica pred nivnoto otpu{tawe od kaznenite ustanovi, postpenalnata pomo{ i pomo{ta na semejstvoto i na drugite lica {to se vo zavisna polo`ba od osudenikot koj se nao|a na izdrùvawe na kaznata. Tretata tema gi opfati pra{awata na osudeni~kata rabota voop{to, pra{aweto na nejzinata integracija vo nacionalnoto stopanstvo i nagraduvaweto na osudeni~kiot trud. Vo ramkite na prvata penolo{ka tema bea izneseni brojni nedostatoci na kratkite kazni koi i denes pretstavuvaat neuralgi~na to~ka na kazneniot sistem. Pritoa e zazemen stav deka re{enieto na problemot na ovie kazni ne treba da se bara vo nivnoto ukinuvawe tuku vo nivnoto poretko izrekuvawe, nivnoto izvr{uvawe vo otvoreni i specijalizirani ustanovi i po{irokoto koristewe na alternativnite mo`nosti za nivna zamena. Vo ramkite na vtorata tema se rasprava{e za potrebata od voveduvawe posebni merki na tretman {to treba da bidat primeneti neposredno pred otpu{taweto na osudenite lica zaradi nivno polesno vklu~uvawe vo ìvotot na sloboda. Ovde be{e pomesteno i pra{aweto za vidovite i organizacijata na postpenalnata pomo{ kako bitna odrednica od ~ie ispolnuvawe zavisi kone~niot uspeh na resocijalizacijata16. Od raspravata po tretata tema proizlegoa pove}e zna~ajni zaklu~oci od koi gi izdvojuvame slednite. Osudeni~kata rabota pretstavuva nesporna moralna i socijalna vrednost {to mora da se posmatra na ist na~in kako normalnata i redovna aktivnost na sloboda. Isto taka taa mora da se vklu~i vo uslovi {to se ednakvi na onie za rabota na sloboda, osobeno onie {to se odnesuvaat na sredstvata za rabota, rabotnoto vreme i za{titata od nezgodi. Vo pogled na nagraduvaweto na osudenicite za izvr{enata rabota na kongresot be{e prifateno misleweto deka treba da se te`nee osudenikot da bide ednakvo platen kako i slobodniot rabotnik dokolku nivniot raboten u~inok e ednakov spored svojot kvalitet i kvantitet. Za taa cel e prepora~ano osudeni~kata rabota da se organizira spored

Vidi: Subotin~i}, A. Zaklu~ci II kongresa OUN odr`anog u Londonu od 8-10 avgusta 1960 godine, Penologija, Beograd, 1974/1, str. 92-94.

na~eloto na ekonomi~nost i racionalnost17. Tretiot kongres e odràn vo Stokholm 1965 godina. Na dneven red na ovoj kongres ne bea postaveni pra{awa od interes na penologijata. Ovoj kongres be{e isklu~ivo posveten na re{avaweto na problemite na prevencijata na primarniot kriminalitet i prevencijata na povratot kaj maloletnicite, pomladite polnoletni lica i vozrasnite18. êtvrtiot kongres e odràn vo Kijoto (Japonija) 1970 godina. Glavnata tema na ovoj kongres be{e naslovena "Kriminal i razvoj", a me|u predloènite temi za nejzino konkretno elaborirawe bea pomesteni: 1) Politikata na op{testvena odbrana vo odnos na razvojot {to se planira, 2) U~estvo na javnosta vo prevencijata i kontrolata na kriminalitetot, 3) Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite vo svetlinata na novite problemi vrz planot na prevospituvaweto i 4) Organizacijata na istraùvawata za razvoj na kriminalnata politika. Pra{aweto za primena na Minimalnite pravila be{e razgleduvano od aspekt na sodrìnata i celite na ovie pravila, {iro~inata na nivnata primena, nivniot status, pridrùvaweto kon ovie pravila i potrebata od nivna tehni~ka revizija. Pritoa, be{e konstatirano deka Minimalnite pravila imaat univerzalna va`nost i deka soodvestvuvaat na sovremenite nau~ni dostigawa od oblasta na suzbivaweto na kriminalitetot. Kongresot zastana na stojali{te deka ovie pravila moàt da bidat primeneti vrz bilo koe lice li{eno od sloboda bez ogled na vidot na krivi~nata presuda, no i vrz onie lica na koi samo im se ograni~uva slobodata. Se insistira{e i na pogolema fleksibilnost vo nivnata primena so ogled na istoriskite, op{testvenite, ekonomskite, kulturnite i obi~ajnite priliki vo oddelni zemji. Dominira{e i anga`manot da bidat predvideni vo takva forma {to }e obezbeduva pogolema sigurnost vo nivnata primena kako i za potrebata od nivno vnesuvawe vo zakonite na site dràvi. Nasproti ovie konstatacii bea potencirani i opredeleni nedostatoci na ovie pravila so ednovremena ocenka deka so dobivawe na periodi~ni informacii od strana na generalniot sekretar bi moèlo 17

Za ostanatite zaklu~oci vidi: Subotin~i}, A. II kongres OUN za prevencju zlo~ina i tretman delikvenata - London 1960 g. Penologija, Beograd, 1973/1, str. 84-86. 18 Vidi: Milutinovi}, M. Tre~i kongres UN za prevenciju kriminaliteta i tretman delikvenata, JRKKP, Beograd, 1965/4, str. 598-609 i Markovi}, T. Tre~i kongres ujedinjenih nacija za prevenciju zlo~ina i tretman delikvenata, Na{a zakonitost, Zagreb, 1965/6, str. 449-464.

da se o~ekuva nadminuvawe na brojnite te{kotii okolu nivnata primena i da se podobri nivniot kvalitet i kvantitet vo primenata. Ova osobeno ottamu {to vo nitu edna zemja ne e uspeano da se obezbedi nivna celosna realizacija. Me|utoa i pokraj utvrdenite slabosti preovlada stojali{te deka ne bi trebalo da se izbrzuva so revidirawe na ovie pravila, tuku deka mnogu e pozna~ajno da se obezbedi nivnata poefikasna primena spored tekstot od 1955 godina19. Petiot kongres e od`an vo @eneva 1975 godina. Osnovnata tema na ovoj kongres be{e 'Prevencija i nadzor nad kriminalitetot: predizvici vo poslednata ~etvrtina od ovoj vek". So programata za rabota na kongresot bea opfateni slednive oblasti: Promenite na formite i dimenziite na kriminalitetot - transnacionalen i nacionalen kriminalitet; Ulogata na policijata i ostanatite organi {to go primenuvaat pravoto so poseben akcent vrz nivnata nova uloga i standardi na povedenie; Op{testveni i ekonomski posledici na kriminalitetot i predizvici vo natamo{noto istra`uvawe i plani-rawe20. Na kongresot be{e raspravano i za nekoi penolo{ki problemi, pokonkretno za postapuvawe so prestapnicite vo kazneno-popravnite ustanovi i na sloboda kako i za primenata na standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvortenicite. Vo vrska so tretamnot na osudenite vo penitencijarnite ustanovi na kongresot be{e zaklu~eno deka kaznite li{uvawe od sloboda, osobeno onie pokratkite kako i onie vo podolgo traewe od deset godini se mo{ne neefikasni i ostavaat niza {tetni posledici. Ovde bea postaveni barawa za zamena na kratkite kazni li{uvawe od sloboda so tretman {to bi se ostvaruval na sloboda od strana na socijalni, zdravstveni i drugi slu`bi. So cel da se izbegnat lo{ite strani na ovie kazni bea povtoreni preporakite i za nivna zamena so sudska opomena, pari~ni kazni, uslovna osuda so za{titen nadzor, nadomest na {teta, vr{ewe op{testveno korisna rabota i upatuvawe na osudenite lica vo posebni ustanovi so specijalen tretman. Vo odnos na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite be{e zazemen stav deka ne e potrebno nivno celosno i su{tinsko revidirawe tuku samo promena na nekoi ~lenovi. Me|utoa kako i na prehodniot kongres vo taa smilsa ne be{e ni{to prezemeno 19

Pove}e za toa vidi: Zaklju~ci i preporuke IV Kongresa Ujedinjenih nacija po pitanju prevencije zlo~ina i postupanju sa delikvenitima, Penologija, Beograd, 1976/1, str. 103-105. 20 Po{iroko za ovie aspekti od rabotata na kongresot vidi: Bavcon, Lj. Spre~avanje kriminaliteta i njegovo savlad`ivanje - izazov poslednje ~etvrtine XX veka, (V Kongres OUN), JRKKP, Beograd, 1975/3, str. 473-482.

so uveruvawe deka vo dadeniot moment e mnogu pova`no i natamu da se dejstvuva vrz nivnata poefikasna primena. Sepak, vrz osnova na preporaka na Pettiot kongres, Ekonomsko-socijalniot sovet so rezolucija 1993 (LV) od 12 maj 1976 pobara od Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot da gi ispita mo`nostite za primena na Standardnite pravila i da gi formulira pravilata na postapkata za nivna primena. Vrz osnova na preporaka na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot, Ekonomsko-socijalniot sovet so rezolucija 2076 (LXII) od 13 maj 1977 godina, go usvoi dopolnitelnoto Pravilo 95 so koe se pro{iruva primenata na Pravilata i vo odnos na za{tita na lica koi se uapseni ili zatvoreni bez prethodno podigawe na obvinenie so {to im se ovozmoùva ista za{tita kako i na licata koi se ve}e osudeni. Isto taka, po preporaka na Komitetot, Sovetot so svojata rezolucija 1984/47 od 25 maj 1984 ja usvoi i Postapka za efikasana primena na standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, i gi pokani dràvite-~lenki da gi zemaat predvid ovie pravila na postapkata koga gi primenuvaat Pravilata i koga gi podgotvuvaat svoite preriodi~ni izve{tai do ON. Generalniot sekretar na ON be{e zamolen da im pomogne na vladite, dokolku tie toa go pobaraaat, vo pogled na primenata na Pravilata vo soglasnost so pravilata na ovaa postapka. Pravilata na postapkata pridruèni so komentari, predviduvaat razli~ni merki koi treba da ja ovozmoàt primenata na Pravilata i nivno vklopuvawe vo nacionalnite zakonodavstva. Tie predviduvaat i distribucija na Pravilata do soodvetnite slu`beni lica kako i do licata vo pritvor, ispra}awe na periodi~ni izve{tai do generalniot sekretar na ON za nivnata primena kako i tehni~ka pomo{ od strana na ON preku nejzinite regionalni istraùva~ki instituti ili instituti za obuka. Dosega se isprateni pet izve{tai za primena na Pravilata do generalniot sekretar od strana na pette odràni kongresi zasnovani vrz izve{taite na vladite i drugite zainteresirani subjekti. Na Kongresot be{e donesena i Deklaracija za za{tita na site lica od ma~ewe i drugite oblici na svirepo, poniùva~ko ili nehumano postapuvawe i kaznuvawe, {to be{e usvoena i od Generalnoto sobranie na ON so rezolucija 3452 (XXX) od 9 dekemvri 1975 godina21.

Lopez-Rey, M. op. cit, str. 12.

[estiot kongres e odràn vo Karakas (Venecuela) vo 1980 godina na tema "Prevencijata na kriminalitetot i kvalitet na ìvotot"22. Me|u brojnite aspekti podeleni vo {est tematski podra~ja od penolo{kata oblast bea osobeno zna~ajni onie so koi se otvorija problemite na smrtnata kazna i alternativite na kaznite li{uvawe od sloboda. Pra{aweto na smrtnata kazna be{e postaveno so cel da se iznajdat re{enija za nejzino natamo{no ograni~uvawe i da se obezbedi primena na pogolem broj pravila {to se odnesuvaat na pomiluvaweto i nejzinoto pretvorawe vo dolgotrajni kazni li{uvawe od sloboda. Be{e podnesen i interesen predlog za razgleduvawe na mo`nosta od vospostavuvawe moratorium na primenata na smrtnata kazna so cel da se sozdade vremenski prostor vo koj site zemji vnimatelno }e gi prou~at vistinskite efekti od abolicijata. Ovoj predlog ne be{e usvoen, me|utoa na ostanatite predlozi i preporaki, kako na primer, na voveduvaweto standardi {to treba da se primenuvaat pri izreknuvaweto na smrtnata kazna i vloùvaweto pogolemi usilbi za nejzino ograni~uvawe i ukinuvawe im be{e dadena {iroka podr{ka23. Deinstitucionalizacijata i alternativite na kaznite li{uvawe od sloboda na ovoj kongres bea opravduvani so posredstvo na voobi~aenite prigovori {to mu se upatuvaat na li{uvaweto od sloboda. Pritoa, vo prv red be{e istaknata nesoglasnosta na su{tinata na zatvorskite kazni so slobodite i pravata na ~ovekot. Vo osnova e podràno natamo{noto koristewe na alternativnite merki i programi kako i nivnoto natamo{no zbogatuvawe. Me|utoa zaradi izbegnuvawe na slabostite {to moàt da predizvikaat nesakani posledici od nivnata primena be{e predloèno da se vr{i periodi~na empiriska evaluacija na nivnite vistinski efekti. Istaknata e i potrebata od ispituvawe na odrazot od nivnata primena vrz ostanatite zatvorenici. Vo taa smisla be{e postaveno pra{aweto za kriteriumite vrz ~ija osnova se vr{i izborot na storiteli sprema koi }e se primenuvaat alternativnite merki, odnosno onie koi i natamu }e bidat upatuvani vo zatvor. Nadvladea misleweto deka zatvorot i natamu ostanuva prikladna sankcija 22

Vo podgotovkite na ovoj kongres golema uloga odigra sostanokot na Evropsakata regionalna grupa odr`an vo Bon, 1977 god. Vidi: Kambovski, V. Evropski reginalni pripremni sastanak za VI Kongres OUN za prevenciu kriminaliteta i tretman prestupnika (Bon, 10-14. X. 1977), JRKKP, Beograd, 1977/4, str. 127-140. 23 Vidi: Coti}, D. i Kambovski, V. VI Kongres Ujedinjenih nacija o prevenciji kriminaliteta i tretman prestupnika "Prevencija kriminaliteta i kvalitet `ivota", JRKKP, Beograd, 1981/1, str. 124-125.

za mentalno rastroenite li~nosti, za delinkventite od navika, za povratnicite i za "opasnite" delinkventi24. Na ovoj kongres be{e raspravano za {iro~inata i efikasnosta na primenat na standardnite minimalni pravila za postpuvawe so zatvorenicite vo opredeleni zemji, a be{e zagatnato i pra{aweto za vklu~uvawe na socijalite slu`bi vo procesot na resocijalizacijata na prestapnicite. Na kongresot bea usvoeni i tri zna~ajni rezloucii: rezolucija za alternativite na zatvorot, rezolucija za polo`bata na ènite preatpani~ki i rezolucija za razvivawe na merkite za socijalna reintegracija na zatvorenicite25. Stru~nata i nau~nata javnost koi vo poslednata decenija gi sledea rezultatite na kongresite na Obedinetite nacii za spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite moè{e da voo~i deka u~esnicite na VI i VII kongres, pokraj brojnite rezolucii i preporaki usvojuvaa i posebni apeli do dràvite-~lenki na ON koi se nare~eni Karaka{ka deklaracija i Milanski plan za akcija, spored mestata na odrùvaweto na ovie kongresi. Vsu{nost, stanuva zbor za poraki na kongresite do celokupnata svetska javnost, posebno do vladite i pravosudnite organi kako i do nau~nite i stru~ni me|unarodni i nacionalni organizacii i institucii, da se zajaknat usilbite i me|unarodnata sorabotka kon spre~uvaweto i suzbivaweto na kriminalitetot. Karaka{kata deklaracija prepora~ana so rezolucija 35/171 od {estiot kongres be{e usvoena na 96-to plenarno zasedanie na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii od 15 dekemvri 1980 godina. Za nea e karakteristi~no deka kriminalitetot go nazna~i kako fenomen {to ima isklu~itelno vlijanie vrz socijalniot i ekonomskiot razvoj koj go smaluva kvalitetot na ìvotot i go zagrozuva dostoinstvioto na lu|eto sozdavaj}i klima na strav i nasilstvo. Ottamu spre~uvaweto na kriminalitetot i problemite na krivi~nata pravda mora da se posmatraat vo vrska so ekonomskiot razvoj, politi~kiot sistem, socijalnite i kulturnite vrednosti kako i noviot ekonomski poredok. Deklaracijata gi povikuva site op{testveni segmenti da go dadat svojot pridones vo sozdavaweto na programi za prevencija na kriminalitetot koj, pokraj ostanatite karakteristiki na sekoe op{testvo poedine~no, }e gi zeme predvid i slobodite i pravata na ~ovekot. Sedmiot kongres e odràn vo Milano 1985 godina. Na kongresot se rasprava{e za slednive pra{awa: 1) Novi dimenzii na kriminalitetot i spre~uvawe na kriminalitetot vo kontekst na ravojot, 2) Kriv24 25

Ibid, str. 135-137. Vidi: ibid, str. 138-139.

i~noto pravosudstvo i negovite perspektivi vo svetot koj se menuva, 3) @rtvata na kriminalitetot, 4) Mladina, kriminalitet i pravosudstvo i 5) Formirawe i primena na standardi i normi na ON vo oblasta na krivi~noto pravosudstvo. Ovi pra{awa bea razgleduvani na plenarna sednica i vo ramkite na dva komiteti. Od penolo{ki aspekt e osobeno zna~ajno {to vo vrska so petoto pra{awe, a vrz osnova na predhodno izgotveni materijali (izve{tai i zabele{ki na generalniot sekretar) na priviot komitet be{e diskutirano za alternativite na kaznata zatvor i merkite za nivno op{testveno prilagoduvawe, za opravdanosta na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, za pra{aweto na ekstralegalni, sumarni i arbitrerni egzekucii kako i za garanciite vo izrekuvaweto i ograni~uvaweto na smrtnata kazna. Od strana na ovoj komitet bea usvoeni i pove}e rezolucii me|u koi rezolucijata za polo`bata na zatvorenite (pritvoreni) lica i rezolucijata za ekstralegalni, sumarni i arbitrerni egzekucii26. Ramkovnata spogodbata za transver na stranski zatvorenici, koja e usvoena na Sedmiot kongres i be{e prifatena od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 40/146 od 13 dekemvri 1985 godina, be{e elaborirana od strana na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot kako i od strana na regionalni i interregionalnite podgotvitelni sostanoci za Sedmiot kongres vo soglasnost so rezolucijata 13 od {estiot kongres. Sogleduvaj}i go problemot {to se sozdava so licata koi se nao|aat vo zatvori vo stranstvo, Ramkovnata spogodbata potencira deka resocijalizacijata na storitelite }e se postigne mnogu pove}e ako na zatvorenicite im se dade {ansa da ja izdrùvaat kaznata vo svojata zemja t.e. vo zemjata ~ii dràvjani se ili kade imaat postojano ìveali{te. Spored toa, Ramkovnata spogodba, ima za cel da im pomogne na zemjite-~leki da razvijat mreà na bilateralni i multiratelarni spogodbi so cel da se ovozmoì vra}aweto na stranskite zatvorenici vo nivnata zemja kade }e prodolàt da ja izdrùvaat kaznata. Zasnovana vrz op{tiot princip za me|unarodna sorabotka i zaemeno po~ituvawe na nacionalniot suverenitet i jurisdikcija, Ramkovnata spogodbata vklu~uva i ~lenovi koi se odnesuvaat na soglasnosta i na samite zatvorenici i drugi barawa, proceduralni pravila, primena i izemawe. Preporakite za tretman na stranskite zatvorenici, isto taka, usvoeni od strana na Sedmiot kongres, se pridruèn dokument na ovoj instrument. Tie vklu~uvaat preporaki za ednakov pristap na stranskite zatvorenici kon obrazovanieto, rabotata i obukata vo zatvo26

Vidi: Coti}, D. i dr. VII kongres Ujedinjenih nacija o spre~avanju kriminaliteta i postupanju sa prestupnicima (Milano, 16. 8 do 6. 09. 1985 godine), JRKKP, Beograd, 1985/2-3, str. 238-240.

rite kako i ednakov pristap kon alternativnite merki, po~ituvawe na nivnata religija i obi~ai, po~ituvawe na nivnite prava da kontaktiraat so konzularnite prestavni{tva ili semejstvata kako i da im bide ovozmoèn preveduva~ koga toa e potrebno. Pravilnoto funkcionirawe na sudstvoto i drugite organi vo ~ija nadle`nost se sproveduvawe na zakonite i efikasnoto sproveduvawe na zakonite e od su{testveno zna~ewe ne samo za efektivna kriminalna politika tuku i za za{tita na fundamentalnite ~ovekovi prava na individuite. Prv instrument na ON vrz ovoj plan be{e Kodeksot za odnesuvawe na licata odgovorni za primena na zakonot, usvoen od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 34/169 od 17 dekemvri 1979 godina. Razvojot na ovoj instrument be{e iniciran od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 3218 (XXIX) od 6 noemvri 1974 godina so koja se pobara od Pettiot kongres itno da se posveti na pra{aweto na elaborirawe na eden me|unaroden eti~ki kodeks za policijata i povrzanite agencii za sproveduvawe na zakonite. Kongresot, po razgleduvaweto na Predlog - kodeksot za policiskata etika, podgotven od strana na rabotna grupa na policiski eksperti, istiot go prepora~a za razgleduvawe od strana na Generalnoto sobranie koe so rezolucija 3453 (XXX) od 9 dekemvri 1975 godina pobara od Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot ovoj Predlog-kodeks da go finalizira. Komitetot podrobno ja razgleda ovaa materija i istiot prepora~a preraboten Predlog-kodeks koj podocna be{e usvoen od Sobranieto, po dvegodi{no razgleduvawe na istiot od strana na rabotna grupa od negoviot tret komitet. Spored rezolucijata so koja be{e usvoen Kodeksot, prirodata na funkcijata na sproveduvawe na zakonite vo odbrana na javniot poredok i na~inot na koj ovaa funkcija se ostvaruva, imaat direktno vlijanie vrz kvalitetot na ìveewe na poedincite kako i na samoto op{testvo. Sobranieto go potencira zna~eweto na zada~ata {to ja imaat onie koi gi sproveduvaat zakonite no, istovremeno, ukaùvaj}i na opasnosta od zloupotreba na slu`benata polo`ba {to moè da proizleze so izvr{u-vaweto na taa dol`nost. Glavnata premisa na Kodeksot e deka onie koi ja ostvaruvaat policiskata vlast se dol`ni da go po~ituvaat i za{ti-tuvaat ~ovekovoto dostoinstvo i da gi branat ~ovekovite prava na site lica. Kodeksot osobeno zabranuva ma~ewe i drug akt na korupcija, izrazuvaj}i deka silata moè da se primenuva samo koga taa navistina e neophodna, ja istaknuva odgovornosta da se {titi tajnosta na li~nite podatoci i povikuva na polna za{tita na zdravjeto na licata koi se vo pritvor ili zatvor. Po razgleduvaweto na mo`nite merki za promocija na primenata na Kodeksot od strana na {estiot i Sedmiot kongres, Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot go elaborira{e Predlog upatstvoto za efikasna primena na Kodeksot. Vo istiot se inkorpor34

irani i predlozite od strana na me|uregionalniot podgotvitelen sostanok na ovaa tema vo ramkite na Sedmiot kongres. Upatstvoto be{e usvoeno od strana na Ekonomsko-socijalniot sovet, so rezolucija 1989/ 61 od 24 maj 1989 godina. Dosega, Sekreterijatot ima podgotveno dva izve{tai za napraveniot progres vo primenata na Kodeksot koi bea podneseni za razgleduvawe na Sedmiot kongres i do Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot. Osnovnite principi za nezavisnost na sudstvoto bea usvoeni na Sedmiot kongres i prifateni od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 40/146 od 13 dekemvri 1985 godina. {estiot Kongres so svojata rezolucija 16 go povika Kmitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot da podgotvi upatstvo za nezavisnost na sudiite. Takvo upatstvo e izraboteno od strana na Komitetot na negovata osma sesija i razgledana od strana na me|uregionalniot podgotvitelen sostanok za Sedmiot kongres koj se odrà vo Varena, Italija so podr{ka na razli~ni me|uvladini i nevladini organizacii, posebno Me|unarodnata asocijacija na sudiiite i Me|unarodnata komisija na pravnicite. Sedmiot kongres, po ekstenzivna diskusija, re{i da go usvoi ovoj instrument kako Osnovni principi za nezavisnost na sudstvoto. Principite ja potenciraat potrebata za nezavisnost na sudstvoto koja treba da bide zagarantirana od strana na dràvata i uredena so ustavot ili zakon. Tie istaknuvaat deka pravdata bara sekoj da ima pravo na fer i javno sudewe od strana na kompetenten, nezavisen i nepristrasten sud vo soglasnost so principite deklarirani vo Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava, Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava i drugi instrumenti na ON. Za da se obezbedi nezavisnost na sudstvoto, Osnovnite principi opredeluvaat kriteriumi koi se odnesuvaat na statusot na sudiite kako {to se kvalifikacijata, izborot, obukata, mandatot, profesionalnata tajna i imunitetot. Principite, isto taka, opredeluvaat deka sudiite treba da ja uìvaat slobodata na izrazuvawe i zdruùvawe kako i da uìvaat imunitet vo odnos na bilo kakvi, nepotrebni disciplinski postapki. Vrz osnova na preporaka na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot, Ekonomsko-socijalniot sovet ja usvoi Postapkata za efikasna primena na osnovnite principi za nezavisnost na sudstvoto so rezolucijata 1989/60 od 24 maj 1989 godina. Vo soglasnost so ovaa rezolucija, Komitetot na svojata desetta sesija go razgleda predlogot podgotven od strana na Me|unarodniot sostanok na eksperti na ON, odràn vo Baden, Avstrija vo 1987 godina a vrz osnova na rezultatite od istraùvawata na Institutot na ON za me|uregionalno istraùvawe na kriminalitetot (UNICRI) i vo sorabotka so razli~ni nevladini organizacii. So ovoj dokument se povikuvaat dràvite da gi usvojat i prim35

enat Osnovnite principi, vo soglasnost so ustavna predvidena postapka i doma{na praktika. Tie, isto taka, baraat od dràvite da se angaìraat okolu popularizacija i objavuvawe na Osnovnite principi, barem na glavniot ili oficijalen jazik (jazici) na zemjata i da ovozmoàt toj tekst da bide dostapen do site ~lenovi na sudstvoto. Se pokanuvaat vladite da odrùvaat seminari i kursevi na nacionalno ili regionalno nivo na temata za nezavisnost na sudstvoto. Dràvite~lenki se pokanuvaat da go izvestuvaat generalniot sekretar, na sekoi pet godini, po~nuvaj}i od 1988 godina, za napredokot koj }e bide postignat vo primenuvaweto na Osnovnite principi. Komisijata za ~ovekovi prava, pozdravuvaj}i ja tesnata sorabotka koja se vospostavi me|u Centarot za ~ovekovi prava i prevencija na kriminalitetot so Oddelot za krivi~na pravda na Centarot za socijalen razvoj i humanitarni pra{awa, gi pokani vladite vo primenata na Osnovnite principi da vodat smetka i za principite sodràni vo Predlog-deklaracijata za nezavisnost i nepristrasnost na sudstvoto, sudiite i nezavisnost na advokatite, elaboriran od podkomisijata za prevencija na diskriminacijata i za{tita na malcinstvata. Vrz osnova na informacijata obezbedena od dràvite - ~lenki, Sekreterijatot go podgotvi prviot izve{taj za primenata koj be{e podnesen na Osmiot kongres. Od rabotata na vtoriot komitet treba da se izdvoi i donesuvaweto na rezolucijata za razvoj na Standardnite minimalni pravila za za{tita na maloletnicite na koi im e odzemena slobodata27. Tragi~nite iskustva so sumarnite i ekstralegalnite egzekucii vo nekolku navrati baraa da se insistira na bezrezervno po~ituvawe na ovaa rezolucija. Toa me|u drugoto e storeno i so posebna rezolucija na Sedmiot Kongres na ON, odràn vo Milano vo 1985 godina. Po pra{aweto na ekstralegalnite, arbitrerni i sumarni egzekucii, vklu~itelno i na masovnite is~eznuvawa na lica vo poedini zemji i regioni, Generalnoto sobranie na ON donese i posebna rezolucija 39 (110) od 14 dekemvri 1984 godina. Vrz osnova na preporaka na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot, Ekonomsko-socijalniot sovet so rezolucija 1989/ 65 od 24 maj 1989 godina go usvoi Principite za efikasna prevencija i ispituvawe na nezakonski, arbitrerni egzekucii i egzekucii po itna postapka. Razli~ni tela na ON kako i drugi me|unarodni tela baraa na~ini kako da se zapre praktikata na nezakonski, arbitrerni egzekucii i egezekucii po itna postapka a osobeno Komisijata za ~ovekovi prava, nejziniot Specijalen izvestuva~ za ova pra{awe, nejzinata podkomisija za prevencija na diskrimina-cijata i za{tita na malcinstva27

Ibid, str. 243.

ta, Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot i brojnite kongresi organizirani od strana na ON koi se odnesuvaa na problematikata za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite. Sorabotkata na telata na ON, me|uvladinite i nevladinite organizacii a osobeno Me|unarodniot komitet za za{tita na ~ovekovite prava na Asocijacijata na pravnicite na Minesota, rezultira{e vo formulacija na ovie principi. Pri usvojuvaweto na Principite, Sovetot prepora~a tie da bidat zemeni predvid i po~ituvani od strana na dràvite pri izrabotkata na nacionalnata legislativa i praktika. So niv, isto taka, treba da bidat zapoznati i pripadnicite na pravosudstvoto, vojskata, advokatite, ~lenovite na izvr{ni tela na vladata kako i javnosta, voop{to. Ovie principi predviduvaat obvrska za dràvite so zakon da gi zabranat site nadvor od zakon, arbitrerni egzekucii i egzekucii po itna postapka. Nikoj ne smee da bide ekstradiran na dràva kade nekoj moè da stane `rtva na takva egzekucija. Natamu, principite povikuvaat za brza no istovremeno i nepristrasna istraga na site slu~ai kade postoi somnevawe deka se raboti za vakva egzekucija od strana na slu`benici ili nezavisni komisii koi se konstituirani za takva cel. Treba da se predvidi posebna postapka i upatstva za vakvite istragi. Onie koi u~estvuvale vo vakvi egzekucii treba da bidat sudeni a na semejstvata na `rtvite da im se dade pravoto na pravedna kompenzacija. Sekreterijatot na ON ima podgotveno Upatstvo za efikasna prevencija i istraga na nezakonskite, arbitrerni egzekucii i egzekucii po itna postapka, koja gi razrabotuva Principite vo tehni~ka smisla. Upatstvoto e elaborirano vo tesna sorabotka so eksperti vo ova oblast i zaiteresiranite nevladini organizacii. Milanskiot plan za akcija be{e usavoen na ovoj Kongres. Za ovoj dokument e zna~ajno deka razrabotuvaj}i poedini elementi na Karaka{kata deklaracija posebno go naglasi zna~eweto na borbata protiv aparhejdot, terorizmot, zloupotrebata i krium~areweto na drogata kako i organiziraniot kriminalitet. Toa go postavuva baraweto za unapreduvawe na krivi~nopravnoto pravosudstvo i intenzivirawe na me|unarodnata sorabotka, zasilen intenzitet na megunarodnata pravna pomo{ i sozdavawe na posebni programi za spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot za poedini regioni vo svetot Osmiot kongres e odràn vo Havana 1990 godina. "Spre~uvaweto na kriminalitetot i krivi~noto pravosudstvo vo kontekst na razvojot: realnosti i perspektivi na me|unarodnata sorabotka" be{e glavnata tema na ovoj kongres. Od penolo{kite temi va`no e da se izdvojat "Kriminalnata politika vo odnos na kaznata li{uvawe od sloboda, drugite krivi~no sankcii i alternativnite merki", za koja se raspra37

va{e na prviot komitet i "Rezultati od istraùvaweto vo vrska so primenata na alternativnite merki na kaznata li{uvawe od sloboda" koja be{e pomestena na prviot nau~en simpozium organiziran vo ramkite na zvani~nata programa na kongresot28. Kako osnova za diskusija po temite od penolo{ki interes posluìja nekolku izve{tai na generalniot sekretar, a nivna osnovna cel be{e da se oceni adekvatnosta na usvojuvaweto na poseben instrument na ON za minimalnite standardi vo vrska so primenata na voninstitucionalnite merki, odnosno sankcii koi ne povlekuvaat li{uvawe od sloboda. Na kongresot be{e konstatirano deka e ogromen brojot na osudenici na kazna li{uvawe od sloboda i, {to e u{te polo{o, deka brojot na zatvorenicite koi ~ekaat na sudewe e mnogu pogolem od niv. Ottamu e podràna orientacijata za smaluvawe na brojot na zatvorenicite za polesni vidovi kriminalitet, osobeno za nebre`ni dela izvr{eni od strana na primarni storiteli. Vo taa smisla be{e raspravano i za stigmatizacijata i difamacijata kako negativni posledici na osudata so zalo`ba za iskoristuvawe na mo`nite alteranativi na kaznata zatvor. Me|u niv posebno vnimanie 単 be{e posveteno na merkata upatuvawe na op{testveno korisna rabota bez li{uvawe od sloboda no, pritoa ne be{e propu{teno da se naglasat i rezervite vo pogled na prakti~nite te{kotii vo nejzinata realizacija. Od raspravata po ovie pra{awa proizlegoa pogolem broj rezolucii od koi tri bea naknadno odobreni od strana na Generalnoto sobranie na ON. Toa se rezoluciite za Standardnite minimalni pravila za vonzavodskite merki ("Tokiski pravila"), 2. Osnovnite principi na tretman sprema zatvorenicite i 3. Kompjuterizacija na krivi~noto pravosudstvo. Zna~ajno e da se podvle~e i donesuvaweto na prvata i vtorata rezolucija {to bea motivirani od idejata da posluàt kako minimalni pravila so koi }e se zaokruì celokupniot sistem na standardi od oblasta na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii, odnosno, kako vode~ki principi za eventualna revizija na Minimalnite pravila za postapuvawe so zatvornicite od 1955 godina. 28

Ostanataite temi na ovoj kongres bea: 1) Efikasni nacionalni i internacionalni akcii vo odnos na a) Organiziraniot kriminalitet i b) Teroristi~kite kriminalni aktivnosti, 2) Spre~uvawe na kriminalitetot na mladite, krivi~noto pravosudstvo za maloletnici i za{tita na mladite, 3) Normi i nasoki na ON za spre~uvawe na kriminalitetot i krivi~noto pravosudstvo, primena na postojnite instrumenti i prioriteti za nivno natamo{no sozdavawe. Po{iroko za raspravata po niv vidi: Coti}, D. Osmi kongres Ujedinjenih nacija za spre~avanje kriminaliteta i postupanje sa zatvorenicima (Havana, 27 august - 7 septembar 1990), Forum ~oveka i pravo, Beograd, 1991/2, str. 5459.

Od ostantite rezolucii {to bea usvoeni od strana na prviot komitet, a potoa i na plenumot na kongresot vredno e da se poso~at rezolucijata za aktivnost na Me|unarodniot crven krst vo odnos na licata li{eni od sloboda, rezolucijata za infekcii so ~ove~ki imunoficienten virus (HIV) i spre~uvawe na SIDA vo zatvorot, rezolucija za me|unarodna i interregionalna sorabotka na penitencijarnite administracii, rezolucija za otpust na zatvornici osudeni na doìvoten zatvor i rezolucija za pravila na ON za za{tita na maloletnici koi se li{eni od sloboda. Vo ramkite na vtoroto rabotno telo (vtoriot komitet) be{e izloèna rezolucija za ukinuvawe, odnosno rigorozno stesnuvawe na primenata na smrtnata kazna. Ovaa rezolucija {to ja podnese delegacijata na Italija naide na ostri sprotivstavuvawa od strana na delegaciite od Afrika i Azija pa ottamu i ne be{e usvoena. Osnovnite principi za postapuvawe so zatvorenicite, usvoeni od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 45/111 od 14 dekemvri 1990 godina po prerporaka na Osmiot kongres, bea elaborirani od strana na Latinoameri~kiot regionalen podgotvitelen sostanok za Osmiot kongres. Tie se zasnovani vrz prethodnata rabota na nekolku nevladini organizacii. So niv se potvrduvaat nekoi fundamentalni prava na zatvorenicite i se predviduva deka site zatvore-nicite treba da se tretiraat so dolèn respekt kon nivnoto neotu|ivo dostoinstvo i da se tretiraat kako lu|e bez diskriminirawe od bilo koj vid. Oven izvesnite ograni~uvawa vo pogled na slobodata na dvièweto, na site zatvorenici treba da im bide ovozmoèno da gi uìvaat svoite ~ove~ki prava i osnovni slobodi kako {to toa e predvideno so niza me|unarodni konvencii. So deklariraweto na ovie prava, Osnovnite principi upatuvaat na odredbite na Standardnite pravila za postapuvawe so zatvorenicite. Standardni minimalni pravila na ON za vonzavodskite merki (Tokiski pravila) se rezultat na dolgata i intenzivna debata koja be{e inicirana na Sedmiot kongres. Pravilata bea, glavno, elaborirani od strana na Institutot na ON - Azija i Dale~niot Istok za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite (UNAFEI), Fuxi, Tokio. Za niv intenzivno se diskutira{e od strana na eksperti na interregionalniot podogotvitelen sostanok za Osmiot kongres i od strana na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot, kako i od strana na Me|unarodnata fondacija za kazneni i penitencijarni pra{awa. Vrz osnova na preporaka na Osmiot kongres, Generalnoto sobranie gi usvoi pravilata so svojata rezolucija 45/110 od 14 dekemvri 1990. Ovie pravila prestavuvaat paket preporaki koj sodrì eden balansiran pristap {to gi zema predvid razli~nite pogledi i 39

iskustva na vladite, pravnite eksperti kako i ekspertite i prakti~arite vo odnosnata oblast. Tie potenciraat deka zatvorot treba da se smeta kako krajno sredstvo i da gi nastojuvaat da ja pottiknat promocijata na nezatvorskite merki, se razbira, so dol`nata po~it kon postignuvaweto na ramnoteà me|u pravata na individualnite storiteli, pravata na `rtvite i interesot na op{testvoto. Pravilata sodràt {irok spektar na nezatvorski merki koi se odnesuvaat na razli~ni fazi od sproveduvaweto na krivi~nata postapka. Tie, isto taka, sodràt i pravila za primena na nezatvorskite merki, obuka na personalot, vklu~uvawe na javnosta i volonteri, istraùvawa, planirawe, formulirawe na politikata, evaluacija, itn. Zna~i, eden temelen paket na pravila koi treba da ovozmoàt popularizacija na alternativnite merki sprema zatvorot. Ramkovnata spogodba za prenos na nadzorot vrz prestapnicite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust, e usvoena od strana na Generalnoto sobranie so rezolucijata 45/119 od 14 dekemvri 1990, isto taka, po preporaka na Osmiot kongres. Ramkovnata spogodba e elaborirana od strana na Komitetot za preven-cija i kontrola na kriminalitetot, interregionalniot i regionalniot podgotvitelen sostanok za Osmiot kongres kako i od strana na Me|unarodniot sostanok na eksperti koj se odnesuval na temata za odnosot na ON i primenuvaweto na pravoto a koj e odràn vo Baden, Avstrija (Izve{taj od Me|unarodniot sostanok na eksperti na temata ON i primenata na pravoto; ulogata na krivi~nata pravda i primenata na zakonite vo odrùvaweto na javnata bezbednost i socijalniot mir, Baden, Avstrija, 16-19 Noemvri 1987 godina). Nejzina cel e da im ovozmoì na dràvite storitelite-stranci koi se uslovno osudeni ili onie koi se na usloven otpust, da se vratat vo svoite nacionalni dràvi ili da se preselat vo druga dràva i toa preku prenesuvawe na odgovornosta za nadzorot vo odnos na ovie lica vrz dràvite kade tie }e zaminat kako i so primena na uslovite za nezatvorskite (alternativni) merki. Dva osnovni koncepti bea motivira~ki faktori i podr{ka za razvojot na ovaa Ramkovna spogodba; prvo, mo`nosta za prenesuvawe na nadzorot vo odnos na stranskite storiteli koi bile uslovno osudeni ili se na usloven otpust moè da pridonese za zgolemuvaweto na primenata na alternativnite merki nasproti zatvorot; vtoro, nadzorot vrz storitelot-stranec vo negovata sopstvena zemja moè pove}e da pridonese za negova pobrza i poefektivna resocijalizacija odo{to toa moè da go stori zatvorot vo zemjata kade toj e tu|inec. Osnovnite principi za upotreba na sila i ogneno oru`je od strana na licata odgovorni za primena na zakonot, bea usvoeni od strana na Osmiot kongres i prifateni od strana na Generalnoto sobranie so 40

rezolucija 45/166 od 18 dekemvri 1990 godina. Istite bea razraboteni i od strana na me|uregionalniot podgotvitelen sostanok za Osmiot kongres, Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot kako i od strana na Me|unarodniot sostanok na eksperti koj ja obrabotuva{e temata za odnosot na ON i sproveduvaweto na zakonite koj se odrà vo Baden, Avstrija. Osnovnite principi treba da ovozmoàt podrobni pravila za upotrebata na sila i ogneno oru`je od strana na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonite, vo soglasnost so ~lenot 3 od Kodeksot za odnesuvawe na sluènite lica zadolèni za primena na zakonite. Tie sodràt specijalni upatstva za upotrebata na sila i standardi za postapuvawe vo slu~aj na nezakonski postapki sprema licata vo pritvor ili zatvor. Posebno vnimanie ÂŁ e posveteno na upotrebata na sila i ogneno oru`je kako na krajni sredstva, na eti~kite pra{awa, na novite tehnologii za razvivawe na nesmrtonosno oru`je i municija za soodvetna upotreba, na proporcionalen odgovor na slu`benite lica vo zavisnost od teìnata na deloto i legitimnite celi koi treba da se postignat, na kvalifikacijata i obukata vo upotrebata na silata od strana na slu`benite lica, na obrazovanieto za upotreba na silata i ognenoto oru`je vo ramkite na slu`benata dol`nost, na efikasnoto izvestuvawe i preispituvawe na postapkite na slu`benite lica vo konkretni slu~ai. Osmiot kongres gi prepora~a i Principite za nacionalna, regionalna i me|unarodna primena i go povika Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot da ja razgleda efektivnosta vo primenata kako prioritetno pra{awe vo svojata rabota. Kongresot pobara od generalniot sekretar da prezeme soodvetni ~ekori za obezbeduvawe na naj{iroka mo`na distribucija na Principite i gi povika dràvite~lenki da go informiraat generalniot sekretar, sekoi pet godini, po~nuvaj}i od 1992 godina za eventualniot napredok koj }e se postigne vo primenata na Principite. Osnovnite principi za ulogata na pravnicite bea, isto taka, usvoeni od strana na Osmiot kongres i prifateni od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 45/166 od 18 dekemvri 1990 godina. Tie se bazirani na podgotvitelnata rabota na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot vo soglasnost so rezolucijata 18 usvoena od strana na Sedmiot kongres. Vo soglasnost so rezolucijata 1989/32 od 6 mart 1989 godina na Komisijata za ~ovekovi prava, dolèn respekt e dadena na elaboracijata na principite od Predlog deklaracijata za nezavisnost i nepristrasnost na sudstvoto, sudiite i nezavisnost na advokatite kako i na sudiite, podgotvena od strana na podkomisijata za prevencija na diskriminacijata i za{tita na malcinstvata. Me|unarodnata komisija na pravnicite i Me|unarodnata asocijacija na advokatite, isto taka, imaat zna~ajna uloga vo izrabotkata na ela41

boracijata na Principite. Kongresot gi prepora~a Principite za me|unarodna, regionalna i nacionalna primena i gi pokani dràvite-~lenki da gi prifatat i da gi po~ituvaat vo ramkite na svojot praven poredok i praktika. Dràvite-~lenki, isto taka, bea pokaneti da go informiraat generalniot sekretar, sekoi pet godini, po~nuvaj}i od 1992 godina za postignatiot napredok vo primenata na Principite, vklu~itelno i nivna distribucija, inkorporacija vo doma{noto zakonodavstvo, praktika, postapka, politika, problemite so koi se soo~uvaat vo ninatata primena i pomo{ta od me|unarodnata zaednica koja, eventualno, bi im bila potrebna. Osnovnite principi imaat ograni~en no konkreten pristap; tie sodràt prakti~ni sugestii za sekojdnevnoto funkcionirawe na pravni~kata profesija so akcent vrz krivi~noto sudstvo. Posebno vnimanie e dadeno na slednive pra{awa: efikasen pristap kon pravnata pomo{ za site grupi vo op{testvoto; pravoto na obvinetiot na pravna pomo{ po svoj izbor; obrazovanie na javnosta vo pogled na ulogata {to ja imaat pravnicite vo za{tita na fundamentalnite prava i slobodi, obrazovanieto i kvalifikaciite na pravnicite, prevencijata na diskriminacijata vo odnos na steknuvaweto na pravni~koto obrazovanie; ulogata na vladite, advokatskite komori i drugi profesionalni zdruènija na pravnicite; pravoto na advokatite da vr{at pravno zastapuvawe na klienti ili slu~ai bez strav od represija ili progon; po~ituvawe na doverlivosta na komunikacijata me|u advokatot i negoviot klient, vklu~itelno i pravoto da se bide osloboden od svedo~ewe po ovoj osnov. Natamu, Principite ovozmoùvaat pravnicite, kako i drugite gra|ani, da imaat sloboda na izrazuvawe, ubeduvawe i zdruùvawe. Vo ovoj kontest, bi sakale da potsetime deka do potkomisijata za prevencija na diskriminacijata i za{tita na malcinstvata be{e podnesen izve{taj od eden od negovite ~lenovi, g-n Luis @anet (Louis Joinet) od Francija, koj predloì sredstva so koi potkomisijata bi moèla da pomogne vo obezbeduvaweto na po~ituvawe na nezavisnosta na sudstvoto i za{tita na pravnicite-prakti~ari. Generalnoto sobranie so rezolucija 45/166 od 18 dekemvri 1990 godina ja prifati Odlukata na potkomisijata da mu ja doveri na @anet podgotovkata na izve{tajot za zajaknuvawe na nezavisnosta na sudstvoto i za{tita na pravnicite-prakti~ari kako {to e opredeleno vo rezolucijata na potkomisijata 1990/23 od 30 avgust 1990 godina. Upatstvoto za ulogata na obvinitelite be{e, isto taka, usvoeno od strana na Osmiot kongres i prifateno od strana na Generalnoto sobranie so rezolucijata 45/166 od 18 dekemvri 1990 godina vrz osnova na podgotvitelnata rabota na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot, regionalnite podgotvitelni sostanoci za Osmiot kongres, regionalnite i me|uregionalnite instituti za prevencija na 42

kriminalot i tretmanot na storitelite kako i na razli~ni me|uvladini i nevladini organizacii a vo soglasnost so rezolucijata br. 7 na Sedmiot kongres. Zemaj}i go predvid faktot deka obvinitelite imaat klu~na uloga vo administriraweto na krivi~nata pravda, Upatstvoto ima za cel da obezbedi i da ja promovira efikasnosta, nepristrasnosta i ferodnosot na obvinitelite vo tekot na krivi~nata postapka. Obvinitelite se dol`ni da bidat svesni za idealite i eti~kite dol`nosti na nivnata funkcija, ustavnata i zakonskata za{tita na pravata na osomni~eniot kako i ~ove~kite prava i fundamentalni slobodi priz-nati so nacionalnoto i me|unarodnoto pravo. Upatstvoto posebno vnimanie mu posvetuva na baraweto za ferodnos, otvorenost, efikasnost i kompetentnost vo problematikata na obvinitelstvoto; kvalifikaciite, izborot i obrazovanieto na obvinitelite; nivniot status i uslovite za vr{ewe na funkcijata; nivnata uloga vo krivi~nata postapka; nivniot odnos so drugite dràvni organi ili institucii; disciplinskata postapka. Zna~ajno vnimanie mu e posveteno i na pra{aweto za diskrecionite prava {to im se dadeni na obvinitelite vo sferata na opredeleni nivni nadle`nosti. Dràvite -~lenki se povikuvaat da go zemat predvid i da go po~ituvaat Upatstvoto vo ramkite na svoeto nacionalno zakonodavstvo i praktika. Generalniot sekretar e dolèn, sekoi pet godini, po~nuvaj}i od 1993, da podgotvuva izve{taj za primena na Upatstvoto. Posledniot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite e odràn vo Kairo, 1995 god. Na Kongresot se rasprava{e po slednive ~etiri glavni temi: 1. Me|unarodnata sorabotka i prakti~nata tehni~ka pomo{ za zajaknuvawe na vladeeweto na pravoto: Promovirawe na Programata na ON za prevencija na kriminalitetot i krivi~nata pravda. 2. Akcija protiv nacionalniot i transnacionalniot ekonomski i organiziran kriminal i ulogata na krivi~noto pravo vo za{titata na okolinata: nacionalni iskustva i me|unarodna sorabotka. 3. Krivi~nata pravda i policiskite sistemi: menaxment i usovr{uvawe na policijata i na drugite kriminalisti~ki agencii, javnoto obvinitelstvo, sudovite i popravnite domovi i ulogata na advokatite. 4. Strategija za prevencija na kriminalot, osobeno na onie {to se odnesuvaat na kriminalot vo urbanite podra~ja, kako i na maloletni~kiot i nasilni~kiot kriminal, vklu~itelno i na pra{aweto vo vrska so `rtvite: ocenka i novi perspektivi. Pokraj diskusijata okolu ovie temi na kongresot se vode{e i seminarska rasprava. Isto taka bea paralelno odràni {est seminari na koi bea razgleduvani problemite vo vrska so: 1. Ekstardicijata i megunarodnata sorabotka, 2. Mediumite i prevencijata na kriminalot, 3. Urbanata politika i prevencijata na kriminalot, 4. Prevencijata 43

na kriminalot so elementi na nasilstvo, 5. Ekolo{kata za{tita na nacionalno i na me|unarodno ramni{te i, 6. Me|unarodnata sorabotka i pomo{ vo upravuvaweto so sistemot na krivi~nata pravda: kompjuterizacija na operaciite na krivi~nata pravda i razvivawe, analizirawe i upotreba na informaciite od oblasta na krivi~nata pravda Kako {to moè da se zabeleì od izloènite naslovi na ovoj Kongres glavno dominiraa kriminalnopoliti~ki i viktimolo{ki pra{awa vo vrska so koi bea doneseni i pove}e razolucii. Me|utoa ni ovoj pat, iako vo ne{to pomal obem, ne izostana interesot za penolo{kata problematika. Vo taa smisla bez poseben komentar ja poso~uvame rezolucijata "Prakti~na implementacija na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite", koja {to, so ogled na nejzinoto zna~ewe e pomestena vo ovoj kompendium. *** Na krajot od ova poglavie zaradi posistemati~en prikaz na dokumentite na ON proizlezeni od navedenite devet kongresi, }e se obideme da go poso~ime nivniot sumaren pregled, vo soglasnost so na{ata opredelbata, tokmu spored ovde utvrdeniot redosled, da bidat sostaven del na ovoj trud. 1. Kako {to na pove}e mesta naglasivme, eden od najzna~ajnite dokumenti na ON pretstavuvaat Standardnite minimalni pravi-la za postapuvawe so zatvorenicite usvoeni vo 1955 godina na Prviot kongres vo @eneva. Pravilata pretstavuvaat "klasi~no" dostignuvawe na ON vo oblasta na penologijata. Sodrìnata, realnosta i validnosta na principite i odmerenosta na preporakite, koi pretstavuvaat minimum na me|unarodni standardi za podra~jeto na penologijata, uslovija ovoj instrument da bide prifaten od site dràvi - ~lenki na ON i da bide inkorporiran vo site nacionalni zakonodavstva za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. Obedinetite nacii osobeno pri podgotovkite za svoite kongresi baraat podnesuvawe na izve{tai za nivnata primena, odnosno ostvaruvawe {to ne e ni najmaklku lesna zada~a so ogled na brojot na dràvite - ~lenki na ON. Vo vrska so podnesuvaweto na svoite izve{tai dràvite, osobeno onie od evropskiot region mnogu ~esto pokrenuva inicijativi za novelirawe, odnosno unapreduvawe na ovie pravila preku voveduvawe na novi prava i pogodnosti za zatvorenicite. Vo toj pogled osobeno interesni bea inicijativite za vospostavuvawe na nezavisni kontrolni mehanizmi i tela koi bi ja ispituvale opravdanosta na poplakite i tu`bite na zatvorenicite sprema nesoodvetnite postapki, osobeno vo slu~aj na nivno maltretirawe. 2. Postapkite za efikasna implementacija na Standardnite minimalni pravila e vtoriot zna~aen dokument na ON. Ovoj dokument za 44

koj ve}e zboruvavme, e donesen od strana na Ekonomsko-socijalniot sovet so rezolucija 1984/47 od 25 maj 1984 godina. 3. So rezolucijata br. 4 od 8 maj 1995, na Devetiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, odràn vo Kairo be{e donesen dokumentot nasloven kako Prakti~na implementacija na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. 4. Sleduva dokumentot Osnovnite principi za postapuvawe so zatvorenicite {to be{e usvoen od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 45/111 od 14 dekemvri 1990 godina 5. Izre~nata zabrana protiv ma~ewe, svirepo i ne~ove~no i poniùva~ko postapuvawe od ~l. 5 od Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot i ~l. 7 od Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava, dobi svoja podrobna razrabotka vo Deklaracijata za za{tita na site lica od ma~ewe i drugite oblici na svirepo, poniùva~ko ili nehumano postapuvawe i kaznuvawe. Ovoj dokument e donesen od strana na Generalnoto sobranie na ON so rezolucija 3452 (XXX) na 9 dekemvri 1975 godina, po preporaka na Petiot kongres odràn vo @eneva. Kongresot dejstvuva{e vo soglas-nost so rezolucijata 3059 (XXIX) od 2 noemvri 1973 godina i rezolucijata 3218 (XXVIII) od 6 noemvri 1974 godina, kako i vo soglasnost so inicijativite na razli~ni nevladini organizacii. Deklaracijata go definira ma~eweto kako sekoj akt koj predizvikuva bolka ili stradawe (fizi~ko ili psihi~ko) {to go vr{i ili na koj pottiknuva slu`beno lice so cel od maltretiranoto ili od treto lice da se dobie informacija ili priznanie ili takvoto lice da se kazni za delo {to go storilo (~l. 1). Aktot na ma~ewe se smeta za flagrantna povreda na pravata na ~ovekot {to treba da ja spre~i i suzbiva sekoja dràva-~lenka, me|u drugoto i po pat na sistematska kontrola na istra`nite postapki i so tretmanot na osudenite lica vo kaznenite ustanovi. Sekoj ima pravo da se àli do nepristrasen organ, a dràvite se obvrzuvaat ma~eweto da go kaznuvaat kako krivi~no delo. Deklaracijata se odnesuva na obvrskata na sekoja dràva, vo ramkite na svojata jurisdikcija, da prezeme efikasni merki za prevencija vo odnos na ma~eweto ili sli~ni postapki, kaznuvawa i spre~uvawe na nivno praktikuvawe, kriminalizacija na sekoj akt na ma~ewe ili akt koj zna~i izvr{itelstvo, sou~esni{tvo ili obid da se izvr{i tortura, pravo na àlba na site onie lica koi obvinuvaat deka bile `rtvi na ma~ewe ili sli~no postapuvawe kako i pravo na nepristrasno ispituvawe na nivniot slu~aj od strana na kompetentnite organi na odnosnata dràva; na `rtvite da im bide daden regres i kompenzacija; zabrana 45

na upotreba kako dokazni sredstva na bilo koja izjava do koja e dojdeno po pat na ma~ewe ili drug surov, nehuman ili poniùva~ki tretman ili kaznuvawe. Vrz osnova na Deklaracijata, prodolì me|unarodnata zaiteresiranost za ovaa problematika {to rezultira{e so donesuvawe na instrumentite na ON navedeni pod to~ka 7, 8 i 9 6. So ogled na toa {to Tokiskata deklaracija vremenski im predhode{e na tie dokumenti, istata ja pomestivme pred niv. 7. Naredniot dokument na ON, Na~elata na medicinskata etika koi se odnesuvaat na zdravstveniot personal, posebno na lekarite, za za{tita na pritvoreni i zatvoreni lica od ma~ewe i drugite oblici na svirepi, poniùva~ki ili nehumani postapuvawa i kaznuvawa, bea usvoeni od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 37/194 od 18 dekemvri 1982. Ovoj dokument se sostoi od navedenata rezolucija i od Prilog vo koj se sodràni principite na specifi~na medicinska etika za zdravstveniot personal vo kazneno-popravnite ustanovi. Inicijativata za donesuvawe na ovoj Prilog na Generalnoto sobranie (rezoluicija 31/85 od 13 dekemvri 1976 godina) be{e realizirana od Svetskata zdravstvena asocijacija vrz osnova na predupreduvaweto deka lekarite i zdravstveniot personal vo krivi~noto pravosudstvo ~esto bile angaìrani vo aktivnosti koi se te{ko spoivi ili duri i konrtadiktorni so medicinskata etika. Svetskoto zdravstveno sobranie odràno vo Tokio vo 1975 godina, prethodno usvoi i sopstveni nasoki za lekarite vo odnos na licata li{eni od sloboda, so cel za iskorenuvawe na maltretiraweto i ma~eweto (dokumentot naveden pod to~ka 6). Kodeksot na medicinskata etika precizira deka kako gruba povredna na etikata se smeta sekoja primena na medicinskoto znaewe i metodite so cel za ispituvawe, utvrduvawe na sposobnostite za opredeleni tretmanski aktivnosti i kaznuvawe na zatvorenicite na na~ini so koi moè da se vlijae na nivnoto zdravje i koi se sprotivni na zakonodavstvoto i na relevantnite me|unarodni pravni instrumenti. Kako povreda na medicinskata etika se smeta i sekoe aktivno ili pasivno u~estvo na medicinskiot personal vo ma~eweto i drugite svirepi postapuvawa. 8. Kako {to ve}e vidovme, vrz osnova na gore spomenatata Deklaracija podgotvena i podrobno e razrabotena Konvencijata protiv ma~ewe i drugite oblici na svirepi, poniùva~ki ili nehumani postapuvawa i kaznuvawa. Generalnoto sobranie na ON go usvoi ovoj dokument i ja otvori postapkata za negovo potpi{uvawe i ratifikacija so rezolucijata 39/46 od 10 dekemvri 1984 godina. Samata Konvencija vo soglasnost so odredbata od ~l. 27 (1) stapi na sila na 26 juni 1987 godina. Soglasno ovaa Konvencija dràvite potpisni~ki se obvrzuvaat ma~eweto da go inkriminiraat kako krivi~no delo, da obezbedat efikasna istraga i sudewe kako i ekstradicija vo slu~aj koga storitelot 46

na deloto }e se zatekne na nejzina teritorija (~l. 4-8). Osnovan e i poseben Komitet protiv ma~ewe kako anketen i nadzoren organ za sproveduvawe na ovaa konven-cija so {iroki ovlastuvawa za postapuvawe po `albite na maltretiranite lica. (~l. 17-24). Izdatocite za pokrivawe na tro{ocite na Komitetot, odnosno ~lenovite na Komitetot, kako nivni dr`avjani, gi podnesuvaat zemjite ~lenki na ON. Postojat indicii deka porane{nata SFRJ tokmu zaradi ovie finansiski obvrski ne pristapi kon ovaa Konvencija, iako potpi{a, odnosno ratifikuva 19 me|unarodni dokumenti za ~ovekovi prava na ON.29 Soglasno ~l. 3 st. 2

Na ova mesto gi naveduvame site me|unarodni dokumenti prifateni od strana na biv{ata SFRJ: 1. Me|unaroden pakt za ekonomskite, socijalnite i kulturnite prava, 16. 12. 1966, Stapil na sila na 3. 1. 1976. 2. Me|unaroden pakt za gra|anskite i politi~kite prava, 16. 12. 1966. Stapil na sila na 23. 3. 1976. 3. Konvencija za spre~uvawe i kaznuvawe na zlostorstvata na genocidot, 9. 12. 1948. Stapila na sila na 12. 1. 1951 4. Konvencija za nezastaruvawe na voenite zlostorstva i zlostorstvata protiv ~ove~nosta, 26. 11. 1968. Stapila na sila na 11. 11. 1970. 5. Konvencija za ropstvoto, 25. 9. 1926, dopolneta so Protokol od 7. 12. 1953. Stapila na sila na 7. 7. 1955. 6. Dopolnitelna konvencija za ukunuvawe na ropstvoto, trguvawe so robovi i so ustanovi i praktika sli~na na ropstvoto, 7. 9. 1956. Stapila na sila na 30. 4. 1957. 7. Konvencija za suzbivawe na trgovija so luge i eksploatacija na prostitucija i drugi, 21. 3. 1950. Stapila na sila na 27. 7. 1951. 8. Konvencija br. 29 na Megunarodnata organizacija na trudot, 28. 6. 1930. Stapila na sila na 1. 5. 1932. 9. Konvencija za megunarodnoto pravo na ispravka, 31. 3. 1953. Stapila na sila na 24. 8. 1962. 10. Konvencija br. 102 na Megunarodnata organizacija na trudot za minimalnite standardi na socijalnoto osiguruvawe, 28. 6. 1952. Stapila na sila na 27. 4. 1955. 11. Konvencija za polo`bata na begalcite, 28. 7. 1951. Stapila na sila na 22. 4. 1954. 12. Protokol za polo`bata na begalcite, 31. 1. 1967. Stapil na sila na 4. 10. 1967. 13. Konvencija za statusot na licata bez dr`avjanstvo, 28. 9. 1954. Stapila na sila na 6. 6. 1960. 14. Konvencija br. 97 na Me|unarodnata organizacija na trudot za rabotnicite migranti, 1. 7. 1949. Stapila na sila na 22. 1. 1952.

15. Konvencija br 87 na Megunarodnata organizacija na trudot za sloboda na zdruùvawe i za{tita na pravata na organizirawe, 8. 7. 1948. Stapila na sila na 4. 7. 1950. 16. Konvencija br. 98 na Me|unarodnata organizacija na trudot za primenata na principite na pravoto na organizirawe i kolektivno dogovarawe, 1. 7. 1949. Stapila na sila na 18. 7. 1951. 17. Konvencija br. 122 na Me|unarodnata organizacija na trudot za politikata na vrabotuvawe, 9. 7. 1964. Stapila vo sila na 15. 7. 1966. 18. Konvencija br. 135 na Me|unarodnata organizacija na trudot za za{tita i olesnuvawa za rabotnicite pretstavnici vo preprijatijata, 23. 6. 1971. 19. Konvencija za politi~kite prava na ènite, 31. 7. 1954 20. Konvencija za dràvjanstvoto na maènite èni, 20. 2. 1957. Stapila na sila na 11. 8. 1958 21. @enevska konvencija za podobruvawe na sudbinata na ranetite i bolnite vooruènite sili na kopno, 12. 8. 1949. Stapila na sila na 21. 10. 1950. 22. @enevska konvencija za podobruvawe na sudbinata na ranetite i brodolomnicite vo oruènite sili na more, 12. 8. 1949. Stapila na sila na 21. 10. 1950. 23. @enevska konvencija za postapuvawe so voenite zarobenici, 12. 8. 1949. Stapila na sila na 21. 10. 1950. 24. @enevska konvencija za za{tita na civilnoto naselenie vo vreme na vojna, 12. 8. 1949. Stapila na sila na 21. 10. 1950. 25. Dopolnitelen protokol kon ènevskite konvencii od 12. 6. 1949 koj se odnesuva na za{tita na `rtvite na me|unarodnite vooruèni sudiri (Protokol 1), 8. 6. 1977. Stapil na sila na 7. 12. 1978. 26. Protokol kon ènevskite konvencii od 12. 6. 1949 koi se odnesuva na za{tita na `rtvite na me|unarodnite vooruèni sudiri (Protokol 2), 8. 6. 1977. Stapil na sila na 7. 12. 1978 27. Me|unarodna konvencija za ukinuvawe na site formi na rasna diskriminacija, 21. 12. 1965. Stapila na sila na 4. 1. 1969. 28. Me|unarodna konvencija za suzbivawe i kaznuvawe na zlostorstvata na aparhejdot, 30. 11. 1973. Stapila na sila na 18. 7. 1976. 29. Konvencija za ukinuvawe na site oblici na diskriminacija sprema ènite, 18. 12. 1979. Stapila na sila na 3. 9. 1981. 30. Konvencija br. 100 na Me|unarodnata organizacija na trudot za ednakvo nagraduvawe na maìte i ènite za rabota od ista vrednost, 29. 6. 1951. Stapila na sila na 23. 5. 1953. 31. Konvencija na UNESKO za diskriminacija vo obrazovanieto, 14. 12. 1960. Stapila na sila na 22. 5. 1962. 32. Konvencija br. 111 na Me|unarodnata organizacija na trudot za diskriminacija vo pogled na vrabotuvaweto i profesiite, 25. 6. 1958. Stapila na sila na 15. 6. 1960.

od Ustavniot zakon za sproveduvawe na Ustavot na Republika Makedonija, tie dokumenti ja obvrzuvaat i na{ata zemja. Generalnoto sobranie so rezolucija 36/151 od 16 dekemvri 1981 godina go osnova Fondot na ON za `rtvite na tortura, koj vrz dobrovolna osnova, prima sredstva za davawe na humanitarna, pravna i finansiska pomo{ na poedinci ~ii ~ove~ki prava bile seriozno povredeni kako rezultat na ma~ewe i na lica vo rodninska vrska so vakvite `rtvi. 9. Korpusot na principi za za{tita na site lica od bilo kakva forma na pritvorawe ili zatvorawe, be{e usvoen od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 43/173 od 9 dekemvri 1988 godina. 10. Trgnuvaj}i od odredbite na ~l. 6 na Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava so koj se proklamira neprikosnovenoto pravo na ìvot i se zabranuva arbitrernoto li{uvawe od sloboda i ograni~uva primenata na smrtnata kazna samo na najte{ki formi na te{ki zlostorstva so po~ituvawe na pravo na àlba i pomiluvawe, odnosno zamena na smrtnata kazna, Generalnoto sobranie na ON, po preporaka na Komisijata za ~ovekovi prava i Komitetot za spre~uvawe i suzbivawe na kriminalot, so svojata rezolucija 1984/50 od 21 maj 1984 godina gi utvrdi Garanciite za za{tita na pravata na licata osudeni na smrt. So ovaa odluka Generalnoto sobranie na ON se obvrzuva deka site zemji ~lenki dosledno }e gi po~ituvaat normite sodràni vo ~l. 6 na Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava, so toa {to na osudenite lica }e im obezbeduvaat nepristrasna i pravedna postapka, soodvetna odbrana vo site fazi na postapkata, zadolìtelna àlba kako i pravo da baraat pomiluvawe, odnosno zamena na smrtnata kazna. 11. Kako edno od va`nite dostignuvawa na ON vrz planot na griàta za ~ovekovite prava nesomneno e i donesuvaweto na Kodeksot za odnesuvawe na licata odgovorni za primena na zakonot koi vo prv red se odnesuvaat na slu`bite koi imaat funkcija na za{tita na javniot red i mir, odnosno poredokot (policija, sudska policija i se razbira slu`bata na bezbednost vo kaznenite ustanovi - nadzornici, komandiri i zapovednici koi pri vr{eweto na svoite zada~i imaat ovlastuvawa na policajci). Ovie pravila nastanaa so rezolucijata 34/69 od 17 dekemvri 1979 godina kako zvani~en dokument na ON. 12. So cel za poefikasna primena na ovoj Kodeks vo nacionalnite zakonodavstva, Sedmiot kongres na ON usvoi rezolucija so koja od dràvite - ~lenki se baraat naj{iroki informacii za policiskite kadri za zna~eweto i sodrìnata na negovite pravila, dostavuvawe na periodi~ni izve{tai za nivnoto sproveduvawe vo ìvot i prezemawe 49

na soodvetni merki od strana na Komitetot za spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot za implementacija na ovoj instrument. 13. Postapuvaj}i spored rezolucijata i mandatot na Sedmiot kongres Komitetot vo fazata na podgotvuvaweto na Osmiot kongres go podgotvi i Nacrtot na Osnovnite principi za upotreba na sila i ogneno od strana na licata odgovorni za primena na zakonot kako i Upatstvo za efikasna primena na Pravilata za povede-nie na policiskite kadri, koi bea verificirani na interregionalnite podgotvitelni sostanoci za toj kongres, a potoa i usvoeni na samiot kongres. 14. Me|u dokumentite koi se odnesuvaat na za{titeta na ~ovekovite prava od na{ neposreden interes vo ovoj penolo{ki kompendium se vklu~eni i Standardnite minimalni pravila na Obedine-tite nacii za priemana na sudski postapki sperema malolet-nicite, ili tn. Pekin{ki pravila so ogled deka do finalizacija na ovoj dokument do{lo vo glavniot grad na Narodna Republika Kina. I ovoj dokument e podgotven vrz osnova na ideite izrazeni vo Univer-zalnata deklaracija za pravata na ~ovekot i vo odredbite od ~l. 9 st. 4 i 14 na Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava. Poa|aj}i od tie idei na {estiot kongres na ON odràn vo Karakas vo 1980 godina e usvoena rezolucija so koja se bara razrabotka na posebnite standardni pravila za maloletni~koto krivi~no pravosudstvo koi bi moèle da posluàt kako model za koncipirawe na kriminalnata politika, krivi~noto pravo, krivi~nata postapka i reìmot na izdrùvaweto na sankciite sprema maloletnicite. Po podolga podgotovka nacrtot na ovie minimalni standardi e izgotven na internacionalniot sostanok odràn vo Peking, a potem usvoen na Sedmiot kongres na ON vo 1980 godina, za vedna{ potoa, zaedno so ostanatite odluki na ovoj Kongres, da stane predmet na rasprava na Generalnoto sobranie na ON vo ramkite na rezolucijata 40/33 od 29 noemvri 1985 godina, koga e i ednoglasno prifaten. Ovoj dokument vo {est delovi go sodrì sistematiziranoto iskustvo na sovremenata civilizacija od razli~ni politi~ki, ideolo{ki i socioekonomski sredini vo odnos na polo`bata na maloletni~koto krivi~no pravosudstvo. Opfateni se i pra{awa vo vrska so institucionalniot i voninstitucionalniot tretman na maloletnite delinkventi, planiraweto i formuliraweto na kriminalnata politika vo ovaa oblast, kako i evaluacijata i istraùvawataa na efikasnosta na preventivnite i represivnite sistemi na reagirawe na maloletni~kiot kriminalitet. Toa zna~i deka dokumentot ne gi sodrì samo principite na krivi~noto pravosudstvo na maloetnicite (Del I) tuku i minimalnite standardi za istragata, goneweto i odstapuvaweto od gonewe (Del II), fazata na sudskoto postapuvawe i odlu~uvawe (Del 50

III), voninstitucionalniot i institucionalniot tretaan (Delovite IV, V) i evaluacijata na sistemot i kriminalnata politika. 15. Petnaesetiot dokument prilo`en vo ovoj kompendium se odnesuva na voninstitucionalnite merki. Stanuva zbor za Standard-nite minimalni pravila na Obedinetite nacii za vonzavodskite merki, vo penolo{kata literatura poznat i kako Tokiski pravila. Ovoj dokument be{e usvoen od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 45/ 110 od 14 dekemvri 1990 godina. 16. Deklaracijata za osnovnite na~ela na pravdata za `rtvite na kriminalot i zloupotrebata na ovlastuvawata, be{e prepora~ana za usvojuvawe na Sedmiot kongres i usvoena od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 40/34 od 29 noemvri 1985 godina. 17. Ramkovnata spogodba ili model za transfer na stran-ski zatvorenici i Preporakata za postapuvawe so stranski zatvorenici bea usvoeni od strana na Sedmiot kongres i prifateni od strana na Generalnoto sobranie na ON so rezolucija 40/146 od 13 dekemvri 1985 godina. 18. Ramkovnata spodgodba za prenos na nadzorot vrz prestapnicite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust, e usvoena od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 45/119 od 14 dekemvri 1990 godina 19. Humanitarnite aktivnosti na Megunarodniot Crven Krst vo korist na pritvorenite lica, e dokument koj se odnesuva na podobruvawe na `ivotnite uslovi na pritvorenite lica vo situacii na vnatre{ni nemiri i tenzii. 20. Posledniot dokument od na{ interes, koj se odnesuva na penolo{kata problematika e vo najneposredna vrska so prethodniot. Stanuva zbor za Memorandumot za humanitarnite aktivnosti na Me|unarodniot Crven Krst vo korist na pritvorenite lica. V. KONGRESI NA ME\UNARODNOTO ZDRU@ENIE ZA KRIMINOLOGIJA

Me|unarodnoto zdruènie za kriminologija (La Societe Internationa-le de Criminologie - SIC) e nevladino zdruènie osnovano vo Rim 1938 godina od nau~ni rabotnici koi samostojno mu pristapile. Ova zdruènie sekoja petta godina odrùva me|unarodni kongesi, a sekoja godina i me|unarodni kriminolo{ki kursevi30. Dosega{nite kongresi 30

Od brojnite kriminolo{ki kursevi na ova zdru`enie go izdvojuvame onoj {to be{e odr`an vo Rim 1966 godina. Na ovoj kurs bea prezentirani 35 predavawa od strana na poznati kriminolozi, penolozi i psihijatri, a be{e

na ova zdruènie se odràni vo: 1. Rim, 1938, 2. Pariz, 1950, 3. London, 1955, 4. Hag, 1960, 5. Montreal, 1965, 6. Madrid, 1970, 7. Beograd, 1973, 8. Lisabon, 1979, 9. Dunaj (Avstrija), 1983, 10. Hamburg, 1988 i 11. Budimpe{ta, 1993 godina. Inicijativata za svikuvawe na prviot me|unaroden kriminolo{ki kongres poteknuva od italijanecot Bewino di Tulio (Benigno di Tullio), a pripremite za negovo odrùvawe zapo~naa od 1934 godina. Najzna~aen rezultat na ovoj kongres e usvoeniot stav deka na prou~uvaweto na li~nosta na kriminalecot treba da mu se posveti najgolemo vnimanie vo site fazi na pravosudnata dejnost (istraga, sudewe i izvr{uvawe na kaznata) i deka vo toa prou~uvawe treba da se ostavri minimum na sorabotka na site organi koi u~estvuvaat vo pravosudstvoto31. Na vtoriot me|unaroden kongres za kriminologija odràn vo Pariz 1950 godina se rasprava{e za zatvorot kako kriminogen faktor. Glavniot referat na ovaa tema be{e izraboten od strana na ekspertite na francuskata Sekcija za zatvori. Vo nego se vr{i podelba na negativnite vlijanija {to vo zatvorot moàt da se opredelat kako faktori od fizi~ka, psiholo{ka i socijalna priroda. Me|u faktorite {to doveduvaat do fizi~ki posledici kaj zatvornicite bea istaknati nedovolnata ishrana, nepovolnite smestuva~ki i higienski uslovi, nedostigot na prirodna svetlost kako i lo{ata organizacija na rabotata so ustanovite. Site ovie okolnosti ja vlo{uvaat zdravstvenata sostojba na zatvornicite, ovozmoùvaat {irewe na zarazni bolesti i zgolemuvawe na smrtnosta na ovaa populacija. Kako ekstremen primer za toa vo referatot se naveduva deka vo francuskite zatvori imalo tripati pove}e zaboleni od tuberkuloza odo{to na sloboda32. Negativnite posledici vrz psihata na li~nosta zapo~nuvaat so izrekuvaweto na osudata i osobeno so priviot kontakt so zatvorot. organizirana i poseta na Centarot za opservacija i tretman vo Rebibija. Glavnata tema na kursot glase{e: "Problemi na tretmanot na osudenite lica od krivi~nopraven, op{testven psihijatriski i penolo{ki aspekt. Vidi: Petrovi}, M. XV Internacionalni kurs kriminologije, JRKKP, Beograd, 1966/1, str. 141-145. 31 Vidi: Markovi}, T. Tre~i me|unarodni kriminolo{ki kongres, Priru~nik, Zagreb, 1955/5, str. 453. 32 Vo ovoj kontekst treba da se znae deka podatocite {to bea koristeni od francuskata Sekcija za zatvori pri izrabotkata na referatot se mo{ne stari. Imeno, ovie podatoci go opfa}aat periodot od 1886 do 1938, a samo nekoi od niv i periodot po vtorata svetska vojna. Vidi: Popovi}, V. op. cit, str. 73.

Osudenikot doìvuva emotiven {ok, strav i nespokojstvo {to go vodat vo depresivni sostojbi, a po podolg prestoj vo zatvorot i vo psihozi. Toj se sudira so okolnosta deka e li{en od sloboda, deka vleguva vo zatvor kade postojat ograni~eni mo`nosti vo pogled na dvièweto, ishranata, odrùvaweto na seksualnite vrski i sl. Vo uslovi na vladeewe na prisilba i site mo`ni li{uvawa i ograni~uvawa se sozdava ~ovek koj se naviknuva na monoton ìvot, na ìvot vo koj se gubi negovata inicijativnost. Zatvorenikot od koj ne se bara vloùvawe na pogolemi intelektualni usilbi nu`no se pretvora vo avtomat, vo bezli~en ~ovek {to ve}e e nesposoben za samostojno i prikladno snao|awe. Nakratko vo novata tn. zatvorska sredina se sozdava takva atmosfera {to silno e obremeneta so lagi, simulirawa, lukavstva, licemerstvo i sli~ni "vrednosti", odnosi i povedenija koi pretstavuvaat zna~aen kriminogen faktor. Negativnite posledici od zatvorot vo socijalen pogled se odnesuvaat na vlo{enite semejni odnosi kako i problemite vo vrska so nao|aweto na vrabotuvawe po izleguvaweto na sloboda. Posledicite vrz semejstvoto na osudenikot moàt da bidat od najrazli~en vid i ~esto mnogu te{ki. Li{uvaweto od sloboda najprvin e povrzano so psiholo{kiot {ok, sramot i kompleksite {to osobeno gi ~uvstvuvaat decata na osudenikot. Negativen odnos ostvaruvaat i ~estite razvodi na brak kako i materijalnata nezgriènost na ~lenovite na semejstvoto. Seto toa doveduva do apsurdni situacii od koi moè da se oceni deka so opredelena osuda ~lenovite na semejstvoto ~esto pati se duri i pote{ko kazneti od samiot osudenik. Na petiot kongres na ova zdruènie odràn vo Montreal 1965 godina be{e raspravano i na tema "Tretman na delinkventite (polnoletni i maloletni)". I pokraj aktuelnosta na temata na ovoj kongres ne bea postignati zabeleìtelni rezultati vo prv red poradi negovata lo{a organizacija. Glavna tema na {estiot kriminolo{ki kongres odràn vo Madrid 1970 godina be{e: "Nau~noto istraùvawe vo kriminologijata (vrska me|u teorijata i praktikata)". Na ovaa tema be{e raspravano vo tri sekcii33 od koi vo ramkite na vtorata be{e postaven problemot na probacijata i sli~ni merki kako {to se emstvo za vreme na sudeweto, sloboda pod nadzor kako i nekoi aspekti na tretmanot na osudenite. 33

Pokraj rabotata na ovie sekcii na kongresot deluva{e i posebna sekcija koja se zanimava{e so kriminolo{kite istra`uvawa {to se vo tek. Vodena e i diskusija na "trkalezna masa", a bea odr`ani i tradicionalnite pradavawa po odbrani temi. Vidi: A~imovi}, M. {esti me|unarodni kriminolo{ki kongres, JRKKP, Beograd, 1971/1, str. 81-86.

Na kongresot be{e prezentiran razvojot na prognosti~kite studii vo odnos na probacijata i bea izneseni opredeleni slabosti od primenata na ovoj vo osnova korisen i op{to poznat institut osobeno kako zamena na kaznata zatvor. Vo taa smisla bea navedeni i faktorite od koi zavisi uspe{nosta odnosno neuspe{nosta na probacijata. Me|u niv bea poso~eni: za~estenosta na probacijata, selekcijata i tipologijata na prestapnici i prestapi, periodi i sledewe na probacijata, polo`bata na probaciskiot slu`benik, uslovite i obvrskite kaj probacijata, op{testvenata sredina i praktikata na otpovikuvawe. Interesna e i konstatacijata na nekoi u~esnici deka vo stvarnosta ne e dokaàno deka probacijata kako isklu~iva merka ima podobro dejstvo od pari~nata kazna ili, naprosto, od bilo kakvi kazni, nitu pak deka e definitivno razjasneto dali rakovodeweto na probaciskiot slu`benik e zna~ajno za uspehot na probaciskata praktika34. Na semiot kongres odràn vo Beograd 1973 godina35 vo ramkite na tretata tema "Evaulacija na sistemot na kriminalnata politika" bea pomesteni opredeleni penolo{ki pra{awa. Ottamu se izdvojuva preporakata na interakcionisti~kata kriminolo{ka orientacija za dekriminalizacija na opredeleni formi na povedenie, redukcija na strogosta na sankciite i koristewe na drugi sistemi na op{testvena kontrola kako i razvivawe i podobruvawe na op{testvenata kontrola vo odnos na sistemot na kaznuvaweto36. Na kongresot bea razgleduvani i problemite na terapeutskata zaednica i evaluacijata na nejzinite rezultati kako i buntovite i otporite vo kaznenite ustanovi. Ovie problemi bea pomesteni me|u osumte temi vo rabotnata grupa koja se zanimava{e so istraùvawata {to se vo tek. Na osmiot me|unaroden kongres za kriminologija odràn vo Lisabon 1979 godina me|u drugoto be{e postaven i problemot na postapuvaweto so osudenite lica. Glavnite pra{awa vo vrska so ovoj problem za koi se rasprava{e vo ramkite na tretata sekcija se odne-suvaa na sredstvata so koi raspolaga sovremenoto op{testvo za popravawe na osudenite lica, za celite na tretmanot i na~inot na nivnoto postignuvawe i za toa kako treba da se dopolnat sfa}awata za odmazdata i resocijalizacijata vo uslovi na postoewe na reformisti~ki, reduk34

Vidi: ibid, str. 84. Generalnata tema na ovoj kongres be{e naslovena: 'Kriminologija i globalnoto op{testvo". Rabotata na kongresot se odviva{e vo tri sekcii i tri rabotni grupi. Vidi: Materijali VII me|unarodnog kongresa za kriminologiju, JRKKP., Beograd, 1973/3, str. 351-485. 36 Vidi: Nau~ni zaklju~ci VII Me|unarodnog kongresa za kriminologiju, JRKKP, Beograd 1973/3, str. 489. 35

cionisti~ki i abolicionisti~ki teorii za ulogata na zatvorot. Reformisti~kata teorija se zalaga za nova penologija vo koja so pomo{ na soodvetni kadri vo zatvorot sepak e mo`no podobruvawe na ~ovekovoto povedenie. Redukcionistite se protiv koristeweto na li{uvaweto od sloboda, za korenito ograni~uvawe na ovaa kazna smetaj}i deka tretmanot i resocijalizacijata ne se mo`ni vo zatvorite kade vladee diskriminacija i samovolie. Privrzanicite na abolicionisti~kata teorija se vo pomal broj. Nivnata zalo`ba e da se zabrani kaznata li{uvawe od sloboda i da se koristat merki {to se izvr{uvaat na sloboda, bolni~ko lekuvawe i sl. I na ovoj kongres bea povtoreni mnogubrojnite {tetni vlijanija na psihosocijalnata atmosfera vo kaznenite ustanovi vrz li~nosta na osudenikot. Za nivnoto nadminuvawe be{e prepora~ano podobruvawe na zatvorskata arhitektura, kadrovskata struktura na zatvorskiot personal ("menuvawe na onie koi menuvaat") kako i voveduvawe na novi nau~ni metodi vo procesot na prevospituvaweto. Vo ovaa smisla bea podràni i alternativite na kaznite zatvor so posebni zalo`bi za ~esto koristewe na "odvra}aweto" (diversion) i drugi programi za smaluvawe na brojot na licata {to se upatuvaat vo zatvor kako i dekrimina-lizacija na poedini dela i smaluvawe na krivi~nite osudi. Neizostana i zalo`bata za sproveduvawe pogolem broj eksperimentalni i evolutivni penolo{ki istraùvawa37. Na krajot samo }e spomeneme deka i na desetiot kriminolo{-ki kongres odràn vo Hamburg 1988 godina poslednata (~etvrtata) tema be{e naslovena "Kriza na kaznata: zna~ewe i perspektivi". Od gornite navodi proizleguva konstatacija za neodminlivoto zna~ewe na kriminolo{kite soznanija vo unapreduvaweto na penologijata. Vo toj pogled centralno mesto mu pripa|a na poznavaweto na kriminolo{kite karakteristiki na storitelite na krivi~nite dela {to se javuva kako neophoden uslov za pozitivno menuvawe na osudenikot. Ottamu i op{tiot vpe~atok deka na kongresite na ova me|unarodno zdruènie dominira{e doverbata vo realnosta na modelot na resocijalizacijata i potrebata od negovo natamo{no usovr{uvawe. Ovoj zaklu~ok vpro~em jasno proizleguva i od naslovot na navedenata tema od kongresot vo Hamburg.

Vidi: Vodopivec, K i Pe~ar, J. VIII Me|unarodni kongres Lisabon, 4-9 septembra 1979, JRKKP, Beograd, 1978/4, str. 144-146 i 153.

G. KONGRESI NA ME\UNARODNOTO ZDRU@ENIE ZA KRIVI^NO PRAVO

Me|unarodnoto zdruènie za krivi~no pravo (L'Assotiation Interna-tionale de Droit PĂŠnal - AIDP) e osnovano vo 1924 godina vo Pariz. Ova zdruènie e naslednik na starata Me|unarodna unija za krivi~no pravo38 i vo sebe gi vklu~uva site pravnici na svetot bez ogled na koja krivi~nopravna {kola i pripa|aat. Zdruènieto sekoja treta ili ~etvrta godina organizira me|unarodni kongresi, godi{ni kolokviumi39 i redovno go izdava spisanieto "Revue internationale de droit penal". Dosega se odràni petnaeset kongresi na ova zdruènie i toa: 1. Brisel, 1926, 2. Bukure{t, 1929, 3. Palermo, 1933, 4. Pariz, 1937, 5. @eneva, 1947, 6. Rim, 1953, 7. Atina, 1957, 8. Lisabon, 1961, 9. Hag, 1964, 10. Rim, 1969, 11. Bukure{t, 1974, 12. Hamburg, 1979, 13. Karakas, 1984, 14. Viena, 1989 i 15. Rio de @aneiro, 1994 godina. Desetiot me|unaroden kongres na zdruènieto za krivi~no pravo e odràn vo Rim, 1969 godina. Vtorata sekcija na ovoj kongres rasprava{e za ulogata na sudot vo odreduvaweto i primenata na kaznata. Vo referatite i diskusiite be{e iznesena dilemata vo koja mera e mo`no i celishodno sudot da go utvrduva traeweto i osnovniot vid na reìmot na izvr{uvaweto na kaznata osobeno koga se raboti za li{uvaweto od sloboda, odnosno vo koja mera toa pra{awe spa|a vo kompetencija na sudot ili administracijata nadle`na za izvr{uvawe na kaznata. Konstatirano e deka vo sovremenite zakonodavni sistemi glavno funkcioniraat tri osnovni modeli: tradicionalniot model koj na sudot mu dava ovlastuvawe da gi utvrdi vidot i visinata na kaznata, modelot koj na sudot mu dava ovlasuvawe za poprecizno utvrduvawe na osnovniot reìm i vidot na institucijata za izvr{uvawe na kaznata i tret model {to zakonodavno e usvoen na primer vo Francija i Italija spored koj sudijata ima golemi ovlastuvawa da intervenira vo izvr{uva38

Me|unarodnata unija za krivi~no pravo ili, poto~no, Me|unarodnoto kriminalisti~ko zdruènie (Internationale Kriminalistiche Vereingung - IKV) e zdruènie koe vo 1889 godina go osnovale List, Prins i Van Hamel. Ova zdruènie na me|unaroden plan se zalaga{e za reforma na klasi~noto krivi~no pravo vo soglasnost so ideite na sociolo{kata {kola. Zdruènieto odrà 12 me|unarodni kongresi i toa: 1. Brisel, 1889, 2. Bern, 1890, 3. Kristiania, 1891, 4. Pariz, 1893, 5. Anvers, 1894, 6. Linc, 1895, 7, Lisabon, 1897, 8. Budimpe{ta, 1889, 9. Petrovgrad, 1902, 10. Hamburg, 1905, 11. Brisel, 1910, 12. Kopenhagen, 1913 godina. 39 Prviot kolokvium na AIDP e odràn na inicijativa na Prof. Bogdan Zlatari} vo Dubrovnik, 1971 godina. Vidi: {eparovi}, Z. Me|unarodni kolokvij o saobra~ajnim deliktima stranaca, JRKKP, Beograd, 1971/3, str. 505.

weto na kaznata i modifikacijata na tretmanot. Na kongresot nadvladea mislewe deka sudijata treba da intervenira vo fazata na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii vo svojstvo na za{titnik na pravata na osudenite lica. Negovata uloga vo izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii e podràna i od aspekt na potrebata za izmeni odnosno prilagoduvawe na tretmanot {to podrazbira ostvaruvawe i na baraweto od ne tolku striktno fiksirawe na vidot i visinata na kaznata vo procesot na sudeweto. Nakratko, osnovnata preporaka vo odnos na ova pra{awe be{e deka vo ramkite na svoite kompetencii sudijata treba da se vklu~i vo izvr{uvaweto na kaznite i merkite na bezbednost so u~estvo na javniot obvinitel i branitelot na osudenoto lice40. Raspravata vo ramkite na pravnata sekcija na edinaesetiot me|unaroden kongres za krivi~no pravo (Budimpe{ta, 1974) be{e isklu~ivo posvetena na izvr{uvaweto na krivi~nite sankcii41. Od taa rasprava proizleze i zna~ajna rezolucija vo koja kaznenata politika {to prete`no e orientirana vrz kaznite li{uvawe od sloboda doìvea ednodu{na i ostra kritika. Vo rezolucijata e navedeno deka glavnite usilbi treba da bidat naso~eni kon iznao|awe merki {to }e gi zamenat kaznite li{uvawe od sloboda. Zatoa se prepora~uva primena na ve}e postojnite sankcii - li{uvawe ili ograni~uvawe na prava ili disciplinski sankcii, vo veduvawe novi metodi vo borba protiv kriminalitetot sekoga{ koga se raboti za krivi~ni dela od pomalo zna~ewe ili za posebni kategorii na storiteli i {iroko koristewe na institutot nadzor i staratelstvo (vrz individualen plan - uslovna osuda, a vrz op{testveni na~ela - angaìrawe na kolektivni i op{testveni organizacii)42. Na dvanaesetiot kongres na ova zdruènie odràn vo Hamburg 1979 godina vo ramkite na prvata sekcija be{e pomestena temata "Krivi~ni dela od nebri`nost, nivno spre~uvawe i postapuvawe so delinkventite". Vo vrska so problemot na tretmanot na nebre`ni storiteli na krivi~ni dela bea razgleduvani slednive pra{awa: a) op{ti principi na postapkata so delinkventite od nebre`nost, b) sredstvata i metodite za nivno prevospituvawe, v) principite na nivnata penitencijarna klasifikacija, g) specifi~nosti na izvr{uvaweto na 40

Vidi: Coti}, D. Deseti me|unarodni kongres za krivi~no pravo (Rim, 1969), JRKKP, Beograd, 1970/3, str. 573-574 41 Po{iroko za rabotata na ovaa sekcija vidi: Kiraly, T. Evolucija metoda i sredstava krivi~nog prava (Generalni izve{taj za I sekciju), JRKKP, Beograd, 1974/3, str. 377-402. 42 Vidi: Rezolucije XI me|unarodnog kongresa za krivi~no pravo (Rezolucija za I sekciju), JRKKP, Beograd, 1975/1, str. 87-88.

kaznite {to ne povlekuvaat li{uvawe od sloboda za ovaa kategorija na osudenici, d) organizacija na specijalizirani zavodi, |) koristewe na re`imot na polusloboda i sl.43 Od raspravata po ovie pra{awa proizleze preporaka spored koja pri opredeluvaweto na sankciite za krivi~nite dela od nebre`nost treba da se vodi smetka za razli~nite vidovi na tie sankcii i za karakteristikite na stori-telite. Vo taa smisla treba da se primenuvaat drugi sankcii, a ne onie koi se sostojat vo li{uvawe od sloboda. Dokolku sepak e izre~ena kaznata li{uvawe od sloboda treba da se primenat poluzatvorski i analogni merki. Isto taka mo`e da se primeni i osloboduvawe od kazna so ili bez merki na op{testvena za{tita ili vospitni merki44. Tretata sekcija na ovoj Kongres rasprava{e za problemite za za{tita na ~ovekovite prava vo krivi~nata postapka. Na svojata treta sednica ovaa Sekcija rasprava{e za li{uvaweto od sloboda i preventivniot zatvor, za pravata i interesite na `rtvite na krivi~nite dela, za me|unarodnata za{tita na ~ovekovite prava i za specijalnata rezolucija so preporaka na ON da go usvoi Nacrtot na Konvencijata za prevencija i suzbivawe na ma~ewe, Nacrtot na Zakonikot za krivi~nite dela protiv mirot i sigurnosta na ~ove{tvoto i Nacrtot na Zbirot na principite za za{tita na licata li{eni od sloboda.45 Vo ramkite na tretata sekcija na trinaesetiot me|unaroden kongres za krivi~no pravo vo Kairo 1984 godina be{e pomestena temata "Otstapuvawe od gonewe i mirewe vo krivi~nite predmeti"46. Otstapuvaweto od gonewe (Diversion) vo su{tina zna~i otklonuvawe od redovniot voobi~aen tek na postapuvawe vo krivi~nata procedura. Ovde se raboti za ednostano otstapuvawe od gonewe ili za otstapuvawe od gonewe so intervencija vrz osnomni~eniot storitel na krivi~noto delo. Ednostavnoto otstapuvawe se potpira vrz uveruvaweto na policijata ili javniot obvinitel deka osomni~enoto lice }e ja nadomesti {tetata {to ja storilo na `rtvata bez da se proglasi za vinovno i bez da mu bide izre~ena bilo kakva krivi~na sankcija. Kaj otstapuvaweto od gonewe so intervencija isto taka doa|a do otstapuvawe od 43

Vidi: XII Me|unarodni kongres za krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1977/1, str. 126. 44 Vidi: Horvati}, @. Krivi~na dela iz nehata, njihovo spre~avanje i postupanje sa delikventima, JRKKP, Beograd, 1980/2, str. 234 i Rezolucije XII Me|unarodnog kongresa za krivi~no pravo, JRKKP, Beograd, 1980/3-4, str. 557-558. 45 Vidi: Krapac, D. Za{tita Ljudskih prava u krivi~nom postupku, JRKKP, Beograd, 1980/2, str. 249-250. 46 Vidi: Horvati}, @. XIII Me|unarodni kongres za krivi~no pravo, (Kairo 17 oktobra 1984), JRKKP, Beograd, 1984/3-4, str. 514-518.

redovnata krivi~na postapka so toa {to ovde imame svrtuvawe (potpirawe) vrz vonsudska neformalna postapka vo koja otsustvoto na presudata i krivi~nata sankcija se brani so postignuvawe na celta koja se sostoi vo otstranuvawe na opasnosta na delinkventot i konfliktnite situacii me|u storitelot i `rtvata preku nivno izmiruvawe. Vo dvata slu~ai, vsu{nost, se nastojuva da se iznajdat alternativi i supstituti na kaznuvaweto u{te vo ramkite na krivi~nata procedura. I pokraj toa {to na kongresot be{e prepora~ano vo idnina da mu se posveti po{iroko vnimanie na otstapuvaweto i mireweto vo krivi~nite raboti ostanuva vpe~atokot za postoewe brojni problemi vo oblasta na tn. "socijalizacija na krivi~noto pravo". Tuka vo prv red se javuva problemot na legalitetot kaj primenata na vtoriot vid merki i programi osobeno toga{ koga predhodno ne se obezbedeni sigurni dokazi za postoewe na deloto i odgovornosta na opredeleno lice. Na kongresot be{e zabeleàno deka mo`nite intervencii bez ogled na nivnoto ime ostanuvaat vo domenot na kaznuvaweto i zgora na toa deka takvite intervencii moàt ponekoga{ da bidat i porepresivni od nekoi krivi~ni sankcii. Nakratko nedovolno jasnite definicii za vidot i sodrìnata na tie intervencii moàt da go dovedat vo pra{awe ostvaruvaweto na ~ovekovite prava na osomni~enite. D. KONGRESI NA ME\UNARODNOTO ZDRU@ENIE ZA OP[TESTVENA ODBRANA

Me|unarodnoto zdruènie za op{testvena odbrana (La SociĂŠtĂŠ internationale de dĂŠfense sociale - SIDS) so sedi{te vo @eneva e osnovano 1949 godina. Vo zdruènieto se za~leneti privrzanicite na dvièweto na op{testvenata odbrana zaradi prou~uvawe na problemite vneseni vo negovata programa. Dosega se odràni slednive kongresi na ova zdruènie: 1. San Remo, 1947, 2. Lie`, 1949, 3. Anvers (Antverpen), 1954, 4. Milano, 1956, 5. Stokholm, 1958, 6. Beograd, 1961, 7. Le~e, 1966, 8. Pariz, 1971, 9. Karakas, 1976 i 10. Solun, 1981. Prvite dva kongresi na ova me|unarodno zdruènie bea od osniva~ki karakter {to ne be{e pre~ka vedna{ da bidat postaveni i razgleduvani zna~ajni kriminolo{ki, krivi~nopravni i penolo{ki pra{awa. Centralna tema na kongresot vo San Remo be{e "Transformacijata na postojniot kaznen sistem vo sistemot na vospituvawe i tretman usoglasen so li~nosta na delinkventot", a na kongresot vo Lie` "Polo`bata na ~ovekot vo pravniot poredok i pravata na ~ovekot". Na ovie kongresi be{e istaknato deka samo so zakonodavno regulirawe na nau~nata opservacija na li~nosta i ve{to izbranite postapki vo penitencijarnata faza moè da bide postignato prevospi59

tuvawe na osudenicite. Za generalna tema na tretiot kongres vo Anvers 1954 godina be{e opredelena 'Individualizacijata na presudata i izvr{uvaweto na kaznata (posmatrawe i resocijalizacija)". Od ovoj kongres e upateno brawe za elasti~no postavuvawe na izvr{uvaweto na kaznata taka {to vo toj proces }e moàt da se vr{at soodvetni izmeni vo pogled na vidot i traeweto na sankciite47. êtvrtiot kongres na me|unarodnoto zdruènie za op{testvena odbrana e odràn vo Milano 1956 godina. 'Prevencija na krivi~nite dela protiv ìvotot i ~ovekoviot integritet" be{e negova osnovna tema vo ~ii ramki nema{e prostor za po{iroko dopirawe na penolo{kata problematika. Pettiot kongres na ova zdruènie e odràn vo Stokholm 1958 godina na tema: "Sudska ili administrativna intervencija na podra~jeto na socijalno neprilagodeni deca i mladinci". Osnovnata tema be{e podelena vo tri osnovni pra{awa: 1. stadium vo razvojot na socijalno neprilagodenite maloletnici, 2. kompetentni organi i 3. izbor na merki za postapuvawe so maloletnici. Od penolo{ki aspekt posebno zna~ewe dobi raspravata po tretoto pra{awe. Vo pove}eto referati i diskusii be{e podvle~eno deka sprema maloletnite lica treba da se primenuva specijalen tretman ~ija osnovna cel e vospituvawe, prevospituvawe i za{tita. Vospitnoprevospitnite merki treba da bidat razli~ni i dovolno diferencirani taka {to so niv moè da se vodi grià za razli~nite karakteristiki na maloletnikot. Pritoa glavniot akcent treba da se stavi na vonzavodskoto postapuvawe, a zavodskiot tretman da se ograni~i samo tamu kade {to vonzavodskite merki ne se adekvatni na li~nosta i potrebite na maloletnikot. Kaznata li{uvawe od sloboda ne treba da se eliminira koga se vo pra{awe i ovie lica me|utoa treba da se vnimava na nejzinata isklu~itelna primena, sekoga{ da ima vospitna uloga i da se izvr{uva vo specijalizirani zavodi za maloletnici. Za fizi~ki, mentalno i psihi~ki defektnite lica potrebna e i primena na specijalni merki48. [estiot kongres odràn vo Belgrad i Opatija 1961 godina se zanimava{e so problemot vo koja mera se pravedni razlikite vo pravniot status i postapuvaweto sprema maloletnicite, pomladite polnol47

Kup~evi}-Mla|enovi}, R. Osnovi penologije, str. 125. Za rabotata na ovoj kongres vidi pove}e: Kraus, B. Peti me|unarodni kongres dru{tvene odbrane, Priru~nik, Zagreb, 1958/6, str. 617-621 i Zlatari}, B. Peti me|unarodni kongres dru{tvene odbrane, Na{a zakonitost, Zagreb, 1958/11-12, str. 539-548. 48

etni lica i polnoletnite delinkventi, a sedmiot (Lecce, 1966) so merkite na bezbednost: "Zabrana na vr{ewe profesija i zabrana na vr{ewe opredeleni aktivnosti"49. Od penolo{ki aspekt e zna~aen i osmiot me|unaroden kon-gres za op{testvena odbrana odràn vo Pariz 1971 godina na tema: 'Tehnika na sudskata individualizacija". Problemot se odnesuva{e na tehnikite {to ovozmoùvaat ostvaruvawe na sudskata individualizacija vo tekot na krivi~nata postapka sfatena vo po{iroka smisla, {to zna~i od pokrenuvaweto na postapkata do izvr{nata postapka, odnosno do prestanokot na izvr{uvaweto na merkata. Tematikata be{e obrabotena od najrazli~ni me|u koi i od penolo{ki aspekt za koi se rasprava{e na oddelni sekcii vrz osnova na ~etiri glavni referati50. Vrz osnova na ovie referati i diskusiite na kongresot be{e izrabo-ten sinteti~ki referat od strana na Prof. Lavaser (Lavasseur). Ovoj refrat ima{e za cel da gi opredeli osnovite na edna kriminalna politika {to }e bide vo duhot na op{testvenata odbrana i vrz taa osnova da predloì takva individualizacija {to }e bide osmislena od razli~ni stru~ni profili. Ottamu, bea aktuelizirani problemite na legalitetot na individualizacijata, na nau~nite, materijalnite i op{testvenite pretpostavki i mo`nosti za individualizacija i prifatlivosta na opredeleni sredstva za nejzinoto sproveduvawe51. Pravoto na ~ovekot da bide poinakov be{e vo centarot na vnimanieto na IX kongres na ova zdruèni odràn vo Karakas 1976 godina. Na ovoj kongres posveten na op{testvenata marginalnost i pravdata be{e istaknato deka marginalnosta ne zna~i malcinstvo na edni vo odnos na drugi, tuku neednakvost i diskriminacija od sekoj vid52. Ottamu i interesot za prou~uvawe na site aspekti {to doveduvaat do markirawe i stigmatizacijata, odnosno do marginalizacija na opredeleni grupi (hendikepirani lica, èni, umno zaostanati, pripadnici na drugi rasi, etni~ko i kulturno malcinstvo i sl.). So oged na toa deka i osudenicite na kazni li{uvawe od sloboda pretstavuvaat 49

Pove}e za ovoj kongres vidi: Milutinovi}, M. Povodom VII Kongresa me|unarodnog udru`enja za dru{tvenu odbranu, JRKKP, Beograd, 1967/2, str. 273275. 50 Referatite bea izraboteni od strana na V. N. Kudrjavcev (kriminolo{ki aspekt), D. Szabo i C. Morand (medicinasko-biolo{ki aspekt), G. Pisapia (pravni aspekt) i T. Eriksson (penolo{ki aspekt). Za sodr`inata na ovie referati pove}e kaj Tomi}-Mali}, M. Osmi me|unarodni kongres za dru{tvenu odbranu, JRKKP, Beograd, 1972, str. 344-347. 51 Vidi: ibid, str. 347-349. 52 Vidi: Verin, J. IX Kongres me|unarodnog dru{tva za dru{tvenu odbranu, JRKKP, Beograd, 1976/3, str. 415.

opredelena grupa od rabot na op{testvoto (marginalna grupa) na ovoj sobir be{e diskutirano i pra{aweto na nivnata marginalizacija, a so ogled na soodgovornosta na op{testvoto za nivniot status, i za nivnoto pravo da ostanat poinakvi odnosno da ne go prifatat "poop{testvuvaweto" (prevospituvaweto). Nadvladea misleweto deka zatvorenikot ima pravo da bide poinakov (da ja odbie resocijalizacijata) pod uslov toa pravo da ne gi zagrozuva pravata na drugite. Sepak od pove}emina be{e konstatirano deka taa tolerancija {to se javuva kako izraz na demokratska zrelost ne bi bila realna dokolku ne bide sledena i so solidarnost koga toa e potrebno i deka ne moè da bide rodena vo op{testvo {to ne vr{i postojani usilbi vo nasoka na vospituvawe. Kone~niot zaklu~ok na kongresot ja istaknuva potrebata od sistematsko prou~uvawe na li~nosta na delinkventite, postojana grià za nivna rehabilitacija i edinstvo na krivi~nosto postapuvawe od po~etokot na goneweto do izvr{uvaweto na merkata53. Po ovie razgleduvawa nu`no e da se istakne deka me|u osnovnite programski na~ela na op{testvenata odbrana od penolo{ki aspekt se izdvojuva ona spored koe taa se stremi kon otvoreno i smelo vklu~uvawe na sredstvata na individualniot tretman vo {iroka kriminalna politika {to }e im ja dade seta nivna vrednost, so {to }e dovede do celosna za{tita na op{testvoto preku za{tita na poedincite. Vo soglasnost so ova na~elo privrzanicite na ova dvièwe na svoite kongresi sesrdno se zalagaa za prilagoduvawe na tretmanot spored specifi~nite karakteristiki na storitelite na krivi~nite dela {to treba da se utvrdat vrz osnova na nau~no (medicinsko, psiholo{ko i sociolo{ko) prou~uvawe na li~nosta. Pra{aweto na modernizacijata na tretmanot po pat na negova humanizacija i primenata na na~eloto na individualizacijata se, vsu{nost, glavnite penolo{ki problemi od kade moè da se izvle~e nivniot neposreden pridones vo unapreduvaweto na penolo{kata teorija i praktika. 2. KOMISIJA ZA PREVENCIJA NA KRIMINALOT I KRIVI^NA PRAVDA Od 1992 godina politi~ko telo na ON vrz planot na kriminalnata kontrola e Komisijata za prevencija na kriminalot i krivi~na pravda (Commission on Crime Prevention and Criminal Justice - CCPC). Sostavena od pretstavnici na 40 vladi Komisijata e funkcionalno telo na Ekonomsko-socijalniot sovet na ON (ECOSOC). Komisijata e odgovorna za razvoj, sovetuvawe i ispituvawe na kriminalnata progra53

Vidi: ibid, str. 418.

ma na ON i obezbeduvawe podr{ka za taa programa od strana na dràvite-~lenki. CCPC be{e osnovana kako rezultat na eden podolg pregled na razvojot na programata na ON na ova podra~je, vo periodot me|u 1948 i svikuvaweto na Osmiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite. Pregledot be{e iniciran na devettata sednica na Komitetot za spre~uvawe i kontrola na kriminalitetot vo 1986 godina. Toj pregled be{e prezemen poradi zabeleànite neadekvatnosti vo programata, posebno vo pogled na organizirawe na resursite i strukturalnite ograni~uvawa spoeni so otsustvo na strukturen sistem na celi i prioriteti. Izve{tajot pod naslov: Potreba za kreirawe na efikasna me|unarodna programa za kriminal i pravosudstvo be{e odobren od strana na Komietot za spre~uvawe i kontrola na kriminalitetot na negovata edinaeseta sednica, odràna vo Viena 1990 godina. Vo toj izve{taj, koj pretstavuva osnova na reformskiot proces be{e navedeno deka: a) Kriminalitetot raste{e so op{t prosek od 5% godi{no {to e mo{ne nad procentot na porastot na populacijata; b) Se javija golemi promeni vo prirodata i obemot na kriminalot; v) Razvienite zemji odvojuvaa 2-3% od nivnite buxeti za spre~uvawe na kriminalot i za krivi~noto pravosudstvo, dodeka sporedbenite brojki za zemjite vo razvoj bea 9-24%; g) Dodeka Obedinetite nacii go imaa glavniot mandat i me|unarodnata konstituencija (bira~i) za da moè da se napravi zna~aen pridones na dràvite pomo{ni~ki vo borbata protiv kriminalot, niv im nedostasuva organizacionen i resursen kapacitet da go napravat toa; d) Otsustvoto na strukturalen sistem na celi i prioriteti dovede do razvle~ena, nestrukturna i neprioritetizirana programa, so razvoj na istata orientiran kon re{enija namesto kon ispolnuvawa; |) Visokoto nivo na kriminal i predizvikanite tro{oci gi spre~uvaa dràvite da gi postignat nivnite op{testveni, kulturni, ekonomski i razvojni celi Gore spomnatiot izve{taj najavi potreba od odrùvawe na samit ili ministerski sostanok za me|unarodna sorabotka za prevencija na kriminalot i krivi~noto pravosudstvo so cel da se postignat podobreni sredstva za me|unarodna sorabotka vo razre{uvawe na problemite vo vrska so prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda, i, osobeno, za naso~uvawe na vnimanieto za ispolnuvawe na programata. Izve{tajot be{e sledovatelno odobren od strana na Osmiot kongres. Potoa Generalnoto sobranie so rezolucija 45/108 od 14 dekemvri 1990 godina osniva me|uvladina rabotna grupa koja vrz osnova na izve63

{tajot na Komitetot ima{e za cel da gi elaborira predlozite za sozdavawe na programa za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda. Me|uvladinata rabotna grupa za sozdavawe na efikasna programa za me|unaroden kriminal i pravda se sostana vo Viena od 5 do 9 avgust 1991 godina. Soglasno rezolucijata 45/108 na Generalnoto sobranie, zaklu~ocite na me|uvladinata rabotna grupa bea zemeni za razgleduvawe na ministerskiot sostanok za sozdavawe efikasna programa za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda na ON, odràn na 21 do 23 noemvri 1991 godina. Zaklu~ocite na ministerskiot sostanok, so mali izmeni, bea prifateni od Generalnoto sobranie so rezolucija 46/152 od 18 dekemvri 1991 godina. Generalnoto sobranie 46/152 me|u drugoto pobara obezbeduvawe na pojasna definicija na mandatot na Obedinetite nacii vo pogled na spre~uvawe na kriminalot i krivi~nata pravda. Vo prilogot na rezolucijata be{e isto taka potencirana ednoglasnosta na potrebata od osnivawe na nova energi~na programa na Obedinetite nacii, kako i za osnovawe na Komisija za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda so akcent na potrebata za zajaknuvawe na resursite na nejziniot Sekretarijat. Novo osnovanata Komisija za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda dobi zada~a da go razviva, upravuva nabquduva i ocenuva ispolnuvaweto na programata za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda na ON. Ova e ogromna zada~a koja moè da bide popre~ena od golem broj faktori, me|u koi od kontinuiranata nesigurnost vo pogled na raspoloìvite resursi potrebni za programata kako i obemot do koj Komisijata moè da ja kontrolira nivnata upotreba, potoa konfliktnite pritisoci za vklu~uvawe na izvesni aktivnosti, nedostig na vreme za razgleduvawe na razni opcii i nedostig na efikasen sistem za izvr{uvawe. Prioritetni oblasti na deluvawe na Komisijata se: Me|unarodna aktivnost za borba protiv nacionalniot i me|u-narodniot, vklu~uvaj}i go i organiziraniot kriminal, ekonomskiot kriminalitet i pereweto na pari. Promocija na ulogata na kriminalnata pravda za za{tita na okolinata Kriminalna prevencija vo urbanite sredini, vklu~uvaj}i ja maloletni~kata i delinkvencijata so elementi na nasilstvo. Podobruvawe na efikasnosta i pravi~nosta na pravniot kriminalen administrativen sistem Aspektite na osnovnite temi se selektiraat i razgleduvaat na sekoja godi{na sesija na Komisijata vo nejzinoto sedi{te vo Viena. Vo 64

soglasnost so rezolucijata 1992/22 na Ekonomsko-socijalniot sovet, Komisijata povtorno gi razgleda site prioritetni temi na nejzinata 15-ta sesija vo 1996 godina. Komisijata isto taka ja razgleda podgotovkata za tehni~ka pomo{ na barawe na zemjite ~lenki od oblasta kade kriminalnata programa za prevencija poseduva su{tinska nadle`nost Za izvr{uvawe na politikata utvrdena od Komisijata e nadleèn Oddelot za kriminalna pravda (Criminal Justice Division) koj pretstavuva organ na Sekretarijatot na ON. Oddelot ja promovira upotrebata na me|unarodnite instrumenti na ON vrz planot na prevencijata i kontrolata na kriminalitetot preku javnite informativni aktivnosti i rabota vo dràvite-~lenki za pro{iruvawe na nivnoto izvr{uvawe. Oddelot sobira, analizira i razmenuva me|unarodni statisti~ki podatoci i informacii. Rezultatot na ovie usilbi se izve{taite za kriminalnite trendovi za prevencijata i kriminalnata politika koi se izgotvuvaat sekoi dve godini. Oddelot izdava dve redovni publikacii: Godi{nikot-Me|unarodna revija za kriminalna politika (International Review of Criminal Policy) koj informira za metodite, tehnikata i pribliùvaweto na kriminalnata politika do praktikata. Pregledot se izdava na angliski, francuski, ruski i {panski jazik. Spisanieto Kriminalna prevencija i kriminalna pravda (Crime Prevention and Criminal Justice Newletter) vo koi se prenesuvaat informacii za aktivnostite i politikata na ON vrz planot na kriminalnata pravda od strana na nau~ni i stru~ni rabotnici. Od 1980 godina ova spisanie se objavuva dva pati godi{no. 3. OSTANATI ME\UNARODNI TELA, ORGANIZACII I ZDRU@ENIJA 1. Zna~ajni razultati vo unapreduvaweto na penolo{kata misla i praktika se ostareni i od strana na Me|unarodnata fondacija za krivi~no pravo i kazneni zavodi. Me|unarodnata fondacija za krivi~no pravo i kazneni zavodi (Fondation Internationale Penal et Penitentiare - FIPP) e osnovana 1951 godina so rasformiraweto na Me|unarodnata zatvorska komisija. Komisijata raspolaga{e so izvesen kapital (600.000 {vajcarski franci) koj ne be{e prenesen na ON tuku posluì za osnivawe na spomnatata fondacija. Nejzina zada~a be{e ovie sredstva da se iskoristat za unapreduvawe na slu`bite za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. Ovaa fondacija organizira{e i me|unarodni sostanoci i publikuva{e brojni studii od oblasta na penologijata. 65

2. Me|unarodnata kaznena reforma - Penal Reform International (PRI) e nezavisna, svetska, nevladina organizacija so 75 zemji ~lenki od site pogolemi kontinenti. Megunarodnata kaznena reforma postoi da gi podobri zatvorskite uslovi i da pottikne popraveden i po~esen na~in na rabota so lu|e koi go kr{at zakonot. Taa ima za cel da pomogne da se dovedat politikata i praktikata za krivi~na pravda vo soglasnost so me|unarodnite standardi. Me|unarodnata kaznena reforma be{e osnovana vo 1989 godina, zavedena vo Holandija i ima svoj me|unaroden odbor. Sekretarijatot ÂŁ se nao|a vo London. Me|unarodnata kaznena reforma ima konsultativen status vo Obedinetite Nacii i so Sovetot na Evropa i status na nabquduva~ vo Afrikanskata komisija za ~ovekovi prava i prava na narodite. Me|unarodnata kaznena reforma se obiduva da postigne kaznena reforma priznavaj}i gi razli~nite kulturni konteksti, pri {to pottiknuva: razvoj i primena na me|unarodnite instrumenti za ~ovekovi prava, zemaj}i go vo vid sproveduvaweto na zakonot, zatvorskite uslovi i standardi, eliminacija na nepravdata i neeti~ka diskriminacija vo site kazneni ramki, ukinuvawe na smrtnata kazna, redukcija vo koristeweto na kaznata zatvor niz svetot, koristewe konstruktivni nezatvorski sankcii {to pottiknuva socijalna reintegracija, zemaj}i gi predvid interesite na `rtvite. Me|unarodnata kaznena reforma raboti vo partnerstvo so lica i nevladini organizacii vo razni zemji i sorabotuva so vladi. Taa ne postavuva sopstveni nacionalni odvojuvawa. Me|unarodnata kaznena reforma pomaga da se vospostavat prakti~ni proekti za kaznena reforma vo 30 zemji {irum svetot, vklu~uvaj}i: seminari za kaznena reforma za pravosudni slu`bi, zatvorski slu`benici i drugi zainteresirani grupi na Karibite, Centralna i Isto~na Evropa i Afrika, novi nacionalni sistemi na op{testveni slu`bi kako alternativa na zatvorot vo Zimbabve, programi za razvoj za vrabotenite vo nevladinite organizacii i vladinite slu`benici vo Albanija i Romanija, model rabotilnici za tehni~ka obuka vo Senegal, pomo{ na zatvorenici osudeni na smrtna kazna vo nekoi od zemjite na Komonveltot, vo podnesuvawe `albi do Komonveltot za ~ovekovi prava na Obedinetite Nacii i do Dr`avniot Sovet na Velika Britanija. 66

Me|unarodnata kaznena reforma ~etiri pati vo godinata objavuva bilteni na angliski, francuski i {panski jazik i raznesuva obimni informacii za zatvorskite uslovi i kaznenata reforam niz svetot. 3. Ovde e interesno da se spomene deka ~etirite me|unarodni organizacii koi najneposredno se zanimavaat so problemite na kriminalitetot (SIC, AIDP, SIDS i FIPP) vo 1960 godina odlu~ile sekoja godina po edna od niv da odrùva me|unarodni kongresi, a pettata godina da bide rezervirana za odrùvawe na zaedni~ki me|unaroden kolokvium. Prviot takov kolokvium e odràn vo Belagio (Bellagio) - Italija vo 1963 godina na tema: "Du{evno abnormalni delinkventi". Vo ramkite na ovaa tema be{e raspravano i za problemite na tretmanot na abnormalnite delinkventi vo specijalizirani kaznaeni zavodi i du{evni bolnici.54 4. Opredeleni penolo{ki problemi bea razgleduvani i od strana na Me|unarodnata organizacija na trudot, Organizacijata na ON za vospituvawe, nauka i kultura (UNESKO), Svetskata zdravstvena organizacija, Svetskata organizacija za du{evno zdravje, Me|unarodnata abolicionisti~ka organizacija, Me|unarodnoto zdruènie na sudii na maloletni~kite sudovi55, Me|unarodnata unija za za{tita na decata, Me|unarodniot crven krst i sl. 5. Od strana na ON se osnovani i posebni regionalni istraùva~ki centri koi so svojata istraùva~ka dejnost pridonesuvaat za unapreduvawe na soznanijata za poefikasno spre~uvawe i suzbivawe na kriminalitetot. Me|u niv gi izdvojuvame interregionalnite istituti UNIKRI (vo Rim) i HEUNI (vo Helsinki) koi deluvaat na evropskiot prostor, UNAFEI (vo Tokio) za podra~jeto na Azija i Dale~niot Istok, ILANUD (vo Kosta Rika) za podra~jeto na Latinska Amerika i Arapskiot Centar vo Rijad koj im se pridruì na aktivnostite na regionalnite instituti na ON. Be{e apelirano vo najbrzo mo`no vreme da se osniva i Institut na ON vo Afrika, {to e i storeno kako posledica na odlukata na VII Kongres so toa {to Institutot za Afrika privremeno e lociran vo Adis Abeba. Ulogata na me|uregionalen institut i koordinator za poedini potfati ja vr{i Institutot za istraùvawa na podra~jeto na op{testvena za{tita UNSRDI vo Rim. 54

Vidi: Zlatari}, B. Me|unarodni kolokvij 'Dru{tveno abnormalni delikventi (Bellagio, 21-25 april 1963), JRKKP, Beograd, 1963/1, str. 118-123. 55 Tretata i ~etvrtata tema na desetiot kongres na ova zdru`enie bea povrzani so re{avaweto na opredeleni penolo{ki problemi. Vidi: {elih, A. Deseti kongres me|unarodnog udru`enja sudija za maloletnike (Montreal, Kanada, 17-22 jula 1978), JRKKP, Beograd, 1979/1, str. 161-167.

UNICRI (United Nations Interregional Crime and Justice Research Institute - Institut na ON za me|unaroden kriminal i istraùvawa vo oblasta na pravdata). Ovoj Institut e osnovan vo 1968 godina kako socijalno odbramben istraùva~ki institut koj be{e izvorno zamislen kako istraùva~ki oddel na ON za razvoj na pravnata programa vo vrska so kriminalitetot. Koga zapo~na da se pro{iruva negovata dejnost, istraùvawata se pomestija i kon obukata i drugi aktivnosti, vo prv red naso~eni kon zemjite vo razvoj. Vo maj 1989 Ekonomskiosocijalniot sovet donese nov Statut so koj izvr{i transformacija na ovoj Institut. Aktivnostite na Institutot moè slobodno da se grupiraat vo pet kategorii: naso~eni istraùvawa, tehni~ka sorabotka, obuka, bibliotekarstvo i arhiva i publicistika. Vo negovata rabota se vklu~eni slednive proekti: Kriminal i razvoj, Osudeni~ka populacija i praktikata so alternativite na kaznata zatvor, Kriminalna prevencija i socijalna kontrola, Maloletni~ka delinkvencija i pravata od ovaa oblast, Merki protiv zloupotreba na drogata i kontrola na nejzinata upotreba, Ekonomski kriminal, Kursevi za obuka vo istraùva~kata metodologija, Kursevi za obuka za pravni i socijalni raboti. Institutot razviva bliski konsultativni i kooperativni vrski so Oddelot za kriminalna pravda, a isto taka sorabotuva i so regionalnite ustanovi od zna~ewe za programite za rasporedi za rabota na ON. Bibliotekata na Institutot ima pove}e od 15. 000 monografii i kolekcija na dokumenti, glavno od ON i Sovetot na Evropa. Upravata na Institutot e locirana vo istoriskiot centar na Rim, vo tri zgradi od XVII vek. UNAFEI (Asia and East Institute for the Prevention of Crime and the Tgreatment of offenders - Institut za prevencija na kriminalot i postapuvawe so prestapnicite na Azija i Dale~niot istok). Ova e Institut za kriminologija koj ostvari {iroka programa za obuka, tehni~ka sorabotka, istraùvawe, dokumentacija i publikacija. Negovoto sedi{te se nao|a vo Fuxi - predgradie na Tokio vo Japonija. Od negovoto formirawe vo 1962 do 1995 godina ovoj Institut organizira{e 101 me|unarodni seminari i kursevi za obuka za profesionalci so zna~ajni pozicii vo politikata, obvinitelstvoto, sudstvoto, popravnite domovi i posebnite agencii. Tri mese~ni kursevi se 68

odr`uvaat dva pati godi{no, a edna{ godi{no i ednomese~en seminar za razmena na stavovite na visokata uprava i kreatorite na politikata. Vo sorabotka so pove}e vladi Institutot organizira i seminari za suzbivawe na organiziraniot kriminal i preproda`bata na droga. Vo prvite pet godini na postoeweto na ovoj Institut, negovata odgovornost be{e ednakva kako sprema ON taka i sprema vladata na Japonija. Finansiskata pomo{ od strana na ON za ovoj Institut zapo~na vo 1966 i zavr{i vo 1970 godina. Ottoga{ administrativnite i drugite finansiski obvrski padnaa na tovar na vladata na Japonija. Direktorot na Institutot se imenuva vo konsultacija so ON. ILANUD (The United Nations Latin American Institute for the Prevention of Crime and tne Treatment of Delincvency - Institut na Obedinetite nacii za spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvawe so delinkven-cijata za Latinska Amerika). Institutot e osnovan vo 1975 godina vo soglasnost so dogovorot me|u ON i vladata na Kosta Rika so golema podr{ka na zemjite od Latinska Amerika i Karibite so cel da se zajakne nivniot praven sistem za prevencija od kriminalot i rekonstrukcija na mehanizmite na socijalna kontrola. Institutot so pomo{ na ON deluva vo slednive pet oblasti: civilna bezbednost, kriminalitetot od oblasta na ekologijata, javnata korupcija, novite formi na organiziran kriminal i upravuvaweto vo pravosudniot sistem. Vo ovie oblasti se realiziraat programi i proekti, istra`uvawa, tehni~ka pomo{, obuka i distribucija na nau~ni podatoci. UNAFRI (The United Nations African Regional Institute for the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders - Regionalen Institut na Obedi-netite Nacii za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so delinkventite za Afrika). Od 1989 godina ovoj Institut se koncen-trira na podobruvawe na obukata i politi~koto sovetuvawe i infor-mirawe kako i na dokumentacijata za pravniot kriminalen sistem na afri~kiot kontinent. HEUNI (The European Institute for Crime Prevention and Control Evropski Institut za kriminalna prevencija i kontrola). Ovoj Institut e osnovan vo 1981 godina so soglasnost me|u ON i Finska za promovirawe na sorabotkata vo oblasta na kriminalnata prevencija i kontrola me|u zemjite na Evropa so razli~ni socioekonomski sistemi. So zabrzanata reforma na oficijalnite centralizirani ekonomii vo Evropa, Institutot se fokusira{e na potrebite za itna demokratija vo centralniot i isto~niot del na kontinentot. Soveti i pomo{ bea obezbedeni vo oblastite kako {to se policiskite standardi, trgovija na droga, zatvorskata administracija i nasilstvoto vo semejstvoto. 69

Evropskite seminari organizirani od strana na ovoj Institut se poseteni od vrvni vladini prestavnici, kriminolo{ki eksperti od celiot kontinent. Celite na Institutot se planirani i definirani od strana na negovite rabotni grupi na eksperti od razli~ni zemji, a vo nivni ramki se podgotvuva i dokumentacijata za sredbite, procedurite za seminarite i izve{taite za proektite {to se objavuvaat. Temite izneseni na evropskite seminari, sostanocite na eksperti i dopolnitelnite istraùva~ki proekti se selektiraat vo soglasnost so programata na ON Arapski bezbednosnen model i centar za obuka - The Arab Security Studies and Training Centre. Ovoj centar e lociran vo Rijad - Saudiska Arabija. Centarot e me|uvladina organizacija pod uprava na Sovetot na ministri vo ramkite na Ligata na Arapskite zemji. Sovetot e sostaven od {est direktori, a so nego rakovidi ministerot za vnatre{ni raboti na Kralstvoto Saudiska Arabija. Site zemji od Ligata na Arapskite zemji se ~lenki na Centarot i pridonesuvaat za formirawe na negoviot buxet Aktivnostite na Centarot se opredeleni vo soglasnost so arapskite sociokulturni uslovi i nivnoto interdisciplionarno pribliùvawe. So rabotnata programa na Centarot se opfateni komparativni istraùvawa, politika na razvoj, izdavawe na specijalizirana literatura, dokumentacija, obuka, obrazovanie i tehni~ka sorabotka. So akademskite programi se pokrivat oblasti kako {to se: islamskoto krivi~no pravo, kontrola na drogata, gra|anskata bezbednost i za{tita, kriminalnata istraga, resocijalizacijata vo kazneno-popravnite ustanovi i policiskoto vodstvo. Kompjuterskiot oddel gi sobira i analizira statisti~kite podatoci i stavovite od me|unarodnite debati. Centarot objavi izvesen broj na periodi~ni spisanija i vesnici, vklu~itelno i Arapskiot ùrnal za bezbednost i obuka koj izleguva kako mese~en magazin, kako i vesnikot Me|unaroden i nau~en sovetodaven sovet na ON. Zgolemen e i brojot na konferenciite, simpoziumite i sredbite na eksperti. Vo posledno vreme od negov interes se i pra{awata za pereweto pari, kontrola na drogata, bezbednosta na turistite, ulogata na obrazovanieto vo borbata protiv kriminalot, upravuvaweto vo kaznenite ustanovi i sl. Na ova mesto treba da se spomnat i nekolku drugi pozna~ajni instituti koi so ogled na nivnata ogromna uloga vo pomo{ta {to ja ostvaruvaat vrz planot na prevencijata na kriminalitetot, preku svoite nau~ni istraùvawa i programski aktivnosti. Eden od niv e sekako Avstraliskiot institut za kriminologija (The Austrialian Institute of Criminology). Ovoj institut pretstavuva avstraliska federalna vlad70

ina agencija vostanovena vo 1973 godina so anga`man vo istraùvawa koi se ostvaruvaat na planot na kriminologijata. Svoite aktivnosti vo ON, institutot gi izvr{uva soglasno Memorandumot za razbirawe potpi{an vo Oddelot za kriminalna pravda. Toj ima sovetodavna uloga kon Oddelot vo izvr{uvaweto na negovite programi i elaboracii na seminarite i kursevite za obuka. Institutot sorabotuva so Institutot za Azija i Dale~niot istok vo sobiraweto na statisti~ki podatoci, zema aktivno u~estvo vo podgotovkite na kongresite za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestap-nicite, ~esto e doma}in na me|unarodni sredbi i sl. Poseben akcent vo negovite istraùvawa e staven vrz istraùvawata na kriminalnata prevencija vo zemjite na Pacifikot. Me|unarodniot centar za krivi~nopravna reforma i kriminalna politika (The International Centre for Criminal Law Reform and Criminal Justice Policy) e osnovan vo Vankuver - Kanada Kon Obedinetite nacii se priklu~i vo juli 1995 godina. Negova zalo`ba e podobruvawe na kvalitetot na pravdata preku reformi vo krimi-nologijata, politikata i praktikata. Vo taa smisla promovira demo-kratski principi, pravni pravila i po~ituvawe na ~ovekovite prava vo oblasta na krivi~noto pravo kako vo zemjata taka i po{iroko vo regionot. Centarot e aktivno vklu~en i vo obrazovanieto i obukata na profesionalci koi rabotat protiv nasilstvoto vo semejstvoto i obezbeduva tehni~ka pomo{ za razvojot na kursevi za obuka. Me|unarodniot institut za visokoto {kolstvo i kriminalnata nauka (The International Institute of Higher Studies in Criminal Sciences) i se priklu~i na mreàta na institutite na ON vo 1990 godina. Institutot e osnovan vo 1972 godina i se nao|a vo Sirakuza - Italija. Glavnite podra~ja od negov interes se istraùvawata i napredokot vo oblasta na krivi~nopravnite nauki so zna~itelen interes za ~ovekovite prava. Ovoj institut ja podgotvi Nacrt konvencijata za prevencija od ma~ewe, koja e podnesean do ON vo 1978 godina i prilagodena od strana na Generalnoto sobranie na ON kako oficielna konvencija vo 1984 godina. Drugite me|unarodni instrumenti elaborirani od strana na Institutot gi vklu~uvaat principite na nezavisnot na sudstvoto i pravnata profesija, principite za za{tita na pravata na du{evno bolnite lica i model na postapuvawe i prenos na zatvorenici, prenost na krivi~nata postapka, ekstradicijata i dr. Institutot be{e doma}in na konferencii, seminari i sredbi na eksperti vo sorabotka so Oddelot za kriminalna pravda kako i so Centarot za ~ovekovi prava. Vo poslednive 22 godini vode{e 150 programi so u~estvo na 128 dràvi i sorabotuva{e so pove}e od 40 nevladini i vladini organizacii. Objavi 70 knigi. 71

Nacionalniot praven institut za prevencija na kriminalot (The National Institute of Justice for the Prevention of Crime) e posledniot institut {to vo maj 1995 godina se prisoedini kon ON. Memorandumot za soglasnost be{e potpi{an me|u Oddelot za pravda na SAD i ON kancelarijata vo Viena na Devetiot kongres za prevencija na kriminalot i postapuvawe so prestapnicite, odràn vo Kairo. Ovoj Institut koj promovira razmena na informacii od ovaa oblast {irum svetot pove}eto dobieni preku Internet, se priklu~i na mreàta na instituti na ON po 25 godi{no samostojno rabotewe. Kako istraùva~ki del na Oddelot za pravda na ON, ovoj Institut vodi studii za faktorite koi go predizvikuvaat kriminalnoto povedenie, sponzorira pilot proekti od podra~jeto na kriminal-nata pravda i gi identifikuva trendovite koi se itni. Me|u negovite {est oblasti od poseben interes se: namaluvaweto na nasilni~kiot kriminalitet povrzan so droga i alkohol, namaluvaweto na posledicite od kriminalot, kriminalno-preventivni programi, podobruvawe na zakonskiot praven sistem i sistemot na prisilba. Institutot sponzorira studii za nasilstvo, za zloupotreba na droga i, vo sorabotka so vladinite agencii na SAD, razviva elektronski informativen sistem za gra|anite i grupite koi nastojuvaat da gi lociraat vo SAD programite {to se odnesuvaat na borbata protiv nasilstvoto. Me|unarodniot nau~en i nadzoren sovet (The International Scientific and Professional Advisory Council - ISPAC) e osnov za soedinuvawe na megunarodnite nevladini organizacii i nau~ni zaednici i za kanalizirawe na pridonesot na razli~nite komponenti na programata za kriminalna prevencija i kriminalna pravda na ON. Sovetot e vostanoven vo 1991 godina soglasno Memorandumot za razbirawe me|u Ogranokot za kriminalna prevencija i pravda i Nacionalniot centar za prevencija od Milano vo Italija. 6. Od dosega{nite izlagawa moè jasno da se zabeleì deka navedenite zdruènija, organizacii i institucii razvija takva aktivnost koja vo osnova gi sodrì site zalo`bi {to denes stojat so tesna povrzanost na nau~nite trendovi vo penolo{kata oblast. Vo tie ramki bea pomesteni pra{awata i problemite na izborot, odmeruvaweto i izvr{uvaweto na site krivi~ni sankcii so posebno zadrùvawe vrz onie aspekti {to ja zasegaat penitencijarnata oblast. Resocijalizacijata, klasifikacijata na osudenite lica, izvr{enata individualizacija, humanizacijata vo izvr{uvaweto, ostvaruvawe na za{tita na pravata na osudenicite kako i alternativite na kaznite li{uvawe od sloboda sepak bea centralnata tema od penolo{ki interes na ovie tela. 72

III DOKUMENTI NA SOVETOT NA EVROPA ZA ÔVEKOVITE PRAVA 1. OP[TI ZABELE[KI Sovetot na Evropa e osnovan so Dogovor vo London na 5 maj 1949 godina. Sovetot se zasniva na opredeleni postavki izneseni vo ~l. 1 od negoviot Statut koja glasi "Celta na Sovetot na Evropa e postignuvawe pogolemo edinstvo na negovite ~lenovi za za za~uvuvawe i ostvaruvawe na ideite i na principite {to se nivno zaedni~ko nasledstvo i se olesnuvawe na nivniot ekonomski i socijalen razvoj. Tie celi se ostvaruvaat niz organite na Sovetot, po pat na razgleduvawe na pra{a-wata od zaedni~ki interes i po pat na spogodbi i zaedni~ki akcii na ekonomsko, socijalno, kulturno, nau~no, pravno i administrativno pole i na poleto na za~uvuvawe i natamo{no ostvaruvawe na ~ovekovite prava i osnovni slobodi. U~etvoto vo rabotata na Sovetot na Evropa nema da vlijae vrz sorabotkata na negovite ~lenki vo ramkite na Obedinetite nacii i drugi me|unarodni organizacii i unii, ~ii se tie ~lenki. Pra{awata vrzani za narodnata odbrana ne spa|aat vo oblasta na dejnosta na Sovetot na Evropa". Osnovnite organi na Sovetot na Evropa se: Sovetodavnoto sobranie, Komitetot na ministrite i Sekretarijatot.56 Sovetodavnoto sobranie e sostaveno od pretstavnici na nacionalnite parlamenti koi gi biraat ili imenuvaat nacionalnite parlamenti. ^lenovite na Sovetodavnoto sobranie spored ~l. 25 na Statutot se pretstavnici na dràvite ~lenki, me|utoa tie ne se odgovorni pred svoite nacionalni parlamenti i ne se vrzani so stavovite na svoite vladi. Tie naj~eto gi zastapuvaat i branat celite i programite na politi~kite partii na koi im pripa|aat. Ottamu vo Sobranieto doa|a do povrzuvawe po vertikalna linija, t.e. na pripadnici na isti partii vo razli~ni zemji. Sobranieto moè da diskutira za site pra{awa vo ramkite na Statutot, no toa nema nitu zakonodavna ni izvr{na mo}. Toa moè da donesuva rezolucii i preporaki so dvotretinsko mnozinstvo no ovie akti pretstavuvaat prosti sugestii do vlasite na dràvite ~lenki. Site preporaki na Sobrenieto se podlo`ni na soglasnost na Komitetot na ministrite. Komitetot na ministrite e sostaven od ministrite za nadvore{ni raboti ili nivnite zamenici na dràvite ~lenki i ima naj{i-roki 56

Za sostavot, celite i organizacionata postavenost na ovie tela vidi podrobno Statut na Sovetot na Evropa, SV RM 1995/53 - me|unarodni dogovori.

ovlastuvawa. Komitetot ja odrùva vrskata so nacionalnite parlamenti, gi razgleduva merkite koi treba da gi prezeme Sovetot, moè da sozdava preporaki za vladite, da zaklu~uva odnosno da pred-laga zaklu~uvawe na dogovori koi gi obvrzuvaat dràvite ~lenki, ako tie gi ratifikuvaat soglasno so svoite ustavni propisi. Na Komi-tetot mu e doverena i pretstavni~kata uloga - zastapuvawe na Sovetot vo nadvore{nite raboti. Rezoluciite na Komitetot na ministrite se donesuvaat ednoglasno so dvotretinsko mnozinstvo ili so prosto mnozinstvo, zavisno od materijata {to se regulira. Sovetot na Evropa ima i pove}e svoi tela. Edno od tie tela e Ekomoskiot sovet i negoviot Komitet za krivi~no pravo (La Conseil de l'Europe et son Comite Penal). Toj e regionalna organizacija sostavena od nau~ni i stru~ni rabotnici. Sozdaden e na 5 maj 1949 godina vo London so osnovna cel da ja unapreduva politi~kata, stopanskata, socijalnata, kuturnata i pravnata sorabotka me|u evropskite dràvi57. Ovoj Sovet ostvaril golemo vlijanie vrz vnatre{noto pravo na dràvite ~lenki i obezbedi golem stepen na nivna sorabotka vo razli~ni dejnosti me|u koi i vo oblasta na prevencijata i suzbivaweto na kriminalitetot, izra~uvawe na storiteli na krivi~ni dela, za{tita na ~ovekovite prava i izvr{uvawe na krivi~ni sankcii58. Od brojnite konvencii doneseni od strana na Sovetot na Evropa zna~ajno e da se izdvojat Evropskata konvencija za za{tita na pravata i osnovnite slobodi na ~ovekot od 5 noemvri 1950 (stapi na sila na 3 septemvri 1953). Ovaa Konvencija predviduva formirawe na dva specijalni organi: Komisijata za pravata na ~ovekot i Evropaskiot sud za pravata na ~ovekot. Komisijata ima za zada~a da go razgleduva sekoe kr{ewe na Konvencijata, {to pred nea }e go iznese edna od dogovorenite strani, da prima peticii od poedinci ili grupi na o{teteni so povredata na Konvencijata. Dokolku Komisijata ne uspee da go re{i sporot taa go iznesuva pred Evropskiot sud ~ii presudi se zadolìtelni za dràvite koi ja priznale nadle`nosta na toj Sud. Komitetot na 57

^lenkite osniva~i na Evropskiot Sovet se: Belgija, Danska, Francija, Irska, Italija, Luksemburg, Holandija, Norve{ka, {vedska, i Velika Britanija. Vo istata 1949 godina vo ~lenstvo se primeni i Grcija i Turcija, a podocna i Island (1950), SR Germanija (1951) i Avstrija (1956). Na Sovetot mu pristapija i {vajcarija, Kipar i Malta i nekoi drugi me|u koi i isto~noevropskite zemji (^ehoslova~ka, Ungarija). Sovetot denes broi 40 ~lenki, me|u koi od neodamna e i Republika Makedonija. Sedi{teto na Sovetot e vo Strazbur. 58 Vidi: Krapec, D. Me|unarodna saradnja u sudskim krivi~nim (kriminalnim) stvarima u okviru vje~a evrope, Zakonitost, Zagreb, 1991/7-8, str. 834.

ministrite ima za zada~a da go kontrolira izvr{uvaweto na presudite. Evropskata konvencija za ~ovekovite prava, i pokraj toa {to e potpi{ana vo tekot na noemvri 1995 godina od toga{niot minister za nadvore{ni raboti na Republika Makedonija, se u{te ne pretstavuva sostaven del na na{iot pravniot poredok. Sledstveno na toa sudovite vo Republika Makedonija se u{te istata neposredno ne ja primenuvaat. Me|utoa nejzinata ratifikacija od strana na Sobranieto na Republika Makedonija }e pretstavuva akt na nejzino transformirawe vo doma{noto pravo so neizbe`na posledica - neposredna primena od strana na sudovite. Istata konstatacija se odnesuva i na ve}e prezemenite me|unarodni dogovori prifateni od strana na biv{ata SFRJ, kako i na site onie me|unarodni dogovori {to Republika Makedonija vo idnina }e gi ratifikuva. Podgotovkata za ratifikacija na Evropskata konven-cija za ~ovekovite prava koja se u{te e vo tek, vsu{nost, pretstavuva samo prviot ~ekor na globalniot proces na ratifikacija na site pozna~ajni konvencii na Sovetot na Evropa. Evropskite zatvorski pravila se doneseni vo 1973 godina so rezolucija (73) 5. Vo ovaa rezolucija usvoena na 19 januari 1973 Komitetot na ministrite na Sovetot na Evropa na vladite na zemjite ~lenki im prepora~uva vo nivnoto doma{no zakonodavstvo i praktika da bidat rakovodeni od principite postaveni vo Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, koi se dodadeni na rezolucijata. Vsu{nost, stanuva zbor za edna "revidirana" verzija na Stadardnite minimalni pravila usvoeni od strana na ON. Bidejki se smeta{e deka e potrebna revizija na ovie pravila na evropsko nivo, Sovetot na Evropa vo 1968 godina i naloì na edna rabotna grupa odgovorna na Evropaskiot Komitet za probemi na kriminalitetot da gi prilagodi pravilata na potrebite na kriminalnata politika na toa vreme, kako i da ja unapredi nivnata efikasna primena, vodej}i pritoa osobena smetka za promenite vo prifatenite penolo{ki idei - ili koga tie }e bidat vostanoveni - vo kontekst na reforemata na zatvorskoto zakono-davstvo ili administracija vo dadenata zemja ~lenka.59 Iako evropskiot tekst ne pretstavuva nekakov revolucioneren is~ekor vo odnos na tekstot na ON, moàt da se poso~at nekoi novi idei ili ekstra odredbi koi se dodadeni za podobro da go obezbedat po~ituvaweto na ~ovekovoto dostoinsatvo. Moàt da se notiraat slednive primeri na novi idei: "podelba na zatvorenicite" namesto "oddeluvawe na kategoriite"; "priem na 59

A. Reynaud, Human Rights in Prisons, Directorate of Human Rights, Strasbourg, 1986, str, 32

zatvorenicite"; "moralna pomo{", koja, pokraj tradicionalnata duhovna pomo{, e nameneta za onie zatvorenici koi ne sakaat religiozna duhovna pomo{, i "kontrola" (od strana sudska ili druga vlast), koja go dopolnuva konceptot na "inspekcija" propi{ana vo 1955 godina. Sli~no na toa moè da se zabeleàt i slednive ekstra odredbi: pro{etkata ili soodvetna ve`ba na otvoreno stanuva pravo, zatvorenicite ne moàt da bidat poloèni na medicinski ili nau~ni eksperimenti koi moàt da rezultiraat so fizi~ka ili moralna povreda na nivnata li~nost, medicinskoto lice mora da gi pregleduva bolnite zatvorenici pod uslovi i so za~estenost {to odgovara na bolni~ki standardi, zabraneta e kolektivna kazna. zabraneta e upotreba na sredstvata za prisilba kako kazna. domenot na odnosite na zatvorenicite so nadvore{niot svet e pro{iren, od zatvorenicite ne moè da se bara da vr{at nekoja posebno opasna ili nezdrava rabota. bezbednosta i merkite na pretpazlivost vo odnos na zdravjeto i rabotnoto vreme na zatvorenicite mora da bidat sli~ni na onie {to vladeat vo nadvore{niot svet, itn.60 Evropskite zatvorski pravila isto kako i Standardnite minimal-ni pravila na ON, vo nikoj slu~aj ne prestavuvaat popis na zakonski za{titeni prava, vostanoveni vo interes na zatvorenicite. Me|utoa, iako vo niv ne stanuva zbor za zakonski za{titeni prava na zatvorenicite (i dvata dokumenti ne se obvrzuva~ki za dràvite ~lenki), tie sepak za niv imaat mo{ne golemo zna~ewe, taka {to ponekoga{ se spomenuvaat duri i vo sudskite odluki na mnogu zemji. Bitno e da se naglasi i toa deka 'iako eksplicitno ne se povikuvaat na Evropskata konvencija za ~ovekovite prava, tie {to go sosatavile evropskiot tekst na minimalnite pravila bea inspirirani od nea do toj stepen {to moè da se kaè deka minimalnite pravila se prakti~en instrument za primena vo zatvorite na glavnite principi sodràni vo Konvencijata".61 Vo ramkite na Sovetot na Evropa me|u drugite se doneseni i pove}e obvrzuva~ki evropski dokumnti. Toa se konvencii - nekoi od niv bilateralni, drugite sklu~eni vo ramkite na Sovetot na Evropa. 60 61

Ibid, str. 33 Ibid, str. 34.

Me|u poslednite moè da se odbeleàt pove}e dogovori od krivi~nopravnata oblast, kako na primer: Evropskata konvencija za repatrijacija na maloletnici (Hag, 28 maj 1970, br. 71); Evropska konvencija za nepri-menlivosta na zakonskite rokovi za zastaruvawe na krivi~nite dela protiv ~ove{tvoto i na voenite zlostorstva (Strazbur, 25 januari 1974, br. 82); Evropska konvencija za nadomest na {teta na `rtvite od nasilni kaznivi dela (Strazbur, 24 noemvri 1983, br. 116); Evropska konvencija za krivi~nite dela naso~eni protiv kulturnoto nasledstvo (Delfi, 23 juni 1985, br. 119); kako i nekoi od ponov datum kako onaa protiv narkotici od 1989 (br. 135) i Konvencijata protiv perewe pari, pretres, zaplenuvawe i konfiskuvawe na prihodi od kriminal od 1990 (br. 141). Na ova mesto mora da se spomne i serijata na dogovori od site ~etiri oblici na me|unarodnata krivi~nopravna pomo{ i toa: Ekstradicijata: Evropaskata konvencija za ekstradicija, potpi{ana na 13 dekemvri 1957 vo Pariz (stapila na sila na 18 april 1963 godina). Konvencijata do sega na dva pati e nadopolnuvana - so Protokolot od 15 oktomvri 1975 (stapil na sila na 20 avgust 1979) i so Vtoriot Protokol od 17 mart 1978 (stapil na sila na 05 juni 1983). Spored odredbata od ~l. 28 ova Konvencija gi nadomestuva postojnite dvostrani dogovori za ekstradicija me|u zemjite potpisni~ki i dozvoluva sklu~uvawe na novi samo dokolku so niv se nadopolnuvaat nejzinite odredbi ili se olesnuva primenata na nejzinite principi. "Mala" me|unarodna krivi~nopravna pomo{: Evropska konvencija za megusebna pravna pomo{ vo krivi~nata materija, potpi{ana na 20 april 1959 vo Strazbur (stapila na sila na 12 april 1962). Konvencijata do sega e dopolnuvana so Protokol od 17 mart 1978 (stapil na sila na 12 april 1982). Odstapuvawe na krivi~no gonewe na stranska dràva: Evropska konvencija za otstapuvawe na krivi~no gonewe vo krivi~nite predmeti (European Convention on the Transfer or Proceedings in Criminal matters, No. 73), sklu~ena na 15 maj 1972 vo Strazbur (stapila na sila na 30 mart 1978). Izvr{uvawe na stranska krivi~na presuda: 1. Evropaka konvencija za kaznuvawe na deliktite vo patniot soobra}aj (European Convention on the Punishment of Road Traffic Offences, No. 52), sklu~ena na 30 oktomvri 1964 vo Srazbur (stapila na sila na 18 juli 1972) 2. Evropska konvencija za nadzor nad uslovno osudeni i uslovno otpu{teni lica (European Convention on the Supervision of Conditionably Sentenced or Conditionally Relesed, No. 51), sklu~ena na 30 septemvri 1964 vo Strazbur (stapila na sila na 22 avgust 1975). 77

3. Evropska konvencija za me|unarodno priznavawe na krivi~ni opresudi (European Convention on the International Valiority of Criminal Jugments, No. 70), sklu~ena na 28 maj 1970 vo Hag (stapila na sila na 26 juli 1974), i 4. Evropska konvencija za transfer na osudeni lica (Convention of the Transfer of Sentenced Persons, No. 112), sklu~ena na 21 mart 1985 vo Strazbur. Evropskata konvencija za za{tita od ma~ewe i svirepi, nehumani ili poniùva~ki postapuvawe i kaznuvawe od 26 juni 1987 (stapi na sila na 1 februari 1989 godina), e od poseben interes za za{titata na pravata na osudenite lica. Ottamu zaedno so dvata nejzini Protokoli od 1993 godina se od na{ najneposreden interes. Se razbira, mnogubrojni se i rezoluciite i preporakite usvoeni od Komitetot na ministrite kako neobvrzuva~ki evropski instrumenti. So ogled na posebnoto zna~ewe na ova mesto hronolo{ki gi naveduvame site dosega usvoeni rezolucii i preporaki na Sovetot na Evropa koi se odnesuvaat na pora{awata od oblasta na kriminalitetot. Pritoa soglasno na{iot interes samo za onie koi se odnesuvaat na penitencijarnata praktika, vo ovoj prira~nik }e gi priloìme samo nivnite integralni tekstovi. Stanuva zbor za onie rezolucii i preporaki koi vo sledniov pregled se boldirani: - Rezolucija (62) 2 za izborni, gra|anski i socijalni prava na zatvorenicite - Rezolucija (65) 1 za uslovna osuda, probacija i drugi alternativi na zatvorskata kazna - Rezolucija (65) 11 za povtorno stavawe vo pritvor - Rezolucija (66) 18 za sorabotka vo oblasta na kriminolo{kite istraùvawa - Rezolucija (66) 25 za kratkotraen tretman na prestapnici podmladi od 21-na godina - Rezolucija (66) 26 za polo`bata, vrabotuvaweto, i obukata na zatvorskiot personal - Rezolucija (67) 5 za istraùvawe na zatvorite od individualen aspekt i od aspekt na zatvorskata zaednica - Rezolucija (67) 13 za pe~atot i za{titata na mladite - Rezolucija (68) 24 za polo`bata, izborot i gradacija na personalot na kazneniot establi{ment - Rezolucija (68) 25 za vospostavuvawe na poednostavena postapka za polesnite soobra}ajni prekr{oci - Rezolucija (68) 30 za merkite protiv pottiknuvawe na rasna, nacionalna i religiozna omraza - Rezolucija (69) 6 za filmovite (kinoto) i za{titata na mladite - Rezolucija (70) 1 za prakti~na organizacija na merkite za nad78

zor i grià za uslovno osudenite lica i osudenici koi se nao|aat na usloven otpust - Rezolucija (70) 13 za siviot kriminalitet - Rezolucija (70) 23 za radio piratstvoto - Rezolucija (70) 51 za za{tita na ~lenovite na diplomatskite misii i konzularnite prestavni{tva - Rezolucija (71) 28 za odzemawe na pravoto za vozewe na motorno vozilo - Rezolucija (71) 43 za prakti~nata primena na Evropskata konvencija za zaemna pomo{ vo oblasta na kriminalitetot - Rezolucija (73) 5 za standardnite minimalni pravila za tretman na zatvorenicite - Rezolucija (73) 6 za kaznenite aspekti na zloupotrebata na droga. - Rezolucija (73) 7 za kaznuvaweto na soobra}ajnite delikti izvr{eni od strana na lica pod dejstvo na alkohol - Rezolucija (73) 17 za kratkotraen tretman na vozrasni zatvorenici - Rezolucija (73) 24 za grupna rabota i rabota na zaednicata so storitelite - Rezolucija (73) 25 za metodite na predviduvawe vo oblasta na kriminalitetot - Rezolucija (74) 3 za me|unarodniot terorizam - Rezolucija (75) 3 za pravnite i administrativnite aspekti na kriminalitetot me|u imigrantskite rabotnici - Rezolucija (75) 11 za rakovodnite principi na postapkata koja se vodi vo otsustvo na obvinetiot - Rezolucija (75) 12 za prakti~noto sproveduvawe na Evropskata konvencija za ekstradicija - Rezolucija (75) 24 za kaznuvaweto na usmrtuvawe i nastanati povredi na pati{tata - Rezolucija (75) 25 za rabotno angaìrawe vo zatvor - Rezolucija (76) 2 za tretmanot na zatvorenici osudeni na podolga vremenska kazna - Rezolucija (76) 10 za opredeleni kazneni merki kako alternativa na zatvorskata kazna - Rezolucija (77) 27 za kompenzacija na `rtvite na kriminalitetot - Rezolucija (76) 38 za istraùvaweto na zloupotrebata na droga - Rezolucija (77) 28 za pridonesot na kaznenoto pravo za za{titata na ìvotnata sredina - Rezolucija (77) 29 za kaznivi dela izvr{eni na prepad - Rezolucija (77) 36 za prakti~noto sproveduvawe na Evropskata konvencija za zaemna pomo{ vo oblasta na kriminalitetot - Rezolucija (78) 41 za edukacija za ~ovekovite prava 79

- Rezolucija (78) 42 za prevencija za neovlastena upotreba na motorno vozilo - Rezolucija (78) 43 za rezervite napraveni kon opredeleni odredbi na Evropskata konvencija za ekstradicija - Rezolucija (78) 62 za maloletni~kata delikvencija i socijalnite promeni - Preporaka R (79) 12 za primenata na Evropskata konvencija za prenos na procesnite dejstvija vo oblasta na kriminalitetot - Preporaka R (79) 13 za primenata na Evropskata konvencija za me|unarodnata va`nost na presudite vo oblasta na kriminalitetot - Preporaka R (79) 14 za primena na Evropskata konvencija za nadgleduvawe na uslovno osudenite i osudenite lica koi se nao|aat na usloven otpust - Preporaka R (79) 15 za primenata na Evropskata konvencija za kaznuvawe na soobra}ajnite delikti - Preporaka R (80) 7 za prakti~noto sproveduvawe na Evropskata konvencija za ekstradicija - Preporaka R (80) 8 za prakti~noto sproveduvawe na Evropskata konvencija za zaemna pomo{ vo oblasta na kriminalitetot - Preporaka R (80) 9 za ekstradicijata vo odnos na dr`avi koi ne se potpisni~ki na Evropskata konvencija za ~ovekovi prava - Preporaka R (80) 10 za merkite protiv prenosot i ~uvawe na sredstva so kriminalno poteklo - Preporaka R (80) 11 za pritvoreni lica koi o~ekuvaat sudska odluka - Preporaka R (81) 12 za stopanskiot kriminalitet - Preporaka R (82) 1 za me|unarodnata sorabotka vo oblasta na obvinitelstvoto i kaznuvaweto na teroristi~ki dela - Preporaka R (82) 14 za kidnapirawa so barawa za otkup - Preporaka R (82) 15 za ulogata na kaznenoto pravo vo za{tita na potro{uva~ite - Preporaka R (82)16 za pu{tawe od zatvor na otsustvo - Preporaka R (82) 17 za zatvorawe i postapuvawe so opas-ni zatvorenici - Preporaka R (83) 7 za u~estvoto na javnosta vo kreiraweto na kriminalnata politika - Preporaka R (83) 12 za bezbednosta na svedocite vo pogled na primenuvaweto na ~lenot 12. 1 od Evropskata konvencija za zaemna pomo{ vo oblasta na kriminalitetot - Preporaka R (84)10 za kriminalnite dosiea i rehabilitacijata na osudenite lica - Preporaka R (84) 11 za informiraweto vo odnos na Konvencijata za transfer na osudenite lica - Preporaka R (84) 12 za stranski zatvorenici - Preporaka R (84) 23 za harmonizacija na zakonskite re{enija na 80

pra{awata koi se odnesuvaat na ognenoto oru`je od strana na dràvite - Preporaka R (85) 4 za nasilstvoto vo semejstvoto - Preporaka R (85)10 za ograni~uvawe na telekomunikaciite - Preporaka R (85) 11 za polo`bata na `rtvata vo ramkite na kaznenoto pravo i postapka - Preporaka R (86) 13 za prakti~noto sproveduvawe na Evropskata konvencija za ekstradicija vo pogled na drèweto vo zatvor vo tekot na postapkata za ekstradicija - Preporaka R (87) 1 za evropskata me|udràvna sorabotka vo pogled na penalnite pra{awa - Preporaka R (87) 3 za evropskite zatvorski pravila - Preporaka R (87) 15 za regulirawe na upotrebata na li~nite podatoci vo policijata - Preporaka R (87) 18 za poednostavuvawe na ostvaruvaweto na pravdata vo oblasta na kriminalitetot - Preporaka R (87) 19 za organizraweto na prevencijata vo pogled na kriminalitetot - Preporaka R (87) 20 za socijalnite reakcii na maloletni~kata delikvencija - Preporaka R (87) 21 za pomo{ta na `rtvite i prevencijata na viktimizacijata - Preporaka R (88) 6 za socijalnata reakcija na maloletni~kata delinkvencija me|u mladite lu|e koi doa|aat od emigrantski semejstva - Preporaka R (88) 13 za prakti~noto sproveduvawe na Konvencijata za transfer na osudeni lica - Preporaka R (88) 18 za odgovornosta na pravnite lica za kaznivi dela storeni vo vr{eweto na nivnata dejnost - Preporaka R (89) 9 za kompjuterskiot kriminalitet - Preporaka R (89) 12 za obrazovanieto vo zatvorite - Preporaka R (91) 1 za administrativnite sankcii - Preporaka R (91) 11 za seksualnata eksploatacija, pornografijata i prostitucijata i trgovijata na deca i pomladi vozrasni lica - Preporaka R (91) 12 za vospostavuvawe i funkcionirawe na arbitra`ni sudovi vrz osnova na ~lenot 42, stav 2 od Konvencijata od 08. 11. 1990 godina vo odnos na pereweto na pari, otkrivawe, odzemawe i konfiskacija na predmeti steknati so kriminalni dejstvija - Preporaka R (92) 1 za upotrebata na analizata na DNK vo ramkite na kazneniot sistem - Preporaka R (92) 16 za Evropskite pravila za sankcii i merki na zaednicata - Preporaka R (92) 17 za konzistentnosta vo presuduvaweto - Preporaka R (92) 18 za prakti~noto sproveduvawe na Konvencijata za transfer na osudeni lica - Preporaka R (92) 19 za video igrite so rasisti~ka sodrìna 81

- Preporaka R (93) 6 za zatvorskite i kriminolo{ki aspekti na kontrola na zarazni bolesti vklu~itelno na SIDA-ta i sli~ni zdravstveni problemi vo zatvor - Preporaka R (95) 12 za realizacija na pravdata vo oblasta na kriminalitetot - Preporaka R (95) 13 za problemite na krivi~noto procesno pravo povrzano so informati~kata tehnologija - Preporaka R (96) 8 za kriminalnata politika vo Evropa vo vreme na promeni - Preporaka R (96) 9 za prakti~nata primena na Evropskata konvencija za ekstradicija 2. ORGANI ZA ZA[TITA NA ^OVEKOVITE PRAVA VOSTANOVENI SO EVROPSKATA KONVENCIJA

2. 1. Evropska komisija za ~ovekovite prava Kako i Sudot, Komisijata e formirana "za da obezbedi Visokite strani dogovoreni~ki da gi po~ituvaat obvrskite prezemeni so ovaa Konvencija" i postoi otkako konvencijata stapi vo sila.

a. Sostav Brojot na ~lenovite na komisijata e ednakov na brojot na Visokite strani dogovoreni~ki i vo nea ne moè da ~lenuvaat pove}e od eden dràvjanin na ista dràva. ^lenovite na Komisijata se izbiraat za period od {est godini od strana na Komitetot na ministrite i toa spored spisokot na imiwa sostaveen od Biroto na Parlamentarnoto sobranie. Od svoite ~lenovi Komisijata izbira pretsedatel, prv potpretsedatel i vtor potpretsedatel, od koi se bara po red da se zamenuvaat dokolku edniot od niv e onevozmoèn da gi ispolnuva svoite dol`nosti. ^lenovite na Komisijata rabotat vo li~no svojstvo i vo nikoj slu~aj ne se pretstavnici na dràvata. Zaradi toa se nezavisni. Nivnata nezavisnost e, vsu{nost, zajaknata so opredeleni pravila koi se odnesuvaat na na~inot na koj Komisijata raboti kako sudsko telo, pravila koi se doneseni za da ja za{titat nepristrasnosta na sekoj od nejzinite ~lenovi. Iako "sedi{teto na Komisijata e vo Strazbur", Komisjata "moè da odlu~i, vo sekoja faza od razgleduvaweto na àlbata, deka e neophodno taa, eden ili pove}e nejzini ~lenovi, istragata ili koja i da e od nejzinite funkcii da gi izvr{at na nekoe drugo mesto". (Pravilo 14 od Pravilata za procedura na Komisijata). 82

b. Funkcii Deset ~lenovi mora da bidat prisutni za da moè Komisijata da raboti, dodeka sedum ~lenovi so~inuvat kvorum vo slu~aj na individualna àlba koga, na primer, Komisijata izjavuva deka àlbata e "neprifatliva ili odlu~uva da ja simne od svojot spisok na slu~ai, dokolku Visokite strani dogovoreni~ki ne bile izvesteni za àlbata" (Pravilo 16 od Pravilata za procedura).62 Komisijata ne e vo postojano zasedanie. Sekoja godina se odrùvaat najmalku pet zasedanija, od koi sekoja trae dve nedeli. Komisijata raboti bez prisustvo na javnosta i nejzinite predmeti se doverlivi; dozvoleno e i redovno da izdava bilteni, no vo nikoj slu~aj stranskite vo postapkata ne mo`t da otkrijat nekakva informacija za niv. Kone~no, Komisijata ima postojan Sekretarijat, koj momentalno e so~inet od 23 pravnici od 30 razli~ni dràvi.

v. Nadle`nost na Komisijata Najprvin Komisijata e nadle`na da gi razgleduva slu~aite koi se odnesuvaat na nastani koi se slu~ile na teritorii na koi Konvencijata se primenuva, i toa: nacionalni teritorii na dràvite dogovoreni~ki, teritorii pod protektorat, a vo ~ie ime dràvite dogovoreni~ki gi vodat megunarodnite odnosi. So mo{ne {iroka interpretacija na ~l. 1 na Konvencijata ova moè da se odnesuva na sekoja teritorija Taa e isto taka kompetentna da gi razgleduva site nastani {to se slu~ile vo vrska so zemjata ~lenka vo pra{awe po stapuvaweto na Konvencijata na sila. Odlu~eno e, isto taka, deka taa moè da razgleduva i nastani {to se slu~ile pred Konvencijata da stapi vo sila, ako, i samo ako, tie moàt da dovedat do kontinuirana povreda na Konvencijata po taa data. 62

So Protokolot br. 8, koj ne stapil vo sila, Komisijata moè da formira: a) oddelenija, od koe sekoe e sostaveno od najmalku sedum ~lena, so ovlastuvawe 'da razgleduva àlbi {to se podnesuvaat spored ~lenot 25... {to se re{avaat po voobi~aena postapka ili onie {to ne pokrenuvaat su{tinski pra{awa za tolkuvawe ili primana na Konvencijata", i b) 'komiteti, od koi sekoj e sostaven od po najmalku tri ~lena, so ovlastuvawe... da ja proglasat za neprifatliva ili da ja simnat od svojot spisok na slu~ai àlbata koja e podnesena spored ~lenot 25, koga e mo`no takva odluka da se donese bez natamo{no iaspituvawe.

Kone~no Komijata e nadle`na da postapuva: na barawe na dràva "po sekoja povreda na odredbite na Konvencijata" za koja se naveduva deka bila storena od strana na druga dràva dogovoreni~ka. Ova moè da bide sekoja povreda na pravata definirani i za{titeni vo Delot I od Konverncijata, no isto taka i "sekoja povreda" na drugi odredbi na Konvencijata (na primer, ~lenovite 25, 28, 31 i 32) i nejzinite protokoli, i na barawe na poedinec, po sekoja povreda na pravata sodràni vo Delot I od Konvencijata, Prviot Protokol i Protokol br. 4, {to ja storila edna od dràvite dogovoreni~ki. Komisijata ima isto taka odlu~eno deka dràvata ~lenka "Treba da smeta deka se soglasila da go ograni~i slobodnoto ostvaruvawe na pravata koi se priznaeni so op{toto me|unarodno pravo... do stepen i vo ramkite na ograni~uvawata na koi se obvrzala so Konvencijata" Ova zna~i deka pravoto koe ne e direkno za{titeno so Konvencijata sepak moè da bide za{titeno, dokolku e toa, po analogija "sporedlivo" so pravoto so koe vo Konvencijata postoi izri~na odredba.

g. Obra}awe do Komisijata Komisijata moè da zeme vo razgleduvawe àlbi podneseni od: "Visokata strana dogovoreni~ka" (~l. 24). Razbirlivo e deka ova bi moèlo da pretstavuva pravo na dràvata da gi {titi interesite na svoite dràvjani, no od uvidot vo me|unarodnite àlbi stanuva o~i-gledno deka zemjite àliteli sakat da gi prijavat kr{ewata koi ne se odnesuvaat na nivnite dràvjani. So priemna na ovaa kolektivna garancija vostanovena so Konvencijata sekoja dràva pridonesuva za odrùvawe na javniot red vo Evropa. "sekoe lice, nevladina organizacija ili grupa na poedinci koja se smeta za `rtva poradi kr{ewe na pravata sodràni vo Konvencijata, {to gi storila nekoja Visoka strana dogovoreni~ka, vo slu~aj taa Visoka strana dogovoreni~ka, protiv koja se podnesuva àlbata, da izjavila deka ja priznava nadle`nosta na Komisijata da razgleduva takvi àlbi (~l. 25) Po ispolnuvawe na uslovot postaven vo st. 4 od ~l. 25, nadle`nosta na Komisjata po pra{aweto na individualni àlbi stana stvarna na 5 juli 1955 godina. Nejzinata nadle`nost, e izborna i za ograni~en vremenski period. Pravoto na individualna àlba spored ~l. 25 pretstavuva vistinsko pravo na postapka pred me|unarodno sudsko telo. 84

@alitelot mora da bil "`rtva" poradi kr{ewe na pravata priznati so Konvencijata: toj mora da obezbedi dokaz za negoviot interes da pokrene postapka, kr{eweto mora da bide napraveno od Visokata strana dogovoreni~ka koja go priznala pravoto na individualna àlba, predvidena vo ~l. 25. Na krajot od prviot stav na ~l. 25 se istaknuva deka "Visokite strani dogovoreni~ki koi dale takvi izjavi se obvrzale so ni{to da ne go popre~uvaat celosnoto ostvaruvawe na ova pravo". Ovaa obvrska e od posebno zna~ewe koga àlitelot e zatvorenik. Vo takvite slu~ai Komisijata e krajno pretpazliva. Vo 1960 godina, na primer, Komisijata zazede stav deka e "razbirlivo" àlitelite da moraat da 'imaat pravo slobodno da komuniciraat so nea" koga dràvata ja priznala nadle`nosta na Komisijata da gi zeme vo razgleduvawe àlbite podneseni spored ~l. 25 od Konvencijata. Natamu treba da se kaè deka vo nekolku priliki 'taa imala mo`nost da go svrti vnimanieto na vladite na potrebata na zatvorskite vlasti da im dade soodvetni instrukcii kako bi moèle pritvorenite lica celsono da go iskoristat toa pravo". Vo ovaa faza treba da se istakne slednoto: pravoto na zatvorenikot slobodno da komunicira so Komisijata ne zna~i i deka takvata prepiska e sosema von kontrola, zatvorskata vlast ne smee da ja zabavi prepiskata so "namera da go popre~i ostvaruvaweto na individualnoto pravo na àlba ne smee da se vr{i nikakov pritisok vrz àlitelot da ja povle~e svojaat àlba, vrz zatvorenik koj podnesuva àlba ne moàt da bidat primeneti nikakvi disciplinski sankcii zaradi izrazite {to se koristat pri podnesuvawe na àlba do Komisijata.

d. Postapka pred Komisijata Postapkata oficielno se pokrenuva po propisno zaveduvawe i numerirawe na àlbata (me|udràvna i individualna). Zasegnatata dràva (ili dràva àlitel) ja pretstavuvaat nejzinite zastapnici, na koi moàt da im pomognat sovetnicite. Individualnite àliteli moàt samite da gi {titat svoite interesi; ne e zadolìtelno da imaat advokat. Spored Praviloto 26 od Pravilata za procedura na Komisijata, niv sepak moè pred Komisijata da gi zastapuva "advokat ili nekoe drugo lice, ìtel vo zemjata na Konvencijata, osven ako Komisijata vo koja i da e faza ne odlu~i poinaku". 85

@alitel ili negoviot zastapnik se pojavuvaat "li~no pred Komisijata" bilo "da ja iznesat àlbata vo usmeno soslu{uvawe odredeno od Komisijata" ili "od koja i da e pri~ina, dokolku Komisijata gi pokanila". Iako postapkata e besplatna, individualniot àlitel moè da se izloì na tro{oci. Toa e ottamu {to, na barawe na samata Komisija, Komitetot na ministrite vostanovi - so rezolucija 63 (18) od 25 oktomvri 1963 godina - besplatna pravna pomo{ za àliteli so skromni sredstva. Prvi~no be{e predvideno ovaa {ema da trae dve godini, no toa od toga{ redovno se prodolùva. Anga`manite za opredeluvawe 'pomo{" se prosledeni so dodatokot na Pravilata za procedura na Komisijata. Sli~no, a so cel da se zajakne za{titata predvidena na krajot od st. 1 od ~l. 25, zemjite ~lenki na Sovetot na Evropa sakale da odobrat "izvesni osloboduvawa i olesnuvawa... za licata" koi u~estvuvale vo "postapkata pred Evropskata komisija... i Sudot za ~ovekovi prava". Ova be{e celta na Dogovorot potpi{an na na 6 maj 1969 godina. Dosega ne go potpi{ale site dràvi. Mnogu od tie {to go napravile imaat dadeno izjavi ili rezervi pri ratifikuvaweto na Dogovorot, osobeno vo odnos na toa kako st. 1, a od ~l. 4 na Dogovorot treba da se tolkuva. Otkako àlbata e propisno podnesena, Komisijata moè da ja zeme vo razgleduvawe i toa na sledniov na~in. Vo slu~aj na megudràvna àlba, zasegnatata dràva se izvestuva za postapkata i pokanuva da dade komentari za nejzinata prifatlivost. Vo slu~aj na individualna àlba pretsedatel od ~lenovite na Komisijata imenuva izvestitel, koj vr{i preliminarno ispituvawe na àlbata. Vo ovaa faza toj moè da bara od àlitelot ili od zasegnatata zemja, kade i da sÂ˘, pismeni informacii ili pismeni komentari. Na krajot od ispituvaweto toj "podnesuva izve{taj" za svoite soznanija do Komisijata, koja moè da odlu~i deka àlbata e neprifatliva ili da ja simene od svojot spisok na slu~ai ili pak da prodolì da go istraùva slu~ajot, baraj}i od stranite vo sporot da ispratat dopolnitelni informacii i pismeni komentari. Taa isto taka moè od niv da pobara usmeni objasnuvawa pri soslu{uvawe na stranite, bez prisustvo na javnosta. Komisijata potoa odlu~uva za prifatlivosta na àlbata. Golem broj na àlbi koi se podneseni otkako Komijata e osnovana se proglaseni za neprifatlivi, bidejki ne gi uspolnuvaa uslovite predvideni vo ~l. 26 i 27 od Konvencijata, koi propi{uvaat: ^len 26. "Komisijata moè da razgleduva nekoj slu~aj duri otkako }e bidat iscrpeni site doma{ni pravni lekovi vo soglasnost so op{toprifatenite na~ela na me|unarodnoto pravo i toa vo rok od {est meseci od denot koga e donesena kone~nata interna odluka" 86

Od edna op{ta odluka Komisijata izrazi mislewe deka praviloto so koe se bara iscrpuvawe na doma{nite pravni lekovi e "Zasnovano vrz na~eloto deka dràvata {to e obvineta mora prvo da ima mo`nost so svoi sopstveni sredstva vo ramkite na svojot doma{en praven sistem da ja popravi gre{kata za koja se tvrdi deka e napravena. ^len 27. "1. Komisijata nema da ja prifati àlbata podnesena spored ~l. 25 ako e taa: a) anonimna ili b) vo osnova istovetna so nekoja druga àlba, koja Komisijata ve}e ja razgleduvala; ili koja e ve}e podnesena do nekoja druga me|unarodna institucija za sproveduvawe na istraga i donesuvawee odluka i ako ne sodrì novi fakti. 2. Komisijata }e ja proglasi neprifatliva sekoja àlba podnesena vrz osnova na ~len 25 za koja oceni deka e sprotivna na odredbite na ovaa Konvencija; koja e o~igledno neosnovana, ili za koja smeta deka pretstavuva zloupotreba na pravoto na àlba. 3. Komisijata }e ja odbie sekoja àlba {to }e ja oceni za neprifatliva vrz osnova na ~len 26". Komisijata e obvrzana da gi navede svoite pri~ini koga odlu~uva za prifatlivosta na àlbata. Nejzinata odluka se dostavuva do àlitelot i ako nalaga slu~ajot, do zasegnatata dràva. Postapkata zavr{uva koga e donesena odluka deka àlbata e neprifatliva. I pokraj takvata odluka sepak e mo`no predmetot povtorno da bide razgleduvan dokolku se pojavat novi informacii. Pritoa Komisijata e krajno restriktivna, baraj}i negovata àlba da obezbedi informacii koi radikalno gi menuvaat onie {to se obezbedeni po prvata àlba. Dokolku àlbata se proglasi za prifatliva Komisijata:63 Gi utvrduva faktite: vo toj slu~aj taa raboti kako istraèn sudija. Spored ~l. 28 od Konvencijata 'taa pristapuva kon razgleduvawe na àlbata zaedno so pretstavnicite na stranite vo sporot i, dokolku ima potreba, sproveduva istraga, za ~ija efikasnost zasegnatite dràvi, po razmenata na mislewa so Komisijata, gi obezbeduvaat site pot-rebni uslovi". Vo tekot na istragata, postoi razmena na "pretstavki" me|u stranite vo sporot, vo koi se sodràni nivnite zabele{ki. Moàt isto taka da postojat i soslu{uvawa na stranite vo sporot: nekoi ~lenovi na Komisijata moàt da bidat instruirani da sprovedat istraga na lice mesto, na primer, soslu{uvawe na svedocite.64 63

Protokolot br. 8 pravi prili~nio zna~ajni izmeni na ovaa procedura: vidi gi podobro nejzinite ~lenovi 4, 6 i 7. 64 Ova osobeno se oprimenuva vo slu~aj na me|udr`avni `albi.

Nastojuva da dojde do prijatelsko re{enie na sporot: spored ~l. 28. b, "taa im se stava na raspolagawe na zasegnatite strani za da dojdat do prijatelsko re{enie na sporot, so po~ituvawe na ~ovekovite prava utvrdeni so ovaa Konvencija". Dokolku nejzinite nastojuvawa se uspe{ni, Komisijata sostavuva izve{taj koj sodrì kus pregled na faktite i postignatoto re{enie: izve{tajot se dostavuva do zasegnatite strani, Komitetot na ministrite i do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, i se objavuva, Dokolku nastojuvawata da se dojde do prijatelsko re{enie ne se uspe{ni, taa sostavuva izve{taj "za faktorite i go iznesuva svoeto mislewe za toa dali, spored utvrdenite faktori, proizleguva oti dràvata za koja stanuva zbor gi prekr{ila obvrskite prezemeni so Konvencijata... Izve{tajot se dostavuva do Komitetot na ministrite, kako i do zasegnatite dràvi koi ne se slobodni da go objavat. Pri dostavuvaweto na izve{tajot do Komitetot na ministrite Komisijata moè da dade predlozi koi gi smeta za celishodni" (~l. 31). Zabele{ka: izve{tajot se dostavuva samo do zasegnatite strani. Vo konvencijata ne postoi odredba za àlbite podneseni vo soglasnost so ~l. 25. Me|utoa Pravilo 61 od Pravilata za procedura na Komisijata predviduvaat deka dokolku takviot slu~aj podocna bide podnesen do sudot, izve{tajot na Komisijata }e bide dostaven do individualniot àlitel, osven ako Komisijata ne odlu~i poinaku. 2. 2. Evropski Sud za ~ovekovi prava a. Sostav Sudot ima tolku sudii kolku {to ima ~lenovi na Sovetot na Evropa i dvajca sudii ne moàt da bidat dràvjani na ista dràva. Sudiite gi izbira Parlamentarnoto sobranie na Sovetot na Evropa za period od devet godini, od spisokot na licata nominirani od strana na zemjite ~lenki na Sovetot na Evropa. Tie moàt da bidat reizbrani. Tie rabotat vo Sudot vo li~no svojstvo i poradi toa se nezavisni: postoi odredba deka "sudijata ne moè da gi vr{i negovite funkcii dodeka e ~len na vlada ili dodeka zazema mesto ili vr{i profesija koja moè da ja dovede vo pra{awe negovata nezavisnost" (Pravilo 4 od Pravilata na Sudot).65 Isto taka sudijata ne moè da u~estvuva vo razgleduvaweto na slu~ajot za koj e li~no zainteresiran ili vo koj pred toa dejstvuval kako zastapnik, sovetnik ili advokat na stranata na liceto koe ima 65

Vidi: ~l. 9 od Protokolot br. 8 koj sodr`i dopolnitelni podro-

bnosti.

interes vo slu~ajot, ili kako ~len na Sudot ili Komisijata za istraga, ili vo koe i da e drugo svojstvo. Kone~no treba da se zabeleì deka, pri razgleduvaweto na slu~ajot, sudijata koj e dràvjanin na zasegnatata dràva moè da se povle~e, iako e povikan da raboti. Sudot od svoite ~lenovi izbira pretsedatel i potpretsedatel.66 Vo negovite dol`nosti mu pomaga Arhiva i toj izbira arhivar i negov zamenik. Sudot sam gi sostavuva svoite pravila67 i ja opredeluva svojaat procedura. Sedi{teto na sudot e vo Strazbur. Razgleduvaweto na sekoj slu~aj {to se nao|a pred nego Sudot go vr{i vo Sovet sostaven od sedum sudii68 ~ii ~lenovi, po slu`bena dol`nostse pretsedatel, potpretsedatel i sudija, koj e dràvjanin na zasegnatata dràva. Dokolku posledniot se povle~e, ne e vo mo`nost da raboti ili takov ne postoi, zasegnatata dràva moè da opredeli drug ~len ili pak lice koe ne e ~len na sudot (ad hoc sudija). Drugite sudii so `drepka gi opredeluva pretsaedatelot na Sudot pred da otpo~ne razgleduvaweto na slu~ajot. Vo izvesni slu~ai vaka konstituiraniot Sovet moè ili mora da ja otstapi svojata nadle`nost vo korist na plenaren Sud (~ii kvorum go so~inuvaat 12 sudii).

b. Upatuvawe na slu~ajot vo sudot Spored ~l. 48 od Konvencijata, slu~ajot moè da bide iznesen pred Sudot od strana na: Komisijata, Visokata strana dogovoreni~ka koja se obratila do Komisjata za slu~ajot ili Visokata strana dogovoreni~ka protiv koja e podnesena àlbata. Slu~ajot se razbira, mora da bide proglasen za prifatliv i mora da bide postignato prijatelsko re{enie. Toj mora da bide podnesen do Sudot vo rok od 3 meseci od dostavuvaweto na izve{tajot na Komisjata do Komitetot na ministrite. Treba da se zabeleì deka ne postoi odredba so koja individualnite àliteli bi mu se obratile na sudot. I kone~no nieden slu~aj ne moè da bide podnesen do Sudot dokolku zasegnatata dràva ne priznala deka negovata nadle`nost e 66

Vidi gi promenite napraveni vo ~l. 10 od Protokolot br. 8. Pravila na Sudot, usvoeni vo 1959 godina, bea kompletno revidirani vo noemvri 1982: novata verzija stapi na sila na 1 januari 1983 godina. 68 ^lenot 11 od Protokolot 8 propi{uva deka treba da ima devet sudii. 67

zadol`itelna ipso facto za site slu~ai, ili pak zadol`itelna vo dadeniot slu~aj.

v. Nadle`nost na sudot Sudot e nadleèn da gi razgleduva "site slu~ai koi se odnesuvaat na tolkuvawe i primena na Konvencijata" (~l. 45), a koi mu se podneseni vo soglasnost so ~l. 48 Toj isto traka moè da odlu~uva po pra{awa koi ve}e bile predmet na rasprava pred Komisijata, na primer, pra{awata koi se odnesuvaat na nadle`nosta rationale loci, rationale personae, rationemateriae ili ratione temporis. Toj duri moè da razgleduva i slu~aj {to mu e podnesen, od aspekt na prifatlivosta, soglasno odredbite na ~lenovite 26 i 27 od Konvencijata.

g. Postapka pred Sudot Vo site slu~ai, bez ogled na potekloto na obra}aweto, Sudot "go zema vo razgleduvawe izve{tajot" {to go napravila Komisjata. Nego ne go "vrzuva" negovata sodrìna (vo odnos na utvrduvaweto na faktite ili nejzinite zaklu~oci), no sepak toj mu posvetuva zna~itelno vnimanie. Postapkata pred Sudot glavno e vo pismena forma: pismeni vremenski rokovi postaveni od strana na pretsedatelot na Sudot, razli~ni pretstavki ili drugi dokumenti {to se podnesuvaat do Arhivata na Sudot i formiraat del od dosieto, ~ija prva to~ka e izve{tajot na Komisijata. Koga pismenata faza na postapkata e zavr{ena i slu~ajot e spremen za soslu{uvawe, pretsedatelot opredeluva data za soslu{uvawe, koi se glavno javni. Podrobnostite za soslu{uvawata se prosledeni vo Pravilata na Sudot. Edinstveno {to na ova mesto e vredno da se odbeleì e deka vo procedurata u~estvuvaat: zasegnatata dràva ili dràvi, individualen àlitel69 dokolku toj toa go saka i so dozvola na pretsedatelot, ili negoviot zastapnik, i Komisijata, koja ja pretstavuva eden ili pove}e delegati koi se opredeluvaat koga slu~ajot e podnesen do Sudot. Ulogata na Komisijata pred Sudot vo op{ti ramki e definirana 69

Toj sega ja imaa taa mo`nost spored novite Pravila na Sudot. No toj mora da znae angliski ili francuski: i mo`e da se dodade deka pravedno ne e "stranka" pred Sudot.

vo misleweto na Sudot od 14 noemvri 1960 godina, od koe e mo`ebi korisno da se citiraat najrelevantnite momenti: "Vo ~l. 19 Konvencijata formira kako Komisija taka i Sud za da obezbedi po~ituvawe na obvrskite {to visokite strani dogovoreni~ki so ovaa Konvencija gi prezele i na sekoe od ovie tela im opredeluva specijalni funkcii vo za{tita na ~ovekovite prava; onie na Komisijata se razlikuvaat vo zavisnost od postignatata faza vo postapkata; vo inicijalnata faza koja e glavno opfatena so Delot III od Konvencijata - glavnata funkcija na Komisijata e da se sprovede nezavisna istraga, da bara prijatelsko re{enie i, dokolku toa e potrebno, da go iznese slu~ajot pred Sudot; koga toa e napraveno glavnata funkcija na Komisijata e da mu pomoga na Sudot i taa e povrzana so postapkata; sepak duri i vo ovaa faza nejzinata aktivnost ne e odredena so odluka na Sud, tuku direkno so samata Konvencija.

g. Re{avawe na slu~aite izneseni pred Sudot Sudot moè slu~ajot da go simne od svojot spisok na predmeti toj ne e obvrzan toa da go napravi - po izvr{enata konsultacija so delegatite na Komisijata: koga me|u stranite vo sporot e postignato prijatelsko re{enie "zasnovano vrz po~ituvawe na ~ovekovite prava"; vo slu~aj na "dogovor ili drug fakt koj moè da obezbedi re{enie na pra{aweto" (Pravila na Sudot, Pravilo 47, st. 2); koga strankata odlu~uva da ne go prodolì slu~ajot dokolku i drugite strani se soglasuvaat so takviot prekin. Normalen ishod na slu~ajot e donesuvawe na presuda za toa dali vo dadeniot slu~aj bila storena povredana pravoto ili slobodata za{titeni so Konvencijata. Presudata koja mora da bide obrazloèna, se dostavuva do Komitetot na ministrite koj spored ~l. 54 od Konvencijata e nadleèn za nadgleduvawe na nejzinoto izvr{uvawe. Toa {to Sudot vo svojata presuda }e utverdi deka bila storena povreda na pravoto za{titeno so Konvencijata ne zna~i deka toj moè da poni{ti odluka ili doma{na merka {to ja predizvikala povredata. Dokolku napravenata {teta ne moè sosema da bide nadomestena, Sudot moè na o{tetenata strana da i odobri "pravi~na satisfakcija" "Odlukata na Sudot e kone~na" (~l. 52), no sekoja strana ili Komisijata, moè da baraat tolkuvawe na edna ili pove}e nejzini to~ki vo sekoe vreme vo period od tri godini po donesuvawe na presudata. Sli~no, "strankata ili Komisijata moè, vo slu~aj na otkrivaweto na faktot koj spored svojata priroda moèl da ima re{ava~ko 91

vlijanie vo donesuvaweto na presudata bil nepoznat kako za Sudot taka i za strankata ili za Komisijata, da bara od Sudot da ja preispita presudata vo period od {est meseci otkako strankata ili Komisijata steknale soznanie za takov fakt". Koga Sudot e povikan da tolkuva ili preispita presuda, toj toa go pravi so donesuvaweto na druga presuda.

2. 3. Komitetot na ministrite na Sovetot na Evropa Kako {to ve}e vidovme, Komitetot na minsitrite e nadleèn za nadgleduvawe na izvr{uvaweto na presudite na Sudot (~l. 54). Vo ovoj kontekst vredno e da se odbeleì deka na Sudot mu stoi na raspolagawe samo edno sredstvo vo slu~aj na neprimenuvawe na presudata od strana na dràvata: spored Statutot na Sovetot na Evropa da pokrene postapka protiv nea za nejzinata suspenzija ili duri i isklu~uvawe od Organizacijata. Osven ovaa uloga na nadgleduvawe, Komitetot na ministrite ima vistinsko ovlastuvawe za donesuvawe na odluka, kako {to toa jasno se gleda od st. 1 na ~l. 32 od Konvencijata. "Dokolku slu~ajot ne e predaden na Sudot vo rok od tri meseci od denot koga Komisijata go dostavila izve{tajot do Komitetot na ministrite, Komitetot so dvotretinsko mnozinstvo na glasovi na polnopravnite ~lenovi odlu~uva za toa dali do{lo ili ne do{lo do povreda na Konvencijata". Konvencijata ne zboruva za procedurata pred Komitetot na ministrite. Vo praktikata, isto kako i Komisijata ili Sudot, toj na sekoj na~in nastojuva da donese odluka pri {to klu~niot dokument vo dosieto e izve{tajot na Komisijata, koj me|utoa, nikako ne go obvrzuva. Koga zavr{uva slu~ajot {to mu e predaden na Komitetot na ministrite? vo }orsokak - koga ne e vozmo`no da se obezbedi dvotretinsko mnozinstvo potrebno za donesuvawe na odluka (vidi ja rezolucijata DH (75) 2 od 15 april 1975 godina); so prijatelsko re{enie, koga Komitetot na ministrite go potvrduva re{enieto postignato me|u strankite (vidi ja rezolucijata (59) 12 od 20 april 1959 godina i rezolucijata (59) 32 od 14 dekemvri 1959 ili so donesuvawe odluka za toa dali bila storena ili ne povreda na Konvencijata. Dokolku ne e utvrdena povredata, osloboduvaweto od obvinenieto e kone~no. Vo slu~aj na utvrduvawe na povredata "Komitetot na ministrite 92

opredeluva rok vo koj zasegnatata Visoka strana dogovoreni~ka mora da prezeme merki naloèni vo odlukata na Komitetot na ministrite" (~l. 32 st. 2). Dokolku taa strana ne prezeme "zadovolitelni merki" vo propi{aniot period "Komitetot na ministrite odlu~uva" so dvotretisnsko mnozinstvo "za na~inot na izvr{uvaweto na svojata prvobitna odluka". Konvencijata predviduva samo edna sankcija ako Komitetot na ministrite odlu~i deka bila storena povredata: objavuvawe na izve{tajot na Komisijata so koj se utvrduva deka Konvencijata bila povredena.7071 IV. ZAKLUÔK Osnovnata zamisla i celta na objavuvaweto na ovaa zbirka na megunarodni dokumenti od oblasta na izvr{uvaweto na sankciite nare~ena Penolo{ki kompendium be{e na site onie koi se zanimavaat so problematikata na izvr{uvaweto na sankciite da im stane dostapen eden prira~nik so koj }e se zbogatat, ili podobro kaàno }e se komple-tiraat soznanijata od penolo{kata oblast. Ova osobeno ottamu {to na site onie koi se re{ile da rabotat vo penitencijarnata praktika, im se ovozmoùva na edno mesto da se sretnat so najzna~ajnite konvencii, deklaracii, rezolucii i preporaki koi dosega re~isi i ne bea objaveni na na{ive prostori. Na toj na~in ne samo na penolo{kite rabotnici tuku i na site onie koi podrobno se zanimavaat so ova problematika - sudii za izvr{uvawe na sankciite, kako i na studentite i postdiplomcite na fakultetite na koi se izu~uva penologijata, im se pruà mo`nost da se zapoznaat so ~ovekovite prava na osudenite lica. Kompendiumot ima i po{iroki nameri. So nego se razbiva predrasudata deka kr{eweto na ~ovekovite prava na osudenite lica e samo posledica na op{testvenata ili individualnata hipokrizija na vrednostite, tuku ~esto i posledica na neznaeweto za ona {to pretstavuva svetsko dostignuvawe vo ovaa oblast. Ottuka ne e bez zna~ewe so diskrapancijata me|u na{ata penolo{ka praktika i sovremenite dostigawa vo penologijata da se zapoznae i op{testvenata javnost koja, za àl, se u{te e pod silno vlijanie na represivnata svest. Taa svest ne dozvoluva da se sfatat usilbite {to vodat kon priodot vo ~ija osnova leì baraweto sprema sekoj ~ovek da se odnesuvame kako kon 70

Prikazot za organite na za{tita na ~ovekovite prava vostanoveni so Evropskata konvencija, celosno e prezemen od A. Reynaud, Human Right in Prisons, Directorate of Human Rigts, Strasbourg, 1986, str. 4o-52 71

~ovek koj ostanuva toa, duri i toga{ koga gi naru{il op{testvenite normi na ìveewe. So drugi zborovi mora da se ima celosna svest deka populacijata na osudenite lica vo na{ite penitencijarni ustanovi e nedeliva od op{testvenata populacija. Ottamu griàta za nivnite ~ove~ki prava mora da bide barem ednakva na onaa koja im se posvetuva na site ostanati luge. Pritoa sosema e vo pravo [a}i}, koga veli deka taa grià mora da bide "barem ednakva", za{to mnogu argumenti odat vo prilog kon toa deka taa grià bi trebalo da bide i pogolema. Me|utoa, natamu veli ovoj avtor, toa treba da go ostavime otkako }e ja sovladame prvata lekcija od ~ovekovite prava koja veli deka osudenite lica vo prv red se lu|e kako i site drugi lu|e, so toa {to za opredeleno vreme se smesteni vo ponepovolni ìvotni uslovi. Vo takvi uslovi ~uvstvitelnosta za elementarnite ~ove~ki prava }e raste proporcionalno so smaluvaweto na stepenot na humanosta i natamo{noto rastewe na birokratskata so istovremeno smaluvawe na stru~nata orientacija.72

{aki}, V. op. cit. str. 2

I DEL DOKUMENTI NA OBEDINETITE NACII

STANDARDNI MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE prifateni na prviot kongres na obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, odr`an vo @eneva i potvrdeni od ekonomskiot i socijalniot sovet so rezolucija 663 c (XXIV) od 31 juli 1957 i 2076 (IXII) od 13 maj 1977. Naslov na orginalot: Rules for the Treatment of Prisoners PREDHODNI NAPOMENI

1. Celta na ovie pravila ne e podrobno da opi{at nekoj primerok na sistem na izvr{uvawe na kaznite vo penalnite institucii. So niv ednostavno se saka da se postavat op{toprifatenite principi za izvr{uvawe na kaznata i praktikata vo postapuvaweto so zatvorenicite, vrz osnova na dene{noto sfa}awe i spored osnovnite postavki na najdobrite sovremeni sistemi. 2. So ogled na golemite razliki na pravnite, op{testvenite, ekonomskite i geografskite uslovi vo svetot, o~igledno e deka site pravila ne moàt da se primenat na sekoe mesto i vo sekoe vreme. Sepak, ovie Pravila bi trebalo da posluàt kako pottik vo postojanite usilbi da se nadminat prakti~nite te{kotii {to stojat na patot na nivnata primena, imaj}i predvid deka zameni vo celost pretstavuvaat minimalni uslovi koi gi prifatile Obedinetite nacii. 3. Od druga strana, ovie Pravila se odnesuvaat na podra~je vo koe ~ovekovata misla e vo postojan razvoj. Tie ne odat kon toa da ja isklu~at mo`nosta za eksperimentirawe i razvivawe na praktikata, ako toa e vo soglasnost so principite i celite koi proizleguvaat od nivnata celokupnost. Vo taa smisla centralnata administracija za kazneni zavodi }e bide sekoga{ ovlastena da odobri isklu~oci od tie pravila. 4. (1) Prviot del na Pravilata gi opredeluva odredbite za upravata na kaznenite zavodi i se primenuvaat na site kategorii zatvorenici, na onie koi se li{eni od sloboda spored krivi~noto ili gra|anskoto pravo, obvineti ili osudeni, vklu~uvaj}i gi tuka i zatvorenicite sprema koi e primeneta i nekoja "merka na bezbednost" ili vospitna merka koja ja odredil sudijata. (2) Vtoriot del sodrì odredbi koi moàt da se primenat samo 97

na posebnite kategorii zatvorenici za koi se zboruva vo sekoj oddel. Sepak, odredbite od oddelot A, koi se primenuvaat na osudeni lica, }e se primenuvaat i na kategoriite zatvorenici spomnati vo oddelite B, C i D dokolku ne se vo sprotivnost so odredbite za koi se odnesuvaat i pod uslov da se od korist za ovie zatvorenici. 5. (1) Ovie Pravila nemaat za cel da ja opredelat organizacijata na zavodite za pomladi prestapnici (Borstalski zavodi, zavodi za prevospituvawe itn.). Me|utoa, vo op{ti linii, Zbirot na pravilata mo`e da se smeta za prifatliv i za ovie zavodi. (2) Vo sekoj slu~aj kategorijata na pomladi prestapnici gi opfa}a maloletnicite koi podle`at pod jurisdikcija na sudovite za deca. Ovie mladi prestapnici, po pravilo, ne bi trebalo da bidat osuduvani na kazna zatvor. I DEL PRAVILA ZA OP[TA PRIMENA

Osnovno na~elo 6. (1) Ovie Pravila treba da se primenuvaat nepristrasno. Ne smee da se pravi razlika vo postapuvaweto vrz osnova na nekakva predrasuda, a osobeno so ogled na rasata, bojata na ko`ata, polot, jazikot, verata, politi~koto i sekoe drugo mislewe, nacionalnoto i socijalnoto poteklo, op{testvenata polo`ba, ra|aweto ili bilo koja druga polo`ba. (2) Naprotiv, treba da se po~ituvaat verskoto uveruvawe i moralnite pravila na grupata na koja ÂŁ pripa|a zatvorenikot.

Register 7. (1) Vo sekoe mesto kade {to ima zatvorenici treba uredno da se vodi povrzan i paginiran register vo koj za sekoj zatvorenik }e bide nazna~en: a) negoviot identitet, b) pri~inite za negovoto zatvorawe i nadle`nata vlast koja ja donela odlukata za zatvoraweto, c) denot i ~asot na priemot i otpu{taweto. (2) Nikoj ne mo`e da bide primen vo zavod bez polnova`na isprava so koja se nareduva zatvoraweto, ~ii poedinosti predhodno }e bidat vpi{ani vo registerot.

Oddeluvawe na kategorii 8. Razli~nite kategorii zatvorenici treba da bidat smesteni vo oddelni kazneni zavodi ili vo odvoeni oddelenija na kaznenite zavodi so ogled na nivniot pol, vozrast, porane{niot `ivot, pri~inite pora98

di koi se zatvoreni i potrebata za postapuvawe so niv. Taka: a) Maìte i ènite dokolku toa e mo`no treba da bidat smesteni vo oddelni zavodi; vo zavodite vo koi se smesteni ma{ki i ènski lica site prostorii odredeni za èni treba vo celost da bidat odvoeni. b) Zatvorenicite pod istraga treba da bidat odvoeni od osudenite lica. c) Licata zatvoreni poradi dolgovi ili osudenicite na drug vid civilen zatvor treba da bidat odvoeni od licata koi se zatvoreni poradi krivi~ni dela. d) Maloletnite zatvorenici treba da bidat odvoeni od vozrasnite.

Smestuvawe 9. (1) Vo keliite ili sobite nameneti za no}no osamuvawe treba da se smestuva samo eden zatvorenik. Osven od posebni pri~ini, kako {to e privremena prenatrupanost koga za centralnata administracija stanuva neophodno da napravi isklu~ok od ova pravilo, sekoga{ treba da se izbegnuva smestuvawe na dvajca zatvorenici vo ista kelija ili posebna soba. (2) Koga se koristat zaedni~ki spalni sobi vo niv treba da se smestuvaat vnimatelno odbrani zatvorenici za koi e poznato deka moàt da bidat smesteni pod ovie uslovi. No}e zatvorenicite }e bidat pod redoven nadzor koj e prilagoden na vidot na opredelen kaznen zavod. 10. Site zatvorski prostorii, a osobeno onie koi se nameneti za spiewe na zatvorenicite, treba da im odgovaraat na higienskite barawa pri {to }e se vodi smetka za klimata i osobeno za kubaturata na vozduhot, minimalnata povr{ina, osvetluvaweto, zatopluvaweto i provetruvaweto. 11. Vo sekoja prostorija vo koja zatvorenicite ìveat i rabotat: a) Prozorcite treba da bidat dovolno golemi za da zatvorenikot moè da ~ita i raboti pri dnevna svetlost, nivnite uredi treba da ovozmoàt prodirawe na ~ist vozduh bez ogled na postoeweto ili otsustvoto na ve{ta~ko provetruvawe. b) Ve{ta~koto osvetluvawe treba da bide takvo {to na zatvorenicite }e im ovozmoì da ~itaat i rabotat bez da im se rasipe vidot. 12. Sanitarnite uredi treba da mu ovozmoàt na zatvorenikot vr{ewe na prirodnite potrebi koga }e posakaat i toa na ~ist i pristoen na~in. 13. Uredite za kapewe i tu{irawe treba da bidat prikladni sekoj zatvorenik da gi koristi so temperatura {to odgovara na klimata 99

i tolku ~esto kolku {to toa go bara op{tata higiena so ogled na godi{noto vreme i geografskata polo`ba, no najmalku edna{ nedelno pod umerena klima. 14. Site prostorii koi zatvorenicite redovno gi koristat treba napopolno uredno i ~isto da se odr`uvaat.

Li~na higiena 15. Od zatvorenicite treba da se bara odrùvawe na li~nata higiena i zatoa tie treba da raspolagaat so voda i pribor koj e potreben za odrùvawe na nivnoto zdravje i ~istota. 16. So cel na zatvorenicite da im se ovozmoì pristoen izgled i so~uvuvawe na somopo~ituvaweto treba da im se olesni odrùvaweto na kosata, a na maìte da im se ovozmoì redovno bri~ewe.

Obleka i postelnina 17. (1) Sekoj zatvorenik koj nema pravo da nosi sopstvena obleka treba da dobie osudeni~ka obleka {to e soodvetna na klimatskite uslovi i {to e dovolna da go odrì dobroto zdravje. Taa obleka vo nikoj slu~aj ne smee da bide degradira~ka ili poniùva~ka. (2) Seta obleka mora da bide ~ista i da se odrùva vo dobra sostojba. Dolnata obleka treba da se menuva i pere tolku ~esto kolku e potrebno za odrùvawe na higienata. (3) Vo isklu~itelni priliki koga zatvorenikot so odobrenie se oddale~uva od kazneniot zavod treba da mu se dozvoli da nosi sopstvena obleka ili obleka {to ne privlekuva vnimanie. 18. Koga na zatvorenicite im e dozvoleno da nosat sopstvena obleka u{te vo momentot na nivniot priem vo zavodot treba da se prezemat merki so koi }e se obezbedi taa obleka da bide ~ista i upotrebliva. 19. Vo soglasnost so mesnite ili nacionalnite obi~ai sekoj zatvorenik treba da raspolaga so posebna postela i postelnina {to }e bide odrùvana vo pristojna sostojba i zamenliva zaradi odrùvawe na higienata.

Ishrana 20. (1) Sekoj zatvorenik treba od upravata vo voobi~aeno vreme da prima hrana so dobar kvalitet, dobro spremena i servirana i so dovolno hranliva vrednost za odr`uvawe na negovoto zdravje i fizi~ka sila. (2) Sekoj zatvorenik treba da ima mo`nost da se snabduva so voda za piewe koga toa mu e potrebno. 100

Telesni ve`bi 21. (1) Sekoj zatvorenik koj ne raboti na otvoren prostor, dokolku vremenskite priliki toa go dozvoluvaat, treba najmalku eden ~as dnevno da koristi soodvetni telesni ve`bi na sve` vozduh. (2) Pomladite zatvorenici, kako i drugite zatvorenici na koi vozrasta i fizi~kata kondicija toa im go dozvoluvaat, za vremetraeweto na ve`bite mora da bidat izlo`eni na telesno vospituvawe {to razonoduva. Za taa cel treba da im se stavat na raspolagawe tereni, spravi i oprema.

Medicinski uslugi 22. (1) Sekoj kaznen zavod treba da smeta na uslugite barem na eden kvalifikuvan lekar koj treba da ja poznava psihijatrijata. Lekarskite uslugi treba da bidat tesno povrzani so zdravstvenata uprava na zaednicata ili dràvata. Ovie uslugi treba da vklu~uvaat i dejstvija na psihijatriski slu`bi za postavuvawe na dijagnoza, i koga toa e potrebno za lekuvawe na du{evni anomalii. (2) Za bolnite na koi im e potrebno specijalno lekuvawe treba da se predvidi prefrluvawe vo specijalni kazneni zavodi ili civilni bolnici. Koga bolni~koto lekuvawe e organizirano vo zavodot, treba da bide snabden so materijal, pribor i lekovi {to }e ovozmoàt zabolenite zatvorenici pristojno da se lekuvaat i neguvaat, a bolni~kiot personal treba da ima dovolna stru~na sprema. (3) Na sekoj zatvorenik treba da mu se ovozmoì da koristi nega od kvalifikuvan zaben lekar. 23. (1) Vo zavodite za èni mora da postojat posebni uredi potrebni za lekuvawe na bremeni èni i èni koi se oporavuvaat od poroduvawe ili od bolest. Vo najgolema mo`na mera treba da bidat prezemeni merki poroduvaweto da se izvr{i vo civilna bolnica. Ako deteto e rodeno vo zatvor bitno e toj podatok da ne se vnese vo ispravata so koja se potvrduva ra|aweto. (2) Koga na majkite koi se zatvorni im e dozvoleno da gi zadràt svoite deca treba da se prezemat merki za organizirawe na detski jasli so kvalifikuvan personal, kade {to doen~iwata bi bile smesteni dodeka ne se pod maj~ina grià. 24. Lekarot e dolèn da go pregleda sekoj zatvorenik vedna{ po negoviot priem, a podocna vo slu~aj na potreba, osobeno ako saka da utvrdi dali postoi telesna ili du{evna bolest i vo taa nasoka da prezeme soodvetni merki, da obezbedi odvojuvawe na zatvorenicite za koi postoi somenenie deka boleduvaat od nekoja infektivna ili zarazna bolest, da gi utvrdi telesnite ili psihi~kite nedostatoci koi bi 101

moèle da bidat pri~ina za rehabilitacija i da ja opredeli fizi~kata i rabotnata sposobnost na sekoj zatvorenik. 25. (1) Dol`nosta na lekarot e da se griì za telesnoto i du{evnoto zdravje na zatvorenicite. Toj sekoj den treba da gi poseti bolnite zatvorenici, site onie koi }e se poàlat deka se bolni, kako i site onie koi vrz sebe osobeno go svrtele negovoto vnimanie. (2) Lekarot e dolèn da go izvesti direktorot sekoga{ koga smeta deka e naru{eno telesnoto i du{evnoto zdravje na nekoj zatvorenik, deka ne~ie zdravje }e bide naru{eno poradi natamo{en prestoj vo zatvorot ili od bilo koi drugi pri~ini povrzani so izvr{uvaweto na kaznata. 26. (1) Lekarot treba redovno da vr{i pregledi i da mu dava soveti na direktorot vo pogled na: a) Koli~estvoto, kvalitetot, na~inot na pripremawe i raspredelba na hranata, b) Higienata na zavodot i zatvorenicite, c) Sanitarnite uredi, zatopluvaweto, osvetluvaweto i provetruvaweto na prostoriite, d) Kvalitetot i ~istotata na oblekata i postelninata na zatvorenicite, e) Pridrùvaweto kon pravilata {to se odnesuvaat na fizi~koto vospituvawe i sportskite aktivnosti, koga tie se organizirani od nestru~en personal. (2) Direktorot treba da gi razgleda izve{taite i mislewata vo soglasnost so odredbite 25 (2) i 26, i dokolku e soglasen, dolèn e vedna{ da prezeme potrebni merki za sproveduvawe na preporakite na lekarot. Ako toj ne se soglasuva so niv ili ako onie pra{awa ne se vo negova nadle`nost direktorot so svoite zable{ki }e go prosledi izve{tajot od neposredno povisokiot ovlasten organ.

Disciplina i kaznuvawe 27. Redot i disciplinata treba da se odrùvaat so seta cvrstina, no ne so pove}e ograni~uvawa odo{to toa e neophodno za odrùvawe na bezbednosta i dobro organiziraniot zaedni~ki ìvot. 28. (1) Nitu eden zatvorenik ne moè vo ramkite na zavodskata administracija da vr{i nekoja uloga koja vo sebe sodrì disciplinska vlast. (2) Ova pravilo sepak ne smee da bide pre~ka za dobroto funkcionirawe na sistemite koi se temelat na samoorganiziraweto. Ovie sistemi, vsu{nost, pretpostavuvaat izvesni dejnosti ili odgovornosti za op{testvena, vospitna i sportska rabota {to pod kontrola moàt da im se doverat na zatvorenicite koi se podeleni vo grupi so ogled na potrebata od postapuvawe so niv. 102

29. Slednite pra{awa treba sekoga{ da bidat re{eni so zakon ili so pravilnik na nadle`nata administrativna vlast. a) Povedenieto koe pretstavuva disciplinski prekr{ok, b) Vidot i traeweto na disciplinskite sankcii koi moàt da bidat izre~eni, c) Nadle`niot organ za izrekuvawe na tie sankcii. 30. (1) Zatvorenikot moè da bide kaznet samo ako toa e vo soglasnost so odredbite na opredelen zakon ili pravilnik i nikoga{ dva pati za ist prekr{ok. (2) Nitu eden zatvorenik ne moè da bide kaznet pred da bide izvesten za prekr{okot koj mu se stava na tovar i pred da mu bide dadena mo`nost da ja iznese svojata odbrana. Nadle`nata vlast treba da pristapi kon sestrano ispituvawe na slu~ajot. (3) Dokolku e potrebno i ostvarlivo na zatvorenikot treba da mu se dozvoli da ja iznese svojata odbrana preku tolkuva~. 31. Telesnite kazni, stavaweto vo temni }elii, kako i sekoja svirepa, nehumana ili poniùva~ka sankcija treba da bidat celosno zabraneti kako disciplinski sankcii. 32. (1) Kaznata osamuvawe ili smaluvawe na hranata ne moè nikoga{ da se primeni se dodeka lekarot ne go pregleda zatvorenikot i pismeno ne potvrdi deka e sposoben da izdrì takov vid kazna. (2) Istoto vaì i za site drugi kazneni merki koi bi moèle da go naru{at fizi~koto i du{evnoto zdravje na zatvorenikot. Vo sekoj slu~aj kaznenite merki nikoga{ ne moàt da bidat vo sprotivnost ili da otstapuvaat od principot postaven so odredbata 31. (3) Lekarot treba sekojdnevno da gi posetuva zatvorenicite koi gi izdrùvaat navedenite disciplinski kazni i da gi izvestuva direktorot ako oceni deka e potrebno da se prekine ili preina~i sankcijata so ogled na nivnoto fizi~ko i du{evno zdravje.

Sredstva za prisilba 33. Sredstvata za prisilba kako {to se lisici, sinxiri i prangii i luda~ki ko{uli ne smeat nikoga{ da bidat upotrebuvani kako kazna. Sinxirite i prangiite ne smeat da se upotrebat ni kako sredstvo za prisilba. Ostanatite sredstva za prisilba mo`at da se upotrebat samo vo slednite slu~ai: a) Kako merka na pretpazlivost protiv begstvo za vreme na sproveduvawe pod uslov vedna{ da se otstranat koga zatvorenikot }e se pojavi pred sudska ili administrativna vlast, b) Od zdravstveni pri~ini, spored upatstvo na lekar c) Po naredba na direktorot ako drugite sredstva ne pomognale za sovladuvawe na zatvorenikot i negovo samopovreduvawe ili povreda na drug ili predizvikuvawe na materijana {teta. Vo takov 103

slu~aj direktorot treba vedna{ da se posovetuva so lekarot i da podnese izve{taj do povisokata administrativna vlast, 34. Oblikot i na~inot na upotreba na sredstvata za prisilba treba da bidat opredeleni od strana na centralnata administracija na kaznenite zavodi. Takvite sredstva ne smeat da bidat primeneti podolgo od vremeto {to e nu`no potrebno.

Informirawe i pravo na àlba na zatvorenicite 35. (1) Po izvr{eniot priem sekoj zatvorenik mora da dobie pismena informacija za reìmot na zatvorenicite od negovata kategorija, za disciplinskite pravila vo kazneniot zavod, za dozvolenite sredstva za dobivawe informacii i sostavuvawe àlbi kako i za site drugi okolnosti {to moàt da mu koristat za zapoznavawe so negovite prava i dol`nosti i prilagoduvawe na ìvotot vo zavodot. (2) Ako zatvorenikot e nepismen informaciite treba da mu se prenesat usmeno. 36. (1) Sekoj zatvorenik mora da ima mo`nost sekoj raboten den da podnesuva molbi i àlbi do direktorot na zavodot ili do slu`benikot koj e ovlasten da go zastapuva. (2) Molbite ili àlbite moàt da se predavaat na inspektorot na zavodot za vreme na vr{eweto na inspekciskiot nadzor. Zatvorenikot moè bez prisiustvo na direktorot ili drugi ~lenovi na zatvorskiot personal da razgovara so inspektorot ili so drug slu`benik nadleèn za vr{ewe na inspekcijata. (3) Sekoj zatvorenik ima pravo bez cenzura vo pogled na sodrìnata da podnese molba ili àlba do centralnata administracija na kaznenite zavodi, do sud ili do druga nadle`na vlast. (4) Do kolku molbata ili àlbata ne e o~igledno drska ili bez sekakva osnova, treba bez odlagawe da se ispita i na zatvorenikot blagovremeno da mu se odgovori.

Dopir so nadvore{niot svet 37. Na zatvorenicite treba da im se dozvoli vo redovni vremenski intervali so potreben nadzor da odrùvaat vrski so svoeto semejstvo i so onie svoi prijateli vo koi moè da se ima doverba po pat na dopi{uvawe i primawe poseti. 38. (1) Na zatvorenicite so stransko dràvjanstvo treba da im se dozvolat razumni olesnuvawa poradi odrùvawe na vrski so nivnite diplomatski i konzularni pretstavnici. (2) Na zatvorenicite koi se dràvjani na zemji {to nemaat diplomatski i konzularni pretstavnici vo taa zemja, kako i na begalci i lica bez dràvjanstvo, treba da im se dadat isti olesnuvawa koga sa104

kaat da se obratat do diplomatskoto pretstavni{tvo na dr`ava koja gi za{tituva nivnite interesi, ili do sekoja dr`ava koja gi za{tituva nivnite interesi, ili do sekoja nacionalna ili me|unarodna vlast ~ija zada~a e da gi za{tituva. 39. Na zatvorenicite treba da im se dozvoli redovno da se informiraat za tekot na najzna~ajnite nastani preku dnevni vesnici, spisanija ili drugi posebni publikacii vo kazneniot zavod, preku radio emisii, predavawa ili preku site drugi sli~ni sredstva {to upravata }e gi odobri i kontrolira.

Bibilioteka 40. Sekoj zavod treba da ima biblioteka za site kategorii zatvorenici, dovolno opremena so pou~ni i zabavni knigi. Zatvorenicite treba da se pottiknuvaat {to e mo`no pove}e da ja koristat.

Religija 41. (1) Ako vo zavodot postoi dovolen broj na zatvorenici koi pripa|aat na ista vera kazneniot zavod treba da imenuva ili prifati eden kvalifikuvan pretstavnik od taa vera. Koga brojot na zatvorenicite toa go opredeluva i koga okolnostite toa go dozvoluvaat anga`manot na toa lice treba da se opredeli so polno rabotno vreme. (2) Na ovlasteniot verski pretstavnik, imenuvan i prifaten soglasno to~ka 1, treba da mu bide dozvoleno povremeno da odr`uva verski obredi i sekoga{ koga toa e opredeleno da vr{i nasamo pastoralni viziti na zatvorenicite od svojata veroispovest. (3) Nitu na eden zatvorenik nikoga{ ne smee da mu bide skrateno pravoto da dojde vo kontakt so pretstavnik na edna veroispovest. Me|utoa, ako mu se sprotivstavuvaat na posetata na verskiot pret-stavnik, negoviot stav mora vo celost da se po~ituva. 42. Na sekoj zatvorenik mora da mu se priznae pravoto vo granicite na mo`nostite da gi zadovoluva svoite verski potrebi so u~estvuvawe vo verski obredi {to se organiziraat vo zavodot ili so poseduvaweto knigi za versko obrazovanie i verska nastava od svojata veroispovest. Predavawe na ~uvawe na predmetite {to im pripa|aat na zatvorenicite 43. (1) Parite, predmetite od vrednost, oblekata i drugite predmeti {to mu pripa|aat, a koi spored pravilnikot zatvorenikot pri priemot na zavodot ne smee da gi zadr`i, treba da se ostavat na sigurno mesto. Pritoa mora da se sostavi spisok na tie predmeti {to treba da bide potpi{an od zatvorenikot. Treba da se prezemat i merki tie predmeti da se so~uvaat vo dobra sostojba. 105

(2) Pri pu{taweto na zatvorenikot na sloboda tie predmeti i pari moraat da mu se vratat, osven parite {to mo`el da gi potro{i, predmetite koi moral da gi isprati nadvor od zavodot i oblekata koja trebalo od higienski pri~ini da se uni{ti. Zatvorenikot mora da potpi{e potvrda za predmetite i parite {to mu se vrateni. (3) Sprema vrednostite i predmetite {to zatvorenikot gi primil od nadvor se primenuvaat isti pravila. (4) Ako za vreme na priemot zatvorenikot pri sebe imal lekovi ili opojni sredstva za na~inot kako }e se postapi so niv odlu~uva lekar.

Izvestuvawe za smrt, bolest, premestuvawe i sl. 44. (1) Vo slu~aj na smrt ili te{ka bolest, te{ka povreda ili smestuvawe na zatvorenikot vo zavod za du{evni bolesti, direktorot e dol`en vedna{ da go izvesti bra~niot drugar ako zatvorenikot e vo brak ili nejbliskiot rodnina, a vo slu~aj i liceto koe zatvorenikot baral da bide izvesteno. (2) Zatvorenikot mora vedna{ da bide izvesten za smrt ili seriozna bolest na nekoj od negovite bliski rodnini. Vo slu~aj na osobeno te{ka bolest na takvoto lice, na zatvorenikot, ako prilikite toa go dopu{taat, treba da mu se dozvoli slobodno ili vo pridru`ba da go poseti svojot dom. (3) Sekoj zatvorenik ima pravo vedna{ da go izvesti svoeto semejstvo za negovoto zatvarawe ili premestuvawe vo druga ustanova.

Prevoz na zatvorenicite 45. (1) Koga zatvorenicite se doveduvaat ili izveduvaat od zavodot moraat {to e mo`no pomalku da bidat izloèni na javnosta i treba da prezemaat merki da se za{titat od navredi, qubopitnosta na narodot i sekoj drug vid na izloùvawe pred javnosta. (2) Treba da se zabrani prevoz na zatvorenici vo vozila bez ventilacija ili osvetluvawe ili so sekoe drugo sredstvo {to zatvorenicite gi izloùva na fizi~ki stradawa. (3) Prevozot na zatvorenicite treba da se vr{i na tro{ok na administracijata i pod ednakvi uslovi za site.

Personal na kaznenite zavodi 46. (1) Administracijata na kaznenite zavodi mora vnimatelno da go izbira personalot od site stepeni, za{to dobroto upravuvawe so kaznenite zavodi zavisi od ~esnosta na personalot, negovata sovesnost, li~nite osobini i stru~nite sposobnosti. (2) Administracijata na kaznenite zavodi mora postojano da 106

vloùva usilbi vo svesta na personalot i javnoto mislewe da se budi i odrùva uveruvawe deka ovaa rabota pretstavuva mo{ne va`na op{testvena slu`ba. Taa treba da gi koristi site prikladni sredstva za toa da i se objasni na javnosta. (3) Za postignuvawe na spomenatite celi ~lenovite na personalot treba da bidat vraboteni kako postojani stru~ni slu`benici na kazneniot zavod, da imaat status na dràvni slu`benici i spored toa da im bide zagarantirana postojanost vo slu`bata koja }e zavisi samo od nivnoto rabotewe i nivnite fizi~ki sposobnosti. Platata treba da bide dovolna da gi privle~e i zadrì vo slu`bata sposobnite maì i èni. Prednostite vo odnos na karierata i uslovite na slu`bata treba da bidat opredeleni so ogled na te{kata priroda na rabotata. 47. (1) Personalot treba da bide na soodvetnoto intelektualno ramni{te. (2) Pred priemot na slu`bata ~lenovite na personalot treba da posetuvaat op{t i poseben kurs i da poloàt teoretski i prakti~en ispit. (3) Po priemot vo slu`bata i vo tekot na karierata ~lenovite na personalot treba da go odrùvaat i nadopolnuvaat svoeto znaewe i svoite stru~ni sposobnosti preku posetuvawe na povremeno organizirani kursevi za usovr{uvawe. 48. Personalot sekoga{ mora da se odnesuva i da ja vr{i svojata dol`nost taka {to so svojot primer povolno }e vlijae vrz zatvorenicite i }e go predizvika nivnoto po~ituvawe. 49. (1) Personalot vo najgolema mo`na mera treba da bide zajaknet so dovolen broj specijalisti kako {to se psihijatri, psiholozi, socijalni rabotnici, nastavnici i tehni~ki instruktori. (2) Potrebno e da se obezbedat postojani uslovi od specijalni rabotnici, nastavnici i tehni~ki instruktori, ne isklu~uvaj}i gi pritoa i uslugite na honorarnite rabotnici i dobrovolno angaìraniot personal. 50. (1) Direktorot na zavodot treba da bide soodvetno kvalifikuvan za svojata dol`nost spored svojot karakter, svojata administrativna sprema, soodvetnoto obrazovanie i svoeto iskustvo vo ovaa oblast. (2) Toj mora svoeto vreme celosno da go posveti na slu`benite dol`nosti. Ovaa dol`nost ne moè da mu bide sporedna. (3) Toj mora da ìvee vo prostoriite na zavodot ili vo negova neposredna blizina. (4) Ako dva ili pove}e zavodi se nao|aat pod uprava na eden ist direktor toj mora sekoj od tie zavodi da go posetuva vo kratki vremenski intervali. Na ~elo na sekoj od ovie zavodi mora da ima odgo107

voren slu`benik koj postojano }e prestojuva vo zavodot. 51. (1) Direktorot, negoviot pomo{nik i pove}eto drugi ~lenovi na personalot od zavodot treba da zboruvaat na jazikot na koj govorat pogolemiot broj zatvorenici, ili na jazikot {to go razbiraat {to pogolem broj zatvorenici. (2) Sekoga{ koga toa e potrebno treba da se koristat uslugite na tolkuva~. 52. (1) Vo zavodite koi se dovolno golemi za koristewe na uslugite na eden ili pove}e lekari {to celo vreme }e mu se posvetat na svojata rabota barem eden od niv treba da ìvee vo zavodot ili negovata neposredna okolina. (2) Vo ostanatite zavodi lekarot treba sekojdnevno da vr{i viziti i da ìvee dovolno blisku za bez odlagawe da moè da intervenira vo itni slu~ai. 53. (1) Vo me{ovitite zavodi, ènskoto oddelenie treba da bide pod uprava na odgovorna slu`beni~ka ~ija dol`nost e da gi ~uva klu~evite od zavodskoto oddelenie. (2) Nitu eden slu`benik od ma{ki pol ne smee da vleze vo ènsko oddelenie bez pridru`ba na nekoj ~len od personalot od ènski pol. (3) Samo slu`benicite od ènski pol moàt da vr{at nadzor nad zatvoreni~kite. Toa sepak ne ja isklu~uva mo`nosta slu`benicite od ma{ki pol, osobeno lekarite i instruktorite, od profesionalni pri~ini da ja vr{at svojata dol`nost vo zavodite ili oddelenijata za èni. 54. (1) Zavodskite slu`benici vo svojot odnos kon zatvorenicite smeat da upotrebuvaat sila samo vo su~aj na nu`na odbrana, obid za begstvo ili sprotivstavuvawe koe se manifestira vo sila ili vo pasivna otpornost sprema naredbite {to se baziraat na zakon ili pravilnik. Slu`benicite koi }e pristapat kon sila nejzinata upotreba mora da ja ograni~at samo na najnu`na mera i za slu~ajot vedna{ da go izvestat direktorot na zavodot. (2) ^lenovite na personalot na kaznenite zavodi treba da pominat niz specijalna fizi~ka obuka {to }e im pomogne da gi sovladaat agresivnite zatvorenici. (3) Slu`benicite koi vr{at nekoja dol`nost {to gi doveduva vo neposreden dopir so zatvorenicite osven vo posebni slu~ai ne smeat da bidat vooruèni. Osven toa na ~len na personalot koj ne e ostru~en da rakuva so oru`je nikoga{ ne treba da mu se doveri oru`je.

Inspekcija 55. Kvalifikuvanite i iskusni inspektori imenuvani od nadle`nata vlast se dol`ni da vr{at redovna inspekcija na kaznenite zavodi 108

i nivnite slu`bi. Tie posebno }e vnimavaat so kaznenite zavodi da se upravuva spored pozitivnite zakoni i pravilnici so cel da se ostvarat zada~ite na slu`bite na kaznenite zavodi i slu`bite za popravawe. II DEL PRAVILA KOI SE PRIMENUVAAT NA POSEBNI KATEGORII A. OSUDENICI

Rakovodni principi 56. Slednive rakovodni principi imaat za cel da go opredelat duhot vo koj }e se primenuvaat sistemite na izvr{uvawe na kaznite i zada~ite {to treba da se ispolnat soglasno so deklaracijata navedena vo predhodnata zabele{ka 1 na ovoj tekst. 57. Zatvorot i drugite merki koi imat za posledica nekoj prestapnik da bide izoliran od nadvore{niot svet se te{ki so samoto toa {to na poedinecot mu go odzemaat pravoto da raspolaga so svojata li~nost li{uvaj}i go od sloboda. Izzemaj}i gi merkite na opravdano izdvojuvawe i merkite na odrùvawe na disciplinata sistemot na izdrùvawe na kaznite ne treba da gi zgolemuva stradawata koi se povrzani so takvata polo`ba. 58. Celta i opravdanosta na kaznite li{uvawe od sloboda vo krajna linija e za{titata na op{testvoto protiv zlostorstvata. Taa cel }e se postigne samo ako vremeto pominato vo zatvor se iskoristi, {to e mo`no pove}e, zatvorenikot ne samo da saka tuku i da bide sposoben po izdrànata kazna da ìvee taka {to }e go po~ituva zakonot i }e se griì za svoite potrebi. 59. Za taa cel reìmot na izvr{uvaweto na kaznite treba da gi koristi site popravni, vospitni, moralni, duhovni i drugi sredstva i oblici na pomo{ so koi raspolaga i da nastojuva da gi primenuva vo soglasnost so potrebite na postapuvawe na sakoj zatvorenik. 60. (1) Preku reìmot na izvr{uvaweto na kaznite treba da se nastojuva kon namaluvawe na razlikite {to postojat pome|u ìvotot vo zatvorot i na sloboda dokolku tie razliki pokaàt streme` da ja oslabat smislata za odgovornost kaj zatvorenikot ili go namaluvaat po~ituvaweto na dostoinstvoto na negovata li~nost. (2) Pred izvr{uvaweto na kaznata ili merkata poèlno e da se prezemat potrebni merki {to na zatvorenikot }e mu obezbedat postepeno vra}awe vo op{testveniot ìvot. Taa cel zavisno od slu~ajot moè da se postigne so voveduvawe podgotvitelen reìm za ìvotot na sloboda, koj moè da se organizira vo samiot zavod ili vo nekoja druga prilagodena ustanova ili po pat na usloven otpust pod nadzor, koj ne 109

treba da mu se doveri na policijata, tuku treba da se potpre vrz efikasna op{testvena pomo{. 61. Pri postapuvaweto so zatvorenicite ne treba da se naglasuva nivnoto isklu~uvawe od zaednicata, tuku neprekinato treba da se istaknuva okolnosta deka tie i natamu se ~lenovi na toa op{testvo. Poradi toa treba da se nastojuva vo granicite na mo`nostite, da se sorabotuva so op{testvenite slu`bi koi bi moèle da mu davaat pomo{ na personalot na kaznenite zavodi vo nivnata zada~a za op{testvena rehabilitacija na zatvorenicite. Socijalnite rabotnici koi sorabotuvaat so zavodite imaat zada~a da gi odràt ili popravat odnosite na zatvorenicite so nivnite semejstva i op{testvenite slu`bi koi moàt da im bidat od korist. Vo granicite {to gi dozvoluva zakonot i koi se vo soglasnost so izvr{uvaweto na kaznata treba da se prezemat ~ekori so cel da se so~uvaat gra|anskopravnite interesi, pravata od socijalnoto osiguruvawe i drugite socijalni koristi {to gi uìva zatvorenikot. 62. Zdavstvenite slu`bi na ustanovata }e nastojuvaat da gi otkrivaat i da gi lekuvaat site fizi~ki i psihi~ki bolesti i nedostatoci {to bi moèle da ja popre~at rehabilitacijata na zatvorenicite. Vo taa smisla treba da se prezeme sekoe lekuvawe, medicinsko, hiru{ko ili psihijatrisko, koe se smeta za potrebno. 63. (1) Primenata na ovie principi bara individualizacija vo postapuvaweto i dosledno na toa elasti~en sistem na klasifikacija na zatvorenicite vo grupi. Tie grupi poèlno e da bidat smesteni vo odvoeni zavodi vo koi vrz sekoja grupa moè da se sprovede soodvetno postapuvawe. (2) Ovie zavodi ne treba da imaat isto obezbeduvawe za sekoja grupa. Poèlno e da se predvidat razli~ni stepeni na obezbeduvawe spored potrebite na razli~nite grupi. Otvorenite zavodi so samiot fakt {to ne predviduvaat materijalni merki na obezbeduvawe od begstvo, tuku vo toj pogled se potpiraat vrz samodisciplinata na vnimatelno izbrani zatvorenici sozdavaat najpovolni uslovi za rehabilitacija. (3) Vo zatvorenite zavodi poèlno e individualizacijata na postapuvaweto da ne se popre~uva so premnogu golem broj na zatvore-nici. Vo nekoi dràvi se smeta deka brojnata sostojba vo takvite zavodi ne treba da nadminuva 500 zatvorenici. Vo otvorenite zavodi brojnata sostojba treba isto taka {to pove}e da se smaluva. (4) Od druga strana ne e poèlno da se odrùvaat zavodi {to se premnogu mali za da vo niv moè da se organizira prikladen reìm. 64. So osloboduvaweto na zatvorenicite ne prestanuva dol`nosta na op{testvoto. Zatoa bi trebalo da se imaat na raspolagawe dr`110

avni i privatni ustanovi {to se vo sostojba na oslobodeniot zatvorenik da mu pru`at efikasna pomo{ po izleguvaweto od zatvorot i koi }e se stremat vo idnina da se ubla`at predrasudite vo pogled na zatvorenicite i da im se pomogne povtorno da se vratat vo op{testvoto.

Postapuvawe 65. Postapuvaweto so lica osudeni na kazna ili merka li{uvawe od sloboda treba da ima za cel vo granicite vo koi vremetraeweto na osudata toa go dopu{ta kaj niv da se sozdade volja i sposobnost {to }e im ovozmoàt koga }e bidat pu{teni na sloboda da ìveat po~ituvaj}i go zakonot i da zarabotuvaat tolku kolku {to im e potrebno za ìvot. Ova postapuvawe treba da bide takvo {to }e gi potiknuva osudenite na samopo~ituvawe i na razvivawe na ~uvstvoto na odgovornost. 66. (1) Za taa cel treba osobeno da se koristat verskite uslugi vo zemjite kade {to toa e mo`no, nastavata, stru~noto naso~uvawe i obrazovanie, metodite na poedine~no pruàwe na op{testvena pomo{, soveti vo odnos na vrabotuvaweto, fizi~ki razvoj i izgraduvawe na karakterot vo soglasnost so individualnite potrebi na sekoj zatvorenik. Treba da se vodi smetka za op{testvenoto i kriminalnoto minato na osudenikot, za negovite fizi~ki i psihi~ki sposobnosti i mo`nosti, za negovite li~ni sklonosti za dolìnata na osudata i prognozata za negovata rehabilitacija. (2) Za sekoj zatvorenik osuden na kazna ili merka vo opredeleno traewe vedna{ po negoviot priem direktorot na zavodot }e dobie iscrpen izve{taj vo vrska so pra{awata spomnati vo predhodnata odredba. Me|u ovie izve{tai sekoga{ treba da bide pomesten izve{tajot na lekarot a, po mo`nost, i na psihijatarot za fizi~kata i psihi~kata sostojba na zatvorenikot. (3) Izve{tajot i drugite potrebni podatoci }e bidat ostaveni vo posebno dosie. Dosieto }e se vodi uredno i }e se klasira taka {to odgovorniot personal sekoga{ koga }e se ukaè potreba za toa }e moè da go pregleda.

Klasifikacija i individualizacija 67. Celite na klasifikacijata treba da bidat: a) Oddeluvawe na zatvorenicite koi poradi svoeto kriminalno minato ili lo{i sklonosti {tetno bi vlijaele vrz drugite osudenici. b) Rasporeduvawe na zatvorenicite vo grupi za da se olesni postapuvaweto so niv vo pogled na nivnoto povtorno prilagoduvawe vo op{testvoto. 68. Vo granicite na mo`nosto treba da se raspolaga so odvoeni zavodi ili posebni oddelenija vo eden zavod poradi razli~no post111

apuvawe so razli~ni grupi na zatvorenici. 69. Po priemot vo zavodot prou~uvaweto na li~nosta na zatvorenikot osuden na kazna ili merka vo opredeleno traewe treba vedna{ da se primeni programa za postapuvawe vrz osnova na podatocite so koi se raspolaga za negovite individualni potrebi, sposobnosti i psihi~ka sostojba.

Pogodnosti 70. Vo sekoj zavod treba da se vovede sistem na pogodnosti prilagoden na razli~nite grupi na zatvorenici i razli~nite metodi na postapuvawe, za da se pottiknat na dobro povedenie, razvivawe na smislata za odgovornost i nivniot interes i sorabotka vo pogled na postapuvaweto.

Rabota 71. (1) Rabotata za vreme na izvr{uvaweto na kaznata ne smee da ima poniùva~ki karakter. (2) Site zatvorenici imaat obvrska da rabotat vo zavisnost od nivnite fizi~ki i psihi~ki sposobnosti {to }e gi utvrdi lekar. (3) Zatvorenicite treba da se zanimavaat so korisna rabota {to }e gi angaìra vo tekot na traeweto na rabotniot den. (4) Vo granicite na mo`nostite rabotata treba da bide od takva priroda {to }e ja za~uva ili zgolemi nivnata sposobnost po izleguvaweto na sloboda ~esno da zarabotuvaat za svojot ìvot. (5) Treba da se obezbedi korisno stru~no obrazovanie za onie zatvorenici koi moàt da go koristat, a osobeno za mladite zatvorenici. (6) Vo granicite {to i odgovaraat na racionalnata stru~na selekcija, potrebite na administracijata i zavodskata disciplina na zatvorenicite treba da im se ovozmoì da go izberat vidot na rabotata {to sakaat da ja vr{at. 72. (1) Organizacijata i metodite na rabota vo kaznenite zavodi treba da bidat {to poblisku do organizacijata na metodite {to se primenuvaat za sli~na rabota nadvor od zavodot so cel zatvorenicite da se podgotvat za normalnite uslovi na rabota na sloboda. (2) Me|utoa, interesot i stru~noto obrazovanie na zatvorenicite ne treba da im bidat podredeni na èlbata da se ostvari dobivka od nivnata rabota. 73. (1) So industriskite pogoni i ekonomii na kaznenite zavodi treba vo prv red da upravuva administracijata na kaznenite zavodi, a ne privatni pretpriema~i. (2) Koga zatvorenicite vr{at rabota koja ne e pod kontrola na 112

administracijata treba da ostanat pod nadzor na zavodskiot personal. Licata za ~ija smetka se vr{i rabotata, osven ako se raboti za drugi dr`avni ustanovi, moraat na administracijata da 単 go platat normalniot voobi~aen nadomestok za rabotata vodej}i sekoga{ smetka za rabotniot u~inok na sekoj zatvorenik. 74. (1) Merkite na pretpazlivost propi{ani za za{tita pri rabota, sigurnosta i zdravjeto za slobodnite rabotnici, treba da se primenuvaat i vo kaznenite zavodi. (2) Treba da se donesat odredbi za nadomest na {teta na zatvorenicite za nesre}ni slu~ai pri rabota i za profesionalni zaboluvawa, pod istite uslovi koi spored zakonot se odnesuvaat i za slobodnite rabotnici. 75. (1) Maksimalniot broj na rabotni ~asovi na zatvorenicite vo denot ili vo nedelata, treba da bide utvrden so zakon ili so administrativen pravilnik, vodej}i smetka za propisite ili za lokalnite obi~ai koi se primenuvaat za slobodnite rabotnici. (2) Vo taka utvrdenite ~asovi treba da se ostavi eden den odmor vo nedelata i dovolno vreme za nastava i drugi aktivnosti koi se predvideni za postapuvawe i prevospituvawe na zatvorenicite. 76. (1) Rabotata na zatvorenikot treba da bide pravedno nagradena. (2) So pravilniot treba da im se dozvoli na zatvorenicite barem eden del od svojot nadomestok da go upotrebat za kupuvawe na odobreni predmeti nameneti za nivna li~na upotreba, a drugiot del da go pra}aat na svoite semejstva. (3) So pravilnikot, isto taka, treba da se predvidi eden del od nadomestokot da go zadr`i administracijata za da sozdade za{teda koja }e mu se predade na zatvorenikot pri pu{taweto na sloboda.

Nastava i slobodno vreme 77. (1) Treba da se prezemat merki da se razvie nastava za site zatvorenici koi se vo sostojba da ja koristat pri {to treba da se podrazbere i religiozna nastava vo zemjite kade {to toa e mo`no. Nastavata za nepismenite i mladite zatvorenici treba da bide zadolìtelna i administracijata mora da 単 posveti posebno vnimanie. (2) Vo granicite na mo`nostite nastavata koja {to im se pruà na zatvorenicite treba da bide usoglasena so sistemot na javnata nastava za da moàt bez te{kotii da go prodolàt svoeto obrazovanie po pu{taweto na sloboda. 78. So cel zatvorenicite fizi~ki i du{evno dobro da se ~uvstvuvaat vo site zavodi treba da se organiziraat zabavni i kulturni aktivnosti. 113

Op{testvenite odnosi i pomo{ po izleguvaweto od zavodot 79. Posebno vnimanie treba da mu se posveti na odrùvaweto i podobruvaweto na odnosite me|u zatvorenicite i nivnite semejstva koga e toa poèlno i vo interes na dvete strani. 80. (1) Od samiot po~etok na osudata treba da se vodi smetka za idninata na zatvorenicite po nivnoto pu{tawe na sloboda. Zatvorenikot treba da se pottiknuva da odrùva i sozdava takvi odnosi so licata i organizaciite nadvor od ustanovata koi bi bile od interes za nivnoto semejstvo, a, isto taka, i vo interes za nivnoto sopstveno op{testveno prevospituvawe. 81. (1) Dràvnite ili nadràvnite slu`bi i organizacii {to im davaat pomo{ na zatvorenicite po pu{taweto na sloboda vo granicite na mo`nostite treba na oslobodenite zatvorenici da im pribavat posebna dokumentacija i ispravi za identitetot, da im obezbedat stan, rabota, pristojna obleka koja odgovara na klimata i godi{noto vreme, kako i posebni sredstva za da stignat do opredeleno mesto i da moàt normalno da ìveat neposredno po izleguvaweto na sloboda. (2) Nadle`nite pretstavnici na tie organizacii treba da imaat pristap vo zavodot i do zatvorenicite. Od samiot po~etok na osudata od niv treba da se bara mislewe za predlozite za prevospituvawe na zatvorenicite. (3) Poèlno e aktivnostite na ovie organi da bidat {to pove}e centralizirani i usoglaseni so cel najdobro da se iskoristat nivnite usilbi. B. DU[EVNO BOLNI I DU[EVNO NENORMALNI ZATVORENICI

82. (1) Du{evno bolnite lica ne treba da se zadrùvaat vo zatvor tuku treba da se prezemat merki {to e mo`no pobrgu da se premestat vo ustanovi za du{evno bolni lica. (2) Zatvorenicite koi boleduvaat od du{evni afektivni sostojbi i abnormalnosti treba da se podvedat na lekuvawe vo specijalizirani ustanovi koi se pod sanitarna uprava. (3) Za vreme na nivnoto prestojuvawe vo zatvorot ovie lica treba da se stavat pod nadzor na lekar. (4) Lekarskata odnosno psihijatriskata slu`ba na kaznenite zavodi treba da im obezbedi psihijatrisko le~ewe i na site ostanati zatvorenici na koi im e potrebno takvo lekuvawe. 83. Vo soglasnost so nadle`nite organi poèlno e psihijatriskoto lekuvawe ako e potrebno da se prodolì i po pu{taweto na sloboda i da se obezbedi op{testvena pomo{ od psihijatriski karak-ter po 114

pu{taweto na sloboda. V. UAPSENI I PRITVORENI LICA

84. (1) Vo slednive odredbi za 'obvineto" se narekuva sekoe uapseno ili zatvoreno lice za nekoja povreda na krivi~niot zakon koe e zadràno vo policiski pritvor, no koe se u{te ne e osudeno. (2) Obvinetiot se smeta za nevin i kako so takov so nego treba da se postapuva. (3) Ne dopiraj}i vo zakonskite odredbi za za{tita na li~nata sloboda, nitu vo odredbite koi ja predviduvaat postapkata za gonewe na obvinetite tie }e uìvaat specijalen reìm vrz koi e pomesten opisot na slednive pravila. 85. (1) Obvinetite treba da bidat oddeleni od osudenite zatvorenici. (2) Mladite zatvoenici treba da bidat oddeleni od vozrasnite. Po pravilo tie treba da se zatvoreni vo posebni zavodi. 86. Obvinetite lica treba da se smestat vo posebni sobi dokolku ne se vo pra{awe razli~ni lokalni obi~ai so ogled na klimata. 87. Vo granicite koi odgovaraat na odrùvaweto na primerniot red vo zavodot obvinetite, ako toa go sakaat, moàt da se hranat na svoj tro{ok nabavuvaj}i hrana od nadvor so pomo{ na upravata, preku svoite semejstva ili prijateli. Vo sprotivno upravata e dol`na da vodi grià za nivnata ishrana. 88. (1) Na obvinetiot treba da mu se dozvoli da nosi sopstvena obleka dokolku taa e ~ista i pristojna. (2) Ako obvinetiot nosi zavodska uniforma, taa mora da se razlikuva od uniformata na osudenite lica. 89. Na obvinetiot treba sekoga{ da mu se ovozmoì da raboti, no toj ne moè da bide obvrzan da raboti. Dokolku raboti treba da bide platen za toa. 90. Na sekoe obvineto lice treba da mu se dozvoli na svoj tro{ok ili na smetka na drugi da nabavuva knigi, vesnici, potreben pribor za pi{uvawe kako i drugi sredstva za rabota vo onie granici {to go dozvoluva sudskata istraga, bezbednosta i primerniot red vo ustanovata. 91. Na obvinetoto lice treba da mu se dozvoli da prima poseti i koristi medicinski uslugi od svojot li~en lekar ili stomatolog toga{ koga negovoto barawe e razumno i ako e vo sostojba da gi nadomesti tro{ocite. 92. Na obvinetiot treba da mu se ovozmoì vedna{ da go izvesti svoeto semejstvo za li{uvaweto od sloboda i da gi uìva site razumni 115

pogodnosti za da moè da ostane vo vrska so semejstvoto i prijatelite i da gi prima nivnite poseti so edinstven uslov {to se odnesuva na ograni~uvawata i nadzorot {to se potrebni i vo interes na sudskata istraga, bezbednosta i primerniot red vo ustanovata. 93. Na obvinetiot treba da mu se dozvoli da bara postavuvawe branitel po slu`bena dol`nost i da prima poseti od svojot branitel vo vrska so svojata odbrana. Treba da mu se ovozmoì da gi podgotvi i da gi predade na svojot branitel doverlivite upatstva. Za taa cel treba da mu se dade pribor za pi{uvawe ako toa go pobara. Sostanocite me|u obvinetiot i negoviot branitel moàt da bidat pod prismotra na slu`benik na policijata ili zavodot no, ne i da bidat prislu{uvani. G. LICA OSUDENI PORADI DOLGOVI I NA CIVILEN ZATVOR

94. Vo zemjite vo ~ie zakonodavstvo e predviden zatvor poradi dolgovi ili drugi oblici na zatvor izre~en so odluka na sud, zatvorenicite ne smeat da bidat izloèni na pogolemi ograni~uvawa nitu pak so niv smee postrogo da se postapuva odo{to toa e potrebno za odrùvawe na bezbednosta i redot. Postapuvaweto so niv ne smee da bide ponepovolno od postapuvaweto so obvinetite lica so taa razlika {to sepak e mo`no eventualno da se obvrzat da rabotat. 95. Ne zadiraj}i vo odredbite na ~l. 9 od Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava, licata uapseni ili zatvoreni, a ne osudeni, uìvaat ista za{tita kako {to e nazna~ena vo prviot i vtoriot del od oddelot C. Soodvetnite odredbi od oddelot A moàt, isto taka, da se primenuvaat koga nivnata namena e korisna za taa posebna kategorija na zatvorenici, pod uslov da ne se prezemeni nikakvi merki koi zna~at deka merkite na prevospituvawe ili rehabilitacija moàt da se primenuvaat vo bilo koj oblik sprema licata na koi ne im e staveno na tovar kakvo i da e krivi~no delo.

116

POSTAPKI ZA EFIKASNA IMPLEMENTACIJA NA STANDARDNITE MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE Usvoeni od strana na Ekonomsko-socijalniot sovet na 21-to plenarno zasedanie so Rezolucija 1984/47 od 25 maj 1984 godina Nalov na orginalot: Procedures for the Effective implementation of the Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners Zemaj}i go predvid zna~eweto na preporakite sodràni vo standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite usvoena od Prviot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite, potvrdeni od strana na Sovetot so rezolucija 663 C (XXIV) od 31. 07. 1957 godina, Zabeleùvaj}i go so zadovolstvo, vlijanieto {to Pravilata go imaat vrz nacionalnite zakondavstva i praktika, Zagrièni, me|utoa, deka se u{te postojat pre~ki od razli~en vid za celosnata primena na Pravilata kako {to e zabeleàno i vo periodi~nite izve{tai na ON, Povikuvaj}i se na preporakite na Petiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite i rezolucijata na Sovetot 1993 (LX) od 12. 05. 1976 godina vo koja od Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot se bara{e na svojata ~etvrta sesija da go prou~i primenuvaweto na Pravilata kako i da formulira pravila na postapkata za primena na Pravilata, Zemaj}i ja vo vid i so po~it, rabotata ostvarena od strana Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot vo ramkite na svojot mandat na negovata ~etvrta sesija od 1976 godina i na negovata osma sesija vo soglasnost so preporakite na {estiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, koj go povika Komitetot da ja finalizira rabotata na pravilata na postapkata vo duhot na negoviot izve{taj, 1. Gi odobruva pravilata na postapkata za poefektivna primena na standardnite minimalni pravila za tretman na zatvorenciite kako {to se dadeni vo aneksot na ovaa rezolucija; 2. Gi pokanuva dràvite-~lenki da gi zemat predvid pravilata kako {to se dadeni vo aneksot vo procesot na primenuvawe na Pravilata i vo nivnite periodi~ni izve{tai do ON; 3. Bara od generalniot sekretar da se poso~i ovaa rezolucija do vladite na dràvite-~lenki i da im pomogne vo pogled na primenata na 117

pravilata, po nivno barawe, vo soglasnost so pravilata na postapkata sodr`ani vo aneksot. PRILOG POSTAPKI ZA EFIKASNA IMPLEMENTACIJA NA STANDARDNITE MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE Pravilo 1

Site dràvi koi vo pogled na standardite za za{tita na site lica koi se vo bilo koja forma na zatvor ili pritvor ja prifatile primenata na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite treba da gi usvojat ovie Pravila Komentar: Generalnoto sobranie, vo svojata rezolucija 28. 58 (XXVI) od 20. 12. 1971 godina gi pokani site dràvi ~lenki da gi razgledaat Standardnite minimalni pravila i prepora~a tie da bidat efikasno primenuvani vo administriraweto na penalnite i korekcionite institucii i da se inkorporiraat vo nacionalnite zakonodavstva. Nekoi dràvi moè da imaat standardi koi se so ponapreden karakter od Pravilata i zatoa od niv ne se bara da gi prifatat ovie pravila. Tamu kade {to dràvite smetaat deka Pravilata treba da bidat harmonizirani so nivniot praven sistem i prisposobeni na nivnata kultura, pove}e se insistira na su{tinata na pravilata odo{to na prifa}awe na integralniot tekst na Pravilata. Pravilo 2

Prilagoduvaweto na ovie Pravila sprema postojnite pravni sistemi i kultura na dr`avite vo procesot na nivno inkorporirawe vo nacionalnite zakondavstva ne smee da zna~i dezavuirawe na duhot i celite na Pravilata kako i na Standardnite minimalni pravila. Komentar: Ovie pravila na postapkata ja naglasuvaat neophodnosta za inkorporirawe na Pravilata vo nacionalnoto zakonodavstvo a so toa se pokrivaat i izvesni aspekti od Praviloto 1. Pravilo 3

Standardnite minimalni pravila treba da bidat dostapni do site zainteresirani subjekti kako i regulativata koja zna~i primenuvawe na Pravilata, osobeno do slu`benite li-ca ovlasteni za primena na zakonot i personalot na korekci-onite institucii zaradi ovozmo`uvawe na nivna primena od strana na sistemot na krivi~noto pravo118

sudstvo. Komentar: Ova pravilo potencira deka Pravilata kako i nacionalnite zakoni i drugi pravila koi se odnesuvaat na nivnata primena, treba da bidat dostapni do site zainteresirani lica za nivnata primena a, posebno, licata zadol`eni za sproveduvawe na zakonot i personalot na instituciite za korekcija. Efikasna primena na Pravilata mo`e, isto taka, da vklu~uva organizirawe na trening-kursevi od strana na centralnata administracija vo ~ija nadle`nost se pra{awata na resocijalizacija. Diseminacijata73 na pravilata na postapkata se regulira so pravilata 7-9. Pravilo 4

Standardnite minimalni pravila, koi se inkorporirani vo nacionalnoto zakonodavstvo, isto taka, treba da bidat dostapni i jasni za site zatvorenici i site lica koi se nao|aat vo pritvor, koga istite se primaat vo institucijata kako i za vreme na nivnoto zadr`uvawe vo istata. Komentar: Za ostvaruvawe na celite na standardnite minimalni pravila, neophodno e Pravilata kako i nacionalnite zakoni i druga regulativa vo koi tie se inkorporirani da bidat dostapni do site zatvorenici i lica koi se nao|aat vo pritvor, so cel da se zgolemi svesta deka Pravilata prestavuvaat minimum uslovi koi se smetaat za prifatlivi od stana na ON. Zatoa, ova pravilo se javuva kako dopolnuvawe na praviloto 3. Sli~no barawe za dostapnost na Pravilata do licata ~ija za{tita tie ja obezbeduvat bila vospostavena so ~etirite @enevski konvencii od 12. 08. 1949 godina. Imeno so ~lenot 347 od Prvata konvencija, ~lenot 48 od Vtorata konvencija, ~lenot 127 od Tretata konvencija i ~lenot 144 od ~etvrtata imaat za zaedni~ko slednovo: "Visokite dogovorni strani, vo vreme na mir i vo vreme na vojna, }e prevzemaat ~ekori na diseminacija na tekstot na ovaa Konvencija, vo naj{iroki razmeri vo svojata zemja, i osobeno da go vklu~at izu~uvaweto na istite od strana na voenite i, ako e mo`no, vo civilnite institucii za nivnite principi da dobijat {iroka popularizacija a posebno me|u vooru`enite sili i medicinskiot personal."

Diseminacija (dissemination): {irewe, rasturawe, prenesuvawe na ne{to zaradi zapoznavawe.

119

Pravilo 5

Dr`avite treba da go informiraat generalniot sekretar na ON na period od pet godini za napreduvaweto vo pogled na primenata na Standardnite minimalni pravila kako i za faktorite i te{kotiite, dokolku takvi postojat vo pogled na primenata i toa preku odgovarawe na pra{alnikot ispraten od strana na generalniot sekretar. Ovoj pra{alnik treba da bide selektiven i ograni~en na konkretni pra{awa so cel da se obezbedi celosen pregled i studija za problemite na koi se odnesuva. Zemaj}i gi predvid izve{taite na vladite kako i drugite relevantni informacii so koi raspolagaat ON, generalniot sekretar treba da podgotvi nezavisen periodi~en izve{taj za napredokot {to e napraven vo pogled na primenata na Standardnite minimalni pravila. Vo podgotvuvaweto na takviot izve{taj generalniot sekretar mo`e da se koristi so pomo{ta na specijalizranite agenici i na relevantnite me|uvladini organizacii kako i na nevladinite organizacii koi imaat konsultativen status vo ramkite na Ekonomsko-socijalniot sovet. Generalniot sekretar treba da go podnese gorespomenatiot izve{taj do Komitetot za preven-cija i kontrola na kriminalitetot na razgleduvawe i nata-mo{na, soodvetna akcija. Komentar: Ekonomsko - socijalniot sovet vo svojata rezolucija 663 (XXIV) od 31. 07. 1957 godina, prepora~a generalniot sekretar da bide iformiran na period od pet godini za primenata na Standardnite minimalni pravila i go ovlasti da ja podgotvi publikacijata na takvite informacii, na soodveten na~in, i da pobara dopolnitelni informacii dokolku toa e potrebno. Baraweto, pak, na pomo{ od specijaliziranite agencii na ON, me|uvladinite i nevladinite organizacii e damne{na praktika na ON. Vo podgotvuvaweto na svojot nezavisen izve{taj vo odnos na napredokot vo primenuvaweto na Standardnite minimalni pravila, generalniot sekretar }e gi zema predvid, me|u drugoto, informaciite od organite za ~ovekovite prava, podkomisijata za prevencija na diskriminacijata i za{titata na malcinstvata, Komitetot za ~ovekovi prava koj funkcionira vo ramkite na Paktot za gra|anski i politi~ki prava kako i Komitetot za eliminacija na rasnata diskriminacija. Pravilo 6

Zaedno so informaciite navedeni vo Praviloto 5, dr`avite treba da mu dostavat na generalniot sekretar: (a) Kopii ili delovi od site zakoni, podzakonski akti i administrativni merki koi se odnesuvaat na primenata na Standardnite minimalni pravila vo odnos na licata koi se nao|aat vo zatvor i za 120

site mesta i programi koi se odnesuvaat na zatvoraweto; (b) Sekoj podatok i opisen materijal koj se odnesuva na programite za tretman, personalot i brojot na licata koi se nao|aat vo bilo koj oblik na zatvor kako i statisti~ki podatoci, dokolku e toa mo`no; (c) Sekoja druga relevantna informacija za primenuva-weto na Pravilata, kako i informacijata za mo`nite te{kotii vo nivnata primena. Komentar: Ovie barawa proizleguvaat od rezolucijata 663 C (XXIV) na Ekonomsko-socijalniot sovet i preporakite na kongresite na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite. Iako vo ovie dokumenti ne se navedeni specifi~no koi informacii se potrebni, sepak logi~no se nametnuva da se sobiraat navedenive inforamcii so cel da im se pomogne na dr`avite-~lenki vo nadminuvaweto na proble-mite niz razmena na iskustva. Natamu, baraweto na takvite informacii e analogno na postojniot sistem za periodi~no izvestvuvawe vo oblasta na ~ovekovite prava koj e vospostaven od strana na Ekonomsko-socijalniot sovet so negovata rezolucija 624 B (XXII) od 01. 08. 1956 godina. Pravilo 7

Generalniot sekretar treba da gi dostavi standardnite minimalni pravila i ovie pravila na postapkata na {to e mo`no pogolem broj na jazici i da gi napravi istite dostap-ni do site dr`avi, zainteresirani me|uvladini i nevladini organizacii so cel da se obezbedi naj{iroka cirkulacija na Pravilata i na postojnive pravila na postapkata. Komentar: Potrebata od naj{iroka mo`na diseminacija na Standardnite minimalni pravila e o~igledna. Bliskata sorabotka so site soodvetni me|uvladini i nevladini organizacii e zna~ajna za obezbeduvawe na poefektivna diseminacija i primena na Pravilata. Zatoa, Sekretarijatot treba da odr`uva tesna komunikacija so takvite organizacii i treba da im gi napravi dostapni site relevantni podatoci i informacii. Treba da se potiknuvaat ovie organizacii samite da gi diseminiraat informaciite za Standardnite minimalni pravila i pravilata za postapkata. Pravilo 8

Generalniot sekretar treba da gi diseminira negovite izve{tai za primenata na Pravilata, vklu~itelno, i analiti~kite sumirawa na periodi~nite pra{alnici, izve{taite na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot, izve{tai podgotveni od strana na kong121

resite na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite kako i izve{tai od kongresite, nau~nite publikacii i druga relevantna dokumentacija koja mo`e da bide od zna~ewe za natamo{nata primena na Standardnite minimalni pravila. Komentar: Ovie pravila na postapkata ja reflektiraat postojnata praktika na diseminacija na izve{taite kako del od dokumentacijata za zainteresiranite tela na ON kako {to se publikaciite na ON ili kako prilozi vo Yearbook on Human Rights, International review of Criminal policy, The Crime prevention, Criminal Justice Newsletter i drugi relevantni publikacii. Pravilo 9

Generalniot sekretar treba da obezbedi naj{iroko mo`no prepora~uvawe i upotreba na tekstot na Standardnite minimalni pravila od strana na ON vo site negovite rele-vantni programi, vklu~itelno, i aktivnostite na tehni~ka sorabotka. Komentar: Treba da bide obezbedeno site relevantni tela na ON da vklu~uvaat ili da gi prepora~uvaat Standardnite minimalni pravila i pravilata na postapkata so {to }e pridonesat za po{iroka disemi-nacija i zgolemvuvawe na svesta na specijaliziranite agencii, vladini, me|uvladini i nevladini organizacii i op{tata javnost vo odnos na Pravilata i posvetenosta na Ekonomsko-socijalniot sovet i General-noto sobranie vo odnos na nivnata primena. Stepenot na prakti~niot efekt na Pravilata vo pogled na korekcionata administracija vo golem del zavisi od merkite niz koi tie se prisposobeni od strana na lokalnata legislativa i administrativna praktika. Tie treba da bidat poznati i razbrani od strana na {irok spektar na profesionalci i neprofesionalni lica niz celiot svet. Zatoa, postoi golema potreba za pogolema popularizacija vo bilo koj oblik koj bi se obezbedil preku ~esto prepora~uvawe na Pravilata pridru`eno so kampawi za informirawe na javnosta. Pravilo 10

Vo ramkite na tehni~kata sorabotka i razvojnite programi, ON }e: (a) gi pomagaat vladite, na nivno barawe, vo vospostavuvaweto i zajaknuvaweto na kompleksen i human sistem za korekcija; (b) im davaat na vladite, na nivno barawe, pomo{ od eksperti i regionalni i me|unarodni sovetnici vo pogled na problematikata na prevencijata na kriminalitetot i krivi~noto pravosudstvo; 122

(c) promoviraat regionalni i nacionalni seminari i drugi sredbi na profesionalno i neprofesionalno nivo za natamo{na diseminacija na Standardnite minimalni pravi-la i pravilata na postapkata; (d) ja zajaknuvaat podr{kata na regionalnite instituti za istraùvawe i instituti za obuka vo odnos na prevencijata na kriminalitetot i krivi~noto pravosudstvo a koi insti-tucii se asocirani so ON. Institutite za istraùvawe i obuka na ON vo oblasta na prevencijata na kriminalitetot i krivi~noto pravosudstvo vo sorabotka so nacionalnite institucii }e razvivaat programi i materijali za obuka koi }e bidat bazirani vrz Standardnite minimalni pravila i ovie pravila na postap-kata, i koi }e bidat soodvetni za upotreba vo obrazovanieto vo oblata na krivi~nata pravda na site stepeni kako i specijaliziranite kursevi za ~ovekovi prava i so niv povrzanite temi. Komentar: Celta na ova pravilo e da se obezbedi tehni~ka pomo{ od strana na ON vo pogled na programi i aktivnosti na obuka preku regionalnite instituti koi }e se koristat kako posredni instrumenti vo pogled na primenuvaweto na Standardnite minimalni pravila i Pravilata na postapkata. Pokraj ovie redovni kursevi za obuka na personalot vklu~en vo procesot na korekcija, potrebni se prira~nici za obuka. Na nivoto na odlu~uvawe i kreirawe na politikata, potrebna e pomo{ od strana na eksperti, po barawe na dràvite - ~lenki. Ovaa ekspertska pomo{ e posebno zna~ajna vo pogled na primenuvaweto na Pravilata vo smisla na nivno pravilno tolkuvawe na niviot duh i so respektirawe na socijalno-ekonomskata struktura vo zemjite koi ja baraat vakvata pomo{. Pravilo 11

Komitetot na ON za prevencija i kontrola na krimina-litetot }e: (a) ja sledi primenata na Standardnite minimalni pravila, periodi~no, i }e vr{i elaboracija na potrebata za novi pravila, standardi i postapka koja }e se primenuva vo odnos na tretmanot na licata li{eni od sloboda; (b) ja sledi primenata na pravilata na postapkata vklu~itelno i periodi~noto izvestuvawe vo soglasnost so gorenavedenoto Praviloto 5. Komentar: Najgolemiot broj na informacii sobrani vo ramkite na perio123

di~nite pra{alnici kako i za vreme na ostvaruvaweto na tehni~kata pomo{ }e se dostavuvaat do Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot so {to }e se obezbeduva efektivnost na Pravilata vo pogled na podobruvaweto na praktikata na procesot na korekcija a koja e va`na zada~a na Komitetot ~ii preporaki }e ja determiniraat idnata akcija vo pogled na primenata na Pravilata zaedno so primenata na pravilata na postapkata. Komitetot zatoa jasno treba da gi definira postojnite nedostatoci ili pri~inite za slabata primena na Pravilata, me|u drugoto, niz kontakti so pravosudstvoto i ministrite za pravda na zemjite za da se obezbedat soodvetni re{enija za nadminuvawe na utvrdenite problemi. Pravilo 12

Komitetot za prevencija na kriminalitetot }e mu dava pomo{ na Generalnoto sobranie, Ekonomsko - socijalniot sovet i sekoe drugo telo na ON za ~ovekovi prava vo pogled na izvestuvawe za ad hoc komisii za anketi vo pogled na pra{a-wata za primena na Standardnite minimalni pravila. Komentar: Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot e nadle`en organ za sledewe na primenata na Standardnite minimalni pravila i istoto treba da gi pomaga gorenavedenite tela. Pravilo 13

Ovie pravila na postapkata se specijalni pravila vo odnos na drugi sredstva koi se obezbedeni so me|unarodnoto pravo ili utvredeni od strana na drugi tela i agencii na ON za adresirawe na povredite na ~ovekovite prava vklu~itelno i postapuvaweto po konstantnite {emi na povredi na ~oveko-vite prava vo soglasnost so rezolucijata na Ekonomsko-soci-jalniot sovet 1503 (XLVIII) od 27. maj 1970 godina, postapkata za komunikacija vo ramkite na Protokolot na Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava i postapkata za komunikacija vo ramkite na Me|unarodnata konvencija za eliminacija na site formi na rasna diskriminacija. Komentar: So ogled na toa deka Standardnite minimalni pravila adresiraat samo eden del od problematikata za ~ovekovite prava, ovie pravi-la na postapkata ne zna~at nemo`nost da se koristat i drugi pati{ta na ispravaweto na nekoja proveda na takvite prava vo soglasnost so postojnite me|unarodni i regionalni standardi i normi.

124

PRAKTI^NA IMPLEMENTACIJA NA STANDARDNITE MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE Rezolucija br. 4 od 8 maj 1995 godina, donesena na Devetiot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalot i postapuvawe so prestapnicite Naslov na orginalot: Practical Implementation of the Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners Imaj}i ja predvid dolgogodi{nata gri`a na Obedinetite nacii za humanizacija na krivi~nopravniot sistem voop{to, i na zatvorskiot posebno, Se potvrduva deka Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, usvoeni na Prviot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalot i postapuvawe so prestapnicite se zna~aen vodi~ za razvojot na kaznenata politika i praktika. Imaj}i ja predvid gri`ata na prethodnite kongresi za prevencija na kriminalalot i postapuvawe so prestapnicite vo odnos na razli~nite pote{kotii koi go popre~uvaat pravnoto vgraduvawe na Standardnite minimalni pravila, Povikuvaj}i se na rezoluciite od prethodnite kongresi za polo`bata na zatvorenicite, osobeno na rezolucijata 45/111 od 14 dekemvri 1990 godina na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii za osnovnite principi za postapuvawe so zatvorenicite usvoeni na prepotraka na VII - Kongres, Povikuvaj}i se na Rezolucijata 1994/18 od 25 juli 1994 godina na Ekonomskiot i socijalniot sovet na Obedinetite nacii za standardite i normite na kriminalnata prevencija i kriminalnata pravda, usvoena na preporaka na Komisijata za kriminalna prevencija i krivi~na pravda so koja sovetot gi potvrdil pra{alnicite na Standardnite minimalni pravila za tretman na zatvorenicite, Naglasuvaj}i ja va`nosta na me|unarodnite promeni i ra{irenosta na informacii i stavovi za prakti~ni dejstvija za zatvorskite sistemi ne samo me|u vladite, tuku isto taka i me|u profesionalnite organizacii, nau~nite institucii, nevladinite organizacii i javnosta, Svesni za potrebata zatvorskata administracija da odgovori na formite na politi~ki sudski i drugi kontroli (nadzori), Veruvaj}i deka vgraduvaweto vo zakonite na Standardnite mini125

malni pravila za tretmanot na zatvorenicite }e bide ponatamu olesneto sozdavaweto na golemi mo`nosti na zatvorskite upravi za dràvite ~lenki za prakti~na interpretacija i aplikacija na Standardnite minimalni pravila, Zabeleùvaj}i so po~it na rabotata zavr{ena od nevladinata megunarodna organizacija Penal Reform International i za podgotvuvaweto na prira~nikot Making Standards Works, 1. Gi povikuvame zemjite ~lenki: (a) Da odgovorat, dokolku toa u{te ne go storile, kako predmet na itnost na pra{alnikot na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite; (b) Da razmenat gledi{ta za podobruvawe na zatvorskite sostojbi i da ja zajaknat nivnata sorabotka vo taa oblast; (c) Da razmenuvaat informacii vo soglasnost so nacionalnoto zakonodavstvo vo vrska so prakti~nite sostojbi vo kaznenite institucii so javnosta, profesionalnite organizacii, nau~nite institucii i soodvetnite nevladini organizacii; (d) Da ja zgolemat transparentnosta vo zatvorskite sistemi i nivnoto funkcionirawe, ovozmoùvaj}i na~ini za nadgleduvawe od nezavisni nacionalni tela kako {to e sudska kontrola (nadzor) ili parlamentarna kontrola, nezavisna komisija ili naroden pravobra-nitel. 2. Ja povikuvame Komisijata za kriminalna prevencija i krivi~na pravda da gi ima zatvorskite sostojbi pod kontrola i se prepora~uva da diskutira na soodvetni sesii vo rabotni grupi za standardite i normite vo prevencijata na kriminalot i kriminalnata pravda na Obedinetite nacii, da se osnova efikasen informaciono-sobiren mehanizam, vodej}i smetka za rezultatite na pregledot na Obedinetite nacii za upotrebata i primenata na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. 3. Ja povikuvame Komisijata za prevencija na kriminalot i krivi~nata pravda da razmisluva za distribucijata na prira~nikot podgotven od Penal Reform International me|u zemjite ~lenki na Obedinetite nacii za nivna upotreba i uvaùvawe i da bara soveti vo odnos na podgotvuvaweto na podocne`nata verzija na prira~nikot da bide usvoen od Komisijata.

126

OSNOVNI PRINCIPI ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE Usvoeni od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 45/111 na 68to zasedanie od 14 dekemvri 1990 godina Naslov na orginalot: Basic Principles for the Treatment of Prisoners Generalnoto sobranie, Imaj}i ja predvid postojanata misla na Obedinetite nacii za humanizacija na krivi~noto pravo i za{titata na ~ovekovite prava, Isto taka imaj}i predvid deka zdrava politika za spre~uvawe i kontrola na kriminalot e zna~ajna za planiraweto na ekonomskiot i op{testveniot razvoj, Sogleduvaj}i deka Standardnite minimalni pravila za tretman na zatvorenicite usvoeni na Prviot kongres na Obedinetite nacii za spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite se od golema vrednost i vlijanie vo razvojot na kaznenata politika i praktika, Zemaj}i go predvid konceptot na prethodniot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, posmatraj}i gi pre~kite od razli~en vid {to ja spre~uvaat celosnata implementacija na Standardnite minimalni pravila, Veruvaj}i deka celosna primena na Standardnite minimalni pravila }e bide olesneta so sistematizirawe na osnovnite principi i nivno podvlekuvawe, Povikuvaj}i se na rezolucija 10 za polo`bata na zatvore-nicite i rezolucija 17 za ~ovekovi prava na zatvorenicite, usvoeni na Sedmiot kongres na Obedinetite nacii za spre~uvawe na krimina-litetot i postapuvawe so prestapnicite, Povikuvaj}i se isto taka na izve{tajot podnesen na desetata sednica na Komitetot za prevencija na kriminalitetot i kontrola na Caritas Internationalis, Crkovniot komitet za me|unarodni pra{awa na svetskiot sovet na crkvite, Me|unarodnoto zdru`enie na edukatori za svetski mir, Me|unarodnata asocijacija za edukacija na vozrasni, Me|unarodnata organizacija za ~ovekovi prava, Me|unarodnata organizacija za pomo{ na zatvorenici, Me|unarodnata unija na studenti, Svetskata aliansa na mladinska hristijanska asocijacija i Svetskiot sovet na starosedelci, {to se nevladini organizacii so konsultativen status so Ekonomskiot i op{testveniot sovet, Katego127

rija II. Povikuvaj}i se ponatamu na va`ni preporaki sodràni vo izve{tajot na Me|unarodniot podgotvitelen sostanok na Osmiot kongres na Obedinetite nacii za spre~uvawe na kriminalitetot i tretman na prestapnicite na tema II "Politika na krivi~noto pravo vo vrska so problemite na zatvaraweto, drugi kazneni sankcii i alternativni merki", Svesni za toa deka Osmit kongres se poklopuva so me|unarodnata godina na pismenosta {to ja proklamira{e Generalnoto sobranie vo negovata rezolucija 42/104 od 7 dekemvri 1987 godina, So èlba da se reflektira perspektivata zapi{ana na Sedmiot kongres, imeno deka funkcijata na sistemot na krivi~noto pravo treba da pridonese za za~uvuvawe na osnovnite vrednosti i normi na op{testvoto, Ja priznava korisnosta na nacrt deklaracijata za ~ovekovi prava na zatvorenicite, Gi potvrduva osnovnite principi za tretman na zatvorenicite sodràni vo aneksot na sega{nata rezolucija i bara od generalniot sekretar da ja isprati do dràvite ~lenki. PRILOG OSNOVNI PRINCIPI ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE 1. So site zatvorenici }e se postapuva so po~ituvawe na nivniot dignitet i vrednostite na ~ove~koto dostoinstvo 2. Nema da ima diskriminacija vrz osnova na rasa, boja, ra|awe, jazik, religija, politi~ko ili drugo opredeluvawe, nacionalno i socijalno poteklo i drugi polo`bi. 3. Vo sekoj slu~aj poèlno e da se respektira religioznoto veruvawe i kulturnoto nasledstvo na grupata na koja zatvorenicite ÂŁ pripa|aat, nezavisno {to baraat lokalnite uslovi. 4. Odgovornosta na zatvorot za zatvorenicite i za za{tita na op{testvoto od kriminal }e se vr{i vo ~ekor so drugite celi na dràvata i nejzinite fundamentalni odgovornosti za dobroto i razvoj na site ~lenovi na op{testvoto. 5. Osven za onie ograni~uvawa {to moè da se demonstriraat ili logi~ki da se dokaàt potrebni so faktot na zatvarawe, site zatvorenici }e gi koristat pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi dadeni vo Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot, i tamu kade dràvata za koja stanuva zbor e strana, Me|unarodniot dogovor za ekonomski, socijalni i kulturni prava, i Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava i kako prilog kon toa i Protokolot za pravoto na izbor kako i drugite prava dadeni vo dogovorite na obedi128

netite nacii. 6. Site zatvorenici }e go imaat pravoto da zemat u~estvo vo kulturni aktivnosti i obrazovanie nameneti za celosen razvoj na humana li~nost. 7. Usilbite {to se vr{at za ukinuvawe na zatvarawe vo samica kako kazna ili za restrikcija na nejzinoto koristewe za taa cel treba da vloùvaat prezemaat i pottiknuvaat. 8. Treba da se sozdavaat uslovi za plateno vrabotuvawe na zatvorenicite koe }e ja olesni nivnata reintegracija na pazarot na trudot vo zemjata i }e im dozvoli da pridonesuvaat za svoeto sopstveno izdrùvawe i izdrùvaweto na nivnoto semejstvo. 9. Zatvorenicite }e imaat pristap do zdravstvenite ustanovi {to postojat vo zemjata bez diskriminacija vrz osnova na nivniot praven status. 10. So u~estvo i participacija na op{testvoto i socijalnite institucii i so dol`na po~it kon interesite na `rtvite treba da se kreiraat povolni uslovi za reintegracija na porane{nite zatvorenici vo op{testvoto vo najdobri mo`ni uslovi. 11. Gore spomnatite principi }e se primenuvaat nepristrasno.

129

130

DEKLARACIJA ZA ZA[TITA NA SITE LICA OD MAÊWE I DRUGITE OBLICI NA SVIREPO, PONI@UVA^KO ILI NEHUMANO POSTAPUVAWE I KAZNUVAWE Usvoena od strana na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na 9 dekemvri 1975 so rezolucija 3452 (XXX) Naslov na orginalot: Declaration on the Protection of All Pesons from Being Subjected to Torture and Other Crual, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment Generalnoto sobranie, Zema vo predvid deka vo soglasnost so principite proklamirani vo Povelbata na Obedinetite nacii, osnovnite slobodi, pravdata i mirot vo svetlinata na priznavaweto na nerazdeliviot dignitet i ednakvite neotu|ivi prava na site ~lenovi na zaednicata, Smeta deka tie prava proizleguvaat od vrodenoto dostoinstvo na ~ovekot, Isto taka gi zema predvid obvrskite na dràvite koi gi svrzuva Povelbata, posebno ~lenot 55, kon op{to po~ituvawe na ~ove~kite prava i osnovnite slobodi i nivno izdigawe na povisoko ramni{te i nivno podrùvawe, Go zema vo vid ~lenot 5 na Univerzalnata deklaracija za ~ovekovite prava i ~lnot 7 na Megunarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava koi zboruvat za toa deka nikoj ne moè da bide izloèn na ma~ewe ili nekoe drugo svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe ili kaznuvawe, Ja usvojuva deklaracijata za za{tita na site lica od ma~ewe i drugi oblici na svirepo ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe. Tekstot na Deklaracijata se nao|a vo prilogot na rezolucijata kako smernica za site dràvi i drugi entiteti koi imaat izvr{na vlast. PRILOG DEKLARACIJA ZA ZA[TITA NA SITE LICA OD MAÊWE I DRUGITE OBLICI NA SVIREPO, NEHUMANO ILI PONI@UVA^KO POSTAPUVAWE I KAZNUVAWE ^len 1

1. Spored ovaa Deklaracija ma~eweto zna~i bilo kakov akt so koj namerno se predizvikuva silna bolka ili stradawe (telesno ili du{evno) koe nastanuva so dejstvo na slu`beno lice so namera od liceto 131

ili nekoj drug da dobie informacija ili priznanie za da se kazni za storeno delo ili poradi somnenie deka go storila deloto, da se zapla{i takvoto ili nekoe drugo lice. Stradaweto ili bolkata inherentni ili sledovatelni, koi proizleguvat od zakonskite sankcii, a se vo soglasnost so Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, se isklu~uvaat. 2. Ma~eweto pretstavuva pote{ko ili namerno svirepo, ne~ove~no ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe na zatvorenicite. ^len 2

Bilo koj oblik na ma~ewe ili na ostanatite oblici na svirepo, nehumano ili poni`uvas~ko postapuvawe i kaznuvawe pretstavuva povreda na ~ovekovoto dostoinstvo i mora da se opredeli kako nepo~ituvawe na celite na Povelbata na Obedinetite nacii, povreda na ~ovekovite prava i osnovnite slobodi proklamirani vo Univerzalnata deklaracija za ~ovekovite prava. ^len 3

Nitu edna dr`ava ne smee da dozvoli ili tolerira ma~ewe ili drugi oblici na svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe i kaznuvawe. Posebnite okolnosti kako {to se voena sostojba ili zakana so vojna, vnatre{na politi~ka nestabilnost ili bilo koja drug iten slu~aj, ne smeat da bidat opravduvawe za vr{ewe na ma~ewe ili nekoj drug na~in na postapuvawe so zatvorenicite ili izrekuvawe na kazna. ^len 4

Sekoja dr`ava, vo soglasnost so propisite na ovaa Deklaracija, mora da prezeme merki za spre~uvawe na ma~eweto i ostanatite oblici na svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe i kaznuvawe vo ramkite na svojot pravosuden sistem ^len 5

Nastavata za personalot koj gi sproveduva zakonskite odredbi i drugite slu`beni lica koi na nekoj na~in se odgovorni za zatvorenicite, mora da vodi smetka za voveduvawe zabrani za ma~ewe i drugite svirepi, ne~ove~ki postapuvawa ili kaznuvawa. Ovaa zabrana, isto taka sekoga{ koga toa ke bide prikladno }e bide vklu~ena vo op{tite pravila i upatstva koi ve}e postojat vo vrska so dol`nostite i zada~ite na onie lica koi imaat vrska so zatvorot ili prevospituvaweto. ^len 6

Sekoja dr`ava na svojata teritorija }e sproveduva sistematska revizija na metodite na soslu{uvawe i ostanatite postapki koi postojat vo vrska so pritvorot ili prevospituvaweto na osudenite lica, 132

so cel da se spre~at site obidi na ma~ewe i drugi oblici na ne~ove~ko ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe. ^len 7

Sekoja dràva mora da se griì sekoe maltretirawe kako {to e opi{ano vo ~len 1 da bide tretirano kako prekr{ok {to podleì na krivi~niot zakon. Toa mora da se odnesuva i na delata opredeleni kako u~estvo, sou~esni{tvo, pottiknuvawe ili obid da se izvr{i zlostor. ^len 8

Za sekoe lice za koe }e se utvrdi deka so pottiknuvawe na slu`beno lice e ma~eno, ili tretirano ili kaznuvano na nekoj svirep, nehuman ili poniùva~ki na~in, ima pravo da se àli i ima pravo slu~ajot nepristrasno da se ispita od strana na nadle`nite organi na dràvata vo koja toa se slu~uva ^len 9

Sekoga{ koga postoi osnova za veruvawe deka e storen nekoj oblik na ma~ewe, vo soglasnost so ~len 1, nadle`nite organi mora vedna{ da pristapat kon nepristrasna istraga, duri i toga{ koga ne bil vlo`en formalen prigovor. ^len 10

Ako spored ~len 8 i ~len 9 so istraùvawe se utvrdi deka e storeno nasilstvo, kako {to e izneseno vo ~len 1 treba da se pokrene krivi~na postapka protiv navedeniot prekr{itel, poedinec ili pove}e od niv, vo soglasnost so nacionalniot zakon. Ako tvrdeweto za drugite svirepi, nehumani i poniùva~kite dela e opravdano, navodniot prekr{itel ili prekr{iteli }e bidat podloèni na krivi~na, disciplinska ili na ostanatite soodvetni postapki. ^len 11

Koga }e se doka`e deka nekoj vid na ma~ewe e storen ili se primeneti nekoi drugi oblici na svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe, `rtvata mora da dobie nadomest ili kompenzacija vo soglasnost so nacionalniot zakon. ^len 12

Sekoj iskaz za koj }e se utvrdi deka e daden kako rezultat na ma~ewe ili ostanatite oblici na svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe ne mo`e da se koristi kako dokaz protiv toa lice ili nekoe drugo lice protiv koe se vodi postapkata.

133

134

TOKISKA DEKLARACIJA Upatstva na lekarite za povedenie vo vrska so ma~ewe i drugi oblici na svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe na lica li{eni od sloboda ili smesteni vo kazneni ustanovi Usvoena na 29-to Sobranie na Svetskoto medicinsko zdru`enie vo Tokiio, oktomvri, 1975 godina PREAMBULA

Na lekarot mu e ~est da se zanimava so medicina vo korist na ~ove{tvoto, da go so~uva i da go lekuva fizi~koto i mentalnoto zdravje bez ogled za koe lice se raboti, da gi olesni i ublaì stradawata na pacientot. Vrhovnoto po~ituvawe na ìvotot mora da se so~uva duri i vo slu~aj na zakana, a medicinskoto znaewe ne smee da se upotrebi sprotivno na zakonitostite na ~ove~nost. Spored ovaa deklaracija pod poimot ma~ewe se podrazbira namerno, sistematsko ili volevo predizvikuvawe na fizi~ko ili psihi~ko stradawe na edno ili pove}e lica bilo so prezemawe na sopstvena aktivnost bilo po naredba na vlasta, so cel prisiluvawe na nekoe lice kon davawe na informacii, priznavawe ili od bilo koi drugi pri~ini. DEKLARACIJA 1. Lekarot nema da pruì, pridonese ili da zeme u~estvo vo ma~ewe ili vo drug oblik na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe bez ogled na toa za kakvo delo se raboti, a za koe toa lice e osomni~eno, obvineto ili proglaseno za vinovno i bez ogled na veruvaweto i motivite na `rtvata, vo site situacii, vklu~itelno i onie na vooruèni sudiri ili gra|anski neredi. 2. Lekarot nema da gi stavi na raspolagawe osnovite, instrumentite, lekovite ili znaeweto so cel za ovozmoùvawe na ma~ewe ili drugi oblici na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe ili so cel so smaluvawe na sposobnostite na `rtvata da i se onevozmoì da se sprotivstavi na takvoto postapuvawe. 3. Lekarot nema da prisustvuva na nitu edno postapuvawe, primena ili zakana so primena na ma~ewe ili drugi oblici na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe. 4. Lekarot mora da bide celosno nezavisen vo donesuvaweto na 135

odlukite za lekuvawe na licata za koi medicinski e odgovoren. Osnovnata uloga na lekarot se sostoi vo ublaùvawe na nesre}ite na svojot blizok i nitu eden motiv, bilo od li~na, kolektivna ili od politi~ka priroda, ne smee da nadvladee nad ovaa visoka cel. 5. Koga zatvorenikot odbiva hrana, a lekarot smeta deka toa lice e vo sostojba objektivno i racionalno da rasuduva za posledicite na dobrovolnoto odbivawe na hranata, takvoto lice nema da bide ve{ta~ki hraneto. Odlukata za sposobnosta na zatvorenikot za takvo rasuduvawe mora da bide potvrdena od strana na najmalku eden nezavisen lekar. Posledicite koi moàt da nastanat poradi odbivaweto na hranata lekarot e dolèn da mu gi predo~i na zatvorenikot. 6. Svetskoto medicinsko zdruènie }e ja podrì i ohrabri me|unarodnata zaednica, nacionalnite medicinski zdruènija i svoite kolegi lekari, da go podràt lekarot i negovoto ili nejzinoto semejstvo vo slu~aite na zakani ili prezemawe na prisilba poradi odbivawe da odobri ma~ewe ili drugi oblici na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe.

136

NAÊLA NA MEDICINSKATA ETIKA KOI SE ODNESUVAAT NA ZDRAVSTVENIOT PERSONAL, POSEBNO NA LEKARITE, ZA ZA[TITA NA PRITVORENI I ZATVORENI LICA OD MAÊWE I DRUGITE OBLICI NA SVIREPO, PONI@UVA^KO ILI NEHUMANO POSTAPUVAWE I KAZNUVAWE Usvoeni od strana na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na 18 dekemvri 1982 so Rezolucija 37/194 Naslov na orginalot: Principles of Medical Ethics relevant to the Role of Health Personnel, in the Protection of Prisoners and Detainees Against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatmenet or Punishment. Generalnoto sobranie, Povikuvaj}i se na rezolucijata 31/85 od 13 dekemvri 1976 godina vo koja se povikuva Svetskata zdravstvena organizacija da podgotvi nacrt na kodeks za medicinskata etika za za{tita na licata koi na bilo koj na~in se pod istraga ili se vo zatvor, od ma~ewe ili drugi oblici na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe i kaznu-vawe. Izrazuvaj}i ja povtorno svojata blagodarnost na Izvr{niot odbor na Svetskata zdravstvena organizacija koja na svojata 63 sednica od januari 1979 godina odlu~i da gi predo~i na~elata vo izve{tajot pod naslov "Razvoj na kodeksot na medicinskata etika", koj vo prilog gi sodrì glavnite nacrt na~ela koi gi podgotvi Sovetot na me|unarodnata organizacija za medicinski nauki, pod naslov "Na~ela na medicinskata etika na zdravstveniot personal za za{tita na licata od ma~ewe i drugite svirepi, nehumani ili poniùva~ki postapuvawa i kaznuvawa", Imaj}i ja predvid rezolucijata 1981/27 na Ekonomskiot i Socijalniot sovet od 6 maj 1981, vo koja Sovetot prepora~uva Generalnoto sobranie da prezeme merki za finalizacija na Nacrt na~elata na medicinskata etika na svoeto 36 zasedanie, Povikuvaj}i se na Rezolucijata 36/61 od 25 noemvri 1981 vo koja e odlu~eno da se razgledaat Nacrt principite na medicinskata etika na 37 zasedanie, so mo`nost da se prifatat, Generalnoto sobranie e zagrièno zaradi faktot deka ne e retka pojavata deka lekarite i drugite zdravstveni rabotnici da se vklu~eni vo aktivnosti koi te{ko moàt da se dovedat vo soglasnost so medicinskata etika, Sogleduvaj}i deka vo celiot svet lekarskata dejnost ja vr{at se 137

pogolem broj na zdravstven personal koj nema soodvetna medicinska kvalifikacija, a prakticiraat kako lekari, nivni pomo{nici, terapeuti ili medicinski sestri pripravni~ki, Povikuvaj}i se so uvaùvawe na Tokiskata deklaracija na Svetskoto lekarsko zdruènie koe gi sodrì Nasokite za lekarite, a se odnesuvaat na ma~eweto i drugite svirepi, nehumani ili poniùva~ki postapuvawa i kaznuvawa vo vrska so pritvorot i zatvorot, prifateni na 29-to Svetsko sobranie na lekarite odràno vo Tokio vo 1975 godina, Konstatiraj}i deka dràvite - ~lenki, lekarskite zdruènija ili nekoi drugi tela, vo soglasnost so Tokiskata deklaracija, treba da prezemaat prikladni merki protiv bilo kakov obid na podloùvawe na zdravstvenite rabotnici ili ~lenovite na nivnite semejstva na zakana ili represija, ako odbijat da primenat ma~ewe ili ostanatite oblici na svirepi, nehumani ili poniùva~ki postapuvawa. Reafirmiraj}i ja Deklaracijata za za{tita na licata podloèni na ma~ewe i ostanatite svirepi, nehumani i poniùva~ki postapuvawa i kaznuvawa ednoglasno prifateni od Generalnoto sobranie so rezolucija 3452 (XXX) od 9 dekemvri 1975, vo koja se deklarira deka sekoj akt na ma~ewe ili drugite svirepi, nehumani ili poniùva~ki postapuvawa i kaznuvawe se smetaat za zagrozuvawe na ~ove~koto dostoinstvo, negacija na celite na Povelbata na Obedinetite nacii i povreda na Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot, Potsetuvaj}i deka vo soglasnost so ~len 7 na Deklaracijata prifatena so rezolucijata 3452 (XXX), sekoja dràva ~lenka }e se pogriì storitelite na site oblici na ma~ewe, kako {to e definirano vo ~lenot 1 na Deklaracijata, ili u~estvuvaweto vo niv, kako i sou~estvo ili obidot nekoj da se izma~uva, }e se smetaat za prekr{ok spored krivi~niot zakon. Uvereno deka pod nikakvi okolnosti ne treba da se kaznuva lice koi dava zdravstveni uslugi ako uslugite se vo soglasnost so medicinskata etika, bez ogled na toa dali od toa se ima nekakva korist ili liceto e prisileno da vr{i dejnost sprotivna na medicinskata etika, no, istovremeno, kr{eweto na medicinskata etika za koe e odgovoren zdravstveniot personal, a osobeno lekarite, povlekuva opredelenio posledici. So èlba da se vospostavat natamo{ni standardni propisi vrz toj plan, koi treba da gi primenuva zdravstveniot personal, a osobeno lekarite kako i slu`benicite na vladata: 1. Gi usvojuva Na~elata na medicinskata etika za zdravstveniot personal, posebno lekarite, za za{tita na zatvorenicite i licata pod istraga, protiv ma~ewe i ostanatite svirepi, nehumani ili poniùva~ki postapuvawa i kaznuvawa, i toa go izneasuva vo prilog na ovaa Rezolucija; 2. Gi povikuva site vladi vo {to pokratki vremenski intervali 138

da gi afirmiraat i distribuiraat Na~elata na medicinskata etika, kako i ovaa Rezolucija osobeno kaj medicinskite i paramedicinskite zdruènija i istra`nite i zatvoreski ustanovi na slu`beniot jazik na konkretnata dràva; 3. Gi povikuva site relevantni me|uvladini organizacii, a posebno Svetskata zdravstvena organizacija, kako i nevladinite organizacii koi se zainteresirani za sproveduvawe na Na~elata na medicinskata etika, istite da gi napravat poznati i dostapni do naj{irokiot krug, na poedinci, a osobeno onie aktivni na medicinskoto podra~je. PRILOG Na~ela na medicinskata etika za zdravstveniot personal, posebno lekarite, protiv ma~ewe i ostanatite svirepi, nehumani i poniùva~ki postapuvawa i kaznuvawa na pritvoreni i zatvoreni lica Na~elo 1

Zdravstveniot personal, posebno lekarite koi se odgovorni za medicinskata gri`a za zatvorenicite i licata vo pritvor, imaat zada~a da obezbedat za{tita na nivnoto telesno i du{evno zdravje i voobi~aeno da gi lekuvaat, na na~in kako i onie lica koi ne se vo zatvor ili vo pritvor. Na~elo 2

Zdravstveniot personal, posebno lekarite vo golem obem ja kr{at zdravstvenata etika i pravat prekr{ok spored prifatenite me|unarodni pravila, ako aktivno ili pasivno se vklu~at vo dejnosti koi zna~at u~estvo, sou~esni{ tvo, pottiknuvawe ili obid nekoe lice da se izma~uva ili vrz nego da se primenuva drug oblik na svirepo, nehumano ili poni`uva~ko postapuvawe i kaznuvawe. Na~elo 3

Aktot so koj zdravstveniot personal, a osobeno lekarite, vospostavuvaat bilo kakov profesionalen kontakt so zatvorenicite ili licata koi se pod istraga, a celta na toj kontakt ne e isklu~ivo povrzana so nivna za{tita ili podobruvawe na nivnoto telesno ili du{evno zdravje, prestavuva kr{ewe na medicinskata etika. Na~elo 4

Zdravstveniot personal, posebno lekarite ja kr{at medicinskata etika ako: a) gi iskoristat svoeto znaewe i ve{tina so cel da u~estvuvaat vo odnosot so zatvorenicite ili licata pod istraga na na~in {to mo`e negativno da vlijae na telesnoto i du{evnoto zdravje ili sostoj139

bata na takvite zatvorenici ili lica pod istraga {to e vo sprotivnost so soodvetnite me|unarodni pravila. b) Svedo~at ili u~estvuvaat vo svedo~ewe za sposobnostite na zatvorenicite ili licata pod istraga za bilo koj oblik na postapuvawa ili kaznuvawa koi mo`at negativno da vlijaat na nivnoto telesno i du{evno zdravje ili na bilo koj na~in da u~estvuvaat vo predizvikuvaweto na takvi postapki koi se vo sprotivnost so soodvetnite megunarodni pravila. Na~elo 5

Zdravstveniot personal, posebno lekarite ja kr{at medicinskata etika ako vo bilo koj slu~aj gi ograni~uvaat zatvorenicite ili licata pod istraga, osven ako toa e vo soglasnost so medicinskite kriteriumi nu`ni za za{tita na telesnoto i du{evnoto zdravje ili sigurnosta na zatvorenicite ili pritvorenite lica, nivnite soosudenici i ~uvari vo zatvorot ili pritvorot, i ne prestavuvaat opasnost za nivnoto telesno i du{evno zdravje. Na~elo 6

Gore spomnatite na~ela ne smeeat da se derangiraat po bilo koja osnova, duri ni toga{ koga se raboti za vonredna sostojba.

140

KONVENCIJA PROTIV MAÊWE I DRUGITE OBLICI NA SVIREPO, NEHUMANO ILI PONI@UVA^KO POSTAPUVAWE I KAZNUVAWE Usvoena i otvorena za potpi{uvawe, ratifikacija i pristapuvawe so rezolucija na Generalnoto sobranie na ON 39/46 od 10 dekemvri 1984 godina. Vleze vo sila na 26 juni 1987 vo soglasnost so ~l. 27 (1) Naslov na orginalot: Convention Against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment Dràvite ~lenki, na ovaa konvencija Smetaj}i deka, soglasno so principite na Povelbata na Obedinetite nacii, priznavaweto na ednakvi i neotu|ivi prava na site ~lenovi na ~ove~koto semejstvo pretstavuva osnova za sloboda, pravdina i mir vo svetot, Smetaj}i deka tie prava proizleguvaat od dostoinstvoto neodelivo od ~ovekovata li~nost, Smetaj}i deka dràvite se dol`ni, vrz osnova na Povelbata, osobeno na ~len 55, da go pottiknuvaat op{toto i vistinsko po~ituvawe na pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi, Vodej}i smetka za ~len 5 od Op{tata deklaracija za pravata na ~ovekot i za ~len 7 od Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava, spored koi nikoj ne moè da bide podloèn na tortura, nitu na surovi, ne~ove~ki ili poniùva~ki kazni ili postapki, Vodej}i smetka, isto taka, za Deklaracijata za za{tita na site lica od ma~ewe i drugi surovi, ne~ove~ki ili poniùva~ki kazni ili postapki, {to ja usvoi Generalnoto sobranie na 9 dekemvri 1975 godina, So èlba da ja zgolemat efikasnosta na borbata protiv ma~ewe i drugi surovi, ne~ove~ki ili poniùva~ki kazni ili postapki vo celiot svet, Se soglasija za slednoto: PRV DEL ^len 1

1. Vo smisla na ovaa konvencija, izrazot "tortura" go ozna~uva sekoj akt so koj na edno lice namerno mu se nanesuvaat bolka ili te{ki fizi~ki ili mentalni stradawa zaradi dobivawe od nego ili od nekoe treto lice izvestuvawe ili priznanie ili zaradi negovo kaznuvawe za delo {to toa ili nekoe treto lice go izvr{ilo ili za ~ie izv141

r{uvawe e osomni~eno, zapla{uvawe na toa lice ili vr{ewe pritisok vrz nego ili zapla{uvawe ili vr{ewe pritisok vrz nekoe treto lice ili od koja i da bilo druga pri~ina zasnovana vrz koja i da bilo druga forma na diskriminacija, ako taa bolka ili tie stradawa gi nanesuva slu`beno lice ili koe i da bilo drugo lice koe dejstvuva vo slu`beno svojstvo ili na negov pottik ili so negova izre~na ili molkumna soglasnost. Toj izraz ne se odnesuva na bolka ili stradawa {to se rezultat isklu~itelno od zakonskite sankcii, neodelivi od tie sankcii ili {to tie sankcii gi predizvikuvaat. 2. Ovoj ~len e bez {teta po koj i da bilo me|unaroden instrument ili koj i da bilo nacionalen zakon koj sodrì ili moè da sodrì odredbi od po{iroko zna~ewe. ^len 2

1. Sekoja dràva ~lenka prezema zakonski, administrativni, sudski ili drugi efikasni merki za da go spre~i izvr{uvaweto na ma~ewe na teritorijata pod nejzina jurisdikcija. 2. Kako opravduvawe za ma~ewe ne moè da se naveduva nikakva vonredna okolnost bilo da se raboti za voena sostojba ili za opasnost od vojna, vnatre{na politi~ka nestabilnost ili za koja i da bilo druga vonredna sostojba. 3. Kako opravduvawe za tortura ne moè da se naveduva naredba na nekoja pretpostavena li~nost ili organ na vlasta. ^len 3

1. Niedna dràva ~lenka nema da protera, istera, nitu predade edno lice na druga dràva ako postojat seriozni pri~ini da se posomneva deka moè da bide podloèno na ma~ewe. 2. Za da go utvrdat postoeweto na takvi pri~ini, nadle`nite organi }e vodat smetka za site relevantni okolnosti, vklu~uvaj}i go eventualno, postoeweto na niza sistematski, seriozni, o~igledni ili masovni povredi na pravata na ~ovekot vo taa dràva. ^len 4

1. Sekoja dràva ~lenka nastojuva spored svoeto krivi~no pravo site akti na tortura da se smetaat kako krivi~ni dela. Ist e slu~ajot i so obidot za vr{ewe tortura ili nekoj drug akt {to }e go izvr{i nekoe lice, a koj pretstavuva sou~esni{tvo ili u~estvuvawe vo akt na tortura. 2. Sekoja dràva-~lenka opredeluva za ovie dela soodvetni kazni so koi e zemena predvid nivnata teìna. ^len 5

1. Sekoja dr`ava-~lenka prezema potrebni merki za da ja utvrdi svojata nadle`nost za krivi~nite dela spomnati vo ~len 4, vo slednite 142

slu~ai: a) Ako krivi~noto delo e izvr{eno na teritorijata pod jurisdikcija na spomnatata dràva ili na vozduhoplovi ili brodovi zapi{ani vo taa dràva; b) Ako navodno izvr{itelot na krivi~noto delo e dràvjanin na spomnatata dràva; c) ako `rtvata e dràvjanin na spomnatata dràva i ako toa go smeta za potrebno. 2. Sekoja dràva-~lenka prezema, isto taka, potrebni merki za da ja utvrdi svojata nadle`nost za spomnatite krivi~ni dela vo slu~aj navodniot izvr{itel na tie dela da e na teritorijata pod nejzija jurisdikcija i spomenatata dràva da ne go predava, soglasno so ~len 8, na edna od dràvite spomnati vo to~ka 1 od ovoj ~len. 3. Ovaa konvencija ne isklu~uva ni~ija krivi~na nadle`nost zasnovana vrz nacionalnoto zakonodavstvo. ^len 6

1. Ako smeta deka toa so okolnostite e opravdano, po razgleduvaweto na izvestuvawata so koi raspolaga, sekoja dràva ~lenka na ~ija teritorija se nao|a liceto za koe postoi somnenie deka go izvr{ilo krivi~noto delo spomnato vo ~len 4, obezbeduva apsewe na toa lice ili gi prezema site potrebni sudski merki za da ja obezbedi negovata prisutnost. Toa apsewe i tie merki treba da bidat vo soglasnost so zakonodavstvoto na spomnatata dràva; tie moàt da se sproveduvaat samo vo rokot potreben za poveduvawe krivi~no gonewe ili postapka za izdavawe. 2. Spomnatata dràva prethodno neodlo`no vr{i istraga zaradi utvrduvawe na faktite. 3. Sekoe lice uapseno soglasno so to~ka 1 od ovoj ~len moè neodlo`no da stapi vo kontakt so najbliskiot ovlasten pretstavnik na dràvata ~ie dràvjanstvo go ima ili, ako stanuva zbor za apatrid, so pretstavnikot na dràvata vo koja ima voobi~aeno ìveali{te. 4. Ako edna dràva uapsila edno lice, vo soglasnost so odredbite na ovoj ~len, taa za toa apsewe i za okolnostite so koi se opravduva toa apsewe vedna{ gi izvestuva dràvite spomnati vo to~ka 1 od ~len 5. Dràvata koja ja sproveduva prethodnata istragata spomnata vo to~ka 2 od ovoj ~len nabrzo za toa im gi soop{tuva zaklu~ocite na spomnatite dràvi i gi izvestuva dali ima namera da ja vr{i svojata nadle`nost. ^len 7

1. Dr`avata ~lenka na teritorijata pod ~ija jurisdikcija e otkrien navodniot izvr{itel na krivinoto delo spomnato vo ~len 4, ako ne izvr{i predavawe na toj izvr{itel, vo slu~aite spomnati vo ~len 5 go podnesuva predmetot do nadle`nite organi za da sprovedat krivi~143

na postapka. 2. Tie organi donesuvaat odluka pod istite uslovi kako i za sekoe drugo te{ko krivi~no delo od op{toto pravo vo soglasnost so pravnite propisi na taa dr`ava. Vo slu~aite spomnati vo to~ka 2 od ~len 5, dokaznite pravila {to se primenuvaat na gonewe i na osudi na nieden na~in ne se pomalku strogi od pravilata {to se primenuvaat vo slu~aite spomnati vo to~ka 1 od ~len 5. 3. Sekoe lice koe se goni za koe i da bilo krivi~no delo spomnato vo ~len 4 ima zagarantirano pravo na pravi~no postapuvawe vo site fazi na postapkata. ^len 8

1. Krivi~nite dela spomnati vo ~len 4 avtomatski se vnesuvaat vo sekoj dogovor za izdavawe sklu~en pome|u dràvite ~lenki. Dràvite ~lenki se obvrzuvaat deka spomnatite krivi~ni dela }e gi vnesat vo sekoj dogovor za izdavawe {to }e go sklu~at pome|u sebe. 2. Ako na edna dràva ~lenka, koja izdavaweto go uslovuva so postoewe na dogovor, druga dràva-~lenka, so koja ne e vrzana so dogovor za izdavawe, ÂŁ podnese barawe taa moè da ja smeta ovaa konvencija kako pravna osnova za izdavawe vo pogled na spomnatite krivi~ni dela. Izdavaweto zavisi od drugi uslovi predvideni so pravoto na zamolenata dràva. 3. Dràvite ~lenki koi izdavaweto ne go uslovuvaat so postoewe dogovor me|usebno gi priznavaat spomnatite krivi~ni dela kako slu~ai za izdavawe vo uslovite predvideni so pravoto na zamolenata dràvata. 4. Pome|u dràvite-~lenki spomnatite krivi~ni dela se smetaat, zaradi izdavawe, kako da se storeni kako spored mestoto na nivnoto izvr{uvawe taka i spored teritorijata pod jurisdikcija na dràvite {to se dol`ni da ja utvrdat svojata nadle`nost spored to~ka 1 od ~l. 5. ^len 9

1. Dràvite ~lenki si ukaùvaat edna na druga naj{iroka mo`na pravna pomo{ vo sekoja krivi~na postapka vo vrska so krivi~nite dela spomnati vo ~len 4, vklu~uvaj}i go i dostavuvaweto na site dokazni elementi so koi raspolagaat i koi se potrebni zaradi postapka. 2. Dràvite ~lenki gi izvr{uvaat svoite obvrski vo soglasnost so to~ka 1 od ovoj ~len soglasno so sekoj dogovor za pravna pomo{ {to moè da postoi me|u niv. ^len 10

1. Sekoja dràva ~lenka }e se griì za poznavaweto i informiraweto za zabranata na tortura da bide sostaven del na obrazovanieto na civilniot ili voeniot personal zadolèn za primena na zakonite, na medicinskiot personal, vr{itelite na javni funkcii i drugite 144

lica koi mo`at na koj i da bilo na~in da u~estvuvaat vo ~uvaweto, soslu{uvaweto ili postapuvaweto so nekoe uapseno, ili pritvoreno ili zatvoreno lice. 2. Sekoja dr`ava ~lenka ja vnesuva spomnatata zabrana vo utvrdenite pravila ili upatstva so obvrskite i dol`nostite na tie lica. ^len 11

1. Sekoja dr`ava-~lenka vr{i sistematski nadzor nad pravilata, upatstvata, metodite i praktikata na soslu{uvawe i nad odredbite vo vrska so ~uvaweto i postapuvawe na koj i da bilo na~in so uapsenite, pritvorenite ili zatvorenite lica na nekoja teritorija pod nejzina jurisdikcija, a zaradi spre~uvawe na sekoj slu~aj na tortura. ^len 12

Sekoja dr`ava ~lenka se gri`i nadle`nite organi neodlo`no da izvr{at nepristrasna istraga sekoga{ koga postojat opravdani pri~ini za somnenie deka akt na tortura e izvr{en na nekoja teritorija pod nejzina jurisdikcija. ^len 13

Sekoja dràva - ~lenka na sekoe lice koe tvrdi deka bilo podloèno na tortura na nekoja teritorija pod nejzina jurisdikcija mu obezbeduva pravo da se àli do nadle`nite organi na spomenatata dràva koi neodlo`no i nepristrasno }e go ispitaat slu~ajot. }e se prezemat merki zaradi obezbeduvawe za{tita na liceto koe se àlelo i na liceto kako svedok od sekoe lo{o postapuvawe ili od kakvo i da bilo zapla{uvawe poradi podnesena àlba ili kakva i da bilo dadena izjava. ^len 14

1. Sekoja dr`ava ~lenka, vo svojot praven sistem, ÂŁ garantira na `rtvata na nekoj akt na tortura pravo na dobivawe nadomest i pravedno i soodvetno obe{etuvawe, vklu~uvaj}i gi sredstvata potrebni za negova {to pocelosna rehabilitacija. Vo slu~aj na smrt na `rtvata na akt na tortura, imatelite na pravata na taa `rtva polagaat pravo na obe{-tetuvawe. 2. Ovoj ~len ne isklu~uva nikakvo pravo na obe{tetuvawe {to bi go imala `rtvata ili koe i da bilo drugo lice vo soglasnost so nacionalnoto zakonodavstvo. ^len 15

Sekoja dràva - ~lenka se griì izjavata za koja }e se dokaè deka e dobiena so tortura da ne moè da bide navedena kako dokazen element vo nekoja postapka, osven protiv liceto obvineto za tortura za da se utvrdi deka izjavata e dadena. 145

^len 16

1. Sekoja dràva - ~lenka se obvrzuva deka na teritorijata pod svoja jurisdikcija }e zabrani primena na drugi dokumenti za voveduvawe na surovi, ne~ove~ki ili poniùva~ki kazni ili postapki, a {to ne se akti na tortura utvrdeni vo ~len 1 ako takvite akti gi vr{i pretstavnik na javna funkcija ili nekoe drugo lice koe istapuva vo slu`beno svojstvo, ili po negovo pottiknuvawe ili so negova izre~na ili molkumna soglasnost. Posebno, obvrskite navedeni vo ~l. 10, 11, 12 i 13 se primenuvaat taka {to poimot ma~ewe }e bide zamenet so poim na drugi formi na svirepi, ne~ove~ki ili poniùva~ki kazni ili postapki. 2. Odredbite na ovaa konvencija ne odat na {teta na odredbite na koj i da bilo me|unaroden instrument ili nacionalen zakon koi zabranuvaat surovi, ne~ove~ki ili poniùva~ki kazni ili postapki ili koi se odnesuvaat na izdavawe ili proteruvawe. VTOR DEL ^len 17

1. Formiran e Komitet protiv tortura (vo natamo{niot tekst: Komitet) ~ii funkcii se definirani. Komitetot go so~inuvaat deset eksperti so visoki moralni kvaliteti ~ija kompetentnost vo oblasta na pravata na ~ovekot e priznaena i koi zasedavaat vo li~no svojstvo. Eksperti izbiraat dràvite - ~lenki, vodej}i smetka za pravednata geografska zastapenost i zna~eweto na u~estvoto vo rabotata na Komitetot na nekoi lica so pravno iskustvo. 2. ^lenovite na Komitetot se izbiraat so tajno glasawe spored listata na kandidati {to }e ja opredelat dràvite - ~lenki. Sekoja dràva ~lenka moè da opredeli eden kandidat kogo go izbira me|u svoite dràvjani. Dràvite - ~lenki go imaat predvid zna~eweto na faktot opredeleni kandidatite istovremeno da bidat ~lenovi na Komitetot za pravata na ~ovekot, osnovan vo soglasnost so Me|una-rodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava, i spremni da bidat ~lenovi na Komitetot protiv tortura. 3. ^lenovite na Komitetot se izbiraat na sostanocite na dràvite ~lenki {to gi svikuva generalniot sekretarijat na Obedinetite nacii i {to se odrùvaat sekoja vtora godina. Na tie sostanoci, na koi kvorum so~inuvaat dve tretini od dràvite ~lenki, za ~lenovi vo Komitetot se kandidatite koi }e dobijat najgolem broj glasovi i apsolutno mnozinstvo na glasovite na pretstavnicite na dràvite ~lenki {to se prisutni i {to glasaat. 4. Prvite izbori }e se sprovedat najdocna {est meseci po datumot na vleguvaweto na ovaa konvencija vo sila. Najmalku ~etiri meseci pred datumot na sekoj izbor, generalniot sekretar na Obedinetite nacii im upatuva pismo na dràvite ~lenki i gi povikuva svoi kanditaturi da podnesat vo rok od tri meseci. Generalniot sekretar, 146

sostavuva lista spored abecedniot red na site odredeni kandidati, naveduvaj}i gi dràvite ~lenki {to gi odredile i im ja dostavuva na dràvite ~lenki. 5. ^lenovite na Komitetot se izbiraat na ~etiri godini. Tie moàt povtorno da se izberat ako bidat povtorno kandidirani. Me|utoa, mandatot na petminata ~lenovi izbrani na prvite izbori im prestanuva po dve godini. Neposredno po prvite izbori, imiwata na tie pet ~lenovi gi izvlekuva so `rebka pretsedatelot, na sostanocite spomenati vo to~ka 3 od ovoj ~len. 6. Ako eden ~len na Komitetot po~ine, se razre{i od funkciite ili od koja i da bilo druga pri~ina ne bide vo sostojba da gi vr{i svoite funkcii vo Komitetot, dràvata ~lenka {to go opredelila imenuva drug ekspert, svoj dràvjanin, koj ostanuva vo Komitetot za preostanatoto vreme na mandatot, pod rezerva na odobrenie na mnozinstvoto dràvi ~lenki. Se smeta deka ova odobrenie e dobieno, osven ako polovinata dràvi ~lenki ili pove}e od polovinata ne iznesat sprotivno mislewe vo rok od {est nedeli od momentot koga generalniot sekretar na Organizacijata na obedinetite nacii }e gi izvesti za predloènoto imenuvawe. 7. Dràvite ~lenki gi podnesuvaat tro{ocite na ~lenovite na Komitetot za periodot vo koj gi vr{at funkciite vo Komitetot. ^len 18

1. Komitetot izbira svoe biro za period od dve godini. ^lenovite na biroto moàt da bidat povtorno izbirani. 2. Komitetot sam go utvrduva svojot delovnik. Toj delovnik treba, me|utoa, da gi sodrì osobeno slednite odredbi: a) za kvorum e potrebno prisustvo na {est ~lenovi; b) odlukite na Komitetot se usvojuvaat so mnozinstvo glasovi na prisutnite ~lenovi. 3. Generalniot sekretar na Obedinetite nacii mu stava na raspolagawe na Komitetot personal i prostorii {to mu se potrebni za efikasno vr{ewe na rabotite {to mu e dovereni vo soglasnost so ovaa Konvencija. 4. Generalniot sekretar na Obedinetite nacii go svikuva prviot sostanok na ~lenovite na Komitetot. Po svojot prv sostanok, Komitetot se sostanuva vo site priliki predvideni so negoviot delovnik. 5. Dràvite ~lenki gi podnesuvaat tro{ocite za odrùvawe na sostanoci na dràvite ~lenki i Komitetot, vklu~uvaj}i pla}awe na Obedinetite nacii na site tro{oci, kako {to se tro{ocite na personalot i prostoriite {to Organizacijata }e gi angaìra, vo soglasnost so stav 3 na ovoj ~len.

147

^len 19

1. Dràvite ~lenki mu podnesuvaat na Komitetot, so posredstvo na generalniot sekretar na Obedinetite nacii, izve{taj za merki {to gi prezele za da gi ispolnat svoite obvrski vo soglasnost so ovaa konvencija, vo rok od edna godina, smetaj}i od denot na vleguvaweto na Konvencijata vo sila za zainteresiranata dràva ~lenka. Potoa, dràvite ~lenki sekoja ~etvrta godina podnesuvaat dopolnitelen izve{taj za site novi prezemeni merki i drugi izve{tai {to }e gi pobara Komitetot. 2. Generalniot sekretar na Obedinetite nacii ovie im go dostavuva izve{tajot na site dràvi ~lenki. 3. Komitetot go razgleduva sekoj izve{taj i moè da dava voop{teni komentari za izve{tajot za koi }e oceni deka se potrebni i i gi dostavuva na sekoja zainteresirana dràva - ~lenka. Taa dràva ~lenka moè da mu gi dostavi na Komitetot kako odgovor na site zabele{ki {to gi smeta kako korisni. 4. Komitetot moè da odlu~i vo godi{niot izve{taj, {to go sostavuva vo soglasnost so ~len 24, da gi povtori site komentari {to gi formuliral vo soglasnost so to~ka 3 od ovoj ~len, zaedno so zabele{kite {to po toa pra{awe se dobieni od zainteresiranata dràva ~lenka. Ako zainteresiranata dràva ~lenka toa go bara, Komitetot, isto taka, moè da go povtori izve{tajot {to go podnesol vrz osnova na to~ka 1 od ovoj ~len. ^len 20

1. Ako Komitetot primi verodostojni izvestuvawa za koi }e mu se stori deka sodràt sigurni izvestuvawa za toa deka tortura sistematski se primenuva na terirorijata na edna dràva - ~lenka, toj ja povikuva taa dràva da sorabotuva vo razgleduvaweto na tie izvestuvawa i, za taa cel, da go izvesti za svoite zabele{ki po toa pra{awe. 2. Vodej}i smetka za site zabele{ki {to eventualno }e gi podnese zainteresiranata dràvata ~lenka i za drugite soodvetni izvestuvawa so koi raspolaga, Komitetot moè, ako toa go smeta za opravdano, da zadolì eden ili pove}e svoi ~lenovi da pristapat kon doverliva istraga i za toa itno da mu podnesat izve{taj. 3. Ako istragata se sproveduva vo soglasnost so to~ka 2 od ovoj ~len, Komitetot bara sorabotka od zainteresiranata dràva - ~lenka. Vo dogovor so taa dràva - ~lenka, a zaradi istraga, moè da se predvidi poseta na teritorijata na taa dràva. 4. Otkako }e go razleda izve{tajot {to ~lenot ili ~lenovite }e mu go podnesat soglasno so to~ka 2 od ovoj ~len, Komitetot ÂŁ dostavuva zaklu~oci na zainteresiranata dràva - ~lenka, kako i site komentari i sugestii {to gi smeta za umesni, imaj}i ja predvid dadenata situacija. 148

5. Celokupnata aktivnost na Komitetot spomnata vo to~ka od 1 do 4 na ovoj ~len e doverliva, a vo site etapi od taa rabota postoi streme` kon postigawe sorabotka so dràvata - ~lenka. Koga }e ja zavr{i rabotata vo vrska so istragata vodena vo soglasnost so to~ka 2 i po konsultirawe so zainteresiranata dràva - ~lenka, Komitetot moè da odlu~i vo godi{niot izve{taj {to toj go sostavuva vo soglasnost so ~len 24 da vnese kratok izve{taj za rezultatite od rabotata. ^len 21

1. Sekoja dràva - ~lenka na ovaa konvencija moè, vo soglasnost so ovoj ~len, da izjavi vo sekoj moment deka priznava oti Komitetot e nadleèn da prima i da razgleduva soop{tenija vo koi edna dràva ~lenka tvrdi deka nekoja druga dràva ~lenka ne gi ispolnuva svoite obvrski vrz osnova na ovaa Konvencija. Tie soop{tenija moàt da se primaat i da se razgleduvaat vo soglasnost so ovoj ~len samo ako poteknuvaat od dràvata - ~lenka koja dala izjava deka, {to se odnesuva do nea, ja priznava nadle`nosta na Komitetot. Komitetot ne prima nikakvo soop{tenie koe se odnesuva na dràvata - ~lenka koja ne dala takva izjava. Navedenata procedura se primenuva vo vrska so soop{tenijata {to }e se primat vo soglasnost so ovoj ~len: a) Ako dràvata ~lenka na ovaa konvencija smeta deka nekoja druga dràva, isto taka ~lenka na Konvencijata ne gi primenuva odredbite na Konvencijata, taa moè, po pismen pat, da ÂŁ svrti vnimanie na taa dràva na toa pra{awe. Vo rok od tri meseci, smetaj}i od datumot na priemot na soop{tenieto, dràvata do koja e upateno soop{tenieto }e ÂŁ dostavi na dràvata {to go upatila soop{tenieto objasnenie ili kakva i da bilo druga pismena izjava so koja se objasnuvaat pra{awata i koja treba da sodrì {to e mo`no pove}e i {to pokorisni izvestuvawa za pravilata na postapkata i za pravnite sredstva, bilo da se ve}e koristeni ili da se koristat ili doprva moàt da se koristat; b) Ako vo rok od {est meseci, smetaj}i od datumot koga dràvata do koja e upateno soop{tenieto }e go primi toa originalno soop{tenie, pra{aweto ne se re{i na zadovolstvo na dvete zainteresirani dràvi ~lenki, obete imaat pravo da go podnesat toa pra{awe do Komitetot, upatuvaj}i po edno soop{tenie do Komitetot i do drugata zainteresirana dràva; c) Komitetot moè da bide nadleèn za predmetot {to mu e podnesen vo soglasnost so ovoj ~len samo otkako }e bide siguren deka site raspoloìvi interni pravni sredstva se iskoristeni i iscrpeni, vo soglasnost so op{topriznaenite principi na me|unarnoto pravo. Toa pravilo ne se primenuva vo slu~aite vo koi àlbenite postapki gi pre~ekoruvaat razumnite rokovi, nitu vo slu~aite vo koi e malku verojatno deka àlbenite postapki }e mu dadat zadovoluvawe na liceto koe e `rtva na kr{eweto na ovaa konvencija; 149

d) Komitetot gi odrùva svoite sednici zad zatvorena vrata koga gi razgleduva soop{tenijata predvideni so ovoj ~len; e) Pod rezerva na odredbite od stav s), Komitetot im gi stava svoite dobri uslugi na raspolagawe na zainteresiranite dràvi ~lenki za da postignat mirno re{enie na pra{aweto, zasnovano vrz po~ituvawe na obvrskite predvideni so ovaa Konvencija. Za taa cel, Komitetot moè, ako smeta deka e toa potrebno, da osnova ad hoc komisija za pomiruvawe. f) Vo sekoj spor {to mu e podnesen vo soglasnost so ovoj ~len, Komitetot moè da pobara od zainteresiranite dràvi ~lenki navedeni vo stav b) da mu gi dostavat site soodvetni izvestuvawa; g) Zainteresiranite dràvi - ~lenki navedeni vo stav b) imaat pravo da bidat zastapeni za vreme dodeka Komitetot gi ragleduva predmetite i da davaat zabele{ki usno ili pismeno, ili i vo ednata i vo drugata forma; h) Komitetot mora da podnese izve{taj vo rok od 12 meseci, smetaj}i od denot koga go primil soop{tenieto navedeno vo stav b); i) Ako bilo mo`no da se najde re{enie vo soglasnost so odredbite na stav e), Komitetot vo svojot izve{taj se ograni~uva na kratko iznesuvawe na faktite i na postignatoto re{enie; j) Ako re{enieto ne moèlo da se najde soglasnost so odredbite na stav e), Komitetot vo svojot izve{taj se ograni~uva na kratko iznesuvawe na faktite; tekstot na pismenite zabele{ki i zapisnikot za usnite zabele{ki {to gi iznele zainteresiranite dràvi - ~lenki se dodavaat kon izve{tajot. Za sekoj predmet, izve{tajot im se dostavuva na zainteresiranite dràvi - ~lenki. 2. Odredbite na ovoj ~len vleguvaat vo sila koga pet dràvi ~lenki na ovaa konvencija }e ja dadat izjavata predvidena so to~ka 1 od ovoj ~len. Spomnatata izjava dràvata - ~lenka ja deponira kaj generalniot sekretar na Obedinetite nacii, koj im dostavuva kopija od taa izjava na drugite dràvi - ~lenki. Izjavata moè da se povle~e vo sekoj moment so soop{tenie upateno do generalniot sekretar. Toa povlekuvawe e bez {teta po razgleduvaweto na sekoe pra{awe {to e predmet na soop{tenieto koe e ve}e dostaveno vo soglasnost so ovoj ~len; nikakvo drugo soop{tenie na edna dràva ~lenka nema da se primi vo soglasnost so ovoj ~len otkako generalniot sektetar }e go primi soop{tenieto za povlekuvawe na izjavata, osven ako zainteresiranata dràva - ~lenka ne dade nova izjava. ^len 22

1. Sekoja dràva ~lenka na ovaa konvencija moè, soglasno so ovoj ~len, da izjavi vo sekoj moment deka priznava oti Komitetot e nadleèn da primi i razgleduva soop{tenija {to mu gi dostavile poedinci ili se dostaveni vo ime na poedinci koi se pod nejzina juri150

sdikcija i koi }e utvrdat deka se `rtvi na kr{ewe na odredbite na Konvencijata od strana na nekoja dràva ~lenka. Komitetot ne prima nikakvo soop{te-nie {to se odnesuva na edna dràva ~lenka koja ne dala takva izjava. 2. Komitetot go oglasuva za neprifatlivo sekoe soop{tenie {to e podneseno vo soglasnost so ovoj ~len, a {to e anonimno ili za koe toj smeta deka pretstavuva zloupotreba na pravoto na podnesuvawe na takvi soop{tenija, ili deka e nespoivo so odredbite na ovaa konvencija. 3. Pod rezerva na odredbite na to~ka 2, sekoe soop{tenija {to mu e podneseno vo soglasnost so ovoj ~len Komitetot ÂŁ go upatuva na dràvata - ~lenka na ovaa konvencija koja dala izjava vo soglasnost so to~ka 1, a koja navodno ja prekr{ila koja i da bilo odredba na Konvencijata. Vo rok od slednite {est meseci, spomnatata dràva mu podnesuva na Komitetot pismeni objasnenie ili izjavi so koja se objasnuvaat pra{awata i se naveduvaat, vo slu~aj na potreba, merkite {to taa bi moèla da gi prezeme zaradi podobruvawe na situacijata. 4. Komitetot gi razgleduva soop{tenijata {to gi primil vo soglasnost so ovoj ~len, vodej}i smetka za site informacii {to mu gi podnele poedinci ili se podneseni od ima na poedinci ili gi podnele zainteresiranite dràvi ~lenki. 5. Komitetot nema da razgleduva niedno soop{tenie na poedinec, vo soglasnost so ovoj ~len, a prethodno da ne se uveri vo slednoto: a) deka istoto pra{awe ne e razgledano i deka ne se razgleduva pred nekoja druga megunarodna institucija nadle`na za istraga i re{avawe na sporot; b) deka poedinecot gi iscrpil site interni raspoloìvi sredstva; toa pravilo ne se primenuva ako àlbenite postapki gi nadminuvaat razumnite rokovi ili ako e malku verojatno deka tie }e mu dadat zadovoluvawe na poedinecot koj e `rtva na kr{eweto na ovaa konvencija. 6. Komitetot gi odrùva sednicite zad zatvorena vrata ako gi razgleduva soop{tenijata predvideni so ovoj ~len. 7. Komitetot im gi soop{tuva svoite konstatacii na zainteresiranata dràva ~lenka i na poedinecot. 8. Odredbite na ovoj ~len vleguvaat vo sila koga pet dràvi ~lenki na ovaa konvencija }e ja dadat izjavata predvidena vo to~ka 1 od ovoj ~len. Dràvata ~lenka ja deponira izjavata kaj generalniot sekretar na Obedinetite nacii, koj im dostavuva kopii od taa izjava na drugite dràvi ~lenki. Izjavata moè da se povle~e vo sekoj moment so soop{tenie upateno do generalniot sekretar. Toa povlekuvawe e bez {teta po razgleduvaweto na sekoe pra{awe {to e predmet na soop{tenieto koe e ve}e dostaveno vo soglasnost so ovoj ~len. Nikakvo drugo soop{tenie {to go dostavil poedinec ili e dostaveno za smetka na poedinec nema da bide primeno vo soglasnost so ovoj ~len otkako 151

generalniot sekretar }e go primi soop{tenieto za povlekuvawe na izjavata, osven ako zainteresiranata dr`avata ~lenka ne dala nova izjava. ^len 23

^lenovite na Komitetot i ~lenovite na ad hoc komisiite za pomiruvawe {to bi mo`ele da bidat imenuvani vo soglasnost so stav (e) od to~ka 1 na ~len 21 imaat pravo na olesnuvawa, privilegii i imuniteti priznaeni na ekspertite vo slu`ba na Obedinetite nacii, kako {to se navedeni vo soodvetnite delovi od Konvencijata za privilegiite i imunitetite na Obedinetite nacii.74 ^len 24

Komitetot im podnesuva na dr`avite ~lenki i na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii godi{en izve{taj za aktivnostite {to }e gi prezeme zaradi primena na ovaa Konvencija. TRET DEL ^len 25

1. Konvencijata e otvorena za potpi{uvawe od site dr`avi. 2. Ovaa Konvencija podle`i na ratifikacija. Instrumentite za ratifikacija }e bidat deponirani kaj generalniot sekretar na Organizacijata na obedinetite nacii. ^len 26

Site dr`avi mo`at da pristapat na ovaa konvencija. Pristapuvaweto }e se vr{i so deponirawe na instrumentot za pristapuvawe kaj generalniot sekretar na Obedinetite nacii. ^len 27

1. Ovaa konvencija vleguva vo sila triesetiot den od denot na deponiraweto kaj generalniot sekretar na Obedinetite nacii na dvaesettiot instrument za ratifikacija ili za pristapuvawe. 2. Za sekoja dr`ava {to }e ja ratifikuva ovaa Konvencija ili }e i pristapi po deponiraweto na dvesettiot instrument za ratifikacija ili za pristapuvawe, Konvencijata vleguva vo sila tretiot den od datumot koga taa dr`ava }e go deponira svojot instrument za ratifikacija ili za pristapuvawe. ^len 28

1. Sekoja dràva }e moè, vo momentot koga }e ja potpi{e ili }e ja ratifikuva Konvencijata ili }e i pristapi, da izjavi deka ne ja priznava nadle`nosta dadena na Komitetot vo soglasnost so ~len 20. 2. Sekoja dràva - ~lenka koja koja }e formulira rezerva vo 74

Rezolucija 22A (I)

152

soglasnost so odredbite na to~ka 1 od ovoj ~len, }e mo`e vo sekoj moment da ja povle~e taa rezerva so soop{tenie upateno do general-niot sekretar na Obedinetite nacii. ^len 29

1. Sekoja dràva ~lenka na Konvencijata moè da predloì amandmani i da podnese svoj predlog generalniot sekretar na Obedinetite nacii. Generalniot sekretar im go soop{tuva predlogot na amandmanot na dràvite ~lenki, baraj}i od niv da mu soop{tat dali prifa}aat organizirawe na konferencija na dràvite - ~lenki zaradi razgleduvawe na predlogot i negovo stavawe na glasawe. Ako za ~etiri meseci od datumot na takvoto soop{tenie najmalku edna tretina od dràvite - ~lenki se izjasnat za odrùvawe na taa konferencija, generalniot sekretar organizira konferencija pod pokrovitelstvo na Obedinetite nacii. Sekoj amandman {to }e go usvojat mnozinstvoto dràvi - ~lenki {to prisustvuvaat na konferencijata i {to glasaat, generalniot sekretar }e im go podnese na prifa}awe na site dràvi ~lenki. 2. Amandmanot usvoen spored odredbite na to~ka 1 od ovoj ~len vleguva vo sila koga dve tretini od dràvite - ~lenki na Konvencijata }e go izvestat generalniot sekretar na Obedinetite nacii deka go prifatile, vo soglasnost so procedurata predvidena so nivniot ustav. 3. Koga }e vlezat vo sila, amandmanite imaat obvrzuva~ka sila za dràvite - ~lenki {to }e gi prifatat, pri {to drugite dràvi - ~lenki ostanuvaat vrzani za odredbite na Konvencijata i za site prethodni amandmani {to gi prifatile. ^len 30

1. Sekoj spor me|u dve ili pove}e dràvi ~lenki vo vrska so tolkuvaweto ili primenata na Konvencijata {to ne moè da se re{i so pregovori, se podnesuvaat na arbitraà, na barawe od edna od tie dràvi. Ako za {est meseci od datumot na baraweto za arbitraà, stranite ne postignat spogodba za organizirawe na arbitraà, sekoja od niv moè da go podnese sporot do Me|unarodniot sud na pravdata, podnesuvaj}i àlba vo soglasnost so Statutot na Sudot. 2. Sekoja dràva moè, vo momentot koga }e ja potpi{e ili }e ja ratifikuva ovaa konvencija ili }e ÂŁ pristapi, da izjavi deka ne se smeta vrzana za odredbite na to~ka 1 od ovoj ~len. Drugite dràvi ~lenki nema da bidat vrzani za spomnatite odredbi vo odnos na sekoja dràva ~lenka koja }e formulira takva rezerva. 3. Sekoja dràva - ~lenka koja }e formulira rezerva vo soglasnost so odredbite na to~ka 2 od ovoj ~len, }e moè vo sekoj moment da ja povle~e taa rezerva so soop{tenie upateno do generalniot sekretar na Obedinetite nacii. 153

^len 31

1. Dràvata - ~lenka moè da ja otkaè Konvencijata so pismeno soop{tenie upateno do generalniot sekretar na Obedinetite nacii. Otkaùvaweto dobiva dejstvo edna godina po datumot koga soop{tenieto }e go primi generalniot sekretar. 2. Takvoto otkaùvawe ne ja osloboduva dràvata ~lenka od obvrskite {to ÂŁ pripa|aat vo soglasnost so Konvencijata vo vrska so sekoj akt ili so sekoj propust {to }e go stori pred datumot koga otkaùvaweto }e dobie dejstvo. Otkaùvaweto ne e pre~ka za prodolùvawe na razgleduvaweto na sekoe pra{awe {to ve}e bilo izneseno pred Komitetot na denot koga otkaùvaweto dobilo dejstvo. 3. Po datumot koga otkaùvaweto od edna dràva - ~lenka }e dobie dejstvo, Komitetot ne prezema razgleduvawe na niedno novo pra{awe vo vrska so taa dràva. ^len 32

Generalniot sekretar na Obedinetite nacii im gi soop{tuva na site dràvi - ~lenki na Obedinetite nacii i na site dràvi {to }e ja potpi{at Konvencijata ili }e ÂŁ pristapat: a) propisite, ratifikaciite i pristapuvawata primeni vrz osnova na ~l. 25 i 26; b) datumot na vleguvaweto na Konvencijata vo sila vrz osnova na ~len 27 i datumot na vleguvaweto na sekoj amandman vo sila so primena na ~len 29; s) otkaùvawata primeni vrz osnova na ~len 31. ^len 33

1. Konvencijata, ~ii tekstovi na arapski, angliski, francuski kineski, ruski i {panski jazik se ednakvo verodosatojni, }e bide deponirana kaj generalniot sekretar na Obedinetite nacii. 2. Generalniot sekretar na Obedinetite nacii }e im dostavi po edna propisno zaverena kopija od Konvencijata na site dr`avi.

154

KORPUS NA PRINCIPI ZA ZA[TITA NA SITE LICA OD BILO KAKVA FORMA NA PRITVORAWE ILI LI[UVAWE OD SLOBODA Usvoen od strana na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na 76-to zasedanie so rezolucija 43/173 od 9 dekemvri 1988 godina Naslov na orginalot: Body of Principles for the Protection of All Persons under Any Form of Detention or Imprisonment Generalnoto sobranie, Povikuvaj}i se na svojata rezolucija 35/117 od 15 dekemvri 1980 godina koja {to se odnesuva na zada~ata na izrabotka na Nacrt na Korpusot na principite za za{tita na site lica od bilo kakva forma na pritvorawe ili li{uvawe od sloboda {estiot Komitet donese re{enie da oformi pro{irena rabotna grupa za taa namena, Zemaj}i gi predvid zabele{kite od izve{tajot na rabotnata grupa za Nacrt Korpusot na principite za za{tita na site lica od site formi na pritvor ili li{uvawe od sloboda koja {to se sostana za vreme na odrùvaweto na 43-to godi{no zasedanie na Generalnoto sobranie i ja zavr{i izrabotkata na nacrt principite, Zemaj}i go predvid faktot deka rabotnata grupa za izrabotka na Nacrt Korpusot na principite za za{tita na site lica od bilo kakva forma na pritvor ili li{uvawe od sloboda re{i da mu go podnese tekstot na Nacrt Korpusot na principite na {estiot Komitet na razgleduvawe i usvojuvawe, [estiot Komitet e uveren deka usvojuvaweto na Principite mnogu }e pridonese za za{tita na ~ovekovite prava. [estiot Komitet sogleduvaj}i ja potrebata od obezbeduvawe na {iroka rasprostranetost na tekstot na Nacrt Korpusot na principite, 1. Go prifa}a tekstot na Korpusot na principite za za{tita na site lica od bilo kakvi formi na pritvorawe ili li{uvawe od sloboda, tekst koj {to e daden vo prilog na postojnata rezolucija 2. [estiot komitet ÂŁ izrazuva blagodarnost na rabotnata grupa za nejziniot vaèn pridones pri izrabotkata na Nacrt Korpusot na principite za za{tita na site lica od bilo kakvi formi na pritvorawe ili li{uvawe od sloboda, 3. [estiot kongres bara od generalniot sekretar na Obedinetite nacii da gi informira dràvite ili ~lenkite na specijaliziranite agencii na Obedinetiite nacii za usvojuvaweto na Principite, 4. Komitetot gi pottiknuva ~lenkite da gi napravat site mo`ni 155

usilbi za da mo`e Korpusot na principite za za{tita na site lica od sekakvi formi na pritvorawe ili li{uvawe od sloboda da stanat op{topoznati i da se po~ituvaat. PRILOG KORPUS NA PRINCIPI ZA ZA[TITA NA SITE LICA OD BILO KAKVA FORMA NA PRITVORAWE ILI LI[UVAWE OD SLOBODA OPSEG NA PRINCIPITE

Ovie principi }e se primenuvaat za za{tita na site lica od sekakva forma na pritvor ili li{uvawe od sloboda Izrazi koi {to se koristat Vo tekstot na Principite se koristat slednite izrazi: (a) "Priveduvawe" zna~i li{uvawe na lice od sloboda za potvrdeno izvr{eno krivi~no delo ili dejstvie izvr{eno od strana na ovlasten organ; (b) "Privedeno lice" zna~i bilo koe lice li{eno od sloboda osven ako li{uvaweto e rezultat na proglasuvawe na vinoven za izvr{eno krivi~no delo; (c) "Lice li{eno od sloboda" e liceto koe e li{eno od sloboda kako rezultat na obvinenie za izvr{eno krivi~no delo. (d) "Pritvor" zna~i sostojba vo koja se nao|a pritvorenoto lice. (e) "Zatvorawe" zna~i sostojba vo koja se nao|a zatvorenoto lice kako {to e definiranio vo gorniot tekst. (f) Zborovite "sudski ili drug ovlasten organ" zna~at sudski ili drug ovlasten organ ~ija {to polo`ba i traewe na mandat vo soglasnost so zaonot }e im obezbedi najgololema garancija na nadle`nosti, nepristrasnost i nezavisnost. Princip 1

Tretmanot na site lica koi {to se od bilo kakov vid li{eni od sloboda treba da bide human i da se po~ituva nivnoto li~no dostoinstvo. Princip 2

Priveduvawe, pritvorawe ili zatvarawe na lica treba striktno da se vr{i samo vo soglasnost so odredbite na zakonot i istootot da go vr{at ovlasteni slu`benici ili lica ovlasteni za taa namena. Princip 3

Na licata li{eni od sloboda vo koja i da e forma na li{uvawe od sloboda ili pritvor ne smee da im se ograni~uvaat ili ukinuvaat 156

~ovekovite prava koi {to postojat ili se prifateni od sekoja dr`ava vo soglasnost so zakonite, konvenciite, propisite ili obi~aite, no pod izgovor deka ovie principi ne gi priznavaat takvite prava ili pak deka gi priznavaat vo pomal obem. Princip 4

^ovekovite prava na liceto li{eno od sloboda vo bilo kakva forma na zadr`uvawe ili li{uvawe od sloboda i site prezemeni merki koi se vo direktna vrska so ~ovekovite prava treba da bidat predmet na delotvorna kontrola od strana na sudski ili bilo koj drug ovlasten organ. Princip 5

1. Ovie principi }e se primenuvaat podednakvo za site lica na teritorijata na bilo koja dràva bez ogled na rasnata pripadnost, boja na koàta, pol, jazik, verosipoved ili veruvawe, politi~ko ili drug vid na mislewe, nacionalna pripadnost ili op{testveno poteklo, imotna sostojba, ra|awe ili drug status. 2. Merkite koi {to se sozdadeni ili vo soglasnost so zakonot ili edinstveno se primenuvaat za za{tita na pravata i specijalniot status na èni i doilki, decata i maloletnicite, vozrasnite, bolnite ili hendikepiranite lica ne smeeat da se diskriminirat. Potrebata i primenata na takvite merki sekoga{ treba da bide predmet na povtorna revizija od strana na sudski ili drug ovlasten organ. Princip 6

Nitu edno lice li{eno od sloboda vo bilo koja forma na pritvor ili li{uvawe od sloboda ne smee da bide predmet na nehumano odnesuvawe ili poniùva~ko kaznuvawe. Kako i da e nitu edna okolnost ne moè da bide opravduvawe za izma~uvaweto ili drug vid na nasilni~ki, nehuman ili poniùva~ki tretman ili kaznuvawe. Princip 7

1. Dràvite treba so zakon da gi zabranat site akti koi {to se vo sprotivnost so praavata i dol`nostite, a koi {to se sodràni vo principite i vrz osnova na àlba da pokrenat i izvr{at soodvetna i nepristrasna istraga i da izre~at soodvetni kazneni merki. 2. Slu`benite lica koi imaat pri~ini za somnenie deka e izvr{eno prekr{uvawe ili deka }e se prekr{at principite imaat pravo da go prijavat problemot do povisokite organi i ako e potrebno do soodvetnite organi ovlasteni za revizija ili donesuvawe na privremani merki. 3. Sekoe lice koe se somneva deka se slu~ilo ili deka }e se slu~i prekr{uvawe na principite ima pravo da go prijavi problemot na povisokiot organ kako i do soodvetnite odgovorni organi ovlasteni za 157

revizija i donesuvawe na preventivni merki. Princip 8

Pritvorenite lica treba da se tretiraat kako neosuduvani lica. Spored toa, tie spored mo`nostite treba da se odvoeni od drugite zatvoreni lica. Princip 9

Ovlastenite lica koi {to go priveduvaat ili go pritvoraat liceto ili pak vodat istraga za slu~ajot treba striktno da gi koristat nivnite ovlastuvawa dodeleni vo soglasnost so zakon, a koristeweto na nivnite ovlastuvawa }e bide predmet na nadomest od strana na sudskite ili drugi vlasti. Princip 10

Liceto koe {to se priveduva za vreme na priveduvaweto treba da se informira za pri~inite na priveduvaweto i treba vedna{ da se informira za obvinenieto {to e pokrenato protiv nego. Princip 11

Ni edno lice ne smee da se drì vo pritvor bez da mu se dade mo`nost da bide soslu{ano od sudski ili drug organ. Pritvorenoto lice ima pravo da se brani samostojno ili na pomo{ od branitel kako {to e predvideno so zakon. Pritvorenoto lice i negoviot branitel, ako pritvorenoto lice ve}e go ima angaìrano istiot, treba itno i celosno da bidat informirani za bilo kakva izdadena naredba za pritvorawe zaedno so pri~inite za nejzinoto izdavawe. 1. Sudskite ili drugi odgovorni organi se nadle`ni za soodvetna revizija na prodolùvaweto na pritvorot. Princip 12

1. Treba pravilno da se zapi{at slednive podatoci: (a) pri~ina na priveduvaweto; (b) vremeto na priveduvaweto i stavaweto vo pritvor kako i vremeto koga privedenoto lice treba da se pojavi pred sudskiot ili drug ovlasten organ; (c) identitetot na ovlastenoto lice (d) to~ni podatoci za mestoto na pritvorawe; 2. Takvite podatoci treba da im bidat dostapni na pritvorenoto lice i na negoviot branitel, dokolku pritvorenoto lice ima anga`irano branitel vo forma opredelena so zakon. Princip 13

Bilo koe lice vo momentot na priveduvaweto, na po~etokot na 158

pritvorot ili li{uvaweto od sloboda ili pak vedna{ potoa, odgovorniot organ za negovoto priveduvawe, pritvorawe ili zatvorawe, treba da go informiraat i da mu gi objasnat negovite prava i kako toj samiot da gi iskoristi tie prava. Princip 14

Lice {to adekvatno ne go razbira ili zboruva jazikot koj {to go upotrebuva organot odgovoren za negovoto priveduvawe, pritvorawe ili li{uvawe od sloboda, ima pravo na itna informacija {to se odnesuva na Principot 10, Principot 11 stav 2, Principot 12 stav 1 i Principot 13 na jazikot koj go razbira i ako e potrebno besplatna pomo{ od preveduva~ vo vrska so zakonskite postapki koi {to sledu-vaat po negovoto priveduvawe. Princip 15

I pokraj isklu~ocite sodr`ani vo Princip 16 stav 4 i Princip 18 stav 3, komunikacijata na pritvorenoto ili zatvorenoto lice so nadvore{niot svet, posebno so negovoto semejstvo ili branitel, nema da mu se skratat ne pove}e od nekolku dena. Princip 16

1. Nabrzo po priveduvaweto i po bilo kakvo premestuvawe od edno mesto na pritvor ili zatvor, pritvorenoto ili zatvorenoto lice ima pravo da gi informira ili da bara od odgovornite organi da gi informiraat ~lenovite na negovoto semejstvo ili drugi soodvetni lica za negovoto priveduvawe, pritvorawe ili zatvorawe ili za premestuvaweto i mestoto kade {to e staven vo zatvor. 2. Ako pritvorenoto ili zatvorenoto lice e stranski dràvjanin, vedna{ treba da bide informirano za negovite prava na komunikacija na soodveten na~in preku konzularniot pretstavnik ili diplomatskata misija na dràvata od ~ija {to nacionalna pripadnost e liceto ili so organot koj {to e odgovoren za komunikacija vo soglasnost so me|unarodnoto pravo, ili pak so pretstavnikot na megunarodnata organizacija ako e begalec, ili pak ako liceto e pod za{tita na me|unarodna organizacija. 3. Ako pritvorenoto ili zatvorenoto lice e maloletno ili pak ne e vo mo`nost da gi razbere svoite prava, odgovorniot organ na svoja inicijativa go prezema informiraweto za koe {to stanuva zbor vo ovoj princip. Treba da se obrne posebno vnimanie na izvestuvaweto na roditelite i staratelite. 4. Bilo kakvo izvestuvawe za koe stanuva zbor vo ovoj princip, treba da se dostavi ili dozvoli bez nikakvo odlagawe. Kako i da e, odgovorniot organ moè za eden razumen vremenski period da go odloì izvestuvaweto ako e od specifi~en interes za istra`niot proces. 159

Princip 17

1. Pritvorenoto lice ima pravo na pravna pomo{ od branitel. Liceto treba vedna{ po priveduvaweto da bide informirano od strana na odgovorniot organ za negovite prava i treba da mu se ovozmo`at soodvetni uslovi za koristewe na toa pravo. 2. Ako pritvorenoto lice nema anga`irano branitel po svoj izbor toa ima pravo da mu bide nazna~en besplatno branitel od strana na sudskiot ili drug odgovoren organ vo site slu~ai koga interesite na pravdata toa go dozvoluvaat, ako liceto nema dovolno sredtva da plati. Princip 18

1. Pritvorenoto ili zatvorenoto lice ima pravo na komunikacija ili sovetuvawe so svojot branitel. 2. Na pritvorenoto ili zatvorenoto lice treba da mu se dozvoli soodvetno vreme i uslovi za konsultacija so svojot branitel. 3. Pravoto na pritvorenoto ili zatvorenoto lice na poseta, konsultacija i komunikacija so svojot branitel treba da bide ostvareno bez odlagawe ili kriti~ka osuda i so celosna doverlivost i ne smee da se odloùva ili ograni~uva osven vo posebni priliki opredeleni so zakon ili pravni odredbi koga toa od strana na sudskiot ili drug ovlasten organ se smeta za neophodnost so cel da se odrì bezbednosta i dobriot poredok. 4. Razgovotite na pritvorenoto ili zatvorenoto lice so negoviot advokat moè da bidat nadgleduvani od strana na odgovornite lica, no ne i prislu{kuvani. 5. Komunikacijata me|u pritvorenoto ili zatvorenoto lice so negoviot advokat spomnati vo ovoj princip nema da bidat prifatlivi kako dokaz protiv pritvorenoto ili zatvorenoto lice, osven ako ne se povrzani so prodolèno ili planirano krivi~no delo. Princip 19

Pritvoreno ili zatvoreno lice }e ima pravo na poseta posebno od strana na ~lenovi od negovo semejstvo i }e mu se pru`i adekvatna mo`nost za komunikacija so nadvore{niot svet, predmet na razumni uslovi i ograni~uvawa kako {to se definirani so zakon ili zakonski propis. Princip 20

Ako pritvorenoto ili zatvoenoto lice toa go bara, }e mu bide ovozmo`eno dokolku e mo`no da se rasporedi vo najbliskoto mesto do negovoto mesto na `iveewe. Princip 21

1. Na pritvorenoto ili zatvorenoto lice }e mu bide zabraneto da koristi nezakonska prednost na situacijata so cel da se obvini sebesi 160

ili da svedo~i protiv drugi lica. 2. Niedno zadr`ano lice za vreme na istragata nema da bide predmet na `estokost, zakana ili primena na metodi na ispituvawe {to ne odgovaraat na negovata sposobnost za odlu~uvawe ili sudewe. Princip 22

Ni edno pritvoreno ili zatvoreno lice nema da bide, duri i so negova soglasnost, predmet na medicinski ili nau~ni eksperimenti {to mo`at da bidat {tetni po negovoto zdravje. Princip 23

1. Traeweto na ispituvaweto na pritvorenoto ili zatvorenoto lice i intervalite pome|u ispituvaweto kako i identitetot na slu`benite lica {to go vodele ispituvaweto i drugi prisutni lica }e se vnesat vo zapisnik i toa }e se potvrdi na na~in predviden so zakon. 2. Na pritvorenoto ili zatvorenoto lice, ili negoviot branitel ako e dozvoleno so zakon, }e mu se dozvoli pristap do informacii opi{ani vo stav 1 od ovoj princip. Princip 24

Vedna{ po pritvoraweto ili zatvaraweto vrz liceto treba da se izvr{i lekarski pregled i ako e potrebno da mu se pru`i medicinska nega i da mu se dade soodveten medicinski tretman. Negata i tretmanot se besplatni. Princip 25

Pritvorenoto i zatvorenoto lice, odnosno negoviot branitel }e imaat pravo da baraat od sudskite ili drugi vlasti povtoren lekarski pregled ili mislewe zaradi bezbednosta i dobriot red vo mestoto kade {to e pritvoreno ili zatvoreno liceto. Princip 26

Po izvr{eniot lekarski pregled na pritvorenoto ili zatvorenoto lice treba da se zapi{at imeto na lekarot i rezultatite od izvr{eniot lekarski pregled. Treba da se ovozmo`i pristap do takvite rezultati. Razni modaliteti }e bidat vo soglasnost so relevantnite pravila na doma{niot zakon. Princip 27

Neusoglasenosta so ovie principi za sobirawe na dokazi }e se zeme predvid pri opredeluvaweto na prifatlivosta na takvite dokazi protiv pritvorenoto ili zatvorenoto lice.

161

Princip 28

Pritvorenoto ili zatvorenoto lice ima pravo vo granicite na mo`nostite da se zdobie so adekvatno obrazovanie, kulturni naviki i informacii koi se predmet na adekvatni uslovi za obezbeduvawe red i bezbednost. Princip 29

1. So cel da se nadgleduva striktnoto pridrùvawe kon vaè~kite zakoni i pravila, mestata za pritvor treba postojano da se posetuvaat od strana na kvalifikuvano i iskusno lice imenuvano i odgovorno na nadle`niot organ koj {to e nezavisen od organot odgovoren za upravuvaweto so mestoto za pritvor. 2. Pritvorenoto ili zatvorenoto lice ima pravo na slobodna i doverliva komunikacija so licata koi gi posetuvaat mestata za pritvor ili zatvarawe vo soglasnost so stav 1 od ovoj princip, a koi se so edinstvena cel da se ovozmoàt relevantni uslovi za ostvaruvawe na bezbednost i dobar poredok vo takvite mesta. Princip 30

1. Od na~inot na odnesuvaweto na pritvorenite ili zatvorenite lica {to }e storat disciplinska povreda za vreme na pritvorot ili zatvorot, opisot na traeweto na disciplinskite kazni {to mo`at da bidat izre~eni i organite odgovorni za izrekuvaweto na takvite kazni treba da se opredelat so zakon ili zakonski odredbi i propisno da se objavat. 2. Pritvorenoto ili zatvorenoto lice }e ima pravo da bide soslu{ano pred da se prezeme nekakva disciplinska merka. Toa }e ima pravo na `alba pred povisokite organi za povtorno razgleduvawe na slu~ajot. Princip 31

Soodvetni organi }e ponudat, spored doma{niot zakon, pomo{ koga im e potrebna na zavisni lica, a posebno na pomladite ~lenovi na semejstvoto na pritvorenoto ili zatvorenoto lice i }e prezemat prikladni merki za smestuvawe pod staratelstvo na decata ostaveni bez kontrola. Princip 32

1. Pritvoreno lice ili negoviot praven zastapnik }e imaat pravo vo bilo koe vreme da pokrenat postapka spored doma{niot zakon pred sudski ili drug organ vo vrska so zakonitosta na negovoto pritvorawe so cel da se dobie negovo osloboduvawe bez nikakvo zadocnuvawe, ako nezakonski e pritvoreno. 2. Postapkata za koja stanuva zbor vo stav 1 na ovoj princip }e bide kratka i ekspeditivna i bez nadomest za pritvorenite lica so prikladni pari~ni sredstva. Organite na pritvorot }e mu ovozmo`at na pritvorenoto lice bez nikakvo odlagawe razgleduvaweto na slu~a162

jot da dojde do organite za povtorno razgleduvawe. Princip 33

1. Pritvorenoto ili zatvorenoto lice ima pravo da podnese barawe ili na àlba vo vrska so negoviot tretman, posebno vo slu~aj na ma~ewe ili drugo svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe, do organite odgovorni za rakovodewe na mestoto za pritvor i do povisokite organi, i ako e potrebno, do soodvetni organi ovlasteni za povtorno razgleduvawe ili davawe na praven lek. 2. Vo slu~aj koga ni pritvorenoto nitu zatvorenoto lice ili negoviot praven zastapnik nemaat mo`nost da go koristat pravoto spored stav 1 od ovoj princip, toa pravo moè da go koristi i ~len na semejstvoto na pritvorenoto ili zatvorenoto lice ili sekoe drugo lice koe go znae slu~ajot. 3. Vo vrska so barawe ili àlba istoto }e se drì vo tajnost ako toa go bara pritvorenoto ili zatvorenoto lice. 4. Na sekoe barawe ili àlba vedna{ }e se dejstvuva i }e mu se odgovori bez nikakvo zadocnuvawe. Vo slu~aj ako se odbie baraweto ili àlbata }e ima pravo da se podnese do sudski ili drug organ. Nitu pritvorenoto ni zatvorenoto lice, nitu nekoja àlba spored stav 1 od ovoj princip nema da pretrpat {teta za podnesuvawe na barawe ili àlba. Princip 34

Vo slu~aj na smrt ili is~eznuvawe na pritvoreno ili zatvoreno lice }e se povede istraga za pri~inata za smrta ili is~eznuvaweto od strana na sudski ili drug organ, bilo na negovo barawe ili na barawe na ~len od semejstvoto na takvoto lice ili bilo koe drugo lice koe {to e zapoznaeno so slu~ajot. Ako toa go baraat uslovite, takva istraga }e se povede po ista postapka {to se vodi za sekoja smrt ili is~eznuvawe vedna{ po prekinuvaweto na pritvorot ili zatvorot. Naodite od istragata ili izve{tajot napraven vo vrska so nea }e se stavat na raspolagawe po barawe, osven ako ne ja popre~uva nekoja krivi~na istraga {to e vo tek. Princip 35

1. {teti napraveni od deluvawe ili izvr{uvawe od strana na javni slu`benici sprotivno na pravata sodr`ani vo ovie principi }e se nadomestat spored primenlivite pravila za odgovornost predvi-deni vo doma{niot zakon. 2. Spored ovoj princip informacii za koi {to se bara da se vodi zapisnik }e bidat dostapni na barawe za nadomest vo soglasnost so postapkata predvidena so doma{en zakon za barawe na nadomest.

163

Princip 36

1. Pritvorenoto, osomni~enoto lice ili liceto obvineto za krivi~no delo }e se smeta za nevino se dodeka ne se proglasi za vinovno spored zakonot vo javna postapka vo koja toa lice gi imalo site garancii potrebni za negova odbrana. 2. Pritvorawe ili zatvorawe na lice protiv koe se vodi istraga ili postapka }e se vr{i samo so cel za zadovoluvawe na pravdata vrz osnova, pod uslovi i vo postapka opredelena so zakon. Se zabranuva voveduvawe na restrikcii za lica koi {to striktno ne se potrebni za celite na zatvoraweto ili za spre~uvawe na postapkata ili za zadovoluvawe na pravdata, ili za odr`uvawe na bezbednost i dobar red vo mestoto na zadr`uvawe na liceto. Princip 37

Lice pritvoreno za krivi~no obvinenie }e se dovede pred sud ili drug organ vedna{ po pritvoraweto. Takviot organ }e re{ava bez nikakvo zadocnuvawe za zakonitosta i potrebata od negovoto zadr`uvawe. Ni edno lice ne smee da se dr`i vo pritvor dodeka e vo tek istraga ili postapka osven so pismen nalog izdaden od takov organ. Pritvorenoto lice, koga e dovedeno pred takov organ }e go ima pravoto da dade izjava za postapuvaweto dodeka bilo vo pritvor. Princip 38

Lice pritvoreno za krivi~no obvinenie }e bide dovedeno pred sud vo razumen rok ili }e se oslobodi dodeka ~eka sudewe. Princip 39

Osven vo specifi~ni slu~ai predvideni so zakon, lice obvineto za krivi~no delo }e ima pravo, osven ako za toa re{ava sudsko ili drugo telo vo interes na pravdata, da bide oslobodeno dodeka ~eka sudewe {to e predmet na uslovite {to moè da se naloàt vo soglasnost so zakonot. Takvoto telo postojano }e go drì liceto pod prismotra, a po potreba i }e go zatvori. Op{ta klauzula

Ni{to vo ovoj sostav na principi nema da bide napraveno za da izvr{i restrikcija ili ostranuvawe od bilo koe pravo definirano vo Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava.

164

GARANCII ZA ZA[TITA NA PRAVATA NA LICATA OSUDENI NA SMRT Odobrena od strana na Ekonomsko-socijalniot sovet so rezolucija 1984/50 od 25 maj 1984 Naslov na orginalot: Safeguards Guranteeing of the Rights of thoze Facing the Death Penalty 1. Vo zemjite {to se u{te ne ja ukinale smrtnata kazna taa moè da bide izre~ena samo vo slu~ai na najte{ki krivi~ni dela koi, se razbira, ne bi smeele da ja preminuvaat granicata na ona {to e kvalificirano kako zlostor so umisla ili drugi te{ki posledici. 2. Smrtnata kazna moè da se izre~e samo za krivi~ni dela za koi e opredelena so zakon vo vrema koga e storen zlostorot, a ako po storuvaweto na zlostorot e donesen zakon koj predviduva poblaga kazna, toga{ zakonot mora da se primeni vo korist na zlostornikot. 3. Ako lica pomladi od 18 godini storat zlostorstvo, ne moè da im se izre~e smrtna kazna, a smrtnata kazna nema da bide izvr{ena ni nad bremeni èni, nad mladi majki i nad lica koi stanale umno rastroeni. 4. Smrtnata kazna moè da se primeni samo koga vinata na osudenoto lice se temeli vrz jasni i uverlivi dokazi i ako ne postoi alternativno objasnuvawe na postoe~kite fakti. 5. Smrtnata kazna moè da se izvr{i samo spored kone~na presuda na nadleèn sud po zavr{en zakonski pretres koj gi garantira site za{titni merki za pravedno sudewe, i toa barem takvi merki koi se ednakvi na onie od ~len 14 od Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava vklu~uvaj}i go i pravoto na sekoe osomni~eno ili obvineto lice za krivi~no delo za koe moè da mu bide izre~ena smrtna kazna da dobie soodvetna pravna pomo{ vo site stadiumi na postapkata. 6. Sekoe lice osudeno na smrt ima pravo da se àli do povisokiot sud i }e bidat prezemeni ~ekori negovata àlba da stane pravosilna. 7. Sekoe lice osudeno na smrt ima pravo da bara pomiluvawe ili izmena na presudata; kaj site slu~ai na smrtna kazna postoi mo`nost za pomiluvawe ili zamena na kaznata. 8. Smrtnata kazna ne moè da se izvr{i vo tekot na podnesuva165

weto na `albata na sudot ili vo tekot na nekoja druga postapka, ili postapka vrzana za pomiluvawe ili izmena na presudata. 9. Vo slu~aj na izvr{uvawe na smrtnata kazna, izvr{uvaweto mora da bide storeno so {to pomalku stradawe.

166

KODEKS NA ODNESUVAWE NA LICATA ODGOVORNI ZA PRIMENA NA ZAKONOT Usvoen od strana na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na 17 dekemvri 1979 so rezolucija 34/169 Naslov na orginalot: Code of Conduct for Law Enforcement Officials Generalnoto sobranie, Smetaj}i deka odlukite proklamirani vo Povelbata na Obedinetite nacii vklu~uvaj}i go i podobruvaweto na me|unarodnata sorabotka vo sozdavaweto i po~ituvaweto na ~ovekovite prava i fundamentalnite slobodi za site lu|e, bez ogled na rasata, polot, jazikot ili religijata; Povikuvaj}i se isto taka na Deklaracijata za za{tita na site lica od ma~ewe ili drugi oblici na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe, koi gi prifati Generalnoto sobranie so rezolucijata 3452 (XXX) od 9 dekemvri 1975; Svesno za faktot deka prirodata na funkciite ~ija cel e primena na zakonot zaradi odbrana na javniot red i na~inot na koj tie funkcii se ostvaruvaat, imaat neposredeen pridones na kvalitetot na ìvotot na poedinecot i na op{testvoto vo celost; Svesno za va`nosta na zada~ite koi prestavnicite na zakonot sovesno i dostoinstveno gi ostvaruvaat vo soglasnost so ~ovekovite prava; Svesno i za mo`nostite od zloupotreba pri ostvaruvaweto na tie zada~i; Sogleduvaj}i deka vostanuvaweto na pravilata na povedenie za pretstavniite na zakonot e samo edna od nekolkute va`ni merki koi mu pruàt za{tita na gra|anstvoto vo vrska so site negovi prava i interesi; Svesno za postoeweto i na drugi va`ni na~ela i preduslovi za humano vr{ewe na zakonskite funkcii: a) deka, kako i site organi na pravosudniot sistem, site slu`bi koi go sproveduva zakonot treba da bidat reprezentativni i odgovorni zaednicata vo celost, b) deka uspe{noto so~uvuvawe na eti~kite normi me|u pretstavnicite na zakonot zavisi od toa dali postoi human sistem na zakoni, koj e dobro zamislen i nad se prifatliv. c) deka sekoj pretstavnik na zakonot e del na pravosudniot sistem koj ima za zada~a da go spre~i i kontrolira kriminalitetot i 167

deka povedenieto na sekoj slu`benik vo ramkite na sistemot treba da vlijae na celokupniot sistem. d) deka sekoja slu`ba koja sproveduva zakonski merki so cel za ispolnuvawe na osnovnite dol`nosti na svojata profesija, treba da se disciplinira i da postapuva celosno vo soglasnost so iznesenite na~ela i pravila i deka za svoite postapki nejzinite slu`benici treba da bidat odgovorni pred javnata kontrola {to treba da ja sproveduva nadzorna komisija, ministerstvoto, obvinitelstvoto, sudstvoto, odborite na gra|ani ili zdru`enija od nekolku tela i nekoi drugi nadzorni slu`bi. e) deka na standardite kako takvi im nedostasuva prakti~na vrednost, dokolku nivnata sodr`ina i zna~ewe vo primenata, niz obrazovanieto i vospitanieto, ne stanat uveruvawe na sekoj pretstavnik na zakonot. Go usvojuva Kodeksot na povedenie za pretstavnicite na zakonot izneseni vo prilogot na ovaa rezolucija i donesuva odluka da go upati do vladite so preporaka za vnimatelen odnos pri nivnoto koristewe vo ramkite na nacionalnoto zakonodavstvo i praktika, kako zbir na na~ela koi ovie slu`benici mora da gi dobijat na uvid. PRILOG KODEKS ZA ODNESUVAWE NA LICATA ODGOVORNI ZA PRIMENA NA ZAKONOT ^len 1

Licata odgovorni za primena na zakonot mora postojano da gi ispolnuvaat dol`nostite {to im se nalagaat, da i sluàt na zaednicata i da gi {titat site lica od nezakoniti dela, celosno i vo soglasnost so visokiot stepen na odgo-vornost koja nivnata profesija od niv ja bara. Komentar: (a) Izrazot "lica odgovorni za primena na zakonot" ili "pretstavnici na zakonot" se odnesuva na site imenuvani ili izbrani lica koi sproveduvat zakonski merki, koi rabotaat vo policija ili imaat posebni ovlastuvawa za li{uvawe od sloboda na lu|e ili nivno drèwe vo pritvor. (b) Vo zemjite vo koi namesto policijata vlasta ja ima vojskata, vo uniforma ili bez nea, ili silite na dràvnata bezbednost, definicijata na lica vo slu`ba na zakonot treba da gi opfati i slu`benicite koi rabotat vo toe slu`bi. (c) Celta na tie slu`bi e pruàwe pomo{ na onie ~lenovi na zaednicata na koi od li~ni, ekonomski, socijalni ili nekoi drugi pri~ini im e potrebna itna pomo{. (d) Ovaa odredba nema za cel da gi opfati samo site dela na nas168

ilstvo, grabe`i ili {tetni odnesuvawa, tuku gi vklu~uva i site dela zabraneti so krivi~noto zakonodavstvo. Taa se odnesuva i na povedenija na lica koi ne mo`at da bidat krivi~no odgovorni. ^len 2

Vo vr{eweto na svoite dol`nosti prestavnicite na zakonot treba da go za{titat dostoinstvoto na sekoj ~ovek i da gi za{tituvaat i branat ~ovekovite prava na site lu|e. Komentar: a) ôvekovite prava za koi stanuva zbor se za{titeni so nacionalnoto i me|unarodnoto pravo. Pova`ni me|unarodni dokumenti se: Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot, Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava, Deklaracijata za za{tita na site lica od ma~ewe i drugi oblici na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe, Deklaracijata na ON za ukinuvawe na site oblici na rasna diskriminacija, Megunarodnata konvencija za spre~uvawe na kaznuvawe na zlostorstvata na aparhejdot, Megunarodnata konvencija za spre~uvawe na zlostorstvata na genocidot, Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite i Vienskata konvencija za konzularnite odnosi. b) Vo nacionalnite komentari na ovaa odredba treba da se navedat regionalnite ili nacionalni odredbi so koi se podrùvaat i za{tituvaat ovie prava. ^len 3

Licata vo slu`ba na zakonot smeat da upotrebat sila samo koga toa e nu`no ili koga toa go bara prirodata na nivnata rabota Komentar: a) Ova odredba istaknuva deka upotrebata na sila od strana na slu`benicite na zakonot bi trebalo da bide isklu~ok {to zna~i deka im e dozvoleno da upotrebat sila samo vo neophoden slu~aj za da spre~at izvr{uvawe na krivi~no delo ili da u~estvuvaat ili pomagaat kaj zakonito li{uvawe od sloboda na prestapnik ili somnitelno lice i nikakva druga sila nad tie granici ne e dopu{tena. b) Zakonite na dr`avata po pravilo ja ograni~uvaat upotrebata na sila od strana na pretstavnicite na zakonot vo soglasnost so na~eloto na proporcionalnost. Takvite nacionalni na~ela treba da se po~ituvaat kaj tolkuvaweto na ovaa odredba. Vo nikoj slu~aj ne smeeat da se tolkuvaat taka {to ja dopu{taat upotrebata na sila nesrazmerno so legitimnite celi koi se saka da se postignat. c) Upotrebata na ogneno oru`je e mo`no samo vo krajna nu`da. So site sili treba da se odi protiv upotrebata na ogneno oru`je, a 169

osobeno protiv decata. Ognenoto oru`je ne treba da se upotrebuva osven vo slu~ai koga liceto pruà oruèn otpor ili na bilo koj drug na~in gi zagrozuva ìvotite na drugi lu|e, i koga nekoi drugi poblagi merki ne moàt da bidat dovolni da se sovlada ili li{i od sloboda osomni-~eniot pretstapnik. Vo site slu~ai koga e upotrebeno ogneno oru`je vedna{ treba da se podnese izve{taj do nadle`nite vlasti. ^len 4

Podatocite od doverliva priroda so koi raspolaga pretstavnikot na zakonot treba da ostanat doverlivi, oven ako dol`nostite na tie lica ili potrebite na zakonot ne baraat da se postapi poinaku. Komentar: Zaradi prirodata na svojata rabota, licata odgovorni za primenata na zakonot dobivaat informacii koi mo`at da se odnesuvat na privatniot `ivot i da bidat {tetni za interesot a osobeno na ugledot na drugi lu|e. Treba da se obezbedi takvite informacii gri`livo da se ~uvaat i da ne se koristat, osven ako toa go bara potrebata na slu`bata ili samiot zakon. Sekoe objavuvawe na tie informacii za drugi celi e napolno neprifatlivo. ^len 5

Nieden pretstavnik na zakonot ne smee da nanesuva, pottiknuva ili tolerira bilo kakov oblik na ma~ewe ili nekoe drugo svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe ili kaznuvawe, nitu pak smee da se sluì so povisoki naredbi ili isklu~itelni okolnosti kako {to se voena sostojba ili zakana so vojna, zakana na dràvnata sigursnost, vnat-re{na politi~ka nestabilnost ili bilo koj drug javen nastan, koj bi go opravdal ma~eweto ili ostanatite svirepi, nehumani ili poniùva~ki postapki ili kaznuvawa. Komentar: a) Ova zabrana proizleguva od Deklaracijata za za{tita na site lica od ma~ewe ili drugi oblici na svirepo, nehumano ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe usvoena od strana na Generalnoto sobranie vrz osnova na koja: "... takviot akt pretstavuva povreda na ~ovekovoto dostoinstvo i treba da se osudi kako nepo~ituvawe na stremeìte na Povelbata na ON i povreda na ~ovekovite prava i fundamentalni slobodi proklamirani so Univerzalnata deklaracija za ~ovekovite prava, i drugite me|unarodni dokumenti za ~ovekovite prava" b) Deklaracijata go definira ma~eweto na sledniot na~in: "... ma~eweto zna~i bilo kakov akt so koj na nekoe lice namerno mu se nanesuva bolka i stradawe, telesno ili du{evno, ili namerno e 170

predizvikano od strana na javen rabotnik so cel da se osoznaat potrebni informacii od toa ili drugo lice, za da se kazni za storteno delo ili delo za koe postoi somnenie deka e storeno, ili da se zastra{i toa ili drugo lice. Vo ova ne spa|aat bolkata i stradaweto koi nu`no proizleguvaat od primenata na zakonski izre~enite sankcii, do onoj stepen do koj se vo soglasnost so Standardnite minimalni pravila koi zboruvaat za postapuvaweto so zatvorenicite" c) Izrazot "svirepo, nehumano i poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe" Generalnoto sobranie ne go definiral i ottamu treba da se tolkuva taka {to treba da opfa}a naj{iroka mo`na garancija protiv povredi, kako telesni taka i du{evni. ^len 6

Pretstavnicite na zakonot mora da vodat grià za celosna za{tita na zdravjeto na licata vo zatvor, a osobeno mora da im obezbe-dat lekarska pomo{ sekoga{ koga okolnostite toa go baraat Komentar: a) Lekarskata pomo{, koja se odnesuva na slu`bite vo koi raboti koj i da e zdravstven personal vklu~uvaj}i gi i diplomiranite lekari od op{ta praktika i pomo{niot personal, treba da bide pruèna sekoga{ koga e potrebno ili se bara. b) Koga zdravstveniot personal e vklu~en vo zakonskite postapki, prestavnicite na zakonot mora da go po~ituvaat negovoto mislewe vo situacii koga na liceto vo zatvor prepora~uvaat da mu se pruì soodveten tretman, ili pri konsultiraweto so zadravstveniot personal koj ne e neposredno vklu~en vo zakonskata postapka. c) Razbirlivo e deka liceto odgovorno za primena na zakonot mora da obezbedi lekarska pomo{ i za site `rtvi na naru{uvaweto na zakonot ili na `rtvite na nesre}ni slu~ai koi proizleguvaat od toa. ^len 7

Prestavnicite na zakonot ne smeat da bidat korumpirani. Tie mora da se borat protiv korupcijata i da ÂŁ se sprotiv-stavuvaat. Komentar: a) Bilo kakov oblik na korupcija kako i sekakva zloupotreba na vlasta se nespoivi so profesijata na licata odgovorni za primenata na zakonot. Zakonot treba da se primeni vo sekoj slu~aj koga nekoj od prestavnicite na vlasta primil mito bidej}i vladite ne moàt da o~ekuvaat deka zakonot }e moè da se primenuva na gra|anite, ako ne moàt ili ne sakaat da go primenat i na pripadnicite vo ramkite na svojata slu`ba. b) Iako definicijata na korupcijata mora da i bide podredena na 171

nacionalnoto zakonodavstvo, taa mora da se sfati kako zemawe ili nezemawe mito pri vr{eweto na dol`nostite ili vo vrska so ne~ija dol`nost, kako reakcija na barani i zemeni podaroci, vetuvawe ili pottiknuvawe, ili la`na potvrda za priem toga{ koga uslugata e storena ili izostanala. c) Izrazot "akt na korupcija", kako {to napred e navedeno, bi tebalo da se sfati kako akt koj vo sebe vklu~uva i obid za korupcija. ^len 8

Prestavnicite na zakonot moraat da go po~ituvat zakonot i postojnite pravila na odnesuvawe. Zavisno od svoite sposobnosti, tie isto taka treba da gi spre~uvaat naru{uvawata na zakonot i rigorozno da se borat protiv negovata zloupotreba. Licata odgovorni za primena na zakonot, koi imaat pri~ina da veruvaat deka do{lo do kr{ewe na ovie Pravila na povedenie ili deka pretstoi nivno kr{ewe, za toa mora vedna{ da gi izvestat soodvetnite povisoki organi i orga-nite koi vr{at nadzor nad ovie pojavi ili za niv imaat na raspolagawe prikladen praven lek. Komentar: a) Ovie normi mora da se po~ituvaat sekoga{ koga se vgradeni vo nacionalnoto zakonodavstvo ili praktika. Koga vo niv se nao|aat postrogi na~ela odo{to se sodràni vo Kodseksot za odnesuvawe, toga{ e potrebno da se po~ituvaat postrogite na~ela. b) So ovoj ~len se nastojuva da se so~uva ramnoteà me|u potrebata za vnatre{na disciplina vo slu`bata, od edna, i potrebata za suzbivawe na naru{uvaweto na osnovnite ~ove~ki prava, od druga strana. Pretstavnicite na zakonot mora da podnesuvaat izve{taj za naru{uvaweto na zakonot vo ramkite na naredbite, i treba da prezemat vonzavodski sankcii, ako sÂ˘ drugo se pokaàlo kako nemo`no ili nedovolno efikasno. Se razbira deka ovie lica odgovorni za primena na zakonot nema da se kaznuvaat nitu administrativno ni so drugi sankcii zatoa {to podnesle izve{taj za kr{ewe na pravilata na odnesuvawe. c) Izrazot "nadle`ni vlasti ili organi koi imaat nadzorna ili pravna mo}", se odnesuva na onaa vlast i onie organi koi gi sre}avame vo nacionalnoto zakonodavstvo, vo ramkite na zakonodavnata slu`ba ili nezavisno od nea, so statutarna, obi~ajna ili druga mo} da gi razgleduva àlbite i prigovorite {to se posledica na naru{uvaweto na zakonot ili delokrugot na ovoj Kodeks. d) Vo nekoi zemji moè da se smeta deka sredstvata na javno informirawe vr{at sli~ni funkcii kako onie izneseni vo to~ka (c), a se odnesuvaat na razgleduvawe àlbi. Od tie pri~ini moàt da se opravdaat pretstavnicite na zakonot, ako kako krajno sredstvo, vo soglasnost so zakonot i obi~aite vo svojata zemja, javno preku masovnite med172

iumi, go svrtat vnimanieto na javnosta na zakonskoto kr{ewe na normite. e) Pretstavnicite na zakonot koi se odnesuvaat vo soglasnost so odredbite na ovoj Kodeks, zaslu`uvaat dol`no po~ituvawe, polna podr{ka i sorabotka od strana na zaednicata i op{testvoto, zakonodavnata slu`ba vo koja rabotat i profesijata koja gi sproveduva zakonskite merki.

173

174

UPATSTVO ZA EFIKASNA IMPLEMENTACIJA NA KODEKSOT ZA ODNESUVAWE NA LICATA ODGOVORNI ZA PRIMENA NA ZAKONOT Usvoena od strana na Ekonomsko-socijalniot sovet na Obedinetite nacii na 15-to zasedanie so Rezolucija 1989/61 od 24 maj 1989 Naslov na orginalot: Guidelines for the Effective implementation of the Code of Conduct for Law Enforcement Officials Ekonomsko - socijalniot sovet, Povikuvaj}i se na rezolucijata na Generalnoto sobranie 34/169 od 17 dekemvri 1979 godina so koja Sobranieto go usvojuva Kodeksot za odnesuvawe na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot priloèn vo aneksot na rezolucijata, Povikuvaj}i se, isto taka, na rezolucijata 14 od Sedmiot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so storitelite vo koj Kongresot, me|u drugoto, povikuva da se posveti vnimanie na upatstvoto za poefikasna primena na Kodeksot a koe e izraboteno od strana na Me|uregionalniot podgotvitelen sostanok za Sedmiot kongres na tema: "Izrabotka i primena na standardite na Obedinetite nacii za krivi~nata pravda", koj se odrà vo Varena, Italija vo 1984 godina, Imaj}i ja predvid rezolucijata 1986/10, del IX od 21 maj 1986 so koja se bara od Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot na negovata desetta sesija da gi razgleda merkite za poefektivna primena na Kodeksot od aspekt na preporakite na Sedmiot kongres, Zemaj}i go predvid izve{tajot na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot na negovata desetta sesija, Vodeni od èlbata da se promovira primenata na Kodeksot, 1. Se usvojuva Upatstvoto za efektivna primena na Kodeksot za odnesuvawe na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, prepora~ano od Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot i istoto e priloèno kako aneks na ovaa rezolucija; 2. Se pokanuva Osmiot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite i prethodnite podgotvotelni sostanoci za ovoj kongres, da gi ispitaat na~inite i sredstvata za stimulirawe na prifa}aweto na ova Upatstvo.

175

PRILOG UPATSTVO ZA EFIKASNA IMPLEMENTACIJA NA KODEKSOT ZA ODNESUVAWE NA LICATA ODGOVORNI ZA PRIMENA NA ZAKONOT 1. PRIMENA NA KODEKSOT A. Op{ti principi

1. Principite sodràni vo Kodeksot treba da bidat vklu~eni vo nacionalnite zakonodavstva i praktika. 2. Za da se ostvarat celite sodràni vo ~lenot 1 od Kodeksot i negoviot komentar, definicijata na slu`beni lica zadolèni za sproveduvawe na zakonot treba da dobie naj{iroko tolkuvawe. 3. Kodeksot treba da bide primenliv vo odnos na site slu`beni lica zadolèni za sproveduvawe na zakonot, bez ogled na nivnite ovlastuvawa i nadle`nosti. 4. Vladite treba da gi donesat potrebnite merki za instrukcija, osnovna obuka i site drugi konsekvetni obuki kako i kursevi za obnovuvawe na znaewata na slu`benite lica zadolèni za sproveduvawe na zakonite preku predviduvawe na odredbi vo nacionalnoto zakonodavsto a vo smisla na Kodeksot kako i drugite osnovni dokumenti po pra{aweto za ~ovekovite prava. B. Specifi~ni pra{awa

1. Selekcija, obrazovanie i obuka. Selekcijata, obrazovanieto i obukata na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot }e imaat primarno zna~ewe. Vladite }e vr{at promocija na obrazovanieto i obukata niz plodna razmena na idei na regionalno i me|unarodno nivo. 2. Plata i rabotni uslovi. Site slu`beni lica zadolèni za primena na zakonot treba da bidat soodvetno nagraduvani vo smisla na plata i na istite treba da im bidat obezbedeni soodvetni uslovi za rabota. 3. Disciplina i nadzor. Treba da se vospostavat efektivni mehanizmi za obezbeduvawe na vnatre{na disciplina i nadvore{na kontrola kako i nadzor vrz slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot. 4. Prigovori od strana na javnosta. Treba da se donesat posebni odredbi, vo ramkite na spomenatite mehanizmi vo to~ka 3, za primawe i postapuvawe po prigovorite protiv slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, napraveni od strana na gra|anite i postoeweto na vakvite odredbi treba da i bidat poznati na javnosta.

176

2. SPROVEDUVAWE NA KODEKSOT A. Na nacionalno nivo

1. Kodeksot treba da im bide dostapen na site slu`beni lica zadolèni za sproveduvawe na zakonot i drugite kompetentni organi na nivniot jazik. 2. Vladite treba da vr{at rasprostranuvawe na Kodeksot i na site doma{ni zakoni so koi istiot se operacionalizira kako i da obezbedat principite i pravata sodràni vo ovie akti da bidat poznati na op{tata javnost. 3. Vo razgleduvawe na merkite za promovirawe na efikasnoto sproveduvawe na Kodeksot, vladite }e organiziraaat simpoziumi za ulogata i funkciite na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot vo pogled na za{tita na ~ovekovite prava i prevencijata na kriminalitetot. B. Na me|unarodno nivo

1. Vladite, periodi~no, a najmalku na 5 godini, }e go informiraat generalniot sekretar za stepenot na postignatata primena na Kodeksot. 2. Generalniot sekretar }e podgotvuva periodi~ni izve{tai za napredokot vo pogled na primenata na Kodeksot so posebno vnimanie na opservaciite napraveni od strana na specijalizranite agenici i relevantnite me|uvladini i nevladini organizacii so konsultativen status pri Ekonomsko-socijalniot sovet. 3. Kako del od gorespomenatite izve{tai, vladite treba da mu obezbedat kopii na generalniot sekretar na izvadoci od zakonite, pravilata i administrativnite merki koi se odnesuvaat na primenata na Kodeksot kako i drugi relevantni informacii za negovata primena i informacii za mo`nite te{kotii vo negovata primena. 4. Generalniot sekretar }e gi dostavuva vakvite izve{tai do Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot zaradi razgleduvawe i ponatamo{no deluvawe. 5. Generalniot sekretar }e go dostavi Kodeksot i Upatstvoto do site dràvi i relevantni me|uvladini i nevaldini organizacii, na oficijalnite jazici na Obedinetite nacii. 6. Obedinetite nacii, vo ramkite na svoite sovetodavni uslugi, davawe na tehni~ka pomo{ i razvojni programi }e: (a) im ovozmoùva na vladite koi toa go baraat, pomo{ od eksperti i regionalni i me|uregionalni sovetnici so cel istite da im pomognat vo primenuvaweto na odredbite na Kodeksot; (b) gi promovira nacionalnite i regionalnite seminari za obuka i drugi sredbi koi se odnesuvaat na primenuvaweto na Kodeksot i ulogata i funkciite na slu`benite lica zadoleèni za sproveduvawe na zakonite vo pogled na za{titata na ~ovekovite prava i prevencija177

ta na kriminalitetot. 7. Regionalnite instituti na Obedinetite nacii }e go pottiknuvaat organiziraweto na seminari i kursevi za obuka vo pogled na sproveduvaweto na Kodeksot i }e vr{at istra`uvawa za stepenot na primenuvawe na Kodeksot vo zemjite na regionot kako i za te{kotiite {to se javuvaat pri toa.

178

OSNOVNI PRINCIPI ZA UPOTREBA NA SILA I OGNENO ORU@JE OD STRANA NA LICATA ODGOVORNI ZA PRIMENA NA ZAKONOT Osmi kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite Naslov na orginalot: Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials Povikuvaj}i se na Milanskiot plan za akcija, usvoen od Sedmiot kongres za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so storitelite, prifaten od strana na Generalnoto sobranie so rezo-lucija 40/32 od 29 noemvri 1985 godina, Povikuvaj}i se, isto taka, na Sedmiot kongres na koj Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot be{e povikan da gi razgleda mo`nite merki za poefikasna primena na Kodeksot za odnesuvawe na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, Zemaj}i ja predvid, so dol`na po~it, ostvarenata rabota vo soglasnost so rezolucijata 14 od Sedmiot kongres od strana na Komitetot, od strana na me|uregionalnite podgotviteleni sostanoci za Osmiot kongrts na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite vo odnos na normite i upatstvata na ON za prevencija na kriminalitetot i krivi~nata pravda kako i za primenata i prioritetite za natamo{noto deluvawe, od strana na regionalnite podgotvitelni sostanoci za Osmiot kongres, 1. Gi usvojuva Osnovnite principi za upotreba na sila i ogneno oru`je od strana na slu`benite lica, sodràna vo aneksot na ovaa rezolucija; 2. Prepora~uva Osnovnite principi da se primenuvaat na nacionalno, regionalno i meunarodno nivo, vodeji smetka za politi~kite, ekonomskite, socijalnite i kulturnite uslovi i tradicii vo sekoja zemja; 3. Gi pokanuva dràvite - ~lenki da gi zemat predvid i da gi po~ituvaat Osnovnite principi vo ramkite na nivnite nacionalni zakonodavstva i praktika; 4. Isto taka, gi pokanuva dràvite - ~lenki da gi poso~at Osnovnite principi na sluèbnite lica koi se zadolèni za primena na zakonot i drugite ~lenovi na izvr{nata vlast, sudiite, advokatite, zakonodavecot i javnosta, voop{to; 5. Natamu, se pokanuvaat dràvite-~lenki da go informiraat 179

generalniot sekretar sekoi pet godini, po~nuvaj}i od 1992 godina za napredokot postignat vo primenata na Osnovnite principi, vklu~itelno nivnata difuzija, inkorporacija vo doma{noto zakonodavstvo, praktika, postapka i politika, problemite so koi se soo~uvaat vo nivnata primena na nacionalno nivo i eventualnata pomo{ od me|unarodnata zaednica koja bi im bila potrebna. Od generalniot sekretar se bara da go izvesti Devetiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite; 6. Se obra}a do vladite so barawe istite da organiziraat seminari i trening-kursevi na nacinalno i regionalno nivo za ulogata na sproveduvaweto na zakonite i potrebata za ograni~eno primenuvawe na silata i ognenoto oru`je od strana na slu`benite lica; 7. Gi pottiknuva regionalnite komisii, regionalnite i meuregionalnite instituti za prevencija na kriminalitetot i krivi~na pravda, specijaliziranite agencii i drugi tela vo ramkite na sistemot na ON, drugi me|uvladini i nevladini organizacii so konsultativen status pri Ekonomsko - socijalniot sovet da stanat poaktivno vklu~eni vo primenata na Osnovnite principi i da go informiraat generalniot sekretar za usilbite {to se pravat za difuzija na Osnovnite pricnipi i pro{iruvaweto na nivnata pri-mena. Se bara od generalniot sekretar da ja vklu~i ovaa informacija vo svojot izve{taj do Devettiot kongres; 8. Se povikuva Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot kako prioritetno pra{awe da gi razgleda na~inite i sredstvata za obezbeduvawe na efektivna primena na ovaa rezolucija; 9. Se bara od generalniot sekretar: (a) Da prezeme soodvetni ~ekori i da ja predo~i ovaa rezolucija do site vladi i site tela na ON kako i da ovozmo`i naj{iroka mo`na difuzija na Osnovnite principi; (b) Da gi vklu~i Osnovnite principi vo slednata edicija na publikacijata na ON pod naslov ^ovekovi prava: Kompilacija na me|unarodni isntrumenti; (c) Da im obezbedi na vladite, po nivno barawe, pomo{ od eksperti i regionalni i me|unarodni sovetnici vo odnos na prime-nuvaweto na Osnovnite principi i da go izvesti Devettiot kongres za tehni~ka pomo{ i obuka koja tekovno se dava; (d) Da go izvesti Komitetot, na negovata dvanaesetta sesija, za prezemenite ~ekori za primena na Osnovnite principi; 10. Se bara od Devettiot kongres i podgotvitelnite sostanoci za istiot da go razgledaat eventualniot napredok vo primenata na Osnovnite principi.

180

PRILOG OSNOVNI PRINCIPI ZA UPOTREBA NA SILA I OGNENO ORU@JE OD STRANA NA SLU@BENI LICA ZADOL@ENI ZA PRIMENA NA ZAKONOT So ogled na toa deka rabotata na slu`benite lica zadolèni za primenuvawe na zakonot e op{testvena slu`ba od golemo zna~ewe, potrebno e da se oddrùvaat i, koga toa e potrebno, da se podobruvaat rabotnite uslovi i statusot na ovie lica, So ogled na toa deka, zakanata za ìvotot i sigurnosta na slu`benite lica koi go primenuvaat zakonot e zakana za stabilnosta na op{testvoto vo celost, So ogled na toa deka, slu`benite lica zadolèni za primenuvawe na zakonot imaat vitalna uloga vo za{titata na pravoto na ìvot, sloboda i bezbednosta na li~nosta, kako {to e garantirano so Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava i reafirmirano so Me|unarodnata konvencija za gra|anski i politi~ki prava, So ogled na toa deka, Standardite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite gi opredeluvaat uslovite vo koi zatvorskite slu`benici moàt da upotrebuvaat sila vo vr{eweto na slu`bata, So ogled na toa deka ~lenot 3 od Kodeksot za odnesuvawe na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot predviduva deka silata moè da se upotrebuva ograni~eno i vo uslovi koga toa e neophodno vo vr{weto na nivnata slu`ba, So ogled na toa deka podgotvitelniot sostanok za Sedmiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite koj se odrà vo Varena, Italija gi opredeli elementite za ponatamo{na rabota za ograni~uvawe na upotrebata na sila i ogneno oru`je od strana na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot. So ogled na toa deka Sedmiot kongres vo svojata rezolucija 14, me|u drugoto, potencira deka upotrebata na sila i ogneno oru`je od strana na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot treba da se odnesuvaat so dol`nata po~it sprema ~ovekovite prava, So ogled na toa deka, Ekonomsko-socijalniot sovet vo svojata rezolucija 1986/10 del od 21 maj 1985 godina gi pokani dràvite-~lenki da mu povetat posebno vnimanie vo pogled na primenata na Kodeksot za upotreba na sila i ogneno oru`je od strana na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, a Generalnoto sobranie so negovata rezolucija 41/149 od 4 dekemvri 1985, me|u drugoto, ja pozdravi ovaa preporaka od strana na Sovetot, So ogled na toa deka so dol`no vnimanie treba da se postapuva sprema pra{aweto na bezbednosta na slu`benite lica zadolèni da go primenuvaat zakonot kako i ulogata {to ja imaat vo administriraweto na pravdata, za{titata na pravoto na ìvot, sloboda i bezbednosta 181

na li~nosta, nivnata odgovornost vo odrùvaweto na javnata bezbednost i socijalniot mir kako i kon pra{aweto za zna~eweto na nivnite kvali-fikacii, obuka i odnesuvawe, Dolu navedenite Osnovni principi koi se formulirani so cel da im pomognat na dràvite-~lenki vo nivnata cel da ja obezbedat i promoviraat pravilnata uloga na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, treba da se zemat predvid i da se po~ituvaat od strana na vladite vo ramkite na nivnite nacionalni zakonodavstva i praktika kako i istite da im se predo~at na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonite kako i na drugi lica kako {to se sudii, obviniteli, pravnici, ~lenovi na izvr{nata vlast, zakonodavstvoto i javnosta. OP[TI ODREDBI

1. Vladite i organite nadle`ni za primena na zakonite }e gi usvojat i primenuvaat Pravilata za upotreba na sila i ogneno oru`je od strana na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot. Vo razvivaweto na vakvi pravila, vladite i organite nadle`ni za primena na zakonite, postojano }e vodat smetka za eti~kite pra{awa svrzani so problematikata na upotreba na sila i ogneno oru`je. 2. Vladite i organite nadle`ni za primena na zakonite treba da ravivaat sredstva i da izvr{at opremuvawe na slu`benite lica so razli~ni vidovi na oru`je i municija koi }e ovozmoàt diferencirana upotreba na sila i ogneno oru`je. Toa treba da go vklu~uva i razvojot na nesmrtonosno oru`je za upotreba vo soodvetni situacii so {to }e se ovozmoì ograni~ena upotreba na sredstva koi se smrtonosni ili koi predizvikuvaat povredi. Za istata cel, treba na slu`benite lica da im bide ovozmoèno da bidat opremeni so sredstva za samoodbrana kako {to se kacigi, neprobojni eleci i neprobojni sredstva za transport a so cel da se namali potrebata za upotreba na oru`je od bilo koj vid. 3. Ravojot i rasporeduvaweto na nesmrtonosnoto oru`je treba vnimatelno da bide proceneto so cel da se minimizira rizikot za zagrozuvawe na lica koi slu~ajno se na{le vo situacijata vo koja se intervenira kako i upotrebata na vakvoto oru`je da bide kontrolirana. 4. Slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, vo izvr{uvaweto na slu`benata dol`nost, treba da, kolku {to e toa mo`no, da primenuvaat nenasilni sredstva pred da se re{at za upotreba na sila i ogneno oru`je. Tie moè da upotrebat sila i ogneno oru`je samo ako drugite sredstva se neefikasni ili bez izgled da go postignat baraniot rezultat. 5. Koga upotrebata na sila i ogneno oru`je e neizbe`na i vo soglasnost so zakonot, slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot: 182

(a) }e se ograni~uvaat vo takvata upotreba i }e dejstuvaat srazmerno so serioznosta na povredata i legitimnite celi {to treba da bidat ostvareni; (b) }e ja minimiziraat {tetata i povredite i }e go po~ituvaat i po{tedat ~ove~kiot ìvot; (c) }e obezbedat rodninite ili najbliskite prijateli na povredenite ili involvirtanite lica da bida izvesteni vo najkratok moèn rok; (d) }e obezbedat medicinska pomo{ za sekoe povredeno lice vo najkratok moèn rok; 6. Koga povredata ili smrtta e predizvikana so upotreba na sila i ogneno oru`je od strana na slu`beno lice, za toa }e bide itno izvesten pretpostaveniot na toa lice vo soglasnost so Principot 22. 7. Vladite }e obezbedat sekoe arbitrerno i nezakonsko upotrebuvawe na sila i ogneno oru`je od strana na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot da bide kazneto kako krivi~no delo vo soglasnost so zakonot. 8. Isklu~itelnite okolnosti kako {to se vnatre{na, nestabilna, politi~ka situacija ili druga vonredna sostojba ne smeat da se koristat kako opravduvawe za napu{taweto na ovie osnovni principi. POSEBNI ODREDBI

9. Slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot nema da upotrebuvaat ogneno oru`je osven vo slu~aj na samoodbrana ili odbrana na drugi lica koga istite se vo seriozna opasnost da bidat ubieni ili seriozno povredeni, vo slu~aj na izvr{uvawe na seriozno krivi~no delo koe vklu~uva serozna zakana za zagrozuvawe na ìvotot, vo slu~aj na apsewe na lice koe se sprotistavuva ili so cel da se spre~i negovo ili nejzino begstvo a ne e mo`no so drugi sredstva da se postigne ovaa cel. Vo sekoj slu~aj, upotrebata na smrtonosno oru`je moè da se upotrebuva samo koga toa e neophodno da se za{titi ne~ii ìvot. 10. Pod uslovi predvideni so Principot 9, slu`benite lica zadolèni za sproveduvawe na zakonot treba da se identifikuvaat kako takvi i da dadat jasno predupreduvawe za nivnata namera da upotrebat ogneno oru`je so davawe na dovolno vreme namerata da bide primena, osven dokolku toa ne prastavuva rizik za slu`benoto lice ili koga toa bi sozdalo rizik za ubivawe ili seriozna povreda na drugo lice kako i vo slu~ai koga toa bi bilo nesoodvetno ili besmisleno so ogled na okolnostite na incidentot. 11. Pravilata za upotreba na ogneno oru`je od strana na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot treba da gi vklu~uvaat slednive upatstva: (a) Poblisku da se opredelat okolnostite pod koi tie se ovlasteni da nosat ogneno oru`je i da se opredeli vidot na takvoto oru`je i 183

municija koi se dozvoleni; (b) Da se obezbedi ognenoto oru`je da se upotrebuva samo vo soodvetni okolnosti i na na~in so koj bi bila nanesena najmala {teta; (c) Da se zabrani upotrebata na ogneno oru`je i municija koi predizvikuvaat nesakani povredi ili prestavuvaat pregolem rizik; (d) Da se regulira kontrolata, skladiraweto i izdavaweto na ognenoto oru`je vklu~itelno i postapkata za obezbeduvawe na toa slu`benite lica zadol`eni za primena na zakonite da gi ispolnuvaat uslovite za poseduvawe na oru`je i municija; (e) Pri izdavaweto na oru`jeto, dokolku toa e soodvetno, da se dava predupreduvawe; (f) Da se obezbedi sistem za izvestuvawe sekoga{ koga slu`benite lica go upotrebuvaat ognenoto oru`je vo izvr{uvaweto na slu`benata dol`nost. Policiski intervencii vo odnos na nezakonski sobiri

12. Kako {to sekomu mu e dozvoleno da u~estvuva vo zakoniti i miroqubivi sobirawa, vo soglasnost so principite sodràni vo Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava, Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava, vladite, drugite organi i slu`beni lica }e ja primenuvaat silata i ognenoto oru`je samo vo soglasnost so principite 13 i 14. 13. Vo rasturaweto na sobiri koi se nezakonski no nenasilni, slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot mora da go izbegnuvaat upotrebuvaweto na sila ili, kade toa ne e prakti~no, da go ograni~at upotrebuvaweto na sila samo na neophodniot minimum. 14. Vo rasturaweto na nasilni sobiri, slu`benite lica moàt da upotrebuvaat ogneno oru`je samo koga pomalku opasni sredstva ne se prakti~ni ili samo do neophodniot minimum. Slu`benite lica nema da upotrebuvaat ogneno oru`je i vo takvi slu~ai osven pod uslovite opredeleni vo principot 9. Postapuvawe so lica vo pritvor ili zatvor

15. Slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, vo nivnite odnosi so licata koi se nao|aat vo pritvor ili zatvor, nema da upotrebuvaat sila osven koga toa e nu`no za odrùvawe na bezbednosta i redot vo ramkite na institucijata ili koga e zagrozena nivnata li~na bezbednost. 16. Slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, vo nivniot odnos so licata vo pritvor ili zatvor nema da upotrebuvaat ogneno oru`je osven vo slu~aj na samoodbrana ili vo odbrana na drugi lica, vo slu~aj na neposredna zakana za ìvotot ili serozna povreda ili koga toa e neophodno zaradi spre~uvawe na begstvo na lice koe se 184

nao|a vo pritvor ili zatvor i koga toa prestavuva opasnost vo smisla na Principot 9. 17. Ovie principi ne se vo sprotivnost so pravata, dol`nostite i odgovrnostite na zatvorskata administracija kako {to toa e regulirano so Stadardinite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, a posebno pravilata 33, 34 i 54. Kvalifikacii, obuka i obrazovanie

18. Vladite i drugite organi za sproveduvawe na zakonite treba da obezbedat site slu`beni lica zadolèni za sproveduvawe na zakonite da imaat soodveten moral, psihi~ki i fizi~ki kvaliteti za efektivno izvr{uvawe na nivnite funkcii kako i da dobivaat kontinuirana pofesionalna obuka. Nivnata kontinuirana podgotvenost za izvr{uvawe na ovie funkcii treba da bide predmet na periodi~na proverka. 19. Vladite i drugite organi za primena na zakonite treba na site slu`beni lica zadolèni za primena na zakonite da im obezbedat soodvetna obuka i istite da bidat ispituvani soglasno so standardna postapka vo odnos na upotrebata na sila. Slu`benite lica koi se ovlasteni da nosat ogneno oru`je treba da bidat ovlasteni za toa po sproveduvawe na specijalna obuka vo pogled na upotrebata na takvo oru`je. 20. Vo pogled na obukata na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot, vladata i drugite organi za primena na zakonot treba da im obrnat posebno vnimanie na pra{awata na policiskata etika i ~ovekovite prava, posebno vo pogled na istra`nata postapka, na alternativite na upotrebata na sila i ogneno oru`je, vklu~itelno, i mirno re{avawe na konfliknite situacii, razbiraweto na odnesuvaweto na tolpata, metodite na ubeduvawe, pregovarawe i posreduvawe kako i tehni~kite sredstva koi treba da se koristat i koi }e pridonesat za namalena upotreba na sila i ogneno oru`je. Organite za primena na zakonot treba sekoga{ da gi preispituvaat svoite programi za obuka i operativni postapki vo kontekstot na konkretni incidnti. 21. Vladite i drugite organi za primena na zakonot treba da obezbeduvaat mo`nosti za stru~no sovetuvawe i stru~na pomo{ vo slu~aj na stres za slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot involvirani vo sitacii kade e upotrebena sila i ogneno oru`je. Izvestuvawe i preispituvawe na postapkata

22. Vladite i drugite organi za primena na zakonite treba da obezbedat postapki za efektivno informirawe i preispituvawe na postapkite vo odnos na site incidenti koi se odnesuvaat na Principite 6 i 11 (f). Za incidentite koi se vo sprotivnost na ovie principi, 185

Vladite i drugite organi za sproveduvawe na zakonite treba da obezbedat efikasna postapka na preispituvawe i mo`nost nezavisnite administratrivni ili obvniniteleni organi da bidat vo pozicija da ja ostvarat svojata jurisdikcija vo soodvetni uslovi. Vo slu~ai na smrt ili seriozna povreda ili druga seriozna posledica, podroben izve{taj treba da bide ispraten do kompetentite organi odgovorni za administrativno ili sudsko preispituvawe. 23. Licata vrz koi bila primeneta sila ili ogneno oru`je ili nivnite pravni zastapnici imaat pravo na preispituvawe na vakvata postapka vo posebna, vklu~itelno i sudska, postapka. Vo slu~aj na smrt na vakvite lica, ovie odredbi }e se primenuvaat na licata koi bile zakonski zavisni od niv. 24. Vladite i drugite organi za primena na zakonite treba da obezbedat rakovodnite slu`beni lica da bidat zemani na odgovornost dokolku tie znaele ili morale da znaat deka slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot a koi se pod nivna direktna komanda upotrebile ili upotrebuvaat sila i ogneno oru`je, sprotivno od zakonot, i ne prezemale merki da go spre~at, eliminiraat ili da informiraat za vakvata upotreba. 25. Vladite i drugite organi za primena na zakonite treba da obezbedat nikakva krivi~na ili disciplinska postapka da ne smee da se povede protiv slu`beni lica zadolèni za primena na zakonot koi, vo soglasnost so Kodeksot za odnesuvawe na slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot i ovie osnovni principi, odbile da izvr{at naredba da upotrebat sila ili ogneno oru`je ili koi informirale za takva upotreba od strana na drugi slu`beni lica. 26. Izvr{uvaweto na naredbite na pretpostaveniot ne smee da bide opravduvawe za slu`benite lica zadolèni za primena na zakonot koga znaele deka upotrebata na sila ili ogneno oru`je koja rezultirala vo smrt ili seriozna povreda na nekoe lice bila o~igledno nezakonska i koga moèle istata naredba da odbijat da ja sprovedat. Vo sekoj slu~aj, odgovornosta ja snosi i pretpostavenoto slu`beno lice koe ja dalo takvata nezakonska naredba.

186

STANDARDNI MINIMALNI PRAVILA NA OBEDINETITE NACII ZA PRIMENA NA SUDSKITE POSTAPKI SPREMA MALOLETNICITE (PEKIN[KI PRAVILA) Prepora~ani za usvojuvawe na Sedmiot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na zlostorstvata i postapuvawe so prestapnicite, vo Milano od 26. 8 do 6. 9. 1985 i prifateno od Generalnoto sobranie so rezolucijata 40/33 od 29 noemvri 1985 godina Naslov na orginalot: United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice (The Beijing Rules) I DEL OP[TI NA^ELA 1. OSNOVNI MISLEWA

(1) Dràvite ~lenki vo soglasnost so svoite interesi mora da se zaloùvaat da ja podobrat polo`bata na malolet-nicite i nivniete semejstva. (2) Dràvite ~lenki mora da nastojuvaat da sozdadat takvi uslovi koi na maloletnicite }e im pruàt ìvot poln so smisla za zaednicata so cel, vo momentot koga se najskloni kon devijantno odnesuvawe, da bidat preokupirani so li~niot razvoj i so obrazovanie koe {to e mo`no pove}e }e gi oddale~i od kriminalitetot i delinkvencijata. (3) Traba da im se posveti celosno vnimanie na onie pozitivni merki koi go vklu~uvaat polnoto angaìrawe na site mo`ni resursi kako {to se semejstvoto, dobrovolni i drugi zdruènija vo zaednicata, ne isklu~uvaj}i gi nitu u~ili{tata i ostanatite institucii, za da se podobri sostojbata na maloletnikot i da se smali potrebata za primena na zakonot, kako i sudirite na maloletnikot so zakonot da se re{at na pouspe{en i pohuman na~in. (4) Sudskata postapka treba da se sfati kako integralen del na nacionalniot razvoen proces na sekoja dràva vo ramkite na po{irokata op{testvena grià za site maloletnici, a na toj na~in istovremeno se pomaga na za{titata na mladite vo odrùvaweto na mirot i redot vo op{testvoto. (5) Ovie pravila treba da se vgradat vo kontekstot na ekonomskite, op{testvenite i kulturnite uslovi, naj~esto vo sekoja dràva ~lenka. (6) Slu`bite za sorabotka so pravosudniot sistem za malolet187

nici treba sistematski da se razviva zaradi podobruvawe na znaeweto, metodite na rabota, stavovite i prista-pite. Komentar: Ovie osnovni mislewa se odnesuvaat na po{irokata op{testvena politika voop{to, a nivnata cel e podobruvawe na situacijata na maloletnicite vo najgolema mera i pomalku improvizacii od strana na pravosudniot sistem, a voedno pomalku {teti koi takvite intervenci moàt da gi nanesat. Ovaa grià za mladite pred po~etokot na nivnoto delinkventno odnesuvawe e osnoven preduslov {to poretko da se posegnuva kon Pravilata. Pravilota 1. (1) do 1. (3) ukaùvaat na va`nata uloga {to }e ja odigra takvata konsekventna op{testvena politika za maloletnicite, pokraj drugoto kaj prevencijata na kriminalitetot i delinkvencijata. Praviloto 1. (4) go definira pravosudniot sistem za maloletnici kako integralen del na op{testveniot pravosuden sistem za maloletni, dodeka Praviloto 1. (6) se odnesuva na potrebata za postojano unapreduvawe na maloletni~koto u~estvo i nezaostanuvawe zad razvojot na naprednata op{testvena politika za maloletnici voop{to i zboruva za potrebata postojano da se unapreduva slu`beniot personal. Praviloto 1. (5) nastojuva da gi zeme predvid uslovite koi postojat vo dràvite ~lenki i zaradi koi i na~inot na primenata na posebnite pravila se razlikuva od na~inot na koj se primenuvaat vo drugite dràvi. 2. CELI NA PRAVILATA I KORISTENI DEFINICII

(1) Slednive standardni minimalni pravila treba da se primenuvaat vrz mladite prestapnici nepristrasno, bez ogled na rasata, bojata, polot, jazikot, verata, politi~koto ili nekoe drugo uveruvawe, nacionalnoto ili op{testvenoto poteklo ili druga polo`ba. (2) Vo vrska so ovie pravila, dràvite ~lenki mora da gi primenuvaat slednive definicii soodvetno na nivnite postojni pravni sistemi i koncepcii. a) maloletnik e dete ili pomlado lice na koe moè da mu se sudi za prestap, me|utoa razli~no od vozrasno lice spored postojniot praven sistem; b) Prestap e povedenie (storuvawe ili propu{tawe) kaznivo spored zakonot vo soodveten praven sistem; s) maloletniot prestapnik e dete ili mlado lice za koe se naveduva deka storilo nekoe delo ili e utvrdeno deka e storitel na prekr{ok (prestap). (3) Vo sekoe dràvno sudsko pravo treba da se utvrdat niza na 188

zakoni, pravila i odredbi primenlivi posebno na pomladi prestapnici, i institucii i tela zadolèni za funkcionirawe na maloletni~koto sudewe, koi odreduvaat deka treba: a) da se vodi grià za razli~nite potrebi na mladite prestapnici dodeka gi {titat nivnite prava; b) da odgovorat na potrebite na op{testvoto s) navedenite pravila da se primenuvaat celosno i ~esno. Komentar: Standarnite minimalni pravila namerno se formulirani taka {to moàt a se primenuvaat vo razli~ni pravni sistemi, a istovremeno da moè da se odredi nekakov minimum na standardi za postapuvawe so pomladite prestapnici spored bilo koja definicija za maloletnicite ili spored bilo koj sistem koj se zanimava so mladite prestapnici. Pravilata sekoga{ bez razlika treba da se primenuvaat nepristrasno. Pravilot vo 2. (1) ja istaknuva va`nosta na Pravilata koi treba nepristrasno da se primenuvaat i bez bilo kakva distinkcija. Praviloto ja sledi formulacijata na na~eloto 2 od Deklaracijata za pravata na deteto. Praviloto 2. (2) gi definira "maloletnikot" i "prestapnikot" kako sostavni delovi na poimot "maloleten prestapnik", koj e glaven predmet na ovie Standardni minimalni pravila (v. gi isto taka Pravilata 3 i 4). Treba da se naglasi deka starosnite granici }e zavisat ili se napraveni zavisni, od postojniot praven sistem i vo taa smisla vo celost gi po~ituvaat ekonomskite, op{testvenite, politi~-kite, kulturnite i pravnite sistemi na dràvite - ~lenki. Toa ovoz-moùva niza starsoni granici da potpa|aat pod definicijata 'malo-letnik", po~nuvaj}i od 7 do 18 godini i nagore. Toa e neizbe`no so ogled na razli~nite nacionalni pravni sistemi, a ne go smaluvaat vlijanieto na Standardnite minimalni pravila. Vo t. 2. (3) se zaboruva za potrebata za specifi~no dràvno zakonodavstvo za Standardnite minimalni pravila da moàt optimalno da se primenuvaat vo pravna i prakti~na smisla. 3. PRO[IRUVAWE NA PRAVILATA

(1) Va`nite odredbi na pravilata treba da se primenuvaat ne samo vrz maloletni prestapnici tuku i sprema maloletnicite na koi mo`e da im se sudi za nekoe specifi~no povedenie koe inaku ne bi bilo kaznivo koga bi go storilo polnoletnio lice. (2) Treba da se pro{irat principite dadeni vo Pravi-lata vrz site maloletnici na koi tie se odnesuvaat, vo interes na gri`a za niv i nivnata za{tita. 189

(3) Treba da se pro{irat principite od Pravilata i na pomladi polnoletni lica. Komentar: Praviloto 3 go pro{iruva poimot na za{tita od Standardnite minimalni pravila i upravata na maloetni~koto sudewe gi opfa}a: a) Takanare~enite "statusni prestapi", navedeni vo razni nacionalni pravni sistemi, spored koi nizata na povedenija koi se vbrojuvaat vo prestapi se mnogu po~esti kaj maloletnicite odo{to kaj vozrasnite lica, kako na primer, "markirawe" od u~ili{te, neposlu{nost vo semejtvoto i vo u~ili{teto, javno pijan~ewe itn. (Pravilo 3. (1)) b) postapkite za gri`a i za{tita na maloletnicite (Pravilo 3. (2)) c) postapkite koi se odnesuvaat za pomladite polnoletni prestapnici {to sekako zavisi od granicite na vozrasta (Pravilo 3. (3)). Pro{iruvaweto na pravilata vrz ovie tri podra~ja se ~ini opravdano. Praviloto 3. (1) dava mimimalni garancii na ovie podra~ja, dodeka Praviloto 3. (2) gi smeta za posakuvani ~ekorite kon po~eseni, ponepristrasni i pohumani sudski postapki sprema maloletnicite koga }e se najdat vo sudir so zakonot. 4. STAROSNA GRANICA ZA KRIVI^NA ODGOVORNOST

(1) Kaj onie pravni sistemi koi go poznavaat poimot na starosni granici za krivi~na odgovornost na maloletnicite, po~etnata granica nema da bide premnogu niska za{to mora da se misli na emocionalnata, psihi~kata i intelektualnata zrelost na pomladite prestapnici. Komentar: Minimalnata granica za krivi~na odgovornost mnogu se razlikuva zaradi istoriskata i kulturnarta pozadina. Spored moderniot pristap bi trebalo da se utvrdi dali deteto moè da ìvee spored moralnite i psiholo{kite komponenti na krivi~nata odgovornost; ili so drugi zborovi dali deteto spored priroodata na sopstvenoto rasuduvawe moè da se smeta za odgovorno za isklu~itelno protiv op{testveno povedenie. Ako starosnata granica za krivi~na odgovornost e posta-vena premnogu nisko, ili duri ako voop{to nema dolna granica, toga{ takvata odgovornost stanuva besmislena. Op{to zemeno postoi povrza-nost me|u poimot odgovornost za delinkventni ili krivi~ni povede-nija i drugite op{testveni prava i odgovornosti (kako {to se na primer, bra~na polo`ba, gra|ansko mnozinstvo itn.). To zna~i deka treba da se postigne dogovor za nejzinata starosna granica koja bi moèla da se primenuva vo me|unarodni razmeri. 190

5. CEL NA SUDSKATA POSTAPKA SPREMA MALOLETNICITE

(1) Sudskiot sistem za maloletnici svoeto teì{te mora da go stavi vrz griàta za za{tita na maloletnicite i da ovozmoì koe i da e povedenie kon niv sekoga{ da bide sraz-merno spored okolnostite i za prestapnicite i za prestapite. Komentar: Praviloto 5 se odnesuva na dve najzna~ajni celi na maloletni~koto sudstvo. Prvata cel e da se obezbedi za{tita na maloletnicite. Toa e i osnoven streme` na onie pravni sistemi vo koi na takvite prestapnici im sudi semeen sud ili administrativnata vlast, no isto taka bi trebalo da se za{titat i vo onie sistemi koi go sledat modelot na krivi~noto preavosudstvo i na toj na~in da se pomogne da se izbegnat ~isti kazneni merki. (v. isto taka Pravilo 14). Drugata cel e "principot na proporcionalnost". Ovoj princip e poznat kako instrument za sopirawe na kaznenite merki, izrazen glavno vo oblik na zasluèna kazna vo odnos na teìnata na prestapot. Izrekuvaweto na kaznenite merki ne bi trebalo da se temeli samo na zemaweto predvid na teìnata na prekr{okot tuku isto taka i na li~nite okolnosti. Nekoi okolnosti (na primer op{testveniot status, semejnata polo`ba, posledicite po storeniot prestap i drugi faktori koi vliajat na li~nite okolnosti) mora da se odrazat i na proporcionalnosta na izrekuvaweto na sankciite (na primer, treba da se zeme predvid nastojuvaweto na prestapnikot na `rtvata da ÂŁ ja nadomesti {tetata ili spremnosta za vra}awe kon korisen na~in na ìvot). Isti taka postapkite so koi sakame da gi za{titime mladite prestapnici ponekoga{ moàt da naidat na stvarni potrebi i na toj na~in da gi zagrozat temelnite prava na mladite lica, {to e zabeleàno kaj nekoi sudski postapki sprema maloletncite. I ovde, isto taka, treba da se za{titi proporcionalnosta vo postapuvaweto vo odnos na okolnostite na prestapnikot i na prestapot, pa i `rtvata. Vo osnova Praviloto 5 nitu pomalku ni pove}e bara spravedlivi za{titni merki kaj site slu~ai na maloletni~ka delinkvencija i zlostori. Site navodi od pravilata moàt da pomognat da se stimulira razvojot vo edna ili vo druga smisla; novite i inovirani vidovi na za{titni merki isto taka se poèlni kako i za{titnite merki protiv sekoj preteran intenzitet na op{ta op{testvena kontrola nad maloletnicite.

191

6. CEL DISKRECIJA

(1) So ogled na raznovrsnosta na posebnite potrebi na maloletnicite, i raspoloìvite sankcii vo site fazi na sudskata postapka i na razli~nite nivoa na sudskata administracija za maloletnicite, vklu~uvaj}i ja i prethodnata postapka, vodeweto na sudskata postapka, presudata i izvr{u-vaweto na krivi~nite sankcii, mora da se dopu{ti soodvetna diskrecija. (2) Treba, me|utoa da se nastojuva da se raboti so polna odgovornost vo site fazi na sproveduvaweto na sekoja diskrecija. (3) Onie koi vr{at diskrecija mora posebno da bidat osposobeni za da moàt da ja sproveduvaat cvrsto i vo soglasnost so svojata funkcija i svojot mandat. Komentar: Pravilata 6. (1) i 6. (3) sodràt nekolku va`ni karakteristiki za efikasno, pravedno i humano sproveduvawe na postapkata sprema maloletnicite; toa e potrebata da se dopu{ti koristewe na diskrecionoto pravo vo site pozna~ajni fazi na postapkata taka {to onie koi odlu~u-vaat moàt da deluvaat na najadekvaten na~in kaj sekoj poedine~en slu~aj; potrebata da se vr{i nadzor za da ne dojde do zloupotreba na diskrecijata i da se za{titat pravata na prestapnicite. Odgovornosta i profesionalizmot se najdobri na~ini za suzbivawe na preteranata diskrecija. Od ovie pri~ini golemo zna~ewe mu se pridava na profesionalnite kvalifikacii vo formiraweto na stru~wacite {to pretstavuva skapocen na~in na koj razborito moè da se sproveduva diskrecijata kaj problemite na maloletnite prestapnici. (v. gi isto taka Pravilata 1. (6) i 2. (2)). Vo ovoj kontekst posebno e naglaseno deka treba da se definiraat specifi~nite nasoki za pra{aweto na diskrecija i prikladnite sistemi na revizija, àlbi i sli~no, za da se dobie uvid vo odlukite i odgovornosta. Takvite mehanizmi ovde ne se specificirani za{to ne e lesno da se vovedat vo me|unarodnite standardni pravila, koi ne moàt da gi pokrijat site razliki vo pravnite sistemi. 7. PRAVA NA MALOLETNICITE

(1) Vo site fazi na sudskata postapka mora da bidat zagarantirani osnovnite proceduralni prava kako {to se: pretpostavkata na nevinost, pravo na uvid vo obvinitelniot akt, pravo na mol~ewe, pravo na sovetuvawe, pravo na prisatnost na roditelot ili staratelot, pravo na soo~uvawe i vkrsteno ispituvawe na svediocite i pravo na `alba. 192

Komentar: Praviloto 7. (1) naglasuva nekoi va`ni momenti koi se osnova za ~esno i pravi~no sudewe, priznati vo me|unarodni razmeri vo site onie zemji vo koi postojat dokumenti za ostvaruvawe na ~ovekovite prava. (v. isto taka Pravilo 14). Na primer, prezumcita za nevinost isto taka mo`e da se najde vo ~len 11 na Univerzalnata deklaracija za ~ovekovite prava i vo ~len 14 st. 2 na Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava. Praviloto 14 na Standardnite minimalni pravila go istaknuva mestoto od posebna va`nost za sudskata postapka sprema maloletnicite, dodeka Praviloto 7. (1) gi istaknuva najosnovnite proceduralni merki za za{tita voop{to. 8. ZA[TITA NA PRIVATNOSTA

(1) Pravoto na maloetnikot na privaten ìvot mora da se po~ituva na site nivoa za da se izbegne {tetata do koja moè da dovede preteraniot publicitet ili stigmatizacija. (2) Vo osnova ne smee da se objavuva nikakva informacija spored koja maloletnikot bi moèl da bide prepoznaen. Komentar: Praviloto 8 ja naglasuva va`nosta na za{titata na pravoto na maloletnikot na privaten ìvot. Mladite lica se posebno ~uvstvitelni na stigmatizacija. Istraùvawata vo kriminologijata za etiketirawe na lu|eto pokaùvaat kolku toa moè da bide {tetno koga mladite lica neprekinato se etiketiraat kako "delinkventi" ili "kriminalci". Praviloto 8 ja istaknuva va`nosta na za{titata na maloletnikot od {tetnite posledici na publicitetot {to se slu~uva vo sredstvata na javnoto informirawe (na primer - imiwa na pomladi prestapnici, osomni~eni ili osudeni). Interezsite na poedincite treba da se zagovarat i za{tituvaat barem na~elno. (Op{tata sodrìna na Praviloto 8 e specificirana vo Praviloto 21). 9. ZA[TITNA KLAUZULA

(1) Vo ovie pravila ni{to ne moè da se tolkuva na na~in koj ja onevozmoùva primenata na Standardnite mini-malni pravila za postapuvawe so zatvorenicite prifateni od Obedinetite nacii, kako i ostanatite dokumenti i standardi za ostvaruvawe na ~ovekovite prava priznaeni od me|una-rodnata zaednica koi se odnesuvaat na griàta i za{titata na mladite. 193

Komentar: So Praviloto 9 se saka da se izbegne poogre{noto tolkuvawe i primena na ovie Pravila koi se vo soglasnost so na~elata vovedeni vo postojnite i novo nastanatite me|unarodni dokumenti i standardi za ~ovekovite prava, kako {to se Univerzalnata deklaracija za ~ovekovite prava, Me|unarodniot pakt za ekomomski, op{testveni i kulturni prava, Me|unarodniot pakt za gra|anskite i politi~kite prava, Deklaracijata za pravata na deteto i Nacrtot na konvencijata za pravata na deteto. Treba da se sfati deka primenata na ovie Pravila ne mu odi na {teta na bilo koj me|unaroden dokument koj mo`ebi sodr`i odredbi od u{te po{iroka primena (v. isto taka Pravilo 27). II DEL ISTRA@NA I SUDSKA POSTAPKA 1O. PRV KONTAKT

(1) Za li{uvaweto od sloboda na maloletnikot negovite roditeli odnosno starateli mora vedna{ da bidat izvesteni. Ako toa ne e mo`no da se stori vedna{, toga{ vo najskoro vreme. (2) Sudijata ili drug nadleèn slu`benik ili telo mora, bez odlagawe, da ja razgleda mo`nosta za pu{tawe na sloboda. (3) Kontaktot me|u slu`bite koi go primenuvaat zakonot i maloletnite prestapnici treba da se izvede so po~ituvawe na zakonskiot status na maloletnikot, griàta za negovite interesi i odbegnuvawe da mu se nanesuvaat stradawa, vodej}i pritoa smetka za specifi~nite okolnosti na poedine~niot slu~aj. Komentar: Praviloto 10. (1) na~elno e sodràno vo Praviloto 92 na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. Pra{aweto za osloboduvawe (Pravilo 10. (2)) sudijata ili drugo nadle`no telo mora da go razgleda bez odlagawe. Pod poimot 'nadle`no telo" se podrazbira bilo koe lice ili ustanova vo naj{iroka smisla vklu~uvaj}i gi i op{testvenite slu`bi ili policiski vlasti nadle`ni za osloboduvawe (v. Me|unaroden pakt za graganski i politi~ki prava ~l. 9. t. 3) Praviloto 10. 3 se zanimava so nekoi fundamentalni aspekti na postapkta i povedenieto na policijata i ostanatite slu`bi koi go {titat zakonot vo slu~ai na maloletni~ki kriminalitet. "Odbegnuvawe da se nanesuvaat stradawa" e fleksibilna formulacija koja opfa}a mnogu oblici na postapki (na primer, upotreba na grubi izrazi, fizi~ka sila, poniùvawa pred okolinata). Sudeweto vo maloletni194

~ki sudski procesi samoto po sebe e "nelagodno" za maloletnicite; izrazot "odbegnuvawe da se nanesuvat stradawa" ottamu bi trebalo da se tolkuva vo po{iroka smisla, vo prv red kako nanesuvawe {to e mo`no pomalku zlo, {to osobeno se odnesuva na prekumernoto i nepotrebno maltretirawe. Ova e posaebno va`no pri prviot kontakt so pretstavnicite na zakonot koi bi mo`ele silno da vliajat na stavot na malo-letnikot sprema dr`avata i op{testvoto. U{te pove}e, uspehot na bilo koja intervencija vo golema mera zavisi od prviot kontakt. So~uvstvo i pristoen avtoritativen stav se va`ni vo ovie priliki. 11. ZAPIRAWE NA SUDSKATA POSTAPKA

(1) Sekoga{ koga toa e primerno, treba da se razgleda mo`nosta za re{avawe na slu~ai na maloletni~ki kriminal bez redovno sudewe pred nadle`no telo, za {to stanuva zbor vo Pravilo 14 (1). (2) Policijata, obvinitelstvoto ili drugi slu`bi koi se zanimavaat so slu~ai na maloletni~kiot kriminal mora da bidat ovlasteni da gi re{at takvite slu~ai spored sopstveniot stav, bez voobi~aenite raspravi, vo soglasnost so krite-riumite za taa cel vovedeni vo poedini zakonodavni sistemi, kako i so na~elata sodr`ini vo ovie Pravila. (3) Za sekoe zapirawe na sudskata postapka koe go vklu~uva upatuvaweto na soodvetni op{testveni ili drugi slu`bi, svoja soglasnost mora da dade maloletnikot odnosno negoviot roditel ili staratel, so toa {to takvata odluka mora da ja razgleda nadle`no telo ako toa se pobara. (4) Za da se olesni diskreciono odlu~uvawe vo malolet-ni~kite slu~ai, treba da se prezemat ~ekori da se sprovedu-vaat programi na nivo na zaednicata, kako {to se povremen nadzor ili naso~uvawe, nadomest na {teta i davawe na kompenzacija na `rtvite. Komentar: Zapirawe na sudskata postapka, koja go vklu~uva ukinuvaweto na krivi~noto gonewe i, ~esto, obra}aweto na slu`bite za pomo{, obi~no se praktikuva na formalna i neformalna osnova vo mnogu zakonodavni sistemi. Celta na toj na~in na spre~uvawe na negativnite efekti na podocne`nite postapki na maloletni~kata pravosudana administaracija (na primer, sramot zaradi vinata i kaznata). Vo mnogu slu~ai najdobro re{enie e voop{to da ne se intervenira. Ottamu zapiraweto na sudskata postapka, vedna{, na po~etokot, i upatuvawe kon alternativni (socijalni) slu`bi, mo`e da bide optimalno re{enie. Toa e osobeno slu~aj koga ne se raboti za seriozni prestapi i koga semejstvoto, u~ili{teto i drugite ustanovi na neformalnata op{testvena kontrola ve}e reagirale, ili se spremaat da go storat toa, na prime195

ren i konstruktiven na~in. Kako {to e kaàno vo Praviloto 11. (2) odlukata za zapirawe na sudskata postapka moè da se donese vo bilo koja faza od strana na policijata, obvinitelstvoto ili ostanatite slu`bi kako {to se sudovite ili sudskite soveti. Zapiraweto moè da go donese eden, pove}eto od niv ili site organi vo soglasnost so pravilata i politikata na poedni sistemi i so ovie Pravila. Ne e nu`no taa mo`nost da bide ograni~ena na bezna~ajni slu~ai, tuku treba da se koristi kako zna~ajno sredstvo. Praviloto 11. (3) istaknuva va`no barawe vo pogled na soglasnosta na maloletnite prestapnici (ili nivnite roditeli ili starateli) na prou~uvawe na merkite na zapirawe na sudskata postapka, a upatuvaweto na op{testvenite slu`bi bez takva soglasnost bi bilo vo sprotivnost so Konvencijata za ukinuvawe na prisilnata rabota. Me|utoa takvata soglasnost ne bi trebalo da se smeta za nepromenliva, za{to ponekoga{ moè da proizleze od o~ajuvaweto koe gi obzema maloletnicite. Praviloto naglasuva deka treba da se vloì grià na najmala mera da se svedat mo`nostite za prisilba i zastra{uvawe na site stepeni na procesot na zapirawe na sudskata postapka. Maloletnicite ne bi smeele da ~uvstuvaat deka vrz niv se vr{i pritisok (na primer, kako bi se izbegnalo pojavuvawe pred sudot), nitu taa postapka smee da se vr{i vo pogled na soglasnost za zapirawe na sudskiot proces so alternativni programi. Ottamu se prepora~uva donesuvawe na odredbi za objektivna procenka na prikladnosta na odlukite koi se odnesuvaat na maloletniot prestapnik; taa procenka bi trebalo da ja izvr{i "nadleèn organ na barawe na strankite" (poimot "nadleèn organ" vo ovoj slu~aj moè da ima poinakvo zna~ewe od spomnatoto vo Praviloto 14). Praviloto 11. (4) prepora~uva odreduvawe na prakti~ni alternativi na maloletni~ki~kata sudska postapka vo oblik na zapirawe na sudskata postapka na nivo na zaednicata. Posebno se prepora~uvaat programi koi vklu~uvaat spogodba po pat na nadomest na {teta na `rtvata, kako i onie so koi se nastojuva da se spre~at idnite konflikti so zakonot po pat na povremen nadzor i naso~uvawe. Specifi~nostite na poedini slu~ai, merkata zapirawe na sudskata postapka ja pravat prikladna duri i toga{ koga se storeni seriozni prestapi (na primer, vo slu~aj na prv prestap, prestap storen pod ne~ii pritisok itn.) 12. SPECIJALIZACIJA VO RAMKITE NA POLICIJATA

(1) Za da mo`at na najdobar na~in da ja vr{at svojata funkcija, policiskite slu`benici, koi ~esto ili isklu~ivo se zanimavaat so maloletnicite ili so prevencija na maloletni~kiot kriminalitet, mora posebno da bidat obu~eni i izve`bani. Vo golemite gradovi za 196

taa cel mora da se formiraat specijalni policiski edinici. Komentar: Praviloto 12 go odrazuva vnimanieto koe mu se posvetuva na potrebata na specijalizirana obuka za site prestavnici na zakonot vklu~eni vo sistemot na maloletni~koto pravosudstvo. Policijata prestavuva prv stepen na kontakti so maloletni~kiot pravosuden sistem i otamu iskli~itelno va`no e toj da deluva na pravilen i primeren na~in. Vrskata me|u urbanizacijata na kriminalot o~igledno e kompleksna, a porastot na maloletni~kiot kriminal e povrzan so razvojot na golemite gradovi, osobeno so rapidniot i neplanski razvoj. Ottamu sopecijalnite policiski edinici bi bile nu`ni, ne samo zaradi sproveduvawe na specijalnite principi sodr`ani vo ovoj dokument (kako na primer, Praviloto 1. (6)), tuku voop{to, zaradi podobruvawe na prevencijata i kontrolata na maloletni~kiot kriminal i tretmanot na maloletnite prestapnici. 13. PRITVOR ZA VREME NA ISTRAGATA

(1) Merkata na istraèn pritvor treba da se primenuva samo vo krajna nu`da i vo najkratko traewe. (2) Sekoga{ koga toa e mo`no istra`niot pritvor treba da se zameni so alternativni merki kako {to se zasilen nadzor, intenzivna grià ili smestuvawe vo vospitni ustanovi. (3) Na maloletnicite vo istraèn pritvor mora da im se priznaat site prava i garancii koi gi pruàat Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite koi gi usvoile Obedinetite nacii. (4) Pritvorenite maloletnici za vreme na istragata treba da se smestat odvoeno od vozrasnite vo posebi ili odvo-eni delovi na ustanovata vo koja se nao|aat i vozrasnite zatvorenici. (5) Dodeka se nao|aat vo zatvorekata ustanova na maloletnicite treba da im se ukaè grià, za{tita i seta potrebna pomo{, socijalna, obrazovna, stru~na, psiholo{ka, medicinska i telesna koja bi moèla da im zatreba so ogled na vozrasta, polot i karakterot. Komentar: Ne smee da se potceni opasnosta od "kriminalna zaraza" na koja se izloèni maloletnicite vo istra`niot zatvor. Ottamu e va`no da se naglasi nu`nosta na alternativnite merki. Pravej}i go tokmu toa, Praviloto 13. (1) go pottiknuva pronao|aweto na novi progresivni merki so koi vo interes na dobroto na maloletnikot bi se zamenil pritvorot. 197

Na maloletnicite vo istra`niot pritvor mora da im se priznaat site prava koi gi pruàat Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, kako i Megunarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava, a posebno ~l. 9 t. 2 (b) i ~l. 10 t. 3. Praviloto 13. (4) ne gi spre~uva dràvite ~lenki da prezemaat i drugi merki protiv negativnite vlijania protiv vozrasnite prestapnici, barem tolku efikasni kako i merkite spomnati vo Praviloto. Najbrojni se raznite oblici na pomo{ koi bi moèle da zatrebaat kako bi se iskaàlo vnimanie posveteno na {irokiot opseg na posebnite potrebi na maloletnite zatvorenici (na primer, maì i èni, zavisnici od drogi, alkoholi~ari, du{evno zaboleni maloletnici, mladi lica koi stradat od du{evni traumi, itn.). Razli~nite telseni i psihi~ki karaktersistiki na mladite zatvorenici moàt da go opravdaat sproveduvaweto na klasifikacija vrz osnova na koja nekoi od niv se smestuvaat oddelno za vreme na istragata, so {to se spre~uva viktimizacijata i im se pruà prikladna pomo{. [etiot kongres na Obedinetite nacii vrz osnova na prevencijata na kriminalitetot i tretmanot na prestapnicite vo rezolucijata 4 za standardite na maloletni~koto pravosudstvo naveduva deka Pravilata, me|u drugoto, bi trebalo da go odrùvaat osnovnoto na~elo koe veli deka merkite na pritvor pred istragata bi trebalo da se primenuvaat samo vo krajna nu`da, potoa deka maloletnicite ne bi smeele da se dràt vo okolnosti vo koi se izloèni na negativni vlijania na vozrasnite zatvorenici, i deka sekoga{ treba da se vodi grià za potrebite vo soglasnost so nivniot stepen na razvoj. III DEL ODLUKA I PRESUDA 14. NADLE@NO TELO ZA DONESUVAWE PRESUDA

14. Ako sudskata postapka protiv maloletniot prestap-nik ne e zaprena (vrz osnova na Praviloto 11), negoviot slu~aj mora da go prezeme nadle`no telo (sud, komisija, sovet, itn.) vo soglasnost so principite na pravedno i ~esno sudewe. (2) Sudskite postapki mora da se vodat taka {to }e pridonesuvaat na interesite na maloletnicite so polno razbirawe {to na maloletnikot }e mu ovozmo`i aktivno u~estvo vo postapkata i slobodno iznesuvawe na stavovi. Komentar: Ne e lesno da se postavi definicija na nadle`noto telo ili lice koja bi gi opredelila univerzalnite obele`ja na avtoritetot za donesuvawe na presudata. Poimot "nadle`en avtoritet" gi opfa}a licata 198

koi pretsedavaat so sudovite (poedine~no ili kako ~lenovi na kolektivno telo), vklu~uvaj}i gi profesionalnite sudii i onie bez pravno obrazovanie, kako i administrativnite soveti (na primer, vo {kotskiot i skandinavskiot sistem) ili drugi neformalni op{testveni slu`bi i slu`bi za re{avawe na sporovi koi imaat sudski karakter. Telata koi se zanimavaat so maloletnite prestapnici vo sekoj slu~aj mora da se pridr`uvaat na minimalnite standardi koi se primenuvaat gotovo univerzalno na sekoj obvinet protiv kogo se vodi postapka. Vo soglasnost so zakonskata postapka, poimot "~esno i pravedno sudewe" gi vklu~uva temelnite garancii kako {to se prezumcijata na nevinost, priveduvawe i ispituvawe na svedoci, javno iznesuvawe na odbranata, pravo na odbrana so mol~ewe, pravo na zavr{en zbor, pri soslu{uvaweto, pravo na `alba, itn. (v. Pravilo 7. (1). 15. PRAVEN ZASTAPNIK, RODITELI I STARATELI

(1) Vo tekot na sudskata postapka maloletnikot ima pravo na praven sovetnik ili na slobodna pravna pomo{, vo zemjite kade {to postoi zakonska odredba za takva pomo{. (2) Na roditelite ili staratelite mora da im se dozvoli u~estvuvawe vo sudskata postapka, a nadle`noto telo moè da pobara vo interes na maloletnikot da bidat soslu{ani. Me|utoa, nadle`noto telo moè i da im ja uskrati dozvolata za prisustvuvawe na sudskata postapka ako postojat pri~ini za pretpostavkata deka takvata odluka e vo interes na maloletnikot. Komentar: Praviloto 15. (1) koristi sli~na terminologija kako i praviloto 93 od Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. Dodeka pravniot zastapnik i slobodnata pravna pomo{ se nu`ni za da na maloletnicite im se obezbedat zakonskite prava, pravoto na roditelite ili staratelite da u~estvuvaat vo postapkata treba, kako {to e kaàno vo Praviloto 15. (2), da se posmatra kako op{ta psiholo{ka i emocionalna pomo{ na maloletnikot, ~ie zna~ewe se zgolemuva vo tekot na sudskata postapka. Donesuvaweto na soodvetna presuda osobeno moè da mu odgovara na sorabotkata na pravniot zastapnik na maloletnikot (ili na nekoe drugo lice vo koe maloletnikot moè da ima doverba). Me|utoa taa prednost moè da se izgubi ako prisustvoto na roditelite ili staratelite na soslu{uvaweto predizvika negativen efekt, na primer, ako odrazuva negativen stav sprema maloletnikot; ottamu mora da postoi mo`nost za zabrana na nivnoto prisustvo vo sudskata postapka.

199

16. IZVE[TAJ NA SOCIJALNITE SLU@BI

(1) Vo site slu~ai, so isklu~ok na polesni prestapi, nadle`niot organ pred da donese odluka od koja }e zavisi presudata, mora temelno da se ispita potekloto i okolnostite vo koi maloletnikot ìveel ili uslovite vo koi e storen prestapot, za da se ovozmoì izrekuvawe na razumna i objektivna presuda. Komentar: Izve{taite na socijalnite slu`bi se nu`ni vo najgolemiot broj sudski postapki koi se vodat protiv maloletnikot. Nadle`noto telo treba da bide informirano za va`nite okolnosti koi se odnesuvaat na maloletnikot, kako {to se socijalnoto i semajnoto poteklo, {koluvaweto, iskustvata vo obrazovanieto itn. Za taa cel nekoi pravosudni sitemi koristat specijalni slu`bi i personal koi se vo tesna vrska so so sudot ili so sudskiot sovet. I drugiot personal, vklu~uvaj}i gi slu`benicite koi se zanimavaat so uslovno otpu{tawe na zatvore-nicite, moè da ima ista cel. Praviloto ottamu bara soodvetnite socijalni slu`bi da sproveduvaat kompetentni istraùvawa i da podnesuvaat stru~ni izve{tai za nivnite rezultati. 17. NAÊLA KON KOI TREBA DA SE PRIDR@UVA PRI ODLUÛVAWETO I PRESUDATA

(1) Pri donesuvawe na odlukata nadle`noto telo treba da vnimava na slednive principi: a) merkite {to se prezemaat sekoga{ mora da bidat pro-porcionalni, ne samo na okolnostite i te`inata na presta-pot, tuku i na okolnostite i potrebite na maloletnikot, i na potrebite na op{testvenata zaednica; b) ograni~uvawe na li~nite slobodi na maloletnicite mo`e da se prezeme duri po vnimatelno razgleduvawe i mora da bide svedeno na najmala mera; c) merkite na li{uvawe od sloboda ne smeat da se prime-nuvaat osven ako maloletnikot e osuden zaradi seriozen prestap, vklu~uvaj}i go i nasilstvoto sprema drugo lice, ili zaradi drugi za~esteni seriozni prestapi, iako ne postoi nekoja druga prikladna kazna. d) dobroto na maloletnikot mora da bide re{ava~ki faktor vo razgleduvaweto na negoviot slu~aj. (2) Smrtna kazna ne sme da se izre~e nitu za eden zlostor storen od strana na maloletnik; (3) Maloletnicite ne smeat da bidat telesno kaznuvani. (4) Nadle`noto telo mora vo sekoj moment da bide ovlas-teno da ja prekine sudskata postapka. 200

Komentar: Glavnata te{kotija kaj definiraweto na navedenite nasoki za osuduvawe na mladite lica proizleguva od faktot deka postojat nere{eni protivre~nosti od filozofski karakter, kako {to se slednive: a) raehabilitacija nasproti zasluènata kazna; b) pomo{ nasproti represija i kaznuvawe; c) kazna spored karakterot na sekoj poedine~en slu~aj, nasproti kazna vo interes na za{titata na op{testvoto voop{to; d) op{to zastra{uvawe nasproti individaualnoto onesposobuvawe. Protivre~nosta me|u ovie pristapi e poizrazena koga se vo pra{awe maloletnici odo{to vo slu~aite na vozrasnite prestapnici. So raznovrsnosta na kaznite koi gi karakteriziraat slu~aite na maloletnicite ovie alternativi kompleksno se isprepletuvaat. Ne e funkcija na Standardnite minimalni pravila za upravuvawe so maloletni~kiot pravosuden sistem da gi propi{uva prestapite koi treba da gi sledi, tuku da vostanovat koi od niv najpove}e e soglasen so me|usebno prifatenite principi. Ottamu bitnite elementi navedeni vo praviloto 17. (1), a osobeno vo t. a) i s), glavno treba da se sfatat kako prakti~ni nasoki koi bi trebalo da ja osiguraat zaedni~kata pojdovna to~ka; ako telata na koi toa se odnesuva se griàt za niv (v. isto taka Pravilo 5), bi moèla zna~itelno da pridonese kon za{titata na osnovnite prava, a posebno pravata na li~en razvoj i obrazovanie. Praviloto 17. (1) b) zboruva za toa deka isklu~itelno kaznenite pristapi ne se prikladni. Dodeka vo slu~aite na vozrasni prestapnici, a moèbi i vo nekoi slu~ai na maloletni~ki kriminalitet, na zasluènata kazna i na represivnite sankcii moè da im se priznae zna~ajna vrednost, vo slu~aite na maloletni~ki prestapi, takvite sfa}awa bi trebalo da se nadvladeat vo interes na dobroto i idninata na mladite lica. Vo soglasnost so rezolucijata 8 od {estiot kongres na Obedinetite nacii Praviloto 17. (1). b) ja pottiknuva primenata na alternativite na zatvorskata kazna do najvisok stepen, imaj}i ja na um potrebata da se zadovolat specifi~nite barawa na mladite. Za toa bi trebalo vo celost da se koristi {irokiot spektar na postoe~kite alternativni sankcii, a istovremeno da se razvivaat novi, so vnima-nie na javnata sigurnost. Najpove}e treba da se primenuva i uslovni kazni kako uslovni osudi, odredbi na sudskite soveti i ostanati odluki. Pravilot 17. (1). s) soodvetstvuva so eden od vode~kite principi vo rezolucijara 4 od {estiot kongres, za{to gi izbegnuva zatvorskite kazni za maloletnici, osven ako ne postoi nekakvo drugo primerno re{enie za za{tita na javniot red i sigurnosta. Odredbata na Praviloto 17. (2) koja zabranuva izrekuvawe na 201

smrtna kazna, e vo soglasnost so ~l. 6 t. 5 od Me|unariodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava. Odredbata protiv telesnoto kaznuvawe mu odgovara na ~l. 7 na Megunarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava, potoa na Deklaracijata za za{tita na site lica od ma~ewe i drugi svitrepi, nehumani ili poni`uva~ki postapuvawa i kaznuvawa i na Nacrt konvencijata za pravata na deteto. Pravoto na zapirawe na sudskata postapka vo bilo koj moment (Pravilo 17. (4)) e karakteristika svojstvena za slu~aite na maloletni prestapnici, za razlika od vozrasnite. Vo sekoj moment nadle`noto telo mo`e da se zapoznae so okolnostite poradi koi celosniot prekin na sudskata postapka bi prestavuvalo najdobro re{enie. 18. FORMI NA SUDSKI ODLUKI

(1) Na nadle`niot organ mora da mu bide na raspolagawe {irok spektar na raznovidni sudski odluki koi }e mu ovozmoàt fleksibilnost po donesuvaweto na presudata, za vo najgolema mera da se izbegne primenata na zatvorskite kazni. Takvite alternativi, od koi nekoi moàt i da se kombiniraat, vklu~uvaat: a) nalog za grià, naso~uvawe i nadzor nad prestapni-kot; b) uslovno osloboduvawe; c) odredbi za aktivnostite na op{testvenite slu`bi; d) pari~na kazna, kompenzacija i nadomest na {teta; e) odredbi za vidot na tretmanot sprema prestapnicite; f) odredbi za vidovite na tretmanot sprema prestapnikot; g) odredbi koi se odnesuvaat na idnata grià, ìvotnata sredina ili nekoja vospitna metoda; h) drugi va`ni odredbi. (2) nieden maloletnik ne smee da bide odvoen od rodi-telskiot nadzor, delumen ili celosen, osven ako okolnostite na negoviot slu~aj ne ja pravat taa merka nu`na. Komentar: Praviloto 18. (1) se obiduva da specificira nekoi od va`nite prakti~ni sankcii koi se pokaàle uspe{ni vo razli~ni zakonski sistemi. Vo celost, tie pretstavuvaat vredno razmisluvawe koe zasluùva podr{ka i natamo{en razvoj. Praviloto ne gi specificira barawata po pra{aweto na personalot, zaradi nivniot moèn nedostig vo poedini reoni; vo tie regioni moè da se napravi obid so voveduvawe ili razvivawe na merki koi baraat pomal broj slu`benici. Na primerite izneseni vo Praviloto 18. (1) pred se im e zaedni~ko potpiraweto i obra}aweto na zaednicata i na efikasnata primena na alternativnite merki. Takvoto potpirawe na zaednicata pri odreduvaweto na kaznenite merki e tradicionalna metoda koja ima 202

mnogu aspekti. Vrz taa osnova bi trebalo da se pottiknuvaat relevantnite vlasti da ja koristat mo`nosta na op{testvenite slu`bi. Praviloto 18 (2) ukaùva na va`nosta na semejstvoto koe spored ~l. 10 t. 1 od Me|unarodnata konvencija za ekonomski, socijalni i kulturni prava, pretstavuva "prirodna i osnovnaa zbirna edinica na op{testvoto". Vo ramkite na semejstvoto roditelite imaat ne samo pravo tuku i odgovornost za grià i nadzor nad sopstvenite deca. Ottamu, Praviloto 18. (2) insistira merkata na oddeluvawe na decata od nivnite roditeli da se primenuva isklu~itelno vo krajna nu`da. Taa moè da se primeni samo koga karakterot na slu~ajot jasno go opravduva toj seriozen ~ekor (na primer, vo slu~aj na zlostavuvawe na deca). 19. NAJMALA PRIMENA NA ZATVORSKA KAZNA

(1) Smestuvaweto na maloletnikot vo zatvorska ustanova mora sekoga{ da bide krajno sredstvo i smee da se primenuva vo najkratok potreben vremenski period. Komentar: Progresivnata kriminologija sovetuva primena na vonzavodski namesto na zatvorski merki. Vo pogled na uspe{nosta na zatvorskite kazni vo sporedba so vonzavodskite merki zabele`ana e mala ili nikakva razlika. Mnogu negativni vlijanija vrz poedinecot, izgledaat neizbe`ni kaj smestuvaweto vo zatvorska ustanova, ne mo`at da se nadvladeat so tretmanot. Toa e osobeno slu~aj kaj maloletnicite koi se mnogu ~uvstvitelni na negativnite vlijanija. Zgora na toa, negativnite efekti se javuvaat ne samo zaradi gubitokot na slobodata, tuku i zaradi izdvojuvaweto od voobi~aenata op{testvena sredina, sigurno mnogu ponaglaseno kaj maloletnicite odo{to kaj vozrasnite zaradi raniot stepen na razvoj vo koj se nao|aat. Celta na Praviloto 19 e smaluvawe na primenata na zatvorskata kazna od dva aspekti: vo pogled na koli~inata ("krajno sredstvo") i vremeto ("najmal potreben period"). Ova odrazuva edno od osnovnite principi na rezolucijata 4 od {estiot kongres na Obedinetite nacii: maloletnikot ne smee da bide zatvoren osven ako ne postojat drugi soodvetni re{enija. Ottamu, Praviloto apelira do vladite ako maloletnikot ve}e mora da bide zatvoren, gubeweto na slobodata da bide svedeno na najmala mera, so posebni odredbi za uslovite na smestuvaweto i imaj}i gi na um razlikite na tipovite na prestapnici, prestapite i zatvorskite ustanovi. Vsu{nost, na ustanovite od "otvoren vid" treba da im se dade prednost pred onie od "zatvoren vid". Natamu, sekoe olesnuvawe bi trebalo da bide od korektiven i vospiten, a ne od zatvorski karakter. 203

20. IZBEGNUVAWE NA NEPOTREBNO VOSPITUVAWE

(1) Sekoj slu~aj mora od po~etokot da se obrabotuva ekspeditivno, bez nikakvo odlagawe. Komentar: To~noto izvr{uvawe na formalnite proceduri e glavna zada~a vo slu~aite na maloletni~kata delinkvencija. Vo sprotivno se doveduvaat vo pra{awe pozitivnite efekti koi bi mo`ele da proizlezat vrz osnova na postapkite i odlukite. Soglasno vremeto {to pominuva, na maloletnikot }e mu bide se pote{ko, mo`ebi i nevozmo`no, da gi povrzuva postapkata i odlukite so storeniot prestap od intelektualno i psiholo{ko gledi{te. 21. DOSIE

(1) Dosieto na maloeltniot prestapnik mora da bide strogo doverlivo i nedostapno na treti lica, pristapot kon taa dokumentacija mora da se ograni~i na licata direkno vklu~eni vo re{avaweto na slu~ajot ili na drugi ovlasteni lica. (2) Dosieto na maloletniot prestapnik ne smee da se koristi vo eventualna podocne`na sudska postapka protiv istoto lice kako vozrasen prestapnik. Komentar: Praviloto nastojuva da ja pottikne ramnote`ata me|u protivre~nite interesi vo vrska so dosieto: intersesite na policijata, obvinitelstvoto i drugite tela koi sproveduvaat kontrola, nasproti interesot na maloletniot prestapnik (v. Pravilo 8). Pod poimot "drugi ovlasteni lica", me|u drugite, se podrazbiraat i istra`nite sudii. 22. NU@NOST OD PROFESIONALIZAM I OSPOSOBUVAWE

(1) Profesionalnoto obrazovanie, osposobuvawe vo tekot na slu`bata, kursevi za usovr{uvawe i ostanatite oblici na podu~uvawe mora da se koristat za postignuvawe i odrùvawe na potrebnata profesionalna kompenzacija na personalot koj se zanimava so slu~aite na maloletni~kata delinkvencija. (2) Licata vo pravosudniot sistem za maloletnici mora da se griàt za razlikite me|u maloletnicite koi doa|aat vo kontakt so pravosudniot sitem. Mora da se prezemat potreb-nite merki za obezbeduvawe na ~esno zastapuvawe na ènite i maloletnicite vo slu`bite na maloletni~koto pravosudstvo. 204

Komentar: Nadle`nite tela za donesuvawe na presudata moàt da bidat lica so raznovidno obrazovanie i kvalifikacii (sudii bez pravno obrazovanie - vo Velika Britanija i Irska i vo podra~jata koi se pod vlijanie na ovoj sistem; pravno obrazovani sudii - vo zemjite vo koi se primenuva rimskoto pravo, i na podra~jata pod nivno vlijanie; vo drugi zemji - izbrani ili imenuvani advokati ili pravnici, ~lenovi na op{testveni soveti itn.). Site tie mora da imaat barem minimum obrazovanie od oblasta na pravoto, sociologijata, psihologijata, kriminologijata i od naukite koi se zanimavaat so povedenieto na ~ovekot (bihejvioristi~kite nauki). Toa se smeta isto tolku va`no kako i organizaciskata specijalizacija i nezavisnost na nadle`nite tela. Za socijalnite rabotnici i slu`benicite koi vodat grià za uslovno oslobodenite zatvorenici moèbi ne bi bilo primerno da se bara profesionalna specijalizacija kako preduslov za vr{ewe na bilo koja funkcija vo sostav na tretmanot na maloletnite prestapnici. Ottuka profesionalnoto podu~uvawe vo tekot na vr{eweto na rabotata bi pretstavuvalo minimum na potrebnite kvalifikacii za ovaa kate-gorija na slu`benici. Profesionalnite kvalifikacii se biten element vo nastojuvaweto da se obezbedi nepristrasna i efikasna administracija na pravosudniot sisatem za maloletnici. Spored toa treba da se usovr{uva sistemot na vrabotuvawe, unapreduvawe i profesionalno osposobuvawe na licata i da se snabdat so potrebnite sredstva koi }e im ovozmoàt uspe{no vra{ewe na doverenite dol`nosti. Treba da se izbegnuva sekoja politi~ka, socijalna, polova, verska, kulturna ili bilo koj drug oblik na diskriminacija kaj selekcijata, vrabotuvaweto i unapreduvaweto na personalot vo maloletni~kiot pravosuden sistem, za da se postigne nepristrasnost na administracijata na toj sistem. Ovaa Preporaka ja donese {estiot kongres. Ponatamu, {estiot kongres gi povika dràvite-~lenki da obezbedat ~esen i ramnopraven tretman kako na ~lenovite na personalot vo krivi~nopravniot sistem i prepora~a prezemawe na posebni merki za vrabotuvawe, osposobuvawe i olesnuvawe na profesionalnoto napreduvawe na pripadnicite na personalot vo administracijata na maloletni~kiot pravosuden sistem. IV DEL VONZAVODSKI TRETMAN 23. DELOTVORNO SPROVEDUVAWE NA ODLUKITE

(1) Mora da se donesat soodvetni odredbi za sproveduvawe na odlukite na nadle`nite tela kako {to e re~eno vo Pra-vilo 14 (1) od 205

strana na ist ili drug organ ako okolnostite toa go baraat. (2) Takvite odredbi vo sebe mora da go vklu~uvaat pravoto na promena na odlukite ako toa nadle`niot organ go smeta za potrebno, vnimavaj}i promenata da bide vo soglasnost so na~elata sodràni vo ovie pravila. Komentar: Odlukite vo slu~aite na maloletni~kata delinkvencija imaat tendencija pove}e odo{to kaj vozrasnite prestapnici, da vliajat na ìvotot na prestapnikot za dolg period na vreme. Zatoa e va`no nadle`noto ili nekoe nezavisno telo (sovet za uslovno osloboduvawe, slu`ba za nadzor nad uslovno otpu{tenite zatvorenici, ustanovite za socijalni griì nad maloletnicite, itn.), so ednakvi kvalifikacii kako i nadle`noto telo na koe prvobitno mu e doveren slu~ajot, da go nadzira sproveduvaweto na odlukite. Vo nekoi zemji za taa cel se imenuvaat sudija za nadzor nad izvr{uvaweto na kaznite. Sostavot, mo}ta i funkcijata na teloto moraat da bidat fleksibilni; tie elementi voop{teno se opi{ni vo Praviloto 23 za da se obezbedi nivnata op{ta prifatlivost. 24. OBEZBEDUVAWE NU@NA POMO[

(1) Treba da se prezemat potrebni ~ekori na maloletnicite vo site fazi na sudskiot proces da mu se obezbedi nu`na pomo{ vo pogled na smestuvaweto, obrazovanieto i profesionalnoto osposobuvawe, vrabotuvawe ili bilo koja druga forma na prakti~na pomo{ za da se olesni procesot na rehabilitacijata. Komentar: Griàta za dobroto na maloletnikot ima isklu~itelno zna~ewe. Zatoa Praviloto 24 ja naglasuva va`nosta na nu`nite olesnuvawa, uslugite i drugite potrebni vidovi na pomo{ koi moàt da pridonesat za interesiet na maloletnikot vo tekot na procesot na rehabilitacijata. 25. VKLUÛVAWE NA DOBROVOLCI I DRUGI OP[TESTVENI FAKTORI

(1) Dobrovolcite i dobrovolnite organizacii, lokalni-te ustanovi i drugi op{testveni faktori mora da bidat povikani delotvorno da pridonesuvaat za reintegracija na maloletnikot vo op{testvoto, i vo ramkite na mo`nostite, vo semejstvoto.

206

Komentar: Ova pravilo ja odrazuva potrebata za rehabilitaciskata orientacija na site aktivnosti vo ramkite na tretmanot na maloletnite prestapnici. Sorabotkta so zaednicata e nu`na dokolku se saka efikasno da se sprovedat odlukite na nadle`niot organ. Dobrovol-cite i dobrovolnite slu`bi doka`ano e deka se vredni, no do sega i nedovolno iskoristeni potencijali. Vo nekoi slu~ai sorabotkata na biv{ite prestapnici (vklu~uvaj}i gi i biv{ite zavisnici od droga) mo`at da bidat od golema pomo{. Praviloto 25 poizleguva od principite navedeni vo Pravilata 1 (1) do 1 (6) i e vo soglasnost so va`nite odredbi na Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava. V DEL ZATVORSKI TRETMAN 26. CELI NA ZATVORSKIOT TRETMAN

(1) Tretmanot na maloletnicite vo zatvorskite institu-cii ima za cel obezbeduvawe na grià, za{tita, obrazovanie i steknuvawe na profesionalni ve{tini, za da moè da im se pomogne da se vklu~at vo op{testvoto na konstruktiven i produktiven na~in. (2) Na maloletnicite vo zatvorite treba da im se pruì grià, za{tita i seta potrebna pomo{ - socijalna, vospitna, stru~na, psiholo{ka, medicinska i telesna - koja bi moèlo da im zatreba so ogled na vozrasta, polot i obele`jata na li~nosta vo interes na nivniot pravilen razvoj. (3) Maloletnicite vo zatvorite treba da bidat smesteni odvoeno od vozrasnite vo posebni institucii ili posebni delovi na institucijata vo koja se smesteni i vozrasnite zatvorenici. (4) Na maloletnite prestapnici treba da im se posveti potrebnoto vnimanie vo vrska so nivnite li~ni potrebi i problemi. Vo nikoj slu~aj ne smee da se uskrati griàta, za{titata, pomo{ta, tretmanot i obrazovanieto vo odnos na maloletnicite. Mora da se obezbedi ~esno postapuvawe. (5) Za dobroto na maloletnicite, roditelite ili stara-telite moraat da imaat pravo na pristap do niv. (6) Treba da se odrùva sorabotka me|u upravite vo poe-dini oddeli za da na zatvorenite maloletnici im se pruì soodvetno akademsko ili stru~no obrazovanie za po otpu{-taweto od zatvorot da ne go ~uvstvuvaat nivniot nedostig. Komentar: Celite na zatvorskiot tretman, navedeni vo pravilata 26 (1) i 26 (2) bi moèla da se prifatat vo bilo koj sistem i kultura. Me|utoa 207

toa se u{te ne e sekade postignato, pa ottamu treba da se vloàt golemi usilbi vrz toj plan. Isklu~itelna va`nost za zatvorenicite zavisnici od droga, nasilnicite i du{evno zabolenite mladi lu|e imaat medicinskata i psiholo{kata pomo{. Spre~uvaweto na negativnoto vlijanie na vozrasnite zatvorenici i griàta za dobroto na maloletnikot vo zatvorskiot ambient, kako {to e navedeno vo Praviloto 26 (3) e vo soglasnost so edno od temelnite principi na pravilata, {to e istaknato na {estiot kongres vo rezolucijata 4. Praviloto ne gi spre~uva dràvite da prezemat i drugi merki protiv negativnoto vlijanie na vozrasnite zatvorenici, barem tolku efikasni kolku i merkite spomnati vo Praviloto (v. i Pravilo 13. (4)). Praviloto 26. (4) gi iznesuva faktite deka na zatvoreni~kite obi~no im se posvetuva pomalo vnimanie odo{to na zatvorenicite kako {to e istaknato na {estiot kongres. Osobeno rezolucijata 9 na {estiot kongres apelira na ~esen tretman na zatvoreni~kite na site nivoa na krivi~nopravnota postapka, kako i na posebna grià za nivnite li~ni problemi i potrebi za vreme na traeweto na zatvorskata kazna. Zgora na toa, ova Pravilo treba isto taka da se razgleduva vo kontekst na Karaka{kata deklaracija na {estiot kongres koja, me|u drugoto, bara ramnopraven tretman vo krivi~nopravnata administracija, vrz osnovite na Deklaracijata za eliminacijata na diskriminacija sprema ènite i Konvencijata za eliminacija na site oblici na diskriminacija sprema ènite. Pravoto na pristapuvawe na zatvoreni~kite (Pravilo 26. (5)) proizleguva od odredbite 7. (4), 10. (1), 15. (2) i 19. (2). Sorabotkata me|u upravata i poedini oddeli (Pravilo 26. (6)) osobeno e va`na za izdigawe na nivoto na kvalitetot na zatvorskiot tretman i obrazovanieto. 27. PRIMENA NA STANDARDNITE MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE, KOI SE USVOENI OD OBEDINETITE NACII

(1) Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite i preporakite koi se odnesuvaat na niv, mora da bidat primenlivi vo mera kolku {to se va`ni za tretmanot na maloletnite prestapnici vo zatvorskite institucii, vklu~uvaj}i gi onie pod istraga od donesuvaweto na presudata. (2) Treba da se prezemat ~ekori va`nite na~ela posta-veni vo Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite da se sproveduvaat prakti~no vo najgolema mera za da se zadovolat razli~nite potrebi na maloletnicite, spe-cifi~ni za nivnata vozrast, pol i karakteristiki na li~-nosta. 208

Komentar: Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite pretstavuvaat eden od prvite instrumenti od ovoj vid koi se objaveni od Obedientite nacii. Generalno im e priznaeno globalno vlijanie, iako se u{te ima zemji vo koi nivnata primena pove}e e rabota na aspiracija odo{to fakt, Pravilata i natamu imaat va`no vlijanie na sozdavaweto humani i pravedni upravi na popravnite ustanovi. Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite sodràt nekoi osnovni za{titni merki (smestuvawe, obleka, poplaki i barawa, kontakt so nadvore{niot svet, hrana medicinska nega, verska slu`ba, podelba spored vozrasta, odreduvawe na soodveten zatvorski personal, zatvorska rabota itn.), kako i odredbi koi se odnesuvaat na kaznuvaweto i disciplinata i sredstva za ograni~uvawe na dvièweto na opasnite zatvorenici. Ne bi bilo primerno pravilata da se modificiraat spored specifi~nite karakteristiki na zatvorskite ustanovi za maloletnici vo ramkite na Standardnite minimalni pravila za maloletni~ko pravo. Praviloto 27 gi istaknuva nu`nite barawa koi na maloletnicite vo zatvorite mora da im se zadovolat (Pravilo 27 (1)), i specifi~nite potrebi so ogled na vozrasta, polot i obele`jata na li~nosta (Pravilo 27 (2)). Ottamu celta i sodrìnata na Pravilata se me|usebno povrzani so va`nite odredbi na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. 28. ZAÊSTENI I PRVI BARAWA ZA USLOVEN OTPUST

(1) Nadle`nata vlast treba da gi koristi mo`nostite za usloven otpust vo najgolema mera i da go odobruva {to e mo`no porano. (2) Soodvetnoto telo uslovnoto osloboduvawe na malolet-nicte treba da go pomaga i nadzira, a zaednicata treba da im pruì polna podr{ka. Komentar: Ovlastuvawe za odobruvawe na usloven otpust moè da ima nadle`niot organ kako {to e navedeno vo Praviloto 14 (1) ili nekoj drug organ. Vo toj pogled ovde e poprikladno da se koristi terminot "soodveten" odo{to "nadleèn" organ. Uslovniot otpust treba da se primenuva namesto celosnoto izdrùvawe na kaznata sekoga{ koga toa okolnostite go dozvoluvaat. Ako dojde do eklatanten zadovoluva~ki napredok vo procesot na rehabilitacijata, duri i prestapnicite koi vo vreme na zatvaraweto se okarakterizirani kako opasni moàt da bidat uslovno otpu{teni na sloboda. Takov otpust moè da bide usloven so zadovolitelno ispolnuvawe na opredeleni barawa na relevantnite vlasti, specificirani na vremenski period naveden vo odlukata, na primer, vrz baza na "dobro 209

povedenie" na prestapnikot, u~estvo vo op{testvenite programi, prestoj vo ustanovi od otvoren vid namesto vo zatvori itn. Vo slu~aj na uslovno otpu{tawe na prestapnikot od zatvorot, treba da se osiguri pomo{ i nadzor po pat na probacija ili soodveten slu`benik (osobeno tamu kade {to probacijata se u{te ne e usvoena kako metod), i da se pottiknuva op{testvena podr{ka. 29. POLUZATVORSKO SMESTUVAWE

(1) Treba da se prezemat ~ekori za organizirawe na poluzatvorski smestuvawa, sli~no kako ustanovite od otvoren vid, vospitnite ustanovi, centrite za sekojdnevna obuka i drugi adekvatni na~ini koi moàt na maloletnicite da im pomognat vo nivnata uspe{na reintegracija vo ìvotot. Komentar: Va`nosta na griàta za prestapnikot i po istekot na zatvorskata kazna ne smee da se potcenuva. Ova pravilo ja naglasuva potrebata za organizirawe na cela mreà na poluzatvorski aran`mani. Praviloto ja naglasuva i potrebata za {irok raspon na olesnuvawa i uslugi ~ija cel e zadovoluvawe na razli~nite potrebi na mladite prestapnici koi se vra}aat vo op{testvoto i obezbeduvawe na konstruktivna podr{ka, {to e vaèn ~ekor kon uspe{nata reintegracija. VI DEL ISTRA@UVAWE, PLANIRAWE, DEFINIRAWE I PROCENKA NA POLITIKATA 30. ISTRA@UVAWETO E TEMEL ZA PLANIRAWE, DEFINIRAWE I PROCENKA NA POLITIKATA.

(1) Treba da se stori se za organizirawe i sproveduvawe nu`no istra`uvawe kako temel za efikasno planirawe i definirawe na politikata. Vo vrska so toa treba da postoi i koordinacija vo koristeweto na postojnite resursi, vklu~u-vaj}i gi i alternativnite mo`nosti i podr{kata na zaednicata, prikladna kaj vospostavuvaweto na specifi~nite metodi ~ija cel e sproveduvawe na nadzor nad postavenite programi. (2) Sekako deka treba periodi~no da se analizirat i procenuvat trendovite, problemite i pri~inite na maloletni~kata delinkvencija i kriminalitetot, kako i razli~nite specifi~ni potrebi na maloletnicite vo zatvorot. (3) Treba da se vospostavi mehanizam na redovno istra`uvawe i da se soberat i analiziraat podatocite i soznani-jata va`ni za prikladno formirawe na administracijata, iden razvoj i reforma. 210

(4) Rasporedot na slu`bite vo administracijata na maloletni~koto pravosudstvo treba sistematski da se planira i sproveduva kako integralen del na nacionalnite razvojni procesi. Komentar: Koristeweto na istraùvawata kako temel za kvalitetna politika vo maloletni~koto pravosudstvo e op{to priznato kako va`no sred-stvo za da moè praktikata da go sledi napredokot vo znaeweto i postojaniot razvoj i podobruvawe na sistemot na maloletnoto pravosudstvo. Me|usebnata povrzanost na istraùvawata i politikata osobeno e va`no vo maloletni~koto pravosudstvo. Poradi brzite, a ~esto i dramati~ni promeni vo ìvotniot stil na mladite i oblicite i dimenziite na maloletni~kiot kriminalitet, na~inot na reagiuraweto na op{testvoto i pravosudniot sistem na maloletni~kiot kriminalitet i delinkvencija brzo stanuvaat zastareni i neadekvatni. Ottamu Praviloto 30 postavuva normi za vklu~uvawe na istraùvawata vo postapka na definirawe na politikata i nejzinoto sproveduvawe vo pravosudniot sistem za maloletnici. Praviloto osobeno go svrtuva vnimanieto na potrebata od redovna revizija i procenka na postoe~kite programi i merki i planiraweto vo po{irok kontekst na op{tite razvojni celi. Postojanioto sledewe na mladite, tekovite i problemite na delinkvencijata e preduslov za definirawe na soodvetna politika i primena na prikladni merki, i na slu`beno i na neslu`beno nivo. Vo toj kontekst odgovornite slu`bi mora da im gi olesnat istraùvawata na nezavisni lica i organi, a bi moèlo da bide korisno da se priznat i zemat previd i stavovite na mladite voop{to, a ne samo na onie koi doa|aat vo sudir so sistemot. Procersot na planiraweto mora osobeno da go naglasi poefikasniot i popraveden sistem na pruàwe na nu`ni uslugi. Za taa cel bi morala da postoi opse`na i redovna procenka na celokupniot spektar na specifi~ni potrebi i problemi na maloletnicite, i definirawe na izrazenite prioriteti.

211

212

STANDARDNI MINIMALNI PRAVILA NA OBEDINETITE NACII ZA VONZAVODSKITE MERKI (TOKISKI PRAVILA) Usvoeni od strana na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na 68-to plenarno zasedanie na 14 dekemvri 1990 godina Naslov na orginalot: United Nations Standard Minimum Rules for Noncustodial Measures (The Tokyo Rules) Generalnoto sobranie, Imaj}i ja predvid Univerzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot i Me|unarodniot pakt za gra|anski i politi~ki prava kako i drugi me|unarodni instrumenti koi se odnesuvaat na ~ovekovite prava, Imaj}i gi predvid Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite usvoeni od strana na Prviot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite kako i zna~ajniot pridones na tie pravila za nacionalnite politiki i praktika, Povikuvaj}i se na rezolucijata br. 8 na {estiot kongres na ON za prevencija na kriminlitetot i postapuvawe so prestapnicite koja se odnesuva na alternativite na zatvorot, Povikuvaj}i se, isto taka, na rezolucijata br. 16 na Sedmiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite za namaluvawe na zatvorskata populacija, alternativite na zatvorot, i socijalnata integracija na zatvorenicite, Povikuvaj}i se natamu na delot XI od rezolucijata na Ekonomskosocijalniot sovet 1986/10 od 21. 05. 1986 na alternativite na zatvorot so koja od generalniot sekretar se pobara da podgotvi izve{taj za alternativite na zatvorot za Osmiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite i da go prou~i pra{aweto so poseben osvrt na formulacijata na osnovnite principi vo ovaa oblast so pomo{ na instituciite na ON za preven-cija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, Uva`uvaj}i ja potrebata za razvoj na lokalniot, nacionalniot, regionalniot i me|unarodniot pristap i strategii na poleto na voninstitucionalniot tretman na storitelite i potrebata da se formuliraat minimum standardni pravila kako {to e naglaseno vo delot od izve{tajot na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot na negovata ~etvrta sesija koj se odnesuva na metodite i merkite koi bi bile najefikasni vo prevencijata na kriminalitetot i podobruvawe na tretmanot na storitelite, 213

Ubedeni deka alternativite na zatvorot }e bidat poefikasni sredstva vo tretmanot na osudenicite vo ramkite na zaednicata so polezni posledici i za osudenikot i za zaednicata, Svesni deka ograni~uvaweto na slobodata e opravdano samo od aspekt na javnata bezbednost, prevencijata na kriminalitetot, pravednata retribucija i potkopuvaweto na kriminalitetot i deka celta na krivi~noto pravosudstvo e reintegracija na storitelot vo op{testvoto, Naglasuvaj}i go faktot na zgolemuvawe na zatvorskata populacija i prenatrupanosta na zatvorite vo mnogu zemji koj e osnoven faktor {to sozdava te{kotii za pravilna primena na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, Istaknuvaj}i po~it za rabotata ostvarena od strana na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot kako i od strana na me|uregionalniot podgotvitelen sostanok za Osmiot kongres na ON za prevencija i na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite na tema Kriminalnata politika vo relacija so problemite na zatvorot, drugite kazni i alternativni merki i od strana na regionalniot podgotvitelen sostanok za Osmiot kongres, Izrazuvaj}i blagodarnost do ON - Institut za Azija i Dale~niot istok za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite za ostvarenata rabota vo razvojot na standardnite minimalni pravila za vonzavodskite merki kako i za razli~nite me|uvladini i nevladini organizacii koi se vklu~eni, osobeno, Me|unarodnata fondacija za penalni i penintencijarni pra{awa za nejziniot pridones vo podgotvitelnata rabota, 1. Gi usvojuva Standardnite minimalni pravila na ON za vonzavodskite merki koi se sodràni vo aneksot na ovaa rezolucija i gi odobruva preporakite na Komitetot za prevencija i kontrola na kriminaliteot ovie pravila da bidat poznati kako Tokiski pravila; 2. Gi prepora~uva Tokiskite pravila za primena na nacio-nalno, regionalno i me|uregionalno primenuvawe zemaj}i gi predvid politi~kite, ekonomskite, socijalnite i kulturnite uslovi i tradicii na ovie zemji; 3. Gi povikuva dràvite-~lenki da gi primenat Tokiskite pravila vo ramkite na nivnata politika i praktika; 4. Gi povikuva dràvite - ~lenki da gi poso~at Tokiskite pravila osobeno na slu`benite lica ovlasteni za primena na zakonot, obvinitelite, sudiite, advokatite, `rtvite, osudenicite, socijalnite slu`benici i nevladinite organizacii vklu~eni vo primenata na vonzavodskite merki kako i ~lenovi na izvr{nata vlast, zakonodavnata vlast i op{tata javnost; 5. Bara od dràvite-~lenki da izvestuvaat za primenuvaweto na Tokiskite pravila na period od pet godini, po~nuvaj}i od 1994 godina; 6. Gi povikuva regionalnite komisii, instituciite na ON za 214

prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite, specijaliziranite agenicii i drugi tela vo ramkite na sistemot na ON, drugi me|uvladini organizacii koi se zainteresirani i nevladini organizacii koi imaat konsultatitven status vo Ekonomsko-socijalniot sovet da bidat aktivno involvirani vo Tokiskite pravila; 7. Go povikuva Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot da ja sledi, kako prioritetno pra{awe, primenata na ovaa rezolucija; 8. Bara od generalniot sekretar da gi prevzeme neophodnite ~ekori za podgotvka na komentarot na Tokiskite pravila, koj treba da bide podnesen do Komitetot za prevencija i kotrola na kriminaliteotot na negovoto 12-to zasedanie za odobruvawe i natamo{no {irewe, obrnuvaj}i posebno vnimanie na pravnite sredstva za za{tita, primnuvaweto na pravilata i razvojot na sli~ni napatstvija na regionalno nivo; 9. Gi pokanuva institutite na ON za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite da mu pomognat na generalniot sekretar za ostvaruvawe na taa cel; 10. Gi pottiknuva me|uvladinite i nevladinite organizacii i drugite zainteresirani tela da ostanat aktivno involvirani vo ovaa inicijativa; 11. Bara od generalniot sekretar da prezeme ~ekori, kako {to e soodvetno, za da se obezbedi naj{iroka mo`na diseminacija na Tokiskite pravila, vklu~itelno nivna transmisija do vladite, zainteresiranite me|uvladini i nevladini organizacii i drugite zainteresirani subjekti; 12. Isto taka, bara od generalniot sekretar na sekoi pet godini da podgotvuva izve{taj za primenata na Tokiskite pravila koj treba da se dostavi do Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot; 13. Natamu, od Generalniot sekretar se bara da im asistira na dr`avite - ~lenki, na nivno barawe, vo pogled na primenata na Tokiskite pravila I redovno da go izvestuva Komitetot za prevencija I kontrola na kriminalitetot; 14. Bara ovaa rezolucija I tekstot od aneksot da bidat poso~eni do site tela na ON na koi se odnesuva i da bide vklu~en vo slednata edicija na publikacijata na ON pod naslov: ^ovekovi prava: kompilacija na me|unarodni instrumenti.

215

PRILOG MINIMALNI STANDARDNI PRAVILA NA OBEDINETITE NACII ZA VONZAVODSKITE MERKI (TOKISKI PRAVILA) OP[TI PRINCIPI I. Fundametalni celi

1.1. Ovie standardni minimalni pravila obezbeduvaat zbir na nekoi bazi~ni principi za promoviraweto na upotrebata na vonzavodskite merki kako i minimum za{tita za licata vrz koi se primenuvaat alternativnite merki. 1.2. Pravilata imaat za cel da go promoviraat pogolemiot anga`man na zaednicata vo ostvaruvaweto na krivi~nata pravda osobeno vo tretmanot na storitelite kako i promocija na ~ustvoto na odgovornost sprema op{testvoto kaj storitelite. 1.3. Pravilata }e se primenuvaat zemaj}i gi predvid politi~kite, ekonomskite, socijalnite i kulturnite uslovi na sekoja zemja posebno, kako i celite na nivniot sistem na kaznenoto zakonodavstvo. 1.4. Pri primenata na pravilata, dràvite-~lenki treba da obezbedat soodvetna ramnoteà me|u pravata na individualnite storiteli, pravata na `rtvite, i griàta na op{testvoto za javnata bezbednost i prevencijata na kriminalitetot. 1.5. Dràvite-~lenki treba da razvijat vonzavodski merki vo ramkite na nivniot praven sistem za da obezbedat i drugi alternativi so {to }e ja namalat upotrebata na zatvorot i }e ja raconaliziraat politikata na krivi~nata pravda zemaj}i go predvid ostvaruvaweto na ~ovekovite prava, barawata za socijalna pravda i potrebite za resocijalizacija na storitelite. Obemot na nezatvorskite merki

2.1. Relevantnite odredbi za ovie pravila }e se primenuvaat vo odnos na site lica koi se obvineti, koi se sudat ili vrz izvr{uvaweto na presuda, vo site fazi na ostvaruvaweto na krivi~nata pravda. Za da se ostvarat celite na ovie pravila, site ovie lice }e se imanuvaat kako "storiteli" nezavisno od toa dali tie se osomni~eni, obvineti ili osudeni. 2.2. Pravilata }e se primenuvaat bez diskriminacija vrz osnova na rasa, boja, pol, vozrast, jazik, religija, politi~ka ili druga opredelba, nacionalno i socijalno poteklo, sopstvenost, ra|awe ili drug status. 2.3. So cel da se obezbedi pogolema fleksibilnost koja }e bide konzistentna so prirodata i te`inata na deloto, so zemawe predvid na li~nosta i razvojot na storitelot i so zemawe vo vid na potrebata od za{tita na op{testvoto kako i potrebata od izbegnuvawe na nepotreb216

nata upotreba na zatvorot, sistemot na krivi~nata pravda treba da obezbedi {irok spektar na vonzavodski merki, kako vo fazata pred sudeweto taka i po izdrùvaweto na kaznata. Brojot i vidot na zatvorskite merki treba da bidat opredeleni na takov na~in koj }e ovozmoùva zatvorskoto kaznuvawe da ostane kako mo`nost. 2.4. Razvojot na novite vonzavodski merki treba da bide pottiknuvan i sleden, a nivnata upotreba postojano vrednuvana. 2.5. Treba da se analizira i odnesuvaweto na zaednicata sprema storitelite izbegnuvaj}i, kolku {to e toa mo`no, sveduvawe na formalna postapka i sudewe od strana na sud, vo soglasnost so vladeeweto na pravoto i sredstva za pravna za{tita. 2.6. Vonzavodskite merki treba da se upotrebuvaat vo soglasnost so principite za minimalna intervencija. 2.7. Upotrebata na vonzavodskite merki treba da bide del od dvièweto kon depenalizacija i dekriminalizacija namesto kon me{awe ili odloùvawe. Pravna za{tita (garancii)

3. Voveduvaweto, definiraweto i primenata na vonzavodskite merki }e se opredelat so zakon. 3.2. Izborot na nezatvorskite merki }e se zasnova na procenkata na utvrednite kriteriumi so po~ituvawe kako na prirodata i teìnata na deloto taka i na li~nosta, minatoto na storitelot, celite na kaznuvaweto i pravata na `rtvite. 3.3. Diskrecijata od strana na sudskiot ili drug kompnetenten nezavisnen organ }e se primenuva vo site fazi na postapkata so obezbeduvawe na celosna odgovornost i samo vo soglasnost so vladeeweto na pravoto. 3.4. Za da se primenat vonzavodskite merki koi nametnuvaat obvrski za storitelot, primeneti pred ili namesto formalma postapka ili sudewe, potrebna e soglasnost na storitelot. 3.5. Odlukata za nametnuvawe na vonzavodska merka e predmet na razgleduvawe od strana na sudski ili drug kometenten i nezavisen organ, po barawe na storitelot. 3.6. Storitelot ima pravo da bara ili da se àli do sudski ili drug kompetenten nezavisen organ, za pra{awa koi se odnesuvaat na negovite individualni prava vo pogled na primenata na vonzavodski merki. 3.7. Soodvetni sredstva treba da bidat obezbedeni za materijalen nadomest vo odnos na sekoe nepridrùvawe kon me|unarodno priznatite ~ovekovi prava. 3.8. Vonzavodskite merki ne smeat da vklu~uvaat medicinski i drugi psiholo{ki eksperimenti ili nepotreben rizik za mo`na fizi~ka ili psihi~ka povreda na storitelot. 3.9. Vo tekot na celoto primenuvawe na nezatvorskata merka 217

treba da se po~ituva dostoinstvoto na storitelot. 3.10. Vo tekot na primenata na nezatvorskite merki, ne smeat da bidat ograni~uvani pravata na storitelot pove}e od kolku {to toa e opredeleno od strana na kompetenten organ. 3.11. Vo tekot na primenuvaweto na nezatvorskata merka treba da se po~ituva pravoto na privatnost na storitelot kako i na negovoto semejstvo. 3.12. Dosieto na storitelot }e se ~uva kako doverlivo i }e bide nedostapno za treti lica. Pristapot kon dosieto imaat samo licata koi se direktno zainteresirani vo odnos na dispozicijata na odlukata za deloto na storitelot i drugi ovlasteni lica. 4. Klauzula za specijalnost

4.1. Ovie pravila }e se tolkuvaat kako specijalni pravila vo odnos na primenata na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, Standardnite minimalni pravila na Obedinetite nacii za primena na sudskite postapki sprema maloletnicite (Pekin{ki pravila), Korpusot na principi za za{tita na site lica od bilo koja forma na pritvorawe ili li{uvawe od sloboda ili bilo koi drugi insturmenti za ~ovekovite prava i standardi priznati od strana na me|unarodnata zaednica a koi se odnesuvaat na tretmanot na storitelite i za{tita na nivnite osnovni ~ovekovi prava. II. FAZA NA PRETHODNA POSTAPKA 5. Dispozicija vo fazata na prethodna postapka

5.1. Tamu kade {to e kompatibilno so pravniot sistem, policijata, obivinitelstvoto ili drugi agencii koi vo svoite nadle`nosti se zanimavaat so slu~aite na kriminalitet treba da imaat ovlastuvawe da go oslobodat storitelot dokolku smetaat deka ne e neophodno da se postapuva po slu~ajot zaradi za{tita na op{testvoto, prevencija na kriminalitetot ili promocijata na po~ituvawe na pravoto i pravata na `rtvite. Za odlu~uvaweto za soodvetnosta na osloboduvaweto ili zapo~nuvawe na sudska postapka, treba da se utvrdat cvrsti i jasni kriteriumi vo ramkite na pravniot sistem. Za polesnite slu~ai obvinitelot mo`e da odredi soodvetni vonzavodski merki. 6. Izbegnuvawe na pritvorot vo fazata na prethodna postapka

6.1. Pritvorot vo fazata na prethodnata postapka }e se koristi kako krajno sredstvo vo krivi~nata postapka, zemaj}i ja predvid istra`nata postapka za deloto i za{titata na op{testvoto i `rtvata. 6.2. Alternativite na pritvorot vo fazata na prethodnata postapka }e se primenuva {to e mo`no porano vo tekot na postapkata. Pritvorot vo fazata na prethodnata postapka nema da trae podolgo odo{to e potrebno da se ostvarat celite navedeni vo Praviloto 5. 1 i 218

}e se ostvaruva na human na~in i so po~ituvawe na dostoinstvoto na lu|eto. 6.3. Storitelot ima pravo da se `ali do sudski ili drug kompetenten nezavisen organ vo slu~aite koga se primenuva pritvorot vo fazata na prethodnata postapka. III. FAZA NA SUDEWE I PRESUDUVAWE 7. Izve{taj za socijalnata sostojba

7.1. Dokolku postoi mo`nosta za prou~uvawe na socijalanta sostojba, sudot moè da pobara izve{taj podgotven od strana na kompetentno, ovlasteno slu`beno lice ili agencija. Izve{tajot treba da sodrì podatoci za socijalnata situacija na storitelot, koi se relevantni za kriminalnoto odnesuvawe na storitelot. Toj izve{taj, isto taka, treba da sodrì i preporaki koi se relevantni za presuduvaweto. Izve{tajot treba da bide vistinit, objektiven i nepristrasen so jasno razdeluvawe na sekoe mislewe. 8. Dispozicija na presudata

8.1. Sudot imaj}i na raspolagawe spektar na vonzavodski merki treba istite da gi zeme predvid pri odlu~uvaweto, zemaj}i gi predvid potrebite za rehabilitacija na storitelot, za{titata na op{testvoto, i interesite na `rtvata koja treba da bide konsultirana sekoga{ koga toa e potrebno. 8.2. Sudot vo presuduvaweto mo`e da odlu~i na slednive na~ini: (a) verbalna sankcija, kako {to e prekor i predupreduvawe; (b) uslovno osloboduvawe (c) statusni sankcii; (d) ekonomski sankici kako {to se pari~ni kazni; (e) konfiskacija ili eksproprijacija; (f) restitucija ili kompenzacija za `rtvata; (g) uslovna osuda; (h) probacija ili sudsko nadgleduvawe; (i) rabota za zaednicata; (j) preporaka za posetuvawe na soodveten centar (slu`ba); (k) doma{en pritvor; (l) sekoja druga merka na nezatvorski tretman (m) kombinacija na gorenavedenite merki. IV. FAZA PO DONESUVAWETO NA OSUDITELNA PRESUDATA 9. Dispozicija po donesuvawe na osuditelnata presudata

9.1. Kompetenten organ }e ima na raspolagawe {irok spektar na alternativni merki vo fazata po donesuvaweto na osuditelna presuda 219

so cel da se izbegne institucionaliziraweto i da im se pomogne na storitelite vo pogled na pobrzata reintegracija vo op{testvoto. 9.2. Dispozicijata po donesuvaweto na osuditelnata presuda mo`e da vklu~uva: (a) otsustvo i poblisko smestuvawe; (b) osloboduvawe za rabota i obrazovanie; (c) razli~ni oblici na otpust; (d) remisija (e) pomiluvawe. 9.3. Odlukata vo dispozicijata po donesuvaweto na osuditelna presuda, osven vo slu~ai na pomiluvawe, }e bide predmet na razgleduvawe od strana na sudot ili drug kompetenten, nezavisen organ po barawe na osudenoto lice. 9.4. Sekoja forma na osloboduvawe od institucija i premin na nezatvorska programa }e bide razgleduvano vo najranata mo`na faza. V. PRIMENA NA VONZAVODSKITE MERKI 10. Nadgleduvawe

10.1. Celta na nadgleduvaweto e da se namali mo`nosta za povtorno izvr{uvawe na kaznivo delo i da se pomogne vo reinte-gracijata na osudenoto lice vo op{testvoto na na~in koj zna~i minimi-zirawe na mo`nostite za recidivizam. 10.2. Dokolku vonzavodskata merka vklu~uva nadgleduvawe, istoto }e bide ostvaruvano od strana na kompetenten organ pod uslovi opredeleni so zakon. 10.3. Vo ramkite na opredelenata vonzavodska merka, najsoodvetniot oblik na nadgleduvawe }e bide odreden vo sekoj konkreten slu~aj so cel da mu se pomogne na osudenoto lice. Nadgleduvaweto i tretmanot treba periodi~no da bide razgleduvano zaradi nivno prisposobuvawe na konkretniot slu~aj, kako {to e neophodno. 10.4. Na storitelite, koga toa e potrebno, treba da im se obezbedi psiholo{ka, socijalna i materijalna pomo{ i mo`nost da gi zajaknat vrskite so zaednicata i reintegracijata vo op{testvoto. 11. Traewe

11.1. Traeweto na vonzavodskata merka ne smee da go nadmine periodot utvrden od strana na kompetenten organ vo soglasnost so zakonot. 11.2. Mo`e da bide predvideno primenuvaweto na merkata da se prekine porano od predvidenoto dokolku storitelot reagiral pozitivno na istata. 12. Uslovi

12.1. Pri opredeluvaweto uslovi koi treba da bidat ostvareni od 220

strana na storitelot, kompetentniot organ treba da gi zeme predvid kako potrebite na op{testvoto taka i potrebite i pravata na storitelot i `rtvata. 12.2. Uslovite koi }e se odredat treba da bidat prakti~no sprovodlivi, precizni i vo pomal broj, kolku {to toa e mo`no, i }e imaat za cel da se namali mo`nosta storitelot da stane recidivist i da se zgolemat {ansite na storitelot za socijalna integracija zemja}i gi predvid i potrebite na `rtvite. 12.3. Na po~etokot na primenuvaweto na vonzavodskite merki, storitelot treba da dobie objasnuvawe, vo usna i prismena forma, za uslovite koi se odnesuvaat na merkata, vklu~itelno i pravata i obvrskite na storitelot. 12.4. Uslovite mo`at da bidat modificirani od strana na kompetenten organ vrz osnova na odnapred opredeleni odredbi, vo soglasnost so napredokot napraven od strana na storitelot. 13. Sproveduvawe na tretmanot

13.1. Vo ramkite na dadenata vonzavodska merka, vo opredeleni slu~ai, }e bidat primenuvani razli~ni metodi kako {to se metodot na slu~aj, grupna terapija, rezidencijalni programi i specijaliziran tretman na razli~ni katetorii na storiteli, so cel da se odgovori na potrebite na storitelite na {to poefektiven na~in. 13.2. Tretmanot treba da bide sproveduvan od strana na profesionalni lica koi imaat soodvetni kvalifikacii i prakti~no iskustvo. 13.3. Koga }e se odlu~i deka e neophoden tretman, treba da se napravat usilbi za da se razbere minatoto na storitelot, negovata li~nost, sposobnostite, intelegenicijata, vrednostite i, osobeno, uslovite koi dovele do izvr{uvaweto na deloto. 13.4. Kompetenten organ mo`e da bide vklu~en vo podr{kata na zaednicata vo pogled na primenata na vonzavodskite merki. 13.5. Koncentracijata na indiviudalnite slu~ai }e se odr`uva vo zavisnost od prakti~nosta i mo`nosta da se obezbedi primena na tretmanot. 13.6. Za sekoj storitel, treba da se vodi evidencija od strana na kompetenten organ. 14. Disciplina i povreda na uslovite

14.1. Povreda na uslovite koi treba da bidat ispolneti od strana na storitelot mo`at da rezultiraat so modifikacija ili otpovikuvawe na vonzavodskata merka. 14.2. Modifikacijata ili otpovikuvaweto na vonzavodskata merka }e bide napraveno od strana na kompetenten organ; ova treba da bide napraveno po vnimatelno analizirawe na faktite navedeni kako od slu`benoto lice zadol`eno za nabquduvawe taka i od strana na 221

storitelot. 14.3. Neuspehot na vonzavodskata merka ne smee avtomatski da vodi kon opredeluvawe na zatvorska merka. 14.4. Vo slu~aj na modifikacija ili otpovikuvawe na vonzavodskata merka, kompetenten organ }e se obide da odredi soodvetna zamena so druga vonzavodska merka. Odreduvaweto na zatvor mo`e da se nametne vo slu~aj na nesoodvetni alternativni merki. 14.5. Ovlastuvaweto da se uapsi i zatvori storitelot koj e staven pod nabquduvawe vo slu~ai, koga stanuva zbor za povreda na uslovite na vonzavodskata merka, }e bide opredeleno so zakon. 14.6. Pri modifikacija ili otpovikuvawe na vonzavodskata merka, storitelot }e ima pravo na `alba do sudot ili drug kompetenten, nezavisen organ. VI. PERSONAL 15. Regrutacija

15.1. Vo regrutacijata na personalot ne smee da se pravi diskriminacija po osnov na rasa, pol, jazik, religija, politi~ko ili drugo uveruvawe, nacionalno ili socijalno poteklo, sopstvenost, ra|awe ili drug status. Politikata na vrabotuvawe treba da ja zeme predvid nacionalnata politka na afirmativna akcija i da ja reflektira strukturata na storitelite i potrebata od nabquduvawe na istite. 15.2. Licata koi se opredeleni da gi primenuvaat vonzavodskite merki treba da bidat li~no sposobni, i, sekoga{ koga toa e mo`no, da imaat soodvetna profesionalna obuka i prakti~no iskustvo. Sekoga{ treba jasno da bide nazna~eno kakvi kvalifikacii se potrebni. 15.3. Za da se obezbedi i odr`uva nivoto na profesionalna obuka na personalot, potrebno e da se obezbedi soodveten status, adekvatna plata i beneficii, vo soglasnost so prirodata na rabotata kako i mo`nosti za profesionalen razvoj i napreduvawe vo karierata. 16. Obuka na personalot

16.1. Celta na obukata treba da bide personalot da dobie jasna pretstava za svoite dol`nosti i odgovornost vo pogled na rehabilitacijata na storitelite, obezbeduvaweto na pravata na storitelite i za{titata na op{testvoto. Obukata treba, isto taka, da obezbeduva razbirawe na personalot na potrebata za sorabotka i koordinacija so soodvetnite agencii. 16.2. Pred da zapo~ne so izvr{uvaweto na svoite zada~i, personalot treba da dobie obuka koja vo sebe vklu~uva instrukcii za prirodata na vonzavodskite merki, celite na nabquduvaweto i razli~nite modaliteti za primenuvawe na vonzavodskite merki. 16.3. Po stapuvaweto na dol`nost, personalot treba da go odr`uva i podobruva svoeto znaewe i profesionalen kapacitet preku 222

posetuvawe na kursevi za obuka ili osve`itelni kursevi. Za ostvaruvaweto na ovaa cel treba da bidat obezbedeni soodvetni kapaciteti. VII. VOLONTERI I DRUGI IZVORI NA ZAEDNICATA 17. U~estvo na javnosta

17.1. U~estvoto na javnosta treba da se pottiknuva za{to toa e najzna~ajniot faktor na podobruvawe na vrskite me|u storitelite vo odnos na koi se primenuvaat vonzavodski merki, semejstvata i zaednicata. U~estvoto na javnosta treba da se javuva kako dopolnuvawe na usilbite na pravosudnata administracija. 17.2. U~estvoto na javnosta treba da se smeta kako mo`nost za ~lenovite na zaednicata da pridonesuvaat vo za{titata na nivnoto op{testvo. 18. Poddr{ka i sorabotka od javnosta

18.1. Vladinite agencii, privatniot sektor i op{tata javnost treba da bidat potiknuvani da gi poddr`uvaat volonterskite organizacii koi gi promoviraat vonzavodskite merki. 18.2. Konferencii, seminari, simpoziumi i drugi aktivnosti treba redovno da bidat organizirani da ja stimuliraat svesta za potrebata za u~estvo na javnosta vo primenata na vonzavodskite merki. 18.3. Site formi na mas-mediumi treba da bidat koristeni da pomognat vo kreiraweto na konstruktiven odnos na javnosta, koj }e vodi do aktivnosti koi }e zna~at po{iroka primena na vonzavodskiot tretman i socijalnata integracija na storitelite. 18.4. Treba da se pravat usilbi od sekoj vid za informirawe na javnosta za zna~eweto na nejzinata uloga vo primenata na vonzavodskite merki. 19. Volonteri

19.1. Volonterite treba vnimatelno da bidat izbrani vrz osnova na nivnite sposobnosti i interes za rabotata vo koja sakaat da bidat vklu~eni. Tie treba da bidat soodvetno obu~eni za specifi~nite zada~i i treba da imaat podr{ka i sovet kako i mo`nost da se konsultiraat so kompetentnite dr`avni organi. 19.2. Volonterite treba da gi pottiknuvaat storitelite i nivnite semejstva da razvivaat dlaboki vrski so zaednicata i da gi pro{iruvaat svoite kontakti preku obezbeduvawe na soveti ili preku soodvetni formi na pomo{ vo soglasnost so nivnata sposobnosti i potrebite na storitelot. 19.3. Volonterite treba da bidat osigurani vo odnos na nesre}i, povredi i javna odgovornost za vremeto dodeka gi izvr{uvaat svoite dol`nosti. Tie treba da primaat nadomest za napravenite tro{oci koi se pojavile vo izvr{uvaweto na nivnata rabota. Tie treba da dobi223

vaa javno priznanie za svojata rabota koja zna~i dobro za zaednicata. VIII. ISTRA@UVAWE, PLANIRAWE, KREIRAWE NA POLITIKATA I EVALUACIJA 20. Istra`uvawe i planirawe

20.1. Kako su{tinski aspekt na procesot na planirawe, treba da bidat napraveni usilbi da se vklu~at kako javnite taka i privatnite tela vo organiziraweto i promoviraweto na istraùvaweto na nezatvorskiot tretman na storitelite. 20.2. Istraùvaweto na problemite so koi se soo~uvaat klientite, prakti~arite, zaednicata i kreatorite na politikata treba da se ostvaruva vrz redovna osnova. 20.3. Istraùvaweto i mehanizmot na informirawe treba da bidat vgradeni vo sistemot na krivi~noto pravosudstvo zaradi sobirawe i analiza na podatocite, statistikata i primenata na vonzavodskiot tretman na storitelite. 21. Kreirawe na politikata i programskiot razvoj

21.1. Programite za vonzavodskite merki treba sistematski da se planiraat i primenuvaat kako integralen del na sistemot na krivi~nata pravda vo ramkite na programata za nacionalen razvoj. 21.2. Postojana evaluacija treba da se vr{i od aspekt na primenuvaweto na vonzavodskite merki i toa, {to e mo`no, na poefektiven na~in. 21.3. Periodi~ni razgleduvawa treba da se vr{at zaradi procenka na celite, funkciite i efektite na vonzavodskite merki. 22. Povrzuvawe so relevantnite angencii i aktivnosti

22.1. Soodvetni mehanizmi treba da se razvijat na razli~ni stepeni za da se ovozmo`i vospostavuvawe na povrzanosta me|u organite odgovorni za vonzavodskite merki, drugite delovi na sistemot na krivi~noto pravosudstvo, socijalniot razvoj i agenciite za obezbeduvawe na blagosostojba, kako vladini taka i nevladini, vo takvi poliwa kako {to se zdravstvoto, domuvaweto, obrazovanieto, trudot i masmediumite.

224

DEKLARACIJA ZA OSNOVNITE NA^ELA NA PRAVDATA ZA @RTVITE NA KRIMINALOT I ZLOUPOTREBATA NA OVLASTUVAWATA Prepora~ana za usvojuvawe na Sedmiot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, odr`an vo Milano od 26 avgust do 6 septemvri 1985 godina, i usvoena od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 40/34 od 29 noemvri 1985 godina Naslov na orginalot: Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power A. @RTVI NA KRIMINALOT

1. Pod poimot "`rtvi" se podrazbitat lica koi individualno ili kako grupi pretrpele {teta, vklu~uvaj}i go i telesnoto i du{evnoto o{tetuvawe, emocionalnoto stradawe, materijalna zaguba ili bitno skratuvawe na osnovnite prava, preku storuvawa ili propu{tawa koi pretstavuvat kr{ewe na krivi~niot zakon vaè~ki vo dràvite ~lenki, vklu~uvaj}i gi i onie zakoni koi ja zabranuvaat zloupotrebata na mo}ta. 2. Vo soglasnost so ovaa Deklaracija, liceto moè da bide smetano za `rtva bez ogled dali e identifikuvan storitel, uapsen, obvinet ili osuden, i bez ogled na srodstvoto me|u storitelot i `rtvata. Poimot "`rtva", koga toa e primerno, isto taka gi vklu~uva i ~lenovite na najbliskoto semejstvo na neposrednata `rtva, kako i licata koi doìveale stradawe pri pruàwe na pomo{ na `rtvata vo nezgoda ili pri spre~uvawe na krivi~no delo. 3. Ovie odredbi treba da bidat primenlivi za site, bez bilo kakva i da e diskriminacija vrz osnova na rasa, boja na koà, pol, vozrast, jazik, vera, nacionalnost, politi~ko ili nekoe drugo uveruvawe, kultura, imotna ili op{testvena polo`ba, etni~ko i socijalno poteklo i nemo}. Pristap kon pravedno postapuvawe

4. So `rtvite treba da se postapuva so so~ustvo i po~ituvawe na nivnoto dostoinstvo. Tie imaat pravo na pristap do pravosudniot aparat i pravo na brzo nadomestuvawe za stradaweto na koe bile izlo`eni spored odredbite na dr`avnoto zakonodavstvo. 5. Pravosudnite i administrativnite mehanizmi treba da se 225

vospostavat i zajaknat tamu kade {to e potrebno za da na `rtvite im se ovozmoì ostvaruvawe nanadomest po pat na to~ni, pravedni i dostapni slu`beni i neslu`beni postapki. Na `rtvite treba da im se objasnat pravata na nadomest po pat na takvite mehanizmi. 6. Pravosudnite i administrativnite postapki mora da bidat vo soglasnost so potrebite na `rtvite, {to }e se ovozmoì: a) so informirawe na `rtvite za ulogata i celta na tie postapki, so tekot i rezultatite kako i so re{avawe na nivnite slu~ai osobeno koga se vo pra{awe poseriozni zlostori, kako i za na~inite za doa|awe do takvi informacii; b) so dopu{tawe stavovite i ~uvstvata na `rtvata da se iznesat i razgledaat na soodveten stepen na procedura koga se zagrozeni nivnite osnovni interesi, bez prejudicirawe na obvinetite, i vo soglasnost so vaè~kiot dràven krivi~no praven sistem; c) so pruàwe na prikladna pomo{ na `rtvite za vreme na zakonskata postapka; d) so prezemawe merki da se svedat na najmala mera neugodnostite na koi se izloèni `rtvite, da se za{titi privatnosta koga toa e potrebno, da im se pruì sigurnost kako na nivnite semejstva i na svedocite vo nivna korist, od zastra{uvawe i odmazda; e) so izbegnuvawe na nepotrebnite odlagawa vo re{avaweto na slu~aite i izvr{uvaweto na naredbite ili presudite koi se vo interes na `rtvite; 7. Neslu`benite mehanizmi za re{avawe na sporovi, vklu~uvaj}i go i posreduvaweto, arbirtra`noto pravo ili praktika, treba da se koristat koga toa e prikladno so cel za polesno spogoduvawe i ostvaruvawe na obe{tetuvawe na `rtvata. Nadomest

8. Prestapnicite ili treti lica odgovorni za nivnoto povedenie, koga toa e primerno, treba da im pruàt pravedna nadomest na `rtvite ili na nivnite semejstva. Takvata nadomest treba da go vklu~uva vra}aweto na imotot ili pari~en nadomest za pretrpeno stradawe ili zaguba, i nadomest na tro{ocite na koi e izloèna `rtvata zaradi krivi~noto delo. 9. Vladite bi trebalo da ja revidiraat praktikata, propisite i zakonite kako, pokraj ostanatite sankcii, bi go zele predvid, i nadomestokot kako korisna kaznena mo`nost vo krivi~nite slu~ai. 10. Vo slu~aite na nanesuvawe zna~itelna {teta na okolinata, ako e dosuden, nadomestokot, dokolku e mo`no, bi trebalo da go vklu~i ispravaweto na nanesenata {teta, rekonstrukcija na infrastrukturata i op{testvenite objekti, kako i nadomest na tro{ocite za doveduvawe vo porane{nata sostojba. 11. Vo slu~aite koga javnite slu`benici i drugite lica vr{ej}i sluèbni i neslu`beni raboti, gi prekr{at dràvnite krivi~ni zak226

oni, `rtvite treba da dobijat nadomet od dr`avata ~ii slu`benici se odgovorni za nanesenata {teta. Koga vladata po ~ii nalog do{lo do krivi~noto delo ili propu{tawe pove}e ne egzistira, dr`avata ili vladata koja go nasledila toj status treba da im ja nadomesti {tetata na `rtvite. Kompenzacija

12. Vo slu~aite koga e moèn celosen nadomest od strana na storitelot ili od drugi izvori, dràvite treba da nastojuvaat da osigurat finansiska kompenzacija. a) na `rtvite koi zadobile zna~itelno telesno o{tetuvawe ili vlo{uvawe na telesnoto ili du{evnoto zdravje poradi seriozno krivi~no delo; b) na semejstvata, a posebno na licata koi se zavisni od `rtvite, koi umrele ili stanale telesno ili du{evno nesposobni poradi krivi~noto delo. 13. Bi trebalo da se pottiknuva vospostavuvawe, jaknewe i {irewe na dràvnite fondovi za pruàwe nadomest na `rtvite. Koga toa e prikladno treba da se osnovaat i drugi fondovi za ta cel, vklu~uvaj}i gi i slu~aite koga zemjata, ~ii dràvjanin e `rtvata, ne e vo mo`nost na `rtvata da ÂŁ obezbedi kompenacija za pretrpenata {teta. Pomo{

14. @rtvite bi trebalo da primaat nu`na materijalna, medicinska, psiholo{ka i op{testvena pomo{ od vladinite, dobrovolnite i op{tetsvenite sredstva. 15. @rtvite treba da se informiraat za dostapnosta na zdravstvenite i socijalnite slu`bi i druga zna~ajna pomo{ i da im se ovozmoì nivno koristewe. 16. Policijata kako i pravosudnite, medicinskite i socijalnite slu`bi i drugiot personal koj se zanimava so `rtvite, treba da razvijat ~uvstvo za potrebite na `rtvite i da gi osposobat za pruàwe pravilna i brza pomo{. 17. Kaj pruàweto na uslugi i pomo{ na `rtvite posebno vnimanie treba da im se posveti na onie koi imaat specifi~ni potrebi zaradi samata priroda na nanesenata {teta ili zaradi razni faktori kako {to se navedenite vo porano izneseniot ~l. 3 V. @RTVI NA ZLOUPOTREBATA NA OVLASTUVAWATA

18. Pod poimot "`rtva" se podrazbiraat lica koi individualno ili del na grupa pretrpele {teta, vklu~uvaj}i go i telsenoto i du{evno o{tetuvawe, emocionalno stradaqwe, materijalna zaguba ili bitno ograni~uvawe na osnovnite prava, preku postapki ili propusti koi, dodu{a, ne pretstavuvaat kr{ewe na nacionalniot krivi~en za227

kon, tuku na me|unarodno prifatenite pravila koi se odnesuvaat na ~ovekovite prava. 19. Zemjite ~lenki bi trebalo da gi razgledaat mo`nostite za vklu~uvawe vo nacionalniot zakon na pravilata koi zabranuvaat zloupotreba na mo}ta i im garantiraat nadomest na `rtvite na takvite zloupotrebi. Takite nadomestoci osobeno bi trebalo da vklu~uvaat obe{tetuvawe ili kompenzacija, kako i nu`na materijalna, psiholo{ka i op{testvena pomo{ i podr{ka. 20. Zemjite ~lenki bi trebalo da gi razgledaat mo`nostite za sklu~uvawe na multilateralni i me|unarodni dogovori koi se odnesuvaat na `rtvite taka kako {to e definirano vo ~l. 18. 21. Zemjite ~lenki bi trebalo periodi~no da go revidiraat pozitivnoto zakonodavstvo i praktikata za da ja osigurat nivnata voedna~enost so okolnostite koi neprekidno se menuvaat, a potoa bi trebalo da donesat zakoni {to zabranuvaat dejnosti koi pretstavuvaat seriozna zloupotreba na politi~kata i ekonomskata mo} i koi gi definiraat metodite i sredstvata za prevencija na takvite dejnosti i da gi razvivaat i da gi napravat dostapni soodvetnite prava i nadomestokot na `rtvite na takvite dela.

228

RAMKOVNA SPOGODBA ZA TRANSFER NA STRANSKI ZATVORENICI I PREPORAKI ZA TRETMAN NA STRANSKI ZATVORENICI Naslov na orginalot: Model Agreement on the Transfer of Foreingn Prisoners and Recommendation on the Treatment of Foreign Prisoners Sedmiot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, Ja otpovikuva rezolucijata 13 usvoena od strana na {esttiot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i tretmanot na storitelite spored koja dràvite-~lenki na ON bea dol`ni da gi razgledaat pravilata na postapkata vrz osnova na koi bi moèl da se sprovede transferot na storitelite, Priznavaj}i gi te{kotiite na izdrùvawe na kazna zatvor vo stranska zemja {to se dolì na faktori kako {to se razlikite vo jazikot, kulturata, obi~aite i religijata, Zemaj}i predvid deka celta na resocijalizacijata na storitelite moè najdobro da se postigne so davawe mo`nost stranskite zatvorenci da ja izdrùvaat kaznata vo zemjata ~ii dràvjani se ili kade {to imaat postojano ìveali{te, Uvereni deka usvojuvaweto na postapka za transfer na zatvorencii na bilateralna ili multilateralna osnova e mnogu prepora~livo, Imaj}i gi predvid postojnite multilateralni ili bilate-ralni me|unarodni spogodbi za transfer na stranskite zatvorenici, 1. Ja usvojuva Ramkovnata sogodba za prezemawe na stranski zatvorenici koja e sodràna vo Prilogot I na ovaa rezolucija; 2. Gi odobruva preporakite za tretman na stanskite zatvorenici sodràni vo Prilogiot II podolu; 3. Gi pokanuva dràvite-~lenki, dokolku nemaat sklu~eno spogodba so drugi dràvi -~lenki vo odnos na pra{aweto za transfer na stranski zatvorenici vo nivnite dràvi ili dokolku sakaat da izvr{at revizija na postojnite spogodbi, da ja zemat vo predvid Rakovnata spogodba za prevzemawe na stranski zatvorenici; 4. Bara od generalniot sekretear da im pomogne na dràvite ~lenki, po nivno barawe, da gi podgotvat spogodbite na prezemawe na zatvorenici - stranci i da podnesat redovno izve{taj do Komitetot za prevencija i kotrola na kriminalitetot. 229

PRILOG

RAMKOVNA SPOGODBA ZA TRANSFER NA STRANSKI ZATVORENICI PREAMBULA

Stranata __________________ i Stranata _____________________ Izrazuvaat volja za natamo{en razvoj na zaemnata sorabotka vrz planot na krivi~nata pravda, Veruvaj}i deka vakvata sorabotka }e im sluì na celite na pravdata i resocijalizacijata na osudenite lica, Zemaj}i predvid deka ovie celi baraat na strancite koi se li{eni od sloboda kako rezultat na izvr{uvawe na krivi~no delo da im se dade mo`nost da ja izdrùvaat kaznata vo ramkite na svojata sredina, Uvereni deka ovaa cel moè najdobro da se ostvari preku prezemawe na stranskite zatvorenici vo nivnite sopstveni dràvi, Imaj}i predvid, deka celosno po~ituvawe na ~ovekovite prava kako {to e utvrdeno so univerzalno priznatite principi treba da bide obezbedeno, Se soglasija na slednovo; 1. Op{ti principi

1. Resocijalizacijata na storitelite treba da se promovira preku obezbeduvawe na vra}awe na storitelite koi se osudeni vo stranstvo vo dràvata na nivnoto dràvjanstvo ili dràvata kade tie imaat postojano ìveali{te zaradi izdrùvawe na kaznata i toa vo najranata mo`na faza. Vo soglasnost so ova, dràvite treba da ostvaruvaat najtesna mo`na sorabotka. 2. Prezemaweto na zatvorenici treba da se ostvaruva vrz osnova na zaemno po~ituvawe na nacionalniot suverenitet i jurisdikcija. 3. Prevzemaweto na zatvorenici treba da se ostvaruva vo slu~ai na izvr{eni kaznivi dela za koi e predvideno li{uvawe od sloboda vo zakonodavstvata kako na dràvata ~ij sud go ima osudeno zatvorenikot taka vo dràvata od koja zatvorenikot treba da se prevzeme. 4. Prezemaweto moè da se ostvari kako po barawe na dràvata vo koja e osudeno liceto taka i po barawe na dràvata koja saka da go prevzeme. Zatvorenikot ili ~lenovi na negovoto poblisko semejstvo moàt da se obratat do bilo koja od navedenite dràvi i da go izrazat svojot interes za prezemawe. Dràvata do koja se obratil zatvorenikot ili ~len na negovoto poblisko semejstvo e dol`na da gi izvesti navedenite lica za odlukata po baraweto. 5. Prevzemaweto moè da se ostvari samo vrz osnova na soglasnost na dvete dràvi kako i so soglasnost na samiot zatvorenik. 6. Zatvorenikot }e bide celosno informiran za mo`nosta za pre230

zemawe i za pravnite posledici od transferot a posebno za toa dali postoi mo`nost protiv nego da e zapo~nata postapka za drugi delikti izvr{eni pred negovoto prezemawe. 7. Na dr`avata koja treba da go prezeme zatvorenikot treba da ÂŁ se dade mo`nosta da se uveri vo slobodno dadenata soglasnost na zatvorenikot. 8. Pravilata za prezemawe na zatvorenici }e se primenuvaat kako na kaznite na li{uvawe od sloboda taka i na sekoja druga kazna koja opfa}a merki koi vo sebe vklu~uvaat li{uvawe od sloboda zaradi izvr{uvawe na kaznivo delo. 9. Vo slu~ai zatvorenikot da nema pravna sposobnost za slobodno formirawe na volja, negoviot praven zastapnik }e odlu~i za davawe soglasnost vo negovo ime. 2. Drugi uslovi

10. Prezemaweto }e se ostvaruva samo vo slu~ai na kone~na, pravosilna i izvr{na presuda. 11. Vo vremeto koga e postaveno baraweto za prevzemawe, zatvorenikot, kako op{to pravilo, }e mora da ima izdràno barem {est meseci od kaznata; prezemaweto, me|utoa, e moè da se odobri i vo slu~ai na neopredeleni kazni. 12. Odlukata dali da se ostvari prezemawe treba da bide donesena bez odlagawe. 13. Liceto koe e prezemeno zaradi izdrùvawe na kazna zatvor odredena so presuda na dràvata koja go osudila ne smee povtorno da bide sudeno za istoto delo od strana na dràvata koja go prezema. 3. Pravila na postapkata

14. Ovlastenie organi na dràvata koja go prezema zatvorenikot treba: (a) da prodolàt so sproveduvaweto na kaznata zatvor vedna{ ili so dobivawe na sudsko ili administrativno odobrenie; ili (b) da ja zamenat kaznata zatvor so druga sankcija koja so zakonite na zemjata koja go prezemala zatvorenikot e predvidena kako alternativna za kaznata zatvor za odnosnoto delo. 15. Vo slu~aj na sproveduvawe na istata kazna, dràvata - prezema~ e obvrzana so pravnata priroda i traewe na presudata kako {to e odredena od strana na dràvata koja go osudila odnosnoto lice. Me|utoa, ako ovaa presuda po svojata pravna priroda ili traewe e inkopatibilna so zakonite na dràvata - prezema~, istata moè da odredi druga sankcija ili merka predvidena so nejzinite zakoni za odnosnoto delo. 16. Vo slu~aj na zamena na sankcijata, dràvata - prezema~ ima pravo da ja adaptira sankcijata vo odnos na nejzinata priroda ili traewe sprema svoite zakoni no pritoa zemaj}i ja predvid odredenata sankcija od strana na dràvata koja go osudila odnosnoto lice. Sankc231

iite koi vklu~uvaat li{uvawe od sloboda ne smeat, me|utoa, da bidat zameneti so pari~ni kazni. 17. Dràvata - prezema~ e obvrzana so utvrdenata fakti~ka sostojba so presudata na dràvata koja go osudila odnosnoto lice. Ottuka, edinstveno dràvata koja go osudila liceto ima pravo na preispituvawe na presudata. 18. Izdràniot del od sankcijata koja vklu~uva li{uvawe od sloboda vo bilo koja od dogovornite dràvi pri prezemaweto }e bide odzemen od vkupno odredenoto li{uvawe od sloboda. 19. Prezemaweto vo nieden slu~aj ne smee da pretstavuva vlo{uvawe na polo`bata na zatvorenikot. 20. Tro{ocite svrzani so prezemaweto i transportot }e se podnesat od strana na dràvata - prezema~, osven ako poinaku ne e dogovoreno me|u dvete dràvi. 4. Sproveduvawe i pomiluvawe

21. Sproveduvawe na sankcijata }e se ostvaruva vo soglasnost so zakonite na dràvata - prezema~. 22. Za pomiluvawe i amnestija nadle`ni se dvete dràvi t.e. kako dràvata koja go osudila taka i dràvata koja go prezemala osudenoto lice. 5. Zavr{ni odredbi

23. Ovaa spogodba }e se primenuva vo odnos na relevantnite sankciite bez ogled na toa dali vo vremeto na vleguvaweto vo sila na spogodbata bile so pravno dejstvo. 24. Ovaa spogodba e predmet na ratifikacija. Instrumentite za ratifikacija }e bidat deponirani vo najkratok moèn rok od ________. 25. Ovaa spogodba }e stapi vo sila po izminuvaweto na 30 dena od denot koga se razmeneti instrumetite na ratifikacija. 26. Sekoja od dogovornite strani moè da se otkaè od ovaa spogodba vo pismena forma do _____________. Otkaùvaweto }e stapi vo sila 6 meseci po denot koga izvestuvaweto za otkaùvaweto }e bide dostaveno do _______. Kako svedo{tvo, dolepotpi{anite so polno ovlastuvawe od svojata vlada, ja potpi{uvaat ovaa spogodba. P R I L O G II PREPORAKI ZA POSTAPUVAWE SO STRANSKI ZATVORENICI 1. Odlukata na zatvorskite vlasti za alokacija na zatvorenikot stranec ne smee da zavisi samo od negovata nacionalna pripadnost. 232

2. Zatvorenicite - stranci mora da imaat ednakov pristap kako i doma{nite zatvorenici do pravoto na obrazovanie, rabota i obuka. 3. Zatvorenicite - stranci, vo princip, treba da imaat ednakov pristap do alternativnite sankcii kako i do dozvolenite otsustva i drugi izleguvawa od zatvorot kako i doma{nite zatvorenici. 4. Zatvorenicite - stranci, po doa|aweto vo zatvorot treba da bidat informirani za zatvorskiot reìm, vklu~itelno i relevantnite pravila, na jazik koj tie go razbiraat i, po mo`nost, vo pismena forma. 5. Religioznoto ubeduvawe i obi~aite na zatvorenicite - stranci mora da bidat po~ituvani. 6. Zatvorenicite - stranci mora da bidat informirani bez odlagawe za nivnoto pravo da kontaktiraaat so konzularnoto prestavni{tvo na svojata dràva kako i da imaat pristap do drugi relevantni informacii koi se odnesuvaat na nivniot status. Dokolku zatvorenikot - stranec bara pomo{ od strana na diplomatsko ili konzularno prestavni{tvo, istoto treba itno da bide kontaktirano. 7. Zatvorenicite - stranci treba da dobijat soodvetna pomo{ na jazik koj tie moàt da go razberat vo slu~ai na medicinska ili druga programa kako i vo rabotite na obàluvawe, specijalno smestuvawe, specijalni dieti i religiozno ispoveduvawe. 8. Na zatvorencite - stranci treba da im bide ovzmoèn kontakt so semejstvata i so organizacii vo soodvetni uslovi, ovozmoùvaj}i gi uslovite za poseti i korespodencija so soglasnost na samiot zatvorenik. Me|unarodnite humanitarni organizacii, kako {to e Me|unarodniot komitet na crvenot krst treba da imaat mo`nost da im pomagaat na zatvorenicite - stranci. 9. Sklu~uvaweto na bilateralni i multilateralni spogodbi za nadzor i pomo{ na storitelite na koi im e namalena kaznata ili im e daden usloven otpust treba da pridonesat i za re{avawe na problemite so koi se soo~uvaat storitelite - stranci.

233

234

RAMKOVNA SPOGODBA ZA PRENOS NA NADZOROT NA PRESTAPNICITE KOI SE USLOVNO OSUDENI ILI SE NAO\AAT NA USLOVEN OTPUST Usvoena od strana na Generalnoto sobranie na Obedinetite nacii na 68-to plenarno zasedanie od 14 dekemvri 1990 godina Nalsov na orginalot: Model Treaty on the Transfer of Supervision of Offenders Conditionally Sentenced or Conditionally Released Generalnoto sobranie, Imaj}i go predvid Milanskiot plan za akcija usvoen na Sedmiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite na krivi~ni dela odobren od strana na Generalnoto sobranie so rezolucija 40/32 od 29. 11. 1985 godina, Imaj}i gi predvid, isto taka Rakovodnite principi za prevencija na kriminalitetot i krivi~nata pravda vo kontekst na razvojot i noviot me|unaroden ekonomski poredok i toa, konkretno, Principot 37 vo koj se opredeluva deka ON treba da podgotvat model - instrumenti koi bi bile soodvetni za upotreba kako me|unarodni i regionalni konvencii i kako orientacija za nacionalnata legislativa na dr`avite, Povikuvaj}i se na rezolucijata 13 od Sedmiot kongres za prenos na funkcijata za nadgleduvawe na osudencite - stranci koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust so koja Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot se bara da go prou~i ova pra{awe i da ja razgleda mo`nosta za podgotvuvawe na model - spogodba vo obaa oblast, Oddavaj}i priznanie na dragoceniot pridones od strana na vladite, nevladinite organizacii i individualnite eksperti za podgotvuvaweto na Ramkovnata spogodba za prenos na nadzorot na storitelite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust a posebno Me|unarodniot sostanok na eksperti za ON i Sproveduvaweto na zakonot koj se oddr`a pod pokrovitelstvo na ON vo Baden, Avstrija od 16-19 novemvri 1987 godina, Me|unarodniot podgotvitelen sostanok za Osmiot kongres na ON za prevencija na kriminaliteot i tretman na storitelite na tema: Normite i principite na ON vo pogled na prevencijata na kriminalitetot i krivi~nata pravda: primena i prioritetite za natamo{no vospostavuvawe na standardite, i regionalnite podgotvitelni sostanoci za Osmiot kongres, Ubeden deka vospostavuvaweto na bilateralni i multilateralni 235

aran`mani za prenos na nadzorot na storitelite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust vo golema merka }e pridonese za razvojot na poefektivna me|unarodna sorabotka vo penalnata problematika, Svesni za potrebata da se po~ituva ~ovekovoto dostoinstvo i potsetuvaj}i se na pravata na site lica vklu~eni vo krivi~nata postapka kako {to se utvrdeni vo Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava i Me|unarodnata konvencija za gra|anski i politi~ki prava, 1. Ja usvojuva Ramkovnata spogodba za prenos na nadzorot na storitelite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust, sodràna vo aneksot na ovaa rezolucija kako ramka koja treba da bide od korist na dràvite zainteresirani za pregovarawe i sklu~uvawe na bilateralni i mulitlateralni spogodbi koi }e imaat za cel podgotvuvawe na sorabotkata po pra{awata za prevencija na kriminalitetot i krivi~nata pravda; 2. Gi pokanuva dràvite-~lenki koi se u{te nemaat vospostaveno odnosi so drugi dràvi na nivo na spogodbi vo pogled na problematikata za prenos na nadzorot na storitelite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust ili dokolku sakaat da izvr{at revizija na postojnite vakvi spogodbi, da ja zemaat vo predvid ovaa Ramkovna spogodba vo takvite svoi usilbi, 3. Gi pottiknuva dràvite-~lenki da ja zajaknat me|unarodnata sorabotka vo problematikata na krivi~noto pravosudstvo; 4. Isto taka, gi pottiknuva dràvite-~lenki, periodni~no, da go informiraat generalniot sekretar za usilbite koi se pravat za vospostavuvawe na odnosi so drugi dràvi na nivo na spogodba vo oblasta na prenosot na nadzorot na storitelite koi se uslovno osudeni ili se nao|aat na usloven otpust; 5. Bara od Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot da izvr{i periodi~no razgleduvawe na napredokot {to e napraven vo ovaa oblast; 6. Bara od generalniot sekretar da im asistira na dràvite-~lenki, na nivno brawe, vo podgotvuvaweto na spogodbi za prenos na nadzorot na storitelite koi se uslovno osudeni ili koi se nao|aat na usloven otpust i da go izvestuva Komitetot redovno vo ovaa smisla. PRILOG RAMKOVNA SPOGODBA ZA PRENOS NA NADZOROT NA PRESTAPNICITE KOI SE USLOVNO OSUDENI ILI SE NAO|AAT NA USLOVEN OTPUST So èlba za natamo{no zajaknuvawe na me|unarodnata sorabotka i zaemnata pomo{ vo sferata na krivi~noto pravosudstvo a vrz osnova na principite na po~ituvawe na nacionalniot suverenitet i juris236

dikcija i neme{aweto vo vnatre{nite raboti na dràvite, Veruvaj}i deka takvata sorabotka treba da pridonese za poefikasno deluvawe na pravdata, resocijalizacijata na osudenite lica i interesite na `rtvite na kriminalitetot, Imaj}i predvid deka prenosot na nadzorot na storitelite koi se uslovno osudeni ili koi se nao|aat na usloven otpust moàt da pridonesat za zgolemuvawe na upotrebata na alternativnite merki namesto zatvorskite kazni, Svesni deka nadzorot vo zemjata ~ij dràvjanin e osudenikot }e bide poefikasno odo{to vo zemjata kade osudenikot nema nikakvi koreni a vo pogled na poefektivna i pobrza resocijalizacija na istiot, Zatoa, ubedeni deka socijalnata rehabilitacija na storitelite i zgolemenata primena na alternativnite merki }e bidat pove}e promovirani od strana na se pogolemata primena na funkcijata na nadgleduvawe na uslovno osudenite i licata koi se nao|aat na usloven otpust vo zemjite na nivnoto ìvelai{te, Se soglasija slednovo: ^len 1 Opseg na primena

1. Postojnava spogodba }e se primenuva dokolku spored kone~na sudska odluka edno lice e proglaseno za vinovno za krivi~no delo i: (a) uslovno e oslobodeno bez da e izre~ena kazna; (b) izre~ena e odlo`na kazna koja vklu~uva li{uvawe od sloboda; (c) izre~ena e kazna ~ie izvr{uvawe e modificirano (uslovna osuda) ili e uslovno odloèna, celosno ili delumno, vo vremeto na izrekuvaweto na kaznata ili posledovatelno. 2. Dràvata koja ja donela sudskata odluka (dràvata - osuduva~) moè da bara od drugata dràva (dràvata kade }e se izdrùva kaznata) da ja prezeme odgovornosta za primenuvaweto na uslovite na sudskata odluka (prenos na nadgleduvawe). ^len 2 Na~ini na komunikacija

Baraweto za prenos na nadzorot treba da bide vo pismena forma. Baraweto, pridru`nata dokumentacija kako i natamo{nata komunikacija }e se ostvaruva preku diplomatski kanali me|u Ministerstvata za pravda ili preku bilo koj drug dr`aven organ za koj }e se postigne soglasnost od dvete dogovorni strani. ^len 3 Potrebna dokumentacija

1. Baraweto za prenos na nadzorot treba da gi sodrì site neophodni informacii za identititetot, dràvjanstvoto i ìveali{-teto na osudenoto lice. Baraweto treba da bide pridruèno so origi-nali 237

ili kopii od sekoja sudska odluka koja se odnesuva na sodrìnata navedena vo ~lenot 1 na ovaa spogodba i potvrda deka taa odluka e kone~na. 2. Dokumentite koi se podnesuvaat kako potkrepa na baraweto za prenos na funkcijata na nadzorot treba da bide pridruèno so prevod na oficijalniot jazik na dràvata do koja se podnesuva baraweto ili na jazik koj e prifatliv za istata. ^len 4 Potvrduvawe i avtentifikacija

Baraweto za prenos na nadzorot i dokumentite koi mu se pridru`ni kako i dokumentite i drugite materijali koi zna~at odgovor na takvoto barawe ne se podlo`ni na potvrduvawe ili utvrduvawe na avtenti~nosta osven dokolku dogovornite strani ne se dogovorat poinaku. ^len 5 Odlu~uvawe po baraweto

Kompetentni organi na dr`avata do koja e podneseno baraweto za prenos na nadzorot podrobno }e go razgledaat baraweto od aspekt na nacionalnoto pravo i vo najkratok rok }e ja izvestat za svojata odluka dr`avata koja go osudila liceto. ^len 6 Dvojna inkriminiranost

Baraweto za prenos na nadzorot mo`e da se odnesuva samo vo pogled na dela koi pretstavuvaat krivi~ni dela i spored zakonot na dr`avata koja {to treba da go prezeme nadzorot. ^len 7 Osnovi za odbivawe na baraweto

Dokolku dràvata do koja e podneseno go odbie baraweto za prenos na nadzorot treba da gi nazna~i i pri~inite za odbivaweto na baraweto na dràvata-osuduva~ koja go podnela baraweto. Baraweto moè da bide odbieno koga: (a) Osudenoto lice nema postojano ìveali{te vo dràvata do koja e podneseno baraweto; (b) Deloto e inkriminirano samo sprema voenite zakoni no ne i sprema redovnoto krivi~no zakonodavstvo; (c) Deloto e vo vrska so danoci, taksi, carina ili razmenata; (d) Deloto od strana na dràvata do koja se podnesuva baraweto se smeta kako delo so politi~ka priroda; (e) Dràvata do koja e podneseno baraweto, ne moè, spored odredbite na nacionalnoto pravo da go ostvari nadzorot ili sproveduvawe na sankcijata poradi zastaruvawe.

238

^len 8 Polo`bata na osudenoto lice

Bez ogled dali sudeweto e vo tek ili liceto e ve}e osudeno, istoto ima pravo na dràvata koja go sudi odnosno go osudila da ÂŁ go istakne svojot interes za prenos na nadzorot i negovata volja da gi po~ituva uslovite koi bi bile nametnati. Sli~no, takov interes moè da bide istaknat od strana na negoviot zastapnik ili bliski rodnini. Tamu kade {to e toa soodvetno, dogovornite dràvi }e go izvestat storitelot ili negovi bliski rodnini za mo`nostite koi se dadeni so ovaa spogodba. ^len 9 Pravata na `rtvite

Dràvata - osuduva~ i dràvata na koja se vr{i prenosot na funkcijata na nadgleduvawe treba da obezbedat so prenosot nema da se na{teti na pravata na `rtvite na odnosnoto delo, posebno nivnite prava vo pogled na restitucija ili kompenzacija. Vo slu~aj na smrt na `rtvata, ovaa odredba }e se primenuva na licata koi se izdrùvani lica od `rtvata. ^len 10 Posledici vrz dràvata-osuduva~ od prenosot na nadzorot

So prifa}aweto na edna dràva da ja prezeme odgovornosta za primenuvawe na uslovite na odlukata na dràvata-osuduva~, prestanuvaat nadle`nostite na ovaa dràva vo pogled na izvr{uvawe na kaznata. ^len 11 Posledici vo pogled na dràvata na koja se vr{i prenos na nadzorot

1. Prenosot na funkcijata na nadzorot vrz osnova na spogodbata i posledovatelnata postapka }e bide sprovedeno vo soglasnost so zakonot na dràvata vrz koja se vr{i prenosot. Ovaa dràva go ima pravoto na povlekuvawe. Ovaa dràva moè, do neophodniot stepen, da gi adaptira vo soglasnost so svoeto zakonodavstvo, uslovite ili merkite koi se odredeni, pod uslov deka takvite uslovi ili merki, spored svojata priroda ili traewe, se postrogi otkolku onie koi se odredeni od strana na dràvata - osuduva~. 2. Dokolku dràvata vrz koja se vr{i prenosot na nadzorot gi poni{ti uslovnata osuda ili uslovniot otpust, }e ja sprovede kaznata vo soglasnost so svojot zakon, no bez nadminuvawe na granicite odredeni od strana na dràvata- osuduva~.

239

^len 12 Preispituvawe, pomiluvawe i amnestija

1. Edinstveno dr`avata-osuduva~ ima pravo da odlu~uva za sekoe barawe za povotorno otvarawe na slu~ajot. 2. Sekoja dogovorna strana ima pravo da odlu~uva za pomiluvawe, amnestija ili namaluvawe na kaznata vo soglasnost so odredbite na svojot Ustav i zakoni. ^len 13 Informirawe

1. Dogovornite strani treba postojano zaemno da se informiraat koga toa e potrebno za site okolnosti koi moàt da imaat vlijanie vrz merkite na funkcijata na nadgleduvawe ili izvr{uvaweto vo zemjata na koja e prenesena ovaa funkcija. Za ovaa cel tie }e gi dostavuvaat site relevanti odluki vo ovaa smisla. 2. Po istekuvaweto na periodot na nadzorot, dràvata vrz koja e izvr{en prenos na ovaa funkcija, na dràvata - osuduva~ }e i isprati izve{taj koj se odnesuva na odnesuvaweto na liceto vrz koe e sproveduvana funkcijata na nadgleduvawe i sproveduvaweto na odredenite merki. ^len 14 Tro{oci

Funkcijata na nadgleduvawe i tro{ocite na izvr{uvaweto koi se pojavile vo dràvata vrz koja e prenesena ovaa funkcija nema da bidat nadomesteni osven dokolku poinaku ne e dogovoreno me|u dràvata - osuduva~ i dràvata vrz koja e prenesena funkcijat a na nadgleduvawe. ^len 15 Zavr{ni odredbi

1. Ovaa spogodba e predmet na ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe. Instrumentite na ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe }e bidat razmeneti najbrzo {to e mo`no. 2. Ovaa spogodba }e stapi vo sila na trinaesetiot den od denot na koj instrumntite na ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe se razmeneti. 3. Ovaa spogodba }e se primenuva vo odnos na barawata po nejzinoto vleguvawe vo sila duri i vo slu~ai na dela na storuvawe ili nestoruvawe koi se slu~ile pred ovaa data. 4. Sekoja dogovorna strana mo`e da ja otpovika ovaa spogodba so davawe na prismeno izvestuvawe do drugata strana. Vakvoto otpovikuvawe }e stapi vo sila po istekuvaweto na {est meseci od datumot na primaweto na izvestuvaweto od drugata strana. 240

Kako svedo{tvo, dolupotpi{anite lica koi se celosno ovlasteni za toa od svoite vladi, ja potpi{uvaat ovaa spogodba ____________________ __________________________ Vo___________________________na_____________________________ _ i na ______________ jazici (dvata/ site) na koi tekstovite se ednakvo avtenti~ni.

241

242

HUMANITARNI AKTIVNOSTI NA ME|UNARODNIOT KOMITET NA CRVENIOT KRST VO KORIST NA PRITVORENITE LICA Naslov na orginalot: Humanitarian Activities of the ICRC in Favour of Detainted Persons 1. CEL NA POSETATA NA PRITVORENICITE

Posetata na Me|unarodniot Komitet na Crveniot Krst (vo natamo{niot tekst MKCK) na pritvorenite lica e isklu~ivo vrz humanitarna osnova. Tie ne im obezbeduvaat nikakov specijalen zakonski status na pritvorenicite. Delegatite }e gi ispitaat uslovite na pritvor i nivniot tretman. Tie }e dadat izve{taj za nivnite naodi do kompetentnite vlasti i }e prepora~aat, ako e potrebno, merki za podobruvawe na ìvotnite uslovi i/ili nivno razre{uvawe. MKCK nema da ispra{uva za pri~inite na pritvor ili zatvor bidej}i toa e nadvor od negoviot mandat. Toj moè me|utoa da dostavi predlozi do vlastite ako zabeleì situaci koi se zagriùva~ki od humanitaren aspekt i koi se dolàt na nemawe na osnovni pravni garancii. 2. KATEGORII NA PRITVORENI LICA [TO TREBA DA SE POSETAT

Na MKCK }e mu se dozvoli pristap do site pritvoreni lica od strana na vlastite. Pristap do site zatvoreni lica bez razlika od koi pri~ini se tie zatvoreni, bilo da se pod policiski nadzor, istra`en zatvor, osudeni ili zadr`ani po bilo kakvi administrativni merki. 3. PROCEDURI ZA POSETITE NA MKCK NA LICATA VO PRITVOR

Op{ti uslovi pri posetite na MKCK se slednive: * Na MKCK }e mu se dozvoli da gi poseti site pritvoreni lica na mestoto na pritvor bez ograni~uvawe na vreme. * Na MKCK }e mu se dozvoli pristap do site mesta na pritvor bilo da se od privremen ili traen karakter, a se pod nadle`nost na vlastite, i }e mu bide dozvoleno da gi poseti site prostorii. * Na delegatite na MKCK }e im bide dozvoleno da gi intervjuiraat zatvorenicite po nivni izbor bez svedoci. 243

* Na delegatite na MKCK }e im bide dozvoleno da gi povtorat svoite poseti na regularna osnova, brojot na posetite }e zavisi od misleweto na MKCK. * Na delegatiote na MKCK }e im se dadat spisoci ili pak samite tie }e gi sostavat, za site poseteni lica, za da moàt da gi identifikuvaat ovie pritvoreni lica i da gi sledat nivnite slu~ai se do nivno osloboduvawe. * MKCK moè, vo zavisnost od uslovite i konstatiranite potrebi, da ponudi materijalna pomo{ na posetenite lica. Me|utoa takvite programi za pomo{ treba prethodno da bidat dostaveni do vlastite za nivno odobruvawe. * Nadle`nite vlasti }e im ovozmoàt na pritvorenite lica da ispra}aat vesti od li~na priroda do svoite rodnini preku MKCK. * Semejstvata na zatvorenicite ili pritvorenite lica imaat sloboden pristap do kancelariite na MKCK. 4. ODNESUVAWE NA MKCK ZA VREME NA POSETITE NA PRITVORENITE LICA

* Bez razlika za koe mesto stanuva zbor, dolìnata na posetata, brojot na pritvorenite i brojot na delegatite, organiziraweto i sproveduvaweto na posetite }e bidat prosledeni so voobi~aenata procedura na MKCK koja go opfa}a slednoto: * Po pristignuvaweto delegatite }e gi primi Direktorot na mestoto na pritvor, ili vo negovo otsustvo, lice koe go zamenuva, Toj }e mu gi dostavi na delegatot site informacii {to }e gi pobara vo vrska so sostojbata na pritvorenite i mestoto na pritvor. Ova opfa}a interni propisi kako i spisoci na pritvorni vo toj moment i za onie koi se prefrleni od ova mesto do drugo vo periodot od prvata poseta do sega. Delegatite treba da imaat mo`nost da go verifikuvaat spisokot na pritvorenite lica i koga e potrebno, da go kompletiraat. Oficielnite registri treba da im se dadat na raspolagawe na delegatite za konsultacija. * Delegatite }e gi posetat site mesta vo zatvorot, vo pridru`ba na opficielno lice kako vodi~ koj }e moè da odgovara i na nivnite pra{awa. * Na delegatite }e im se dozvoli da zboruvaat slobodno so pritvorenite po niven izbor, bez svedoci i bez ograni~uvawe na vreme. Takvite intervjua }e se vr{at na mesta koi }e bidat izbrani od strana na delegatite. Pokraj identifikuvaweto na pritvorwenoto lice, celta na takvite razgovori e, da se soberat informacii za nivnite uslovi na pritvor i tretman, da se razbere prirodata i serioznosta na nivnite problemi i da se zapi{at site individualni problemi {to pritvorenite lica moàt da gi imaat. * Delegatite (medicinari) imaat pravo da intervjuiraat i preg244

ledaat bez svedoci zatvorenici po nivni izbor. Niv }e im se dadat site potrebni informacii, a posebno }e im bide dozvoleno da gi vidat medicinskite kartoni na pritvorenite. * Na krajot na posetata, }e se izvr{i posleden razgovor so vlastite odgovorni za mestoto na pritvor. Za vreme na ovoj posleden stadium od sekoja poseta, delegatite }e gi iznesat svoite navodi i predlozi do vlastite vo usmena forma. * Na delegatite }e im bide dozvoleno da gi povtorat svoite poseti na zatvorenicite. Slednite poseti mo`at da bidat del od procedurata opi{ana pogore. 5. IZVESTUVAWE DO KOMPETENTNITE VLASTI

Po edna ili pove}e poseti na edno ili pove}e mesta na pritvor, MKCK }e dostavi izve{taj do kompetentnite vlasti. Ovie izve{tai treba da bidat strogo doverlivi i od strana na MKCK i od strana na vlastite do koi se dostaveni. Vo nivnoto objavuvawe MKCK i vladite }e gi spomnat samo imiwata i mestata na posetata, datumot na posetata i brojot na posetenite lica.

245

246

MEMORANDUM ZA HUMANITARNITE AKTIVNOSTI NA ME|UNARODNIOT KOMITET NA CRVENIOT KRST VO IME NA PRITVORENITE LICA Naslov na orginalot: Memorandum for Humanitarian Activities of the ICRC in Favour of Detained Persons A. VOVED

Me|unarodniot Komitet na Crveniot Krst (vo natamo{niot tekst MKCK) ima dolgogodi{na tradicija vo pruàwe na svoite uslugi za da se za{titat i pomognat licata pogodeni od vnatre{ni nemiri ili tenzii. Ovaa tradicija e potvrdena vo rezoluciite usvoena od me|unarodni konferencii na Crveniot krst, vo statutite na dvièweto na Me|unarodniot crven krst i Crvenata polumese~ina i statutite na MKCK. Dr`vite nikoga{ ne se posomnevale vo principot na ovaa tradicija. Aktivnostite na MKCK vo slu~aj na vnatre{ni nemiri ili tenzii po~naa da se smetaat kako voobi~aeni, a ponuduvaweto na svoite uslugi od strana na Komitetot vo takvi situacii ne zna~i me{awe vo vnarte{nite raboti na dràvata. Pravoto na MKCK da gi ponudi svoite uslugi ne zna~i i obvrska na vladite da gi prifatat istite, bidej}i situaciite na vnatre{ni nemiri i tenzii po definicija ne se opfateni vo @enevskite konvencii od 12 avgust 1949 godina. Od Vtorata Svetska Vojna navamu, MKCK ima poseteno, vo situacii koi ne se opfateni so @enevskite konvencii nad 500.000 lica zatvoreni od bezbednosni pri~ini vo 95 zemji. Na primer, me|u 1980 i 1985 godina, delegatite na MKCK posetija 12.250 lica vo nad 600 mesta na pritvor. Tie registriraa i intervjuiraa 'vo ~etiri o~i" okolu 151.000 pritvoreni lica. Ovie poseti bea izvr{eni vo soglasnost so standardnite proceduri na MKCK, vklu~uvaj}i ja mo`nosta delegatite na MKCK da zboruvaat ne samo so pritvorenite lica po nivni izbor i da gi posetuvaat povtorno redovno licata i mestata {to ve}e gi posetile.

247

B. CEL NA POSETATA NA LICATA VO PRITVOR OD STRANA NA DELEGATITE NA MKCK

Vo slu~aj na vnatre{ni nemiri i tenzii, tradicionalna zada~a na MKCK e da gi posetuva mestata na pritvor. Vo dvete situacii izvesni kategorii na lica se pritvoreni od strana na vlastite: tie moàt da bidat borci, civili koi aktivno ili pasivno go podrùvaat vooruènoto ili nevooruènoto dvièwe na opozicijata, ili lica vme{eni vo politi~ki aktivnosti koi se sprotivni na politikata na dràvata. Toa {to e zaedni~ko za site pritvoreni lica e {to nivnata pri~ina, nivnoto dejstvuvawe, pi{anite ili izgovorenite zborovi se smetaat od strana na vlastite kako sprotivstavuvawe na vospostaveniot sistem do takov stepen {to tie lica moraat da bidat li{eni od sloboda. Tie moàt da bidat osuduvani spored postojnite zakoni ili po itna postapka spored zakonodavstvoto koe e na sila. Tie moàt da bidat zadràni pod ograni~eni ili neograni~eni administrativni merki. Ovie pritvoreni lica, bez razlika od koja pri~ina se zatvoreni i staveni vo zatvor imaat pravo na humano odnesuvawe. MKCK koj e nezavisen, nepristrasen i neutralen so po~it sprema problemite na vnatre{nite nemiri ili tenzii, ima svoe mesto na dejstvuvawe, proveruva dali licata koi se li{eni od sloboda se tretirani humano vo sekoj pogled. Posebno se interesira za materijalnite i psiholo{kite uslovi i tretmanot na licata vo pritvor. C. USLOVI ZA POSETITE

Kako {to e spomnato pogore, koga nekoja zemja e pogodena od vnatre{ni nemiri ili tenzii, MKCK gi nudi svoite uslugi za da ja izvr{i svojata tradicionalni zada~i da gi poseti pritvorenite lica koi se na{le tamu kako posledica od nastanata situacija. Ova barawe za pristap kon pritvorenite lica se odnesuva na `elbata na MKCK da mu se ovozmo`at izvesni olesnitelni okolnosti za da ja izvr{i svojata rabota na pritvor. Ova se {estte uslovi za poseta: 1. Pristap do site lica zatvoreni od bezbednosni pri-~ini Ova zna~i deka na delegatite na MKCK }e im bide dozvoleno da imaat vistinski kontakt so site pritvoreni lica za koi imaat dobieno ovlastuvawe. 2. Pristap na site mesta na pritvor kade {to se ~uvaat ovie lica. Ovoj uslov e logi~en redosled na prviot: MKCK saka da ima pristap do site pritvoreni lica bez razlika kade tie se ~uvaat: zatvori, logori, policiski stanici, voeni baraki itn. Toa isto taka zna~i deka MKCK saka da ima pristap do site prostorii na mestata kade {to }e bidat poseteni od negovite delegati. 248

3. Dozvola da zboruvaat slobodno a ne samo so site pritvoreni lica. Razgovor "vo ~etri o~i" e pove}e od uslov: toa e princip na MKCK za posetite na mestata na pritvor. Delegatite mora da imaat mo`nost da zboruvaat so pritvorenite lica po nivni izbor, na mestata po nivni izbor i vo razumni granici bez ograni~uvawe na vreme. 4. Ovlastuvawe za povtoreni poseti Iskustvoto pokaùva deka edna edinstvena poseta ima malku pozitivni efekti ako se gleda dolgoro~no i ne ovozmoùva trajni za{titni aktivnosti ili konstruktiven dijalog so vlastite zadolèni za pritvor. 5. Vra~uvawe na spisoci od strana na vlastite i/ili ovlastuvawe da se sostavi takov spisok za vreme na posetata. So ova mu se ovozmoùva na MKCK da gi identifikuva licata {to }e gi poseti so namera da gi sledi nivnite slu~ai se dodeka tie se vo pritvor, Vo slu~aj na novi zatvarawa, vlastite treba da go izvestat MKCK za imiwata na zatvorenite lica i mestata kade {to tie se pritvoreni. MKCK treba da bide isto taka izvesten za nivniot transfer i osloboduvawe. 6. Ovlastuvawe da obezbedi materijalna pomo{ na pritvorenite, ako toa e potrebno. Site predmeti }e bidat predloèni od MKCK kako pomo{ se dostavuvaat za odobruvawe od strana na vlastite. Vo sproveduvawe na ovie aktivnosti, MKCK se obvrzuva da odrì apsolutna diskrecija na naodite na svoite delegati. Diskrecijata e politika na MKCK. So toa ÂŁ se ovozmoùva na institucijata da raboti nezavisno, bez da bide predmet na pritisok od javnoto mislewe, mediumite ili politi~kite organizacii. MKCK insistira zemjite vo koi raboti da go po~ituvaat istoto pravilo na diskrecija. D. SPROVEDUVAWE NA POSETATA

Goleminata na timot na delegatite na MKCK koi go posetuvaat mestoto na pritvor zavisi od brojot na pritvorenite lica koj moè da bide mal i do nekolku iljadi. Isto taka zavisi od materijalnite uslovi vo pritvorot. MKCK ponekoga{ se sudira so seriozni higien-ski uslovi ili problemi so lo{a ishrana koi ne moàt da bidat re{eni od strana na vlastite. Vo takvi situacii, timovite na MKCK moàt da vklu~at medicinski sestri, sanitaren inìnir ili nutri-cist. Od druga strana za poseta na nekoe pritvoreno lice vo policiska stanica, timot na MKCK obi~no se sostoi od pove}e od dva delegati od koi edniot e doktor. Postite na mestata na priotvor od strana na MKCK obi~no go sledat istiot model bez razlika za kakvo mesto stanuva zbor na 249

primer: 1. Prvo intervju so vlastite odgovorni za mestoto na pritvor. Glavnata cel na prvoto intervju e: * da se prestavi MKCK kaj vlastite (negovite principi, aktivnosti, metodi). * da ja objasni celta na posetata i da ja dostavi do vlastite programata za posetata. * da obezbedi administrativni informacii za vr{ewe na posetata (identitet na vlastite, kapacitet na mestoto na pritvor, broj na pritvoreni lica, kategorii i spisoci na pritvorenite ako ima) * da doznae kako se rakovodi so mestoto, glavnite problemi so koi se soo~uvaat vlastite, podobruvawata napraveni od nivna strana posle prethodnata poseta itn. 2. Poseta na site prostorii na mestoto na pritvor Vo vtorata faza na posetata, delegatite gi posetuvaat site prostorii na pritvor, kelii, samici, toaleti, tu{evi, dvorovi, priemni oddelenija, kujni, rabotilnici, sportski sali i tn. prostorii za odmor, za verski obredi, kazneni kelii itn. Pri prvata poseta delegatite baraat da imaat pristap kon site ovie prostorii. Ovaa generalna poseta glavno se vr{i vo pridru`ba na personal na zatvorot koj sluì kako vodi~ i odgovara na pra{awata na delegatite. 3. Razgovor "vo ~etiri o~i" so pritvorenite. Ovaa treta faza e najva`na. Na delegatite mora da im se dozvoli da imaat dovolno vreme za da razgovaraat so pritvorenite 'vo ~etiri o~i" na mesto po nivni izbor. Pritvorenite lica ponekoga{ se registriraat na mestoto kade {to se poseteni. * da dobijat pretstava za uslovite na pritvor i tretmanot {to e opi{an od strana na pritvorenite; * da gi slu{nat problemite na pritvorenite, dokolku se tie seriozni, i kakvi podobruvawa bi sakale da imaat; * da gi zabeleì site individualni problemi na pritvorenite (semejni, medicinski itn.) ako MKCK e vo mo`nost da pomogne; * ako e potrebno da im se dade na pritvorenicite mo`nost da se dopi{uvaat so svoite semejstva preku semejni poraki koi gi dostavuva MKCK (ovie poraki i nivnite odgovori se dostavuvaat do vlastite na cenzura). Razgovorite "vo ~etiri o~i" imaat prednost bidejki im davaat mo`nost na pritvorenite da zboruvaat slobodno za svoite problemi ili bilo kakvi drugi pra{awa koi se odnesuvaat na niv. Informaciite dobieni po sekoe intervju na delegatite im davaat podobra pretstava za nivnot ìvot i gi dopolnuvaat opservaciite na samite delegati. 4. Posledno intervju so vlastite koi se odgovorni za mestoto na pritvor. 250

Ova e poslednata faza od posetata. Delegatite gi informiraat vlastite za nivniot naod, davaat predlozi i gi zabeleùvaat odgovorite. Koga davaat predlozi za podobruvawe na uslovite vo pritvorot, delegatite go zamaat predvid op{tiot standard na ìveewe vo zemjata, nivoto na razvoj na zemjata, i izvorite koi im se na raspolagawe. Celta na MKCK ne e da osuduva ili protestira, tuku da gi re{i problemite so vlastite. Ponekoga{ vlastite odgovorni a pritvor ne se vo sostojba da gi sledat predlozite na MKCK za podobruvawe na materijalnite uslovi vo pritvor, iako smetaat deka tie predlozi se opravdani. Toga{ MKCK moè da predloì samiot da gi izvr{i tie podobruvawa. Ovaa pomo{ moè da bide vo razli~ni formi: toa moè da bide oprema za slobodni aktivnosti, no moè isto taka da ima za cel razre{uvawe na seriozni higiensko - zdravstveni problemi. 5. Tretman na pritvorenite Ako za vreme na posetata delegatite na MKCK zabeleàt lo{ tretman sprema zatvorenicite ili ako zatvorenicite im kaàt na delegatite za vreme na razgovorot "vo ~etiri o~i" deka so niv se postapuva lo{o, na primer dodeka se pod istraga tie otkako }e storat se {to e mo`no za da ja verificiraat verodostojnosta na naodot na pritvoreniot, istiot }e go dostavat do vlastite. Vo zavisnost od uslovite, prvo }e se obratat do licata odgovorni vo zatvorot (pritvorot), ili direkno }e odat do najvisokite vlasti vo zemjata, sekoga{ so strogo po~ituvawe na principot na doverlivost. Celta na ovie prestavuvawa e da se obezbedi ispraven tretman kon pritvorenite od vremeto koga se zatvoreni ili zarobeni se do nivnoto osloboduvawe. 6. Otkako }e se izvr{i poseta na pritvor, MKCK dostavuva izve{taj do najvisokite vlasti vo zemjata. Ovoj izve{taj treba da se smeta kako strogo doverliv i od MKCK i od vlastite do koi istiot e ispraten. Toj e napi{an od delegatot {to ja izvr{il postata, potoa ispraten do glavnata direkcija na MKCK vo @eneva od kade preku diplomatski kanali se ispra}a do zainteresiranite vladi. Celta na izve{tajot e da dade objektivna slika za situacijata i da gi izvesti vlastite kolku {to e mo`no pojasno za sostojbite na mestoto na pritvor i uslovite na zatvorenicite. Vo izve{tajot stojat naodite na delegatot, sugestiite {to toj gi ima dadeno na odgovornite lica za mestata na pritvor, dobienite odgovori, a za raboti koi se nadvor od kompetencija na nadle`nite vlasti, MKCK dava komentari, i ako e potrebno, lista na merki za koi MKCK smeta deka vladata treba da gi porezeme. [efot na misijata na MKCK vo zemjata kade {to se vr{i posetata, razgovara za sodrìnata na izve{tajot so najvisokite vlasti so cel da se postigne pozitiven i konstruktiven dijalog. 7. Pomo{ na semejstvata na pritvorenite lica. 251

I na kraj, vo nekoi situacii MKCK moè da predloì da im pomogne na semejstvata. Ova moè da bide vo forma na finansiska pomo{ (patni tro{oci od mestoto na ìveewe do mestoto na pritvor za da moè semejstvoto da go poseti pritvorenoto lice) materijalna pomo{ ako zatvorenikot e glava na semejstvoto itn. MKCK moè isto taka da mu obezbedi na pritvorenikot materijalna pomo{ koga istiot }e bide osloboden, da mu kupi karti za da se vrati doma, ili da mu dade materijalna pomo{ za prvite nekolku nedeli po negovoto otpu{tawe.

252

II DEL DOKUMENTI NA SOVETOT NA EVROPA

253

254

PREPORAKA R (87) 3 EVROPSKI ZATVORSKI PRAVILA75 Usvoena od Komitetot na ministrite na Sovetot na Evropa na 12 februari 1987 na 404 - ta sednica na Zamenicite na ministrite Naslov na orginalot: Recommendation No. R (87) 3 of the Committe of Ministers to Member States on the European Prison Rules. Komitetot na ministrite, vo soglasnost so uslovite od ~len 15 b na Statutot na Sovetot na Evropa; Sogleduvaj}i ja va`nosta od sozdavawe na edinstveni na~ela vo kaznenata politika me|u dràvite - ~lenki na Sovetot na Evropa; Zabeleùvaj}i deka i pokraj ostvareniot napredok vo razvojot na nezatvorskite alternativi za kaznuvawe na prestapnicite, li{uvaweto od sloboda ostanuva i natamu nu`na sankcija vo sistemot na krivi~noto pravosudstvo; Sogleduvaj}i ja va`nata uloga na me|unarodnite pravila vo praktikata i teorijata na zatvorskite postapuvawa i zatvorskite upravi; Zabeleùvaj}i me|utoa, zaradi va`nite op{testveni procesi i primenata vo pogled na zatvorskata procedura i zatvorskaat uprava deka, bi bilo poèlno da se preispitaat Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite na Sovetot na Evropa (Rezolucija (73) 5), so cel da se podràt i pottiknat ovie razvojni procesi vo op{testvoto i da se otvorat mo`nosti za idniot napredok, Na vladite na dràvite ~lenki im prepora~uva vo svoeto interno zakonodavstvo i praktika da se pridrùvaat na principite izneseni vo tekstot na Evropskite zatvorski pravila dodadeni kon postojnata Preporaka, dosledno da gi sproveduvaat, so poseben akcent na celta navedena vo uvodniot del i fundamentalnite principi vo prviot del, kako i toa ovoj tekst da go napravat dostapen na site zainteresirani

Koga e usvoena ovaa Preporaka vo vrska so ~l. 10 (2) so Pravilata za rabota na sostanocite na zamenicite ministri: - danskata vlada go zadr`a pravoto da go prifati ili da ne go prifati 38 t. 3 od prilogot kon Preporakata; - francuskata vlada go zadr`a pravoto da go prifati ili da ne go prifati Praviloto 54 t. 2 od prilogot kon Preporakata. The European Prison Rules, Council of Europe Publishing, F-67075, Strasbourg Cedex, str. 5-27

255

PRILOG KON PREPORAKATA R (87) 3

EVROPSKI ZATVORSKI PRAVILA REVIDIRANA EVROPSKA VERZIJA NA STANDARDNITE MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE VOVED Celta na ovie prvila e:

a) Utvrduvawe na minimum standardi za site aspekti na zatvorskata administracija bitni za so~uvuvawe na humanite uslovi i pozitivnoto postapuvawe vo modernite i naprednite sistemi. b) Pottiknuvawe na zatvorskata administracija kon razvivawe politika na rabota, na~in na upravuvawe i postapuvawe vo praktikata vrz osnova na sovremenite na~ela na pravi~nost. c) Pottiknuvawe kon formirawe na profesionalni stavovi na zatvorskiot personal {to gi odrùvaat va`nite op{testveni i moralni vrednosti na nivnata rabota, sozdavawe uslovi {to }e im ovozmoàt vo svojata rabota da dadat maksimalen prodones za dobroto na op{testvoto voop{to kako i za zatvorenicite za koi se griàt, i da postignat sopstvena profesionalna satisfakcija. d) Da postavat realni osnovni kriteriumi spored koi zatvorskata administracija i odgovornite lica za vr{ewe nadzor nad uslovite i na~inot na upravuvawe vo zatvorite moàt to~no da ja procenat rabotata i da gi sledat napredokot kon povisokite stan-dardi. Se naglasuva deka Pravilata ne sozdavaat primerok na oddelen sistem i deka mnogu evropski zatvorski slu`bi ve}e go dostignale nivoto na rabota {to stoi povisoko od mnogute normi {to se postaveni vo niv, dodeka drugite se nastojuva da se postignat. Sekade kade {to postojat te{kotii ili prakti~ni problemi vo primenata na Pravilata, Sovetot na Evropa raspolaga so stru~ni ekipi koi vrz osnova na bogato iskustvo za razli~nite zatvorski administracii vo ramkite na svoeto podra~je na deluvawe moàt da dadat pomo{ so svoite soveti. Pravilata gi naglasuvaat i propisite za ~ovekovoto dostoinstvo, obvrskata na zatvorskata uprava za humano i pozitivno postapuvawe, va`nosta na ulogata na zatvorskiot personal i efikasnost, moderen na~in na upravuvawe. Tie se definirani so cel personalot na site nivoa na zatvorskata uprava da se rakovodi od niv i da se pottikne na opredelen oblik na povedenie. Objasnuvawata {to se dadeni vo

256

vrska so niv76 treba da ja obezbedat razbirlivosta, prifatlivosta i fleksibilnosta {to se nu`ni za postignuvawe na najvisoko mo`no ramni{te nad osnivnite standardi. I DEL OSNOVNI NAÊLA 1. Li{uvaweto od sloboda treba da se sprovede vo fizi~ki i moralni uslovi koi go obezbeduvaat po~ituvaweto na li~noto dostoinstvo i vo soglasnost so ovie Pravila. 2. Pravilata treba da se primenuvaat nepristrasno. Ne smee da postoi diskriminacija vrz osnova na rasa, boja na koàta, polot, jazikot, verata, politi~kite i drugi uveruvawa, nacionalnoto ili socijalnoto poteklo, rodbinskite vrski, ekonomskiot ili nekoj drug status. Verskite ~uvstva i moralni normi na zatvorenicite mora da se po~ituvaat. 3. Postapuvaweto so zatvorenicite mora da bide takvo {to nema da go zagrozi nivnoto zdravje i samopo~ituvawe i kolku {to vremetraeweto na kaznata toa go dopu{ta da go razviva nivnoto ~uvstvo na odgovornost i da gi pottiknuva stavovite i sposobnostite koi }e im ovozmoàt da se vklu~at vo op{testvoto so najdobri izgledi za samostoen ìvot vo soglasnost so zakonot po izdrànata kazna. 4. Redovniot nadzor nad kaznenite ustanovi i slu`bi treba da go sproveduvaat kvalifikuvani i iskusni inspektori {to }e gi opredeli nadle`nata vlast. Nivnata zada~a e posebno vnimanie da mu posvetat na nadzorot, dali i vo koja mera ovie institucii rabotat vo soglasnost so postojnite zakoni i propisi, so zada~ite na zatvorskite slu`bi i so baraweto na ovie Pravila. 5. Za{titata na li~nite prava na zatvorenicite, osobeno so ogled na zakonitosta na postapkata pri nivno priveduvawe, treba da se obezbedi so sproveduvawe nadzor vo soglasnost so nacionalnite propisi od strana na sudskite vlasti i drugite pravni organi nadle`ni za poseta na zatvorenicite, a koi ne se vo sostav na zatvorskata administracija. 6. (1) Pravilata treba da im bidat dostapni na personalot vo prevod na slu`beniot jazik na poedine~nata dràva. (2) Pravilata treba da im bidat dostapni i na zatvorenicite, na slu`beniot i drugite jazici dokolu toa e opravdano i ostvarlivo.

Objasnuvawata na Evropskite zatvorski pravila se usvoeni so istata Preporaka R (87) 3, od 12 fevruari 1987.

257

II DEL UPRAVATA VO ZATVORSKITE SISTEMI Priem i zapi{uvawe na zatvorenicite vo zatvorskata kartoteka

7. (1) Niedno lice ne smee da se primi vo ustanovata bez pravosilen nalog za priveduvawe. (2) Va`nite podrobnosti okolu priemot i zatvoraweto treba vedna{ da se zabeleàt. 8. Sekade kade ima zatvorenici treba da postoi kompleten i dobro ~uvan dokument so slednite podatoci za sekoj primen zatvorenik: a) identitetot na zatvorenikot. b) pri~inite za zatvoraweto i koj go izdal nalogot za zatvorawe. c) denot i ~asot na zatvoraweto i otpu{taweto. 9. Postapkite za priem treba da bidat prilagodeni na osnivite na~ela na Pravilata i potrebata da im se pomogne na zatvorenicite da gi re{at svoite itni li~ni problemi. 10. (1) Po priemot treba vedna{ da se sostavi celosen izve{taj so va`nite informacii za momentalnata situacija so personalot i programata za rabota so sekoj zatvorenik vo soglasnost so najdolgo predvidenoto traewe na zatvorskata kazna i da mu se dostavi na direktorot kako informacija ili za potvrduvawe na negovata va`nost. (2) Vo takvite izve{tai sekoga{ mora da bide sodràn i izve{taj na lekarot kako i izve{taite na personalot za zatvorenicite za koi e zadolèn. (3) Izve{taite i informaciite za zatvorenikot mora da ostanat doverlivi, da gi sodràt najnovite podatoci i da im bidat dostapni na javno ovlasteni lica. Razmestuvawe i klasifikacija

11. (1) Pri rasporeduvawe na zatvorenicite vo razli~ni ustanovi ili sistemi na postapuvawe treba da se vodi grià za nivnata polo`ba koja e opredelena so sudskata odluka ili so zakon (neosuden ili osuden, prv pat zatvoren ili recidivist, kratka ili dolga vremenska kazna), potoa za posebnite barawa na postapuvaweto, medicinskite potrebi, polot i vozrasta. (2) Maìte i ènite, po pravilo, treba da se smestat odvoeno iako moàt zaedno da u~estvuvaat vo organiziranite aktivnosti {to pretstavuvaat del na utvrdenata programa za rabota so zatvorenicite. (3) Neosudenite zatvorenici, po pravilo, mora da bidat smesteni odvoeno od osudenite osven ako se soglasat zaedno da se vklu~at vo 258

organiziranite aktivnosti {to moàt i za niv da bidat od korist. (4) Na mladite zatvorenici treba da im se ovozmoàt uslovi koi, vo ramkite na mo`nostite, }e gi za{titat od {tetnite vlijanija i }e im go obezbedat potrebnoto vospituvawe soodvetno na nivnata vozrast. 12. Celta na klasifikacijata i reklasifikacijata na zatvorenicite treba da bide: a) Oddeluvawe od ostanatite na onie zatvorenici koi zaradi vidot na svojata vina i karakterot na li~nosta moàt od toa da imaat korist, ili koi moàt da zapadnat pod lo{o vlijanie. b) razmestuvawe na osudenicite so cel da im se olesni tretmanot i vklu~uvaweto vo op{testveniot ìvot vodej}i smetka za zatvorskite pravila i bezbednosnite barawa. 13. Odvoenite ustanovi ili odvoenite oddelenija na poedini ustanovi vo ramkite na mo`nostite treba da posluàt za polesno sproveduvawe na razli~ni na~ini na postapuvawe i razmestuvawe na specifi~nite kategorii na zatvorenici. Smestuvawe

14. (1) Zatvorenicite, po pravilo moraat no}e da bidat smesteni vo zasebni sobi osven vo onie slu~ai koga se smeta deka smestuvaweto so drugite zatvorenici ima nekakvi prednosti. (2) Onamu kade {to postoi, zaedni~koto smestuvawe treba da se primeni sprema zatvorenici na koi vo takvi uslovi im odgovara druèweto so ostanatite. No}e mora da postoi nadzor vo soglasnost so karakterot na ustanovata. 15. Smestuvaweto na zatvorenicite, osobeno vo spalnite, mora da gi zadovoluva zdravstvenite i higienskite potrebi, vo prv red, klimatskite uslovi i koli~estvoto na vozduhot i razumen obem na prostor, osvetluvawe, zatopluvawe i provetruvawe. 16. Vo site prostorii vo koi zatvorenicite ìveat ili rabotat: a) Prozorcite mora da bidat dovolno golemi na zatvorenicite, pome|u drugoto, da im ovozmoàt ~itawe ili rabota pod prirodno svetlo vo voobi~aeni uslovi. Tie mora da bidat so takva konstrukcija {to ovozmoùva vleguvawe na sve vozduh osven na onie mesta kade {to postojat soodvetni klimatski uredi. Osven toa prozorcite mora pokraj site bezbednosti merki so svojata golemina, polo`ba i konstrukcija kolku {to e mo`no pove}e da nalikuvaat na standardnite prozorci. b) Ve{ta~koto osvetluvawe mora da gi zadovoluva postoe~kite tehni~ki standardi. 17. Sanitarnite uredi i na~inot na nivnoto koristewe mora na 259

sekoj zatvorenik da mu ovozmoùvaat zadovoluvawe na fiziolo{kite potrebi vo ~isti i pristojni uslovi. 18. Koristeweto na prikladni uredi za kapewe i tu{irawe mora da mu se ovozmoì na sekoj zatvorenik pri temperatura {to mu odgovara na klimatskite uslovi vo vremesko rastojanie {to e potrebno da se so~uva op{tata higiena spored godi{noto vreme i geografskata polo`ba, no najmalku edna{ vo tekot na nedelata. Onamu kade {to toa e mo`no mora da se dopu{ti sloboden pristap do tie uredi vo sekoe razumno vreme. 19. Site delovi na ustanovata mora propisno da se odrùvaat i redovno da se ~istat. Li~na higiena

20. Od zatvorenicite treba da se bara da ja odrùvaat li~nata higiena za {to treba da se obezbedi voda i toaleten pribor {to e nuèn za so~uvuvawe na zdravjeto i ~istotata. 21. Od zdravstveni pri~ini i so cel zatvorenicite da go so~uvaat dobriot izgled i samopo~ituvaweto, treba da im se ovozmoì odrùvawe na kosata, a posebno na maìte redovno bir~ewe. Obleka i postelnina

22. (1) Zatvorenicite na koi ne im e dopu{teno da nosat sopstvena obleka mora da dobijat obleka koja e soodvetna na klimatskite uslovi, koja nema da go zagrozi zdravjeto. Taa obleka ne smee na bilo koj na~in da deluva kon degradirawe ili poniùvawe. (2) Celokupnata obleka treba da bide ~ista i vo ispravna sostojba. Dolnata obleka treba da se menuva i pere tolku ~esto kolku {to e potrebno za odrùvawe na higienata. (3) Koga zatvorenicite }e dobijat dozvola za izleguvawe nadvor od ustanovata mora da im se dozvoli i nosewe na sopstvena ili druga obleka {to ne predizikuva vnimanie. 23. Vo tekot na priemot na zatvorenicite vo ustanovata treba da se obezbedat uslovi nivnata sopstvena obleka da se so~uva vo dobra sostojba i da bide spremna za koristewe. 24. Na sekoj zatvorenik treba da mu se opredeli poseben krevet i posebna prikladna postelnina koi treba da se odrùvaat vo dobra sostojba i da se menuva ~esto za sekoga{ da bide ~ista. Ishrana

25. (1) Vo soglasnost so normite {to gi opredelile zdravstvenite vlasti upravata treba na zatvorenicite vo pravilni vremenski rastojanija da im obezbedi soodvetno servirani i pripremeni obroci 260

koi so svojot kvalitet i koli~estvo gi zadovoluvaat prehranbenite i higienskite standardi, a voedno se prilagodeni na vozrasta, zdravjeto, prirodata na rabotata {to se vr{i i, vo ramkite na mo`nostite, na nivnite verski i kulturni potrebi. (2) Vodata za piewe mora da mu bide dostapna na sekoj zatvorenik. Zdravstveni slu`bi

26. (1) Sekoja ustanova mora da ima na raspolagawe barem eden lekar od op{ta praktika. Zdravstvenite slu`bi bi morale da bidat tesno povrzani so zdravstvenata slu`ba na zaednicata ili dràvata. Medicinskite uslugi moraat da vklu~uvaat i psihijatriski uslugi za postavuvawe na dijagnoza, kako i tretman vo slu~aj na du{evna rastroenost na zatvorenikot. (2) Bolnite zatvorenici ~ija sostojba nametnuva specijalen tretman treba da se premestat vo specijalizirani ustanovi ili gra|anski bolnici. Vo ustanovite koi imaat obezbedeni uslovi za le~ewe, opremata i farmaceutskite sredstva treba da bidat prikladni za medicinska grià i tretman na bolnite zatvorenici, a mora da postoi i soodveten stru~en personal. (3) Stomatolo{kite uslugi mora da mu bidat dostapni na sekoj zatvorenik. 27. Zatvorenicite ne smeat da bidat izloèni nitu na eden eksperiment {to moè da predizvika fizi~ko ili du{evno o{te-tuvawe. 28. (1) Sekade kade {to e izvodlivo mora da se obezbedat uslovi za poroduvawe vo bolnica nadvor od ustanovata. Sepak, osven vo posebni slu~ai, vo kaznenite ustanovi mora da postoi neophoden personal i uslovi za smestuvawe na trudnici i nivna nega po ra|aweto. Ako deteto se rodi vo zatvor toj podatok ne smee da bide spomnat vo porodilniot list. (2) Tamu kade {to na decata im e dopu{teno da ostanat vo ustanovata zaedno so majkata mora, da se opredeli posebna detska soba vo koja za niv }e se griì stru~en personal i kade tie }e prestojuvaat dodeka ne se pod nadzor na majkite. 29. Lekarot mora: da go pregleda sekoj zatvorenik {to e mo`no pobrzo po priemot vo ustanovata, a podocna spored potrebata, osobeno zaradi otkrivawe na fizi~ki i du{evni rastrojstva i prezemawe na site merki neophodni za medicinski tretman: da gi izolira zatvorenicite za koi se somneva deka se bolni od nekoja zarazna bolest: da gi sogleduva fizi~kite i du{evnite o{tetuvawa koi moàt da go spre~at normalnoto vklu~uvawe vo op{testvoto po osloboduvaweto: da odlu~at za rabotnite sposobnosti na sekoj zatvorenik. 30. (1) Na lekarot treba da mu se doveri griàta za fizi~koto i 261

du{evnoto zdravje na zatvorenikot i vr{eweto na pregledi pod uslovi i vo vremenski rastojanija vo soglasnost so bolni~kite standardi, i toa na site zatvorenici {to }e se poàlat deka se bolni ili povredeni i onie koi imaat poseben tretman. (2) Lekarot mora da go izvesti direktorot sekoga{ koga }e sogleda deka fizi~koto ili du{evnoto zdravje na zatvorenikot negativno vlijae ili bi moèlo negativno da vlijae na neprekinatiot prestoj vo zatvorot ili nekoi od zavodskite uslovi. 31. (1) Lekarot i drugite nadle`ni organi mora redovno da vr{at kontrola i da go sovetuvaat direktorot za: a) koli~inata, kvalitetot, na~inot na pripremawe i servirawe na hranata i vodata, b) higienata na ustanovata i zatvorenicite, c) sproveduvaweto na zdravstvenite merki, zatopluvaweto, osvetluvaweto i provetruvaweto na ustanovata. d) soodvetnosta i ~istotata na zatvorskata obleka i postelnina. (2) Direktorot mora da gi razgleda izve{taite i mislewata {to lekarot vo soglasnost so pravilata 30 (2) i 31 (1) }e gi podnese, i koga toa e vo soglasnost so dadenite preporaki vedna{ }e prezeme ~ekori za nivno sproveduvawe. Ako tie preporaki ne se vo nadle`nost na direktorot ili ne se soglasuva so niv, direktorot mora vedna{ da podnese li~en izve{taj zaedno so misleweto na lekarot do povisokata vlast. 32. Zdravstvenite slu`bi na ustanovata mora da imaat za cel da gi otkrivaat i lekuvaat fizi~kite i du{evnite bolesti ili nedostatoci koi moè da go ote`nuvaat vklu~uvaweto na zatvorenikot vo op{testvoto po izdrànata kazna. Site potrebni lekarski, hiru{ki i psihijatriski uslugi, i onie koi se na raspolagawe na sloboda, mora za taa cel da mu se pruàt i na zatvorenikot. Disciplina i kaznuvawe

33. Redot i disciplinata treba da se odrùvaat vo interes na bezbednosta na ustanovata, propi{aniot na~in na zaedni~ki ìvot i celite na tretmanot. 34. (1) Zatvorenicite vo nitu edno svojstvo ne smeat da se vrabotuvaat vo slu`bite na ustanovata. (2) Ova pravilo me|utoa ne smee da go zagrozi pravilnoto ostvaruvawe na op{testvenite, vospitnite i sportskite aktivnosti {to pod nadzor im se dopu{teni na zatvorenicite podeleni vo grupi zaradi u~estvo vo opredeleni programi. 35. So zakon ili so odredba na nadleèn organ na vlasta treba da bide opredeleno: 262

a) povedenieto koe pretstavuva disciplinski prekr{ok, b) vidot i traeweto na kaznite {to moàt da se izre~at, c) nadle`niot organ {to moè da odredi takva kazna, d) upatstva i àlbeniot organ za àlbenata postapka. 36. (1) Zatvorenicite ne smeat da se kaznuvaat osven toga{ ako toa e vo soglasnost so zakonot i propisite, no nikoga{ dva pati za isto delo. (2) Izve{taite za lo{oto povedenie mora vedna{ da se dostavat do nadle`niot organ koj bez odlagawe treba da donese odluka. (3) Zatvorenicite ne smeat da se kaznat ako ne se izvesteni za navodniot prekr{ok i ako ne im e ovozmoèno da ja iznesat svojata odbrana. (4) Tamu kade {to e potrebno i izvodlivo na zatvorenicite treba da im se dopu{ti odbrana po pat na branitel. 37. Kolektivno kaznuvawe, telesna kazna, kaznata stavawe vo temna kelija, kako i sekoja svirepa, nehumana i poniùva~ka kazna mora celosno da se zabranat kako sankcii za disciplinski prekr{oci. 38. (1) Kaznuvaweto so disciplinsko pritvorawe kako i sekoja druga kazna {to bi moèla da ima sprotiven efekt vrz fizi~koto i du{evnoto zdravje na zatvorenikot moè da se primenuva samo ako lekar po izvr{eniot pregled dade pismena potvrda deka zatvorenikot e sposoben da go podnese toj vid kazna. (2) Kaznata vo nikoj slu~aj ne smee da bide vo sprotivnost ili da se razlikuva od principite utvrdeni vo praviloto 37. (3) Lekarot mora sekojdnevno da kontrolira kako zatvorenikot ja podnesuva takvata kazna i da go izvesti direktorot ako sogleda deka vo interes na fizi~koto ili du{evnoto zdravje e nu`no da se prekine ili preina~i izre~enata kazna. Sredstva za ograni~uvawe na dvièweto

39. Upotrebata na sinxiri i prangii mora da se zabrani. Lisici, luda~ki ko{uli i ostanatite sredstva za ograni~uvawe na dvi`eweto ne smeat nikoga{ da se upotrebat kako merki na kaznuvawe. Nivnata upotreba e dopu{tena edinstveno pod slednive okolnosti: a) Kako merka na pretpazlivost protiv begstvo za vreme na premestuvawe so toa {to moraat da se otstranat koga zatvorenikot }e dojde pred sudskite ili administrativnite vlasti i ako tie vlasti ne opredelat poinaku b) Od zdravstveni pri~ini po nalog i nadzor na lekar, c) So naredba na direktorot ako ostanatite metodi na kontrola se poka`at nedovolni da se za{titi od napad na zatvorenikot i da se spre~i seriozno o{tetuvawe na imotot. Vo takvi slu~i direktorot 263

mora vedna{ da se konsultira so lekar i da podnese izve{taj do povisokiot administrativen organ. 40. Oblicite i na~inot na upotreba na sredstvata za ograni~uvawe na dvi`eweto, navedeni vo prethodnata to~ka, mora da bidat opre-deleni so zakon ili propis. Takvite sredstva ne smeat da se prime-nuvaat podolgo od realno potrebnoto vreme. Informirawe na zatvorenicite za pravata i dol`nostite i postapkata po `alba

41. (1) Na sekoj pri vleguvaweto vo ustanovata treba da mu se dade pismena informacija vo vrska so propisite koi vaàt za tretmanot na opredelena kategorija na zatvorenici, za disciplinskite barawa na ustanovata, za propi{aniot na~in na barawe na informacii i podnesuvawe na àlbi, kako i za site ostanati elementi nu`ni za odrùvawe na pravata i dol`nostite na zatvorenicite i prilagoduvawe na ìvotot vo ustanovata. (2) Na zatvorenikot mora da mu se dade mo`nost za razgovor ili za upatuvawe na molba ili poplaka na inspektorot ili na drug organ nadleèn za nadzor na zatvorot bez prisustvo na direktorot ili na drugite ~lenovi od zatvorskiot personal. Me|utoa àlbite protiv propi{anite odluki moàt da se ograni~at na voobi~aenata postapka. (3) Na sekoj zatvorenik mora da mu se dopu{ti podnesuvawe na molba ili àlba vo tajnost do centralnata zatvorska uprava, do sudskite vlasti ili do drugo soodvetno telo. (4) Sekoja molba ili poplaka upatena do zatvorskite vlasti mora da se razgleda i re{i bez odloùvawe. Kontakti so nadvore{niot svet

43. (1) Na zatvorenicite mora da im se dopu{ti komunicirawe so nivnite semejstva i so ogled na tretmanot, bezbednosta i redot so licata ili pretstavnicite na nadvore{ni organizacii i, {to e mo`no po~esto, poseti od tie lica. (2) Za pottiknuvawe na kontkatite so nadvore{niot svet mora da postoi mo`nost za dobivawe otsustva vo soglasnost so celite na postavuvawe navedeni vo IV del na ovie Pravila. 44. (1) Zatvorenicite so stransko dràvjanstvo treba vedna{ da bidat informirani za nivnoto pravo da baraat kontakt i komunicirawe so diplomatskite i konzularnite pretstavni{tva na svojata zemja. Zatvorskata uprava mora vo polna mera da sorabotuva so tie pretstavnici vo interes na stranskite dràvjani vo zatvorot koi moàt da imaat posebni potrebi. (2) Na zatvorenicite dràvjani na zemjata koi nemaat diplo264

matsko ili konzularno pretstavni{tvo vo taa zemja, kako i na begalcite i licata bez dràvjanstvo treba da im se dozvolat sli~ni olesnuvawa za komunicirawe so diplomatskite pretstavni{tva na zemjata koja vodi grià za nivnite interesi, ili so nacionalniot ili me|unarodniot organ ~ija dol`nost e deluvawe vo interes na tie lica. 45. Na zatvorenicite treba da im se dopu{ti redovno da se informira za nastanite od nadvore{niot svet po pat na vesnici, spisanija i drugi publikacii, radio ili televiziski emisii, predavawa, ili po pat na koe bilo sli~no sredstvo pod kontrola na upravata. Treba posebno da se uredi zadovoluvaweto na potrebite na stranskite dràvjani {to imaat te{kotii so jazikot. Verska i duhovna pomo{

46. Toga{ koga toa e ostvarlivo na sekoj zatvorenik treba da mu se dopu{ti da gi zadovoli svoite verski, duhovni i moralni potrebi so pristapuvawe kon obredi i sobiri organizirani vo ustanovata i so koristewe na seta potrebna sopstvena literatura. 47. (1) Ako vo ustanovata se nao|aat dovolen broj zatvorenici od ista vera mora da se organizira doa|awe na kvalifikuvan pretstavnik na taa vera. Ako toa brojot na zatvorenikot go opravduva i okolnostite go dopu{taat, takvite poseti mora da bidat redovni. (2) Na kvalifikuvaniot verski pretstavnik opredelen so to~kata 1. mora da mu se dozvoli odr`uvawe na redovni verski obredi i slu`bi i doverlivi razgovori so zatvorenicite od ista vera vo prikladni termini. (3) Nitu na eden zatvorenik ne smee da mu se uskrati kontaktot so pretstavnikot na bilo koja vera. Dokolku nekoj zatvorenik ne saka da ja prifati posetata na verskiot pretstavnik, negovata volja mora da se po~ituva. ^uvawe na imotot na zatvorenicite

48. (1) Site pari, vrednosti i ostanatiot imot {to im pripa|a na zatvorenicite, a tie spored propisite na ustanovata ne smeat da gi zadràt pri vleguvaweto vo ustanovata, mora da se deponiraat na sigurno mesto. Popi{anite predmeti mora da gi potpi{e zatvoreni-kot. Mora da se prezemat potrebnite merki za so~uvuvawe na tie predmeti vo dobra sostojba. Ako se pokaè neophodno uni{tuvaweto na bilo koj od tie predmeti, toa mora da se zabeleì i da se izvesti zatvorenikot. (2) Pri otpu{taweto na zatvorenikot od ustanovata takvite predmeti i pari mora da se vratat osven ako se slu~ilo ovlasteno podigawe na pari ili ispra}awe na bilo koj del od toj imot nadvor od ustanovata, ili ako od zdravstveni pri~ini bilo nu`no da se uni{ti del 265

od toj imot zatvorenikot mora da go potpi{e primaweto na predmetite ili vra}aweto na parite. (3) Site pari ili imot {to zatvorenikot }e gi primi od nadvor treba da se tretiraat na ist na~in, osven ako se nameneti ili dozvoleni za koristewe vo tekot na izdr`uvaweto na kaznata. (4) Ako zatvorenikot vnese nekoi lekovi, zatvorskiot lekar mora da odlu~i za nivnata upotreba. Izvestuvawe za smrt, bolest, premestuvawe i sli~no

49. (1) Za smrt ili seriozna bolest, seriozna povreda na zatvorenikot ili premestuvawe vo soodvetna ustanova za le~ewe na du{evni bolesti ili poremetuvawa, direktorot mora vedna{ da go izvesti soprugot ako zatvorenikot e ven~an odnosno najbliskiot rodnina, i, po pravilo, sekoe drugo lice koe zatvorenikot porano go oprede-lil. (2) Zatvorenikot mora vedna{ da bide izvesten za smrtta ili serizna bolest na nekoj od bliskite rodnini. Vo ovie slu~i i toga{ koga okolnostite toa go dopu{taat, na zatvorenikot treba da mu se dozvoli da go poseti bolniot rodnina ili da go vidi po~inatiot, so pridru`ba ili samostojno. (3) Site zatvorenici mora da imaat pravo vedna{ da go izvestat svoeto semejstvo za zatvorawe ili premestuvawe vo druga ustanova. Premestuvawe na zatvorenicite

50. (1) Pri premestuvaweto od edna vo druga ustanova zatvorenicite mora {to pomalku da bidat izloèni na javnosta i za{titeni so soodvetni merki od navredi, qubopitnosta i publicitetot vo bilo koj forma. (2) Mora da se zabrani prevoz na zatvorenicite so vozila {to nemaat prikladna ventilacija ili osvetluvawe ili na na~in {to }e gi izloì na nepotrebno telesno izma~uvawe ili poniùvawe. (3) Prevozot na zatvorenikot mora da se izvr{i na tro{ok na upravata i vo soglasnost so vaè~kite propisi. III DEL Zatvorski personal

51. So ogled na fundamentalnoto zna~ewe na zatvorskiot personal za pravilno funkcionirawe na zatvorskata uprava i postignuvawe na organizaciskite i rehabilitaciskite celi, upravata mora apsolutna prednost da mu pridade na sproveduvaweto na pravilata na personalot. 52. Zatvorskiot personal po pat na obu~uvawe, sovetuvawe i pozi-tiven odnos na upravata kon niv mora da se pottiknuva kon post266

ignuvawe na povisokite humani standardi, kon pogolema efikasnost i poseriozen odnos sprema svoite dol`nosti. 53. Zatvorskata uprava mora da mu posveti dol`no vnimanie na informiraweto na javnosta za ulogata na zatvorskiot sistem, kako i za rabotata na zatvorskiot personal so cel javnosta da ja sfati va`nosta na nivniot pridones za zaednicata. 54. (1) Zatvorskata uprava mora da sprovede vnimatelna selekcija pri vrabotuvaweto na noviot personal ili podocne`no postavuvawe na opredeleni funkcii. Posebno vnimanie mora da mu se posveti na nivnata ~esnost, humanost, profesionalnite sposobnosti i li~nata prilagodlivost kon toj vid na rabota. (2) Personalot, po pravilo, mora da bide vraboten so polno rabotno vreme kako profesionalen zatvorski personal i da ima status na civilna slu`ba so opredeleni merki na bezbednost ~ija {to namena e samo ~uvawe na dobroto povedenie, efikasnosta, dobroto fizi~ko i du{evno zdravje i soodvetnoto nivo na obrazovanie. Platata na vrabotenite mora da bide takva da gi privle~e i zadrì soodvetnite stru~waci. Prednostite na vrabotuvaweto i uslovite za rabota mora da bidat povolni so ogled na baraniot karakter na rabotata. (3) Koga e potrebno vrabotuvawe na personal so opredeleno vreme ovie kriteriumi mora da vredat i za niv, vo soglasnost so pravilnikot za ustanovata. 55. (1) Pri vrabotuvaweto ili po opredelen period na steknuvawe so prakti~ni iskustva za personalot treba da se organiziraat kursevi za izu~uvawe na nivnite op{ti i posebni dol`nosti, i teoretski i prakti~ni testovi, osven ako so ogled na nivnite kvalifikacii toa ne e potrebno. (2) Vo tekot na rabotniot vek site ~lenovi na personalot mora da go odrùvaat i dokaùvaat svoeto znaewe i profesionalnite sposob-nosti u~estvuvaj}i na interni kursevi {to upravata mora da gi organi-zira vo soodvetni intervali. (3) Za personalot mora da se organizira steknuvawe na pobogato iskustvo i treninzi na visoko nivo za da na toj na~in se dokaàt nivnite profesionalni sposobnosti. (4) Opfatot na personalot mora da go vklu~uva i objasnuvaweto vo vrska so barawata i primenata na Evropskite zatvorski pravila i Evropskata konvencija za ~ovekovite prava. 56. Od site ~lenovi na personalot vo sekoe vreme mora da se o~ekuva primerno povedenie i ispolnuvawe na dol`nostite, so cel so svojot primer trajno da vlijaat na zatvorenicite i da go predizvikaat nivniot respekt. 267

57. (1) Vo granicite na mo`nostite me|u personalot mora da ima i dovolen broj specijalisti kako {to se psihijatri, psiholozi, socijalni rabotnici, nastavnici i instruktori za komunikacii, fizi~ko vospituvawe i sport. (2) Ovie i drugi specijalisti mora, po pravilo da bidat vraboteni so polno rabotno vreme. Toa me|utoa ne smee da gi isklu~i povremenite i dobrovolni sorabotnici vo situaciite koga nivnata sorabotka e primerna i korisna. 58. (1) Zatvorskata uprava mora da obezbedi sekoja ustanova vo sekoj moment da bide pod nadzor na direktorot, negoviot zamenik ili drugo ovlasteno telo. (2) Direktorot na ustanovata mora da ima soodvetna kvalifikacija za taa polo`ba, vklu~uvaj}i go i pozitivniot karakter, rakovodni sposobnosti, soodvetno profesionalno obrazovanie i iskustvo. (3) Direktorot na ustanovata mora da bide nazna~en so polno rabotno vreme i da bide na raspolagawe vo soglasnost so odlukite na zatvorskata uprava. (4) Koga dve ili pove}e ustanovi se vo nadle`nost na eden direktor, toj mora da gi posetuva dovolno ~esto. So sekoja od tie ustanovi mora da upravuva odgovorno lice. 59. Upravata mora da gi definira oblicite na organizacija i upravuvawe {to }e gi olesni komunikaciite pome|u razli~nite kategorii na personalot vo ramkite na ustanovata, so cel da se obezbedi sorabotka me|u razli~nite slu`bi, osobeno vo pogled na postapuvaweto i rehabilitacijata na zatvorenicite. 60. (1) Direktorot, negoviot zamenik, kako i pogolemiot del na ostanatiot personal, mora da znaat da zboruvaat na jazikot na mnozinstvoto na zatvorskata populacija ili na jazikot {to barem mnozinstvoto go razbira. (2) Onamu kade {to e potrebno i ostvarlivo mora da se koristat uslugite na tolkuva~. 61. (1) Mora da se obezbedi kvalifikuvan i iskusen lekar koj vo sekoe vreme }e bide spremen da intervenira vo itni slu~ai. (2) Vo ustanovite vo koi nema postojano vraboten lekar mora da se obezbedi redovna poseta od lekar ili na ovlasten personal od zdravstvenata slu`ba. 62. Treba da se pottiknuva vrabotuvaweto na ma{ki i `enski personal vo ustanovite ili vo delovi na ustanovite vo koi se smesteni zatvorenicite od sprotiven pol. 63. (1) Personalot na ustanovata ne smee da upotrebuva sila protiv zatvorenicite, osven vo samoodbrana ili vo slu~aj na obid za begstvo ili aktiven ili pasiven fizi~ki otpor kon naredbide zasno268

vani na zakon ili drug propis. Personalot koj e prisilen da upotrebuva sila ne smee da ja koristi pove}e odo{to e nu`no potrebno i vo toj slu~aj vedna{ mora da go izvesti direktorot na ustanovata. (2) Na personalot treba da mu se pri`i posebna tehni~ka obuka za da se osposobi za sovladuvawe na agresivnite zatvorenici. (3) Osven vo posebni okolnosti, personalot koj pri vr{eweto na svoite dol`nosti doa|a vo neposreden kontakt so zatvorenicite ne smee da bide vooru`en. Ponatamu personalot vo nikoj slu~aj ne smee da nosi oru`je, osven ako specijalno e obu~en za negova uptreba. IV DEL Celi i na~in na postapuvawe

64. Zatvoraweto zaradi li{uvawe od sloboda samoto po sebe e kazna. Ottamu uslovite na zatvaraweto i zatvorskiot sistem ne smeat u{te pove}e da gi vlo{uvaat stradawata {to taa kazna gi predizvikuva, osvena kako sledovatelna pojava kaj opravdanata izolacija ili odrùvaweto na disciplinata. 65. Treba da se prezemat site merki sistemite vo ustanovite da se definiraat i potvrdat taka {to }e se: a) obezbedi ìvotnite uslovi da bidat vo soglasnost so ~ovekovoto dostoinstvo i voobi~aenite op{testveni normi. b) negativnite posledici na zatvoraweto i razlikite me|u ìvotot vo zatvor i na sloboda {to doveduvaat do is~eznuvawe na samopo~itta ili ~uvatvoto na odgovornost na zatvorenicite, da se svedat na najmala mera. c) odràt i zajaknat vrskite so rodninite i nadvore{nata zaednica koi se vo interes na zatvorenicite i nivnite semejstva. d) na zatvorenicite }e im se pruì mo`nost da gi razvivaat sposobnostite i ve{tinite koi }e ja pouspe{at nivnata nade` za uspe{no vra}awe vo op{testvoto po osloboduvaweto. 66. Za taa cel mora da bidat pristapni i upotreblivi site prikladni obrazovni, moralni, duhovni i ostanatite resurisi vo soglasnost so individualnite potrebi na zatvorenicite. Ottamu tretmanite bi morale da vklu~at: a) Duhovna podr{ka i pruàwe mo`nost za korisna rabota, stru~no vodewe i ostru~uvawe, obrazovanie, fizi~ko vospituvawe, razvoj na du{evnite sposobnosti, pruàwe soveti i rekreativni aktivnosti. b) Prezemawe na potrebni merki za obezbeduvawe ovie aktivnosti da bidat organizirani taka {to kolku {to toa e mo`no }e gi zgolemat kontaktite so prilikite koi gi pruà nadvore{nata zaednica, za da se zgolemi èlbata za uspe{no vra}awe vo op{testvoto po oslobod269

uvaweto. c) Postapki za vospostavuvawe i sledewe na individualnite programi na tretmanot i obukata na zatvorenicite po potrebnite konsultacii me|u personalot koj za toa e zadolèn i zatvorenicite koi bi trebalo da bidat vklu~eni vo tie programi, dokolku toa e ostvarlivo. d) Sistemot na komunikaciite i na~inot na upravuvaweto {to }e go pottiknat primarnite i pozitivni odnosi me|u personalot i zatvorenicite, {to }e ja zgolemat èlbata za delotvorni principi i programi za tretman na zatvorenicite. 67. (1) So ogled na toa {to postignuvaweto na ovie celi bara individualizacija na tretmnot, i, za taa cel, fleksibilen sistem, na razmestuvawe, zatvorenicite bi trebalo da se smestuvaat vo odvoeni ustanovi kade {to sekoj od niv moè da ima prikladen tretman i obuka. (2) Vidot, goleminatata, organizacijata i kapacitetot na ovie ustanovi ili oddeli treba vo prv red da se opredelat spored karakteristikite na tretmanot {to treba da se sprovede. (3) Potrebno e da se obezbedi zatvorenicite da bidat smesteni so ograni~eni merki na obezbeduvawe i nadzor zaradi so~uvuvawe na nu`noto nivo na sigurnosta, i, istovremeno za posvetuvawe pogolemo vnimanie na nivnite specifi~ni potrebi. Treba da se prezeme se {to e potrebno zatvorenicite da se smestat vo ustanovi od otvoren vid ili vo onie koi pruàat pogolemi mo`nosti za kontakt so nadvore{niot svet. Vrskite na stranskite dràvjani so nivnite sonarodnici nadvor od ustanovata treba da se tretiraat kako isklu~itelno va`ni. 68. Po smestuvaweto vo ustanova i prou~uvaweto na li~nosta na sekoj poedine~en zatvorenik so opredeleno podolgo vremetraewe na kaznata mora vedna{ da se izraboti programa na tretman vo adekvatnata ustanova, imaj}i go vo vid steknatoto znaewe za individualnite potrebi, sposobnostite i karakterot, a osobeno bliskosta na rodninite. 69. (1) Vo soglasnost so sistemot na zatvorenicite treba da im se pruì prilika da u~estvuvaat vo aktivnostite vo ramkite na ustanovata koi bi moèle da go razvijat nivnoto ~uvstvo na odgovornost i samodoverba kako i da se pottikne nivniot interes za sopstveniot tretman. (2) Treba da se prezemat merki za razvivawe na metodite so koi }e se podrùva sorabotkata so zatvorenicite i nivnoto aktivno u~estvo vo sproveduvaweto na tretmanot. Za taa cel zatvorenicite treba da se pottiknuvaat da prezemaat opredelena odgovornost vo odredeni aktivnosti vo ustanovata, vo ramkite na ograni~uvawata postaveni so Praviloto 34. 270

70. (1) Pripremaweto na zatvorenicite za otpu{tawe mora da zapo~ne vedna{ po doa|aweto vo kaznenata ustanova. Ottamu akcentot na tretmanot mora da bide staven vrz nivnoto neprekinato u~estvuvawe vo zaednicata, a ne vrz isklu~uvaweto od nea. Op{testvenite slu`bi i socijalite rabotnici sekade kade {to toa e mo`no ottamu bi trebalo da bidat vklu~eni kako pomo{en personal na ustanovata i izvr{uvaweto na zada~ite na rehabilitacijata na zatvorenicite, a osobeno na odrùvaweto i unapreduvaweto na nivniot odnos so semejstvoto, so drugite lu|e i javnite slu`bi. Treba da se prezemat potrebnite merki do najvisok stepen da se za{titat vo soglasnost so zakonot i presudata pravata vrzani za gra|anskiot interes, pravoto na socijalna sigurnost i drugite op{testveni prava na zatvorenikot. (2) Programite na tretman bi trebalo da sodràt i mo`nosti za izleguvawe od zatvorot koja {to isto taka treba da se dozvoluva do najvisok stepen vrz osnova na zdravstveni, profesionalni, semejni i drugi socijalni motivi. (3) Stranskite dràvjani ne bi smeelo samo zaradi nivnoto dràvjanstvo da bidat li{eni od mo`nosta da dobivaat otsustvo. Ponatamu treba da se prezeme sÂ˘ za da im se ovozmoì u~estvuvawe vo zaedni~kite programski aktivnosti so cel da se ublaì nivnoto ~uvstvo na izoliranost. Rabota

71. (1) Zatvorskata rabota bi trebalo da se sfati kako pozitiven element vo tretmanot, ostru~uvaweto i upravuvaweto so ustanovata (2) Od zatvorenicite koi izdrùvaat kazna moè da se bara da rabotat vo soglasnost so fizi~kite i du{evnite sposobnosti za koi odlu~uva lekar. (3) Mora da se organizira korisna rabota, ili, ako e poprikladno, nekoi drugi celesoobrazni aktivnosti za da zatvorenicite bidat aktivno vraboteni vo voobi~enoto rabotno vreme. (4) Vo ramkite na mo`nostite rabotata treba da bide takva da ja odrì ili zgolemi sposobnosta na zatvorenicite za normalen ìvot po otpu{taweto. (5) Treba da se organizira stru~no osposobuvawe za korisni zanimawa na zatvorenicite koi od toa moàt da imaat polza, a osobeno za mladite zatvorenici. (6) Vo ramkite na soodvetna stru~na selekcija i vo soglasnost so administrativnite i disciplinskite odredbi na ustanovata na zatvorenicite mora da im se ovozmoì da go izberat vidot na vrabotuvaweto vo koe sakaat da u~estvuvaat. 72. (1) Organizacijata i metodikata na rabotata vo ustanovata 271

mora {to pove}e da im nalikuva na onie vo zaednicata nadvor od ustanovata so cel zatvorenicite da se prilagodat na voobi~aenite rabotni uslovi. Ottamu rabotata mora da soodvetstvuva na sovremenite rabotni standardi i tehniki, da bide vo soglasnost so modernite sistemi na rakovodewe i na proizvodnite procesi. (2) I pokraj toa {to finansiskata dobivka {to se ostvaruva so proizvodstvoto vo ustanovata moè da bide zna~ajna za podobruvaweto na standardot i unapreduvaweto na kvalitetot i va`nosta na ostru~uvaweto, interesite na zatvorenicite i nivniot tretman ne smeat da bidat podredeni kon toa. 73. Na vrabotenite zatvorenici zatvorskata uprava treba da im obezbedi: a) Nejzino vr{ewe vo sopstveni prostorii, rabotilnici i gospodarstva, ili b) Vo sorabotka so privatni pretprijatija, vnatre ili nadvor od ustanovata. Vo toj slu~aj polnata voobi~aena plata treba da ja isplatat licata za koi se raboti vodej}i smetka za rezulatatite na zatvorenicite vo proizvodniot proces. 74. (1) Merkite za za{tita na bezbednosta i zdravjeto na zatvorenicite mora da bidat kako i za rabotnicite nadvor od ustanovata (2) Zatvorenicite mora da se osiguraat od nesre}i na rabota vklu~uvaj}i ja i profesionalnata bolest pod istite uslovi {to zakonot gi pruà na rabotnicite nadvor od ustanovata. 75. (1) Dnevniot i nedelniot maksimum na rabotni ~asovi mora da bide utvrden spored lokalnite zakoni ili obi~ai koi vaàt pri vrabotuvaweto na slobodnite rabotnici. (2) Zatvorenicite mora da imaat barem eden den odmor vo nedelata i dovolno vreme za obrazovanie i ostanatite aktivnosti koi se del na nivniot tretman i priprema za reintegracija vo op{testvoto. 76. (1) Mora da postoi sistem na pravedno nagraduvawe za rabotata na zatvorenicite. (2) Vo ramkite na toj sistem na zatvorenicite treba da im se ovozmoì barem del od svojata zarabotuva~ka da go potro{at za kupuvawe na dozvolenite predmeti za li~na upotreba i del od zarabotuva~kata da ispratat na svoite semejstva ili da ja potro{at za nekoi drugi dozvoleni celi. (3) Sistemot moè isto taka da organizira zatvorskata uprava da isprati del od zarabotuva~kata nadvor od ustanovata za da se formira fond na za{teda koja im se predava na zatvorenicite po otpu{taweto.

272

Obrazovanie

77. Vo sekoja ustanova mora da bide organizirana opse`na obrazovna programa za na site zatvorenici da im se pruì mo`nost za ostvaruvawe barem na nekoja svoja potreba ili ambicija. Takvite programi bi trebalo da imaat za cel uspe{na rehabilitacija, podobruvawe na moralot i povedenieto i nivnoto samopo~ituvawe. 78. Obrazovanieto bi trebalo da se soglada kako sistemska aktivnost {to kako i trudot mu dava ista polo`ba i osnoven pridones na tretmanot, a se sproveduva vo voobi~aenoto rabotno vreme i pretstavuva del na slu`benata programa za individualen tretman. 79. Zatvorskite upravi bi morale da mu posvetat posebno vnimanie na obrazovanieto na mladite zatvorenici, potoa na stranskite dràvjani i na zatvorenicite so posebni kulturni i etni~ki problemi. 80. Treba da se organiziraat specifi~ni programi na kolektivno obrazovanie za onie zatvorenici koi imaat posebni problemi kako na primer nepismenost i sli~no. 81. Vo ramkite na ostvarlivoto obrazovanie na zatvorenicite mora da se: a) Integrira so nacionalniot obrazoven sistem taka {to }e moè bez te{kotii da se prodolì po izleguvaweto od zatvorot. b) Organizira vo obrazovni ustanovi nadvor od zavodot. 82. Sekoja ustanova mora da ima bibilioteka koja e na raspolagawe na site kategorii zatvorenici, adekvatno snabdena so {irok raspon na knigi za razonoda i nau~na literatura, a zatvorenicite treba da se pottiknuvaat {to pove}e da ja koristat. Onamu kade {to e mo`no zatvorskata biblioteka bi trebalo da bide organizirana vo sorabotka so javnite bibilioteki. Fizi~ko vospituvawe, ve`bawe, sport i rekreacija

83. Zatvorskite sistemi mora da go sfatat zna~eweto koe go imaat pravilno organiziranite aktivnosti za fizi~ko i du{evno zdravje i vo soglasnost so toa da obezbedat soodvetno ve`bawe i rekreativni aktivnosti. 84. Zatoa pravilno organiziranata programa za fizi~ko vospituvawe, sport i ostanatite rekreativni aktivnosti bi trebalo da bidat sostaven del na programata za tretman i ostru~uvawe. Za taa cel treba da se obezbedi potreben prostor, uredi i oprema. 85. Zatvorskate upravi mora da obezbedat zatvorenicite koi u~estvuvaat vo ovie programi da bidat fizi~ki zdravi. Posebno treba da se obezbedi pod lekarska kontrola fizi~ko vospituvawe i terapija za onie zatvorenici za koi se potrebni. 273

86. Na sekoj zatvorenik koj ne raboti na otvoren prostor ili ne e vo ustanova od otvoren vid spored vremenskite priliki treba da mu se dozvoli barem eden saat vo tekot na denot za pro{etka, ili za soodvetni ve`bi na otvoren prostor i, dokolku toa e mo`no, za{tita od nepovolnite vlijanija na vremenskite priliki. Priprema za otpu{tawe

87. Na site zatvorenici bi trebalo da im se pruì pomo{ za uspe{no vra}awe vo op{testvoto, vo semeen ìvot i vrabotuvawe po otpu{taweto. Za taa cel treba da se sprovedat opredeleni postapki i potrebni kursevi. 88. Za zatvorenicite na podolgi vremenski kazni treba da se prezemat potrebni merki {to go ovozmoùvaat postepenoto vra}awe vo op{testviot ìvot. Ovaa cel moè da se postigne so sproveduvawe na poseben, predotpusen tretman, organiziran vo istata ili druga soodvetna ustanova, ili so usloven otpust pod nekakov vid nadzor kombiniran so konkretna podr{ka od op{testvoto. 89. (1) Zatvorskite upravi bi trebalo tesno da sorabotuvaat so socijalnite slu`bi koi im pomagaat na biv{ite zatvorenici vo nivnata rehabilitacija, osobeno vo pogled na semejniot ìvot i vrabotuvaweto. (2) Treba da se obezbedi pri otpu{taweto od ustanovata zatvorenicite da dobijat spored potrebite soodvetni dokumenti i da im se pomogne da pronajdat prikladno smestuvawe i rabota. Treba da se podmirat i so nu`ni sredstva za po~etok na ìvotot na sloboda i so prikladna obleka so ogled na uslovite i godi{noto vreme kako i da im se dadat pari potrebni da stignat do svoite odredi{ta. (3) Na pretstavnicite na soodvetni socijalni slu`bi bi trebalo da im se dozvoli pristap vo ustanovata i do zatvorenicite za da dadat celosen pridones kon programata za otpu{tawe i kon programite na pomo{ na zatvorenicite po otpu{taweto. V DEL Dopolnitelni pravila za posebni kategorii na zatvorenici

90. Zatvorskite upravi bi trebalo da se dr`at do Pravilata vo celost vo mera vo koja vo praktikata mo`e da se primeni zaradi dobroto na onie posebni kategorii zatvorenici za koi podocna se postaveni posebni pravila.

274

Neosuduvani zatvorenici

91. Ne kr{ej}i gi zakonskite odredbi za za{tita na individualnite slobodi kaj opredeluvaweto na postapkata na koi treba da se pridrùva vo tretmanot na neosudenite zatvorenici, na ovie zatvorenici koi se smetaat nevini dodeka ne im se dokaè vinata treba da im se ovozmoàt pogodnosti {to moàt da proizlezat od Praviloto 90, i ne smee da im se nametnuvaat drugi ograni~uvawa osven onie {to se neizbe`ni so kaznenata postapka i vo interes na bezbednosta na ustanovata. 92. (1) Na neosudenite zatvorenici treba da im se dozvoli vedna{ da gi izvestat svoite semejstva za zatvoraweto i komunicirawe so semejstvoto, prijatelite i licata so koi kontaktot e vo nivni interes. (2) Treba da im se dozvoli i primawe na poseti vo ~ove~ki uslovi ograni~eni edinstveno so takvi merki na bezbednost i nadzor {to se nu`ni za interesite na pravosudnata administracija i bezbednosta na ustanovata. (3) Ako nekoj od neosudenite zatvorenici ne sakaat da izvestat nikogo od navedenite lica zatvorskata uprava ne bi smeela toa da go stori samovolno, osven ako postojat opravdani pri~ini, kako, na primer, odredena vozrast, sostojba ili nedostatok. 93. Na neosudenite zatvorenici treba vedna{ po zatvoraweto da im se ovozmoì da izberat zakonski zastapnik ako takov im e dostapen, da primaat poseti od zakonskiot sovetnik so cel za svoja odbrana, da mu davaat doverlivi podatoci i od nego da primaat soveti i upatstva. Na nivno barawe treba da im se pruàt site potrebni olesnuvawa za taa cel. Posebno treba da se dozvoli koristewe na pomo{ od tolkuva~ vo site va`ni kontakti so upravata i pri iznesuvawe na odbrana. Policijata ili personalot na ustanovata smee da go nadzira, no ne i da gi prislu{kuva posrednite ili neposrednite razgovori me|u zatvorenikot i negoviot zakonski sovetnik. Smestuvaweto na neosudenite zatvorenici mora da se sprovede vo soglasnost so Praviloto 11 (3). 94. Neosudenite zatvorenici treba da se smestat vo oddelni prostorii, osven ako poradi opredeleni okolnosti toa bi bilo neprifatlivo. 95. (1) Na neosudenite zatvorenici treba da im se dozvoli koristewe na sopstvena obleka, pod uslov da e ~ista i prikladna. (2) Na zatvorenicite koi ne sakaat da ja koristat ovaa mo`nost treba da im se dade soodvetna obleka. (3) Ako neosudenite zatvorenici nemaat prikladna sopstvena obleka, treba da im se dade civilna obleka vo dobra sostojba so koja }e se pojavat vo sudnica ili }e ja koristat pri dozvolenite izleguvawa. 96. Na neosudenite zatvorenici sekoga{ koga e mo`no treba da 275

im se pru`i prilika za rabota, no toa ne smee da se bara od niv. Onie {to }e se odlu~at za rabota mora da bidat plateni kako i ostanatite zatvorenici. Dokolku postojat organizirani obrazovni kursevi ili ostru~uvawe za nekoj zanaet, neosudenite zatvorenici treba da se pottiknat da se vklu~at vo niv. 97. Na neosudenite zatvorenici treba da im se dozvoli na sopstven tro{ok ili na tro{ok na treti lica, da nabavat knigi, vesnici, pi{ani materijali i drugi sredstva koi se del na nivnoto zanimawe, vo soglasnost so interesite na pravosudnata administracija i bezbednosta i redot vo ustanovata. 98. Na neosudenite zatvorenici treba da im se dozvoli primawe na poseti i medicinski uslugi od nivniot li~en lekar ili stomatolog, ako za toa postojat opravdani pri~ini. Sekoe eventualno uskratuvawe na ovie prava treba da se obrazlo`i. Zatvorskata uprava ne e dol`na da gi snosi takvite tro{oci. Civilni zatvorenici

99. Vo zemjite kade zakonot dozvoluva zatvarawe po nalog na sudot ili bez vodewe na krivi~na postapka, licata {to se zatvoreni na toj na~in ne smeat da bidat izlo`eni na pogolemi ograni~uvawa i metodi na prisilba od realno nu`nite za so~uvuvawe na bezbednosta i redot vo zatvorot. Nivniot tretman ne smee da bide ponepovolen od tretmanot na neosudenite zatvorenici, so taa razlika {to mo`at da se prisilat da vr{at opredelena rabota. Du{evno bolni i umno rastroeni zatvorenici

100. Licata kaj koi }e se utvrdi du{evna bolest ne bi trebalo da se dràt vo zatvor, tuku treba {to pobrzo da se premestat vo soodvetna ustanova za du{eno bolni. (2) Specijaliziranite ustanovi ili oddelenija pod lekarska uprava bi morale da bidat na raspolagawe za posmatrawe i tretman na zatvorenicite {to se seriozno bolni i od drugite bolesti ili rastrojstva. (3) Lekarskata ili psihijatriskata slu`ba na kaznenata ustanova mora da obezbedi psihijatriski tretman na site zatvorenici na koi im e potreben. (4) Mora da postoi sorabotka so soodvetnite socijalni slu`bi za vo slu~aj na potreba da bide obezbedeno prodolùvawe na psihijatriskiot tretman i griàta po otpu{taweto.

276

II OBJASNUVAWA KON EVROPSKITE ZATVORSKI PRAVILA77 Naslov na orginalot: Explanatory memorandum relating to the European Prison Rules Revidirana evropska verzija na Standardnite minimalni pravila za postapuivawe so zatvorenicite UVOD

Me|unarodnata sorabotka na podra~jeto na penalnata politika i zatvorska problematika ve}e denes ima dolga i zna~ajna istorija. Vo ramkite na Sovetot na Evropa najva`nite tela so neposredna odgovornost vrz ovie podr~ja se Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot (European Committee on Crime Problems - CDPC) i Komitet za sorabotka vo vrska so zatvorskata problematika (Committe for Cooperation in Prison Affairs - PC-R-CP). Vo ramkite na statutot na Sovetot na Evropa i pod uprava na Komitetot na ministrite navedenite komiteti prestavuvaat tela za me|unarodna sorabotka vo Evropa i ja garantiraat potrebnata profesionalna i tehni~ka sigurnost vo izvr{uvaweto na svoite zada~i. Formalnata i moralnata nadle`nost na upravite na kaznenite ustanovi vo prv red e odredena od Evropskite standardni minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite i Evropskata konvencija za ~ovekovite prava. Novite Evropski zatvorski pravila se vovedeni za da go garantiraat modernoto i napredno organizirawe na zatvorskite upravi i idninata na tretmanot. STATUSOT I VLIJANIETO NA PRAVILATA

Pravilata nemaat status na zadol`itelen akt vo me|unarodnoto pravo, no sepak se op{to prifateni kako vistinski prakti~en kodeks na zatvorskata uprava i tretmanot na zatvorenicite. Zgora na toa, nacionalniot zakonski status na pravilata iako varira od zemja do zemja, vo sekoj slu~aj ima va`no vlijanie vrz moralot i prakti~nite standardi spored koi se usoglasuvaat zatvorskite upravi. Niz periodot vo koj im e priznata me|unarodna vrednost, a toa sega ve}e e 77

The European Prison Rules, Council of Europe Publishing, F-67075, Strasbourg Cedex, str. 29-70.

277

pove}e od polovina vek, posredno ili neposredno tie deluvaa vrz izdignuvaweto na standardite i odreduvaweto na minimumot na humani i dostoinstveni uslovi vo zatvorskite sistemi. Iako na toj na~in nivniot status se odnesuva na odreduvawe na na~inot na rabotata na zatvorskite upravi, tie nemaat golemi moralni i politi~ki obvrski kon zemjite ~lenki {to gi prifatile. Vo ponovata formulacija edna od najva`nite nameri be{e u{te pove}e da se naglasi dol`nosta na zatvorskite upravi da se pridrùvaat kon Pravilata i da go obezbedat nivnoto najgolemo vlijanie i avtoritet, na {to gi prisiluvaat nacionalnite inspekcii i krajnite stremeì na Sovetot na Evropa sodràni vo sovetodavnite procesi. SOVREMENI PRISTAPI KON PROBLEMITE NA KAZNUVAWETO

Se pogolemata zagriènost zaradi socijalnite i moralnite problemi vrzani za pra{aweto na javniot red, humanite vrednosti i, ~esto, sprotivstavenite op{testveni interesi i individualnite prava, predizvikaa potreba za preispituvawe na celite na zatvorskata kazna. Toa podednakvo se odnesuva na poimot na zatvorskata kazna kako sredstvo na op{testvena prisilba i na funkcijata na zatvorot vo ramkite na socijalnite slu`bi. Najva`nata promena vo pristapot kon tretmanot na zatvorenicite se gleda vo napu{taweto na sistemite vo prv red naso~eni na opredeluvaweto na stavovite i povedenieto na zatvorenicite, kako i na usvojuvaweto na modeli zasnovani na pottiknuvawe na razvojot na op{testvenite sposobnosti i li~nite mo`nosti koi }e ja pouspe{at negovata resociajlizacija. Zemeno vo celost, no imaj}i ja vo vid prirodata i serioznosta na krivi~nite prestapi, napraveno e va`no pomestuvawe od primenata na zatvorskata kazna kon nezatvorski merki i kon osudenici na pokratki vremenski kazni. Ovie promeni pridonesoa kon zna~itelno smaluvawe na zatvorskata populacija. Me|utoa se u{te zagriùva~kata sostojbata so zatvorskata populacija e posledica na se poseriozniot i poo~igleden kriminal vo op{testvoto, i na neizbe`nata reakcijata na vlastite na javnite nemiri. Toa predizvikuva golemi problemi vo rabotata na pogolemite zatvorski sistemi, a so toa i na zgolemuvaweto na zagriènosta so ogled na efikasnosta na tretmanot, fizi~kite i moralnite zatvorski standardi, efikasnosta na upravite kako i na soodvetnata podr{ka na profesionalnite i li~nite ambicii na personalot. Na nivo na zatvorskata uprava, izminatite decenii obeleìja dve naporedni pojavi, od edna strana liberalizacija i emancipacija na zatvorskite uslovi i tretmani, a od druga se pogolemi te{kotii vo rabotata na upravite. I dvata procesi se predizvikani ili zasileni 278

so promenliviot karakter na zatvorskata populacija, kako i so zgolemeniot interes na javnosta i nau~nite istraùvawa na podra~jeto na kaznuvaweto. Sovetot na Evropa ja vloì svojata energija i zna~itelni sredstva za razgeduvawe na ovie problemi i pruàwe upatstva vo forma na rezolucii i preporaki. EVROPSKI ZATVORSKI PRAVILA (1987)

Vo novite Evropski zatvorski pravila (Preporaka br. R (87)3) napraveno e pomestuvawe vo prioritetite i va`nostite koi, ne namaluvaj}i |i vo bilo koja smisla tradicionalnite vrednosti na koi tie se baziraat, gi uvaùva golemite promeni vo teorijata i praktikata spomnati vo ovoj uvod. Najva`noto pomestuvawe do nivo na prioritet se napraveni vo {est pravila na osnovnite na~ela koi pretstavuvaat osnova na celokupnata filozofija i moralniot kodeks vrz koi se zasnivaat Pravilata. Ovie {est na~ela gi sodràt kriteriumite na humanost, po~ituvawe na ~ovekovoto dostoinstvo, barawata na op{testvoto i metodite na rabota na upravata, koi zaedno pretstavuvaat usoglasen i efikasen temel na upravata na modernite zatvorski sistemi. Na tie sistemi tie im davaat bitno zna~ewe na moralno op{testveno ureduvawe, va`ni za dobroto na zatvorenicite, statusot na personalot i o~ekuvawata na civiliziranoto op{testvo vo sovremenite uslovi. Novite Pravila stavija poseben akcent vrz resocijalizacijata, kako {to e re~eno vo Praviloto 3, kako i na individualizacijata na tretmanot i prilagoduvaweto na sistemot kon tie celi. Priznaena e isto taka i vrednosta na podobrata organizacija na upravata, koja, pretstavuvaj}i postojan pritisok vrz op{testvenite sredstva, e od najva`no zna~ewe za odrùvawe i zgolemuvawe na efikasnosta i na standardite na administracijata i za koristeweto na posestrani i poneophodni tretmani koi postojat vo sovremenite zatvorski sistemi. Zatvorskata rabota, nau~noto i op{testvenoto obrazovanie se potvrdija kako fundamentalni aktivnosti vo sekoj pravilno i razvien sistem koj go sproveduva pozitivniot tretman. Soodvetno zna~ewe i se dava i na potrebata so cel za resocijalizacija, sekade kade {to e mo`no, da se podobri ve`baweto i iskustvoto svojstveno na ovie sistemski aktivnosti. Za da se zgolemi prioritetnoto zna~ewe na ovie va`ni elementi i nivnoto vlijanie vrz oblikot na zatvorskiot tretman predviden so novite Pravila dadeno im e pogolemo zna~ewe vo pogled na definiraweto i prezentacijata na ispravniot oblik na tretman. Istoto vaì i za polo`bata i ulogata na zatvorskiot personal koi se pokaàa bitni za pravilno upravuvawe so zatvorot i ispo279

lnuvawe na va`ni profesi-onalni barawa na upravata postaveni so cel za resocijalizacija. Voop{to zeemno celta im e podigawe na pragot na postojnite standardi i, so jakneweto na polo`bata na samite Pravila, da se pottikne natamo{noto podobruvawe na fizi~kite uslovi vo zatvorite i kvalitetot na upravata i tretmanot. Na tehni~ki plan, Pravilata se postaveni taka {to nivnata primena }e bide polesna vo praktikata i vo obu~uvaweto na perso-nalot. Ottamu Pravilata se postaveni logi~ki i so opredelen redosled koj, kako {to se o~ekuva, }e gi pojasni i naglasi nivnite celi. Zatoa po fundamentalnite i nepromenlivite Pravila od op{t vid sleduvaat poglavijata koi se odnesuvaat na upravuvaweto vo zatvorskite sistemi, personalot, kako i celite i na~inot na tretmanot, a posle niv dopolnitelnite pravila za tretmanot i potrebite na posebnite kategorii na zatvorenici. Kako {to ve}e e slu~aj so mnogu standardi sodràni vo Pravilata se razbira deka treba da se o~ekuva zatvorskite upravi da rabotat i da obezbedat sretstva na povisoko ramni{te od onie koi od niv se baraat. A, {to e u{te pova`no, vo slu~aite kade {to postojat te{kotii vo primenata se o~ekuva prezemawe na potrebni merki za re{avewe koi go spre~uvaat zadovoluvaweto na odredbite na Pravilata. Na podra~jata kade {to postojat postojani te{kotii, zatvorskite upravi moàt da pobaraat sovet i podr{ka od organite na Sovetot na Evropa. Celta na ovie Objasnuvawa e da bidat prakti~en raboten dokument koj treba da se prou~uva zaedno so Pravilata, i da ovozmoì poto~na interpretacija od ona koja bi bila mo`na vrz bara na tekstot na samite Pravila. Celta im e isto taka da ovozmoàt podobro razbirawe na Pravilata i zgolemuvawe na interesot za nivnoto vlijanie i prakti~nost na na~in koj }e gi stimulira natamo{nite podobruvawa vo pogled na tretmanot i upravata vo zatvorite. Objasnuvawata moàt da ponudat i vistinska pomo{ na onie upravi koi sakaat da postavat lokalni standardi so specifi~ni merki za razlika od onie koi bi bile mo`ni na me|unarodno nivo. Zatoa postojat i skrateni objasnuvawa od op{t karakter koi se odnesuvaat na sekoe poglavie na Pravilata, kako i specifi~ni objasnuvawa od prakti~no zna~ewe za sekoe poedine~no Pravilo, koe {to moè da bide primerno i korisno. Preispituvaweto na kaznenata politika i zatvorskiot tretman i upravata na koi taa politika se odnesuva, na po~etokot na ovoj uvod e najdelotvorno koga se izveduva vo kontekst so humanite vrednosti i op{testveni merki. Pokraj toa e naso~eno i na pra{aweto na uspehot i neuspehot na samite zatvorski slu`bi ili zatvorskite kazni kako rehabilitaciska funkcija. Ovoj princip ima nekoi negativni posledici za{to vo ovie uslovi te{ko e da se procenat takvi raboti na 280

na~in {to pravilno gi voo~uva slo`enite strani na problemot {to go priznava soodvetniot udel na op{testvenata odgovornost i gi izbegnuva {tetnite vlijanija na politikata i na zatvorskiot personal. Vo toj kontekst novite Pravila, sekade kade {to toa e mo`no, pretstavuvaat povtorno istaknuvawe na tradicionalnite humani vrednosti i na pozitivnata uloga na zatvorskite slu`bi naso~eni kon resocijalizacijata. Site ovie fukcii poadekvatno se proceneti so ogled na moralnite standardi i kvalitetot na nivnoto izveduvawe, odo{to so ogled na vistinskite podatoci vrz osnova na koi se ocenuva uspehot ili neuspehot vo relativno poednostaveni uslovi. Pravilata nudat ramka i standardi za toa. Kako takvi tie so akcent vrz humanite dimen-zii garantiraat podobro upravuvawe, pojasno definirawe na celite, poverodostoen nadzor i me|unarodna sorabotka, pogodni uslovi za unapreduvawe na zatvorskata uprava i tretmanot vo Evropa, i nov pottik za nivniot iden napredok. KOMENTAR

Uvod Bitni obele`ja na uvodnite to~ki na novite Evropski zatvorski pravila se navedeni vo op{ti crti vo uvodniot del na ovie Objasnuvawa. Tie to~ki poprecizno se rezimirani vo uvodniot del na novata verzija na Pravilata, za zaedno so samiite Pravila da gi istaknat va`nite odluki i na~elata {to ja inspirirale evropskata preformacija. Zatoa odlukite na Pravilata se formirani na na~in da gi opfatat stremeìte na zatvorskite upravi, na personalot i na zatvorenicite, vo eden koherenten pristap kon pozitiven realen i sovremen na~in na upravuvawe i tretman. So ogled deka povtornoto istaknuvawe na ve}e utvrdniet, kako i na naprednite standardi pridonese koj jaknewe na Pravilata, vovedeni se i odredbi da se zgolemi nivnoto vlijanie i da se pottikne sistemskata kontrola na zatvorskite uslovi i metodi na rabota so koristewe na Pravilata kako osnoven kriterium za tie va`ni funkcii. Jasno e deka preciznoto definirawe na ovie kriteriumi vo merlivi koli~ini }e varira od zemja do zamja so ogled na klimatskite i drugi lokalni uslovi i obi~ai. Ne bi bilo izvodlivo, pa duri ni prikladno, standardite koi vaàt vo lokalni uslovi da se naveduvaat vo me|unaroden dokument. Me|utoa toa bi moèlo da pomogne kon ispravno zatvorsko upravuvawe i vo politikata na razvoj kaj procenuvaweto na fizi~kite uslovi na zatvaraweto koi treba da se izrazat na nacionalno ramni{te vo soglasnost so odredbite na Pravilata, a voedno bi go olesnilo i nadzorot. Vo praktikata evropskite zatvorski upravi obi~no nosat odredbi koi se zna281

~itelno nad minimumot na normite opredeleni so Pravilata, taka {to novite odluki vo nikoj sklu~aj ne bi moèle da se najdat pod minimumot. Sekade kade {to postoe~kite uslovi }e dojdat pod nivoto na odredbite na Pravilata }e se smeta deka politikata i postapkata }e bidat naso~eni kon ispravawe na taa sostojba. Podatokot spomnat vo uvodot koj se odnesuva na mo`nosta na Sovetot na Evropa na zatvorskite upravi da im pruì sovet i podr{ka vo slu~aj na te{kotii vo sproveduvaweto na odredbite na Pravilata ili nekoi prakti~ni problemi, ima za cel da ja pottikne sorabotkata me|u evropksite zatvorski slu`bi vo ramkite na delokrugot na Sovetot. Vo kontekstot na op{tite programi na Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot postoi podra~je za ispituvawe na {irok spektar na globalni problemi, i za odreduvawe na najdelotvoren pristap kon idniot razvoj. Za zatvorskite upravi e u{te pozna~ajno toa {to pri Sovetot za penolo{ka sorabotka vo vrska so zatvorskata problematika postojat funkcii koi mu ovozmoùvat da ponudi sovet i tesno da sorabotuva so sekoja zatvorska uprava koja saka da gi koristi uslugite na Sovetot. Razmenata na podatocite vrzani za pra{awata na kaznuvaweto so koi rakovodi Upravata za pravni pra{awa, pretstavuva sredstvo za brza obrabotka na va`ni pra{awa za koi zatvorskite upravi bi moèle da posakaat da go iskoristat iskustvoto na drugi evropski sistemi vo vrska so osobenite podra~ja na te{kotiite ili na posebno aktuelnite interesi. Takvata sorabotka moè da izigra va`na uloga vo podobruvaweto na razbirlivosta na Evropskite zatvorski pravila za zatvorskiot personal i za javnosta i nivnata pogolema primena. Pri ocenuvaweto na primenata na Pravilata vo pogled na politikata, praktikata, obukata ili nadzorot, sekoga{ bi trebalo da se imaat na um ~etiri fundamentalni celi koi se izneseni na po~etokot na ovoj uvod. I DEL FUNDAMENTALNI PRINCIPI Od prviot del najva`ni se {est pravila za{to pretstavuvaat temel na filozofijata i na upravuvaweto vo bilo koj zatvorski sistem koj se zasniva na principite na humanost, moral, pravda i po~ituvawe na ~ovekovoto dostoinstvo koi se bitni elementi na modernoto civilizirano op{testvo. Odstapuvaweto od ovie pravila, ili nivnoto kompromisno tolkuvawe, ne bi trebalo da se prifati pod bilo koi uslovi. Nivnata cel e na site ostanati pravila da im posluàt kako fundamentalni normi na koi bez rezervi }e im se pridrùvaat site 282

zatvorski upravi {to gi prifa}aat Evropskite zatvorski pravila. 1. Praviloto e pro{ireno so referenca za soglasuvawe so Pravilata. Ne samo {to se naglasuva vrednosta na Pravilata vo pogled na ~ovekovoto dostoinstvo, tuku gi pravi i nadle`ni i prioritetni vo site onie aspekti na zatvorskata administracija na koi se odnesuvaat. 2. Odredbite na ova pravilo se odnesuvaat na poedinci, osnovite, i na~inot na ìvot vo slobodnite op{testva. Praktikata pokaùva deka ograni~uvaweto na vistinskoto religiozno uveruvawe ili moralnite normi, ponekoga{ moè da gi zgolemi te{kotiite. Takvite slu~ai moàt da se re{at na zadovolitelen na~in samo vo ramkite na lokalnite uslovi i sovremeniot na~in na razmisluvawe. Postojat i takvi okolnosti vo koi nekoi merki na pozitivna diskriminacija vo korist na poedinecot ili grupata bi moèle da bidat nu`ni. Vo tie slu~ai treba da se prezeme se za niv da im se pristapi so ~uvstvo na zdrav razum. Osnoven kriterium na praviloto koe bara po~ituvawe na individuata i negovoto uveruvawe bi trebalo da e vo soglasnost so takvite posebni postapki. Tie nikoga{ ne bi smeele da bidat na {teta na ostanatite poedinci ili grupi. 3. Delot na pravilata koi se odnesuvaat na tretmanot pretstavuvaat op{t pristap. Tie vo naj{iroka smisla imaat za cel da gi pokaàt site onie merki (rabota, op{testveno vospituvawe, obrazovanie, profesionalno obu~uvawe, telesno vospituvawe, priprama za otpu{tawe itn.) potrebi za odrùvawe na telesnoto i du{evnoto zdravje na zatvorenicite, resocijalizacijata i podobruvaweto na op{tite zatvorski uslovi. O~igledno e deka nivoto koe so ovie pristapi moè da se postigne vo praktikata zavisi od prilikite koi gi pruàat op{testvenite resursi, vremenskata dolìna na kaznata i zatvorskite uslovi. Me|utoa va`no e da se opredeli, kako {to toa go pravi ova pravilo, kratka i op{ta postavka so koja }e se rakovodi zatvorskata uprava vo svojata rabota i koja bi prestavuvala op{to merilo a proverka na odredbite i nivnoto izvr{uvawe. Pravilata za celite na tretmanot i sistemot se pro{iruvaat vrz osnova na ovie op{ti postavki i principi. 4. Vrednosta na redovniot nadzor e naglasena so prioritetot koj mu se dava kako na eden od osnovnite principi. Site zatvorski administracii bi morale da se griàt vo ramkite na utvrdenite krite-riumi da se najdat i barawa koi pretstavuvaat pravila. Na~inot na nadzorot i negovata polo`ba }e variraat od zemja do zemja. Uspe{nosta na inspekciskite slu`bi }e bide pogolema dokolku e pogolem stepenot na nivnata nezavisnost od zatvorskata uprava i redovnoto objavuvawe na rezultatite na rabotata. 5. Va`nosta na ova Pravilo e o~igledna sama po sebe. Toa se 283

gleda po negovoto vklu~uvawe vo novite Pravila kako edno od osnovnite principi. 6. Toa e novo pravilo od fundamentalno zna~ewe za uspe{na i prakti~na primena na Pravilata. Pravilata se posebno zna~ajni za personalot za da {to podobro ja sfati svojata uloga i da go nadopolni znaeweto za osnovnite kriteriumi vo zatvorskata uprava. II DEL UPRAVATA VO ZATVORSKIOT SISTEM

Priem i zapi{uvawe na zatvorenicite vo zatvorskata kartoteka Pri vodeweto na zatvorskata administracija osobeno se va`ni formalnostite okolu priemot na zatvorenicite zaradi vospostavuvawe na zdrava klima i ramnoteà me|u formalnata efikasnost i pozitivniot stav sprema lu|eto koi neizbe`no se izloèni na anksioznost. Fizi~kite uslovi i seto {to e va`no okolu priemot na zatvorenicite bi trebalo kolku {to toa e mo`no da se odredi i sprovede imaj}i go vo vid osnovnovniot princip. ôve~ko i tolerantno postapuvawe pri priemot vo zatvorskata ustanova vo golema mera moè da pridonese kon moralot i povedenieto na poedinecot, zatvorenicite i zatvorskiot personal. Kaj zatvorenicite bi trebalo da se predizvika ~uvstvo deka postapkite koi se sproveduvaat se va`ni i im se podredeni na poedinecot za polesno da gi podnesuva problemite na koi }e naide vo zatvorot i eventualnoto premestuvawe i da gi zadovoli svoite li~ni problemi. Personalot bi trebalo da ja sfati nu`nosta na ovie postapki za delotvorno i pravilno upravuvawe so ustanovata i {to podobro ostvaruvawe na svojata uloga i tretmanot na zatvorenicite. Podocna }e se navratime na nu`nosta na sfa}aweto na postapkata na priem kako prv ~ekor na celosniot program za otpu{tawe. 7 i 8. O~igledno e deka pravilata koi se odnesuvaat na priemot i zapi{uvaweto na zatvorenicite vo kartotekata ne predizvikale nikakvi posebni te{kotii vo praktikata. Kaj preformuliraweto na Praviloto 7 povtorno e naglaseno deka treba da se vodi smetka za se pogolemata upotreba na kompjuteri, sega i vo idnina. Kako rezultat na toa, arhivite pove}e ne bi bile potrebni. Celta i to~nosta na podatocite koi bi trebalo da se zapi{at i so~uvaat najpove}e }e zavisat od upravniot sistem na oddelna administracija i tehnologijata na obrabotka na takvite podatoci. Ottamu kvantitetot na zapi{anite informacii }e varira, no bi trebalo da se vklu~at i informaciite navedeni vo Praviloto 8. Upotrebata na kompjuterite go pravi va`no sproveduvaweto na soodvetna za{tita na privatnosta i tajnosta na li~nite 284

podatoci vo sistemot. To~noto i pravilnoto vnesuvawe na podrobnostite za priemot na zatvorenikot vo ustanovata e va`no za so~uvuvawe na individualnite prava i za{tita od arbitrerna prisilba koja bi moèl da ja vr{i zatvorskiot personal. Isto taka e va`no i za pravilnata istraga po àlbite do koi moè da dojde za vreme na zapi{uvaweto ili podocna. 9. Normalniot {ok koj go doìvuvaat lu|eto koga }e se najdat vo zatvorska ustanova ~esto e potenciran so li~nite problemi povrzani so nivnite semejstva, prijatelite ili rabotata, a koi zatvorenicite bi sakale {to podobro da gi re{at. Pozitivniot stav sprema tie problemi vo momentot koga se najizrazeni, se smeta za ispraven i relevanten. Za àl, okolnostite pod koi se vr{i priemot na zatvorenicite koi ~esto doa|aat od istra`niot zatvor vo golem broj, moàt da bidat mnogu nezgodni vo praktikata, osobeno vo pova`ni ustanovi. Me|utoa so cel za pohumana procedura i pouspe{no upravuvawe so zatvorot, potrebno e da se aktiviraat site raspoloìvi sili vo re{avaweto na toj problem. Od fundamentalno zna~ewe se: iskusniot personal, prikladen nadzor nad zatvorenicite i mislewe na specijalisti koga toa e potrebno. Isto taka ne bi smeelo da se zapostavi privatnosta i mo`nosta za {to pobrz kontakt so rodninite ili prijatelite, ako e mo`no po pat na telefon ili dopi{uvawe. Pismenite informacii za raboti od li~na priroda moàt da bidat korisni a zatvorenicite, da se soo~at so svoite sopstveni problemi, i za nao|awe na soodveten personal za pomo{ na zatvorenicite. 10. Baraweto na ova Pravilo se odnesuva na celosniot proces na pripremawe na zatvorenicite a otpu{tawe i eventualna resocijalizacija. Nivoto do koe ovie pripremi }e uspeat zavisi od brojni faktori. Tie se odnesuvaat na vremenskata dolìna na kaznata, raspoloìvite resursi za pripremawe na individualnite programi, kako i na sposobnosta na upravniot sistem da gi zabeleì, aùrira i procesira bitnite podatoci. Stepenot do koj direktorot moè li~no da bide vklu~en vo nadzorot i odobruvawetio na takvite programi }e zavisi od okolnostite. Sepak direktorot }e mora sekoga{ da bide izvesten da go sproveduva op{tiot nadzor na ovoj vaèn vid na zatvorskata administracija i tretman. Dostapnosta na informaciite za li~nite programi na zatvorenicite, po pravilo, treba da bide ograni~ena samo na personalot ili drugi lica koi se ovlasteni od soodvetni avtoriteti kako {to se zatvorskata uprava ili sudovite. Vo novata verzija na ova Pravilo vnimanieto e naso~eno na personalot koj neposredno e nadleèn za griàta kon zatvorenicite. So toa se saka da se naglasi èlbata za postignuvawe na najvisok stepen 285

na vklu~uvawe na celiot personal odgovoren za upravuvawe i tretman na zatvorenicite. Delot koj se odnesuva na izve{taite na psihijatrite e ispu{ten ottamu {to se ~ini deka stepenot do koj tie izve{tai se nu`ni ne zaslu`uvaat takvo istaknuvawe. Vo sekoj slu~aj, upatuvaweto na osudenoto lice na psihijatar bi trebalo da bide odgovornost na lekarot ~ii izve{taj se bara. RAZMESTUVAWE I KLASIFIKACIJA

Fundamentalnata opravdanost na moderniot kaznen tretman vo zatvorskite ustanovi zavisi od diferencijacijata na instituciite, razvojot na ovie sistemi i validnosta na procesot na klasifikacijata i razmestuvaweto na zatvorenicite koi se najsoodvetni na individualnite potrebi. Ottamu e va`no kaj distribucijata na resursite koi im se dostapni na zatvorskite sistemi i kaj odreduvaweto na na~inot na tretmanot i obu~uvaweto na personalot, za da im se dade najefikasen pridones, zatvorskite administracii da pobarat op{ta strategija so koherentni i sistematski kriteriumi i potreben administrativen aparat, kako bi moèla taa strategija da se sprovede. Pravilata vo ovoj del pretstavuvaat poednostaven sistem na takvi kriteriumi i vistinski pokazatel na glavnite kategorii od koi zatvorskite administracii po pravilo }e o~ekuva da da gi odredi posebnite ili odvoenite postapki za razmestuvawe ili tretman. 11. Prviot perincip na ova Pravilo e onoj od t. 11. 1 a gi utvrduva glavnite kriteriumi na koi treba se zadovolat koga zatvorenicite se izloùvaat na opredelen tretman. Delot za posebnite barawa na tretmanot ne bi trebalo da gi vklu~uva samo potrebite na osposobuvawe tuku i drugite faktori za koi se zboruva vo Praviloto 12. Iskustvoto vo poslednite godini nastojuva da gi izmeni porane{nite razmisluvawa za potrebata od segregacija na nekoi zatvorenici. Modernata penalna filozofija pove}e ne bara strogo odvojuvawe na mladite od postarite, maìte od ènite i na osudenite od neosudenite lica. Ovie pravila se zna~i popustlivi so uveruvawe deka vo takvi slu~ai bi moèlo da ima obostrani koristi, ili barem da nema sprotivni efekti ako se dozvolat nekoi kontakti pome|u razli~nite kategorii na zatvorenici. Vo nekoi okolnosti zna~i bi moèle da imaat korist od u~estvuvaweto vo zatvorskite aktivnosti so postarite zatvorenici. Istoto moè da se zabeleì i kaj me|usebnoto u~estvu-vawe na maì i èni vo ista programa koja se odnesuva na nivniot tretman vo zatvorot. Ovie pravila isto taka moè da im pomognat i na neosudenite zatvorenici na koi rabotata ili nekoe drugo tretmansko 286

iskustvo ne im e dopu{teno ili im e limitirano, za davawe prilika da go koristat ona {to i e dostapno na kategorijata na osudenite zatvorenici. 12. Kaj pove}eto zatvorski sistemi osnovnata cel na smestuvaweto na zatvorenicite vo zatvorska ustanova vo blizinata na nivnite domovi, {to im odgovara na nivnite potrebi, vo opredeleni slu~ai }e bide popre~ena so mo`nosta na opasno ili rastroeno povedenie. Ova Pravilo e preoblikuvano so cel da mu se pruì pozitivno zna~ewe. Praviloto go sodrì i poimot na klasifikacijata kako bi se naglasila potrebata posebno kriti~ki da se razgledaat slu~aite na onie zatvorenici na ~ii tretman i razmestuvawe vakvite razgleduvawa bi deluvale sprotivno. Poèlno e tie da ne bidat neprestano vo ponepovolna polo`ba zaradi po~etnata klasifikacija i treba da se pottiknuvat vo uveruvaweto deka i nivnata situacija moè da se podobri. Idealno gledano, nivnata kategorizacija i razmestuvawe ne bi trebalo da zavisi od procenkata na idnoto povedenie, tuku od posmatranoto povedenie. Izvesno e deka ponekoga{ }e ima i kompli-cirani slu~ai za koi zatvorskite upravi nosat polna odgovornost za javniot interes i sigurnosta na personalot, pri {to nivnite odluki moàt da ja zagrozat sigurnosta, duri i toga{ koga o~igledno se naso~eni protiv dobroto na zatvorenicite. Toa e najva`nata pri~ina za eden sistematski pregled vo takvite slu~ai i upatuvawe kon povisokiot avtoritet ako toa se pokaè potrebno. 13. Evidentno e deka najdobrite rezultati na tretmanot }e proizlezat od posebno opredeleni, i kon celite na tretmanot prilagodeni, razmestuvawa i raspoloìvi resursi. Mnogu ~esto slu~aite vo praktikata zatvorskata administracija ja onevozmoùvaat vo toa. Praviloto e va`no za da se naglasi pristapot na koj ovie idei bi trebalo da se zasnovuvaat. SMESTUVAWE

Pravilata neposredno se odnesuvaat na osnovnite minimalni standardi koi {to }e gi garantiraat humanite i pristojni fizi~ki uslovi za `ivot na zatvorenicite. Treba da se utvrdat dva vida na generalizacii. Prviot zboruva deka ova podra~je pretstavuva opredelena te{kotija na zatvorskata uprava vo sistemot kade {to postoi star ili mo`ebi zastaren na~in na smestuvawe, i/ili kade {to sre}avame seriozni problemi so zatvorskata populacija, neprestana prenatrupanost, a so toa i zgolemen pritisok kon potrebata na re{avawe na smestuvaweto i osnovnite uslugi. Drugiot se odnesuva na vlijanieto na smestuvaweto na zatvor287

skite uslovi i posledicite na rabotata na personalot, tretmanot na zatvorenicite i moralot. Sepak, se u{te e potrebno da se sproveduvaat merki za podobruvawe na uslovite vo starite zatvori po pat na podobruvawe na na~inot na smestuvaweto kako i da se vodi grià za niv pri planiraweto na novite kapaciteti. Vo dvata slu~ai mnozinstvoto na zatvorskite upravi vo Evropa vloùvaat energija i sredstva za postignuvawe na celite za koi se odgovorni. Vo ramkite na ovie pravila treba da se utvrdat lokalnite specifi~nosti i upravnata praktika za da bidat celosni. Koga se raboti za prroblemite na smestuvaweto na ovie ramni{ta, treba da se imaat na um po{irokite sfa}awa vo vrska so barawata na upravite, potoa humanata dimenzija na sistemskiot model i aktivnostite, i po{irokite op{testveni faktori. Smestuvaweto bi trebalo da se usoglasi so standardite na opredeleni poravila i da se sproveduva taka {to }e ja kreira sredinata koja }e gi pottiknuva pozitivnite stavovi na personalot i na zatvorenicite sprema celite na tretmanot i resocijalizacijata. Bi trebalo da se bide delotvoren vo praktikata za upravuvaweto i sigurnosta na zatvorot i prifaliv vo op{testvenite uslovi. Toa se o~igledno dolgoro~ni pristapi; barawata koi gi postavuvaat pravilata se od neposreden i rutinski karakter. I ednoto i drugoto bi trebalo da se smeta kako komplementarno vo humana i progresivna smisla {to prestavuva vaèn faktor vo principite koi go istaknuvaat zna~eweto na Praviloto 1. 14. Ve}e od porano e poznato deka istoriskite pri~ini i izvr{nata praktika sozdavaat problemi vo vrska so barawata na Pravilata. Zgora na toa opredeleni problemi predizvikuva i smestuvaweto na pove}e zatvorenici vo edna soba. Ne moè da se ne|ira deka zatvorenicite bi trebalo da se smesuvaat vo oddelni sobi ako tie toa go sakaat. Iskustvoto isto taka go pokaùva i toa deka nekoi zatvorenici pove}e sakaat da delat soba, dodeka drugi koi se podlo`ni na stres ili nakloneti kon samoubistvo, moàt da imaat korist od toa. Za toa site zatvorski upravi mora da vodat grià, ne samo kako na politi~ki problem, tuku i vo vrska so individualnoto smestuvawe na operativno ramni{te. Stavot vo Praviloto 14 za prednostite na zaedni~koto smestuvawe treba da se primenuva i na koristeweto na prostoriite prilagodeni za smestuvawe na dva ili pove}e zatvorenici vo kelija ili soba zaradi nivniot tretman. Vo slu~aite koga sobite se delat od potreba, ili koga za toa }e re{i zatvorskata uprava treba da se vodi grià da se sprovede soodveten nadzor i da im se dadat adekvatni informacii na zatvorenicite. Vo nekoi situacii poèlni se posebni sistemi na no}no komunicirawe. Treba da se vodi soodvetna kartoteka vo vrska so deleweto na sobite od dvete navedeni pri~ini, kako bi se ovozmoìl 288

redoven i ispraven nadzor {to go sproveduva zatvorskata uprava na adninistratien i operativen plan. 15. Kako {to ve}e e kaàno, poèlno e specifikaciite na standardite da bidat utvrdeni na nacionalno ramni{te, za barawata na ova pravilo da se ispolnat vo soglasnost so lokalnite uslovi i praktika. 16. Ova e u{te edno pravilo za koe se poèlni lokalni podatoci i praktika. Toa e modificirano da bide {to porealisti~no vo praktikata i da ja potvrdi okolnosta deka moderniot razvoj vklu~uva i voveduvawe na klima uredi i nov vid na smestuvawe. 17. Ova va`no Pravilo ne moè{e da se sprovede zaradi neprikladnite sanitarni uredi vo najgolemiot broj na stari i prenatrupani zatvorski prostorii. Treba da se znae deka ova e od fundamentalno zna~ewe za Praviloto 1 ~ie zadovoluvawe bi trebalo da ima prioritet vo razvojnite planovi na site zatvorski upravi koi go imaat toj problem. 18. Istite razmisluvawa izrazeni vo vrska so Praviloto 17 vaàt i za ova Pravilo. Vo toa e vklu~en i onoj del koj se odnesuva na nivnoto slobodno preformulirawe vo soodvetni priliki kako bi se sledel razvojniot trend sprema ovoj aspekt na zatvorskiot ìvot vo koj e mo`no da se pottikne odgovornost i izbor na personal koj bi go podobril tretmanot i osposobuvaweto na zatvorenicite. 19. Ova Pravilo iako voop{teno prifateno kako temelna odgovornost za zatvorskaat uprava i kako prioritetno vo rutinskite postapki, vo opredelneni okolnosti predizvika zgolemuvawe na te{kotite. Tie se odnesuvaat na odrùvaweto na resursite, individualnata odgovornost na zatvorenicite za svoite sobi kako i protesni demonstracii. Restrikcijata na prethodnoto pravilo za zatvorskoto smestuvawe e otstraneta za da se sfati na koj na~in op{tiot interes i moral na zatvorskaat ustanova se zasnivaat i na potrebata ostanatite delovi na zgradata da se odràt vo dobri i ~isti uslovi. Personalot go ima istoto pravo toa da go o~ekuva od rabotnoto i rekreativnoto smestuvawe, kako i zatvorenicite. Striktnata primena na ova Pravilo vo site delovi na zatvorot }e mu sluì na op{tiot interes. LI^NA HIGIENA

Pottiknuvaweto na zatvorenicite kon odr`uvawe na li~nata higiena so prikladni merki i sredstva bi trebalo da bide od prioritetna va`nost i glaven faktor vo tretmanot i osposobuvaweto. 20 i 21. Najva`niot toaleten pribor na koj se misli kaj ovie pravila bi trebalo da bide besplaten i so izborot i kvalitetot kon289

zistenten vo sekojdnevnata praktika. Sekade kade {to toa e mo`no bi trebalo da bidat na raspolagawe berberski uslugi. Zatvorenicite bi trebalo da imaat prilika samite da si kupuvaat dopolnitelni toaletni sredstva po sopstven izbor. Vodata za miewe, kade {to toa e mno`no, bi trebalo da bide i topla i ladna. OBLEKA I POSTELNINA

Kvalitetot i higienata na oblekata se od osnovna va`nost a dostoinstvoto i samopo~ituvaweto na site lu|e. Vsu{nost, toa e aspekt na zatvorskiot ìvot koj moè da stane nesrazmerno vaèn za licata na koi im e smalena mo`nosta na sopstven izbor i koi imaat zgolemeno ~uvstvo na odbojnost zaradi neobi~niot i standardizi-raniot kvalitet na zatvorskata obleka. Na poedini kategorii zatvorenici, na primer èni ili maì koi se pod istraga ili osudeni lica, se pove}e im se dozvoluva da nosat sopstvena obleka. Toa se pokaùva korisno vo kontekstot na moderniot pristap na resocijalizacijata koj se stremi kon voobi~aenosta i potrebata da se brani li~nosta na ~ovekot {to ima nesoborliva va`nost vo postignuvaweto na taa cel. Koga toa ne e mo`no, zaradi golemite tro{oci na nadzorot i higienata, zatvorskata uprava e dol`na da ovo`moì zadovoluvawe na kvalitetot na higienata na oblekata i postelninata i da se griì za nivnoto redovno menuvawe. 22. Bez ogled dali oblekata na zatvorenikot e negova sopstvena ili zatvorska, vo sekojdnevniot zatvorski ìvot upravata bi trebalo da se griì a nivnoto odrùvawe i perewe. Posebno e va`no zatvorenicite koi rabotat na otvoreno ili se izloèni vo javnosta da ja nosat od nekoi drugi pri~ini, kako {to e posetuvawe na nadvore{ni obrazovni ustanovi ili pojavuvawe na sud, ne bi trebalo da bidat oble~eni vo prepoznatliva zatvorska obleka. Na zatvorenicite, koga toa e mo`no, bi trebalo da im se dopu{ti za vreme na posetite da nosat soodvetna civilna obleka, a personalot mora vo sekoj slu~aj, da obezbedi za tie priliki oblekata da bide ~ista i uredno odrùvana. Dobriot izgled na zatvorenikot ednakvo e vaèn kako za niv samite, taka i za onie koi gi posetuvaat. Mora da stane imperativ zatvore-nicite da bidat ~isto i prikladno oble~eni koga se nadvor, na rabota ili zaradi obrazovenie. Koga rabotat vnatre vo zatvorot treba isto taka da se vodi smetka za prikladnosata na oblekata, sekako imaj}i ja vo vid sigurnosta i prirodata na rabotata. 23. Ova pravilo se odnesuva na oblekata koja zatvorenicite ja nosat ili ja vnesuvaat vo zatvorot. Pri priemot vo zatvor oblekata mora da se pregleda, popi{e i, ako toa e potrebno, da se ispere ili 290

is~isti pred povtorno da se izdade ili da se skladira vo zatvorot. Potrebna e soodvetna rutinska postapka i grià spremenata li~na obleka da se odrùva vo ispravna sostojba za da moè povtorno da se izdade vo bilo koe vreme ili pri otpu{taweto. 24. Vidot na krevetite i postelninata koja ja imaat zatvorenicite }e zavisi od klimata i voobi~aenite lokalni standardi. Za kvalitetot, ~istotata i odrùvaweto na postelninata vredi istoto {to i za oblekata. Krevetite i postelninata mora da bidat vo ispravna sostojba i redovno rutinski da se kontroloiraat. HRANA

Naglasuvaweto na va`nosta na hranata za op{toto dobro zdravje i moralot na zatvorenicite nikoga{ ne e preterano. I hranata i vodata se osnovi za odrùvawe na samiot ìvot i neizbe`no se vo fokusot na vnimanieto na lu|eto koi poradi zlostorstvo se izloèni na monotoniot zatvorski ìvot. Kvalitetot na hranata, serviraweto i posluùvaweto moàt da bidat glaven faktor pri ocenkata za griàta i odgovornosta na upravata prema zatvorenicite. Toa e mnogu va`no so ogled na nivniot op{t stav sprema celokupniot proces na tretmanot i osposobuvaweto. Lo{ata hrana, ako pokraj toa e i lo{o servirana, moè da bide pri~ina na seriozni nezadovolstva. Za àl, uslovite vo mnogu prenatrupani zatvori ili onie so zastaren vid na prostorii i uredi za podgotvuvawe na hranata go ote`nuvaat serviraweto i distribuiraweto na hranata na zadovolitelen na~in. Edna od fundamentalnite stavki vo upravuvaweto na zatvorot e snabduvaweto na hranata {to bara osobeno vnimanie i ima za cel na zatvorenicite da im ovozmoì i dieta, i zemawe obroci vo termini koi {to e mo`no se pobliski do prose~nite standardi nadvor od zatvorot. Direktotite na site zatvorski ustanovi treba samite da mu posvetat posebno vnimanie na ovoj vid na svojaat odgovornost vrzana za upravuvaweto so zatvorot i da obezbedat snabduvaweto so hrana da bide usoglaseno so zatvorskite standardi i da ja podobri op{tata klima na ìveewe vo zatvorite. Sistemot na modernata kujnska oprema i uredi ovozmoùvaat zadovoluvawe na potrebite na zatvorenicite na koi im e potrebna posebna dieta od zdravstveni, kulturni ili religiozni pri~ini, kako i na onie na koi im e potrebna hrana vo pokratki intervali i vo nevoobi~aeno vreme. Zatvorskata uprava bi trebalo da go sledi takviot razvoj vo nadvore{nata zaednica i po pat na obnovuvawe, obu~uvawe i nadzor, da ovozmoì zatvorskiot personal koj se griì za nabavuvaweto na hranata da bide kompetenten za odrùvawe na baranite standardi. 291

25. Za da se zadovolat barawata na ova Pravilo }e bide potrebno povrzuvawe so zdravstvenite slu`bi i sorabotka na zatvorskiot, medicinskiot personal so lokalnata uprava, na voobi~aen na~in. ZDRAVSTVENI SLU@BI

Zatvorskite ustanovi bi trebalo da imaat zdravstveni slu`bi organizirani spored standardnite koi spored kvalitetot moàt da se sporedat so onie vo po{irokata zaednica. Tie se od posebna va`nost vo zatvorskata sredina za{to na eden isklu~itelen na~in gi odrazuvaat standardite na ~ove{tvoto, i grià karakteristi~na za zatvorskiot sistem. Vo rakovodeweto so ovie slu`bi profesionalnosta i efikasnosta bi trebalo da se odrùvaat na visoko ramni{te po pat na kriteriumi kako {to se obnovuvawe, razvivawe, obu~uvawe i redoven nadzor od strana na avtoriteti vo upravata koi ne se neposredno vklu~eni vo sekojdnevnata rabota na zdravstvenite slu`bi. So cel za podobruvawe na medicinskite uslugi, isto taka mnogu e va`no zdravstveniot personal da se osposobi so ogled na nivnata uloga vo lekuvaweto ili vo neguvaweto. Zatvorskiot lekar treba da prezeme odgovornost za davawe pomo{ i nadgleduvaweto na obukata na zatvorskiot personal, i za negova sekojdnevna rabota vo zatvorskite ambulanti i bolnici. Bi trebalo da se iskoristi prednosta na dostapnite medicinski resursi za na zatvorenicite da im se ovozmoì koristewe na specijalizirani sredstva i da se iskoristi tesnata integracija so nadvore{nite slu`bi kako podr{ka na op{tiot pristap kon tretmanot. Zatvorskite lekari imaat dvokratno te{ka odgovornost. Tie se odgovorni na direktorot na zatvorot za adekvatno izvr{uvawe na svojata dol`nost. Isto taka imaat direkna obvrska sprema zatvorenicite koi se nivni pacienti i odgovornost za nivnoto zdravje voop{to. Ne e lesno sekoga{ da se usoglasat dvete ulogi. Osven toa zatvorskiot zdravstven personal e ~esto vo fokusot na osporuvanoto sfa}awe na prirodata na odnosot me|u niv, zatvorskata uprava i zatvorenikot kako pacient, vo sredina koja e o~igledno od prisilen karakter. Tie raspravi se odnesuvaat i na pra{aweto na zadolìtelniot ili dobrovolniot tretman i pravoto na izbor na lekar. Ne e mo`no da se pronajdat univerzalno prifatlivi odgovori na taka kompliciranoto i mnogu emotivno pra{awe. Sekoe op{testvo, a vo negovii ramki i zatvorskiot sistem, mora da se opredelat za svoj sospstven stav. Me|utoa nekoi principi ne moàt da se menuvaat i treba da se smetaat za najvisoki i nepromenlivi. Tie zboruvaat za primarnata odgovornost na zdravstvenite slu`bici i personalot za zdravjeto na zatvorenicite 292

koi se vo nivna nadle`nost: za toa deka odlukite i zdravstveniot tretman moàt da se sproveduvaat vrz osnova na profesionalen sovet i isklu~itelno vo interes na zdravjeto i dobroto na bolniot zatvorenik. Bilo koja izvr{na odluka od strana na zatvorskata uprava koja go nadminuva ili e vo sprotivnost so misleweto na lekarot treba da mu se prijavi na povisokite instanci i da se preispita. 26. Ova e osnovno Pravilo vo vrska so zdravstvenite slu`bi vo penalnite ustanovi. Osnovata vrz koja ovie slu`bi se organizirani }e se menuvaat spored prirodata i organizacijata na nacionalnite zdravstveni slu`bi i potrebite na opredeleni ustanovi. Vo ova Pravilo va`na e kompatibilnosta me|u zatvorskata uprava i op{tite zdravstveni organizacii vo vrska so fizi~kite sredstva, zdravstveniot personal ili na~inot na bolni~koto lekuvawe koe mora da se obezbedi. Ovoj op{t prisatp upravata mora redovno da go nadgleduva i povremeno da go nadzira zaradi podobar kvalitet i u~inok. 27. Se ~ini deka sekoj od propisite vo ova Pravilo predizvika golemi te{kotii vo praktikata i zaradi toa ne moè generalno da se primenuva, Me|utoa izgleda deka vo sekoj slu~aj e potreben soodveten stepen na lekarski sovet. Za polesna primena na ova Pravilo izvr{eni se nekoi dopolnuvawa so usovr{uvawe na referencite koi mu davaat odgovrnost na nadle`niot avrtoritet, namesto seta odgovornost za davaweto soveti i za nadzorot da se prefrli samo na medicinskite slu`benici. Natamu, onoj del koj se odnesuva na telesnoto vospituvawe i sportot e izostaven, me|utoa e pomesten vo pravilata za tretmanot. Drugiot del na praviloto e vaèn element za pravilno upravuvawe so penalnata ustanova i mu dava izvesna va`nost na raspredelbata na vlasta i nejzinata odgovornost. 32. Praviloto e dopolneto so stav za slu`bite dostapni od nadvore{nata zaednica, za potrebata nivnite prednosti podobro da se iskoristat vo rabotata na zatvorskite zdravstveni slu`bi i rehabilitacijata na zatvorenicite so ogled na nivnite telsni i psihijatriski potrebi. Isto taka se odnesuva na prodolùvaweto na zdravstveniot tretman koj zapo~nal pred doa|aweto vo zatvorot, ili na lekuvaweto zapo~nato vo zatvorot, a koe treba da se prodolì po otpu{taweto. Posebno treba da se razgleda op{testveno medicinskoto zgriùvawe na zavisnicite od drogi. DISCIPLINA I KAZNUVAWE

Odr`uvaweto na disciplinata i voveduvaweto na kazneni merki za nejzinoto kr{ewe, pretstavuva edno od naj~uvstvitelnite, a so toa i 293

najva`no pra{awe na zatvorskata uprava. Vo tie raboti e va`no po pat na humana i realisti~ka politika, visok profesionalen standard i specifi~no osposobuvawe da se obezbedi adekvatna i ispravna odluka so koja se sproveduva nu`niot nadzor ili sankcija. Pravedeni i efikaseni sistemi na kaznuvawe se potrebni za zadovoluvawe na op{tite principi i interesi na op{testvoto, na zatvorskiot perso-nal i na samite zatvorenici. Ispraven nadzor i primerna disciplina, so ogled na povedenieto na licata i op{testvenite aktivnosti vo zatvorite, se nu`ni za zadovoluvawe na primarnite celi na tretmanot za vreme na izdrùvawe na kaznata. Natamu, op{testvoto ima pravo da o~ekuva vo zatvorot da vladee disciplina, za{to sigurnata i efikasnata rabota na personalot, i nivniot udel vo tretmanot, zavisat od toa. Sepak, disciplinata sama po sebe ne e cel na upravuvawe so zatvorot. Zada~ata na upravata e da sozdade takva sredina vo koja moàt da se ispolnat propi{anite nameri na zatvorot. Va`no e da se obezbedi soodvetna polo`ba i dostoinstvo na zatvorenikot i pravila na ~esen odnos (fair play). Ottamu novite pravila opfa}aat rutinski disciplinski postapki, ne tolku kazneni ili soodvetni vo negativna smisla, kolku pozitivni so ogled na celta i primenata. 33. Praviloto e pro{ireno za da gi opfati po{irokite i pozitivni pristapi izneseni vo uvodot na ovoj del od Pravilata. 34. Moèbi e nepotrebno da se naglasuva nepobitnosta na prviot del na ova Pravilo. Sepak negovata priemna e sestrana, a iskustvoto pokaùva deka e presudno za neospornosta i prifatlivosta na disciplinskite pravila i postapki. Drugiot del se odnesuva na barawata sprema zatvorenicite vo pogled na disciplinata. Zada~ata mu e, vo kontekstot na ova va`no pravilo, da istakne deka striktnoto pridrùvawe na prviot del ne bi smeelo da go spe~i u~estvoto na zatvorenicite vo dozvolenite aktivnosti vo zatvorot. Vo nekoi od niv na zatvorenicite moè da im se dade prilika za ve`bawe vo rakovodeweto, na na~in korisen za aktivnostite vo celost, kako i za nivniot individualen razvoj ili tretman. Takvite aktivnosti moàt da bidat od golema korist blagodarenie na tvore~kite pristapi. Sepak va`no e tie da bidat organizirani i nadgleduvani, kako bi bile {to poblizu do celite i osnovnite barawa na ìvotot vo zatvorot na koi ova poglavie na Pravilata glavno se odnesuva. 35. Ova pravilo formira va`na ramka vo koja bi trebalo da funkcioniraat pravilata za odrùvawe na disciplinata. So toa e istaknata va`nosta na zakonskata osnova i op{tite kompetencii na upravniot avtoritet, i potrebata da se opredelat granicite na kaznuvaweto. Po pravilo vaèn e noviot stav koj pruà mo`nost za àlbena postapka. Poslednite godini iskustvoto pokaùva deka zaradi nerazdel294

nite problemi na sproveduvaweto na praveden i efikasen sistem na disciplina, posebno vo pretrupanite zatvori i ustanovi vo koi zatvorenicite moàt da pominat samo kratko vreme, se potrebni dopolnitelni sigurnostni merki. Koga nema mo`nosti vrz temelite na op{tata zakonska postapka da se opredeli kazna za disciplinskiot prestap, vklu~uvajki ja i stavkata za pravniot zastapnik, na primer, moè da se pokaè za potrebno voveduvaweto na opredeleni mo`nosti za àlba vo interes na odreduvaweto na sankciite za prestapite koi barat pote{ki kazni. Ovoj predmet e mnogu sloèn, a vo nekoi aspekti i mnogu kontroverzen. Se odnesuva na prakti~nite te{kotii i nivnite posledici. Ottamu praviloto e dadeno so cel da gi pottikne zatvor-skite upravi za razgleduvawe na sopstveniot sitem na disciplina i nivnata zakonska podloga, i ustanovite da ja definiraat soodvetna àlbena postapka. Kaj nekoi taa ve}e postoi vo pravniot sistem, dodeka kaj drugi e rabota na administrativna procenka. Bez ogled kako mu pristapuvame na problemot, ovoj stav na praviloto bi trebalo da se gleda kako dopolnuvawe na ve}e postojnata nadle`nost na upravniot avtoritet vo opredeluvaweto na prestapite i izrekuvaweto na soodvetna kazna. Kako mnogu va`na podrobnost treba da se spomne deka praviloto 35 (b) treba da se posmatra kako implicitno nepoèlna kazna na neograni~eno traewe, duri i toga{ koga e podlo`na na revizija. 36. Praviloto utvrduva natamo{ni kriteriumi za sproveduvawe na disciplinata vo zatvorite. Disciplinskite merki se primenuvani na{iroko i, osven vo slu~aite koi se spre~eni so prisilba ili so nekoja postapka, ne predizvikale seriozni te{kotii. 37. Ova pravilo e apsolutno: bilo kakvo odstapuvawe od nego bi moèlo da pretstavuva kr{ewe na praviloto 1. i da go naru{i vkupniot ~ove~ki moral i temelite na ovie Pravila. 38. Praviloto 38 bi moèlo da predizvika niza problemi od prakti~en karakter. Me|utoa disciplinata i disciplinskite merki, vo eden ili drug oblik, o~igledno pretstavuvaat mnogu va`ni elementi vo zatvorite. Principite se definirani vo Pravilata; istovremeno i profesionalnata sposobnost na ~lenovite na upravata mora da odgovara na prakti~nata i moralnata ramnoteà vo primenata na ova Pravilo. SREDSTVA ZA OGRANIÛVAWE NA DVI@EWETO

Primenata na takvi sredstva vo prisilni uslovi sama po sebe moralno ne e vo soglasnost so civiliziranoto povedenie. Ottamu treba da se nadgleduva i da se izbegnuva sekade kade {to e mo`no. Sepak ima situacii vo koi }e bide nu`na, so pomo{ na posebno izrazena 295

oprema, so cel za spre~uvawe na povredite na zatvorenicite ili personalot, begstvo ili materijalna {teta. Ovie pravila se propi{ani da utvrdat do koi dopu{teni granici takvite sredstva moàt da se primenuvaat. 39. Praviloto gi propi{uva sredstvata {to moàt da se upotrebuvaat vo okolnosti vo koi nivnata upotreba e dopu{tena. Praviloto isto taka bara jaknewe na medicinskiot nadzor i soznanie deka moàt da postojat situacii vo koi takvite sredstva se nu`ni za vreme na sudskite ili upravnite postapki. Kaj upravnite postapki sankciite bi trebalo da gi odredi sudot ili nadle`nata upravna vlast. 40. So praviloto pove}e se saka da se obezbedi vrhovnata vlast na zakonot ili na propisite odo{to diskrecionoto pravo na zatvorskata uprava. INFORMIRAWE NA ZATVORENICITE ZA PRAVILATA I DOL@NOSTITE I NAÎNITE NA @ALBA

Dobroto funkcioirawe na zatvorot moè da stane u{te podobro ako postoi soodveten sistem na informirawe i efikasni merki za brzo i adekvatno zadovoluvawe na molbite ili re{avawe na àlbite na zatvorenicite. Ovie dve funkcii na zatvorot se komplementarni, za{to dobra informaciska slu`ba moè da go smali brojot na molbite ili àlbite. Zatvorskiot personal bi trebalo da se obu~i i na izdavawe na pismeni informacii na zatvorenicite i na grià vo celost da se iskoristat. Na toj na~in personalot moè da pridonese za sozdavawe op{ta atmosfera i da gi podobri li~nite odnosi vo soglasnost so svojata uloga vo tretmanot na zatvorenicite. Zatvorskaat uprava treba da mu dade prioritet na toj aspekt na svojata odgovornost i da se griì za informaciskite sredstva vo zatvorot kako efikasnosta bi bila {to podobra, a tekovnite potrebi zadovoleni. 41. Mnogu e va`no osnovnite informacii {to im se nu`ni na zatvorenicite da se dobijat ve}e pri priemot vo zatvor. Ako ne e mo`no sekoj zatvorenik da dobie sopstven prira~nik so informacii, predupreduvaweto treba da se dobie pri priemot ili na toa treba da go predupredi personalot zadolèn za priem na zatvorenicite vo ustanovata. Drugiot del na pravilata se odnesuva na potrebata od ukaùvawe na pomo{ na zatvorenicite dokolku se pojavi problem vo vrska so razbiraweto na dobienite informacii. 42. To~nite upatstva za podnesuvawe na molbite ili na àlbite do nadle`nite strukturi }e se razlikuvaat spored okolnostite koi moàt da bidat od nacionalen ili lokalen karakter. Cvrstite priin296

cipi mora da bidat zadovoleni: upatstvoto da e vedna{ dostapno taka {to site zatvorenici }e go razberat i da funkcionira efikasno i relativno brzo. KONTAKT SO NADVORE[NIOT SVET

So filozofijata vrz koja se temeli ova poglavie na Pravilata pokonkretno se zanimava delot posveten za celite na tretmanot, za koi takvite kontakti se mnogu va`ni. Za nekoi formi na kontakti upravata propi{uva posebni uslovi. Zaradi toa, no u{te pove}e za da se naglasi pozitivnata odgovornost na zatvorskite upravi za jaknewe na ovie kontakti, nekoi od tie uslovi se sodràni vo ovoj del na Pravilata. Site tie propisi so koi se zanimava ova poglavie bi trebalo da bidat del na sekojdnevna rutinska rabota na zatvorskata uprava i glavno oru`je na celokupniot informaciski i komunikaciski sistem na sekoja kaznena ustanova. Kontaktite so semejstvata i potrebata za informacii za nastanite vo nadvore{niot svet se vaèn faktor za ostvaruvaweto na celite na modernite i napredni sistemi koi nastojuvaat da gi namalat posledicite na institucionalizacijata i da gi zgolemat izgledite za uspe{na resocijalizacija. Me|utoa vo smisla vo koja tie odluki ovde se izneseni, pove}e se rabota na poefikasen i poosmislen na~in na upravuvawe i postapuvawe odo{to na filozofijata. 43. Semejnite poseti na zatvorenicite ili dozvoli i mo`nosti za napu{tawe na zatvorot bi trebalo da imaat prednost vo programite i vo sekojdnevnata praktika. Izleguvaweto od zatvorot e mnogu va`na okolnost za jaknewe na semejnite vrski i polesna integracija na zatvorenikot vo op{testvoto. Izleguvaweto vlijae i na op{tata atmosfera i pozitivnite stavovi na zatvorenicite, a bi trebalo da bide ovozmoènio vo ustanovite od zatvoren i otvoren vid. Mnogu vaèn aspekt na otpu{taweto od zatvor bi trebalo da se ostvari vo ista sorabotka so personalot na zatvorot i nadvore{nite slu`bi, za {to podobro da se razbere negovata cel i da se postigne pogolema efikasnost kako integralen del na tretmanot. Kolku {to e pove}e mo`no, posetite vo zatvorot bi trebalo da bidat bez nadzor, ili barem samo vizuelno nadgleduvani. Tamu kade {to prislu{uvaweto na razgovorite e nu`no, odobruvaweto bi trebalo da se bara od nadle`niot organ na vlasta. 44. So praviloto se saka da se naglasi se pogolemata potreba od davawe na soodveten prioritet na barawata na zatvorenicite od stransko poteklo. Zaradi zgolemenite mo`nosti na patuvawe vo stranstvo i me|unarodno organiziranite raboti vo drugi zemji, ovaa karakteristika na zatvorskoto upravuvawe stanuva se pova`na i popotrebna. 297

Specijalnite potrebi na stranskite zatvorenici imaat, so opredelena naglaska, odraz i na niza drugi pravila. Takvite zatvorenici bi trebalo da da gi konsultiraat postoe~kite ambasadi i konzularni pretstavnici. 45. Dosega barawata na ovie pravila se mnogu dobro postaveni vo zatvorskata politika i, voop{to, primenuvani. VERSKA I DUHOVNA POMO[

Ovie pravila se sodràni vo koncepcijata na zatvorskaat uprava koja tradicionalno ja priznava va`nosta na religioznoto u~ewe i negovata primena vo ìvotot na zatvorenikot, kako i li~nite potrebi na poedini zatvorenici. Vo zatvorite, i vo zaednicata vo celost, statusot i ulogata na religijata se nu`ni posledici na pritisokot i promenata na stavovite vo modernoto op{testvo. Toa se u{te e vaèn vid na sloboda i iskustvo, a imaat utvrdeno sigurno mesto vo sekojdnevniot zatvorski ìvot. Vo vrska so pravilata, od zatvorskata uprava vsu{nost se bara ovozmoùvawe na religioznite obi~ai vo zatvorskata zaednica, i za zatvorenicite poedine~no, i nivnoto slobodno i dostoinstveno vr{ewe vo razumni granici koi se opredeleni od resursite i osnovnata politika na zatvorskata ustanova. Zatoa ovoj del na pravilata voop{to ne e ispravan, osven Praviloto 47 st. 3 koj posebno e pojasnet. 46. Praviloto ne prestavuva{e nikakov problem vo praktikata, me|utoa e pro{ireno so literatura koja ne mora sekoga{ da bide vo vid na knigi. 47. Praviloto e jasno i ne bara natamo{ni objasnuvawa za{to e nesporno deka zatvorenikot ima sloboda na izbor vo vrska so verskite prestavnici. Me|utoa bi bilo od korist da se naglasi deka koristeweto na religijata vo ramkite na ova pravilo treba da se sfati kako del na onoj kontakt koj zatvorskata uprava bi trebalo da go razviva vo sorabotka so nadvore{nata zaednica. ÛVAWE NA PREDMETI NA ZATVORENICITE

Imotot na zatvorenicite e prepoznatliv aspekt na negoviot `ivot, osobeno vo uslovi na zato~eni{tvo koe ja obvrzuva polo`bata i li~nosta na poedinecot. Toa e vid na li~ni ~uvstva na zatvorenicite koi upravata i licata mora da gi uva`uvaat koga gi primaat negovite stvari, kolku i da se tie skromni. 48. Od op{tite na~ela proizleguva deka site propisi od ova pravilo bi trebalo da se sproveduvaat so vnimanie i razbirawe. Toa e 298

posebno va`no vo slu~aite na konfiskacija na imotot ili koga se re{ilo li~nite predmeti koi mu pripa|aat na zatvorenikot da se uni{tat. Toa e rabota na zatvorskata uprava vo koja modernata tehnologija moè da go olesni postapuvaweto ili da ovozmoì imotot da se personalizira, na primer taka {to zatvorenikot }e dobie kopija od zapisnikot za negovite predmeti koi ostanuvaat na ~uvawe i grià vo zatvorot. Zatvorenicite sekoga{ treba da se izvestat za odlukasta deka nivniot imot }e bide odzemen ili uni{ten, i toa da im se obrazloì. Isto taka, zatvorenicite treba da se zapoznaat so lokalnite propisi za predmetite kako {to se dragocenosti, pari, lekovi i narkotici. Prirodno e na zatvorenicite da im e jasen na~inot na podnesuvawe na molbi i àlbi vo vrska so imotot, i za toa treba da bidat zapoznaeni i da se predupredat ve}e pri priemot vo zatvorot. IZVESTUVAWE ZA SMRT, BOLEST, PREMESTUVAWE I SLI^NO

Site ovie situacii moàt da bidat potresni za lu|eto vo zatvorot i ottamu treba da se soo~at so posebno vnimanie i so~uvstvo. Na~inot na koj tie izvestuvawa bile primeni }e se vidi po reakciite na zatvorenicite, nivnoto semejstvo i op{testvoto, kako odraz na stepenot na ispravnost i kvalitetot na griàta na zatvorskata uprava za zatvorenicite. Isto taka ima va`no vlijanie na drèweto i ulogata na zatvorskiot personal. 49. Administrativnite postapki za realizirawe na tie barawa moè da bidat mo{ne opse`ni i skapi. Me|utoa, poradi porano navedenite pri~ini i efikasnosta, na ovie merki treba da im se dade prednost vo praktikata i da se ovozmoì obuka za personalot koj vo niv }e u~estvuva. PREMESTUVAWE NA ZATVORENICITE

Zatvorenicite se doveduvat vo zatvor i se otpu{taat od nego, i se premestuvaat od eden vo drug zatvor, mnogu po~esto odo{to se pretpostavuva. So ogled na toa mora da postoi propis spored koj tie procesi }e se ostvaruvaat so soodvetna sigurnost i za javnosta i za personalot, bez da se zapostavat pritoa dostoinstvoto i razumen stepen na udobnost na zatvorenicite. 50. Baraweto na ova pravilo treba da se primenuvaat bez ogled dali premestuvaweto ili prevozot na zatvorenicite go vr{i zatvorskiot personal ili personalot na nekoja druga slu`ba (policijata, na primer). 299

III DEL ZATVORSKI PERSONAL Vo modernite zatvorski sistemi silno e naglasena va`nosta na rabotata koja ja vr{i personalot na site nivoa obrazovan za upravuvawe so zatvorot i tretman so zatvorenicite. Natamu se poliberalnata politika vo sistemot na moderniot zatvor, koja na zatvorenicite im dozvoluva druèwe nadvor od sobite, ima svoi odraz i vrz personalot. Se bara podobra timska rabota, personalot treba da razviva se pogolemo razbirawe za celite na tretmanot i svoja posebna uloga vo toa. Toa dovede do promena vo povedenieto i vo stavovite. Otamu Pravilata pove}e ja naglasuvaat polo`bata i funkcijata na zatvorskiot personal. Isto taka nastojuvaat podobro da go povrzat zatvorskiot personal i nivnata rabota so Pravilata kako edna prakti~na i filozofska ramka vo koja }e ja razvivaat svojata sopstvena uloga i profesionalizmot. Regrutiraweto na soodvetni lu|e i nivnoto osposobuvawe i razvoj do visoki standardi, koe se baraat od personalot vo zatvorskite slu`bi, treba da bide prioritetna zada~a na zatvorskata uprava. So postignuvaweto na vakvi celi }e bide polesno ako se pokaè deka rabotnite ulogi na personalot se opravdani, odgovorni i sledeni so li~no i profesionalno zadovolstvo. Pokraj vnatre{nata uloga na samata rabota, postoi i javna slika za zatvorskite slu`bi kako za op{testveni faktori va`ni za zaednicata. Toa se kriteriumi na javnoto mislewe koi go opredeluvaat ugledot na zatvorskite slu`bi, a so toa i baraweto za lu|e so visok kvalitet koga e vo pra{awe karierata vrz op{testven plan. Zatvorskata uprava ottamu bi trebalo da ja informira javnosta za nivnata rabota kako mnogu vaèn pridones na op{testvoto. Tie po{iroki celi bi trebalo da bidat vo soglasniost so kvaliteten personal koj znae da gi vodi rabotite, kako i so konstruk-tivni i efikasni odnosi vo stopanstvoto. Pravilata vo ovoj del se odnesuvat na utvrduvaweto na minimalni standardi za personalot, mnogu opse`ni vo site vidovi, i usoglaseni so filozofijata na Pravilata vo celost, posebno vo odnos na prakti~nata rabota i tretmanot na zatvorenicite. Mo`nostite za rabota vredni na trudot i odgovornosta za problemite, sovremeniot zatvor go pravat mesto na koe }e se odviva sorabotka me|u upravata i personalot vo zaedni~kite stremeì. Pravilata ja so~inuvaat eti~kata ramka vo koja se ostvaruva sorabotkata i za prakti~nite celi koi treba da gi opredelat stavovite spored zada~ite na upravata i rabotnite naviki. 51. Praviloto ja utvrduva mnogu va`nata uloga na personalot 300

kako primarno sredstvo za upravuvawe i naglasuvawe na prioritetnosta na upravata me|u Pravilata za personalot. 52. Ova pravilo go svrtuva vnimanieto na iskoristuvawe na potencijalot na personalot niz najdobra praktika na vodewe na rabotite na site podra~ja koi pridonesuvaat na nivniot podobar kvalitet, efikasnosta i na sopstvenite profesionalni potrebi. Osposobuvaweto na personalot ne smee da se smeta samo kako sredstvo na povisoko profesionalno zanaewe i sposobnosti. Toa e samo po sebe razbirlivo. Celta mu e i da gi izdigne ramni{tata na po`rtvuvanosta i profesionalnata gordost kako sostavni delovi na op{testvenata uloga, so cel da mu sluàt na dobroto na op{testvoto i da se griàt za poedincite vo nepovolni okolnosti, so site frustracii i razo~aru-vawa koi se neoddelivi od taa dol`nost. 53. Vo krizni vremiwa ne e dovolno da se ponudi aktivirawe na edna odgovorna slu`ba. Iako e rabota na vnimatelno rasuduvawe vo koja mera treba da se razviva politikata na izvestuvawe na javnosta, sepak postoi potreba za me|usebni vrski i opse`ni deluvawa. Treba da se organiziraat taka da se izraboti dolgotrajna i postojana programa {to }e garantira dostapnost na osnovnite pozitivni informacii, posebno koga e korisni i upotreblivi. Isto taka na personalot na razli~ni nivoa potrebno mu e iskustvo i pomo{ vo ostvaruvaweto na posebnite zada~i okolu izvestuvaweto na javnosta na na~in koj pridonesuva za javnoto razbirawe i pomaga vo rabotata na zatvorskite slu`bi. Vistinskiot streme` ili potreba ke se menuvaat povremeno i od mesto do mesto. Sepak glavniot argument na politikata na izvestuvawe, kolku i da e razli~en vo praktikata, bi trebalo da bidat tokmu onie koi se navedeni vo ova pravilo. Klu~nite zborovi vo taa politika se: dover-livost, razbirawe, kreativnost i kontiniutet. Personalot moè kon toa da pridonese, no i mnogu da dobie od uspe{no zavr{enite zada~i. 54. Normalno e da se o~ekuva deka uslovite od praviloto }e se po~ituvaat pri vrabotuvaweto na personalot i politikata na selekcija na zatvorskite upravi. Bi bilo korisno koga griàta na personalot, odgovoren za takvata politika i so rutina so koja tie postapki se sproveduvaat vo ìvotot, bi se odnesuvala i na pravilata za personalot, so poseben osvrt na Praviloto 54. 55. Fundamentalna cel na ova pravilo e naglasuvaweto na va`nosta od zgolemuvaweto i odrùvaweto na profesionalnite sposobnosti na personalot vop{to. Uslovite ili barawata na prvite dve to~ki na ova pravilo ve}e se soràni vo pove}eto zatvorski sistemi i vo nivnite programi za osposobuvawe na kadrite. Voveduvaweto na najnovite iskustva i tehniki vo postoe~kite sistemi, kako i izmenite vo 301

programite so cel za prilagoduvawe na barawata na rabotata vo zatvorite, ne bi trebalo da go doveduvaat vo pra{awe noviot na~in na razmisluvawe i kreativniot razvoj na takvite programi. Bi ja izgubile svojata vrednost ako ostanat stati~ni i zatoa edna napredna i dinami~na strategija vo osposobuvaweto }e posluì kako stimul za onie koi osposobuvaat ili se osposobuvani. Tretata to~ka na praviloto e vovedena za da se pro{iri celta na osposobuvaweto vrz licata so vklu~uvawe na nadvore{niot faktor, {to bi trebalo da e natamo{na karakteristika na zatvorskata uprava ako saka da ja zadrì svojata va`nost sprema op{testvenite problemi. Moè da vklu~uva u~ewe i obrazovanie na fakulteti i drugi nadvore{ni ustanovi, razmena na personal od drugi dràvi i mo`nost ne{to da se nau~i za ulogata i rabotata na drugite op{testveni dejnosti. Vo ~etvrtata to~ka se zboruva za potrebata personalot da se zapoznae so sodrìnata i filozofijata na Evropskite zatvorski pravila i Evropskata Konvencija za ~ovekovite prava ~ie vlijanie zapo~na da se {iri i na zatvorskata uprava. Zapoznavaweto so tie dva va`ni evropski dokumenti vo obrazovnata programa, osven {to nudi speci-fi~ni informacii i sluì kako vodi~ bi trebalo da gi stavi vo po{irok kontekst kaznenite politiki i op{testveniot kontekst. 56. Vo site situacii kade {to postojat vlast i odgovornost mnogu va`no e da se pokaàt dobri primeri i po~ituvawe kako osnovni motivaciski okolnosti za postignuvawe na rezultati, i od direktorot i od negoviot pomo{en personal. Toa e rabota na na~inot na upravuvaweto i na soodvetniot propis za ostvaruvawe na obrazovnite celi. 57. Edna od karakteristikite na zatvorskoto upravuvawe i ureduvawe poslednite godini e i pogolemoto vklu~uvawe na stru~waci, postojano ili povremeno vraboteni, od po{irokata zaednica. Toa se pokaà korisno i na toa bi trebalo i natamu da se raboti vo soglasnost so ova pravilo. Bi trebalo da se vnimava na voveduvawe stru~ni slu`bi bez da se osiroma{i pomalku stru~niot kadar, tuku da se pottikne na rabota i sorabotka so stru~wacite, kolku {to e mo`no vo granicite koi nosat odredena korist. 58. Praviloto e pro{ireno so stavot za profesionalnata polo`ba na zatvorskite direktori. Toa isto taka zboruva deka vo modernite vremiwa, so podobri sistemi na komunikacija i promenlivi op{testveni uslovi, pove}e od direktorot na ustanovata ne e potrebno da se bara da ìvee vo nea ili vo nejzina blizina. 59. Ova e mnogu va`no pravilo, a vo soglasnost so moderniot na~in na upravuvawe i se posloènite sistemi i rabotna disciplina, stanuva u{te pova`no. Postojat me|utoa ~isto prakti~ni problemi za koi }e treba da se pronajdat niza re{enija vo soglasnost so okolnos302

tite. Tie glavno moàt da se sledat niz organizaciskata struktura i konsultacii, na~inot na upravuvawe i modernata tehnologija. 60. Praviloto zboruva za posebnite te{kotii na zatvorenicite koi imaat problemi so jazikot. 61. Ova Pravilo malku e izmeneto so cel da se naglasi potrebata za sposobna zdravtvena slu`ba, dostapna vo sekoe vreme, i deka vo takvi slu~ai takva pomo{ moè da pruì op{testvena zdravstvena organizacija. Baraweto za ìveewe vo blizina na ustanovata isto taka e izostaveno (v. Pravilo 58). 62. Vo noviot tekst na Pravilata e naglaseno deka na sekoj stepen treba da se vrabotuva personal od dvata pola vo site penalni ustanovi. Po{irokata zastapenost na dvata pola vo zatvorskiot personal bi trebalo da pretstavuva voobi~aena karakteristika na sovremenoto upravuvawe so zatvorot i da ima opredelena prednost vo kontekst na tretmanot. 63. Praviloto e nezna~itelno naglaseno. So ogled deka e neprikladno da se vklu~i vo pravilo, poèlno e vo zatvorskite propisi za obukata, da bide naglaseno deka silata moè da se upotrebuva samo vo isklu~itelni povodi, i vo soglasnost so Pravilata. Se razbira deka vo specifi~nite zatvorski okolnosti sekoga{ }e ima nekoi situacii koga primenata na sila }e bide potrebna bez mo`nost za dobivawe na posebno odobruvawe za takov na~in na re{avawe na urgentnata situacija. Vo takvite slu~ai mora da se zeme predvid t. 1 na ova Pravilo, a bi bilo mudro zatvorskata uprava da pobara pismen izve{taj za toa od direktorot na ustanovata. IV DEL CELI I NAÎN NA TRETMANOT

Porane{nite poglavja na ovoj del so objasnuvawa gi sodràt osnovnite propisi za pristap kon tretmanskite zada~i vo vrska so celite na tertmanot i na~inot na osposobuvawe na kadrite. Pravilata tuka se odraz na moderniot pristap kon tretmanot blagodarej}i im na iskustvata od neodamne{noto minato i gi definiraat osnovnite elementi na kreativni i celishodni reìmi. Vo soglasnost so rezultatite na istraùvawata i promenlivata priroda na problemite na postapuvaweto i resocijalizacijata se menuvaat i pristapot i oblicite na tretmanot. Toa rezultira{e so zgolemenata tendencija da se sogleda cela niza na iskustva za tretmanot i specifi~nite obrazovni mo`nosti pri usvojuvaweto na novite dimenzii vo pogled na celite na tretmanot. Iskustvoto pokaà deka tretmanot i osposo-buvaweto na zatvorenicite ne gi davale o~ekuvanite rezultati za{to celite za koi 303

se bore{e ne bea realni. Poznato e deka glavnite predus-lovi za rezultatite na tretmanot zavisat od èlbata i silata na voljata na samite zatvorenici i od nivoto na odnosite me|u zatvorskata ustanova i slobodnoto op{testvo. Najva`na zada~a e sepak zatvorenicite da gi usvojat svoite pozitivni stavovi i da steknat ve{tina, makar i elementarni, za da se soo~at so problemite po otpu{taweto i potrebata aktivno da se vklu~at vo ìvotot. Celta na tretmanot e isto taka i da se smalat negativnite vlijanija na zatvorskite uslovi na li~nosta i povedenieto na zatvorenicite taka {to }e im se ovozmoì kontakt so semejstvoto i op{testvoto, a vo upravu-vaweto so zatvorot i so sproverduvaweto na tretmanot da se vklu~at i socijalnite slu`bi. Takviot pristap postavuva golemi barawa pred upravniot aparat na zatvorskata ustanova i personalot ~ija dol`nost e grià za zatvorenicite. Upravata mora da obezbedi sredstva, da gi definira organizacionite ramki i da sozdade soodvetni uslovi vo soglasnost so na~inot na rabotata i celta na ustanovata. Personalot mora da pokaè doverba i fleksibilnost vo rabotata so ostanatite slu`bi i da vospostavi ramnoteà me|u nadzorot i obezbeduvaweto na ustanovata i najprikladni kontakti so nadvore{nata okolina. Kreativnite i napredni sistemi koi vo svoite programi gi vklu~uvaat i semejstvoto i op{testvoto, ne go impliciraat slabeeweto na nu`nata disciplina koja ima prioritetno zna~ewe vo upravuvaweto so ustanovata. Pobrgu bi trebalo da se sfati deka takvite sovremeni pristapi i na~ini se odr`livi edinstveno vo dobro vodeni i ispravno kontrolirani ustanovi. Podvoenosta na takvite podatoci jasno ukaùva na neodellivosta na zatvorskite problemi i celi, od te{kotiite vo rakovodeweto so zatvorot i so zada~ite na personalot. Nema na~ini takvite pove}estrani problemi da se izbegnat ili ublaàt. Duri i ovie zatvorski pravila, iako minimalni, ne moàt da garantiraat postignuvawe na zadadenite celi. Tie me|utoa nudat cvrsta osnova. Vo ovoj del najnapred se izneseni niza pravila koi se odnesuvaat na tretmanot voop{to (pravila 64-70). Potoa sleduvaat pravilata za specifi~nite i glavnite sferi na zatvorskiot ìvot, rabota, obrazovanie, telesnoto vospituvawe i podgotovkite za otpu{tawe. 64. Barawata na ova pravilo se fundamentalni i zatoa imaat opravdan prioritet vo ovoj del. Praviloto jasno gi formulira potrebite na zatvorskata uprava. Zaedno so pravilata 65 i 66 ova Pravilo gi utvrduva kriteriumite za pristapot utvrden vo uvodnoto poglavie na ovoj del na Objasnuvawata. 65. Vo ova Pravilo e staven akcent na osnovnite celi na tretmanot i osposobuvaweto na zatvorenicite so ogled na odgovornite dol`nosti na zatvorskata uprava i potrebite na zatvorenicite. Tie gi da304

vaat glavnite nasoki za opredelena politika i sistemski model koj }e mu se sprotivstavi na problemite i }e gi otstrani sudirite me|u funkciite koi gi imaat zatvorite kako instrumenti na op{testvenata kontrola i barawata za osposobuvawe na lugeto za kone~no izleguvawe od zatvorot. 66. Pravilo za specifi~nite sredstva ili na~inite na voveduvawe na porano opi{anite pristapi. Predvideni se {iroki mo`nosti na podu~uvawe koi odgovaraat na uslovite vo nadvore{niot svet vo kontekst na individualiziraniot tretman do mera koja ja dopu{taat sredstvata i okolnostite na zatvorskata kazna. Posebno se naglasuva korista od konsultacija so zatvorenicite za nivnite sopstveni obrazovni programi i op{tiot pristap, {to ovozmoùva polesna komunikacija i odnosi me|u zatvorenikot i personalot. Vsu{nost, praviloto napolno mu e posveteno na baraweto sekakva mo`na prilika za pro{iruvawe na kontaktite koi zatvorenicite gi imaat so drugite zatvorenici, personalot i op{testvoto nadvor od zatvorot, so cel da se ublaì ona neizbe`no ~uvstvo na izoliranost koe nu`no go sledi zatvaraweto, i da se neguvaat odnosi koi vodat kon vistinska i prirodna resocijalizacija po izdrànata kazna. 67. Prvite dva dela na ova pravilo, voop{to zemeno, mnogu dobro se vtemeleni vo evropskata zatvorska praktika i uprava: edinstveno gi sopira nedostigot na sredstva i golemiot broj na zatvorenici. Tretiot del e vnesen so cel da se istakne va`nosta i avtoritetot na pravilata, na preporaka na Stru~niot komitet na Sovetot na Evropa koj gi prou~uva problemite koi se odnesuvaat na opasnite kategorii na zatvorenici i stranskite zatvorenici. Problemite {to vo tie slu~ai moàt da se javat moàt da stanat u{te pote{ki zaradi ~uvstvoto na izoliranost nastanato kako rezultat na okolnostite vo slu~ai na opasnite zatvorenici. O~igledno e deka opasnite zatvorenici imaat problemi edinstveno vo kontekstot so personalot i drugite zatvorenici, dodeka stranskite zatvorenici ~esto se optovareni so faktot deka ne go znaat jazikot, ne ja poznavaat kulturata i obi~no pripa|aat na razli~ni veri vo odnos na mnozinstvoto. Potrebno e da se prezemat prakti~ni i pravedni merki za nadminuvawe na ovie te{kotii. Ottamu zatvorskata uprava }e mora da ja drì situacijata pod kontrola, posebno koga se vo pra{awe takvi kategorii na zatvorenici, i da vodi grià personalot da ima soodvetno znaewe i potrebni informacii. Praviloto natamu ukaùva na doverbata koja sprema zatvorenicite ja imaat zatvorskite upravi vo zatvorite od otvoren vid. Vo seto toa za zatvorskite upravi bitna e obvrskata da gi individaualizira tretmanite, da go pro{iruva krugot na pogodnostite i da razviva pozitiven sistem na smestuvawe i premestuvawe na zatvorenicite. Toa 305

se bitni elementi koi se baraaat od upravata i organizacionata struktura so ideja da se postignat celite na tretmanot i osposobuvaweto predvideni so ovie Pravila. 68. Podgotovkata na programata za individualen zatvorski tretman }e bide grià na razni ~lenovi na personalot. Tie mora da bidat zapoznaeni so situacijata na zatvorenicite so ogled na nivnite li~ni potrebi i sposobnosti, mislewe i stavot sprema sopstvenata kazna kako i so problemite so eventualnoto premestuvawe. Celosnata primena na pravilata bara izvesni usilbi osobeno vo pove}eto zatvori. Zgora na toa, moàt da se pojavat posebni te{kotii kaj zatvorenicite osudeni na kratka vremenska kazna od samo nekolku sedmici ili pomala. Pravilata sepak bi trebalo da se sprovedat duri i toga{ ako opservacijata i prou~uvaweto moàt da se izvr{at na relativno sakromno nivo. Za takviot zatvorenik kako i za personalot i negovata uloga vo tretmanot mnogu e va`no snimenata sostojba na individu-alnite potrebi na zatvorenikot da se sprovede i, {to e mo`no pove}e da se prenese na osnovniot stav sprema tretmanot i osposobuvaweto. 69. Praviloto e staro, no kompatibilno so sovremenoto razmisluvawe za u~estvuvawe na zatvorenicite vo zatvorskiot sistem. Me|utoa nedostigot na sredstva, a osobeno nedostigot na kvalifikuvan personal i rabotni uslovi navistina gi namaluvaat mo`nosta za sproveduvawe na takviot pristap. Zatvorskata uprava zaedno so personalot koj se griì za zatvorenicite bi trebalo da gi razgledaat na~inite na koi ova pravilo moè najdobro da se sprovede so minimalni finansiski barawa. Vo pogled na problemite so koi zatvorenicite so dolgogodi{ni kazni se soo~uvaat po zavr{enata programa na obuka koja im e na raspolagawe vo ustanovata vo koja ja izdrùvaat kaznata, treba posebno da se nastojuva da im se obezbedi u~estvuvawe vo programata na na~in predviden so ova pravilo. Nekoi od niv vo mnogu }e pridonesat za sistemot i za sopstvenoto ~uvstvo na korisnost i samopo~ituvawe i toa vo momentot koga im e potreben pottik da se pripremat za u{te pogolemi isku{enija. Toa do oprede-len stepen e rabota na na~inot na razmisluvawe na rakovodstvoto i na nadzornite tela, pa moè da bide onevozmoèno i so rabota vo koja nema dovolna kreativnost. Vo kontekstot na moderniot tretman predvidenite mo`nosti so praviloto treba da se smetaat za eden vid na razvoj. 70. Praviloto glavno e nova i pro{irena formulacija i ima za cel da gi usoglasi zaklu~ocite na Sovetot na Evropa za zatvorskata politika za stranskite zatvorenici, kako i seminarite za podgotvuvaweto na zatvorenicite za otpu{tawe od zatvorot. Ottamu pretstavuva vaèn del na idejata za resocijalizacijata kako primarna cel na zatvorskiot tretman i osposobuvawe za normalen ìvot. Izleguvawe306

to od zatvorot, posebno vo poslednite godini, mnogu dobro e obraboteno, a pretstavuva va`en aspekt na programite na individualen tretman vo zatvorot. So ova Pravilo se saka da se ostvari pottiknuvawe za po{iroko i pokreativno deluvawe. Op{testveniot karakter na tretmanot i osposobuvaweto posebno e istaknat i gi povrzuva so poimot na podgotovkite za otpu{tawe, {to, vsu{nost, e i celta na programite od momentot na izrekuvaweto na kaznata. RABOTA

Zatvorskata rabota, nasproti najnovite pristapi vo mnogu zatvorski sistemi i op{testvenite problemi zaradi serioznoto koli~estvo na nevrabotenost, be{e, i se u{te e, najzna~ajniot element vo tretmanot na zatvorenicite voop{to. Pravilata gi podrazbiraat rabotite anga`mani vo zatvorot kako {to se, na primer, raboteweto vo zatvorskite rabotilnici, domakinstvoto, poledelstvo, kako i rabota vo op{testvenata zaednica. Osnovnata vrednost na rabotata e vo stepenot na iskoristenosta, va`nosta za resocijalizacijata kako i vo potrebata adekvatno da se iskoristi zatvorskata rabotna sila i vo barawata na javnoto mislewe zatvorenicite da rabotat vo tekot na izdrùvaweto na kaznata. Vo zatvorot sekoga{ moè da se najdat nekoi rutinski raboti, a zada~a na upravata e sekojdnevno da se griì za izvr{uvawe na tie zada~i. Va`no e taa rabota da se izvr{i {to e mo`no poefikasno i poekonomi~no za zatvorenicite, koga toa e mo`no, da dobijat rabota koja }e bide {to pobliska na nivnite ulogi vo op{testvoto. Od zatvorenicite glavno se bara da rabotat vo rabotni uslovi, rabotilnica ili gradina, ili vo stopanskite zgradi. Rabotata i aktivnostite {to ja sledat treba da soodvetstvuvaat na rabotnite normativi i organizacija na rabotata i da bidat izvr{eni spored adekvatnite sovremeni standardi so ogled na proizvodnite procesi, sistemot na upravuvawe i kontrola na proizvodstvoto, kvalitetot i pazarot. Osven zadovoluvaweto na rabotnite normativi i eventualnite dogovorni obvrski, va`no e rabotata vo zatvorot da ima i kreativen pridones kon tretmanot i obukata. Rabotnite programi i koncepciski i organizaciski bi trebalo da se osmislat i sproveduvaat {to pove}e kako integralen del na celokupniot sistem, zaedno so ostanatite aktiv-nosti, na primer so obrazovanieto. Ottamu mnogu va`no e da se ovozmoì {to pogolemo rabotno iskustvo i uslovi {to }e bidat kolku e mo`no posli~ni na onie nadvor od zatvorot i na zatvorenicite da im se ponudi opredelen izbor i inicijativa vrzana so izvr{uvaweto na zada~ite. Na~inite na pla}aweto (a mnogu sistemi odat kon nagraduvawe spored nadvore{nite merila) bi trebalo da gi odrazuvaat takvite stavovi i da bidat 307

adekvatno primeneti na zatvorenicite, koi, osven {to rabotat, se zanimavaat i so drugi aktivnosti. Stepenot do koj se utvrduva platata na zatvorenikot zavisi od kvalitetot na rabotata ili rabotnoto iskustvo i }e ima vlijanie na drugite vidovi na tretman. Tolku dolgo dodeka na zatvorenicite im se pruà prilika da bidat finansiski odgovorni za svoite semejstva, kon dolgovite ili, spored nivni izbor, kon ne{to drugo, vo soglasnost so zatvorskite uslovi, postojat i mo`nosti da se pottiknuva resocijalizacijata. Rabotata koja se vr{i na toj na~in dava osnov za sistem na pla}awe koj na zatvorenicite im pruà prilika da se borat za pogolema li~na odgovornost i za re{avawe na problemite. Toa e vredno zatoa {to prestavuva pottik za li~en razvoj i sozdava ~uvstvo za daleku poodgovorni op{testveni obvrski. 71. Praviloto gi utvrduva osnovnite na~ela spored koi bi trebalo da se organiziraat i izvr{uvaat zatvorskite raboti. Vo praktikata tie se op{to prifateni iako mnogu ~esto za nivna celosna primena nedostasuvaat sredstva, mo`nosti ili rabotni uslovi. Rabotata vo zatvorot i nadvor od nego natamu moè da bide dosadna za{to se povtoruva i za{to e mnogu te{ka. Treba da se stori se, takvite problemi da se nadminat, no i da se prifati faktot deka zatvorenicite po izdrànata kazna moàt da naidat na istite problemi pri vrabotuvaweto. Pri preformuliraweto na ova pravilo dadena mu e pozitivna uloga na zatvorskata rabota koja e oceneta kako pozitiven faktor za upravuvaweto so institucijata. Ovoj drug stav proizleguva od iskustvoto koe pokaùva deka potrebata za rabota i rabotni obvrski ~esto prestavuva pre~ka za ispolnuvawe na ostanatite zada~i na ustanovata. Novata formulacija na praviloto ima za cel sozdavawe na pozitiven stav i istaknuvawe na ulogata na individualnata rabota vo moderniot sistem na upravuvaweto. 72. Praviloto e mnogu izmeneto za da go naglasi razvivaweto na rabotnite programi spored standardite na proizvodstvoto i tehni~kite dostigawa usoglaseni so onie vo sli~na industrija nadvor od zatvorot. Isto taka e naglasena potrebata za moderen na~in na upravuvawe, a na rabotata na koja celta i e ostvaruvawe na komercijalna dobivka se pove}e se gleda so odobruvawe za da se iskoristat pogodnostite koi moàt da proizlezat od takviot pristap i so toa da ne se zagrozat za{titnite merki za sigurnosota na zatvorenicite. 73. Zemeno voop{to postojat dve alternativi na oblici na organizacija na proizvodnata rabota. Edna mo`nost e zatvorskata uprava vo celost da da ja organizira rabotata vo sopstveni pogoni, drugata e organizacijata da se zasniva na dogovori so nadvore{ni pretpriema~i koi }e upravuvaat so proizvodstvoto vo zatvorskite pogoni ili }e gi 308

vrabotat zatvorenicite vo nadvore{ni pogoni. I edniot i drugiot pristap imaaat svoi prednosti, pa ottamu vo praktikata }e se odbere onoj koj podobro im odgovara na obi~aite ili na postoe~kite uslovi. Celta na Praviloto e da se obezbedi zatvorskiot trud, koj e iznajman na nadvore{ni firmi po pat na dogovor, vo nitu edna smisla da ne bide eksploatiran. 74. Praviloto ima za cel vo konteks na rabotnite uslovi da gi za{tite zatvorenicite od zagrozuvawe na zdravjeto i povredi pri rabota. Po`elno bi bilo zatvorskata uprava da obezbedi soodvetna kontrola na rabotnite uslovi vo zatvorite i propisite koi gi opredeluvaat individualnite prava na zatvorenicite vo pogled na zdravjeto i povredite pri rabotata da gi opredeli soodveten avtoritet dovolno stru~en i kompetenten od oblasta na toa podra~je. 75. Celta na ova, kako i na prethodnoto, pravilo e da gi {titi pravata na zatvorenicite da ja spre~i eksploatacijata i da im dozvoli u~estvo vo ostanatite sistemski aktivnosti va`ni za nivniot tretman i obuka. 76. Ova pravilo ja sfa}a va`nosta i vrednosta na adekvaten i praveden sistem na pla}awe vo kontekst na tretmanot. Vo samoto pravilo ne e ka`ano ni{to za potrebata za razvivawe na sistemot na pla}awe spored nivoto koe se primenuva vo slobodnoto op{testvo za sli~na rabota, za{to toa na ova mesto bi bilo prebrzano. Me|utoa vo brojni zemji vrz ovoj plan e napraven zna~itelen napredok koj treba i natamu da se pottiknuva. Kakov i da e sistemot na nagraduvaweto i uslovite pod koi zatvorenicite imaat mo`nost za naplata i sloboda na tro{eweto na zarabotenite pari bi pomognalo ako se primenuvaat sistemski pristapi na li~na finansiska odgovornost koi se opi{ani vo uvodnoto poglavie na ovoj del na Objasnuvawata. OBRAZOVANIE

Op{toto i stru~no obrazovanie ve}e podolgo vreme ima va`na uloga vo zatvorskiot vospiten sistem. Sepak se slu~ija zna~ajni promeni vo prirodata i namenata na obrazovniot sistem. Vo op{tiot nacrt na penalniot tretman se pojavi svrtuvawe od reformskiot i disciplinski pristap kon na~inot koj pove}e se zanimava so zabogatuvawe na li~noto iskustvo so jaknewe na li~nosta i op{testvenata korisnost kako i so zgolemuvaweto na izgledite za resocijalizacija. Poslednive godini ovie pristapi pove}e se razvija i dobija po{iroki razmeri na primena vo zatvorskiot sitem kako odgovor na op{testvenite barawa i kako pottik vrzan za problemot na nevrabotenosta vo op{testvoto voop{to i negovite posledice na zatvorskite rabotni pro309

grami. Ova dovede i do korisno pomrdnuvawe vo potesnata sorabotka vo ramkite na sistemot me|u odgovornite za vospituvaweto vo zatvorot i direktorite na drugite podra~ja. Ottamu koncepciski obrazovanieto, zaradi svojot pridones vo individualnite vospitni programi i kako motivaciski faktor za podobra sorabotka vo upravuvaweto, ima pova`na uloga vo zatvorskiot tretman otkolku {to go ima{e porano. Sigurno e deka pottiknuvaweto kon obrazovanie }e prodolì, i zatoa e nu`no taa promena da najde svoe mesto vo novata verzija na pravilata. 77. Praviloto ja utvrduva novata i se pogolema uloga koja obrazovanieto mora da ja ima vo moderniot zatvorski tretman i vo li~noto vospitno iskustvo na zatvorenikot. Celite na takviot obrazoven tretman neposredno se povrzani so osnovnata cel na zatvorskoto vospituvawe i so li~nite i op{testveniote potrebi na poedinecot. Celta mu e opfa}awe na obrazovnite programi vo ramkite na vospitniot sistem. 78. Iskustvoto pokaà deka moè da se javat te{kotii kaj vklu~uvaweto na zatvorenicite vo najdobrite programi, definirani so nivnite individualni potrebi, ako zatvorskata uprava ne se griì za odnosot na rabotata i obrazovanieto kako bitni elementi na zatvorskata politika. Iako e nu`no rabotnite aktivnosti da se podkrepuvaat, va`no e zatvorenicite koi se vklu~eni vo specijalnite obrazovni programi vo soglasnost so potrebite, da ne bidat nepravedno kazneti so uskratuvawe na pla}awe. Toa e rabota na procenka na upravata, me|utoa osnoven princip e vo definicijata na pravilata da se izedna~i statusot na obrazovanieto i rabotata vo zatvorot. 79. Va`no e da se naglasi deka na tie kategorii na zatvorenici da im se posveti posebno vnimanie i, ako e potrebno, da im se dade prioritet. Praviloto ukaùva na posebnite te{kotii koi moè da se javat na jazi~en plan ili nekoi drugi te{kotii koga se saka ne{to da se nau~i od voobi~aenata programa, ili kako mladite zatvorenici koi imaat posebni potrebi za osnovno obrazovanie, za opredeleni ve{tini ili za specijalno vospituvawe. Vo programata na sekoja ustanova prioritetno mesto ima dovr{uvaweto na {koluvaweto. Osnovite na pismenosta i smetaweto se mnogu va`ni za soo~uvaweto so sekojdnevniet barawa na ìvotot vo nadvore{niot svet, pa i vo samiot zatvor. Frustraciite i napnatostite koi mo`t da gi optovaruvaat poedincite tokmu zaradi nesposobnosta vo tie ve{tini ili inhibiciite pri obukata moàt da se ublaàt preku metodski moderno podu~uvawe. Za golem del na zatvorskata populacija ovoj oblik na pomo{ treba da se pottiknuva. Toa e del na zatvorskata edukacija za koja e mnogu va`na sorabotkata so obrazov310

niot kadar, zaradi mo`nosta od povrat ako postignatite uspesi ne se potpiraat so postojani i povolni priliki po izleguvaweto od zatvorot. 81. Praviloto prestavuva op{ta primena na vtorata od spomnatite to~ki na komentarot na Praviloto 80. Toa se odnesuva na op{tiot princip na promenlivosta, pove}e kako rabota na politikata odo{to na individualnite potrebi. Vtoriot del na praviloto, me|utoa, se odnesuva na individualnite programi i ja naglasuva prdnosta koja moè da ja ima porane{noto obrazovanie, koga toa e prikladno za poedini slu~ai ili koga moè da se iskoristi. Postoi pozitivna tendencija takvite priliki da se iskoristat za{to e o~igledno deka moàt da vlijaat na zgolemuvaweto na izgledite za uspe{na resocijalizacija. Sli~no kako i nadvore{nite, takvite programi baraat tesna sorabotka me|u zatvorskite upravi i drugi pretstavnici. Na toa bi trebalo da se gleda kako na del na op{tata postapka na integracijata na zatvorenicite vo op{testvenata zaednica. 82. Se pogolemata uloga na edukacijata vo zatvorot predizvika potreba za formirawe na zatvorski biblioteki. I pokraj operativnite ograni~uvawa, zatvorenicite sepak treba da se pottiknat da gi koris-tat bibliotekite i da imaat knigi vo sobite i zaedni~kite spalni. Celta na modernata zatvorska edukacija e celosna sorabotka so nadvore{nite biblioteki za da na zatvorenicite im se ovozmoì pristap kon se pogolem broj na knigi i dugi publikacii od podra~jeto na beletristikata ili ideolo{kiot, nau~niiot i umetni~kiot spektar. Vo soodvetni ustanovi nu`no e isto taka da se razgleda mo`nosta od voveduvawe na moderna tehnologija i koristewe na stru~ni biblioteki za da se iskoristi potencijalot na knigite i drugiot prira~en materijal do koj moè da se dojde za obrazovniot program i rekreacija. I na zatvorenicite bi trebalo da im se dade prilika da rabotat vo zatvorskite biblioteki. FIZI^KO VOSPITUVAWE, VE@BAWE, SPORT I REKREACIJA

Novite pravila vo ova poglavie zboruvaat deka fizi~koto vospituvawe, spektarot na sportskite aktivnosti i rekreacijata vo modernite zatvorski sistemi stanale glavna aktivnost i deka se od golema va`nost za op{toto zdravje na zatvorenicite. Tie se od posebna va`nost i za zatvorskata uprava vo slu~aite na golemi i prenatrupani zatvori kade {to treba da se smali napnatosta i na zatvorenicite da im se dopu{ti zdravo olesnuvawe, osobeno toga{ koga nema drugi mo`nosti za toa. Ovoj del na zatvorskiot sistem zaedno so rabotata i op{311

toto obrazovanie stana temelen za planot i nacrtot na opse`nata obrazovna politika i sekojdnevniot zatvorski ìvot. Od nekoga{niot opredelen minimum na vreme za ve`bawe, dene{nite programi za teleseno vospituvawe, sport i rekreacija tolku napreduvale {to prvobitnite barawa za sekojdnevno ve`bawe vo odnos na niv se, vsu{nost, mnogu primitivni. So tek na vreme site ovie programi prerasnaa vo profesionalni i specijalizirani programi. Toa bi trebalo da bide prepoznatlivo vo na~inot na upravuvaweto so institucijata i davaweto na nekoi prioriteti. Ova e u{te edno podra~je na koe celta im e sorabotka so op{testvenata zaednica nadvor i vo zatvorot koga toa e zabeleìtelno i koga za toa se pruà prilika. 83. Praviloto postavuva pistap {to go odrazuva prioritetnoto zna~ewe na ovoj vid na zatvorski ìvot. Moè da se smeta i za fundamentalen pridones kon op{tiot standard na ìvotot i vospituvawe vo modernite zatvori. Na personalot koj gi organizira i sozdava tie programi vo zatvorite bi trebalo da mu se dade podr{ka i da se pottikne kon razvivawe na svoite profesionalni sposobnoisti i polo`ba za{to programite stanuvaat se posloèni i posestrani vo svojata krajna namera. 84. Va`no e upravata i personalot koi se zanimavat so fizi~koto vospituvawe da gi sfatat ovie programi kako integralen del na op{tata vospitna politika. Mnogu od toa {to vo zatvorskiot ìvot e vredno za vospituvaweto na poedinecot }e bide izgubeno ako takvite programi se ostvaruvaat odvoeno od ostanatite bitni komplementarni aktivnosti. Praktikata vo sekoj slu~aj postavuva barawe za najtesna sorabotka vo ramkite na upravniot aparat ako se saka da se postigne optimalno koristewe na resursite. 85. Ova pravilo ja istaknuva obvrskata da se vodi grià za zdravjeto i sigurnosta na zatvorenicite. Isto taka taa gi naveduva profesionalnite ve{tini koi personalot zadolèn za fizi~koto vospituvawe mora da gi ponudi kako pomo{ na zdravstvenite slu`bi i na podra~jeto na remedijalnata terapija. Toa e drugiot vid koj bara tesna sorabotka me|u zatvorskite slu`bi za dobroto na zatvorenicite i pocelosno koristewe na site sredstva od op{t interes. 86. Iako ova pravilo stanuva izli{no vo sovremenite uslovi, toa sepak pretsrtavuva vaèn element i zasluùva ostanuvawe vo Novite Pravila kako osnovna garancija za zatvorenicite. Jasno e deka podobro e da se misli za pogolemi mo`nosti za ve`bawe i di{ewe na sve` vozduh vo ramkite na po{irok reìm na telesni aktivnosti. Me|utoa taa osnovna grià se u{te e potrebna, posebno vo uslovite koi gi nao|ame vo nekoi zatvori, za poedinci koi privremeno se vo pritvor ili za zatvorenici koi ne u~estvuvat vo drugite aktivnosti a sakaat da 312

ve`baat. PODGOTOVKA ZA OTPU[TAWE

Posebni programi sostaveni za podgotvuvawe na zatvorenicite za otpu{tawe od zatvorot se pove}e stanuvaat voobi~aeni vo praktikata vo napredniot zatvorski sistem. Toa se odnesuva na ona {to vo nacrtot stoi, kako specifi~no, sloèno vospitno iskustvo, osobeno koncentrirano vo zadniot del na izdrùvaweto na kaznata. Posebno vredno i va`no e zatvorenicite da se zapoznat so najnovite informacii i ve{tini i da im se pomogne da ja vratat samodoverbata toga{ koga nataloènata anksioznost moè da im zadava te{kotii. Me|utoa ona {to e bitno za procesot na resocijalizacijata e okolnosta deka podgotvuvaweto za otpu{tawe spored individualnite potrebi i vospitnite programi vo teorijata i praktikata treba da zapo~ne od samiot moment na zatvaraweto. Zatvorskata procedura od priemot vo zatvorot do otpu{taweto, potoa tretmanot i vospitnite programi, zanimavaweto so li~nite problemi na zatvorenicite, kako i op{tata ideja za ustanovite od toj vid, bi trebalo da imaat zaedni~ka cel, a taa e vklu~uvawe vo op{testvenata zaednica. Slednite pravila kaùvaat deka podgotvuvaweto za otpu{tawe podrazbira dve po{iroki podra~ja. Toa se relevantnoto i dopolnitelnoto vospitno iskustvo i posebnite prakti~ni programi za vistinskiot proces na resocijalizacija po pu{taweto na sloboda. 87. Stavovite za potrebata na kontinuitet i za podgotvuvaweto za otpu{tawe ve}e se izre~eni. Za poedini zatvorenici moè da se sostavat programi za rabota, obrazovanie i u~estvo vo sportskite i nekoi drugi aktivnosti vo zaednicata. Na ovie mo`nosti ve}e e ukaàno vo porane{nite poglavija na Objasnuvawata. Za zatvorenicite osudeni na pokratka vremenska kazna ili onie koi se samo nakratko pritvoreni, mo`nostite moàt da bidat stesneti. Sepak podgotovkite se va`ni duri i toga{ koga se sostojat od davawe na osnovni soveti, instrukcii ili pomo{ na tehni~ko nivo ili vo li~niot ìvot (na primer, problemite vrzani za rabotata, semejstvoto i sl.). 88. Na~inite na podgotvuvawe na zatvorenicite so podolgi vremenski kazni o~igledno se posloèni, taka {to za niv treba da se primenuvaat op{tite na~ela navedeni vo uvodniot del. Takviot zatvorenik bi trebalo da ima posebna podgotovka so seta korist koja moè da ja ima od edno pocelosno vospituvawe. Ova moè da gi vklu~i posebnite mo`nosti vo op{testvoto ili vo zatvorot, a i ednoto i drugoto moè da se kombiniraat so nekoi specijalizirani kursevi na krajot na izdrùvaweto na kaznata. Poslednovo se pokaàlo osobeno korisno vo 313

praktikata za{to sluì kako dragoceno sredstvo za vospostavuvawe na pozitivni odnosi me|u personalot i zatvorenicite, a seto toa i pomaga na op{tata atmosfera vo zatvorot. 89. Praviloto ukaùva na potrebata od sorabotka so op{testvenite slu`bi i dobrovolnite rabotnici koi rabotaat vo zatvorite, a i so zatvorenicite po nivnoto otpu{tawe. Vo praviloto isto taka se insistira na prikladni programi koi bi im odgovarale na poedine~nite potrebi na zatvorenicite vrezani za nivnoto prakti~no vra}awe vo op{testvoto. Poèlno e na iskusniot, posebno obu~en personal da mu se dodeluvaat {to pove}e takvi dol`nosti koi }e gi vr{i vo sorabotka so specijaliziraniot personal vo ramkite na zatvorot i od op{testvenite slu`bi. Dokolku toa go dopu{taat rabotnite uslovi, trajnoto angaìrawe na taa funkcija ima golemi prednosti. Me|utoa site ~lenovi na zatvorskata uprava treba da se osposobuvaat za u~estvo vo podgotvuvaweto na zatvorenikot za otpu{tawe. Ova treba da se sproveduva vo tesna sorabotka so stru~wacite vo i nadvor od zatvor-skite ustanovi. Te{kotiite koi gi sre}avame na toa podra~je nastanuvaat glavno zaradi nedostigot na sredstva ili na samiot tretman. Drugi problemi nastanuvaat zaradi administrativnata struktura na op{testvenite slu`bi. Bi trebalo da se stori se, takvite problemi da se otstranat preku upravuvawe ili potesna sorabotka. Preformuliraweto na ova pravilo ukaùva na toa deka re{enijata za ovie problemi ne moàt da mu se pripi{at samo na kompetencijata na zatvorskata administracija. V DEL DOPOLNITELNI PRAVILA ZA POSEBNI KATEGORII NA ZATVORENICI Pravilata vo celost se sostaveni so cel da se dobijat niza standardi za dobroto na site zatvorenici. Stepenot do koj mnogu od baranite pravila moàt efikasno da se primenuvaat zavisi od situacijata na poedini zatvorenici i nivniot li~en status opredelen so zakon. Ottamu ona {to mu odgovara na zatvorenikot na podolga vremenska kazna moè celosno da bide neprikladno ili neprakti~no koga se raboti za civilen zatvorenik ili na nekoj koj e osuden na kratka kazna. Zatvorenicite so du{evni rastrojstva, isto taka imaat posebni potrebi. Sepak odredbite na Pravilata treba voop{teno da se primenuvaat sekoga{ koga toa e mo`no i poèlno za da zatvorenicite imaat 314

nekakva korist od toa. Pravilata od ovoj del bi trebalo dopolnitelno da se primenuvaat kaj specijalnite kategorii na zatvorenici na koi se odnesuvaat. 90. Ova novo pravilo go potvrduva principot za primenata na ona {to gore e navedeno. NEOSUDUVANI ZATVORENICI

Vo ovie pravila pod poimot neosuduvani zatvorenici se podrazbiraat lica pritvoreni poradi krivi~na tu`ba protiv niv, no koi se u{te ne se osudeni ili ne im e izre~ena zatvorska kazna. 91. Praviloto pomaga da se obezbedi polo`bata na takvite zatvorenici i da se zgolemat mo`nostite za koristewe na pravilata kako celina se dotoga{ dodeka toa e prikladno i prakti~no. 92. Ova pravilo e pro{ireno so cel da se pojasnat propisite i da se zgolemi nivnata prakti~na primena, vodej}i sekako smetka za statusot na zatvorenicite na koi propisite se odnesuvaat. Vo praktikata zatvorskata administracija }e se soo~i so mnogu te{ki re{enija vrzani za nu`nite ograni~uvawa i nadzorot. Najgolema grià na zatvorskata uprava }e ÂŁ pretstavuva odgovornosta za odrùvawe na redot i disciplinata, a istovremeno i na pravdata i ednakvosta koi se odnesuvaat na zatvorenicite. Pravilata se griàt za toa i gi davaat osnovnite kriteriumi so koi takvite odluki treba da se nosat spored poedine~ni slu~ai. 93. Re~enicata site va`ni kontakti so upravata i za svoja odbrana treba da se sfati kako kontakti so zatvorskata uprava, pravnite sovetnici ili sudskite organi. Praviloto e pro{ireno samo vo tehni~ka smisla, a ne i vo nekoja fizi~ka smisla. 94. Ova e u{te edno pravilo kaj koe se isprepletuvat prakti~nite barawa steknati so iskustvo i noviot na~in na razmisluvawe za da se ukaè na zna~ajnite promeni vo odnos na porane{nata sostojba. Jasno e deka rizikot od samoubistva i, voop{to, pri~inite vrzani za sigurnosta na zatvorenicite ponekoga{ moàt da sozdadat situacija koja nu`no }e bara edna soba da se podeli na pove}e zatvorenici. 95. Praviloto e izmeneto samo zaradi mo`nite tehni~ki podobruvawa vo samata formulacija. 96. Ova pravilo e dopolneto za da se voo~at prakti~nite problemi koi ponekoga{ nastanuvaat koga na neosudenite zatvorenici im se dava rabota. Toa e pozitivno oceneto i zaradi korista koe stru~noto obrazovanie go ima za neosudenite zatvorenici ili kako dopolnitelna aktivnost pri zatvaraweto ili za li~en razvoj. 97. Vo praktikata obi~no nema problemi vrzani so ova pravilo i 315

toa sestrano se primenuva vo Evropa. Negovata va`nost i vrednost samo ja zacvrstuva taa odredba vo prakti~nata primena vo site moderni evropski sistemi so racionalna i vistinska garancija. Samata zatvorska uprava bi morala da go pottiknuva tvore~kiot pristap na vrabotuvaweto na personalot na site nivoa za{to na toj na~in mo`e mnogu da stori za podobruvawe ponekoga{ na te{kite i neprikladni uslovi na ovaa kategorija na zatvorenici. 98. Nekoi nedostatoci postojat vo prakti~nata primena na ova pravilo. Toa e va`en simbol na pravniot i li~niot status na zatvorenikot koj se u{te ne e osuden, a bi trebalo na nego i da se odnesuva. Praviloto e izmeneto so cel za pro{iruvawe na negovata primena i za da se istakne osnovniot princip za postapuvawe so neosuduvani zatvorenici. CIVILNI ZATVORENICI

99. Zboruvaj}i voop{teno ova Pravilo se primenuva vo celost me|utoa predizvikuva pomali te{kotii i pokraj minornite varijacii vo negovoto tolkuvawe. Izmeneto e donekade samo vo tehni~ka smisla. Du{evno bolni i umno rastroeni zatvorenici

100. Pomalata tehni~ka promena na ova pravilo ukaùva deka ispolnuvaweto na negovite odredbi ne e sosema vo delokrugot ili nadle`nosta na zatvorskata uprava. Praviloto ne e celosno primeneto vo praktikata zaradi razli~nite programi vo razli~nite zemji, zaradi nedostig na sredstva i problemite vrzani za pravite definicii. Me|utoa zatvorskite upravi bi morale da se pridrùvaat do prviot del na praviloto i da rabotat na toa da gi zadovolat i preostanatite dva dela. Se pojavuvaat posebni te{kotii vrzani za moralnata i medicinskata priroda na problemot pri vodeweto i vospituvaweto na ovaa kategorija na zatvorenici, i ne postoi op{t konsensus na mislewa. Praviloto e definirano ne zatoa da istakne nekoj poseben pristap, tuku da gi utvrdi osnovnite na~ela nu`ni za da prevladeat humanosta i pravdata. Site zatvorski rakovodstva mora da znaat deka }e bide potrebna grià za nastanatite problemi i da im dadat opredelen prioritet za da se odgovori na barawata na pravilata. Site ~lenovi na personalot koi neposredno }e bidat vklu~eni vo tretmanot na ovaa kategorija na zatvorenici mora da bidat osobeno stru~ni i iskusni. Toa e posebno zna~ajnio vo ustanovite kade {to nema dovolno raspoloìvi sredstva za zadovoluvawe na potrebite na takvite zatvorenici, a da bidat vo soglasnost so odgovornosta na zatvorskata uprava. Ova 316

podra~je e od golema va`nost i pretstavuva te{kotija kaj donesuvaweto na upravni odluki koi }e obezbedat problemite voop{o kako i kaj individualnite slu~ai da bidat pod neprekinat medicinski i administrativen nadzor. Prodol`uvaweto na psihijatriskoto lekuvawe po otpu{taweto od zatvorot ima golema va`nost.

317

318

III ISTORISKI RAZVOJ I SMISLA NA EVROPSKITE PRAVILA Nalov na orginalot: The Historical Background, Philosophy and Developmant of the European Prison Rules78 A. ISTORIJAT I RAZVOJ NA PRAVILATA

Se pogolemiot akcent kon me|unarodnata sorabotka na podra~jeto na penologijata i kriminologijata i se pogolemite mo`nosti za takva sorabotka koi proizleguvaat od razvojot na trensportnite mo`nosti i komunikaciski sredstva imaat tendencija da ja stavat vo senka istoriskata pozadina na toj proces. Ve}e nad eden vek prakti~arite nastojuvaat da rabotat zaedno vo interes na napredokot, dodeka me|unarodnata razmena na idei i iskustva, barem vrz inetelektualen plan, postoi mnogu podolgo. Razvojot na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite e va`en element na ovie dvi`ewa. Zaedno so drugite aspekti na zatvorskite upravi, kako i so brojni drugi socijalni i politi~ki vrski kon toa podra~je, utvrduvaweto na standardite koi bi trebalo da go reguliraat tretmanot na lu|eto vo zatvorskite ustanovi mora da gi sledat promenite, moralnite i materijalnite uslovi vo koi standardite se primenuvaat. Zgora na toa, zatvorskite upravi se dol`ni da pomagaat i nastojuvaat da ja potiknat podr{kata kon pohumani i ponapredni pristapi koi se baziraat na najvisokite reaalno mo`ni standardi. Me|utoa, vlijanieto na pravilata seriozno }e bide naru{eno ako tie samite i na~inot na nivnoto sproveduvawe ne bide vo celost vo soglasnost so moralot, so intelektualnite i prakti~nite kriteriumi koi soodvetstvuvaat na socijalnata politika i koi vredat vo konkretnite politi~ki uslovi. Toa e izvesen pokazatel na iskustvata i na racionalnoto sfa}awe na realnosta na surovite uslovi. Ovaa fundamentalna polo`ba e postignata i unapredena so pozitivni ideali i so deluvawe na me|unarodnite tela koi pove}e od polovina vek nastojuvaat da go izrazat svoeto viduvawe na 78

Tekst koj Evropskiot komitet za problemite na kriminaliteto go razgleduva{e na 34 plenarna sednica (22-26 april 1985) The European Prison Rules, Council of Europe Publishing, F-67075, Strasbourg Cedex, str. 71-90.

319

kaznenata politika i nejzinite celi vo oblik na standardnite minimalni pravila. Vo tekot na toj period op{testveniot ìvot vo Evropa be{e naru{en so vojnata, so ekonomski krizi i so fundamentalnite promeni na op{testvenite stavovi. Na naru{uvawata predizvikani so vojnata im se pridodadeni napnatosti predizvikani so migracijata na naselenieto, ekonomskiot pritisok me|u zemjite i od selskite i od urbanite sredini. Tie masovni op{testveni dvièwa se prosledeni so procesot na destabilizacijata na semejstvoto, so ekonomskite neednakvosti i so svrtuvaweto kon moralnite i verskite vrednosti. Paradoksalno e {to se pogolemata op{ta blagosostojba koja pokraj problemite na nevrabotenosta e rezultat na tehnolo{kiot napredok, e prosledena so paralelniot porast na kriminalitetot i asocijalnoto povedenie od edna, kako i so pozitivnite vlijanija koi se stremat kon moralnite vlijanija i kodeksot na op{testvenata etika ~ii koreni se vo visokite i humanite idei, od druga strana. Vo toj kontekst se pojavija promeni vo oblastite na kriminalnite aktivnosti, a o~igleden e razvojot na ambiciite kaj mladinata i prepoznatlivite kulturni malcinstva. Se pogolemite op{ti standardi i o~ekuvawa i dadoa edna nova dimenzija na teorijata na kaznuvaweto i promenata vo op{testvenata struktura na zatvorskata populacija niz ovie i drugi faktori, kako {to se predlagawe na alternativi, razvoj na obrazovnite metodi i sÂ˘ podobrata pokrienost. Kazneniot tretman i pravilata {to ja podrùvaat prakti~nata uprava vo zatvorskite sistemi se izloèni na posledicitena site onie istoriski pokreti i trendovi. Vo ovoj dokument mora da se osvrneme na istoriskiot razvoj na Pravilata vo kontekst na me|unarodnata sorabotka, vo vrska so pozadinata na promenite i va`nite reakcii na niv. Pravilata svoite najva`ni koreni gi imaat vo rabotata na me|unarodnite pokreti za formata na kaznenata politika ~ie vlijanie zapo~na da se zabeleùva kon krajot na minatiot i po~etokot na ovoj vek. Me|unarodnite sobiri posveteni na penolo{kite temi odràni vo London (1872), Stokholm (1878), Rim (1885), Sent Petersburg (1890), Pariz (1895), Brisel (1900), Budimpe{ta (1950) i Ve{ington (1910). Vo svojot moderen izraz i osobeno kako pristap koj se temeli na konceptot na regulativnite uslovi dadeni so eden kodeks na minimal-nite standardi, moè da se vidi deka eden jasen pristap na reformite na kaznenata politika i zatvorskiet upravi bil prisaten vo aktivnostite na Megunarodnite komisii za kazni i kazneni ustanovi (IPPC) vo periodot od 1929-1933. Navistina taa rabota gi pottiknaa razmisluvawata vo razli~ni zemji, no toa be{e prviot zna~aen ~ekor na me|unarodno nivo. Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite koi gi sostavi i revidira IPPC, Sobranieto na Ligata 320

na narodite im prepora~a na vladite na svojata 15 redovna sednica vo 1934. Na svojata 16 redovna sednica od 1935 Sobranieto na Ligata na narodite usvoi rezolucija spored generalniot sekretar mora da bara od vladite koi gi prifatile Pravilata da im go dadat sevkupniot publicitet po pat na slu`benite publikacii i na drugi na~ini. Od toa nivnite novi formulacii se razvile, se razbira vo soglasnost so potrebite i zabele{kite, me|utoa op{tiot oblik i pristap kakov {to go vtemelila Ligata na narodite ostanaa nepromeneti. Naglasen e prekti~niot aspekt na Pravilata za{to namerata im be{e da gi smeta prikladni a sekoj sistem na kazneni ustanovi, za site pravni, op{testveni i ekonomski uslovi. Niv ne im be{e cel da sluàt kako model za odreduvawe na zatvorskite uslovi, tuku da utvrdat minimum na standardi koi se temelat na humanisti~ki i pozitivni op{testveni principi. Pravilata na Ligata na narodite se odnesuvaa na kategorizacija, rasporeduvawe i razdeluvawe na zatvorenicite, potoa na tretman voop{to, fizi~ki standardi, zatvorski reìm, disciplina, personal, kako i na merki i postapki po otpu{taweto. {to se odnesuva na dene{nite mislewa za {ireweto na podra~jeto na primenata na Pravilata zanimlivo e deka orginalnata verzija na Pravilata na Ligata na narodite insistira{e vrz toa vo zemjite kade pri zato~uvaweto na zatvorenicite vo zatvorska ustanova ne se vode{e smetka za niv, sepak treba da se pridrùva kon osnovnite idei vrz koi tie se zasnovaat, kolku {to toa e mo`no Vo me|unarodni ramki situacijata so Pravilata ostana na toa se do zavr{uvaweto na Vtorata Svetska Vojna. Kako posledica na vojnata koja vo Evropa dovede do vtemeluvawe na Sovetot na Evropa i do povtorno izrazenite stremeì za poliberalna i ponapredna kriminal-na politika, vo globalni razmeri se pojavi istorisko politi~ka preorientacija i op{testvena obnova. Vo toj kontekst Obedinetite nacii go naso~ija vnimanieto vrz problemite na so~uvuvawe na op{testveniot red i vrz ~ovekovite prava. Ottamu obedinetite nacii, vo ramkite na {irokiot opseg na takvite aktivnosti, vo 1949 godina formiraa organ sostaven od me|unarodni penolozi, koj prepora~a revizija na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. Nacrtot na pravilata na Obedinetite nacii go odob-rija site regionalni grupi vo ramkite na Organizavijata na Obedine-tite nacii, a potem bea i usvoeni na Prviot kongres na Obedinetite nacii za prevencija na kriminalitetot i postapuvawe so prestapni-cite so rezolucijata od 30 avgust 1955 godina. Ovie pravila gi objavi Socijalnata komisija na Ekonomsko-socijalniot sovet, so dogovor, na generalniot sekretar na ON da mu se podnesuvaat izve{tai za postig-natiot na321

predok vo intervali od tri godini. Pravilata na Obedine-tite nacii ja osovremenija i razvija orginalnata verzija na Ligata na narodite. Tie me|utoa se nekako pomalku ambiciozni od orginalnata verzija, davaj}i mu naglaska na prifa}aweto na Pravilata od strana na sovremeniot na~in na razmisluvawe, pozitivnite na~ela i praktika. Iako na toj na~in pove}e eksperimentiraa so pra{awata na filozofi-jata, postoe{e jasno i pozitivno sfa}awe na razvojniot karakret na kaznenata praktika. Od toga{ sledovatelnite kongresi na Obedinetite nacii im davaa istaknato mesto na Pravilata i na nivnata upotreba, so cel da se pottikne nivnata primena i vklu~uvawe vo ostanatite podra~ja na so~uvuvawe na osnovnite na~ela koi se baziraat na fundamentalnata filozofija na Pravilata i na idealite sodràni vo Op{tata deklaracija za ~ovekovite prava i drugite dokumenti na Obedinetite nacii. Na {estiot kongres na ON vo Karakas, 1980, posebno vnimanie im e posveteno na polo`bata i primenata na Pravilata vo zemjite ~lenki. Me|utoa dodeka vrednosta i ugledot na Pravilata povtorno se potvrdija, izrazena e zagriènost za stepenot na nivnoto efikasno primenuvawe. Natamu, iako se dadeni sugestii vrzani so poèlnosta na modernata revizija na tekstot, tie ne povlekoa zna~ajna podr{ka. Stavot na Sovetot na Evropa vo ovie aspekti na Pravilata e opi{an vo eden formalen izve{taj koj se odnesuva na podolu navedeniot tekst. Vrz temelite na podgotvitelnite trudovi za Sedmiot kongres na ON, 1985, se ~ini deka povtorno }e bidat na dneven red, so naglaska na merkite koi bi moèle da se prezemat, a da se podobri sproveduvaweto na Pravilata i regionalnata sorabotka. Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite sekoga{ imale va`no mesto vo ramkite na raboteweto na Svetot na Evropa na podra~jeto na kaznenata politika. Vo soglasnost so svojot statut Sovetot na Evropa go podrùva i pomaga napredokot vo o{testvenata sfera sledej}i gi svoite ideali i na~ela vo ramkite na zaedni~kite evropski tradicii. Vo ramkite na taa idejna ramka Sovetot na Evropa gi prou~uva i nastojuva da gi ublaì problemite koi proizleguvaat od kriminalnoto i asocijalnoto povedenie. Za da se obezbedi formalniot avtoritet i efikasni resursi za ovaa rabota, Komitetot na ministrite usvoi Rezolucija (56) 13 vo 1956. Nejzinata osnovna cel be{e da se unapredi sorabotkata me|u Sovetot na Evropa i Obedinetite nacii. Kako rezultat na toa vo 1957 godina e vtemelen Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot (CDPC) so op{ta odgovornost vo rakovodeweto so aktivnostite na Sovetot na Evropa na toa podra~je. Vo 1968 godina CDPC e povikan da go usvoi tekstot na Pravilata na Obedinetite nacii koi se odnesuvaat na potrebite na sovremenata kaznena politika kako i da se pomogne vo nastojuvawata okolu negovata efik322

asna primena vo Evropa. Podocna sledej}i ja rabotata na grupa stu~waci na podra~jeto na kaznenata problematika Komitetot na ministrite vo 1973 godina ja usvoi Rezolucijata 73 (5) koja go sodrì tekstot na Evropskata verzija na Standardnite mini-malni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. Rezolucijata poseben akcent stavi na vrednosta na zaedni~kite principi koi se odnesuvaat na kaznenata politika i sovremeniot razvoj na kazneniot tretman. Rezolucijata osobeno im prepora~a na vladite na zemjite ~lenki vo zakonodavstvoto i praktikata da se pridrùvaat do principite sodràni vo Pravilata kako i na generalniot sekretar na Sovetot na Evropa da podnesuva petogodi{ni izve{tai za postignatiot napredok vo sproveduvaweto na Pravilata. Drugata inicijativa se odnesuva na dvogodi{ni sostanoci na direktorite na zatvoprskite upravi vo zemjite ~lenki. Na tie sostanoci Sovetot im ja dade primarnata odgovornost za olesnuvawe na sproveduvaweto i primenata na Evrop-skite standardni minimalni pravila vo soglasnost so minimalnite pravila vo ramkite na {irokata tendencija na ublaùvawe na sankciite koi proizlegoa od podra~jeto na kaznenata politika. Prviot petgodi{en pregled e podnesen 1978 godina i toga{ e iskoristena prilikata da se osnova Istraèn komitet (Sekrect committee) na stru~waci ~ija {to zada~a e da izvestuva za sproveduvaweto na Pravilata vo evropskite zatvorski sistemi, kako i da prou~uva i da dava izve{tai po pra{awata na idnata revizija i nadzorot nad Pravilata. Ovoj Komitet podnese izve{taj vo 1980 godina. Negovite zaklu~oci gi prifati CDPC, podocna gi usvoi Komitetot na ministrite, a se prezentirani vo formalen izve{taj vi ime na Sovetit na Evropa na Kongresot na ON vo Karakas vo 1980 godina. Tie zaklu~oci podrobno se opi{ani vo natamo{niot tekst. Ovde e me|utoa va`no, kako del na istoriskiot razvoj na dejnostite na Sovetot na Evropa vrzani so operativnata efikasnost na Pravilata, nakratko da se opi{e ulogata i odgovornosta na Komitetot za sorabotka vo vrska so zatvorskata problematika (PC-R-CP). Komitetot za sorabotka vo vrska so zatvorskata problematika e vtemelen vrz osnovnata idea iznesena vo izve{tajot na Istra`niot Komitet za, kako {to pokaà iskustvoto, prakti~nata primena na Pravilata da go zbogati celokupniot kaznen proces ako se posmatra vo kontekstot na sevkupnata filozofija i praktika. Ottamu na Komitetot za sorabotka vo vrska so zatvorskata problematika mu e staveno za cel da ja zagatnuva politikata i interesot na Sovetot na Evropa so ogled na negovite Pravila vo ramkite na {irokiot opseg na odgovornost. Na toj na~in negovite ulogi imaat koreni vo osnovnata ideja da go sledi i pottiknuva razvojot na modernite metodi vo kazneniot tretman, da sluì kako centralna baza na podatocite i izve{taite, da bide kompetentna za 323

pruàwe na soveti na zemjite ~lenki vo vrska so pra{awata vrzani za specifi~nata kaznena problematika, da gi podgotvuva i organizira sostanocite na direktorite na zatvorskite upravi, kako i da gi objavuva izve{taite i redovnite informacii za zatvorskata problematika. Vo ramkite na taa opse`na zada~a PC-R-CP bi trebala da go pottiknuva napredokot i vo nivnata primena da gi podobri Pravilata kako i redovno da go izvestuva CDPC za toa. Vo soglasnost so svoite odgovornosti za Pravilata PC-R-CP go iznese vtoriot petogodi{en prikaz vo 1983 godina prosleduvaj}i go so pokani upateni do zatvorskite upravi na brojni zemji ~lenki da ja prikaàt sostojbata vrzana za sproveduvaweto na opredeleni Pravila ili da go pottiknat napredokot na poedini podra~ja spored rezultaite na izneseniot pregled. Tie specifi~ni pokani, iako samite po sebe umereni bea prvite {to bilo koga se postaveni na megunarodno ramni{te vo vrska so primenata na Pravilata. Odzivot na zainteresiranite zemji ~lenki pokaà deka se saka da se sorabotuva, {to kaj PC-R-CP predizvika uveruvawe deka na toj na~in moè sigurno da se smeta na podr{kata na evropskite zatvorski upravi vo izdignuvaweto na nivoto na sproveduvaweto na pravilata kako i deka negovata podr{ka i iskustvo moàt da koristat kaj voveduvaweto na novi merki ~ija {to cel e da se zgolemi efikasnosta na Pravilata vo nivnata prakti~na primena. Pokraj specijaliziranite podra~ja na deluvawe so koi se zanimavaat CDPC i PC-R-CP vo ramkite na organite Sovetot na Evropa interes za Pravilata pokaà i Parlamentarnoto sobranie. Vo Preporakata 914 (1981) za op{testvenata polo`ba na zatvorenicite, Parlamentarnoto sobranie na Sovetot na Evropa vo kontekst na opse`nata i naprednata filozofija vo vrska so zatvorskata politika se soglasi so predlozite koi ve}e gi dade CDPC, deka pravilata treba da se korigiraat za da se usoglasat so sovremenite trendovi, kako i nivnoto podra~je na nivnata primena treba da se pro{iri. CDPC po negoviot prikaz za sproveduvaweto na PC-R-CP Pravilata go upati vo ramkite na svojata odgovornost da gi prezeme i zada~ite da sostavi nova verzija na Pravilata. Ova pretstavuva sledna etapa na nivniot istoriski razvoj vo Evropa, zaedno so usilbite na PC-R-CP da go pottikne negovoto efikasno sproveduvawe. PC-R-CP e svesen za razvojot vo drugite regioni {to se odnesuva do sproveduvaweto na Pravilata na ON ili pojavata na doma{ni ili nacionalni pravila kako sredstva za zgolemuvawe na standardot ili podobruvawe na rabotata na zatvorskata uprava i tretmanot. Nastojuvaweto minimalnite standardi da se kodificiraat pretstavuva ~ekor kon utvrduvaweto na prakti~nite sili i moralnite kriteriumi na megunarodno prifatlivite pravila kako sredstva za ostvaruvawe na human i pozitiven tretman. Se ~ini deka predlozite 324

koi imaat za cel prifa}awe na Pravilata bazirano na prakti~noto ostvaruvawe na minimalnite standardi, isto taka nudat realen i uverliv patokaz za natamo{na rabota. Postoeweto vo globalni razmeri na edinstven dogovoren kontekst na minimalni standardi, potoa napredokot koj se postignuva vo Evropa, kako i prakti~niot i teoretskiot razvoj na novite pristapi kon kaznenata politika vo drugite regioni vo svetot ilustriraat kakov potencijal imaat Pravilata za podobruvawe na zatvorskite uslovi i tretmanot. Vo nekoi zemji e prisutna jasna tendencija moralnata sila i avtoritetot na Pravilata da se iskoristat za podobruvawe na zatvorskite uslovi i tretmanot. Prisuten e eden temelen zamav od razli~en intenzitet vo poedini regioni ~ie jaknewe e mnogu va`no. Me|utoa poslabata priroda vo istoriskiot razvoj so koja dosega se zanimava{e ovoj dokument treba da se pronajdat vo onie aspekti na Pravilata koi se odnesuvaat na modernata definicija na celta i na sporenite pra{awa na mo`nostite za nivno sproveduvawe i podra~ja na primena. Pravilata me|utoa poka`uvaat deka od po~etokot, pred okolu peesetina godini, ne se slu~ilo ni{to {to bi gi naru{ilo nivnite vistinski vrednosti. Natamu, postojat mnogu pri~ini da se priznae va`nosta na vlijanijata koi Pravilata gi izvr{ile vrz kaznenata politika vo onie zemji koi gi prifa}aat temelnite postavki. Razvojot na Pravilata sega mora da prodol`i, ako ne se saka da stagniraat spored tvore~kata i celishodnata idnina koja }e go zgolemi nivnoto vlijanie i statusot vo zatvorskata uprava. V. PRAVILATA VO PRAKTIKATA 1. Polo`ba na pravilata

Vo rezoluciite, spored koi Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite se sprovedeni vo delo pri Obedinetite nacii i vo Evropa, jasno e izrazeno deka nemaat zadolìtelna zakonska sila vo megunarodnoto pravo. Tie me|utoa so~inuvaat kodeks na standardi i praktika koj se temeli na op{tata soglasnost na site onie zemji koi gi usvoile Pravilata kako rabota na politikata ili zakonskata regulativa. Nivniot prividno lo{ zakonski status, posebno koga toa se odnesuva na mo`nostite na sproveduvaweto ili na pravata na onie ~ii zatvorski uslovi Pravilata bi trebalo da gi reguliraat ima i prednosti i nedostatoci. Nedostatocite se o~igledni. Ne postojat garantirani formalni temeli za àlbena postapka spored koi zatvorenicite bi moèle da insistiraat na minimumot na standardi vo sproveduvaweto na nivniot tretman vo zatvorskata ustanova. Isto taka ne postojat ni mehanizmi ni mo`nosti, osven vo onie zemji kade 325

{to so svrstuvaweto na Pravilata vo nacionalnoto zakonodavstvo e postignata nivniot zadolìtelen karakter, poedincite ili organizaciite da se povikaat na niv kako bi se obezbedilo odrùvawe na minimumot na standardite koi se sodràni vo nego. Od druga strana so davaweto na Pravilata na status na preporaki zna~itelno se zgolemuva nivnata prifatlivost za pogolemiot broj zemji vo koi socijalnite i ekonom-skite uslovi moàt da variraat vo golemi rasponi. Natamu doslednata fleksibilnost na Pravilata gi zgolemuva mo`nostite za nivnata prakti~na primena vo zatvorskite sistemi koi se zainteresirani za toa. Rezoluciite na ON i na Sovetot na Evropa ovozmoìja nadzor nad nivnoto sproveduvawe kako bi se obezbedilo na me|unarodno nivo da se odrì nivnata moralna polo`ba i redovno da se ocenuva vrednosta. Vo svojot izve{taj za Pravilata vo periodot 1978-1980, Izvr{niot komitet na Sovetot na Evropa zazede stav koj {to podocna go usvoi i Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot, deka e vo soglasnost so op{tiot koncept na Pravilata toa {to se nameneti na rakovodnite avtoriteti koi imaat odgovornost za obezbeduvawe na minimumot na standadite vo tretmanot i upravuvaweto a ne za davawe na prava na poedincite. Sepak taa polo`ba moè do opredelen stepen da varira me|u zemjite so ogled na mestoto koe Pravilata go imaat vo nacionalniot zakon i propisiste. Efektite na Pravilata vo ramkite na zakonskite posatapki koi proizleguvaat od primenata na Evropskata konvencija za ~ovekovite prava podrobno se razraboteni vo natamo{niot tekst. Statusot na Pravilata vo nacionalniot zakon zna~itelno varira od zemja do zemja dotolku {to vo nekoi slu~ai se vneseni vo nacionalnoto zatvorsko zakonodavstvo, a vo drugi pak, izri~no e opredeleno dali pravilata se primenuvaat delumi~no ili voop{to ne se primenuvaat. Tamu kade {to ne se vneseni vo zakonodavstvoto tie sepak moàt da se odrazat vo celost ili delumi~no. Ottamu Princi-pite i barawata na Pravilata moàt da bidat opravdani vo ramkite na zakonot ili propisite iako praviloto ne e naposredno navedeno. {to se odnesuva na prigovorite ili barawata vo nekoi zamji zatvorenicite moàt da se povikaat na samite Pravila. Vo drugi, potpiraweto na niv moè da varira vo zavisnost od toa dali vo slu~aj na sudir moàt da se navedat, no sepak se podredeni na nacionalnoto zakonodavstvo, do toklku da nemaat nikakva zakonaska mo}. Vo pove}eto zemji se prifatlivi na ovie na~ini ili posredno stanale del na propisite inspirirani so originalnata formulacija na Pravilata. Nacional-nite inspekciski slu`bi na nekoi zemji beleàt isto taka nepridr-ùvawe kon Pravilata vo svoite izve{atai za nedostatocite vo zatvor-skite sistemi pa 326

ottamu se ~ini deka bi bila dobrodojdena tenden-cijata za davawe avtoritet na Pravilata so ogled na minimalnite standardi so cel za inspekcija. Odgovornite avtoriteti za obezbedu-vawe na nivnata primena vo zemjite ~lenki na Sovetot na Evropa variraa spored vaè~kite konstitucionalni i administrativni propi-si. Ottamu odredbite na Pravilata vo sekoja zemja ~lenka na Sovetot na Evropa nao|aat nekoj zakonski ili prakti~en na~in da se izrazi nivnoto prakti~no zna~ewe za op{toto nivo na zatvorskata uprava so ogled na standardite na tretmanot, kako i fizi~ki i moralni standardi koi dominiraat vo zatvorskite ustanovi. Vo {irokiot spektar na me|unarodnoto pravo i praktikata, doktrinata na Pravilata se odrazuva vo dokumentite kako {to se Me|unarodnite dogovori na Obedinetite nacii za gra|anskite i politi~kite prava, Konvencijata na ILO za prisilnata rabota, Vienskite konvencii za diplomatski odnosi, Konvenciite na Sovetot na Evropa za premestuvawe na zatvorenicite, kako i golemiot broj bilateralni konvencii za transfer. Me|utoa za posebniot porast na ugledot, zaslugata mu pripa|a osobeno na Evropskata konvencija za ~ovekovite prava koja edinstveno ima zakonska mo`nost i mo`nost na prisilba za pridrùvawe kon nejzinite odredbi. Golem broj odredbi na Evropskata konvencija za ~ovekovite prava vo sr`ta se osobeno ~uvstvitelni na polo`bata na zatvorenicite i na ispolnuvaweto na barawata postaveni so Pravilata. Vo spektarot na celokupnata niza na prava i osnovni slobodi garantirani so Konvencijata, treba da se pronajdat onie koi se primenuvaat na zatvorite i zatvorenicite koi moàt posebno da bidat povredeni so postapkite i uslovite koi se zabraneti so konvencijata. Ottamu ne iznenaduva {to brojot na molbite koi zatvorenicite gi upatuvaat do Evropskata komisija za ~ovekovi prava e neproporcionalno golem vo odnos na ostanatata populacija. Iako toa nema status na ovlastena interpretacija na Konvencijata ili odlukite na Komisijata nitu odlukite Evropskiot sud za ~ovekovi prava, Direktoriumot za ~ovekovi prava vo 1981 godina objavi izve{taj koj se odnesuva na uslovite na apseweto i Evropakata konvencija. Tamu e istaknato deka iako sudot i Komisijata ne se nadle`ni za ispituvawe na uslovite na apseweto osven ako tie uslovi vklu~uvaat kr{ewe na pravata garantirani so Konvencijata, i ako vo nea nema nikakvi posebni odredbi za tretman na zatvorenicite, iskustvoto pokaùva deka duri i pokraj takvata definicija Komisijata ~esto ima prilika da gi prou~uva uslovite na apseweto. Kako rezultat na toa, denes postoi zbirka na obi~ajno pravo koe se zanimava so ovoj predmet, a na Pravilata im e priznaena zaslugata za sozdavawe na vistinski kodeks za tretman na zatvorenicite". Me|utoa argumentite zasnovani na 327

odredbite na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite, vo slu~aite vrzani za ~ovekovite prava obi~no se poka`aa neuspe{ni. Voop{to se smeta deka okolnostite pri zatvoraweto koi vo celost ne gi zadovoluvaat standardite opredeleni so Pravilata, ne predizvikuvaat nu`no nehumani i degradira~ki tretmani koi ja kr{at Konvencijata. Ova stojali{te e vo soglasnost so ve}e opi{aniot fakt deka iako primenata na Pravilata ne e ragulirana so zakon, osven vo propi{aniot kontekst na nacionalnoto pravosudstvo, nivnata moralna polo`ba i vlijanie kako prakti~ni kodeks imaat sÂ˘ pogolema va`nost. 2. Vlijanie na pravilata

Ovoj dokument dosega potvrdi deka va`nosta na Pravilata pove}e leì vo nivnoto vlijanie na postignuvawe na standardnite zatvorski upravi odo{to na podra~jeto na zakonskata primena, vo nacionalni ili me|unacionalni razmeri. Vo Evropa so tekot na vremeto Pravilata stanaa simbol i pottik za podobruvawe na op{tite standardi i sproveduvawe na humana i napredna humana politika i tretman. Nema somnenie deka vo evropskite zatvorski sistemi razbirlivite i moralni upatstva na Pravilata vlijaat na modernite standardi na upravuvaweto, vrz razvojot na programite na modernizacija na zatvorskite kapaciteti, sredstvata i celite na sistemskite strategii, kako i na definiraweto na ulogata i obu~uvaweto na personalot na site nivoa. Nivnata primena se o~ekuva isto taka vo svojstvo na merila vo sostavite koi se odnesuvaat na uslovite na ìvotot vo zatvorite. So ogled na li~nata polo`ba na zatvorenikot, Pravilata gi odrazuvaat moralnite normi koi gi inspiriraat zatvorskite postapki, primenata na osnovnite ~ove~ki prava, disciplinskite postapki, kako i postapkite za podnesuvawe àlbi i molbi. Nakratko, rabotite koi se bitni za odrùvawe na civilizirani standardi i moralno prifatlivi principi vo upravuvaweto so zatvorskite sistemi i za tretmanot na zatvore-nicite. Osven vo neposredni okolnosti na zatvorskata rutina i sekoj-dnevniot ìvot, moralniot avtoritet na Pravilata i sankciite koi od niv proizleguvat se odrazuvaat i vo javnite i politi~kite razmeri, kako i vo va`nata nadzorna uloga na formalnite avtoriteti kako na primer "Les Jungers de l-Application des Peines" vo nekoi zemji ili "Ombudsman" ili nacionalni inspektori vo drugi. Site ovie vlijatelni i ugledni ustanovi vo svojata rabota ja koristat mudrosta i avtoritetot na Pravilata vo kontekstot na svoite op{ti odgovornosti za pravdata i ~esnosta i, od vreme na vreme, vo posebni okolnosti ili vo li~ni aspekti na rabotite koi se vo nivna nadle`nost. 328

Vo nekoi delovi na svetot se o~igledni razvojnite procesi, i se pogolemite raspravi vo drugite vo vrska so upotrebata na Pravilata ili modificirani kodeksi koi neposredno proizleguvaat od niv so cel za sozdavawe realen i efikasen kodeks na normi po pat na akreditacija ili so administrativna postapka. Sredi{en argument na ovoj pristap e vo toa deka ispravnata kaznena politika mora da vklu~i i soodveten kodeks na standardi koi ke go obezbedat predvideniot minimum na zatvorski uslovi i dinami~na vrska me|u strategiite za sistem, upravata i tretman vo soglasnost so Pravilata. Takviot pristap vklu~uva ne samo primerna disciplina vo zatvorskata uprava vo pogled na pridrùvaweto na postavenite standardi, tuku bara i nivno moralno i politi~ko prifa}awe. Od filozofski aspekt, Pravilata treba{e da se prilagodat na zna~itelniot razvoj na idei i praktika vo povoeniot period koj izgleda deka e zabrzan vo zadnata decenija. Gledano vo celina Pravilata uspe{no go izdràa predizvikot na promenite i novoto vreme. Sovremenite okolnosti i noviot na~in na razmisluvawe gi razbudija ve}e postoe~kite sprotivnosti me|u celite i samata cel na zatvaraweto. Izmenetiot koncept na resocijalizacijata, od tretman baziran na procesite na diferencijacija, klasifikacija i rasporeduvawe kon prikladni individualni programi na obu~uvawe i obrazovanie im se sprotivstavija ograni~uvawata koi proizleguvaat od samiot karakter na zatvorskata praktika koja e od prisilen karakter. Primenata na zatvorskata kazna so cel za za{tita na op{testvoto i obeleùvawe na negovoto nesoglasuvawe so kriminalnite povedenija, ja spre~uva, kako kaznena merka, iskoristuvaweto na op{testvoto kako posrednik vo kone~nata resocijalizacija na prestapnikot. Celta i zada~ata na Pravilata e da go pottiknat i zasilat ovoj pristap kako i preku svojot pridones da gi podobrat zatvorskite uslovi i kvalitetot na zatvorskiot sistem, da pomognat da se izmenat, ili barem da se smalat negativnite aspekti na zatvoraweto kako va`no dopolnuvawe na pozitivnite programi na tretman. Dodeka, od edna strana, e o~igledno te{ko da se oceni indirektnoto vlijanie na Pravilata na ovoj sredi{en aspekt na zatvorskata uprava, od druga strana, nema somnenie deka mnogu pove}e od bilo koj drug me|unaroden zbir na zatvorski standardi, tie se vredni kako pokazatel na celite i praktikata. Zaradi site neopredelenosti, ne e mo`no da se oceni ova vlianie. Me|utoa pove}eto od onie koi se zanimavaat so zatvorskata problematika ja priznaa vrednosta na Pravilata vo toj pogled i spremno go potvrdija nivniot pozitiven efekt. Duri i onie koi gi kritikuvaat niv samite kako i nivnoto nivo na sproveduvawe, spremno go istaknuvaat toa zna~ewe. Cinicite, {to e prirodno i neizbe`no, bi moèle da ukaàt na 329

istoriskata nemo} na javnata uprava, osobeno na podra~jeto na zatvorskata problematika, da gi ostvari svoite ambicii vo praktikata, kako i na periodi~noto javuvawe na krizni intervali koi gi zagrozu-vaat najvisokite ideali. Isto taka vistina e deka Pravilata tamu kade {to im nedostasuva zakonska osnova i mo`nost za prisilba, ne uspevaat da se prilagodat na predizvicite na prakti~nite problemi, na finansiskite ograni~uvawa i nezna~itelniot prioritet. Moè da se kritikuvaat i od stanovi{te deka vo nekoi pra{awa se neopredeleni ili preoptereteni, kako bi se obezbedilo zadovoluvawe na nivnite normi vo praktikata. Ne moè da se odre~e deka Pravilata na ON, a vo pomala mera i Pravilata na Sovetot na Evropa, kako i odredbite postaveni so cel za nivna podr{ka se karakteriziraat so ovie nedostatoci. Toa vo oblik na prenesuvawe na frustracii ne bi smeelo da dovede do op{t pesimizam ili obezvrednuvawe na vlijanieto koe Pravilata go izvr{ija, nitu do negirawe na nivnata simboli~na va`nost za pottiknuvawe na zatvorskite upravi i personalot vo nivnoto nastojuvawe za postignuvawe na povisoki standardi. Toa e primarna obvrska na naprednite i humani sistemi. Zatvorskite upravi denes bi bile nezamislivi bez ovie Pravila. Tie pretstavuvaat najva-èn me|unaroden dokument na podra~jeto na zatvorskata problematika. S. IDNINATA NA STANDARDNITE MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE VO EVROPA

Va`no e primerno da se razgleduvaa idninata na Pravilata vo Evropa od dva {iroko me|usebno povrzani aspekti, a toa se revizijata i primenata. Prikladno e me|utoa na prvo mesto da mu se posveti vnimanie na istoriskiot i na sovremeniot kontekst vo koj idnite razvojni procesi treba da se razgleduvaat i podr`uvaat. Poslednite decenii vo koi Pravilata steknaa zrelost vo praktikata, penolozite i prakti~arite bi se soglasile so tvrdeweto deka vo sferata na zatvorskata problematika mislewata ~esto se razminuvaa. Povtorno se analizira sevkupniot karakter na zatvaraweto. Prvo so ogled na ideite i vlianieto na onie segmenti na javnoto mislewe koi imaat mo} da go pottiknat sproveduvaweto na naprednite promeni. Drugo, spored zakanuva~kata pozadina na javnite i politi~kite stavovi koi se ramnodu{ni ili duri i neprijatelski, kako i spored nepovolnite rezultati na istra`uvawata. Bezdnata me|u teorijata i praktikata, sozdadena najmnogu poradi nerealnite o~ekuvawa koi gi optovaruvaat zatvorskite upravi, predizvika gubewe na doverbata i obezvredija mnogu od pozitivnite aspekti na kazneniot tretman. Se ~ini deka e mal brojot na onie koi se sigurni deka zatvaraweto e biten element na 330

krivi~noto pravosudstvo i socijalnata politika ili periferno sredstvo za sobirawe na nere{enite problemi. Sigurno e deka mal e brojot na onie koi sega veruvaat vo sposobnosta na pravosudniot sistem da stori ne{to pove}e od odrùvaweto na hroni~niot kriminalitet na donekade prifatlivo ramni{te. Paradoksalno e deka zatvorite i zatvorskite upravi se u{te se smetaat najodgovorni za taa cel, vo situacii koga drugite socijalni slu`bi se nedorasnati na svoite zada~i. Toa e kako da e sozdaden moralen i organizaciski vakum. Ova zaedno so rezultatite na istraùvawata koi pokaùvaat deka kaznenite tretmani mnogu malku variraat vo svoite sposobnosti za podobruvawe, dovede do istaknuvawe na potrebata za normalizacija na ìvotot i aktivnostite vo zatvorite - tn. 'reality prisons". Zagovornicite na toj pristap isto taka smetaat deka toa moè da bide va`no za smaluvawe na pogubnite efekti za zatvorenicite, {to dosega be{e nedovolno sfateno i ostanuva da se ispita vo sistemati~ni i objektivni uslovi. Vo penologijata kako i vo drugi podra~ja nesporno e deka postoi nesopirliv prodor na znaewa, idei i novi soznanija koi gi potisnuvaat ili barem ja smaluvaat granicata na neznaeweto i na predrasudite. Vo prisustvo na ovaa nova penologija, zatvorskite upravi mora da pominat pove}e pragovi na teorijata i na praktikata. Pruàjki ~uvstvitelna i napredna ramka na moralni ograni~uvawa, Pravilata }e bidat potrebni da obezbedat osnovnite vrednosti i eti~ki barawa da gi opredelat ovie razvojni procesi. Ottamu moème da o~ekuvame deka nivnata va`nost i zna~ewe }e se zgolemat. Pravilata imaat uloga da go sledat napredokot i da gi inspiriraat idnite zatvorski upravi. Od nastanuvaweto na Pravilata prisutni se kontinuirani promeni i napredok koi se pottiknati i oblikuvani so ovie faktori. Se pokaà deka tie uspe{no gi sledat promenite vo stavovite sprema pri~inite i karakterot na kriminalitetot i voop{to sprema sprotivnite metodologii na tretmanot i negovite celi. So ogled deka na Pravilata im e priznaena fundamentalna sila na moralni vrednosti i realnost na nivnite aspiracii, moè da se o~ekuva deka prikladno preformulirani }e go zadràt nivnoto vlijanie i vo idnina. A koi }e bidat glavnite trendovi vo idnina? Moème da o~ekuvame deka i natamu }e postoi tendencija deka kaznenite i rehabilitaciskite celi }e se posmatraat vo po{irok op{testven kontekst, kako i deka razvojot na konzistentna i realisti~na teorija na zatvoraweto moèbi }e ja zasili intelektualnata osnova koja moè da go podrì toj proces. Dalekuse`noto sogleduvawe na Pravilata mora da bide vo soglasnost so toa. }e dojde do zna~itelen napredok na podra~jeto na upravuvaweto i tehnologijata, do revalo331

rizacija na tehnikata, kako i do novi posloèni operativni modeli i oprema so koi upravuvaat kompjuteri. So cel adekvatno se primenuvaat Pravilata i da pretstavuvaat moralen primer, mora da se prilagodat na tie kriteriumi. Polo`bata i pravata na zatvorenicite }e stanat u{te pozabeleìtelna karakteristika na penalnite raspravi. Vo idnina isto taka }e se odrazi i porastot na javnata i politi~kata ~uvstvitelnost na op{testvenite problemi i kriminalitetot, kako i na vrskata na tie problemi so ekonomskite uslovi. Nasproti predizvicite na iskustvoto i raspravite, sigurno e deka ne e dovolno na zatvaraweto da se gleda edinstveno kako na simbol na op{testvena osuda i mehanizam za zastra{uvawe. Preformulacijata na Pravilata vo eden vistinski i progresiven kontekst so ogromen pridones na Evropskiot komitet za problemite na kriminalot, }e veti pocelishodna i pooptimisti~ka idnina. Isto taka e prisutno pra{aweto na èlbata i prakti~nite posledici na pro{ituvaweto na primenata na Pravilata (ili nekoi od niv) na drugi podra~ja na op{testvenata kontrola koi se odnesuvaat na zatvorot ili nekoi drugi formi na prisilba (na primer, vo po{iroka smisla, na policiski apsewa i takvi vonzavodski alternativi kako uslovni kazni ili izdrùvawe na kaznata so rabota vo op{testveni slu`bi). Ova otvori nekoi novi mo`nosti, me|utoa tie se u{te ne se prou~uvani i ne se odnesuvaat na uslovite za zatvaraweto ili na zatvorskite upravi kako takvi. Tekstot na revidiranite Pravila za zatvorskata uprava }e pretstavuva signifikanten razvoj na postoe~kata formulacii i }e gi vklu~i novite pravila koi ke vodat smetaka za promenite i napredokot vo praktikata. Vo toj tekst }e se odrazi rabotata i izve{taite na Evropskiot komitet za problemite na kriminalot i negovite pomo{ni organi. Natamu }e se vodi grià za merkite i specifi~nite predlozi koi mu se ponudeni na PC-R-CP kako reakcija na novite barawa upateni na evropskite zatvorski administracii. Zna~i revidiranite Pravila }e se najdat vo kontekst na op{ta uloga na Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot vo soglasnost so zakonodavstvoto vo Evropa, penolo{kite istraùvawa i so prou~uvaweto na delinkvencijata i op{testvenite promeni, na prirodata na kriminalitetot i na javniot stav sprema kriminalitetot i zatvorot. Specifi~ni studii se zanimavaaat so posebnite aspekti na zatvorot i postapuvaweto so prestapnicite, vklu~uvajki ja rabotata i na: vonzavodskite alternativi na zatvorot, personalot, na mladite i vozrasnite prestapnici, griàta po otpu{taweto od zatvor, zatvorskata rabota, ènskite zatvorenici, a od neodamna i na stranskite zatvorenici, na istra`nite postapki vo zatvorot, opasnite zatvorenici, 332

zatvorskiot sistem, napu{taweto na zatvorot i zatvorskata uprava. Revidiranite pravila vo idnina mo`at da prestavuvaat va`no i kone~no sredstvo koe }e predupreduva na rezultatite na toa golemo podra~je na korpusot na znaewa i iskustva na evropskite zatvorski administracii. Pokraj filozofskiot pridones na ovoj trud kon Pravilata, vo idnina bi trebalo da se o~ekuva pove}e disciplina pri nivnata primena. Bi trebalo isato taka, pove}e da se potpira na Pravilata so uveruvawe deka tie }e odrazuvaat porealis-ti~ni, posmisleni i poprogresivni pristapi vo idnite zatvorski administraciii, voop{to, sprema penalnata filozofija. REVIZIJA

Na sobirot vo Strazbur vo 1984, Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot go zadol`i PC-R-CP da gi podgotvi revidiranite Evropski standardni minimalni pravila so objasnuvawa. Osnovata za revizijata go so~inuva{e izve{tajot na Istra`niot komitet (1978-80) a informaciite se dobivani od petogodi{nite statistiki od 1978 do 1983 godina, i od stavovite na zemjite ~lenki za posebnite predlozi za revizija, koi se formirani vo tekot na sostavuvaweto na ovie podatoci. Kako posledica na toa se pojavija natamo{ni opse`ni kriteriumi so op{ta podr{ka na Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot i direktorite na zatvorskite upravi. Op{to mislewe e deka revidiranite Pravila treba da bidat vo soglasnost so op{testvena klima vo Evropa, so razvojot na novite penalni merki i promenlivite metodi na rabota na zatvorskite upravi i tretman na zatvorenicite. Kaj definiraweto na Pravilata bi trebalo da se vnimava {to e mo`no pove}e da se povrzani so sega{nite i verojatnite idni standardi vo evropskite zatvori zemaj}i gi vo vid prepoznatlivite programi i na~ini na rabota, kako i ekonomskite i politi~kite faktori koi bi mo`ele da gi predizbvikaat ili suzbijat. {to se odnesuva na podrodnostite na poedini pravila, osven gorenavedenite informacii, revidiranite Pravila }e gi zemat predvid i izve{taite i studiite {to gi predlaga Sovetot na Evropa; najnovite trudovi i iskustva na drugite me|unarodni organizacii kako i dostigawata vo zemjite kade {to ovie pravila naizgled dobivaat va`nost i sila; idejata i prakti~nite efekti na Konvencijata za ~ovekovite prava, Deklaracijata protiv ma~ewe i sli~ni me|unarodni dokumenti. Revidiranite Pravila }e ja opfa}aat i va`nosta na ulogata i vlijanieto na personalot vo zatvorskata uprava i tretmanot na prestapnicite, i na toj na~in, kolku {to e toa mo`no i prikladno, }e gi zadovolat zakonskite barawa vrzani so nivnata rabota za da se pousap333

e{i nivnoto razbirawe i da se podobri tretmanot na zatvorenicite. Od praven i tehni~ki aspekt za nivnoto prakti~no deluvawe mnogu e va`no sodrìnata i terminologijata na Pravilata da bidat kompatibilni so svojot status koj ja stava odgovornosta vrz zatvorskata uprava, pove}e odo{to direktno da gi deli individualnite prava na zatvorenicite, a koi normalno se opravdani vo postoe~kite pravni i vo konstitucionalnite forumi. Naglaseno e me|utoa deka vo postignu-vaweto na toa ne bi trebalo da se zapostavi za{titata na zatvorenicite i nivnite op{ti interesi. Vo tekstualniot razvoj na novite Pravila predvideno e da bidat preuredeni kako bi se dobil logi~en sled na rabotite koi }e bidat postaveni taka {to podobro }e gi povrzuvaat srodnite podra~ja na zatvorskiot tretman i upravuvaweto. Ova, kako {to se o~ekuva, }e go zgolemi naglasokot i }e sozdade koherentna ramka za definirawe na politikata i za praktikata. So cel Pravilata {to podobro da se pretstavat i da se vklopat vo modernite ramki na rabota, niv }e gi sledi Memorandum so objasnuvawa. Toj }e ponudi nasoki za prakti~na upotreba na Pravilata vo sovremeni uslovi za zatvorskata administracija {to pove}e da raboti vo soglasnost so standardite koi gi obezbeduvaat Pravilata, kako i da im se olesni rabotata i da se zasili nivnoto deluvawe vo praktikata. Vo revidiraniot tekst od pri~ini koi porano gi spomnavme, nekoi od pravilata koi ne se formulirani kako takvi, tuku se opi{ani spored svojot karakter, }e se najdat vo uvidot ili vo Memorandumot so objasnuvawata. Isto taka }e ima i novi Pravila koi }e bidat dodadeni kon op{tata revizija na postoe~kiot tekst i koi }e ja moderniziraat idejnata osnova na Pravilata i }e ja potvrdat nivnata relevantnost vo sega{nata i idnata rabota. Osven izve{taite koi se odensuvaat na Personalot, postoi predlog da se napravat izmeni vo formuliraweto na postoe~kite pravila i da se pro{irat onie koi se nao|aat vo sostav na Memorandumot so objasnuvawata, potpirajki se glavno na rabotata na Sovetot na Evropa po objavuvaweto vo 1973 na sega{niot tekst na Pravilata. Isklu~ok od ovoj op{t pristap koj se odnesuva na perso-nalot e opravdan so negovata celosna vrednost i naglasuvawe {to e i poèlno, za vo kontekstot na revidiranite Pravila da se sfati va`nata uloga na personalot. Nekoi drugi novi pravila ili to~ki vo Memorandumot so objasnuvawata se zamisleni so cel da ja zacvrsti nivnata primena. Na primer, }e bidat predloèni to~ki ili pravila koi se odnesuvaat na dostapnosta na Pravilata na zatvorenicite i na zatvorskiot personal, kako i na nivnata primena vo upravuvaweto so zatvorot i vo odlu~uvaweto. Tie isto taka }e gi iznesat i najnovite dostignuvawa vo teorijata i praktikata koi }e se javat vo Sovetot na Evropa, a se odnesuvaat na celite na resocijaliz334

acijata, podobriot kontakt so nadvore{niot svet, sloènite podgotovki za otpu{tawe od zatvor, modernite metodi na upravuvawe, planiraweto, ulogata na zatvorskiot personal, uslovite na smestuvaweto, rabotata vo zatvorot i obrazovanieto, postapuvaweto so posebi kategorii na zatvorenici i va`nosta na javnoto mislewe. Tekstot na revidiranite i novite Pravila i Memorandumot so Objasnuvawata }e se potpira zaradi svojata definicija na slednovo: 1. Rezoluciite ili preporakite na Komitetot na Ministrite: Rezolucija (66) 26 za polo`bata, selekcijata i obu~avaweto na zatvorskiot personal; Rezolucija (68) 24 za polo`bata, izborot i obu~uvaweto na rakovodnite kadri vo penalnite ustanovi; Rezolucija (73) 17 za tretmanot na vozrasnite prestapnici osudeni na kratka vremenska kazna; Rezolucija (75) 25 za zatvorskata rabota; Rezolucija (76) 2 za tretmanot na osudeni na podolgi vremenski kazni; Rezolucija (78) 62 za maloletni~ka delinkvenci Preporaka br. R (80)11 za pritvoreni lica koi ~ekaat na presuda; Preporaka br. R (82)16 za zatvorskoto otsustvo; Preporaka br. R (82) 17 za zatvatawe i postapuvawe so opasni zatvorenici; Preporaka br. R (84) 12 za stranski zatvorenici. 2. Izve{tai na Sovetot na Evropa za: ènskiot kriminal (1980); upravuvaweto so zatvorenicite (1983); stranskite zatvorenici (Preporaka br. R (84) 12/ (1985)). 3. Evropski seminari, vklu~uvaj}i gi osobeno onie za podgotovkite za otpu{tawe i zatvorsko obrazovanie, {to momentno e predmet na prou~uvawe na Izvr{niot komitet. Isto taka e izvesni deka }e se griì i za noviot naslov na revidiranite Pravila koj u{te podobro }e ja opi{e ulogata i polo`bata na Pravilata i }e go zacvrsti nivniot evropski identitet. VOVEDUVAWE NA PRAVILATA VO EVROPSKITE ZATVORI

Vo Dokumentot PC-R-CP (85) }e najdeme pro{iren osvrt na sega{nata sostojba vo koja se sproveduvaat Pravilata vo evropskite zatvorski slu`bi, so ukaùvawe na problemite koi bi moèle da i bidat pre~ka na celosnata ili delumnata primena na Pravilata. Tie nedostatoci vo golema mera bi moèle da im se prepi{at na problemite okolu sredstvata koi nastanuvaat zaradi nedostatnosta na nasledeniot 335

prostor {to gi vklu~uva prostoriite vo koi ~esto se nao|aat golem broj na zatvorenici, osudeni na podolga ili pokratka vremenska kazna, a koi datiraat u{te od 19 vek ili duri i od porane{nite periodi. Ovoj problem postoi, i natamu se vlo{uva so pretrupuvaweto na zatvorite i poradi postojanite te{kotii okolu finansiraweto na odrùvaweto ili preureduvaweto na zatvorite. Dokolku Pravilata imaat vlijanie na utvrduvawe na prioritetite kaj dodeluvaweto na sredstvata na zatvorskiot sistem, dotolku na zatvor-skata uprava }e ÂŁ bide polesno da go smali natamo{noto vlo{uvawe na sostojbata, kako i, eventualno, i da gi podobri uslovite koi ne moèle da gi zadovolat standardite {to formalno se istaknati vo Pravilata. Me|utoa nekoi od tie problemi se vrzani so na~inot na upravuvaweto, tredicionalniot na~in na rabotewe i slabostite vo polo`bata i mo`nostite na primenata na Pravilata, i toa zaradi nekoi ograni-~uvawa vo koristeweto, ili zaradi lingvisti~ki ili proceduralni pri~ini. Zaradi seto toa novata verzija }e nastojuva da go modernizira jazikot i da ja pojasni namenata za na podobar na~in se sfatat priro-data i nekoi obvrski koi Pravilata i gi postavuvaat na zatvorskata administracija i na upravuva~kiot aparat. Pravilata imaat za zada~a da ukaàt na potrebata od primena i olesnuvawe na koristeweto, kako merilo za site podra~ja na zatvorskata uprava, vklu~uvaj}i go vo ovoj kontekst na~inot na raboteweto, planiraweto i razvojot, sistemot i na~inot na rakovodewe so zatvorot. Na nacionalnata kontrola se gleda kako na va`na i mnogu zna~ajna organizaciska postapka so cel da se postigne najgolemo sovpa|awe so Pravilata. Za toa kako toa }e bide organizirano, za izborot na metodologijata, polo`bata i nadzorot, se re{ava na nacionalno nivo. Potrebata za nadzor i kontrola na nacionalno nivo, koe treba da se izvede vo duhot na Pravilata bi moèla u{te pove}e da se zajakne so megunaroden dogovor vo ramkite na evropskite rezolucii ili preporaki. Takviot instrument bi moèl da vodi smetka i za ulogite na Sovetot na Evropa kako sostaven del na nacionalnite resursi na toa podra~je. Kako {to ponapred ve}e e kaàno, Sovetot na Evropa na po~etokot ima{e namera voveduvaweto na Pravilata vo Evropa da se vr{i po pat na redovni sostanoci na direktorite na zatvorskite upravi. Me|utoa vo praktikata se pokaà deka potrebata okolu posvetuvawe na raspoloìvoto vreme na sosta-noci i insistiraweto na re{avaweto na problemite, kako i faktot deka sostanocite se odrùvaa sekoja vtora godina, ne be{e zadovoli-telna osnova za izvr{uvawe na takvata zada~a. I toa be{e edna od pri~inite koi dovedoa do osnovaweto na Komitetot za sorabotka vo zatvorskata problematika. Mandatot koj vo 1981 godina Komitetot na ministrite mu go dade 336

na PC-R-CP za nego zna~e{e dol`nost da ovozmoì sproveduvawe na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite i da predloì kako da se podobri nivnata primena vo Evropa, imaj}i ja vo vid nivnata idna revizija. Ovoj Komitet za izvr{uvawe na tie dol`nosti direktno mu e odgovoren na Evropskiot komitet za problemite na kriminalot. Od porano iznesenoto o~igledno e deka PC-R-CP ja izvr{i ve}e drugata petogodi{na revizija. Vo tekot na sogleduvaweto na polo`bata na Pravilata vo Evropa, PC-R-CP zapo~na da vlijae na pojasnuvawe i podobruvawe na primenata na Pravilata. Se ~ini deka vo idnina najgolemi mo`nosti za eden efikasen napredok na ovoj proces leì vo toa vo soglasnost i so podr{ka na zatvorskite administracii na zemjite ~lenki da jakne ulogata na PC-R-CP. Samiot PC-RCP se griì za svojata uloga i na~inot kako na najdobar na~in da se izvr{i zada~ata vo idnina, kako na nacionalno taka i na me|unarodno ramni{te. Postoi i deluvawe na nacionalnata kontrola, za koja stana zbor porano, i PC-R-CP se pogriì vo idnina site neuspesi okolu primenata na Pravilata {to }e gi voo~at nacionalnite inspektori da se se prijavat na PC-R-CP za da se otkrijat problemati~nite pra{awa i da se pronajdat re{enija. }e bide od pomo{ ako zatvorskite administracii mu se posvetat na tie problemi posistemati~no. Paralelno so toa, PC-R-CP isto taka potvrdi deka zatvorenicite, vo prin-cip, bi trebalo da imaat pravo na pravni sovetnici i sudovi, za da moàt da se àlat protiv odlukite na centralnata uprava koja ima pravo da go prekr{i praviloto vtkaeno vo pravosudniot sistem ili vo zatvorskite odredbi. Od seto toa, spored misleweto na PC-R-CP, sleduva deka e mnogu va`no zatvorenicite da bidat informirani za svojata polo`ba i da znaat koj e odgovoren za donesuvawe na kone~nata odluka, kako i da gi izbegnat te{kotiite koi ne gi dopu{ta Evropskata konvencija za ~ovekovite prava. Iako se toa dve postapki - kontrola i apelaciono sudewe - razdvoeni spored svoeto deluvawe, i iako se razli~ni, tie zaedno konceptualno pretstavuvaat korisni na~ini za podobruvawe na polo`bata na Pravilata i ja pouspe{uvaat nivnata primena. Vo ovoj kontekst e predloèno zatvorenicite ili nivnite zdruènija deka treba da imaat pravo na àlba do PC-R-CP vo slu~aite koga se prekr{eni pravilata. PC-R-CP smeta deka toa bi bilo nedopu{teno, neprikladno na negovite zada~i i inkopatibilno so statusot na Pravilata. PC-R-CP isto taka smeta deaka Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite kako takvi ne bi bilo mo`no da se dodadat na Evropskata konvencija za ~ovekovite prava za{to toa i te kako bi moèlo da vlijae na politi~kata i konstitucionalnata prifatlivost na pravoto na individualna peticija. So Rezolucijata (73) 5 na Komitetot na ministrite ovozmoì 337

sistem na petogodi{no izvestuvawe na generlalniot sekretar na Sovetot na Evropa za sproveduvaweto na Pravilata. Na toj na~in e napu{ten porane{niot sitem na izvestuvawe kako i izve{taite predvideni vo ramkite na drugite evropski rezolucii. Me|utoa vo ovoj slu~aj Komitetot za sorabotka vo zatvorskata problematika, smetaj}i deka redovnite osvrti na primenata se nu`ni za dokaùvawe na negovata odgovornost za Pravilata, be{e vo sostojba da go kompletira vtoriot izve{taj vo 1983 godina so pomo{ na korisna i dobrovolna sorabotka na zatvorskite upravi na site zemji ~lenki. Taka nadziraj}i ja priemnata na Pravilata po pat na ova procedura za redovno izvestuvawe kako najprifatliv sistem, Komitetot zaklu~i deka u{te podobri rezultati moè da se postignat so skratuvawe na intervalite me|u izve{taite od pet na tri godini. Me|utoa isto taka e zaklu~eno, iako toa bi bilo povolno od gledi{te na sledeweto na primenata, deka toj sistem ne moè da se prepora~i zaradi administrativnite tro{oci koi dopolnitelno }e gi optovarat zatvorskite upravi. O~igledno e deka nadzorot nad sproveduvaweto na delikatnoto podra~je za me|unarodnoto ramni{te na sorabotka, kako i deka procedurite na izvestuvawe i pottiknuvawe na pogolema primena na Pravilata vo rabotata i formalnite obvrski na PC-R-CP, moàt da se razvijat samo vrz temel na soglasnost i odnosi koi PC-R-CP gi ima so zatvorskata uprava. Me|utoa sega{niot napredok predizvika uveruvawe deka e mo`no na ovoj na~in da se podobri primenata na Pravilata, kako i deka PC-R-CP moè da pomogne da se zadovolat stremeìte na Komitetot na ministrite vrzani so Pravilata, kako i ambiciite na Evropskiot komitet za problemite na kriminalot, vo nivnite usilbi da razvijat vredna edinstvena evropska penalna filozofija. ZAKLUÔK

Iako evropaksta verzija na Pravilata postoi vo praktikata samo ne{to pove}e od edna decenija taa zad sebe ima avtoritet i moralni vrednosti koi ve}e peesetina godini go inspiriraat konceptot na megunarodno prifateniot kodeks na standardi za tretman na zatvorenici. Natamu, Evropskite pravila go podr`uvaat i se po{irokoto prifa}awe na tvore~kite i napredni zatvorski programi kako i eden op{t pristap koj proizleguva od statutot na Sovetot na Evropa koj garantira humanost, ~ove~ko dostoinstvo i eti~ki socijalni celi vo evropskata penalna politika. Kon seto toa pridonesuva i sistemot i rabotata na Evropskiot komitet za problemite na kriminalitetot i PC-R-CP po pat spored koj odlukite na Komitetot na ministrite se objavuvaat i se sproveduvaat vo delo. Cvrstoto veruvawe vo va`nosta i 338

prakti~nata vrednost na Pravilata koe vladee vo ramkite na Sovetot na Evropa dovede do razvoj na novi mo`nosti za zgolemuvawe na nivnoto vlijanie. Sepak nedostatocite na Pravilata koi se pokaùvaat vo praktikata, promenlivata situacija vo pogled na te{kotiite koi gi imaat zatvorenicite, razvojot na politikata, funkcioniraweto i strukturata na zatvorskiot ìvot i uprava, seto toa zaedno gi podrùva o~ekuvawata deka revizijata na Pravilata, vo soglasnost so neodamne{nite prou~uvawa na zatvorskata problematika od strana na Sovetot na Evropa i rezoluciite koi proizlegoa od toa ke bidat vreden ~ekor napred. Zgora na toa, vistinskite i prividni nedostatoci vo zatvorskata uprava koi gi pottiknuvaat zatvorenicite da baraat za{tita na svoite prava, moàt da se ublaàt so poefikasna priemna na Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite vo modernata verzija koja go opfa}a ovoj vaèn prakti~en i moralen aspekt na zatvorskiot ìvot. Stav na Sovetot na Evropa e deka novata verzija }e ja zgolemi prakti~nata primena i vlijanieto na Pravilata vo zemjite ~lenki. Se o~ekuva deka revidiranite pravila inspirirani so novoto iskustvo i so na~inot na razmisluvawe zaedno so Objasnuvawata koi gi sledat }e mu dadat nov pottik na kazneniot tretman i }e gi zajaknat temelite za upravuvawe so zatvorskite ustanovi so poefikasna struktura na standardi i vrednosti. IV SOVPA\AWE NA EVROPSKITE PRAVILA I STANDARDNITE MINIMALNI PRAVILA ZA POSTAPUVAWE SO ZATVORENICITE Evropski zatvorski pravila

Standardni minimalni pravila

Uvoden del I Temelni principi 1 2 3 4 5 6

5 (3) prva re~enica 5 (1), 5 (2) 58, 59, 66 56 (1) 56 (2) novo pravilo NP

7 8 9

II Uprava 6 (1) prva i vtora re~enica 6 (2) 5 (3) vtora re~enica 339

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 340

67 (2) +3 7 + 85 68 69 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 21 22 23 24 25 26 63 27 (1) 28 29 30 27 (2) + 31 32 33 34 35 36 37 + NP 38 39 41 42 43 44 45

51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 66 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89

III Zatvorski personal NP NP NP + 46 (2) 46 47 + NP 48 49 50 51 52 53 54 55 IV Celi i re`im na tretmanot 58 NP + 80 60 (1) + 2 + 67 (1) + 4 64 70 71 62 + NP 72 73 74 75 76 77 NP + 79 NP 78 (1) NP 78 (2) 40 NP NP NP 20 NP 61 81 341

V Posebni kategorii na zatvorenici 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100

NP + 4 (2) 84 (2) 92 + NP 93 86 88 89 90 91 94 82 + 83

Zabele{ka Standardni minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite: 94 pravila. Evropski zatvorski pravila: 100 pravila 9 pravila od Standardnite minimalni praviila za postapuvawe so zatvorenicite se izostaveni 15 novi pravila se dodadeni kaj Evropskite zatvorski pravila. Sekoe postoe~ko pravilo na nekoj na~in e podobreno: mnogu so dopolnenija, a nekoi samo tehni~ki.

342

EVROPSKA KONVENCIJA ZA ZA[TITA OD MAÊWE I NEÔVE^KO ILI PONI@UVA^KO POSTAPUVAWE I KAZNUVAWE Naslov na orginalot: European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, Strasburg, 26. 11. 1987, European Treati Series, 126 Dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa, potpisni~ki na ovaa Konvencija, Imaj}i gi predvid odredbite na Konvencijata za za{tita na ~ovekovite prava i osnovni slobodi; Potsetuvajki deka spored ~lenot 3 od taa Konvencija, 'nikoj ne moè da bide izloèn na ma~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe"; Konstatiraj}i deka licata koi se smetaat za `rtvi na povredite na ~lenot 3 moàt da se povikaat na mehanizmot naveden vo taa Konvencija; Uvereni deka za{titata na licata li{eni od sloboda od ma~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe ili kaznuvawe bi moèla da bide zasilena so nesudski sredstva od preventiven karakter, preku poseti na zatvorenicite; Se soglasija za slednoto GlavaI ^len 1

Se formira Evropski komitet za za{tita od ma~ewe i ne~ove~ko ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe (vo natamo{niot tekst "Komitet"). Preku poseti, Komitetot vr{i uvid vo postapuvaweto so licata li{eni od sloboda so cel, dokolku e potrebno da ja zasili nivnata za{tita od ma~ewe i ne~ove~ko ili poni`uva~ko postapuvawe ili kaznuvawe. ^len 2

Sekoja strana odobruva poseti, soglasno ovaa Konvencija, na mestata {to se pod nejzina jurisdikcija kade licata se li{eni od sloboda od strana na vlastite.

343

^len 3

So primenata na ovaa Konvencija, Komitetot i nadle`nite vlasti na Stranata vo pra{awe me|usebno sorabotuvaat. G l a v a II ^len 4

1 Brojot na ~lenovite na Komitetot e ednakov na brojot na Stranite. 2 ^lenovite na Komitetot se izbiraat me|u li~nosti so visok moral, poznati po svojata kompetentnost vo oblasta na ~ovekovite prava ili li~nosti koi imaat profesionalno iskustvo vo oblastite {to se predmet na ovaa Konvencija. 3 Vo Komitetot ne moè da ~lenuva pove}e od eden dràvjanin na ista dràva. 4 ^lenovite u~estvuvaat vo rabotata na Komitetot vo li~no svojsatvo, tie se nezavisni i nepristrasni vo vr{eweto na svoite ovlastuvawa i se podgotveni efikasno da gi ispolnuvaat svoite funkcii. ^len 5

1 ^lenovite na Komitetot gi izbira Komitetot na ministrite na Sovetot na Evropa so apsolutno mnozinstvo glasovi od listata na imiwa izgotvena od biroto na Sovetodavnoto sobranie na Sovetot na Evropa; nacionalnata delegacija vo Sovetodavnoto sobranie na sekoja Strana predlaga trojca kandidati od koi najmalku dvajca se nejzini dr`avjani. 2 Istata postapka se primenuva i pri popolnuvawe na ispraznetite mesta. 3 ^lenovite na Komitetot se izbiraat za vremetraewe od ~etiri godini. Tie mo`at da bidat povtorno izbrani samo u{te edna{. Sepak, koga se raboti za ~lenovi imenuvani pri prviot izbor, funkciite na trojca ~lenovi prestanuvaat po istek na dve godini. ^lenovite ~ii funkcii prestanuvaat po zavr{uvaweto na po~etniot period od dve godini se opredeluvaat so `drepka {to ja sproveduva generalniot sekretar na Sovetot na Evropa vedna{ po zavr{uvaweto na prviot izbor. ^len 6

1 Komitetot rasprava zad zatvorena vrata. Kvorumot go ~ini mnozinstvoto na negovite ~lenovi. Odlukite na Komitetot se donesuvaat so mnozinstvo glasovi na prisutnite ~lenovi, osven vo slu~ai koga se primenuvaat odredbite od ~len 10, stav 2. 2 Komitetot donesuva svoj delovnik. 3 Sekretarijatot na Komitetot go obezbeduva generalniot sekretar na Sovetot na Evropa.

344

G l a v a III ^len 7

1 Komitetot organizira poseti na mestata navedeni vo ~len 2. Osven povremeni poseti, Komitetot mo`e da organizira sakava druga poseta koja{to, spored negovo mislewe, ja baraat okolnostite. 2 Posetite, po pravilo, gi vr{at najmalku dvajca ~lenovi na Komitetot. Ako oceni deka e potrebno, Komitetot mo`e da pobara pomo{ od eksperti i preveduva~i. ^len 8

1 Komitetot ja izvestuva vladata na Stranata vo pra{awe za svojata namera da izvr{i poseta. Po takvoto izvestuvawe, Komitetot e ovlasten da gi poseti mestata navedeni vo ~len 2 vo bilo koe vreme. 2 Sekoja Strana e dol`na na Komitetot, zaradi izvr{uvawe na negovata zada~a, da mu ovozmoì: a) pristap na nejzijata teritorija i dvièwe bez nikakvi ograni~uvawa; b) dobivawe sekakvi podatoci za mestata kade {to se nao|aat licata li{eni od sloboda; c) poseta, po sopstvena èlba, na site mesta vo koi se nao|aat licata li{eni od sloboda, {to podrazbira i pravo na nepre~eno dvièwe vo vnatre{nosta na tie mesta; d) dobivawe sekakvi podatoci so koi Stranata raspolaga {to mu se potrebni na Komitetot za izvr{uvawe na negovata zada~a. Pri baraweto na tie podatoci, Komitetot vodi smetka za pravnite propisi i profesionalnata etika {to se primenuvaat vo odnosnata zemja. 3 Komitetot moè da razgovara so licata li{eni od sloboda bez prisustvo na svedok 4 Komitetot moè slobodno da stapi vo kontakt so sekoe lice za koe smeta deka }e mu dade korisni podatoci. 5 Dokolku e potrebno, Komitetot na lice-mesto im gi soop{tuva zabele{kite na nadle`nite organi na Stranata vo pra{awe. ^len 9

1 Vo isklu~itelni okolnosti, nadle`nite organi na stranata vo pra{awe mo`at da go odbijat baraweto na Komitetot za poseta vo vreme {to toj go predvidel ili na opredeleno mesto {to Komitetot ima namera da go poseti. Takvoto odbivawe mo`e da bide samo od pri~ini na nacionalna odbrana ili javna bezbednost ili poradi seriozni neredi vo mestata vo koi licata se li{eni od sloboda, poradi zdravstvena sostojba na opredeleno lice ili poradi itno soslu{uvawe vo vrska so te{ko krivi~no delo. 2 Pri takvi odbivawa, Komitetot i Stranata vedna{ se konsultiraat so cel da ja razjasnat situacijata i da postignat spogodba a 345

merkite {to }e mu ovozmo`at na Komitetot da gi izvr{uva svoite funkcii {to e mo`no pobrgu. Takvite merki mo`at da opfatat prefrlawe na drugo mesto na sekoe lice koe {to Komitetot ima namera da go poseti. Vo o~ekuvawe na ostvaruvaweto na posetata, Stranata }e mu dostavi na Komitetot podatoci za sekoe lice vo pra{awe. ^len 10

1 Po sekoja poseta, Komitetot podgotvuva izve{taj za utvrdenite fakti, vodejki pritoa smetka za site zabele{ki {to eventualno }e gi dostavi zainteresiranata Strana. Komitetot i go dostavuva na Stranata svojot izve{taj koj gi sodrì preporakite {to toj gi smeta za potrebni. Komitetot moè da se konsultira so Stranata so cel, i dokolku toa e potrebno, da dade sugestii za podobruvawe na za{titata na licata li{eni od sloboda. 2 Dokolku Stranata ne sorabotuva ili dokolku odbie da ja podobri polo`bata vrz osnova na preporakite na Komitetot, so dvotretinsko mnozinstvo na svoite ~lenovi i otkako }e i bide dadena mo`nost na Stranata da se proiznese, Komitetot moè da odlu~i da dade javna izjava vo vrska so toa pra{awe. ^len 11

1 Informaciite {to Komitetot gi dobil vo tekot na opredelena poseta, negoviot izve{taj, kako i negovite konsultacii so Stranata vo pra{awe se doverlivi. 2 Komitetot go objavuva svojot izve{taj, kako i sekakov komentar na Stranata vo pra{awe, ako taa toa go pobara. 3 Sepak nitu eden podatok od li~na priroda ne mo`e da bide objaven bez izri~na soglasnost na zainteresiranoto lice ^len 12

Sekoja godina, Komitetot mu dostavuva na Komitetot na ministrite, vodejki pritoa smetka za propisite na doverlivost predvideni vo ~lenot 11, op{t izve{taj za svoite aktivnosti, koj {to potoa mu se dostavuva na Sovetodavnoto sobranie i se objavuva. ^len 13

^lenovite na Komitetot, ekspertite i drugite lica koi mu pomagaat, vo tekot na nivniot mandat i po negoviot istek podle`at na obvrskata da ja ~uvaat tajnosta na faktite ili podatocite do koi do{le pri izvr{uvaweto na nivnite funkcii. ^len 14

1 Imiwata na licata koi mu pomagaat na Komitetot se naveduvaat vo izvestuvaweto od ~len 8, stav 1. 2 Ekspertite rabotat spored upatstvata i nadle`nostite na 346

Komitetot. Tie treba da raspolagaat so znaewa i iskustvo od oblasta {to e predmet na ovaa Konvencija, a se dol`ni da gi po~ituvaat istite obvrski za nezavisnost, nepristrasnost, i podgotvenost kako i ~lenovite na Komitetot. 3 Po isklu~ok, opredelena Strana mo`e da izjavi deka nekoj ekspert ili drugo lice koe {to mu pomaga na Komitetot ne mo`e da prisustvuva pri posetata na mesto {to e pod nejzina jurisdikcija. G l a v a IV ^len 15

Sekoja Strana mu gi dostavuva na Komitetot imeto i adresata na nadle`niot organ koj e ovlasten da gi primi izvestuvawata upateni do negovata vlada, kako i imeto i adresata na sekoj slu`benik za vrska {to mo`e da go nazna~i. ^len 16

Komitetot, negovite ~lenovi i ekspertite navedeni vo ~lenot 7, stav 2, gi u`ivaat privilegiite i imunitetite navedeni vo aneksot na ovaa Konvencija ^len 17

1 So ovaa Konvencija ne se povredubvaat odredbite od vnatre{noto pravo ili me|unarodnite spogodbi so koi se obezbeduva pogolema za{tita na licata li{eni od sloboda. 2 Nitu edna odredba na ovaa Konvencija ne mo`e da se tolkuva kako ograni~uvawe ili ukinuvawe na nadle`nostite na organite na Evropskata konvencija za ~ovekovite prava ili na obvrskite prezemeni od Stranite vrz osnova na taa Konvencija. 3 Komitetot nema da gi posetuva mestata {to prestavnicite ili delegatite na Za{titni~kite sili ili na Me|unarodnito Komitet na Crveniot Krst redovno gi posetuvaat vrz osnova na @enevskite konvencii od 12 avgust 1949 i Dopolnitelnite protokoli od 8 juni 1977 godina. GlavaV ^len 18

Ovaa Konvencija mo`at da ja potpi{at dr`avite ~lenki na Sovetot na Evropa. Taa e predmet na ratifikacija, prifa}awe i odobruvawe. Instrumentite za ratifikacija, prifa}awe i odobruvawe se deponiraat kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. ^len 19

1 Ovaa Konvencija stapuva na sila prviot den vo mesecot po istekot na periodot od tri meseci od datumot na koj sedum dr`avi ~lenki na Sovetot na Evropa }e dadat soglasnost za po~ituvawe na Konve347

ncijata spored odredbite od ~lenot 18. 2 Za sekoja dr`ava ~lenka koja potoa }e dade soglasnost za po~ituvawe na Konvencijata, istata stapuva na sila prviot den od mesecot po istekot na periodot od tri meseci od datumot na deponiraweto na instrumentot za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe. ^len 20

1 Vo momentot na potpi{uvaweto ili momentot na predavaweto na svojot instrument za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe sekoja dràva moè da ja (gi) navede teritiorijata ili teritoriite na koi ovaa Konvencija }e se primenuva. 2 Vo sekoj drug moment potoa, sekoj dràva moè so izjava dostavena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, da ja pro{iri primenata na ovaa Konvencija na sekoja druga teritorija navedena vo izjavata. Konvencijata stapuva na sila po odnos na taa teritorija prviot den od mesecot po istekot na periodot od tri meseca od datumot na priemot na izjavata od generalniot sekretar. 3 Sekoja izjava dadena vrz osnova na dvata prethodni stava moè da bide povle~ena, po odnos na sekoja teritorija navedena vo nea, so oficielno izvestuvawe upateno do generalniot sekretar. Povlekuvaweto stapuva vo dejstvo prviot den vo mesecot po istekot na periodot od tri meseci po datumot na priemot na izvestuvaweto od generalniot sekretar. ^len 21

Odredbite na ovaa Konvencija ne podle`at na nikakvi rezervi. ^len 22

1 Sekoja strana moè, vo sekoj moment, da ja otkaè ovaa Konvencija so oficielno izvestuvawe upateno do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. 2 Otkaùvaweto stapuva na sila prviot den od mesecot po istekot na periodot od dvanaeset meseci po datumot na priemot na izvestuvaweto od generalniot sekretar. ^len 23

Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa gi izvestuva dr`avite ~lenki na Sovetot na Evropa za: a) sekoe potpi{uvawe; b) predavaweto na sekoj instrument za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe; c) sekoj datum na stapuvawe na sila na ovaa Konvencija soglasno nejzinite ~lenovi 19 i 20; d) sekoj drug akt, izvestuvawe ili soop{tenie vo vrska so Konvencijata, osven za merkite navedeni vo ~lenovite 8 i 10. 348

Kako potvrda na ova, dolupotpi{anite, propisno ovlasteni za taa cel, ja potpi{uvaat ovaa Konvencija. Vo Strazbur, 26 noemvri 1987, na francuski i angliski jazik, so toa {to obata teksta se ednakvo verodostojni, vo eden edinstven primerok {to }e bide deponiran vo arhivite na Sovetot na Evropa. Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e im dosatvi zavereni kopii na site dr`avi ~lenki na Sovetot na Evropa. PRILOG Privilegii i imuniteti (~len 16)

1 Za celite na ovoj Prilog, vo listata ~lenovi na Komitetot se opfateni ekspertite navedeni vo ~len 7, stav 2. 2 Vo tekot na vr{eweto na nivnite funkcii, kako i pri patuvawa zaradi vr{ewe na tie funkcii, ~lenovite na Komitetot gi uìvaat slednive privilegii i imuniteti: a) imunitet od apsewe ili pritvorawe i plenidba na nivnite li~ni raboti, a po odnos izgovorenite i napi{ani zborovi i site akti {to gi izvr{uvaat vo oficielno svojstvo - imunitet od sekakopv vid sudsko gonewe. b) osloboduvawe od sekakvo ograni~uvawe na nivnata sloboda na dvièwe: izleguvawe i vra}awe od nivnata zemja na ìveewe i vleguvawe vo, i izleguvawe od zemjata vo koja gi vr{at svoite funkcii, kako i od site formalnosti za prijavuvawe na stranci, vo zemjite {to gi posetuvaat ili niz koi pominuvaat pri vr{eweto na nivnite funkcii 3 Vo tekot na patuvaweto zaradi izvr{uvawe na nivnite funkcii, na ~lenovite na Komitetot, vo odnos na carinskite formalnosti i kontrolata na devizite, im se odobruvaat: a) od nivnata vlada, istite olesnuvawa koi{to im se priznavaat na visokite funkcioneri koi prestojuvaat vo stranstvo vo privremena oficielna misija; b) od vladite na drugite Strani, istite olesnuvawa koi {to im se priznavaat na pretstavnicite na stranski vladi vo privremena oficielna misija. 4. Dokumentite i ispravite na Komitetot se nepovredlivi, dokolku se odnesuvaat na aktivnostite na Komitetot. Slu`benata prepiska i drugite slu`beni soop{tenija na Komitetot ne moàt da bidat zadrùvani ili cenzurirani. 5 So cel, na ~lenovite na Komitetot da im se obezbedat celosna sloboda na izrazuvawe i celosna nezavisnost vo izvr{uvaweto na nivnite funkcii, nivniot imunitet od sudsko gonewe zaradi izgovoreni ili pi{ani zborovi ili sekakvi akti {to gi napravile vo izvr{uvaweto na nivnite funkcii, prodolùva duri i po prestanokot na nivniot mandat. 6 Privilegiite i imunitetite im se odobruvaat na ~lenovite na Komitetot, ne zaradi nivna li~na korist, no so cel da se obezbedi so349

sema nezavisno izvr{uvawe na nivnite funkcii. Edinstveno Komitetot ima pravo da gi odzeme imunitetite; toj ne samo {to ima pravo, tuku ima i obvrska da mu go odzeme imunitetot na nekoj svoj ~len vo site slu~ai koga, po negovo mislewe, imunitetot bi bil pre~ka, pravdata da bide izvr{ena i koga imunitetot mo`e da bide odzemen bez da ÂŁ se nanese {teta na celta za koja e odobren.

350

PROTOKOL br. 1 KON EVROPSKATA KONVENCIJA ZA ZA[TITA OD MAÊWE I NEÔVE^KO ILI PONI@UVA^KO POSTAPUVAWE I KAZNUVAWE Naslov na orginalot: Protokol No. 1 to the European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, Strasburg, 411. 1993, European Treaty Series, 151 Dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa, potpisni~ki na ovoj Protokol kon Evropskata konvencija za za{tita od ma~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe ili kaznuvawe, potpi{ana vo Strazbur na 26 noemvri 1987 godina (vo natamo{niot tekst "Konvencija"), Ocenuvaj}i deka e potrebno na dràvite koi ne se ~lenki na Sovetot na Evropa da im se ovozmoì, na pokana na Komitetot na Ministrite, da ÂŁ se priklu~at na Konvencijata, Se soglasija na slednoto: ^len 1

Stav 1 od ~len 5 na Konvencijata se dopolnuva so sledniot stav: "Vo slu~aj na izbor na ~len na Komitetot kako pretstvanik na dràvata koja ne e ~lenka na Sovetot na Evropa, Biroto na Sovetodavnoto sobranie go povikuva parlamentot na odnosnata dràva da predloì trojca kandidati, od koi najmalku dvajca se nejzini dràvjani. Komitetot na Ministrite go vr{i izborot po konsultacii so zainteresiranata strana ^len 2

^lenot 12 na Konvencijata glasi: "Sekoja godina, Komitetot mu dostavuva na Komitetot na Ministrite, vodej}i pritoa smetka za pravilata na doverlivost predvideni vo ~lenot 11, op{t izve{taj za svoite aktivnosti, koj im se upatuva na Sovetodavnoto sobranie, kako i na sekoja dr`ava ne~lenka na Sovetot na Evropa potpisni~ka na Konvencijata, i se objavuva". ^len 3

Tekstot na ~lenot 18 od Konvencijata stanuva stav 1 na istiot ~len i se dopolnuva so sledniot stav 2: 2 "Komitetot na Ministrite na Sovetot na Evropa mo`e da ja po351

kani sekoja dr`ava {to ne e ~lenka na Sovetot na Evropa da i se priklu~i na Konvencijata" ^len 4

Vo stav 2 od ~lenot 19 na Konvencijata, zborot "~len" se bri{e, a zborovite "ili za odobruvawe", se zamenuvaat so "za odobruvawe ili priklu~uvawe". ^len 5

Vo stav 1 od ~lenot 20 na Konvencijata, zborovite "ili odobruvawe" se zamenuvaat so "za odobruvawe ili priklu~uvawe". ^len 6

Vovednata re~enica od ~lenot 23 na Konvencijata glasi: "Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e gi izvesti site dr`avi ~lenki i sekoja dr`ava {to ne e ~lenka na Sovetot na Evropa Strana na Konvencijata za:" Pod bukvata b od ~lenot 23 na Konvencijata, zborovite "ili za odobruvawe", se zamenuvaat so "za odobruvawe ili priklu~uvawe". ^len 7

1 Ovoj protokol e otvoren za potpi{uvawe za dr`avite ~lenki na Sovetot na Evropa potpisni~ki na Konvencijata, koi mo`at da ja izrazat svojata soglasnost da se obvrzat so: a) potpi{uvawe bez rezerva pri ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe; ili b) potpi{uvawe pod rezerva pri ratifikacijata, prifa}awe ili odobruvawe, prosledeno so ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe. 2 Instrumentite za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe se deponiraat kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. ^len 8

Ovoj Protokol stapuva na sila prviot den od mesecot po istekot na periodot od tri meseci od datumot na koj site Strani vo Konvencijata }e izrazat soglasnost da bidat obvrzani so Protokolot, soglasno so odredbite na ~lenot 7. ^len 9

Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa gi izvestuva dr`avite ~lenki na Sovetot na Evropa za: a) sekoe potpi{uvawe; b) deponiraweto na sekoj instrument za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe; c) datumot na stapuvawe na sila na ovoj Protokol, soglasno so ~lenot 8; 352

d) sekoj drug akt, izvestuvawe ili soop{tenie vo vrska so ovoj Protokol. Kako potvrda na ova, dolupotpi{anite, propisno ovlasteni za taa cel, go potpi{aa ovoj Protokol. Vo Strazbur, 4 noemvri 1993, na francuski i na angliski jazik, so toa {to obata teksta se ednakvo verodostojni, vo eden edinstven primerok {to }e bide deponiran vo arhivot na Sovetot na Evropa. Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e im dostavi zavereni kopii na site dr`avi ~lenki na Sovetot na Evropa.

353

354

PROTOKOL br. 2 KON EVROPSKATA KONVENCIJA ZA ZA[TITA OD MAÊWE I NEÔVE^KO ILI PONI@UVA^KO POSTAPUVAWE I KAZNUVAWE Naslov na orginalot: Protokol No. 2 to the European Convention for the Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment,. Strasbourg, European Treaty Series, 152 Dràvite potopisni~ki na ovoj Protokol kon Evropskata Konvencija za za{tita od ma~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe, potpi{ana vo Strazbur na 26 noemvri 1987 (vo natamo{niot tekst: Konvencija), Uvereni vo potrebata da im se ovozmoì na ~lenovite na Evropskiot komitet za za{tita od ma~ewe i ne~ove~ko ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe (vo natamo{niot tekst: "Komitet") da bidat povtorno izbrani; Cenej}i ja, osven toa, potrebata od garantirawe na uredno obnovuvawe na ~lenovite na Komitetot, Se soglasija za slednoto: ^len 1

1. Vtorata re~enica od stav 3 na ~lenot 5 od Konvencijata glasi: "Tie mo`at da bidat izbrani dva pati". 2. ^lenot 5 od Konvencijata se dopolnuva so slednite stavovi 4 i 5: 4 "So cel, vo ramkite na mo`noto, da se obezbedi obnovuvawe na polovinata na Komitetot na sekoi dve godini, Komitetot na Ministrite mo`e, pred da pristapi kon sekoj natamo{en izbor, da odlu~i, eden ili pove}e mandati na ~lenovite koi treba da se izberat da bidat ne na ~etiri godini, no, sepak, nivnoto vremetraewe da ne bide podolgo od {est ili pokratko od dve godini." 5 "Vo slu~aj koga e potrebno da se utvrdat pove}e mandati i koga Komitetot na Ministrite go primenuva prethodniot stav, raspredelbata na mandatite ja vr{i so `drepka generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, vedna{ po izborot." ^len 2

1 Ovoj Protokol e otvoren za potpi{uvawe od dr`avite potpisni~ki na Konvencijata ili onie koi ÂŁ se priklu~uvaat, koi mo`at da ja 355

dadat svojata soglasnost da se obvrzat so: a) potpi{uvawe bez rezerva pri ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe: ili b) potpi{uvawe so rezerva pri ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe, prosledeno so ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe. 2 Instrumentite za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe se deponiraat kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. ^len 3

Ovoj Protokol stapuva na sila prviot den od mesecot po istekot na periodot od tri meseci od datumot na koj site Strani vo Konvencijata }e izrazat soglasnost da se obvrzat so Protokolot, soglasno so odredbite od ~len 2. ^len 4

Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e gi izvesti dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa i dràvite {to ne se ~lenki - Strani na Konvencijata za: a) sekoe potpi{uvawe; b) deponirawe na sekakov instrument za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe; c) datumot na stapuvaweto na sila na ovoj protokol, soglasno so ~len 3; d) sekakov drug akt, izvestuvawe ili soop{tenie vo vrska so ovoj Protokol. Kako potvrda na ova, dolupotpi{anite, propisno ovlasteni za taa cel, go potpi{aa ovoj Protokol. Vo Strazbur, 4 noemvri 1993, na francuski i na angliski jazik, so toa {to obata teksta se ednakvo verodostojni, vo eden edinstven primerok koj }e bide deponiran vo arhivite na Sovetot na Evropa. Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e im dostavi zavereni kopii na site dràvi ~lenki na Sovetot na Evropa.

356

REZOLUCIJA (62) 2 IZBORNI, GRA\ANSKI I SOCIJALNI PRAVA NA ZATVORENICITE - PREPORAKA 195 Usvoena od Zamenicite na ministrite na 1 februari 1962 godina Naslov na orginalot: Resolution (62) 2, Electoral, Civil and Rights of Prisoners â&#x20AC;&#x201C; Recommendation 195 Komitetot na ministri, Zemaj}i ja predvid preporakata br. 195 na Sovetodavnoto sobranie na Sovetot na Evropa za penalna reforma; Zemaj}i ja predvid rezolucijata usvoena vo Pariz na 6 juni od 1961 godina od strana na Ministrite koi zemaa u~estvo na Konferencijata na evropskite ministri za pravda; Zemaj}i ja predvid potrebata vo zemjite-~lenki na Sovetot na Evropa da se promovira zatvorski sistem koj istovremeno }e go {titi op{testvoto no i ~ove~koto dostoinstvo; Zemaj}i predvid deka Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite", usvoeni na 30 avgust 1955 godina od strana na Kongresot na Obedinetite nacii za spre~uvawe na kriminalitetot i postapuvawe so prestapnicite, }e bidat, na ovoj na~in, dopolneti preku zaedni~ka spogodba za definirawe na granicite na re`imot na zatvorot i granicite na ograni~uvawe na negovite prava kako individua; Se prepora~uva do vladite na dr`avite-~lenki na Sovetot na Evropa da gi primenuvaat slednive odredbi pod uslov tie da se vo soglasnost so nivnite ustavni principi i me|unarodni obvrski: A. OP[TI PRINCIPI

1. Pravilata {to se sodràni vo ovaa rezolucija go definiraat efektot {to li{uvaweto od sloboda go ima vrz izbornite, gra|anskite i socijalnite prava na zatvorenikot, koj e vo pritvor ili e ve}e osuden, vo smisla dali }e gi uìva vo celost ovie prava, isto kako da e na sloboda. Ovie odredbi konstituiraat primeri za primenuvawe na minimum zaedni~ki pravila. 2. Vo slu~aj, vo opredelena dràva, nekoe lice da e li{eno od pravata navedeni vo to~ka 1, poèlno e ovie pravila da bidat zemeni predvid so cel relevantnata legislativa da bide modificirana. Vo slu~aj na otsustvo na bilo kakov nacionalen zakon vo vrska so 357

ova pra{awe, ovie pravila }e se smetaat kako izraz na evropskata pravna svest vo odnos na ova pra{awe. 3. Ovie pravila se zasnovani vrz principot, spored koj samiot fakt na li{uvawe od sloboda nema vlijanie vrz uìvaweto na ovie prava, no deka istoto moè da bide ograni~eno koga toa ne e kompatibilno so celite na li{uvaweto od sloboda ili odrùvaweto na redot i bezbednosta vo zatvorot. 4. Pod nikoi uslovi, pravilata sodràni vo ovaa rezolucija ne smeat da bidat tolkuvani kako ograni~uvawe ili derogirawe na pravata i slobodite utvrdeni vo Konvencijata za za{tita na ~ovekovite prava i osnovnite slobodi i pridru`niot protokol na ovaa konvencija. B. IZBORNI PRAVA

5. Dokolku zakonot dozvoluva glasawe bez li~no prisustvo i neposredno glasawe vo utvrdenite mesta za glasawe, na zatvorenikot }e mu bide dozvoleno da glasa, osven ako istiot ne bil li{en od pravato na glas so zakon ili so sudska odluka. 6. Na zatvorenikot na koj mu e dozvoleno da glasa treba da mu bide obezbedeno da se informira za situacijata so cel da mo`e da go ostvari svoeto izborno pravo. V. GRA\ANSKI PRAVA

7. (a) Osven vo slu~aite navedeni, podolu, pod to~ka 8, samiot fakt na li{uvawe od sloboda ne zna~i li{uvawe na zatvorenikot od ostvaruvawe na svoite gra|anskite prava, li~no ili preku zastapnik koj }e deluva vo negovo ime i korist; (b) dokolku zatvorenikot ne moè da gi ostvaruva svoite prava vo zatvorot, toj ima pravo da bide zastapuvan. 8. Zatvorskata administracija moè da mu zabrani na zatvorenikot da gi ostvaruva svoite gra|anski prava: (a) dokolku ostvaruvaweto na takvite prava e inkopatibilno so celite na li{uvaweto od sloboda ili tretmanot na storitelot; (b) dokolku, vo slu~aj na lice koe e osudeno, ostvaruvaweto na takvite prava moè da bide odloèno, bez nikakva {teta za negovite interesi, se do negovoto osloboduvawe. G. SOCIJALNI PRAVA

9. Dokolku zatvorenikot ima pobarano ostvaruvawe na svoeto pravo na beneficii od socijalno osiguruvawe pred li{uvaweto od sloboda, takvoto barawe ne smee da bide anulirano samo zaradi faktot na li{uvawe od sloboda. 358

10. Zatvorenikot, kolku {to e toa mo`no, }e gi za~uva pravata na site beneficii od socijalnoto osiguruvawe za vreme na traeweto na zatvorskata kazna; vo ovaa smisla treba da bidat prezemeni site potrebni pravni dejstvija. 11. Osven vo slu~aj na penzija na koja zatvorenikot ima pravo bidej}i pridonesite za istata se ispla}ani od nego samiot, ispla}aweto na beneficii na zatvorenikot moè da bide suspendirano ili namaleno vo tekot na izdrùvawe na zatvorskata kazna, no, semejnite dodatoci nameneti za zavisni lica od zatvorenikot }e prodolàt da bidat ispla}ani direktno do korisnicite, so ili bez soglasnost na zatvorenikot. D. ZA[TITA NA PRAVATA

12. Zatvorenikot ima pravo, vo sekoe vreme, da {titi nekoe svoe pravno dejstvie. Kako tuìtel toj ima pravo da prodolì so postapka koja trae i vo vremeto na izdrùvaweto na zatvorskata kazna, dokolku baranoto dejstvie ne moè da bide odloèno do negovoto osloboduvawe. 13. Zatvorenikot moè da zapo~ne nova postapka dokolku takvoto dejstvie ne moè da bide odloèno do negovoto osloboduvawe i e kompatibilno so celite na li{uvaweto od sloboda ili tretmanot na storitelot. 14. Zatvorenikot nema pravo da se pojavuva pred nadleèn sud za vreme na izdrùvawe na zatvorskata kazna, osven dokolku so zakon ili od sudot ne se bara negovoto prisustvo. 15. Vo gra|anska ili upravna postapka vo koja zatvorenikot e u~esnik, vo soglasnost so pravilata koi se ovde utvredeni, ima pravo da komunicira usno ili pismeno so lice koe e opolnomo{teno da gi {titi negovite interesi. 16. Vo soglasnost so specijalnite pravila so koi se regulira pra{aweto na komunikacija so advokati, posetite i korespodencijata koja zatovrekiot ja dobiva, moè da bide proveruvana od strana na nadleèn organ. 17. Zatvorenikot ima pravo da ispra}a itni pismeni barawa do vladinite resori ili sli~ni tela so cel da gi za{titi sopstvenite interesi. Celokupnata korespodencija od takvite resori ili tela }e bide dostavuvana do adresantot bez nikakvo odlagawe.

359

360

REZOLUCIJA (66) 25 KRATKOTRAEN TRETMAN NA MALOLETNI PRESTAPNICI POMLADI OD 21-na GODINA Usvoena od Zamenicite na ministrite na 30 april 1966 godina Nalov na orginalot: Resolution (66) 25, Short-Term Treatment of Yung offenders of Less Than 21 Years. Komitetot na ministrite, Imaj}i ja predvid va`nosta na razvivawe na efikasni merki protiv kriminalitetot manifestiran od strana na mladata populacija; Pozdravuvaj}i gi usilbite na vladite za efikasno popravawe na maloletnite prestapnici pod 21 godi{na vozrast bez primena na kazni, vklu~uvaj}i i li{uvawe od sloboda kade {to e mo`no i li{uvawe od sloboda; Prifa}aj}i go faktot deka i pokraj toa {to odredeni maloletni prestapnici treba da se li{at od sloboda so cel da im se obezbedi adekvaten tretman ili da im se izre~e kaznena merka sodvetna na krivi~noto delo; Komitetot na ministrite e na mislewe deka za opredeleni maloletni prestapnici e potreben kratkotraen tretman ili deka za re{avawe na odredeni krivi~ni dela e potrebno samo kratkotrajno li{uvawe od sloboda; Komitetot na ministrite priznava deka mo`at da se pojavat seriozni nedostatoci koga na maloletnite prestapnici im se izrekuva kratkotrajna kaznena merka, pritvorawe ili li{uvawe od sloboda vo institucii nameneti za vozrasni prestapnici, Komitetot na ministrite prepora~uva: (a) Vo soodvetni priliki i mo`nosti da se koristat metodite na kratkotraen institucionalen tretman na maloletni prestapnici pove}e odo{to metodite na dolgotraen tretman; (b) Treba da se osnovaat specijalen vid institucii za takvite prestapnici koi }e ovozmo`uvaat pozitiven i soodveten tretman za niv, imaj}i ja predvid nivnata polo`ba i vozrast.

361

362

REZOLUCIJA (66) 26 POLO@BA, VRABOTUVAWE I OBUKA NA ZATVORSKIOT PERSONAL Usvoena od Zamenicite na ministrite na 30 april 1966 godina Naslov na orginalot: Resolution (66) 26, Status, Recruitment and Training of Prison Staff Komitetot na ministrite, Imaj}i gi predvid to~kite 1 i 2 od Preporakata 195 (od 1959 godina) na Sovetodavnoto sobranie; Komitetot na ministrite ja prifa}a tezata deka glavna cel na centrealnata zatvorska uprava ne e samo da obezbedi sigurno izdrùvawe na kaznata vo nivnata institucija, tuku isto taka da ja unapredi i nivnata socijalna readaptacija; Imaj}i go predvid faktot deka odredbite za sozdavawe efikasen zatvorski reìm bara vrabotuvawe na soodvetno kvalifikuvan zatvorski personal, I Na vladite im prepora~uva da ja prilagodat polo`bata na zatvorskiot personal srazmerno so prirodata na nivnata op{testvena funkcija; II Na vladite im prepora~uva zatvorskiot personal da go izbiraat, obu~uvaat i vrabotuvaat soglasno so prifatenite principi; III Gi povikuva vladite na dràvite - ~lenki da mu podnesuvaat izve{tai na generalniot sekretar na Sovetot na Evropa na sekoi pet godini, vo koi }e go informiraat za prezemenite merki vo vrska so unapreduvaweto na polo`bata, izbiraweto i obu~uvaweto na zatvorskiot personal.

363

364

REZOLUCIJA (68) 24 POLO@BA, SELEKCIJA I OBUKA NA RAKOVODNIOT KADAR NA KAZNENIOT ESTABLI{MENT Usvoena od Zamenicite na ministrite na 20 septemvri 1968 Naslov na orginalot: Resolution (68) 24 Status, Selection and Training of Governing Grades of Staff of Penal Establishments Komitetot na ministri, Vodej}i smetka deka, nezavisno, od razvojot na alternativnite merki na zatvorskata kazna, se u{te e neophodno opredeleni kategorii na prestapnici da se podveduvaat pod institucionalen tretman; Zemaj}i predvid deka postoi potreba da se organizira takviot institucionalen tretman na na~in koj najmnogu }e ja obezbedi resocijalizacijata na storitelite i za{tita na op{testvoto; Zemaj}i go predvid zna~eweto {to go imaat funkciite ostvaruvani od strana na rakovodniot kadar na zatvorite kako rezultat na moderniot razvoj vo tretmanot i sozdavaweto na korekciona timska rabota, vklu~itelno i specijalisti vo opredelena oblast; Insistiraj}i na toa deka polo`bata, selekcijata i obukata na takviot kadar treba povtornio da se razgleda so cel da se obezbedi pomo{ na personalot vo ostvaruvaweto na svoite dol`nosti vo rakovodeweto i koordiniraweto na usilbite na korekcioniot tim vo tretmanot na storitelite; Vodej}i smetka za interesot na Sovetot na Evropa vo vospostavuvaweto na unificirani principi vrz planot na kaznenata politika; Se prepora~uva do vladite na dr`avite - ~lenki da prezemat akcii za obezbeduvawe na visok kvalitet na rakovodniot kadar vo kazneniot establi{ment 1. So cel da se regrutira dovolen broj na kvalitetni kadri, polo`bata na rakovodniot kadar mora da bide podobrena so po{iroko priznanie na zna~eweto na rakovodnite funkcii koi imaat posebno op{testveno zna~ewe i koi se ostvaruvaat vo specifi~no te{ki uslovi. Ova treba da se reflektira vo kvalifikaciite koi }e se baraat od kadarot i platite koi {to }e bidat isplatuvani. 2. Procesot na selekcija treba da bide razgledan za da se obezbedi onie koi se primeni da gi imaat baranite kvalifikacii 3. Razvojnite potrebi na rabotata baraat pointenzivna inicijativa i vnatre{na, prakti~na obuka. Ottuka, treba posebno vnimanie da se obrati na pra{aweto za obezbeduvawe {koli za obuka koi }e 365

bidat rakovodeni od strana na centralnata administracija, tamu kade istite ne postojat, so obezbeduvawe na pomo{ od strana na univerzitetite i drugite nadvore{ni tela. 4. Potrebata za rakovoden kadar za izvr{uvawe na funkcijata na nadzor, vklu~itelno i liderstvo i pottiknuvawe, posebno vo periodi na tranzicija, e o~igledna. Metodite na nadzor treba periodi~no da bidat razgleduvani. Obukata na kadarot odgovoren za takviot nadzor treba da bide obezbedena, osobeno koga se planira primena na novi metodi. Vo takva situacija treba da se obezbedi celosna konsultacija me|u zatvorskata uprava i nejziniot rakovoden kadar; Se prepora~uva vladite na dràvite-~lenki da go prou~at pra{a-weto na zgolemenata upotreba na specijalisti i konsekventnata potreba za obezbeduvawe na celosna sorabotka me|u rakovodniot kadar i drugite lica koi se odgovorni vo procesot na tretman vo instituciite za korekcija. Se prepora~uva vladite na dràvite-~lenki da ja potiknuvaat diseminacijata na izve{tajot za polo`bata, selekcijata i obukata na rakovodniot kadar na site nivoa od strana na nivnata administracija; Se povikuvaat vladite na dràvite-~lenki da ispra}aat izve{tai na period od tri godini do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa so koi }e se davaat informacii za ~ekorite koi se prezemeni za podobruvawe na polo`bata, selekcijata i obukata na rakovodniot kadari na nivniot kaznen establi{ment.

366

REZOLUCIJA (73) 6 KAZNENI ASPEKTI NA ZLOUPOTREBATA NA DROGA Usvoena od strana na Komitetot na ministrite na 19 januari 1973 godina, na 217-ta sednica na zamenicite-ministri Nasalov na orginalot: Rseolution (73) 6, Penal Aspects of Drug Abuse Komitetot na ministri, Zemaj}i ja predvid celta na Sovetot na Evropa za ostvaruvawe na pogolemo edinstvo me|u sopstvenite ~lenki; Zemaj}i go predvid zgolemuvaweto na zloupotrebata na drogata vo Evropa kako i vo drugite delovi od svetot; Uvaùvaj}i go faktot na kompleksonost na problemot na zloupotrebata na drogata i dinami~niot predizvik vo odnos na javnoto zdravje i socijalnata blagosostojba kako i toa deka prirodata, srazmerot i sredstvata za efikasno spravuvawe so ovoj problem se mnogu neodredeni i baraat natamo{no prodlabo~eno prou~uvawe; Sakaj}i da se koordiniraat i zajaknat usilbite, vo ramkite na postojnite me|unarodni konvencii, koi }e bidat prezemani od strana na dràvite-~lenki vo nivnata borba protiv vakvata zloupotreba; Istaknuvaj}i ja potrebata ovie usilbi da bidat rakovodeni od strana na edna koherentna i kompleksna politika; Ubedeni deka vakvata politika mora da bide primenata vo interdisciplinarni ramki vo smisla na ovlastuvawa i sredstva potrebni za preventivna akcija kako i akcija za namaluvawe na storenata {teta i soodvetna primena na kaznenoto pravo kako nuèn element vo ovoj pristap; Zemaj}i ja predvid poèlnosta na primenuvaweto i obezbeduvaweto na odredbi koi }e bidat sodràni vo ramkite na me|unarodnite pravni istrumenti koi }e bidat podgotvuvani pod pokrovitelstvo na Obedinetite nacii; I. Se prepora~uva do vladite na dràvite-~lenki na Sovetot na Evropa da gi primenuvaat slednive principi: A. VO ODNOS NA OP[TATA POLITIKA

1. Glavna cel treba da bide minimizacijata na ~ove~koto stradawe preku obezbeduvawe na sorabotka na javnosta, za{tita na ranlivite grupi, pomagawe na zavisnicite i potisnuvawe na trgovijata so droga. 367

2. Kaznenite merki protiv zloupotrebata na drogata treba da se vooblikuvaat kako del od nacionalniot odgovor koj, isto taka, vklu~uva preventivni i rehabilaticioni elementi i koj ja zema vo predvid op{tata politika na socijalniot razvoj. Takviot pristap treba da vodi kon formulirawe na nacionalna programa so koja }e bidat postaveni kratkoro~ni i dolgoro~ni celi i usvojuvawe na soodvetni aktivnosti i programi koi }e obezbeduvaat koordinirano planirawe i izvr{uvawe na takvata programa. 3. Na nacionalnite organi vo ~ija nadle`nost e kontrolata na zloupotrebata na drogata i konsekvencite vo odnos na nacionalnoto zdravje i socijalnite problemi treba da im bide obezbedeno: (a) pristap do ekspertski soznanija za kaznenite i nekaznenite merki na reakcija; (b) vrski so zdravstvenite, obrazovnite, socijalnite, sudskite i kaznenite ustanovi i organi vo kreiraweto na efikasna rakcija i za{tita na zaednicata, osobeno, vo odnos na mladite lu|e; (c) adekvatni sredstva za prezemawe na inicijativa i obezbeduvawe na navremena i srazmerna reakcija kako i ovlastuvawa za fleksibilna reakcija na administracijata vrz osnova na soodvetno zakonodav-stvo; (d) pristap do instituciite za istra`uvawe i sledewe na pojavata. 4. Site mo`ni ~ekori treba da bidat prezemani zaradi razvivawe na neophodnite uslugi za identifikacija, dijagnoza, tretman i rehabilitacija kako i obrazovanie i socijalna reintegracija na zasegnatite poedinci, posebno, na onie koi spa|aat vo grupata na mladite. Ovie uslugi treba, kolku {to e toa mo`no, da bidat zasnovani i da se realiziraat kako integralen sistem koj }e raspolaga so kadri i znaewe od razli~ni disciplini. B. VO ODNOS NA ZAKONSKATA REGULATIVA

1. Primarna uloga na pravoto vo ovaa oblast treba da bide reguliraweto na proizvodstvoto, prerabotkata i distribucijata na drogata, definiraweto i inkriminiraweto na aktivnostite koi moàt da zna~at pottik za zloupotreba na drogata. 2. Predmet na ustavno ograni~uvawe, vo soglasnost so ona {to go dozvoluvaat me|unarodno prezemenite obvrski, zakonodavstvoto treba da im ovozmoùva na nacionalnite vlasti: (a) navremeno da gi stavaat pod kontrola novite vidovi na droga; (b) da nametnuvaat restrikcii na proizvodstvoto i distribucijata na opredelni vidovi na droga; (c) da go reguliraat bezbednoto ~uvawe na droga; (d) da se ovozmoì stavawe na specijalni ograni~uvawa za lekarsko prepi{uvawe na selektirani drogi; 368

(e) da ja zgolemuvaat ili namaluvaat, kako {to toa go baraat okolnosite, strogosta na restrikciite vo odnos na dostapnosta na drogite; 3. Supstanciite vo odnos na koi e vospostavena kontrola treba da bidat poedine~no specificirani vo zakonot. 4. Kaznenoto pravo treba da obezbeduva strogi kazni za profesionalnite trgovci so droga. 5. Zakonot treba da bide taka postaven da dozvoluva mo`nosti na tretman i rehabilitacija vo ramkite ili nadvor od kaznenite institucii kako i mo`nost za postpenalen tretman. C. VO POGLED NA POLICISKATA I CARINSKATA ADMINISTRACIJA

1. Ulogata na izvr{nite organi treba da bide koordinirana so celite na op{tata politika kako {to se opi{ani pogore. Za ovaa cel pripadnicite na ovie organi treba da dobijat adekvatna obuka kako i da se razvie tesna sorabota me|u niv i drugite organizacii na zaednicata. 2. Na nacionalno nivo e potrebno prezemawe na efikasni merki zaradi obezbeduvawe na celosna koordinacija na preventivnata i represivnata akcija protiv nedozvoelnata trgovija, termin koj se koristi vo me|unarodnite instrumenti. Dokolku se u{te ne e storeno toa, dràvite-~lenki treba da vospostavat centralna agencija so koja }e sorabotuvaat site agencii zadolèni za izvr{uvawe vo pogled na sobiraweto i distribucijata na informacii za nedozvolenata trgovija i trgovci. 3. Personalot angaìran vo izvr{uvaweto treba da bide obezbeden so site potrebni sredstva za izvr{uvawe so cel da se prezema navremena i efikasna akcija. D. VO POGLED NA PRAVOSUDNATA AKCIJA

1. Po`elno e javnite obviniteli i sudii da imaat pristap do relevantni informacii za li~nosta i minatoto na storitelite na kaznivi dela. 2. Vo zavisnost od nacionalnite uslovi, treba da bide razgledana mo`nosta javnite obviniteli i sudii da imaat pravo da ja prekinuvaat postapkata vo pogled na licata-zavisnici od droga a koi }e se soglasat da se podvedat na tretman i sledewe na nivnata sostojba po zavr{uvawe na tretmanot ili vo odnos na koi e odreden tretman so administrativna ili sudska odluka. 3. Dokolku alternativnite metodi se nesoodvetni, zavisnicite od droga a osobeno onie polesnite, prvostoritelite ili storitelite na kaznivi dela koi nemaat kriminalna kariera ne treba da bidat 369

osuduvani na kazna zatvor. e. VO POGLED NA ZATVOROT

Dokolku lice koe e zavisnik od droga e osudeno na kazna zatvor, istoto treba da se rasporedi vo institucija koja {to ima mo`nosti za tretman i rehabilitacija na zavisnici od droga. f. VO POGLED NA INFORMIRAWETO I OBUKATA

Policijata, obvinitelite, sudiite, zatvorskata administracija, slu`benite lica za odreduvawe na probacija i drugi koi se zadol`eni za sproveduvawe na kazneniot zakon(ik) treba da imaaat pristap do informacii za razli~nite aspekti na zloupotreba na drogata i, tamu kade toa e soodvetno, da dobivaat specijalna obuka vo ovaa oblast. G. VO POGLED NA DOKUMENTACIJATA I ISTRA@UVAWETO

1. Sobiraweto na informacii i statisti~ki podatoci koi se odnesuvaat na zloupotrebata na drogata i nejzinoto vlijanie vrz zdravjeto kako i svrzanite socijalni problemi treba da bide pottiknuvano na toj na~in {to }e se obezbedi nacionalna i me|unarodna analiza na podatocite. 2. Treba da se pottiknuva istraùvaweto vo vrska so site aspekti na zloupotrebata na drogata a posebno istraùvawe na vlijanieto na kaznenata legislativa vo ovaa nasoka. 3. Vo legislativata treba da bidat predvideni posebni odredbi za istraùvaweto na zloupotrebata na kontroliranite drogi. H. VO POGLED NA ME|UNARODNATA SORABOTKA

Me|u dràvite-~lenki na Sovetot na Evropa treba da bide vospostavena tesna sorabotka vo pogled na slednive oblasti: (a) vo pogled na informiraweto: kako dopolnuvawe na informaciite koi se dobivaat vo soglasnost so prezemenite obvrski so me|unarodnite dogovori, dràvite-~lenki treba da obezbedat me|u-sebna razmena i pod pokrovitelstvo na Sovetot na Evropa vo pogled na informacii za legislativata koja se podgotvuva, za administrativnite merki koi se prezemaat, za metodite na tretman koi se upotrebuvaat ili se ispituvaat, za merkite na prevencija i obrazovanie na javnosta, za rezultatite od istraùvawata koi se napraveni i za prakti~noto iskustvo vo ovaa oblast. (b) vo pogled na pravnata akcija: dràvie-~lenki treba da razvijat natamo{na sorabotka i pomo{ koe e ve}e ovozmoèno preku konvenciite koi se doneseni vo ramkite na Sovetot na Evropa. 370

(c) vo pogled na izvr{nite organi: centralnite agencii treba me|usebno tesno da sorabotuvaat i istite da sorabotuvaat so kompetentnite me|uvladini i me|unarodni organizacii. Osobeno, i natamu treba da se razviva sorabotkata koja ve}e egzistira vo ramkite na INTERPOL. Drugite nacionalni organi treba, isto taka, da imaat aktivna uloga vo represijata na nedozvolenata trgovija i da bidat vklu~eni, do stepenot koj e mo`en, vo ovoj sistem na me|unarodna sorabotka. II. Se pokanuvaat vladite na dr`avite-~lenki da go informiraat generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, koga toa e soodvetno, no najmnogu na period od dve godini, za ~ekorite {to se prezemaat vo pogled na ostvaruvaweto na ovaa rezolucija.

371

372

REZOLUCIJA (73) 17 KRATKOTRAEN TRETMAN NA VOZRASNI PRESTAPNICI Usvoena od strana na Komitetot na ministrite na 13 april 1973 na 220-ot sostanok na zamenicite na ministrite Naslov na orginalot: Resolution (73) 17, Short-Term Treatment of Adult Offenders Komitetot na ministri, Vodej}i smetka za interesite na dràvite-~lenki na Sovetot na Evropa vo pogled na vospostavuvawe na zaedni~ki principi vo oblasta na kriminalnata politika; Vodej}i smetka, deka, i pokraj usilbite {to se napraveni od strana na dràvite-~lenki za namaluvawe na upotrebata na kratko-trajnite zatvorski kazni, zatvorite vo nekoi zemji se u{te se polni so golem broj na zatvorenici koi izdrùvaat kazna zatvor od {est i pomalku meseci; Vodej}i smetka deka e te{ko, od edna strana, da se primenuvaat takvi zatvorski metodi na tretman koi se taka postaveni za efikasno vr{at prevencija na recidivizmot, a od druga strana, zgolemuvaweto na finansiskite tro{oci vo gradeweto i odrùvaweto na golem broj na penalni institucii; Vodej}i smetka deka razli~nite napraveni studii vo dràvite~lenki koi imale za cel da se predvidat trendovite vo kriminalitetot, pokaùvaat deka, iako, institucionalnite sankcii vkupno se namaluvaat, sepak, brojot na storitelite koi dobivaat kratkotrajni kazni na li{uvawe od sloboda se zgolemuvaat paralelno so zgoleme-niot rizik za prekr{uvawe na zakonot vo tehnolo{ki naprednite op{testva; U{te pove}e, vodej}i smetka deka bazi~nite koncepti vo oblasta na penalnite pra{awa se mnogu porazvieni vo sporedba so minatiot vek a osobeno poslednive godini i deka se javuva kako neophodno: - da se promoviraat metodi na tretman koi vklu~uvaat pomalku segregacija i socijalno ìgosuvawe na poedinecot; - da se pottikne koristeweto na metodi na socijalna grià tamu kade opredeleni formi na devijantno odnesuvawe moàt da bidat tretirani bez upotreba na penalni merki; Zemaj}i predvid deka razvojot na osnovniot koncept treba da bide reflektiran vo edna nova orientacija na krivi~nata pravda sprema socijalna a pomalku sprema kaznena akcija i deka postoi potreba za ograni~uvawe na ulogata na tradicionalniot zatvor ~ija efikasnost, 373

posebno {to se odnesuva do kratkotrajnite zatvorski kazni, e stavena pod znak na pra{awe; A. SE PREPORA^UVA DO vLADITE NA DR@AVITE ^LENKI

1. da se prezemat site mo`ni ~ekori za ograni~uvawe na zatvorskite kazni za storitelite na polesni dela ili za poedinci koi ne se smetaat za opasni po op{testvoto; 2. da se upotrebuva, vo slu~ai koga izrekuvaweto na zatvorska kazna e neizbe`no, periodot na pritvor, za pravewe na procenka na li~nosta i ìvotnite okolnosti na storitelot dokolku istoto ne e napraveno prethodno. Rezultatite treba da bidat upotrebuvani za osvetluvawe na te{kotiite {to storitelot gi ima vo socijalnite kontakti kako i nivno koristewe vo opredeluvaweto na soodveten tretman na storitelot {to e glavnata cel na sekoja penalna merka vo site slu~ai kade tretmanot e korisen i prakti~en, vklu~itelno i postpenalniot tretman; 3. da se razgledaat mo`nostite dadeni so probacijata so kratkotrajna priroda pod uslov: - relativnata kratkotrajnost na periodot na sudewe da bide iskoristen za intenziven tretman {to zna~i ograni~uvawe na brojot na storitelite koi }e mu bidat dovereni na eden specijaliziran slu`benik za probacija i, ako e mo`no, nivno selektirawe vrz osnova na nekoj stepen koj }e zna~i usoglasuvawe na negovata li~nost i li~nosta na licata koi se staveni pod negova nadle`nost; - iako takviot tretman ve}e se koristi vo nekoi dràvi vrz eksperimentalna osnova, sepak, istiot treba da se upotrebuva na mal broj na storiteli vodej}i smetka za specifi~nostite na krimina-litetot vo razli~ni dràvi ~lenki; 4. da se promoviraat na legislativno ili administrativno nivo vnimatelno utvrdeni merki, koi }e bidat na polovina pat od zatvorsko kaznuvawe i celosna sloboda preku {to }e se trasira patot do novi formi na penalen tretman. So ogled na toa deka celta na ovie merki e da se obezbedi storitelot da ne se tretira ve}e kako otfrlen tuku, naprotiv, da se koristi so pomo{ i socijalno obrazovanie, tie treba da impliciraat, od edna strana, sorabotka na zaednicata a, od druga strana, u~estvo na storitelot vo opredeluvaweto i ostvaruvaweto na negoviot tretman. Tie moàt da imaat razli~ni formi, posebno ili kombinirani, vklu~itelno i ograni~uvawe na slobodata, pari~ni kazni, socijalno nabquduvawe od razli~en vid, suspenzija na izvesni gra|anski prava; B. Se povikuvaat vladite na dràvite ~lenki da go izvestat generalniot sekretar na sovetot na evropa na period od pet godini za aktivnostite {to se prezemaat vo postapuvaweto po ovie preporaki 374

REZOLUCIJA (75) 25 RABOTNO ANGA@IRAWE VO ZATVOR Usvoena od Komitetot na ministrite na 18 septemvri 1975 godina na 248-to sobranie na Zamenicite ministri Naslov na orginalot: Resolution (75) 25, Prison Labour Komitetot na ministrite, Komitetot na ministrite svesen za vrednosta na rabotnoto angaìrawe kako zna~aen i relevanten element na obu~uvawe i rehabilitacija na zatvorenicite i kako vaèn del na funkcionalnoto upravuvawe na kaznenata institucijata; Imaj}i gi predvid ograni~uvawata {to proizleguvat od kompleksnosta na zatvorskiot sistem poradi toa {to e involviran humanitarniot faktor i organizacionite strukturi na kaznenite institucii; Imaj}i go predvid faktot deka treba da se dade pogolem akcent na razvivaweto na ulogata na rabotnoto angaìrawe vo kazneniot sistem, I. Komitetot na ministrite im prepora~uva na vladite na dràvite - ~lenki: 1. da mu dadat definirana polo`ba, uloga i prioritet na zatvorskoto rabotno angaìrawe; 2. da obezbedat soodvetni pari~ni sredstva potrebni za finansirawe na rabotni programi vo soglasnost so potrebite na instituciite; 3. vo celost da se iskoristuvaat adekvatni i moderni sistemi za upravuvawe, tehniki i proizvodni procesi; 4. da gi prisposobat uslovite za rabota, celite na nejzinoto vr{ewe i nagraduvaweto imaj}i ja vo vid specifi~nata priroda na rabotata vo zatvor so nadvore{nite standardi; 5. da go uvidat zna~eweto na rabotata i nejzinite implikacii vo rakovodeweto na site nivoa koga personalot dobro e selektiran i obu~en; 6. da gi koordiniraat sistemite za raspredelba na trudot so drugite aspekti na upravuvaweto vo kazneniot sistem. II. Gi povikuva vladite na dràvite ~lenki, na sekoi pet godini da go informiraat generalniot sekretar na Sovetot na Evropa za prezemenite ~ekori vo primenata na ovaa rezolucija. 375

376

REZOLUCIJA (76) 2 TRETMAN NA ZATVORENICI OSUDENI NA PODOLGA VREMENSKA KAZNA Usvoena od Komitetot na ministrite na 17 februari 1976 godina na 254-ta sednica na Zamenicite ministri Naslov na orginalot: Resolution (76) 2, Treatment of Long-term Prisoners Komitetot na ministrite, Imaj}i go vo vid faktot deka izvr{iteli na te{ki krivi~ni dela, ili recidivcisti koi postojano vr{at te{ki krivi~ni dela, deka vo momentot se osudeni na dolgotrajno izdrùvawe na kazna; Imaj}i go vo vid faktot deka primenata na dolgotrajnata kazna moè da ima sprotivno vlijanie vrz zatvorenikot i negovoto semejstvo; Imaj}i go vo vid faktot deka primenata na dolgotrajnata kazna i odredbata za adekvaten proces na rehabilitacija e te{ka zada~a kako za institucijata taka i za nejziniot personal; Imaj}i go vo vid faktot deka zaradi postojeweto na brojni drugi zada~i, op{testvoto ne e sekoga{ podgotveno da im posveti potrebno vnimanie i finansiski sredstva za primenata na dolgotrajno kaznuvawe; Zemaj}i ja predvid rezolucijata (73) 5 za Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so na zatvorenicite, I. Komitetot na ministri im prepora~uva na vladite na dràvite ~lenki: 1. da sproveduvaat kaznena politika so koja {to dolgotrajnite kazni }e se izrekuvaat samo ako se neophodni za za{tita na op{testvoto; 2. da prevzemaat neophodni zakonski i administrativni merki so cel da se podobri tretmanot za vreme na izvr{uvaweto na takvite kazni; 3. da primenuvat zasileni bezbednosni merki samo na onie mesta kade {to se pritvoreni vistinski opasnite zatvorenici; 4. da ovozmoùvaat uslovi za adekvatna rabota vo zatvorot, a vo isto vreme i da obezbedat adekvaten sistem na nagraduvawe; 5. isto taka da go pottiknuvaat obrazovanieto i stru~noto osposobuvawe so sozdavawe na adekvaten sistem na nagraduvawe; 6. da go pottiknuvaat ~uvstvoto na odgovornost kaj zatvorenikot 377

so postojano voveduvawe na sistemi za u~estvo na site poliwa. 7. da gi zasilat kontaktite na zatvorenicite so nadvore{nata sredina, posebno so obezbeduvawe rabota nadvor od institucijata; 8. na zatvorenicite da im se dozvoli vreme na odsustvo od zatvorot, no koe ke bide integralen del na programite na tretman a ne osloboduvawe od zatvorot; 9. da garantiraat deka slu~aite na site zatvorenici }e bidat razgleduvani kolku {to e mo`no pobrzo za da se vidi dali postojat mo`nosti za uslovno osloboduvawe; 10. na zatvorenikot da mu se garantira uslovno osloboduvawe soglasno statutarnite barawa vo relacija so vremeto pominato vo zatvorot, dokolku se sozdadat povolni prognozi: samata generalna prevencija ne treba da go opravda odbivaweto na uslovnoto osloboduvawe; 11. principite koi {to se primenuvaat za dolgotrajnite kazni da se primenuvaat i za doìvotniot zatvor; 12. na zatvorenicite da im se dade mo`nost za revizija na doìvotnite kazni, kako {to e opredeleno vo to~ka 9, a ako istoto ne e storeno pred toa, po izminati osum ili ~etirinaeset godini izdrùvawe na kazna i toa da se povtoruva vo ednakvi vremenski intervali; 13. da se unapredi obukata na zatvorskiot personal od site klasi i da se obrne posebno vnimanie na specifi~nite problemi so koi {to se soo~uvaat dolgotrajno osudenite zatvorenici i da obezbedat adekvaten personal koj }e pruì mo`nost za pogolemo razbirawe, li~ni kontakti i kontinuitet vo tretmanot na zatvorenicite; 14. da se potpomognat istraùva~ki studii od strana na multidisciplinarni timovi vklu~uvaj}i, me|u drugoto psihijatri i psiholozi za vlijanieto na dolgotrajnite kazni vrz li~nosta na zatvorenikot zemaj}i go predvid vlijanieto na razli~nite zatvorski uslovi; 15. da se prezemaat site neophodni merki so koi }e se obezbedi podobro razbirawe od strana na po{irokata javnost za specifi~nite problemi so koi {to se soo~uvaat dolgotrajno osudenite zatvorenici, na toj na~in sozdavaj}i klima pogodna za nivna rehabilitacija. II. Komitetot na ministrite gi povikuva dràvite ~lenki, na sekoi izminati pet godini da go informiraat generalniot sekretar na Sovetot na Evropa za ~ekorite {to gi prezele vo primenata na ovaa rezolucija.

378

REZOLUCIJA (78) 41 EDUKACIJA ZA ÔVEKOVITE PRAVA Naslov na orginalot: Teaching of Human Rights Komitetot na ministri, Zemaj}i ja predvid celta na Sovetot na Evropa za ostvaruvawe na pogolemo ednistvo me|u sopstvenite ~lenki kako i toa deka najzna~ajniot metod toa da se postigne e oddrùvaweto na ponatamo{nata realizacija na ~ovekovite prava i fundamentalnite slobodi; U{te pove}e, zemaj}i predvid deka afiramcijata na ~ovekovite prava e mnogu zna~ajno i navistina neophodno sredstvo za obezbeduvawe na za{tita na ~ovekovite prava i toa na {to e mo`no poefikasen na~in; Zemaj}i predvid deka vo ramkite na Sovetot na Evropa se razgleduvaat razli~ni predlozi koi vetuvaat promocija na obrazo-vanieto i informiraweto vo oblasta na ~ovekovite prava; Stoej}i na stavot deka site poedinci treba, {to pobrzo, da stanat svesni za ~ovekovite prava i svoite dol`nosti vo ovaa nasoka i, soglasno so ova, deka e neophodno afirmirawe na tie ~ovekovi prava i fundamentalni slobodi, koi se karakteristika na edno vistinski demokratsko op{testvo. Prepora~uva do vladite na dràvite-~lenki: (a) da gi prezemat site soodvetni merki vo ramkite na svojot obrazoven sistem za da se obezbedi edukacija za ~ovekovite prava i fundamentalnite slobodi vo ramkite na obrazovniot proces, inicijalno i prakti~no na site nivoa na obrazovanie; (b) da gi pokanat univezitetite i drugite avtoriteti da go pottiknuvaat prou~uvaweto na me|unarodnata i nacionalnata za{tita na ~ovekovite prava vo ramkite na fakultativnite ili zadolìtelnite obrazovni programi vo razli~ni disciplini na univerzitetsko nivo; (c) da se promovira obrazovanieto za za{itata na ~ovekovite prava i relevantnite institucii za za{tita na soodveten na~in, kako del od procesot na obuka na pripadnicite na civilnite i voenite organi.

379

380

REZOLUCIJA (78) 62 MALOLETNI^KATA DELINKVENCIJA I SOCIJALNITE PROMENI Usvoena od strana na Komitetot na ministrite na 20-ti noemvri 1978 godina na 296-ot sostanok na zamenicite na ministrite Naslov na orginalot: Resolution (78) 62 Juvenile Delinquency and Social Change Komitetot na Ministri, Imaj}i go predvid interesot na dràvite-~lenki na Sovetot na Evropa za vospostavuvawe na unificirani principi za za{tita na mladite lu|e i kriminalnata politkika koja se odnesuva na niv; Imaj}i go predvid faktot na zna~ajni promeni koi se slu~uvaat vo modernoto op{testvo, svrzani posebno za tehnolo{kiot progres, urbanizacijata i razvojot na masmediumite; Vodej}i smetka za faktot deka tie promeni imaat golemo vlijanie i vrz me|u~ove~kite odnosi, posebno, vo ramkite na semejstvoto, i deka, ponekoga{, imaat povratno dejstvo vrz li~niot i socijalniot razvoj na mladite lu|e; Vodej}i smetka deka vladite }e dobijat mnogu so prezemawe na merki so koi }e se iskoristat pozitivnite aspekti na socijalnite promeni a istovremeno da se ograni~at nivnite nesakani posledici; Imaj}i go predvid faktot deka socijalnata integracija na mladite lu|e ne e prvostepena zada~a na sudstvoto no istoto e vklu~eno vo ramkite na socijalnata politika i nejziniot razvoj; Smetaj}i deka slednive ~ekori se soodvetni za vlijanie vo korist na procesot na socijalizacijata na maloletnicite: - podobruvawe na uslovite za ìveewe i pridru`nite uslovi za semejstvata so deca, osobeno vo golemite zgradi, preku obezbeduvawe na adekvatno stambeno re{enie koe }e obezbedi uslovi za najdobar moèn razvoj na mladite lu|e; - obezbeduvawe na mo`nosti site adolescenti da se steknuvaat so znaewa i ve{tini koi }e korespondiraat so nivnite interesi i sposobnosti; - Prevzemawe na ~ekori so koi na mladite lu|e }e im se obezbedi kontakt so delovniot svet i }e se obezbedi izbegnuvawe na dolgata nevrabotenost na mladite lu|e; - Zgolemuvawe na finansiskata i socijalna pomo{ za semejstavata so deca, osobeno za onie najnepriviligiranite; garantirawe na 381

sigur-nosta i griàta za decata; - Preispituvawe na {kolskiot sistem so cel da se obezbedi istiot da odgovara na potrebite na sekoj u~enik i barawata na modernoto ìveewe i obezbeduvawe na rano otkrivawe na psiholo{ki i socijalni te{kotii me|u mladite lu|e za da istite prodolàt da se obrazovaat vo ramkite na redovniot sistem; - Poddrùvawe na mladinskite asocijacii i organizacii za sport i iskoristuvawe na slobodnoto vreme preku {to se pomaga integracijata na ~lenovite na ovie organizacii vo op{testvoto; - Pottiknuvawe na masmediumite da pokaùvaat pogolem i pokonstruktiven interes vo problemite na mladite no, ne preku istaknuvawe na stereotipite i predrasudite vo ovaa smisla; Na vladite na dràvite-~lenki im se prepora~uva da gi zemat predvid pozitivnite implikacii od socijalnite merki {to pogore se spomnati za prevencijata na maloletni~kata delikvencija i socijalnata integracija na mladite i da ja zeme predvid mo`nosta za prezemawe na slednive merki vo oblasta na kriminalnata politika: a) obezbeduvawe na fundametalnite prava na mladite lu|e preku nivna participacija vo site sudski i administrativni postapki i merki koi se odnesuvaat na niv; b) preispituvawe na sankciite i drugite merki kako i zgolemuvawe na nivniot obrazoven i socijalizira~ki moment; c) namaluvawe na brojot na sankciite i drugite merki koi sodràt ograni~uvawe na slobodata i razvivawe na alternativni meto-di na tretman; d) ukinuvawe na golemi institucii za izolacija i nivna zaemena so pomali institucii poddrùvani od strana na zaednicata; e) davawe na golemo zna~ewe na pomo{ta za mladite lu|e vo period na institucionalni tretmani i osobeno vo period na tranzicija od institucionalen tretman na sloboda; f) preispituvawe na zakonite za prekr{oci so cel da se obezbedi poefektivna pomo{ za mladite lu|e koi vleguvaat vo rizi~ni grupi zaradi izbegnuvawe na nivna marginalizacija; g) razvivawe na formi na u~estvo na zaednicata vo primenuvaweto na merkite koi za svoja cel gi imaat mladite lu|e koi pripa|aat na rizi~nite grupi; h) obezbeduvawe pristapnost na mladite lu|e od rizi~nite grupi do uslugite nameneti za mladite lu|e, voop{to; i) koordinirawe na aktivnostite na site tela ~ija {to funkcija e pomagawe i asistirawe na mladi lu|e (socijalni, obrzovni institucii, policija, sudovi itn.) j) vklu~uvawe na semejstvata i volonteri vo rabotata na profesionalnite timovi; k) razvivawe na obuka i informirawe na zainteresiranite lica koi se zainteresirani vo razvivaweto na servisi i institucii koi se 382

odgovorni za mladite lu|e koi se nao|aat vo rizi~nite grupi ili mladi delikventi so cel da se modificira represivniot pristap; Se prepora~uva vladite na dr`avite-~lenki da go promoviraat istra`uvaweto vo poleto na socijalnata politika, osobeno za vlijanieto na preventivnite merki za socijalizacijata na semejstvata i mladite lu|e kako i za sredstvata na razvivawe na socijalnata solidarnost; Od vladite se bara: 1. da obezbedat ovaa rezolucija, zaedno so interpretativniot izve{taj da dobie {iroka cirkulacija vo ramkite na relevantnite tela i oddeli; 2. na period od pet godini, da ispra}aat izve{taj do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa za akcijata {to e prevzemena vo pogled na ovie preporaki.

383

384

PREPORAKA Br. R. (80) 11 PRITVORENI LICA KOI OÊKUVAAT SUDSKA ODLUKA Usvoena od Komitetot na ministrite na 27 juli 1980 godina na 321-to zasedanie na Zamenicite na ministrite Naslov na orginalot: Recommendation No. R (80) 11 Custody Pending Trial Komitetot na ministri, vo soglasnost so uslovite na ~len 15. b od Statutot na Sovetot na Evropa, Imaj}i ja predvid rezolucijata (65) 11 za vra}awe vo pritvor i rezolucijata (73) 5 za Standardnite pravila za postapuvawe so zatvorenicite; Smetaj}i deka e poèlno preporakite sodràni vo ovie rezolucii da se adaptiraat spored momentalnite dvièwa na poleto na kriminalitetot i krivi~nata postapka; Smetaj}i deka e poèlno od humanitarni i socijalni pri~ini da se namali pritvorot na minimum, kompatibilno so interesite na pravdata; Smetaj}i deka e poèlno na evropsko nivo da se donesat opredeleni standardi koi ke se primenuvaat sprema lica {to ~ekaat sudewe; Sogleduvaj}i go zna~eweto od obezbeduvawe na sredstva potrebni za doveduvawe pred sud vo {to pokratko vreme na lica obvineti za krivi~no delo; Imaj}i gi na um odredbite na Konvencijata za za{tita na pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi potpi{ana vo Rim na 4 noemvri 1950 godina, i Zakonot za parnica na Evropskata komisija i Sudot za ~ove~kite prava vo vrska so niv; Zemaj}i ja predvid rezolucijata br. 1 usvosna od strana na Konfe-rencijata na evropskite ministri za pravda vo Viena vo maj 1974 godina, Komitetot na ministri im prepora~uva na vladite na dràvite ~lenki nivnite zakoni i nivnata primena vo praktikata za predmeti vo vrska so pritvor vo o~ekuvawe na sudewe da se vodat spored slednite principi. I OP[TI PRINCIPI

1. Pretpostavka e deka liceto e nevino pred da se doka`e vinata, niedno lice obvineto za krivi~no delo nema da se stavi vo pritvor vo 385

o~ekuvawe na sudewe, osven ako toa izri~no ne go barat okolnostite. Spored toa na merkata pritvor }e se gleda kako na edna isklu~itelna merka i taa nikoga{ nema da bide prisilna nitu pak }e se koristi od kazneni pri~ini. II PRINCIPI [TO }E SE PRIMENUVAAT ZA DONESUVAWE NA ODLUKA VO SLU^AJNA PRITVOR VO O^EKUVAWE NA SUDEWE

2. Lice obvineto za krivi~no delo li{eno od sloboda vedna{ }e se dovede pred sudija ili drugo lice ovlasteno so zakon da vr{i sudska vlast (vo natamo{niot tekst sudska nadle`nost). Koga liceto za koe stanuva zbor e dovedeno pred sudska nadle`nost, vo vrska so pritvorot bez odlagawe }e se donese sudska odluka. 3. Nalog za pritvor moè da se izdade samo ako postoi osnovano somnenie deka liceto za koe stanuva zbor ima izvr{eno potvrdeno krivi~no delo i deka postojat osnovani pri~ini kako i deka postojat edna ili pove}e od ovie osnovi: - opasnost od is~eznuvawe - opasnost od spre~uvawe na vr{ewe na sudeweto - opasnost od izvr{uvawe na u{te poseriozno delo 4. Duri i koga ne moàt da se navedat gorenavedenenite osnovi, pritvorot moè da se opravda kaj isklu~itelni slu~ai, posebno kaj seriozno te{ki krivi~ni dela. 5. Pri razgleduvawe dali treba da se izdade nalog za pritvor, sudot }e gi zeme predvid okolnostite za sekoj slu~aj poedine~no, posebno relevantni moè da bidat nekoi od slednive faktori: - prirodata i serioznosta na potvrdeno krivi~no delo, - cvrstinata na dokazite za liceto koe go izvr{ilo krivi~noto delo, - mo`nata kazna {to bi ja dobilo vo slu~aj na donesuvawe na presuda, - karakterot, negovoto minato i li~niot i op{testveniot status na liceto koe e vo pra{awe a posebno negovite vrski vo op{testvoto, - odnesuvaweto na liceto za koe stanuva zbor, posebno kako toa gi ispolnuvalo obvrskite {to mu bile postavuvani vo tekot na porane{ni krivi~ni postapki. 6. Treba da se razmisluva za razvoj na slu`bi predvideni za sobirawe na informacii {to }e im koristat na sudskite organi vo vrska so li~niot i op{testveniot status na liceto za koe stanuva zbor. 7. Nema da se izdade nalog za pritvor ako li{uvaweto od sloboda e vo sprotivnost so prirodata na potvrdenoto krivi~no delo i kaznata {to ja nosi toa delo. 8. Koga e izdaden nalog za pritvor, vo odlukata treba precizno da stoi predmetot na obvinenie i pri~inite za donesuvawe na takva odluka. Za toa liceto treba vedna{ da bide izvesteno i da mu se dade 386

kopija od nalogot. 9. Kako i da e, vo soglasnost so gore spomenatite principi, ako e ve}e izdaden nalog za pritvor, sudskite organi treba da ja razgleduvaat mo`nosta kako da se izbegne pritvorot so zamena na alternativni merki kakvi {to se spomnati vo princip 15. 10. Na liceto za koe stanuva zbor }e mu se ovozmoì praven zastapnik pred sudskite organi vo slu~ai koga se predviduva ili ima izgledi za pritvor Ako ve}e e izdaden nalog za pritvor, na liceto vedna{ }e mu se dodeli pravna pomo{ ako nema dovolno sredstva za taa cel. 11. Na sekoe lice protiv koe e izdaden nalog za pritvor }e mu se dade mo`nost za àlba protiv odlukata i da bara osloboduvawe. 12. Liceto protiv koe e izdaden nalog za pritvor }e bide izvesteno za negovite prava, posebno za pravoto na praven zastapnik, pravoto da bara pravna pomo{ i pravoto na àlba i da bara osloboduvawe. 13. Pritvorot nema da prodolì i pokraj toa {to se bara vo vrska so celite dadeni vo princip 3, nitu pak }e prodolì ako vremeto pominato vo pritvor e podolgo od kaznata {to treba da ja izdrì za toa krivi~no delo vo slu~aj koga liceto e proglaseno za vinovno. 14. Dodeka liceto e vo pritvor treba da se vr{i nadzor na kratki vremenski intervali {to gi odreduva zakonot ili sudot. Toga{ treba da se sledat promenite {to nastanuvaat dodeka liceto e vo pritvor. III PRINCIPI ZA PRIMENA NA ALTERNATIVNI MERKI

15. Koga se vr{i ispituvawe dali mo`e da se izbegne merkata pritvor, sudskite organi treba da gi razgleduvaat site postojni alternativni merki, vo koi mo`at da se vklu~at slednive: - vetuvawe na liceto za koe stanuva zbor deka }e se pojavi pred sudskite organi koga }e bide povikano i deka nema da pre~i vo ostvaruvaweto na pravdata - barawe da prestojuva na odredena adresa (na primer, ku}en pritvor, pod kaucija ili vo dom za maloletnici, itn.) pod uslovi {to }e gi oporedeli sudskiot organ. - ograni~uvawe na vleguvawe ili napu{tawe na opredeleno mesto ili oblast bez ovlastuvawe, - nalog za povremeno davawe izve{taj na opredeleni organi (na primer, na sudot, policijata, itn.) - odzemawe na paso{ ili drugi dokumenti za identifikacija, - davawe na kaucija ili druga forma na sigurnost vo vrska so liceto za koe stanuva zbor, zamaj}i ja vo vid negovata materijalnata sostojba. - davawe na garancija za sigurnost, - supervizija i pomo{ od strana na agencija imenuvana od sudski 387

organ Takvite merki }e mu bidat dadeni vo pismena forma i }e mu se objasnat na liceto za koe stanuva zbor i istoto }e bide predupredeno deka moè da bide pritvoreno ako gi prekr{i ili ne se pridrùva kon niv. Liceto na koe mu e izre~ena alternativna merka, vo zavisnost od merkata, ima pravo da gi koristi privilegiite koi se zacrtani vo sega{nava preporaka, koi vaàt kako i za licata staveni vo pritvor. IV PRINCIPI [TO ]E SE PRIMENUVAAT ZA VREME NA ISTRAGATA I VO TEKOT NA SUDEWETO

16. Istragata po obvinenieto protiv lice zadràno vo pritvor i postapkata do samoto sudewe }e se vodat {to e mo`no poekspeditivno so cel do minimum da se reducira vremeto na pritvorot. Treba da se vloùvaat sekakvi usilbi da postignuvawe na taa cel. Pri vodewe na istragata i doveduvawe na liceto pred sudot, organite odgovorni a taa rabota }e im dadat prednost na licata {to se vo pritvor. 17. Vremeto pominato vo pritvor }e se odzeme od dolìnata na kaznata. 18. Treba da se razmisluva za pravewe na plan ili razvojna {ema za pari~na kompenzacija za vremeto {to liceto go pominalo vo pritvor, a ne bilo osudeno.

388

PREPORAKA br. R (82) 16 PU[TAWE OD ZATVOR NA OTSUSTVO Usvoena od Komitetot na Ministrite na 24 septemvri 1982 godina na 350-ta sednica na Zamenicite na ministrite Naslov na orginalot: Recommendation No. R (82) 16 Prison Leave Komitetot na ministri, vo soglasnost so uslovite dadeni vo ~len 15. b od Statutot na Sovetot na Evropa; Smetaj}i deka vo interes na dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa e da se utvrdat op{ti principi na kriminalnata politika; Smetaj}i deka otsustvoto od zatvor pridonesuva zatvorite da stanat pohumani i kon podobruvawe na zatvorskite uslovi; Smetaj}i deka otsustvoto od zatvor e eden od na~inite za olesnuvawe na op{testvenata reintegracija na zatvorenikot; Zemaj}i go predvid iskustvoto vrz ovoj plan, Komitetot na ministrite na vladite na dràvite ~lenki im prepora~uva: 1. na zatvorenicite da im se ovozmoùva otsustvo od zatvorot {to e mo`no pove}e bilo od medicinska, obrazovna, rabotna, semejna ili bilo koja druga osnova; 2. pri dozvoluvaweto na otsustvo da se zeme vo predvid slednoto: - prirodata i serioznosta na krivi~noto delo, dolìnata na izre~enata kazna i vremeto na izdrànata kazna. - li~nosta i odnesuvaweto na zatvorenikot i, ako postoi, rizikot za op{testvoto. - okolnostite vo semejstvoto i op{testvoto koi moèbi se izmenile za vreme na negovoto izdrùvawe na kaznata, - celta na otsustvoto, negovoto traewe, rokot i uslovite; 3. da mu se dozvoluva otsustvo {to e mo`no po~esto zemaj}i gi predvid gorenavedenite okolnosti; 4. da mu se dava otsustvo ne samo na zatvorenicite od otvoren vid na zatvori tuku i na zatvorenicite od zatvoren vid na zatvori, pod uslov toa da ne e vo sprotivnost so javnata bezbednost; 5. Pri davawe otsustvo od zatvor tamu kade {to e mo`no treba da se prezemat site merki na pretpazlivost, posebno za stranskite zatvorenici ~ii semejstva ne ìveat vo zemjata kade {to liceto e zatvoreno. 6. da se prezemat site merki na pretpazlivost pri davawe na otsustvo posebno na lica bezdomnici ili na lica koi se vo lo{i semejni 389

odnosi; 7. da se razgleduva mo`nosta da im se dava otsustvo na lica {to se prekr{iteli na 'bezbednosni merki" i koi se zatvoreni na nekoe drugo mesto {to ne e zatvor. 8. da se odbie davawe na otsustvo od zatvor kako disciplinska merka samo vo slu~ai ako se zagrozuva sistemot; 9. na zatvorenikot da mu se objasni kolku {to e mo`no podobro pri~inata za odbivawe da mu se dade otsustvo od zatvorot; 10. da se sozdadat uslovi negovoto barawe za dobivawe otsustvo od zatvor da se razgleduva povtorno; 11. da se vr{at konsultacii ne samo so upravata na zatvorot tuku i so drugi agencii i lica i da se bara nivna sorabotka i pridones za podobruvawe na funkcioniraweto na sistemot; 12. da se bara podr{ka od celiot zatvorski personal 13. da se obezbeduvaat potrebni sredstva za efikasno funkcionirawe na sistemot; 14. odblisku da se nadgleduva i procenuva kontinuiranoto funkcionirawe i razvoj na sekoj sistem {to se primenuva za otsustvo od zatvor; 15. postojano da se informira javnosta za celite, rabotata i rezultatite od takviot sistem.

390

PREPORAKA br. R (82) 17 ZATVORAWE I POSTAPUVAWE SO OPASNI ZATVORENICI Usvoena od Komitetot na ministrite na 24 septemvri 1982 godina na 350-to sobranie na zamenicite na ministrite Naslov na orginalot: Recommendation No. R (82) 17, Custody and Traetment of Dangerous Prispners Komitetot na ministri vo soglasnost so uslovite na ~len 15. b od Statutot na Sovetot na Evropa; Imaj}i go vo vid faktot deka postoi opredelen broj na opasni zatvorenici vo populacijata na zatvorenici; Komitetot na ministri svesen za potrebata za za{tita na javnata bezbednost i obezbeduvawe red vo zatvorot i negovo dobro funkcionirawe; Komitetot na ministri smetaj}i deka treba i za opasnite zatvorenici da se obezbedi sodveten tretman; Imaj}i ja predvid Konvencijata za za{tita na ~ovekovite prava i osnovni slobodi, rezolucijata (73) 5 za Standarnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite i rezolucija (76) 2 posebno za tretman na zatvorenici so dolgotrajni kazni, Komitetot na ministri im prepora~uva na dr`avite ~lenki: 1. dokolku e mo`no da gi primenuvaat voobi~aenite zatvorski propisi i za opasnite zatvorenici; 2. da primenuvaat bezbednosni merki samo vo mera kolku {to e potrebno; 3. da primenuvaat bezbednosni merki na na~in so koj }e se po~ituvaat ~ovekovoto dostoinstvo i prava; 4. da se obezbedi deka so bezbednosnite merki se zemaat predvid razli~ni barawa za razli~ni vidovi na opasnosti; 5. da se predvidat mo`ni sprotivni efekti od primena na zasileni bezbednosni merki, 6. da se posveti pogolemo vnimanie na zdravstvenite problemi {to mo`e da se pojavat kako razultat na zasileni bezbednosni merki; 7. da se obezbedi obrazovanie, stru~no osposobuvawe, rabota i slobodni i drugi aktivnosti vo mera koja {to ja dozvoluvaat bezbednosnite merki; 8. da se vospostavi sistem na postojana kontrola so koj ke se vidi dali zasilenite bezbednosni merki i nivoto na bezbednost {to se primenuva ne go nadminuva ona {to se bara; 391

9. da se vidi, ako ve}e postojat sektori so zasileni bezbednosni merki, dali tie imaat soodvetni uslovi, personal i neophodni objekti; 10. da se obezbedi soodvetna obuka i informiranost za celokupniot personal {to raboti vo strog zatvor i tretman na opasni zatvorenici.

392

PREPORAKA BROJ R (84) 11 INFORMIRAWE VO ODNOS NA KONVENCIJATA ZA TRANSFER NA OSUDENI LICA Usvoena od Komitetot na ministrite na 21 juni 1984 godina Naslov na orginalot: Information About theConvention on teh Transfer of Sentenced Persons Komitetot na ministri, vo soglasnost so uslovite vo ~len 15 b od Statutot na Sovetot na Evropa, Imaj}i ja predvid Konvencijata za transfer na osudeni lica od 21 mart 1983 godina; So èlba da im pomogne na dràvite-potpisni~ki da gi ispolnat prezemenite obvrski, vo soglasnost so ~lenot 4.1 od Konvencijata vo pogled na obezbeduvaweto na licata vo odnos na koi konvencijata moè da se primenuva, so inforamcii za nejzinata su{tina; Zemaj}i vo predvid deka e su{tinsko ovie informacii da bidat obezbedeni na jazikot koj osudenoto lice go razbira; Ubedeni deka standardniot tekst }e bide od golema pomo{ za dràvite-potpisni~ki vo odnos na prevodot a vo funkcija na potrebnoto informirawe za su{tinata na konvencijata vo odnos na potencijanite osudeni lica za transfer; 1. Im se prepora~uva na vladite na dràvite-~lenki da obezbedat oficijalen prevod na standardniot tekst koj e daden vo aneksot na ovaa preporaka na oficijalniot jazik ili jazici, zemaj}i gi predvid site rezervi ili deklaracii vo odnos na konvencijata za koi potencijalnite osudeni lica za transfer treba da bidat svesni i da go deponiraat prevodot kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, istovremeno so deponiraweto na ratifikacijata, prifa}aweto ili odobruvaweto na konvencijata; 2. Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa treba prevodot da go dostavi do sekoja od dràvite-potpisni~ki zaradi upotreba od strana na nivnite zatvorski vlasti; 3. Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa treba da ja dostavi ovaa preporaka do vladite na dràvite koi ne se ~lenki na Sovetot na Evropa no koi u~estvuvale vo elaboracijata na konvencijata i do vladite na dràvite koi se pokaneti da ja prifatat ovaa konvencija.

393

PRILOG STANDARDEN TEKST ZA OBEZBEDUVAWE NA INFORMACII ZA KONVENCIJATA ZA TRANSFER NA OSUDENI LICA

Konvencijata za transfer na osudeni lica ovozmoùva, pod opredeleni uslovi, licata na koi im e izre~ena zatvorska kazna vo dràva a ne se nejzini dràvjani da bidat preneseni vo dràvata na svoeto dràvjanstvo za da ja izdùvaat ovaa kazna. Podolu e dadeno kratko objasnuvawe na uslovite. Ovoj dokument ne prestavuva op{iren opis na ovaa konvencija. Zatoa, dokolku sakate da dobiete po{iroki informacii za va{iot moèn transfer i da prodolìte da ja izdrùvate kaznata vo svojata dràva, (dràvata-prezema~) treba da se obratite do zatvorskite vlasti ili drug soodveten nadleèn organ vo zemjata koja treba da Ve prezeme za podetalni informacii, na primer da obezbedi da dobiete kopija na Konvencijata kako i dvete dràvi da ja razgledaat mo`nosta za Va{iot transfer. Isto taka, moète da se obratite za inforamcii do konzularnoto prestavni{to na dràvata koja treba da Ve prezeme. KOJ TREBA DA DADE SOGLASNOST ZA TRANSFEROT?

A.) Transferot bara: a) soglasnost na liceto na koe toj transfer se odnesuva ili tamu kade {to e potrebno, soglasnost na negoviot praven zastapnik; b) soglasnost na dr`avata koja {to go osudila liceto; i c) soglasnost na dr`avata vo koja se bara da bide preneseno liceto. KOJ MO@E DA SE KORISTI SO MO@NOST ZA TRANSFER?

Za da moète da bidete preneseni mora da bidat ispolneti slednive uslovi: a) ako ste dràvjanin na dràvata kade barate da bidete transferirani (dràvata-prezema~); b) ako sudskata presuda so koja ste osudeni e kone~na; c) dokolku, kako generalno pravilo, e ostanato u{te najmalku {est meseci od kaznata za izdrùvawe iako vo isklu~itelni okolnosti ovoj period moè da bide i pokratok; i d) dokolku deloto za koe ste osudeni e krivi~no delo sprema zakonot na dràvata-prezema~ t.e. dràvata vo koja treba da bidete preneseni.

394

KAKVA KAZNA TREBA DA SE IZDR@UVA PO TRANSFEROT?

- Vo dràvi kade se koristi postapka na kontinuitet vo izvr{uvaweto: Maksimalnata kazna koja }e se izdrùva }e bide delot od originalnata kazna koj e ostanat po presmetuvaweto na sekoe namalu-vawe na kaznata od strana na dràvata koja go osudila liceto (dràvata osuduva~) i toa do denot na transferot. Dokolku kaznata koja bila odredena od dràvata-osuduva~ bila podolga ili od poinakva priroda otkolku kaznata koja }e bide nametnata za istoto delo od strana na dràvata-prevzema~, istata }e mora da bide adaptirana sprema najbliskiot ekvivalent na kaznata od dràvata-osuduva~ a koj ekviva-lent e predviden so zakonot na dràvata-prezema~ no pritoa ne smee da bide podolga ili pote{ka kazna od originalnata kazna. - Vo slu~aj na dràvi kade se koristi postapka na konverzija na kaznata: Ne postoi mo`nost pred samiot transfer da bide potvrdena preciznata priroda i dolìna na kaznata koja treba da se izdrùva vo dràvata-prezema~ bidej}i originalnata kazna }e mora da bide pretvorena od strana na sud (kompetenten organ) vo dràvata-prezema~ po izvr{uvaweto na transferot vo kazna koja }e bide nametnata za izdrùvawe vo odnos na prezemenoto osudeno lice a vo zavisnost od toa kakva kazna bi dobilo toa lice koga deloto bi go imal izvr{eno vo dràvata-prezema~. Me|utoa, sepak, }e moè da dobiete nekakva prestava za prirodata i dolìnata na kaznata vo koja originalnata kazna bi bila pretvorena vo dràvata-prezema~ so cel da se re{ite dali bi barale transfer. Kaznata koja }e se dobie so konverzija vo soglasnost so uslovite na konverzija na kaznite nema da bide pote{ka ili podolga od originalnata kazna, nema da bide predmet na nikakov minimum koj zakonot na dràvata-prezema~ moè da go predviduva, kako i toa deka }e bide zemen vo predvid periodot {to e pominat vo izdrùvawe na kaznata pred izvr{uvawe na transferot. Dokolku bidete preneseni, va{ata kazna }e se izvr{uva vo soglasnost so zakonot i drugite pravila koi se primenuvaat vo drà-vataprezema~. OBVINUVAWE VO ODNOS NA DRUGI DELA

Ve molime, vodete smetka deka dokolku bidete preneseni nadle`nite organi na dr`avata-prezema~ imaat pravo da ve obvinat, da Ve osudat ili da ve zatvorat i za drugo delo, nezavisno od ona za koe ja otslu`uvate va{ata sega{na kazna.

395

POMILUVAWE, AMNESTIJA, NAMALUVAWE NA KAZNATA

Transferot ne zna~i gubewe na pravoto na pomiluvawe, amnestija ili namaluvawe na kaznata koe moè da vi bide dadeno od strana i na dràvata-osuduva~ i na dràvata-prezema~. PREISPITUVAWE NA ORIGINALNATA PRESUDA

Dokolku se otkrieni novi fakti po va{iot transfer koi prestavuvaat osnov za preispituvawe na originalnata presuda donesena od strana na dr`avata-osuduva~, dr`avata-prezema~ ima pravo da odlu~i za pokrenuvawe na postapka na preispituvawe na presudata. PREKINUVAWE NA KAZNATA

Dokolku, od bilo koja pri~ina, kaznata koja bila prvi~no odredena od strana na dràvata-osuduva~ prestane da se primenuva vo dràvata-osuduva~, dràvata-prezema~ po dobivaweto na ovaa informacija, }e ve oslobodi od natamo{no sluèwe na kaznata. Sli~no, koga kaznata koja se izdrùvala vo dràvata-prezema~ prestane da bide primenliva vo ovaa dràva, isto taka, ne postoi potreba za natamo{no izdrùvawe na prvi~nata kazna koja e odredena od strana na dràvata-osuduva~ vklu~itelno i ako povtorno se vratite vo taa dràva. NEKOI INFORMACII ZA POSTAPKATA

Va{iot interes za transfer moè da go izrazite pred nadle`nite organi ili na dràvata-osuduva~ ili na dràvata-prezema~. Dokolku dràvata-osuduva~ e spremna da ja razgleda mo`nosta za Va{ transfer, istata }e i dostavi na dràvata-prezema~ informacii za Vas, za faktite relevantni za osudata i kaznata kako i za prirodata i dolìnata na kaznata. Dokolku dràvata-prezema~ e spremna da ja razgleda mo`nosta za Va{ transfer, taa }e odgovori so davawe na inforamcii za prirodata i traeweto na kaznata koja bi se izdrùvala po izvr{uvaweto na transferot (ova se primenuva vo odnos na dràvite koi se koristat so postapka za kontinuitet vo izvr{uvaweto), odnosno, indikacii za toa kako va{ata kazna bi se pretvorila po Va{iot transfer (ova se primenuva vo odnos na dràvi koi se koristat so postapka za konverzija na kaznata), zaedno so informacii za uslovite koi se odnesuvaat na namaluvawe na kaznata, usloven otpust itn, sprema zakonodavstvoto na dràvata-prezema~. Dokolku se utvrdi soglasnost na dvete dràvi za Va{ transfer, }e se bara Va{a soglasnost za transferot, otkako }e gi dobiete i razgledate informaciite obezbedeni od strana na dràvat-prezema~. 396

PREPORAKA br. R (84) 12 STRANSKI ZATVORENICI Usvoena od Komitetot na ministri na 21 juni 1984 godina na 374-to sobranie na Zamenici ministri Naslov na orginalot: Recommendation No. (84) 12, Foreign Prisoners Komitetot na ministri vo soglasnost so uslovite dadeni vo ~len 15. b od Statutot na Sovetot na Evropa; Imaj}i go vo vid golemiot broj na stranski zatvorenici li{eni od sloboda vo kaznenite zavodi vo dràvite ~lenki; Priznavaj}i gi pote{kotiite so koi ovie zatvorenici moè da se soo~at, so faktorite kako {to se stranski jazik, kultura obi~aii i religija; So èlba da im se olesni sekakva mo`na izolacija na ovie zatvorenici i da go podobri nivniot tretman vo uslovi na smeneta ìvotna sredina; Imaj}i go predvid faktot deka takviot tretman treba da gi zeme vo vid specifi~nite potrebi na stranskite zatvorenici i da im se obezbedat podednakvi mo`nosti {to vaàt za drugite zatvorenici; Poèlno e da se vospostavat opredeleni standardi na evropsko nivo; Imaj}i ja predvid rezolucijata (73) 5 za Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite i rezolucijata (75) 3 za zakonski i administrativen aspekt na kriminalitetot me|u doseleni rabotnici; Komitetot na ministrite im prepora~uva na vladite na dràvite -~lenki vo primenata na zakonite i praktikata da se vodat spored principite priloèni vo ovaa preporaka. PRILOG Predvideni se slednite principi {to treba da se primenuvaat na stranskite zatvorenici, {to }e re~e zatvorenici od poinakva narodnost koi na smetka na faktorite kako {to se jazikot, obi~aite, kulturnoto nasledstvo ili religija moè da se soo~at so specifi~ni problemi. Koga se vo pra{awe zatvorenici koi o~ekuvaat postapka na sudewe ili ekstradicija, ovie principi }e se primenuvaat, vo sekoj slu~aj, samo ako ne se vo sprotivnost na celite na nivnoto zadrùvawe vo 397

zatvor. Pri primena na ovie principi treba da se vodi smetka za barawata na zatvorskata uprava, vklu~uvaj}i ja i bezbednosta vo zatvorot i sredstvata {to se na raspolagawe. Ovie principi treba da se primenuvaat na toj na~in {to preku tretmanot na stranski zatvorenici }e se dojde do nivno prilagoduvawe vo novata sredina. Za ovaa cel mo`ebi }e bide potrebno da se usvojat posebni merki vo vrska so opredeleni kategorii na stranski zatvorenici, zemaj}i gi vo vid faktorite kako {to se nacionalnost, jazik, religiozno uveruvawe i obi~aite, kulturnoto nasledstvo, dol`inata na presudata, potrebata od proteruvawe. Site usilbi {to }e se vr{at treba da se naso~eni kon obezbeduvawe na tretman na stranski zatvorenici za da ne se ~uvstvuvaat zapostaveni. I SMESTUVAWE VO ZATVORSKI USTANOVI

1. Smestuvaweto na stranski zatvorenik vo zatvorska ustanova ne treba da se vr{i smo vrz osnova na negovata nacionalnost. Ako negovoto smestuvawe vo zatvorskaat ustanova mu ja olesnuva negovata sostojba na izolacija i go podobruva negoviot tretman toa mo`e da se vr{i spored negovite specifi~ni potrebi, posebno vo vrska so negovata komunikacija so lica od ista nacionalnost, jazik, religija i kultura. Ovaa mo`nost treba da se predviduva posebno koga nacionalniot kaznen sistem vodi smetka za `elbite na zatvorenicite koga tie se smestuvaat vo zatvorski ustanovi. II TRETMAN VO ZATVOROT

a) Merki za namaluvawe na osamenosta i naviknuvawe na novata sredina. 2. Za namaluvawe na ~uvstvoto na osamenost, na stranskiot zatvorenik treba da mu se dozvoli da komunicira so drugi zatvorenici {to se od ista nacionalna pripadnost, jazik, religija ili kultura, na primer so toa {to }e im se dozvoli da rabotat, zaedno da go pominuvaat slobodnoto vreme ili zaedno da ve`baat. 3. Treba da se vloàt usilbi na stranskiot zatvorenik da mu se dade da ~ita literatura na negoviot maj~in jazik. Za taa cel zatvorite moè da pobaraat pomo{ od konzularnite pretstavnici i soodvetni privatni organizacii. 4. Ako stranskiot dràvjanin ima izgledi da ostane vo zemjata kade {to e zatvoren i saka da se asimilira so kulturata na taa zemja, zatvorskite vlasti treba da mu pomognat da moè toa da go stori. 5. Stranskite zatvorenici treba da imat ist tretman kako i nacionalnite zatvorenici vo obrazovanieto i stru~noto osposobuvawe. 398

So cel stranskite zatvorenici da mo`at da gi posetuvaat kursevite predvideni za podobruvawe na obrazovnite i stru~nite kvalifikacii, treba da se iznajduvaat mo`nosti za nivno vklu~uvawe Posetite i drugite kontakti so nadvore{niot svet treba da se organiziraat taka {to da odgovaraat na posebnite potrebi na stranskite zatvorenici 7. Na obi~nite stranski zatvorenici treba da im se dozvoli zatvorsko otsustvo i drugi otsustva so dozvola spored istite princi-pi kakvi {to se primenuvaat za nacionalnite zatvorenici. Predviduvaweto na rizik deka stranskiot zatvorenik mo`e da ja napu{ti zemjata i da ja izbegne kaznata treba da se vr{i spored zaslugite na sekoj zatvorenik poedine~no.

b) Merki za nadminuvawe na jazi~nite barieri 8. Vedna{ po zatvoraweto stranskiot dràvjanin treba da bide izbesten na jazik {to go razbira za glavnite karakteristiki na reìmot vo zatvorot, uslovite za obuka i obrazovanie i od mo`nosta, ako posti, da bara pomo{ od preveduva~. Ovie informacii treba da mu se dostavat napismeno, a ako toa ne e mo`no, po usmen pat. 9. Na stranski zatvorenik koj ne go znae jazikot na dràvata vo koja {to e zatvoren treba da mu se obezbedi prevod ili interpretacija na kaznata, pravoto na àlba, i za sekoja odluka donesena za vreme dodeka e vo zatvor. 10. So cel na stranskiot zatvorenik da mu se obezbedi u~ewe na jazikot {to se zboruva vo zatvorot, treba da se sozdadat uslovi za ve`bawe na istiot.

c) Merki za specijalnite barawa 11. Treba da se respektiraat religioznite opredelbi i obi~ai na stranskite zatvorenici. Dokolku e prakti~no, na stranskite zatvorenici treba da im se ovozmo`at tie barawa. 12. Treba isto taka da se vodi smetka za problemite {to }e proizlezat od razlikata vo kulturite.

d) Merki za olesnuvawe na uslovite vo zatvorot 13. Za stranskite zatvorenici {to ne gi u`ivaat site prava {to gi u`ivaat nacionalnite zatvorenici i ~ii uslovi vo zatvorot glavno se pote{ki, treba da se prezemat merki za da se nadminat ovie razliki

399

III. POMO{ OD KONZULARNI PRETSTAVNICI

Stranskite zatvorenici treba da se informiraat bez odlagawe za nivnite prava da baraat kontakti so nivnite konzularni pretstavnici, mo`nosta za pomo{ {to moè da im ja pruàt ovie prestavnici ili bilo kakvi dejstvija {to moè da gi prezemat ovie prestavnici zemaj}i gi vo obzir postojnite konzularni dogovori. Ako stranskiot zatvorenik saka da dobie pomo{ od diplomatsko ili konzularno pretstavni{tvo, vklu~itelno i negovoto proteruvawe, prestavni{tvoto vedna{ }e bide izvesteno za negovata èlba. 15. Konzularnite pretstavnici {to e mo`no najbrzo }e im pomognat na nivnite zatvoreni dràvjani, osobeno preku nivno redovno posetuvawe. 16. Vo ramkite na nivnite dol`nosti konzularnite pretstavnici }e ponudat sekakva mo`na pomo{ za pobrzo premestuvawe na stranskite zatvorenici vo soglasnost so vaè~kite propisi i spogodbi na zemjata vo koja se zatvoreni. Tie posebno }e ponudat pomo{ vo vrska so sreduvaweto na odnosite so semejstvata na zatvorenicite, vo olesnuvawe na posetite i kontaktite so ~lenovite na nivnite semejstva. 17. Konzularnite pretstavnici }e vloùvaat sekakvi usilbi vo soglasnost so postojnite zatvorski propisi vo obezbeduvawe na literatura i materijal za ~itawe, za da na stranskite zatvorenici im se pomogne da odrùvaat kontakti so nivnite zemji. 18. Konzularnite pretstavni{tva treba da ja razgledaat mo`nosta od izdavawe na bro{uri za nivnite zatvoreni dràvjani. Vo ovie bro{uri treba da se vnesat informacii za lokacijata i telefonskiot broj na najbliskiot konzulat i da go informitaar zatvorenikot za mo`nostite za pomo{ {to konzulatot moè da im ja pruì, kako {to e poseta na zatvorenikot, davawe na informacii kako {to e nivna odbrana, nabavuvawe na literatura i vesnici za ~itawe i predlozi za mo`na repatrijacija (vra}awe vo tatkovinata), posebno vo pogled na transfer na zatvorenikot so primena na postojnite megunarodni dogovori. So ovie bro{uri stranskite zatvorenici treba da bidat snabduvani vo najkratok moèn rok od nivnoto zatvorawe. IV. POMO[ OD DOBROTVORNI ZDRU@ENIJA

19. Zatvorskata uprava i dobrotvornite zdruènija {to rabotat na pruàwe pomo{ i olesnuvawe na ìvotot vo novite uslovi na stranskite zatvorenici, treba so zaemna sorabotka da obrnuvaat poseb-no vnimanie na stranskite zatvorenici i nivnite specifi~ni proble-mi. Zdruènijata na zatvorenicite vo tatkovinata }e sorabotuvaat so konzularnite pretstavni{tva na taa zemja. 20. Na dobrotvornite zdruènija treba da im se ovozmoùva da se zdobivaat so informacii za stranskite zatvorenici vo vrska so pomo400

{ta {to moè da im se ponudi. Zatvorskata uprava treba da ovozmoì takvite informacii da im stanat pristapni na stranskite zatvorenici. 21. Treba da se olesnuvaat kontaktite pome|u dobrotvornite zdruènija i stranskite zatvorenici. 22. Vo pogled na usoglasuvaweto na adekvatna pomo{ na stranskite zatvorenici, zatvorskata uprava ke im pruì potrebni mo`nosti od sekakov vid na zdruènijata za poseti i korespondencija, pod uslov i zatvorenikot da dade soglasnost so toa. Vo slu~ai na ograni~en broj na poseti, treba da se razmisluva za takvite slu~ai i da se prodolì vremeto na poseta kako i za pogolema fleksibilnost kaj restrikciite za primawe i pu{tawe na pisma. 23. Vo vrska so olesnuvawe na kontaktite pome|u zdruènijata i stranskite zatvorenici, kompetentnite organi vo sekoja zemja treba da imenuvaat dobrotvorno nacionalno zdruènie za kontakti so site dobrotvorni zdruènija koi {to ja imaat odgovornosta za resocijalizacija na zatvorenici koi }e rabotat na nivna teritorija. Vo momentot na primawe na osudenoto stransko lice vo zatvorot, rakovodniot organ na zatvorot }e go izvesti zatvorenikot za adresite na dobrotvornite zdruènija kako i za diplomatskoto ili konzularnoto pretstavni{tvo. 24. Organizacijata na volonteri za pomo{ na stranski zatvorenici treba da se potpomaga i pro{iruva. Volonterite }e rabotat pod nadzor na zatvorskata uprava ili na konzularnite pretstavni{tva ili zdruènija. Dokolku toa e mo`no na ovie volonteri treba da im se pruàat istite mo`nosti kako i na onie za koi se odnesuva paragraf 22. V. OBUKA I KORISTEWE NA ZATVORESKIOT PERSONAL

25. Obukata na zatvorskite slu`benici i drugi kategorii na zatvorski personal treba da se podr`uva i da se vklopi vo normalnata programa za obuka za rabota so stranski zatvorenici. Op{to zemeno so takvata obuka treba da se bara podobro razbirawe na pote{kotiite i kulturnata pozadina na stranskite zatvorenici za da se spre~at predrasudite od `elbata za buntovi. 26. Treba da se razmisluva za pove}e personal, za pointenzivna rabota so zatvorenicite i nivno osposobuvawe so pospecijalizirana obuka, na primer izu~uvawe na jazik ili osobeni pote{kotii {to se pojavuvaat vo vrska so odredena grupa na stranski zatvorenici.

401

VI. VODEWE NA STATISTIKA 27. Treba da se razmisluva za vodewe na rutinska statistika {to }e ovozmoì pravilna klasifikacija na stranski zatvorenici vo zavisnost od faktorite {to imaat prakti~no zna~ewe za upravata. Vo ovoj kontekst treba da se ima na um deka e poèlno da se izvr{i pravilna klasifikacija na stranskite zatvorenici spored nivnata nacionalna pripadnost, dolìnata na izdrùvaweto na kaznata, glavnoto krivi~no delo, mestoto na ìveewe vo zemjata i mo`nosta a proteruvawe. Dokolku e mo`no treba da se sobiraat poeni vo tekot na celata godina, kako i sekojdnevna statistika na odnesuvaweto. 28. Isto taka treba da se vodi povremena statistika za odnesuvaweto {to ne e mo`no da se vr{i po pat na rutinska statistika. VII. PROTERUVAWE I REPATRIJACIJA 29. So cel da se obezbedi poadekvaten zatvorski tretman treba da se donesuvaat odluki za proteruvawe {to moè pobrzo, bez predrasudi dali zatvorenikot ima pravo na àlba protiv odlukata zemaj}i gi vo predvid li~nite vrski na stranskiot zatvorenik i efektite od negovoto vra}awe vo tatkovinata. 30. Od aspekt na prednostite za op{testveno readaptirawe na zatvorenicite, nadle`nite vlasti na zemjata kade {to zatvorenikot ja izdrùva kaznata, bez ogled na bilo kakva odluka donesena za proteruvawe na zatvorenikot, treba da ja razgledaat mo`nosta za repatrijacija na zatvorenikot soglasno so postojnite me|unarodni spogodbi.

402

PREPORAKA br. R (89) 12 OBRAZOVANIE VO ZATVOR Usvoena od Komitetot na ministrite na 13 oktomvri 1989 godina na 429-ta sednica na Zamenicite ministri Naslov na orginalot: Recommendation No. R (89) 12, Education in Prison Komitetot na ministri vrz osnova na uslovite dadeni vo ~len 15. b od Statutot na Sovetot na Evoropa, Smetaj}i deka pravoto na obrazovanie e fundamentalno; Vodej}i smetka za va`nosta na obrazovanieto za razvojot na poedi-necot i op{testvoto; Posebno sogleduvaj}i deka visok procent na zatvorenici imaat mnogu malku uspe{no obrazovno iskustvo i spored toa imaat pogolema potreba od obrazovanie. Smetaj}i deka obrazovanieto vo zatvor pomaga da se humanizirat zatvorenicite i da im e podobrat uslovite vo zatvorot; Smetaj}i deka obrazovanieto vo zatvor e vaèn faktor vo olesnuvaweto na vra}aweto na zatvorenikot vo op{testvoto; Sogleduvaj}i deka vo prakti~nata primena na opredeleni prava i merki, a so ogled na slednive preporaki moè da se vidi razlikata me|u strogo tretiranite zatvorenici i onie zadràni vo pritvor; Imaj}i ja predvid Preporakata br. R (87) 3 na Evropskite zatvorski pravila i Prepoprakata br. R (81) 17 za politikata za obrazovanie na vozrasnite, Im prepora~uva na vladite na dràvite-~lenki da ja primenuvaat politikata koja go predlaga slednoto: 1. Site zatvorenici treba da imaat ednakov pristap kon obrazovanieto koe {to e predvideno so nastavnite predmeti, stru~no osposobuvawe, kreativni i kulturni aktivnosti, fizi~ko vospitanie i sportovi, op{testveno obrazovanie i dostapni biblioteki; 2. Obrazovanieto na zatvorenicite treba da bide ednakvo kako {to e predvideno za sli~ni grupi od ista vozrast nadvor od zatvorot, a spektarot na obrazovnite mo`nosti na zatvorenicite da bide {to e mo`no pogolem; 3. Obrazovanieto vo zatvorot treba da ima za cel razvoj na celokupnata li~nost vodej}i smetka za negoviot op{testven, ekonomski i kulturen kontekst; 403

4. Site onie {to se vklu~eni vo administracijata na zatvorskiot sistem i upravata na zatvorot treba da go podrùvat i olesnuvaat obrazovanieto kolku {to e mo`no pove}e; 5. Obrazovanieto ne treba da ima ponizok status od rabotata vo ramkite na zatvorskiot reìm a zatvorenicite ne smeeat da gubat finansiski ili na bilo koj drug na~in so toa {to zemaat u~estvo vo obrazovniot proces; 6. Treba da se vloùvaat site usilbi zatvorenicite da se pottiknat da zemat aktivno u~estvo vo site aspekti na obrazovanieto; 7. Treba da se obezbedat razvojni programi na zatvorskiot edukativen kadar da mu se ovozmoì da primenuva metodi za obrazovanie na vozrasnite vo zatvorite. 8. Posebno vnimenie treba da mu se posveti na onie zatvorenici so opredeleni pote{kotii, a osobeno so problemi vo ~itaweto i pi{uvaweto. 9. Stru~noto obrazovanie treba da se stremi kon po{irtok razvoj na poedinecot, no i da bide ~uvstvitelno za trendovite na pazarot na trudot. 10. Zatvorenicite treba da imaat sloboden pristap kon dobro opremeni bioblioteki najmalku edna{ nedelno; 11. Kaj zatvorenicite treba postojano da se istaknuva i pottiknuva fizi~koto obrazovanie i sportot; 12. Zna~ajna uloga treba da im se posveti na kreativnite i kulturnite aktivnosti na zatvorenicite za{to tie aktivnosti imaat poseben potencijal {to }e im ovozmoì na zatvorenicite da se razvivaat i samoizrazuvaat; 13. Op{testvenoto obrazovanie treba da sodrì prakti~ni elementi {to }e mu ovozmoàt na zatvorenikot da se spravi so ìvotot vo zatvorski uslovi so cel da se olesni negovoto vra}awe vo op{testvoto; 14. Sekoga{ koga e mo`no na zatvorenikot treba da mu se dopu{ti da zeme u~estvo vo obrazovniot proces nadvor od zatvorot; 15. Ako obrazovniot proces se vr{i vo ramkite na zatvorot, nadvore{nata sredina treba da bide vklu~ena {to e mo`no pove}e. 16. Po izleguvaweto od zatvor na zatvorenicite treba da im se ovozmoì da prodolàt so nivnoto obrazovanie; 17. Treba da se obezbedat pari~ni sredstva, oprema i obrazoven kadar so {to }e se sozdadat uslovi zatvorenicite da dobijat soodvetno obrazovanie.

404

PREPORAKA br. R (93) 6 ZATVORSKI I KRIMINOLO[KI ASPEKTI NA KONTROLA NA ZARAZNI BOLESTI VKLUÎTELNO I SIDA-ta I SLI^NI ZDRAVSTVENI PROBLEMI VO ZATVOR Usvoena od Komitetot na ministri na 18 oktomvri 1993 godina na 500-to zasedanie na Zamenicite ministri Naslov na orginalot: Recommendation No. (93) 6, Prison and Criminological Aspekts of the Control of Transmissible Diseases Including AIDS and Related Health Rroblems in Prison Komitetot na ministri, vrz osnova na uslovite dadeni vo ~len 15. b od Statutot na Sovetot na Evropa, Komitetot na ministri smeta deka e od interes za dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa da se postigne pogolemo edinstvo me|u negovite ~lenki i deka toa edinstvo pretstavuva sledewe na celta kon zdruèni aktivnosti kako vrz planot na zdravstvenata grià vo zatvorot taka i na poleto na kriminalnata politika; Komitetot na ministri svesen za zgolemeniot predizvik prezentiran na zatvorskite organi za odgovornosta za razvivawe na preventivni merki i medicinska, psiholo{ka i socijalna za{tita za lica zarazeni od HIV. Uveren vo potrebata za osnivawe na evropska strategija za borba protiv zarazeni od HIV vo zatvorite. Zemaj}i ja vo vid konstatacijata od sovetuvaweto od 1987 godina za prevencija i kontrola na SIDA-ta vo zatvorite kako i specijalnata programa za SIDA-ta na Svetskata zdravstvena organizacija; Povikuvaj}i se na Preporakata br. R (87) 25 vo vrska so op{tata evropska politika za op{to zdravje i borba protiv sindromot na nedostatok na imunitet (AIDS). Povikuvaj}i se na zaklu~ocite usvoeni na Osmata Konferencija na direktorite na zatvorskata administracija (Strazbur, 2-5 juni 1987 godina) za zaraznite bolesti vo zatvorite, posebno za SIDA-ta; Povikuvaj}i se na zaklu~ocite doneseni na 16-ta Konferencija na Evropskite ministri za pravda (Lisabon 21-23 juni 1988 godina) za krivi~no pravo i kriminolo{ki pra{awa postavuvani vo vrska so {ireweto na zaraznite bolesti, vklu~uvaj}i ja i SIDA-ta; Pozdravuvaj}i ja Preporakata 1080 (1988) od Parlamentarnoto sobranie na Sovetot na Evropa na koordinirana evropska politika za op{to zdravje i za spre~uvawe na {ireweto na SIDA vo zatvorite; 405

Osvrnuvaj}i se na Preporakata br. R (89) 14 za eti~ki problemi so HIV infekcija kako i griàta za zdravje i op{testveno re{avawe; Svesen za osnovnite prava na zatvorenicite, posebno pravoto na zdravstvena za{tita ekvivalentna na onaa {to im se pruà vo op{testvoto na site gra|ani. Vo vrska so ova povikuvaj}i se na Konvencijata za za{tita na pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi na Evropskata socijalna povelba. Komitetot na ministrite se povikuva na svojata Rezolucija br. R (87) za Evropskite zatvorski pravila koi {to se od golema pomo{ za garantiranite minimalni standardi na ~ove~nost i dostoinstvo vo zatvorite; Komitetot na ministrite imaj}i go predvid faktot deka so cel da se zadovolat eti~kite potrebi i potrebite da se bide efikasen, preventivnata i zdravstvenata grià treba da se postavi na dobrovolna sorabotka na zatvorskata populacija; Komitetot na ministrite im prepora~uva na vladite na dràvite-~lenki: - da se vidi dali principite i odredbite koi {to se dadeni vo prilogot na rezolucijata i koi {to se podgotveni vo svetlinata na dene{noto poznavawe prakti~no se primenuvaat vo nacionalnite i regionalnite zdravstveni zatvorski politiki sozdadeni za borba protiv HIV infekcijata i drugi lesno prenoslivi bolesti; - da obezbedi {to e mo`no pogolemo {irewe na ovaa preporaka posvetuvaj}i im pogolemo vnimanie na licata i odgovornite tela za primenuvawe na zdravstvenata politika vo zatvorite a istovremeno i do site pravni slu`benici i tela koi {to se zanimavaat so kriminalnata politika i odnosnite kriminolo{ki aspekti za kontrola na lesno prenoslivite bolesti. PRILOG NA PREPORAKATA Br. R (93) 6 I. ZATVORSKI ASPEKTI

A. Op{ti principi 1. Vo sekoja dr`ava treba da se kreira jasna politika za borba protiv HIV/AIDS vo zatvorite. Takvata politika treba da se razviva vo bliska sorabotka so nacionalnite zdravstveni ustanovi i taa treba da bide vklu~ena vo po{irokata politika za borba protiv lesno prenoslivite bolesti vo zatvorite. Treba da se pronajdat na~ini i sredstva za prevrencija od HIV /AIDS. Zdravstvenoto obrazovanie i informirawe treba da bide integralen del na zatvorskata politika za site zatvorenici i za person406

alot. 2. Sistematskiot medicinski pregled izvr{en pri priemot vo zatvor treba da vklu~uva merki koi }e gi otkrijat bolestite koi {to moàt da nastanat vklu~uvaj}i gi izle~ivite i infektivnite bolesti, a posebno tuberkolozata. Pregledot isto taka dava mo`nost a obezbeduvawe na zdravstveno prosvetuvawe i na zatvorenicite da im dade pogolemo ~uvstvo na odgovornost za nivnoto sopstveno zdravje. 3. Na zatvorenicite treba da im se ovozmoì dobrovolen HIV/ AIDS test, zaedno so sovetuvawe pred i posle vr{eweto na testot. Zdravstveniot personal pod odgovornost na lekar, na zatvorenicite treba da im gi obrazloì posledicite pred izvr{uvaweto na testot i da gi informiraat za dobienite rezultati so celosna doverlivost osven ako toj odbie da dobie takva informacija. Vo dene{no vreme prisilnoto testirawe na zatvorenici treba da se zabrani za{to toa moè da bide samo neefikasno i moè da primi diskriminatorski i neeti~ki oblik. 4. Na zatvorenicite treba da im se ovozmoì ednakov medicinski i psiholo{ki tretman kako i na site drugi ~lenovi na zaednicata vo site fazi na HIV/AIDS infekcijata. Voop{to, tie treba da imaat pristap do site zdravstveni uslugi {to im se davaat na drugite luge vo op{testvoto. Sorabotkata so nacionalnite ili regionalnite sistemi za zdravstvena za{tita im ja olesnuva medicinskata grià na seropozitivnite zatvorenici i zatvorenicite koi {to se zaboleni od SIDA kako i nivnoto sledewe pri priemot vo zatvorot i po nivnoto otpu{tawe. 5. Medicinskata grià, psiholo{kata podr{ka i socijalnata slu`ba treba da bidat organizirani za zatvorenicite za da im se olesni nivnoto integrirawe po otpu{taweto. 6. Treba da se pravat posebni usilbi za polesno {irewe na informiranosta me|u zatvorskiot personal i zatvorenicite za da se obezbedi svest za na~inite na {ireweto na HIV virusot kako i za higienskite pravila i preventivni merki koi {to treba da se primenat za da se namali rizikot od zaraza za vreme na pritvorot i po otpu{taweto. Zdravstvenite i zatvorskite vlasti treba da im davaat informacii i dokolku e mo`no da vr{at individaulno sovetuvawe vo vrska so nivnoto rizi~no odnesuvawe. Informacijata na zatvorenicite treba da im se dade na jazik koj tie moàt da go razberat ili, ako e potrebno, treba da se zeme predvid nivnoto op{testveno poteklo. 7. Vo interes na spre~uvaweto na {ireweto na HIV virusot, zatvorskite i zdravstvenite vlasti na zatvorenicite treba da im ovozmoàt lesna dostapnost do prezervativi za vreme na pritvorot, pred nivnoto privremeno ili krajno otpu{tawe. Sekoja dràva treba da ima pravo slobodno da go izbere na~inot na izvr{uvawe na ovaa zada~a: medicinska slu`ba, proda`ba vo kantina ili vo bilo kakov drug 407

na~in pogoden za izvr{uvawe na zada~ata, vo zavisnost od vidot na zatvorskata populacija i na~inot na upravuvawe so zatvorskata institucija. 8. Informacijata za zdravstvenata sostojba na zatvorenicite e od doverliva prioroda. Takvata informacija lekarot moè da im ja prezentira samo na drugite ~lenovi na medicinskiot tim i vo isklu~itelni slu~ai na upravnite organi na zatvorot, ako takvata informacija e va`na za natamo{niot tretman i grià na zatvorenikot so cel da se proveri zdravstvenata sostojba na zatvorskiot personal, a so posvetuvawe na dostojno vnimanie na medicinskata etika i pravnite odredbi. Normalno, ova seto treba da se slu~i samo so dozvola na liceto za koe stanuva zbor. Za otkrivawe na takvata informacija treba da se po~ituvaat istite principi koi se primenuvaat vo po{irokata zaednica. Serolo{kiot HIV/AIDS status voop{teno ne se smeta za potrebna informacija. 9. Ne treba da se vr{i podelba, izoliranost i ograni~uvawe na mo`nosatite za izbor na profesii, zanimawe so sportski i drugi slobodni aktivnosti na seropozitivnite lica od strana na op{testvenata zaednica, istiot stav treba da se ima i za seropozitivnite zatvorenici. Ako zatvorenicite se obidat da izvr{at seksualno nasilstvo nad drugi zatvorenici ili voop{to ako se obidat da im nanesat {teta na drugite zatvorenici ili na zatvorskiot personal, prezemenite disciplinski merki ili stavaweto na zatvorenicite pod strog nadzor moàt da bidat opravdani nezavisno od HIV statusot. 10. Sanitarnite uredi koi se vo soglasnost so standardite na po{irokata zaednica treba da im se dostapni na zatvorenicite vo site sektori na zatvorot. 11. Na zatvorenicite i na zatvorskiot personal treba da im se stavat na raspolagawe site neophodni sredstva so koi {to zatvorenicite }e moàt da se pridrùvaat na higienskite pravila na zatvorot. 12. Licata so seropozitiven HIV naod treba da imaat mo`nost za postojan medicinski nadzor i sovetuvawe za vreme na nivniot pritvor, a posebno koga }e im bide prezentiran rezultatot od testiraweto. Medicinskite slu`bi vo zatvorite treba da osiguraat medicinski i psiholo{ki nadzor nad zatvorenicite i ovie zatvorenici po nivnoto osloboduvawe da gi pottiknat za da gi koristat ovie uslugi. 13. Zatvorenicite inficirani so HIV virusot ne treba da bidat isklu~eni od mo`nostite da bidat prifa}ani vo instituciite od poluotvoren vid ili centar ili bilo koj drug vid na otvoren ili zatvor so poniski merki na bezbednost. 14. Na zatvorenicite koi {to navlegle vo krajna faza na bolesta treba da im se dade mo`nost za porano osloboduvawe i da im se dade mo`nost za soodveten tretman po osloboduvaweto. 408

15. Za da se nadminat potencijalnite lesno prenoslivi bolesti HIV/AIDS i site mo`ni zdravstveni problemi na zatvorenicite na zatvorskiot zdravstven sistem treba da mu se ovozmoì lesna dostapnost do finansiskite i humanitarnite izvori. 16. Na licata li{eni od sloboda ne smee da se vr{i medicinsko istraùvawe, osven ako od istraùvaweto se o~ekuva zna~ajna korist po nivnoto zdravje. Eti~kite principi {to se vo vrska so istraùvawa koi se vr{at nad ~ove~ki su{testva mora strogo da se primenuvaat, a vo vrska so dadenata soglasnost i doverlivost. Site istraùva~ki studii treba da bidat odobruvani od strana na Komitetot za eti~ki pra{awa ili alternativna postapka so koja {to }e se garantira primenata na ovie principi. Istraùvawata za prevencijata, tretman i spre~uvawe na lesno prenoslivi bolesti kaj zatvorskata populacija treba da se pottiknuvaat pod uslov ako takvite istraùvawa dadat podatoci, a koi ne moàt da bidat dostapni od istraùvawata do po{irokata zaednica. Zatvorenicite treba da imaat ednakov pristap do rezultatite od klini~kite istraùvawa koi {to se vr{at so cel za tretman na site bolesti, a koi {to se vo vrska so HIV/AIDS na ednakov na~in kako i drugite lica vo po{irokata zaednica. Epidemiolo{ki monitoring na HIV/AIDS, vklu~uvaj}i go i anonimnoto rendgensko snimawe moè da se vr{at samo vo slu~aj ako takvite metodi se koristat me|u populacijata i ako primenata na takvite metodi kaj zatvorskata populacija ima golema verojatnost da dade rezultati korisni i za zatvorenicite. Zatvorenicite treba da bidat navremeno informirani za postoeweto na bilo kakvi epidemiolo{ki istraùvawa koi {to }e se vr{at vo zatvorot. Objavuvaweto i razmenata na informaciite za rezultatite od izvr{enite istraùva~ki studii mora da obezbedat apsolutna doverlivost za identitetot na zatvorenicite koi {to u~estvuvale vo takvite istraùva~ki studii.

B. Specifi~ni merki 17. Zatvorskite organi treba kolku {to e mo`no poskoro da usvojat preventivni merki za da go spre~at nezakonskoto vnesuvawe na opojni drogi i inekcii vo zatvorot. Kako i da e, takvite merki ne smeeat da mu na{tetat na trendot kon pobliska integracija na zatvorite vo nivnata ekonomska i socijalna sredina. 18. Za{titnite merki baraat voveduvawe i razvoj na programi za zdravstveno prosvetuvawe so cel da se namalat rizicite, vklu~uvaj}i gi i odredbite za informirawe za potrebata od dezinfekcija na opremata za davawe na inekcii ili taa da se koristi samo edna{. 409

Dezinfekcionite sredstva treba da im bidat lesno dostapni na zatvorenicite ne samo poradi za{tita od lesno prenoslivi bolesti, tuku isto taka i tie da moàt da gi po~ituvaat higienskite pravila. 19. Zdravstvenata grià i socijalnite programi treba da treba da se razvivaat so edinstvena cel da gi podgotvuvaat zatvorenicite zavis-ni od droga za osloboduvawe i za adaptirawe na uslovi za rano oslobo-duvawe, usloveni so soodveten tretman (domovi, centri za zgriùvawe, bolnici, vonbolni~ki ustanovi, terapeutski centri). 20. Sudovite i drugite kompetentni organi }e koristat pove}e vonzavodski merki so cel da gi pottiknuvaat uìvatelite na droga da baraat tretman vo zdravstveni ili op{testveni ustanovi. Uìvatelite na droga treba da se ubeduvaat da sledat takvi programi na tretman. 21. Na zatvorenicite i nivnite semejstva, bra~ni drugari ili bra~ni partneri na koi im e dozvolena poseta bez nadzor treba da im se nudat informacii, soveti i podr{ka vo vrska so HIV/AIDS. Na zatvorenicite i nivnite partneri treba da im se nudat preventivni i kontraceptivni sredstva vo soglasnost so zakonot {to e vo sila vo odnosnata dràva. 22. Za ènite zatvoreni~ki treba da se usvojat edukativni programi prilagodeni za specifi~ni potrebi. Bremeni seropozitivni zatvoreni~ki mora da dobijat nega i pomo{ ista kakva {to im se pruà na ènite nadvor od zatvorot. Tie treba da se informiraat {to e mo`no pove}e za mo`nite rizici od infekcija na nerodenoto dete i, ako nacionalniot zakon toa go dozvoluva, da imaat izbor za dobrovolno prekinuvawe na bremenosta. Novorodenoto seropozitivno bebe od èna zatvoreni~ka treba da ostane so majkata ako taa toa go saka vo soglasnost so zatvorskite odredbi. Na deteto treba da mu se ovozmoì soodveten specijalisti~ki medicinski tretman. 23. Zdravstvenite edukativni programi treba da se adaptiraat spored potrebite na zatvorenicite, posebno za mladite zatvorenici, za izbegnuvawe kontakti so zarazni bolesti, vklu~uvaj}i ja i HIV/ AIDS. 24. Na stranskite dràvjani zaboleni od HIV/AIDS treba da im se dadat istite informacii, soveti i zdravstvena za{tita kako i na drugite zatvorenici. 25. Zarazenosta od HIV/AIDS ne treba da go spre~uva transferot na baza na bilateralni dogovori ili Konvencijata na Sovetot na Evropa za transfer na osudeni lica. Medicinski izve{taj {to }e bide za{titen so lekarska doverlivost za osudenoto lice sprema koe se vr{i transfer do negovata zemja treba direktno da se isprati od zatvorot od zemjata vo koja e izvr{eno sudeweto do zemjata vo koja ke se izdrùva kaznata. 26. Organizacijata za prenesuvawe na stranski dràvjani zara410

zeni od HIV/AIDS mo`e da se odlo`i od humanitarni pri~ini ako zatvore-nicite seriozno ili te{ko se zaboleni. II. KRIMINALISTI^KI ASPEKTI

27. Prioritetot {to se dava za kontrola na prenosliva bolest vklu~itelno i na HIV/AIDS, e voved na preventivni merki i informacii predvideni za razvivawe na svesnosta i ~uvstvoto za odgovornost me|u lu|eto. 28. Treba da se predvidat sankcii vo kontekst na postojnite krivi~ni dela pri prenesuvawe na zarazni bolesti HIV/AIDS a instituciite za vodewe na krivi~na postapka treba da se smetaat kako posledna instanca. 29. Takvite krivi~ni postapki treba da se cel na sankcionirawe na onie koi i pokraj informaciite i svesta za kampawite {to se vr{at za spre~uvawe na {ireweto na HIV/AIDS sepak gi zagrozuvaat `ivotite na lu|eto, fizi~kiot integritet ili zdravjeto na drugite. 30. Licata {to se zanimavaat so zdravstvena za{tita ili lekarite koi gi kr{at normite i praktikata predvideni za spre~uvawe na {irewe na zarazni bolesti, ili koi ne gi izvr{uvaat nivnite dol`nosti vo tretiraweto na poedinci zaboleni od HIV/AIDS treba da podle`at na disciplinska odgovornost a ako treba }e bidat premet i na krivi~niot zakon {to e vo sila.

411

412

KONVENCIJA ZA TRANSFER NA OSUDENI LICA Naslov na orginalot: Convention on the Transfer of Sentenced Persons, Strasbourg, 21. 3. 1983 Dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa i dràvite potpisni~ki na ovaa Konvensija, Smetaj}i deka Sovetot na Evropa ima za cel da ostvari potesna sorabotka me|u svoite ~lenovi, Vo èlba u{te pove}e da se razvie me|unarodnata sorabotka vo oblasta na krivi~noto zakonodavstvo, Smetajki deka ovaa sorabotka treba da bide vo slu`ba na poefikasno pravosudstvo i da ovozmoì resocijalizacija na osudenite lica, Smetaj}i deka ovie celi sodràt barawe na stranskite lica koi se li{eni od slovoda zaradi storeno krivi~no delo, da im se ovozmoì izdrùvawe na kaznata vo sredinata od koja poteknuvaat, Smetaj}i deka toa moè najdobro da se postigne so nivniot transfer vo zemjata na potekloto, Se dogovorija za slednoto: ^len 1

Definicii Soglasno ovaa Konvencija, izrazot: a. "Kazna" ozna~uva kazna ili merka na li{uvawe od sloboda zaradi izvr{eno krivi~no delo vo ograni~eno ili neograni~eno traewe, koja ja izrekol sudija, b. "Presuda" ozna~uva sudska odluka so koja se izrekuva kaznata, c. "Dràva na izrekuvawe na kaznata" ozna~uva dràva vo koja liceto, koe moè da bide prefrleno ili ve}e e prefrleno, e kazneto. d. "Dràva na izdrùvawe na kaznata" ozna~uva dràva vo koja osudenoto lice moè da bide prefrleno, ili ve}e e prefrleno, za da ja izdrì kaznata. ^len 2

Op{ti principi 1. Stranite se obvrzuvaat pod uslovi koi gi sodr`i ovaa Konvencija deka maksimalno ke sorabotuvaat me|u sebe po pra{awata vrzani za transferot na osudenite lica. 2. Liceto osudeno na teritorijata na edna Strana mo`e vo sogla413

snost so odredbite na ovaa Konvencija, da se prefrli na terito-rijata na nekoja druga Strana zaradi izdrùvawe na kaznata. Za taa cel, toa moè da bide bilo kaj dràvata {to ja izrekla kaznata ili vo onaa vo koja kaznata treba da se izdrì, da izrazi èlba da bide prefrleno vrz osnova na ovaa Konvencija. 3. Transfer moè da bara bilo koja dràva na izrekuvaweto ili dràva na izvr{uvaweto na kaznata. ^len 3

Uslovi na trenasferot 1. Vrz osnova na ovaa Konvencija do transfer moè da dojde samo pod slednive uslovi: a. osudenoto lice mora da bide dràvjanin na zemjata vo koja kaznata treba da bide izdràna, b. presudata mora da bide pravosilna, c. preostanatiot del od kaznata koja osudenoto lice treba da ja izdrì mora da bide vo traewe od najmalku {est meseci od denot koga e primeno baraweto za negoviot trensfer ili vo neograni~eno traewe. d. koga zaradi vozrasta, mentalnata ili fizi~kata sostojba edna od dràvite smeta deka toa e neophodno, osudenoto lice ili negoviot pretstavnik mora da dadat soglasnost za trensferot. e. Storuvawata ili nestoruvawata zaradi koi do{lo do kaznuvawe spored pravoto na dràvata na izdrùvaweto na kaznata mora da se smetaat za krivi~ni dela, ili toa bi bile vo slu~aj da se slu~ile na nejzina teritorija. f. Dràvata na izrekuvaweto na kaznata ili dràvata na izdrùvaweto na kaznata mora da se dogovorat za transferot. 2. Vo isklu~itelni slu~ai Stranite moè da se dogovorat za transferot i vo slu~aj koga kaznata koja osudenoto lice treba da ja izdrì, e pomala od predvidenata vo stav 1.c. 3. Pri potpi{uvaweto ili polagaweto na ratifikacionite instrumenti za prifa}aweto sekoja dràva na odobruvaweto ili pristapuvaweto moè da mu upati izjava na generalniot sekretat na Sovetot na Evropa i da ja nazna~i svojata namera deka vo odnosite so drugite dràvi }e ja isklu~i primenata na edna od postapkite od stav 9.1 a i b. 4. Sekoja dràva moè sekoga{ vo izjavata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa samata da go odredi terminot "dràv-janin" vo soglasnost so ovaa Konvencija. ^len 4

Obvrska za dostavuvawe na informacii 1. Sekoe osudeno lice sprema koe moè da se primeni ovaa Konvencija mora da bide zapoznaeno so nejzinata sodrìna od strana na dràvata na izrekuvaweto na kaznata. 414

2. Vo slu~aj osudenoto lice kaj dràvata na izrekuvaweto na kaznata da izrazilo èlba da bide prefrleno vrz osnova na ovaa Konvencija, taa za toa mora da ja izvesti dràvata na izdrùvaweto na kaznata vedna{ po pravosilnosta na presudata. 3. Informaciite mora da sodràt: a. imeto, datumot i mestoto na ra|awe b. vo slu~aj na potreba, negovata adresa vo dràvata na izdrùvaweto na kaznata, c. da se navedat faktite koi dovele do kaznuvaweto, d. prirodata, traeweto i vremeto na po~etokot na kaznata. 4. Vo slu~aj koga osudenoto lice kaj dràvata na izdrùvawe na kaznata izrazilo èlba da bide prefrleno vrz osnova na ovaa Konvencija, dràvata na izrekuvaweto na kaznata na nejzino barawe }e ÂŁ gi dostavi site informacii sodràni vo gore navedeniot stav 3. 5. Osudenoto lice mora da bide pismeno izvesteno za seto {to vrz osnova na primenata na prethodnite stavovi go prezemaat dràvata na izrekuvaweto na kaznata ili dràvata na izvr{uvaweto na kaznata kako i za sekoja odluka koja }e ja donese ednata ili drugata dràva a koja se odnesuva na trensverot. ^len 5

Barawa i odgovori 1. Barawata i odgovorite vrzani za transferot mora da se dostavuvaat vo pismena forma. 2. Ovie barawa mora da gi upati Ministerstvoto za pravda na dràvata molitel na Ministerstvoto na pravda na zamolenata dràva. Odgovorite mora da se dostavat po istiot pat. 3. Sekoja strana moè, vo izjavata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, da ja nazna~i svojata namera deka }e koristi drugi vrski. 4. Zamolenata dràva mora, {to pobrgu, da ja izvesti dràvata molitel za svojata odluka dali go prifa}a ili go odbiva baraweto za transfer. ^len 6

Dokazni materijali 1. Dràvata na izdrùvaweto na kaznata na barawe na dràvata na izrekuvaweto na kaznata mora da i dostavi: a. dokument ili izjava od koja se gleda deka osudenoto lice e nejzin dràvjanin, b. prepis na zakonskite odredbi na dràvata na izdrùvawe na kaznata od koi proizleguva deka storuvawata ili propu{tawata koi dovele do kaznuvaweto vo dràvata na izvr{uvaweto na kaznata vrz osnova na nejzinoto pravo zna~at krivi~no delo i deka toa bi bile koga bi se slu~ile na nejzina teritorija. 415

c. izjava so informacii od ~l. 9.2 2. Dokolku e pobaran transfer, dràvata na izrekuvaweto na kaznata na dràvata na izvr{uvaweto na kaznata treba da ÂŁ dostavi dokumentite koi sleduvaat, osven vo slu~aj ednata ili drugata dràva ve}e da nazna~ila deka nema da se soglasi so transferot: a. zaveren prepis na presudata kako i zakonskite odredbi koi se primeneti. b. ozna~uvawe na dolìnata na ve}e izre~enata kazna, vklu~uvaj}i go i izvestuvaweto za privremeniot pritvor, oprostuvaweto na kaznata, kako i sekoj drug dokument vrzan za izdrùvaweto na kaznata, c. potvrda za soglasnosta za transferot kako {to e sodràno vo ~len 3.1.d., i d. sekoga{ koga toa e potrebno, izve{taj na lekarot ili na socijalniot rabotnik za osudenoto lice, informacija za negoviot tretman vo dràvata na izrekuvaweto na kaznata i preporaka za natamo{nata postapka vo dràvata na izdrùvawe na kaznata. 3. Dràvata na izrekuvawe na kaznata kako i dràvata na izdrùvaweto na kaznata moàt bilo ednata bilo drugata da pobaraat da dobijat bilo kakov dokument ili izjava od gore navedeniot stav 1 i 2 pred podnesuvawe na baraweto za transfer ili odlukata za prifa}awe ili odbivawe na transferot. ^len 7

Soglasnost i proverka 1. Dràvata na izrekuvaweto na kaznata }e postapi taka {to liceto koe treba da ja dade svojaat soglasnost za transfer vrz osnova na ~len. 3.1.d. toa da go stori dobrovolno, vo celost svesno za zakonskite posledici koi od toa proizleguvaat. Natamo{nata postapka po toa pra{awe }e se vodi vo soglasnost so zakonot na dràvata na izrekuvawe na kaznata. 2. Dràvata na izrekuvaweto na kaznata mora da ovozmoì dràvata na izdrùvaweto na kaznata so posredstvo na konzul ili nekoj drug funkcioner koj e opredelen vo dogovorot so nego, da proveri deka soglasnosta e dadena pod uslovite navedeni vo prethodniot stav. ^len 8

Posledici od transferot za dràvata na izrekuvawe na kaznata 1. Prezemaweto na osudenoto lice od strana na dràvata na izdrùvawe na kaznata podrazbira zapirawe na izdrùvaweto na kaznata vo dràvata koja kaznata ja izrekla. 2. Vo dràvata na izrekuvawe na kaznata, kaznata pove}e ne moè da se izdrùva koga dràvata vo koja kaznata se izdrùva smeta deka taa e zavr{ena.

416

^len 9

Posledici od transferot za dràvata na izdrùvawe na kaznata 1. Nadle`nite organi na dràvata na izdrùvawe na kaznata mora: a. bilo vedna{ da prodolàt so izdrùvawe na kaznata vrz osnova na sudska ili administrativna odluka pod uslovite navedeni vo ~len 10, b. bilo po pat na sudska ili adminitsrativna postapka kaznata da ja preto~at vo odluka na ovaa dràva, zamenuvaj}i ja na toj na~in sankcijata izre~ena vo dràvata na izrekuvawe na kaznata so sankcija koja za toa delo ja predviduva zakonodavstvoto na dràvata na izdrùvaweto na kaznata pod uslovite navedeni vo ~len 11. 2. Dràvata na izdrùvaweto na kaznata dokolku toa od nea se bara mora na dràvata na izrekuvawe na kaznata pred transferot na osudenoto lice da ja nazna~i postapkata koja {to taa }e ja sledi. 3. Izdrùvaweto na kaznata mu podleì na zakonot na dràvata na izdrùvawe na kaznata i samo taa e merodavna za prezemawe na site soodvetni merki. 4. Sekoja dràva ~ie{to vnatre{no pravo ovozmoùva koristewe na edna od postapkite od ~len 1, zaradi izvr{uvawe na merkite izre~eni na teritorijata na nekoja druga Strana nad lica koi so ogled na nivnoto mentalno zdravje se proglaseni za krivi~no neodgovorni za storenoto krivi~no delo, a spremna e na sebe da gi prezeme tie lica zaradi natamo{na postapka vo izjavata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa moè da nazna~i postapka koja }e ja sledi vo ovie slu~ai. ^len 10

Natamo{no izdrùvawe na kaznata 1. Vo slu~aj na natamo{no izdrùvawe na kaznata dràvata na izdrùvaweto na kaznata ja obvrzuva pravnata priroda i dolìnata na izre~enata kazna. 2. Me|utoa dokolku prirodata ili dolìnata na ovaa sankcija se nespoivi so zakonodavstvoto na dràvata na izdrùvaweto na kaznata, ili dokolku zakonodavstvoto na ovaa dràva toa go bara, dràvata na izdrùvaweto na kaznata moè, po pat na administrativna ili sudska odluka, da ja prilagodi ovaa sankcija na kaznata ili merkata za koja krivi~nite dela od ist vid gi predviduva nejziniot sopstven zakon. Spored svojata su{tina ili traewe ne moè da bide postroga od kaznata izre~ena vo dràvata na izrekuvaweto na kaznata nitu da go prejde maksimumot {to go predviduva zakonot na dràvata na izdrùvaweto na kaznata.

417

^len11

Izmena na kaznata 1. Vo slu~aj na izmena na kaznata se primenuva postapka predvidena so zakonodavstvoto na dràvata na izdrùvawe na kaznata. Pri izmenata nadle`niot organ }e se: a. rakovodi so utvrdenite fakti vo mera vo koja tie izri~no ili molkum se sodràni vo presudata koja ja donesuva dràvata na izrekuvawe na kaznata, b. ne moè da ja zameni kaznata li{uvawe od sloboda so pari~na kazna, c. vo celost }e go otfrli ona vreme koe osudenoto lice go pominalo vo zatvorot, i d. nema da mu ja zaostri krivi~nata odgovornost na osudenoto lice i nema da ja obvrzuva minimalnata sankcija koja za toa ili pove}e storeni krivi~ni dela, eventualno gi predviduva dràvata na izdrùvaweto na kaznata. 3. Koga po transferot na osudenoto lice dojde do izmena dràvata na izdrùvaweto na kaznata }e go zadrì ova lice vo pritvor ili }e prezeme nekoi drugi merki za da se obezbedi negovoto prisustvo vo dràvata na izdrùvaweto na kaznata se do istekot na sudskata postapka. ^len 12

Pomiluvawe, amnestija, ublaùvawe na kaznata 1. Sekoja strana moè da odobri pomiluvawe, amnestija ili ublaùvawe na kaznata vo soglasnost so Ustavot ili drugi zakonski regulativi. ^len 13

Revizija na presudata Samo dr`avata na izrekuvaweo na kaznata ima pravo da odlu~i za revizija na presudata. ^len 14

Prestanuvawe na izdrùvaweto na kaznata Dràvata na izdrùvaweto na kaznata mora da go zapre nejzinoto izdrùvawe {tom dràvata na izrekuvaweto na kaznata ja izvesti za odlukata ili merkata so koja kaznata prestanuva da bide izvr{na. ^len 15

Izvestuvawa koe se odnesuvaat na izdrùvaweto na kaznata Dràvata na izdrùvaweto na kaznata na dràvata na izrekuvaweto na kaznata }e i gi dostavi site informacii koi se odnesuvaat na izdrùvaweto na kaznata: a. koga smeta deka izdrùvaweto na kaznata isteknalo, 418

b. ako osudenoto lice izbega pred istekot na kaznata, ili c. ako dr`avata na izrekuvaweto na kaznata od nea pobara specijalen izve{taj. ^len 16

Tranzit 1. Edna strana treba, vo soglasnost so svoeto zakonodavstvo da ÂŁ odobri tranzit na druga preku svojata teritorija dokolku toa go pobara nekoja druga strana koja i samata se dogovorila so nekoja druga strana ili treta zemja za transfer na osudenoto lice kon ili od nejzinata teritorija. 2. Edna strana moè da odbie da odobri trenzit: a. ako osudenoto lice e nejzin dràvjanin, ili b. ako deloto koe e predmet na kaznuvawe, ne e kaznivo spored nejzinoto zakonodavstvo. 3. Baraweto za tranzit kako i odgovorite moraat da bidat dostaveni na na~in naveden vo odredbata na ~len 5. 2 i 3. 4. Stranata moè da odobri tranzit na osudeno lice preku svojata teritorija koj go upatila nekoja treta zemja dokolku istata se dogovorila so nekoja druga Strana za transferot kon ili od nejzinata teri-torija. 5. Stranata od koja e pobaran tranzit moè da go zadrì osudenoto lice vo pritvor samo toku kolku {to e potrebno za da se izvr{i tranzitot preku nejzinata teritorija. ^len 17 Jazici i tro{oci

1. Informaciite od ~len 4 stav 2-4, mora da se redigovaat na jazikot na Stranata na koja i se dostavuvaat ili na eden od oficielnite jazici na Sovetot na Evropa. 2. Osven vo slu~aj na podolu navedeniot stav 3, prevod na baraweto za transfer ili na drug dokazen materijal ne e potreben. 3. Sekoja dràva vo momentot na potpi{uvaweto ili poloùvaweto na ratifikacionite instrumenti za prifa}awe, odobruvawe ili pristapuvawe, vo notifikacijata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa moè da pobara barawata za transfer i dokazniot materijal da bidat prevedeni na nejziniot jazik, na eden od oficielnite jazici na Sovetot na Evropa ili na jazikot {to }e se navede. Vo taa prilika moè da izrazi spremnost da gi prifati prevodite na sekoj drug jazik pokraj oficielniot ili oficielnite jazici na Sovetot na Evropa. 4. So isklu~ok na ~len 6. 2. a, dokumentite koi se ispra}aat vo soglasnost so primenata na ovaa Konvencija ne mora da bidat zavereni. 5. Tro{ocite koi nastanuvaat so primena na ova Konvencija gi snosi dràvata na izdrùvaweto na kaznata, osven tro{ocite koi isk419

lu~ivo nastanale na teritorijata na dr`avata na izrekuvaweto na kaznata. ^len 18

Potpi{uvawe i stapuvawe na sila 1. Ovaa Konvencija e spremna za potpi{uvawe od dràvite ~len-ki na Sovetot na Evropa i dràvite koi toa ne se, a u~estvuvale vo nejzinata izrabotka. Podleì na ratifikacija za prifa}awe ili odobru-vawe. Ratifikacionite instrumenti za prifa}awe ili odobruvawe }e bidat deponirani kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. 2. Ovaa Konvencija stapuva na sila tri meseci od denot koga tri dràvi - ~lenki na Sovetot na Evropa }e ja dadat svojata soglasnost za pristapuvawe kon Konvencijata vo soglasnost so odredbiet od stav 1. 3. Za sekoja dràva potpisni~ka koja dopolnitelno bi ja dala svojata soglasnost da ÂŁ pristapi na Konvencijata, taa stapuva na sila tri meseci od denot na poloùvaweto na ratifikacionite instrumenti za prifa}awe ili odobruvawe. ^len 19

Pristapuvawe na dràvite koi ne se ~lenki na Sovetot na Evropa 1. Po stapuvaweto na sila na ovaa Konvencija, odborot na ministrite na Sovetot na Evropa po konsultacijata so zemjite dogovoreni~}i moè da ja povika sekoja dràva koja ne e ~lenka na Sovetot a ne se naveduva vo ~len 18. 1, da pristapi kon Konvencijata so odluka na mnozinstvoto predvideno so ~len 20. d. od Statutot na Sovetot na Evropa i ednoglasno od strana na pretstavnicita na zemjite dogovoreni~ki koi imaat pravo da zasedavaat vo odborot. 2. Za sekoja dràva koja i pristapuva na Konvencijata, istata stapuva na sila tri meseci od denot na poloùvaweto na instrumentite za pristapuvawe kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. ^len 20

Teritorijalna primena 1. Sekoja dràva moè vo monetot na potpi{uvaweto ili poloùvaweto na ratifikacionite instrumenti za prifa}awe ili pristapuvawe da opredeli teritorija ili teritorii na koi }e se primenuva ovaa Konvencija. 2. Vo natamo{nata postapka sekoja dràva moè sekoga{ vo notifikacijata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa da ja pro{iri primenata na ovaa Konvencija na sekoja teritorija navedena vo notifikacijata. Vo slu~ajot na dadena teritorija Konvencijata stapuva na sila tri meseci od denot koga generalniot sekretar ja primil izjavata. 3. Sekoja izjava dadena vo soglasnost so dvata prethodni stava 420

mo`e da se povle~e koga se raboti za teritorija navedena vo ovaa izjava so notifikacija upatena do generalniot sekretar. Povlekuvaweto stapuva na sila tri meseci od denot koga generalniot sekretar ja primil notifikacijata. ^len 21

Vremenska primena Ovaa Konvencija }e se primenuva na izvr{uvaweto na site kazni koi se izre~eni bilo pred ili po nejzinoto stapuvawe na sila. ^len 22

Vrski so drugi konvencii i spogodbi 1. Ovaa Konvencija ne e vo sprotivnost so pravata i obvrskite koi proizleguvaat od dogovorite za ekstradicija i drugite me|unarodni dogovori za sorabotka vo oblasta na krivi~noto zakonodavstvo koi predviduvaat transfer na uapsenite lica zaradi soo~uvawe i svedo~ewe. 2. Koga dve ili pove}e Strani ve}e sklu~ile ili }e sklu~at dogovor za transfer na osudeni lica, ili koga ve}e vospostavile ili }e vospostavat na nekoj drug na~in osnosi vrz toj plan, ke moàt da ja primenat navedenata spogodba, dogovor ili anga`man namesto ovaa Konvencija. 3. Ova Konvencija ne e vo sprotivnost so pravoto na dràvite koi se Strani na Evropskata konvencija za me|unarodnata va`nost na krivi~nite presudi, me|u sebe da potpi{at bilateralni ili multilatelarni spogodbi koi se odnesuvaat na pra{awata regulirani so ovaa Konvencija, za da gi dopolnat nejzinite odredbi ili da ja olesnat primenata na principiti od koi poa|a. 4. Dokolku baraweto za transfer spa|a vo delokrugot na primenata na ovaa Konvencija i Evropskata konvencija za me|unarod-nata va`nost na krivi~nite presudi ili nekoj drug dogovor za trans-fer na osudenite lica, Dràvata moliitel pri podnesuvaweto na bara-weto mora precizno da navede vrz osnova na koj instrument go formu-lirala baraweto. ^len 23

Spogodbeno re{enie Evropskiot komitet za pra{awata na kriminalot }e ja sledi primenata na ovaa Konvencija i koga toa e potrebno }e ovozmo`i spogodbeno re{avawe na sekoja te{kotija koja }e se javi pri primenata. ^len 24

Otkaùvawe 1. Sekoja Strana moè vo sekoj moment da ja otkaè ovaa Konvencija po pat na notifikacija upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa 421

2. Otka`uvaweto stapuva na sila tri meseci od denot koga generalniot sekretar ja primil notifikacijata. 3. Sepak, ovaa Konvencija i natamu }e se primenuva na izvr{uvaweto na kaznata nad lica ~ii transfer e izvr{en vo soglasnost so spomnatata Konvencija a pred otka`uvaweto da stapi na sila. ^len 25

Notifikacii Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e gi izvesti dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa, dràvite koi toa ne se, me|utoa koi u~estvuvale vo izrabotkata na ovaa Konvencija, kako i sekoja dràva koja ÂŁ pristapila za: a. sekoe potpi{uvawe, b. polagawe na ratifikacioniot instrument za prifa}awe, odobruvawe ili pristapuvawe, c. sekoja data na stapuvawe na sila na ovaa Konvencija vo soglasnost so ~len 18. 2 i 3, 19. 2 i 20. 2 i 3. d. sekoj drug dokument, izjava, notifikacija ili poraka vrzana za ovaa Konvencija. Vo taa smisla opolnomo{tenite ja potpi{uvaat ovaa Konvencija. Raboteno vo Strazbur na den 21 mart 1983 godina vo eden edinstven primerok so istovetna va`nost na francuski i angliski jazik koj }e bide deponiran vo arhivot na Sovetot na Evropa. Generalniot sekretar }e dostavi zaveren prepis od istiot do sekoja dràva-~lenka na Sovetot na Evropa, na dràvite koi ne se ~lenki, a u~estvuvale vo izrabotkata na ovaa Konvencija, kako i na sekoja dràva povikana da ÂŁ pristapi.

422

NACRT DOPOLNITELEN PROTOKOL KON KONVENCIJATA ZA TRENSFER NA OSUDENI LICA PREDGOVOR 1. Komitetot na eksperti za primenata na Evropskata konvencija na poleto na kaznuvaweto (PC-OC) odrà sostanok vo Strazbur na 5-7 dekemvri 1994 godina i gi razgleda opredelenite te{kotii so koi se soo~uvaat dràvite vo primenata na Konvencijata za transfer na osudenite lica (112). Za taa cel se sozdade pra{alnik koj e ispraten do site ~lenki na Komitetot. 2. Na triesetiot sostanok (odràn vo Strazbur na 1-3 februari 1995 godina) PC-OC, po razgleduvaweto na odgovorite na pra{alnikiot, otvori diskusija za pra{aweto na opravdanosta za podgotvuvawe na dopolnitelniot protokol kon Konvencijata za transfer na osudeni lica pod uslov toa da se primenuva bez ogled na soglasnosta na osudenoto lice i vo dvata slu~ai koga toa lice ja napu{tilo dràvata koja go osudenila za da se vrati vo svojata dràva i koga osudata ja vklu~uva naredbata za proteruvawe ili deportacija ili na drug na~in e naredeno kako posledica na donesenata odluka. 3. Komitetot e svesen deka postojat praznini koi treba da se nadminat. Bea razgledani dva na~ini na deluvawe. Prviot na~in koj {to be{e razgledan e da se prepora~a na vladite da prezemat aktivnosti so cel i vo na{eto doma{no zakonodavstvo da se ovozmoì primena na stranski kazneni odredbi vo takvi priliki. Vtoriot na~in na deluvawe koj {to be{e razgledan e podgotvuvawe na protokol kon Konvencijata za transfer na osudeni lica. 4. Nacrtot na dopolnitelniot protokol na Konvencijata za transfer na osudeni lica be{e podgotven od sekretarijatot, najnapred razgledan od PC-OC (vo dekemvri 1995 godina) a potoa podnesen na Komitetot na negoviot 32-i sostanok (odràn vo Strazbur na 5-7 fevruari 1996 godina). Vo taa prilika Komitetot go usvoi nacrtot so amandmani i donese re{enie da go podnese do Komitetot za pra{awa na kriminalitetot (CDPC). 5. Komitetot donese re{enie da mu doveri na Sekretarijatot a. da go podgotvat nacrt eksplinatoren memorandum kon Nacrt dopolnitelniot protokol, i b. na Biroto za razgleduvawe na nacrtot so cel da se podnese do CDPC na narednata plenarna sednica (1996). 6. Na negovata sednica na 15 maj 1996 godina Biroto povtorno go 423

razgleda Nacrt dopolniteklniot protokol i dodade amandmani. Nacrtot, revidiran od Biroto potoa e reproduciran. 7. Isto taka, Biroto go ispita eksplinatorniot izve{taj podgotven od strana na Sekretarijatot i go odobri zaedno so amandmanite. Potoa Biroto re{i do CDPC da podnese Nacrt eksplinatoren memorandum kako {to e objasneto ponatamu. NACRT DOPOLNITELEN PROTOKOL KON KONVENCIJATA ZA TRANSFER NA OSUDENI LICA Dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa, potpisni~ki na ovoj Protokol, So èlba da se olesni primenata na Konvencijata za transfer na osudeni lica otvorena za potpis vo Strazbur na 21 mart 1983 godina (vo natamo{niot tekst Konvencija) i, posebno, sledej}i gi poznatite celi za sproveduvawe na pravdata i socijalna rehabilitacija na osudenite lica; Svesni deka mnogu dràvi nemoàt da gi ekstradiraat svoite sogra|ani; Smetaj}i za poèlno deka treba da se dopolni Konvencijata vo opredeleni aspekti, se soglasija so slednoto: ^len 1

Definicii Zborovite i izrazite koristeni vo ovoj Protokol }e bidat objasneti po zna~ewe vo ramkite na ovaa Konvencija. ^len 2

Lica koi ja napu{tile zemjata {to im sudi 1. Koga lice, od edna dràva - strana, koe e predmet na sudewe nameneto kako predmet za izvr{uvawe na krajna presuda, e dadeno na teritorijata na druga strana dobrovolno vleguva na teritorijata na prvata dràva - strana pred da ja odleì kaznata, zemjata {to mu sudi moè da pobara od drugata strana da go prezeme izvr{uvaweto na kaznata. 2. Po barawe na dràvata {to mu sudi, drugata dràva - strana moè, pred da stignat dokumentite so baraweto, ili pred da se donese odluka vo vrska so baraweto, da go stavi liceto vo pritvor, ili da prezeme merki so koi {to }e se obezbedi deka osudenoto lice ostanuva na nejzina teritorija ~ekaj}i odluka po baraweto. Kon baraweto za uslovna kazna }e se koristi informacijata dadena vo stav 3 od ~len 4 od ovaa Konvencija. Kaznenata pozicija na osudenoto lice nema da bide ote`nata kako rezultat na vremeto pominato vo pritvor. 3. Ne treba da se bara soglasnost za transfer na izvr{uvawe na 424

presuda. Drugite propisi na Konvencijata }e se primenuvaat po analogija vo granici {to se kompatibilni so propisite na ovoj Protokol. ^len 3

Proterani osudeni lica 1. Otkako e dostaveno barawe od dràvata {to go sudi, drugata dràva - strana moè da dade soglasnost na dodeluvawe so soglasnost na osudenoto lice poinaku odo{to e dadeno vo stav 1 d. ~len 3. od Konvencijata, kade e donesena presuda za liceto na koe mu se sudi, ili e izdaden izvr{en nalog konsekventen na presudata, vklu~uva nalog za proteruvawe ili deportacija ili nekoja druga merka kako rezultat na toa da ne e mo`no prisustvo na teritorijata vo dràvata {to mu sudela na lice {to edna{ bilo oslobodeno od zatvor. 2. Drugata dràva - strana nema da dade svoja soglasnost za primena na stav 1 bez da go zeme predvid misleweto na osudenoto lice. 3. So cel da se primeni ovoj ~len, dràvata {to mu sudi }e ÂŁ isprati na drugata dràva - strana deklaracija so mislewe na osudenoto lice kako negovo mislewe za predloèn transfer. 4. Protiv sekoe lice koe bilo predadeno spored odredbite na ovoj ~len nema da se vodi postapka, da se osuduva ili pritvora vo vrska so izvr{uvawe na presduda ili nalog za pritvor, za bilo koe krivi~no delo izvr{eno pred negovoto predavawe podrugo od ona za koe bila izre~ena presuda so stapuvawe vo sila, nitu na toa lice od bilo koi pri~ini }e mu se ograni~i negovata li~na sloboda, so isklu~ok kako vo slednive slu~ai: a. ako bide podneseno barawe za ovlastuvawe od vlastite na dràvata - strana koja mu sudi pridruèno so relevantni dokumenti i praven dokaz za bilo kakva izjava {to ja dalo osudenoto lice vo vrska so storenoto krivi~no delo. Ovlastuvaweto }e se dade koga za krivi~noto delo za koe e podneseno barawe bi bilo predmet na ekstradicija spored zakonot na dràvata {to mu sudi ili koga e isklu~ena ekstradicija samo poradi goleminata na kaznata; b. koga osudenoto lice imalo mo`nost da ja napu{ti teritorijata na dràvata {to terba da ja izvr{i kaznata, a toa ne go napravi vo rok od 45 dena od negovoto osloboduvawe ili ako liceto se vratilo na taa teritorija otkako edna{ ja napu{tilo. 5. Sekoja dràva moè za vreme na potpi{uvawe ili pak pri deponirawe na nejzinite instrumenti za ratifikacija, priem, odobruvawe ili pristap, po pat na deklaracija adresirana do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, da izjavi deka go zadrùva pravoto deka nema da izvr{uva kazni pod uslovi opi{ani vo ovoj ~len. ^len 4

Potpis i stapuvawe vo sila 1. Ovoj Protokol }e bide otvoren za potpi{uvawe od strana na 425

dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa koi {to ja potpi{ale ovaa Konvencija, kako i dràvite koi ne se ~lenki a u~estvuvale vo izrabotkata na Konvencijata. Protokolot }e bide predmet na ratifikacija, usvojuvawe ili odobruvawe. Instrumentite za ratifikacija, usvojuvawe ili odobruvawe }e se dostavat do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. 2. Protokolot }e stapi vo sila na denot od mesecot koga istekuva vremeto od tri meseci po deponiraweto na tretiot instrument za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe. 3. Vo pogled na dràvata potpisni~ka koja {to go deponira svojot instrument za ratifikacija, prifa}awe ili odobruvawe, Protokolot }e stapi vo sila na prviot den od mesecot po istekuvawe na vremeto od tri meseci po denot na deponiraweto. ^len 5

Pristap 1. Sekoja dràva koja ne e ~lenka, a pristapila kon Konvencijata moè da pristapi i kon ovoj Protokol otkako e stapen vo sila. 2. Vo vrska so sekoja dràva {to pristapila, Protokolot }e stapi vo sila na prviot den od mesecot po istekuvaweto na vremeto od 3 meseci po denot na deponiraweto na instrumentite za pristap. ^len 6

Teritorijalna primena 1. Sekoja dràva moè za vreme na potpi{uvaweto ili koga go deponira svojot instrument za ratifikacija, prifa}awe odobruvawe ili pristap, da ja opredeli teritorijata ili teritoriite na koi }e se primenuva ovoj Protokol. 2. Sekoja dràva so izjava adresirana do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa moè podocna da ja pro{iri primenata na ovoj Protokol vo bilo koja teritorija opredelena vo izjavata. Vo vrska so takvata teritorija Protokolot }e stapi vo sila na prviot den od mesecot po istekot na trite meseci od denot na priemot na takva izjava od generalniot sekretar. 3. Sekoja izjava vo soglasnost so prethodnite stavovi, vo pogled na teritorijata opredelena so takvata izjava, moè da se povle~e so pismeno izvestuvawe adresirano do generalniot sekretar. Povlekuvaweto }e stapi vo sila na prviot den vo mesecot po istekot na vremeto od tri meseci po denot na priemot na takvata izjava od generalniot sekretar. ^len 7

Privremena primena Ovoj Protokol }e se primenuva za izvr{uvawe na presudi izre~eni bilo pred ili po negovoto stapuvawe vo sila

426

^len 8

Otkaùvawe 1. Sekoja dràva dogovorna strana moè da se otkaè od ovoj Protokol so dostavuvawe na izvestuvawe adresirano do generalnito sekretar na Sovetot na Evropa. 2. Takvoto izvestuvawe }e stapi na sila prviot den od mesecot po istekuvawe na vremeto od tri meseci od denot na priem na izvestuvaweto od strana na generalniot sekretar. 3. Vo sekoj slu~aj ovoj Protokol }e prodolì da se primenuva za izvr{uvawe na presudi za lica koi {to bile predadeni vo soglasnost so odredbite i od Konvencijata i Protokolot pred datata na koja takvoto otkaùvawe stapilo vo sila. 4. Samoto otkaùvawe od Konvencijata zna~i i avtomatsko otkaù-vawe od ovoj Protokol. ^len 9

Izvestuvawe Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e gi izvesti dr`avite - ~lenki na Sovetot na Evropa i sekoja dr`ava koja {to pristapila kon ovoj Protokol ako: a. go potpi{ala Protokolot, b. go deponirala instrument, za ratifikacija, prifa}awe, odobruvawe ili pristapuvawe, c. ima bilo koja data za stapuvawe vo sila na ovoj Protokol vo soglasnost so ~lenovite, d. bilo kakov drug akt, izjava, izvestuvawe ili dopiska vo vrska so Protokolot. Kako potvrda na ova, dolupotpi{anite, spored regularno ovlastuvawe za ovaa namena, go imaat potpi{ano Protokolot.

427

428

NACRT INTERPRETATIVEN IZVE[TAJ NA NACRT DOPOLNITELNIOT PROTOKOL NA KONVENCIJATA ZA TRANSFER NA OSUDENI LICA UVOD

1. Po ovlastuvawe na Evropskiot komitet za problemi na kriminalot (CDPC), Komitetot na eksperti za primena na Evropskata konvencija na poleto na kaznuvaweto (PC-OC) e ovlasten da go ispituva funkcioniraweto i primenata na konvenciite na Sovetot na Evropa i dogovorite vo sferata na krivi~noto pravo vo vrska so nivnoto prilagoduvawe i podobruvawe na nivnata prakti~na primena, tamu kade {to e potrebno. 2. Vo ramkite na svojata zada~a PC-OC naide na opredeleni te{kotii so koi {to se sretnuvaat dràvite vo primenata na Konvencijata za transfer na osudeni lica (112). Komitetot isto taka naide na situacii {to se na granica so Konvencijata za transfer na osudeni lica, a se u{te ne se vklu~eni vo ramkite na Konvencijata. 3. Po studiraweto na drugi razli~ni na~ini, PC-OC se sloì deka vistinski odgovor e eden dopolnitelen Protokol na Konvencijata. Spored toa Komitetot odobri Nacrt dopolnitelen protokol na svojata 32 sednica (februari 1996). 4. Nacrt dopolnitelniot protokol go ispituva{e i odobri CDPC na svojata 45-ta plenarna sednica (januari, 1996) i go podnese do Komitetot na ministrite. 5. Na... sostanok na nivnite zamenici vo... Komiteotot na ministrite go usvoi sledniot pridruèn Protokol. Na... sostanok na nivnite zamenici vo... Komitetot na ministrite donese re{enie da go podnese na potpi{uvawe na... OP[TI MISLEWA 6. Celta na Pridru`niot Protokol e da obezbedi primenlivi pravila za transfer na izvr{uvawe na kazni vo dva razli~ni slu~ai, glavno: a. koga osudenoto lice ja napu{tilo dràvata koja go osudenila za da zamine vo svojata mati~na dràva, za da se onevozmoì dràvata koja go osudenila da ja izvr{i donesenata presuda i b. koga osudenoto lice e proterano kako posledica na presudata. 7. ^lenot 2 se primenuva pri prvospomenatiot salu~aj a ~lenot 3 429

pri vtorospomenatiot slu~aj. KOMENTARI VO VRSKA SO ^LENOVITE NA KONVENCIJATA ^len 1

Definicii 8. Ako zborovite i izrazite koristeni vo Protokolot se tolkuvaat na ist na~in kako i vo Konvencijata ovoj ~len ovozmo`uva sozdavawe na korisna vrska me|u Protokolot i Konvencijata na koj na~in se dobiva edinstveno tolkuvawe na dvete. ^len 2

Lica koi {to ja napu{tile dràvata koja {to gi osudila 9. Sostojbata {to e razgleduvana vo ovoj ~len e koga dràvjanin na dràvata A e osuden vo dràvata B i po svoja volja se vra}a vo dràvata A. Tipi~no e ova da ogovara na slu~ai koga osudenoto lice bega (primer od zatvor) od teritorijata na dràvata koja {to go osudila na teritorijata na svojata mati~na dràva so cel ga go izbegne izvr{uvaweto na kaznata. 10. Vakvite slu~ai ne moàt da se re{at so postojnite formi na me|unarodna sorabotka. Posledicata e takva {to protiv liceto se vodi sudska postapka vo dràvata A i eventualno mu se sudi ili mu e izre~ena kazna po vtor pat za isto delo, ili ostanuva nekazneto i na toj na~in }e bide naru{ena pravi~nosta. 11. Sekako vo mnogu od vakvite slu~ai ekstradicijata od dràvata A nema da bide mo`na, za{to mnogu dràvi ne sakaat da gi ekstradiraat svoite dràvjani. Komitetot se otkaà od idejata da podgotvi instrumenti koi }e ovozmoùvat ekstradirawe na dràvjani vo opredeleni slu~ai bidejki tie prifatija deka vo mnogu dràvi ekstradicijata na svoite dràvjani }e rezultira so kr{ewe na osnovnite principi na zakonite. 12. Zgora na toa, vo site vakvi slu~ai me|usebnata pomo{ nema da bide od golema korist za{to celta na obezbeduvaweto na liceto koe ja izdrùva kaznata nema da se postigne. 13. Pod uslovite {to se dadeni so Konvencijata za me|unarodna validnost na presudite dràvata A moè da ja izvr{i presudata donesena od dràvata B. Kako i da e, ovaa Konvencija koja e na sila, po~ituvana od mal broj na dràvi i ovaa sostojba izgleda deka nema da se izmeni vo bliska idnina. Komitetot prifati deka vo teoretska smisla najdobar ~ekor {to treba da se prezeme e da se usvojat novi instrumenti na stapuvawe na sila na stranski presudi. Iako, imaj}i gi vo vid te{kotiite so koi se soo~uvaat vo primenata na Konvencijata za megunarodnata va`nost }e bide edinstvena zada~a, a uspehot }e ostane nesiguren. 14. Konvencijata ne moè da se primeni za{to osudenoto lice ne 430

e prisutno vo dràvata koja go osudenila i zatoa ova go onevozmoùva vistinskiot trensfer. 15. Konvencijata za transfer na osudenite lica vo golema mera zasnovana vrz humanitarna osnova koja {to ne se primenuva pri okolnosti koi {to se razgleduvaat. Soglasuvaweto na osudenoto lice sekoga{ e va`na karakteristika na Konvencijata. Pod uslov pravnite posledici da ne zavisat od soglasnosta na osudenoto lice ne moàt da bidat tolkuvani kako oddeluvawe od filozofijata vrz koja se bazira Konvencijata. 16. Kako i da e, Komitetot e na mislewe deka od prakti~na gledna to~ka strukturata na Konvencijata ne moè da se iskoristi da dade odgovor na site problemati~ni situacii koi se opi{ani pogore. Sekako re{enieto moè da se bazira vrz bezuslovna pretpostavka deka liceto po sopstvena èlba zaminuva od dràvata B vo dràvata A ako se dade soglasnost, ako ne se predade najmalku da ja izdrì kaznata vo dràvata A. Zatoa komitetot predloì re{enie za te{kotiite so predlog za donesuvawe na Pridruèn Protokol kon Konvencijata za transfer na osudeni lica. 17. ^lenot 2 ima za cel osudenoto lice: a. da ne ja izbegne kaznata koga }e zamine od dràvata koja go osudila vo negovata mati~na dràva i b. da se izbegne na licata da im se sudi dva pati za isto delo. 18. ^lenot 2 ne dava nikakva direktna obvrska. Toj postavuva ramka vo koja dràvite koi se vklu~eni moàt ako sakaat da sorabotuvaat i im ovozmoùva postapki za ostvaruvawe na istata. 19. Da se "prezeme izvr{uvaweto na kaznata, vo soglasnost so baraweto spored ~len 2 zna~i deka odredbite na Konvencijata nezavisno od stav 1. d. od ~lenot 3 }e se primenuvaat. Posebno }e se primenuvaat ~lenovite 8 - 11 od Konvecijata. 20. Stavot 2 se odnesuva na aktivnostite {to treba da se prezemat od dràvata koja {to treba da ja izvr{i kaznata po barawe na dràvata koja sudi i pred da pristignat dokumentite koi {to go pridruùvaat baraweto ili pred donesuvaweto na re{enieto toa barawe da go pritvori osudenoto lice da gi prezeme site neophodni merki osudenoto lice da ostane na nejzina teritorija ~ekaj}i re{enie, na barawe. 21. Zgora na toa, ovoj stav podrobno ja izloùva celta na pravnite merki koi {to dràvata koja mu sudela treba da ja vklu~i vo baraweto informacijata spomnata vo stav 3 i 4 od Konvencijata t.e. imeto, datata i mestoto na ra|awe na osudenoto lice, negovata adresa na ìveewe, ako ja ima vo dràvata, kratko objasnuvawe na faktite vrz {to se bazira presudata i na kraj, prirodata, traeweto i datata koga e zapo~nato izdrùvaweto na kaznata. Ovie informacii od dràvata {to osuduva treba da bidat isprateni {to e mo`no pobrzo. 22. Poslednata re~enica od stav 2 gi sodrì izrazite od ~len 11 431

stav 1. d. od Konvencijata. Toa zna~i deka, koga liceto e privremeno pritvoreno spored ovoj stav, vremeto koe {to e pominato vo pritvor mora da se odzeme vo slu~ajot ili od presudata koja {to e izmeneta od dràvata izvr{itel. Ovaa obvrska isto taka se odnesuva i vo dràvata koja {to mu sudi, ako treba da ja primeni ili da prodolì so primenata na kaznata. 23. Stavot 3 predviduva deka za prenesuvawe na izvr{uvaweto nema da se bara soglasnost na osudenoto lice. Drugite odredbi od Konvencijata }e se primenuvaat po analogija se dodeka se kompatibilni so odredbite na ovoj Protokol. Ova zna~i deka so primenata na Protokolot i Konvencijata pravilata se primenuvaat vo soglasnost so praviloto "lex specialis derogat generalis" 24. Bidej}i ~lenot 2 be{e usvoen pod pretpostavka deka e dadena soglasnost na osudenoto lice da ostane na teritirijata na dràvata A sostavuva~ite nemale predvid da ovozmoàt primena na principot na specijalen slu~aj. 25. Priznavaj}i deka Konvencijata raboti vrz baza na troen dogovor, t.e. pome|u dràvata {to sudi, dràvata {to ja izvr{uva presudata i osudenoto lice, Komitetot bara{e da se napravi u{te edna dopolnitelna odredba za Konvencijata da raboti vrz principot na dvoen dogovor, imeno dogovor me|u dràvata {to sudi i dràvata {to ja izvr{uva presudata, kade vo nikoj slu~aj liceto {to e vo pra{awe nemalo drug izbor da ja napu{ti ili da ne ja napu{ti dràvata {to go sudi. Taka vo slu~aj kade liceto, kako posledica na izre~ena kazna, be{e proterano od zemjata {to mu sudi. 26. O~igledno e deka transfer spored ovoj ~len }e se izvr{i otkako site prava na àlba protiv proteruvawe ili nalog za deportacija ili drugi merki koi {to se odnesuvaat na stav 1 se iscrpeni. 27. Komitetot smeta deka toa ne ÂŁ sluì na krajnite celi na pravdata nitu na rehabilitacijata na osudenoto lice, da se drì liceto vo dràvata A koga e sigurno deka, otkako edna{ e pu{teno na sloboda toa nema da ostane vo taa dràva. 28. Sprotivno, takviot transfer na liceto moè da sluì za celite na rehabilitacija bez da ja ko~i krajnata cel na pravdata. 29. Situacijata opi{ana vo ovoj ~len e takva kade, ili vo presudata e vklu~en nalog za proteruvawe, ili liceto bilo na drug na~in proterano kako posledica na donesuvawe na presuda. Izrazite "da se protera" i "da se deportira" se koristat so cel da se upotrebi razli~na terminologija {to se koristi vo ovaa granka od edna zemja vo druga. Nivnoto zna~ewe vo ovoj protokol e takvo {to zan~i vklu~uvawe na merki kako nivni rezultat, prisustvoto na liceto {to e vo pra{awe na teritorijata na edna dràva stanuva nevozmo`no vo opredeleno vreme. Tuka se vklu~uva nalog za proteruvawe od strana na rakovod-stvoto. 30. Zatoa {to transferot spored odredbite na ovoj ~len ne bara 432

nitu pretpostavuva soglasnost od osudenoto lice, Komitetot smeta deka pravata i interesite na liceto bi trebalo za se za{titat na drug na~in. Spored toa odredbite {to se odnesuvaat na takvo lice korisnosta od principot na specijalen slu~aj, kako i baraweto mislewe od liceto treba da se ispituvaat i da se zemat predvid pred da se donese bilo kakva odluka. 31. Sekako deka stavovite 2 i 3 baraat respektivno da se zeme vo vid misleweto na osudenoto lice za negoviot predloèn transfer, za taa namena, deka toa e vklu~eno vo formalnata deklaracija adresirana od dràvata {to mu sudi do dràvata {to treba da ja izvr{i kaznata. Ottamu sleduva deka odredbite na Konvencijata za verifikacija na soglasuvawe (~l. 7) treba da se primenuva mutatis mutandis koga se zema misleweto na liceto. 32. Misleweto na osudenoto lice moè da bide posebno relevantno koga takvoto lice ima pove}e od edno dràvjanstvo, ili saka na drug na~in da bide deportirano vo druga, a ne vo svojata mati~na zemja. 33. Zgora na toa, vospostavenata procedura ne e procedura na avtomatski trensfer vo soglasnost na dve involvirani strani. Taa bara dopolnuvawe na soglasnosta na dràvita za transfer i soglasnost na osudenoto lice. 34. Treba da se potsetime deka lica moè da se proteraat samo ako se predmet na odredbite dadeni vo ~len 1 od Protokolot br. 7 od Evropskata konvencija za pravata na ~ovekot. 35. Vo stav 4 se dadeni odredbi za principot na specijalen slu~aj (v. ~l. 14 od Evropskata konvencija za ekstradicija). Toa glavno se odnesuva na odredbite od ~len 5 (12) od Nacrtot na Evropskata op{irna konvencija za me|unarodna sorabotka za krivi~ni predmeti. Vo su{tina taa na sekoe lice prefrleno spored odredbite od ~len 3 mu garantira imunitet protiv gonewe - i sekako protiv sudewe ili pritvorawe - za bilo koe krivi~no delo izvr{eno pred negovoto povlekuvawe, drugo krivi~no delo, a ne za toa za koe e donesena izvr{nata presuda. Takov imunitet prestanuva: a. koga se sudat lica {to se vklu~eni vo dràvnata vlast; b. koga liceto imalo mo`nost legalno da ja napu{ti teritorijata na dràvata {to jas izvr{uva kaznata, a toa ne go storilo vo rok od 45 dena od negovoto pu{tawe; c. koga liceto samovolno se vratilo vo dràvata {to ja izvr{uva kaznata otkako edna{ ja napu{tilo. 36. Izrazot "kone~no osloboduvawe od vina" zna~i deka slobodata na liceto ne e ve}e predmet na nikakvi restrikcii {to poteknuvaat direktno ili indirektno od sudeweto. Konsekventno, koga na primer, liceto e uslovno oslobodeno od zatvor, toa lice ne e zasekoga{ oslobodeno od vina. 37. Stavot 5 ovozmoùva da se vr{i revizija spored ~len 3. Pri~inata e taa {to opredelen broj na dràvi }e baraat golemi prom433

eni vo nivnite nacionalni zakoni so cel da ja ovozmo`at primenata na ovoj ~len. ^len 4 do 10

Zavr{ni klauzuli 38. ^lenovite 4 do 10 se zasnovani spored "Modelot na zavr{ni klauzuli za konvenciite i dogovorite sklu~eni vo Sovetot na Evropa {to bea odobreni od strana na Komitetot na ministri na 315-ot sostanok na nivnite zamenici vo februari 1980 godina i zavr{nite klauzuli na Konvencijata. Za ovie ~lenovi ne se potrebni specijalni komentari.

434

EVROPSKA KONVENCIJA ZA NADZOR NA USLOVNO OSUDENI ILI USLOVNO OTPU[TENI LICA Usvoena vo Strazbur na 30 noemvri 1964,stapila na sila na 22 avgust 1975 godina. Naslov na orginalot: European Convention on the supervision of Conditionally Sentenced or Conditionelly Released Offenders UVOD Dr`avite-~lenki na Sovetot na Evropa potpisni~ki na ovaa Konvencija, Smetaj}i deka cel na Sovetot na Evropa e da ostvari potesno povrzuvawe me|u svoite ~lenovi, Potvrduvaj}i ja svojata volja da sorabotuvaat vo borbata protiv kriminalitetot, Smetaj}i deka za taa cel treba, za sekoja odluka {to }e ja donese nekoja od niv, da obezbedat na teritorijata na drugite od edna strana resocijalizacija na uslovno osudenite ili uslovno oslobodenite delinkventi, a od druga strana izvr{uvawe na kaznata, vo slu~aj koga ne se zadovoleni propi{anite uslovi, Se dogovorija za slednovo: I DEL OSNOVNI NA^ELA ^len 1

1. Stranite dogovoreni~ki se obvrzuvaat da davaat edna na druga, vo soglasnost so slednive odredbi, me|usebna pomo{ neophodna za resocijalizacija na delinkventite od ~len 2. Ovaa pomo{ se sostoi vo nadzor na delinkventite koj se vr{i, od edna strana, po pat na merki {to mo`at da pottiknat promena vo nivnoto odnesuvawe i nivna resocijalizacija, a od druga strana, po pat na kontrola na nivnoto odnesuvawe za da se ovozmo`i, ako treba, ili izrekuvawe na kaznata ili nejzino izvr{uvawe. 2. Stranite dogovoreni~ki }e ja izvr{at, vo soglasnost so slednite odredbi, kaznata ili merkata na bezbednost li{uvawe od sloboda {to e izre~ena protiv delinkventot, a ~ija {to primena bila zaprena. 435

^len 2

1. Vo smisla na ovaa konvencija, izrazot: "delinkvent" go ozna~uva sekoe lice protiv koe, na teritorijata na ednata od stranite dogovoreni~ki, e donesena: a) sudska odluka so koja se oglasuva za vinovno so uslovno zapirawe na izrekuvaweto na kaznata, b) kazna li{uvawe od sloboda, uslovno izre~ena ili ~ie izvr{uvawe e uslovno zapreno, vo celost ili delumno, bilo vo momentot na izrekuvaweto na kaznata ili podocna. 2. Vo slednive ~lenovi, izrazot: "presuda" se odnesuva na odlukite {to se doneseni kako vrz osnova na stav a) taka i na stav b) od gorenavedeniot stav 1. ^len 3

Odlukite navedeni vo ~len 2 treba da bidat kone~ni i izvr{ni. ^len 4

Krivi~noto delo poradi koe se podnesuva baraweto od ~len 5 treba da bide kaznivo i spored zakonot na dr`avata molitelka i spored zakonot na zamolenata dr`ava. ^len 5

1. Dràvata {to ja izrekla presudata moè da pobara od dràvata na ~ija teritorija se naselil delinikventot: a) da obezbedi samo nadzor vo soglasnost so delot II; b) da obezbedi nadzor i eventualno da pristapi kon izvr{uvawe vo soglasnost so del II i III; c) da obezbedi polna primena na presudata vo soglasnost so odredbite na del IV. 2. Zamolenata dràva treba pod uslovite {to gi predviduva ovaa konvencija, da go zadovoli ova barawe. 3. Ako dràvata molitelka podnela edno od barawata od gorenavedeniot stav 1 i ako spored misleweto na zamolenata dràva, a podobro, vo posebni slu~ai, da koristi edna od drugite mo`nosti {to se predvideni vo ovoj stav, zamolenata dràva moè da odbie da go zadovoli ova barawe, izrazuvaj}i svoja gotovnost da zadovoli nekoe drugo barawe koe }e se navede. ^len 6

Po barawe na dr`avata {to ja izrekla presudata, nadzor, izvr{uvawe ili celosna primena od prethodniot ~len obezbeduva dr`avata na ~ija teritorija se nastanil delinkventot. 436

^len 7

1. Nadzor, izvr{uvawe ili celosna primena }e se odbie: a) ako tie, po misleweto na zamolenata dràva, se takvi {to da moàt da go zagrozat nejziniot suverenitet, bezbednosta, osnovnite na~ela na nejziniot javen poredok ili nekoi drugi nejzini su{tinski interesi; b) ako presudata na koja se odnesuva baraweto od ~len 5 se zasnova vrz dela {to se pravosilno osudeni vo zamolenata dràva, c) ako spored ocenkata na zamolenata dràva, deloto poradi koe e izre~ena presudata se politi~ko krivi~no delo ili delo povrzano so takvo krivi~no delo, ili delo koe se sostoi samo vo povreda na voenite dol`nosti; d) ako do{lo do zastaruvawe na kaznata spored zakonot na dràvata molitel ili zamolenata dràva, e) ako storitelot na krivi~noto delo e amnestiran ili pomiluvan vo dràvata molitelka ili vo zamolenata dràva. 2. Nadzor, izvr{uvawe ili celosna primena moè da se odbie: a) ako nadle`nite organi na zamolenata dràva odlu~ile da ne pokrenuvaat krivi~no gonewe ili da go zaprat krivi~noto gonewe vo pogled na istite dela; b) ako protiv delata poradi koi e podneseno barawe e povedeno krivi~no gonewe vo zamolenata dràva; c) ako presudata na koja se odnesuva baraweto e izre~ena vo otsustvo; d) ako zamolenata dràva smeta deka presudata {to i e iznesena ne e vo soglasnost so na~elata {to vladeat vo primenata na nejziniot krivi~en zakon, pred se ako, poradi godinite na zastarenost, storitelot na krivi~noto delo ne bi moèl da bide osuden vo zamolenata dràva. 3. Vo pogled na fiskalnite krivi~ni dela, do nadzor ili izvr{uvawe doa|a vo uslovite {to gi predviduva ovaa konvencija samo ako e taka odlu~eno me|u stranite dogovoreni~ki za sekoe krivi~no delo ili za sekoj vid krivi~ni dela. ^len 8

Vo mera vo koja toa e potrebno, a dràvata molitelka i zamolenata dràva me|usebno se izvestuvaat za sekoja okolnost {to moè da go zagrozi izvr{uvaweto na merkite na nadzor na teritorirajata na zamolenata dràva ili izvr{uvaweto na presudata vo taa dràva.

437

^len 9

Zamolenata dràva bez odlagawe ja izvestuva dràvata za sekoja odluka po povod nejzinoto barawe. Sekoe celosno ili delumno odbivawe, zamolenata dràva }e go obrazloì. II DEL ZA NADZOROT ^len 10

Dràvata molitelka ja izvestuva zamolenata dràva za uslovite na koi podleì delinkventot i, ako treba, za merkite na nadzor kon koi treba da se pridrùva za vreme na proveruvaweto. ^len 11

1. Zamolenata strana go zadovoluva baraweto na dràvata molitelka i, ako e potrebno, gi prisposobuva spored svoeto zakonodavstvo propi{anite merki na nadzor. 2. Vo nikoj slu~aj merkite na nadzor {to gi preimenuva zamolenata dràva ne moàt, po svojata priroda i svoeto traewe, da bidat postrogi od merkite {to gi propi{ala dràvata molitelka. ^len 12

Koga zamolenata dràva }e prifati da obezbedi nadzor }e postapi na sledniot na~in: 1) vedna{ }e ja izvesti dràvata molitelka za priemot na koj nai{lo nejzinoto barawe; 2) }e stapi vo kontakt so organite ili so telata {to, na nejzinata teritorija, se ovlasteni da vr{at nadzor i da gi pomagaat delinkven-tite; 3) }e ja izvesti dràvata molitelka za site merki {to se doneseni i za nivnoto sproveduvawe. ^len 13

Ako zainteresiranoto lice e izloèno na otpovik na odlukata za uslovno zapirawe od ~len 2, bilo poradi krivi~no gonewe ili kazna za novo krivi~no delo, ili poradi nepridrùvawe kon propi{anite uslovi, zamolenata dràva po slu`bena dol`nost i bez odlagawe gi ispra}a neophodnite izvestuvawa na dràvata molitelka. ^len 14

Vedna{ po istekot na traeweto na nadzorot, po barawe na dr`avata molitelka, zamolenata dr`ava }e i gi dostavuva site neophodni 438

izvestuvawa. ^len 15

Samo dràvata molitelka e nadle`na da oceni, imaj}i gi predvid izvestuvawata i mislewata dostaveni od strana na zamolenata dràva, dali delinkventot gi zadovolil ili ne gi zadovolil propi{anite uslovi i vrz osnova na takvata ocenka da prezeme natamo{ni ~ekori {to gi predviduva nejzinoto zakonodavstvo. Ja izvestuva zamolenata dràva za svojata odluka. III DEL ZA IZVR[UVAWETO NA PRESUDITE ^len 16

Po otpovikuvaweto na uslovnoto zapirawe na presudata od strana na dràvata molitelka, a na barawe od taa dràva, zamolenata dràva }e bide nadle`na za izvr{uvawe na presudata. ^len 17

Do izvr{uvawe doa|a vo soglasnost so primenata na zakonot na zamolenata dr`ava, po proverkata na verodostojnosta na baraweto za izvr{uvawe i na negovata soglasnost so uslovite {to gi utvrduva ovaa konvencija. ^len 18

Zamolenata dr`ava na dr`avata molitelka navremeno i go upatuva dokumentot so koj se potvrduva izvr{uvaweto na kaznata. ^len 19

Zamolenata dràva }e ja zameni, ako treba, kaznata izre~ena vo dràvata molitelka so kazna ili merka {to ja predviduva nejziniot sopstven zakon za sli~no krivi~no delo. Ova kazna ili merka }e ÂŁ odgovara, {to e mo`no pove}e, po svojata priroda, na kaznata {to e izre~ena vo odlukata {to treba da se izvr{i. Taa ne moè da ja nadmine maksimalnata kazna {to ja predviduva zakonot na zamolenata dràva, nitu po svojata priroda ili traewe da ja zaostri kaznata {to e izre~ena vo dràvata molitelka. ^len 20

Dràvata molitelka pove}e ne moè da prezeme ni edna pobarana merka na izvr{uvawe osven ako e izvestena za odbivaweto ili za nemo`nosta na izvr{uvawe od strana na zamolenata dràva.

439

^len 21

Zamolenata dràva }e bide nadle`na za uslovno osloboduvawe. Pravo na pomiluvawe moè da vr{i i dràvata molitelka i zamolenata dràva. IV DEL OTSTAPUVAWE NA PRAVOTO VO KORIST NA ZAMOLENATA DR@AVA ^len 22

Dr`avata molitelka ÂŁ ja dostavuva na zamolenata dr`ava presudata ~ie izvr{uvawe se bara vo celost. ^len 23

1. Zamolenata dràva }e ja prisposobi izre~enata kazna ili merka kon svoeto krivi~no zakonodavstvo, kako kaznata da bila izre~ena za isto krivi~no delo izvr{eno na nejzinata teritorija. 2. Kaznata propi{ana vo zamolenata dràva ne moè da bide postroga od kaznata {to ja izrekla dràvata molitelka. ^len 24

Zamolenata dr`ava obezbeduva polna primena na vaka prisposobenata presuda, kako da stanuva zbor za presuda {to ja izrekle nejzinite sudovi. ^len 25

Prifa}aweto od strana na zamolenata dràva na baraweto izloèno vo soglasnost so del IV go gasne pravoto na izvre{uvawe na presudata vo dràvata molitelka. V DEL ZAEDNI^KI ODREDBI ^len 26

1. Sekoe barawe predvideno vo ~len 5 se sostavuva vo pismena forma. Vo nego se naveduvaat: (a) nazivot na organot od koj poteknuva baraweto; (b) predmetot na baraweto; (c) identitetot na delinkventot i mestoto na ìveali{teto vo zamolenata dràva. 2. Kon baraweto za nadzor se prilaga orginal ili zaveren prepis na odlukata {to gi sodrì pri~inite poradi koi se bara nadzor i odluka vo koja se propi{uvaat merkite na koi podleì delinkventot. Treba da se potvrdi izvr{niot karakter na odlukata i na merkata na 440

nadzor {to se naredeni. Vo nego se preciziraat, {to e mo`no pove}e, okolnostite na krivi~noto delo poradi koe e donsena odlukata za nadzor, vremeto i mestoto na izvr{uvaweto na krivi~noto delo, negovata pravna kvalifikacija i, ako treba traeweto na kaznata {to treba da se izdrì. Baraweto gi sodrì site izvestuvawa za prirodata i traeweto na merkite na nadzor ~ija primena se bara vklu~uvaj}i go i povikuvaweto na zakonskite odredbi {to se primenuvaat so neophodnite podatoci za li~nosta na delinkventot i negovoto odnesuvawe vo dràvata molitelka pred i po izrekuvaweto na odlukata za nadzor. 3. Kon baraweto za izvr{uvawe se prilaga orginal ili zaveren prepis na odlukata so koja se konstatira otpovikuvaweto na uslovnoto zapirawe na kaznata ili nejzinoto izvr{uvawe, kako i odlukata za propi{anata kazna. Izvr{niot karakter na ovie dve odluki se potvrduva vo formite {to gi propi{uva zakonot na dràvata {to gi donela. Ako odlukata {to treba da se izvr{i zamenila nekoja porane{na odluka ili ne sodrì opis na deloto, }e se priloì zaveren prepis na odlukata {to go sodrì toj opis. 4. Kon baraweto za celosna primena na kaznata se prilaga dokumentot od gorenavedeniot stav. ^len 27

1. Baraweto mu go upatuva ministerstvoto za pravda na dràvata molitelka na ministerstvoto za pravda na zamolenata dràva. Odgovorot se dostavuva po istiot pat. 2. Site soop{tenija neophodni zaradi primena na ovaa konvencija se razmenuvaat, bilo na na~inot koj e nazna~en vo stav 1 na ovoj ~len ili neposredno me|u organite na stranite dogovoreni~ki. 3. Vo itni slu~ai, soop{tenijata od stav 2 na ovoj ~len moàt da se dostavuvaat so posredstvo na Me|unarodnata organizacija na kriminalisti~kata policija (INTERPOL) . 4. Sekoja strana dogovoreni~ka moè, vo izjavata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, da izvesti za svojata namera deka otstapuva od pravilata za dostavuvawe {to se navedeni vo stav 1 i 2 na ovoj ~len. ^len 28

Ako zamolenata dràva smeta deka izvestuvawata {to gi dostavila dràvata molitelka ne se dovolni za da moè da ja primeni ovaa konvencija, taa bara dopolnitelni izvestuvawa. Moè da go utvrdi rokot za dobivawe na ovie izvestuvawa. 441

^len 29

1. Po isklu~ok na odredbite od stav 2 na ovoj ~len, ne se bara prevod na baraweto i prilogot, kako i na site drugi dokumenti {to se odnesuvaat na primenata na ovaa Konvencija. 2. Sekoja strana dogovoreni~ka moè, vo momentot na potpi{uvaweto ili deponiraweto na svojot instrumenti za ratifikacija, prifa}awe ili pristapuvawe, vo izjavata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, da go zadrì pravoto da bara, kon barawata i prilozite da ÂŁ se dostavi bilo prevod na nejziniot jazik ili prevod na koj i da e od oficielnite jazici na Sovetot na Evropa ili na eden od onie jazici {to se nazna~eni. Drugite strani dogovoreni~ki moàat da go koristat pravoto na reciprocitet. 3. Ovoj ~len ne dopira vo odredbite {to se odnesuvaat na preveduvaweto na barawata i prilozite {to se sodràni vo vaè~kite spogodbi ili aran`mani ili do koi treba da dojde me|u dve ili pove}e strani dogovoreni~ki. ^len 30

Spisite i dokumentite {to se dostavuvaat vo soglasnost so primenata na ovaa Konvencija se oslobodeni od sekoja formalnost i legalizacija. ^len 31

Zamolenata dràva e ovlastena da gi naplati, po barawe na dràvata molitelka, tro{ocite na krivi~noto gonewe i sudewe vo taa dràva. Ako pristapi kon taa naplata, na dràvata molitelka mora da i gi nadomesti samo nagradite na ve{tacite {to gi naplatila. ^len 32

Tro{ocite na nadzor i izvr{uvawe vo zamolenata dr`ava nema da se refundiraat. VI DEL ZAVR[NI OREDBI ^len 33

Ovaa Konvencija ne dopira vo policiskite propisi {to se odnesuvaat na stranci. ^len 34

1. Ovaa Konvencija e otvorena za potpi{uvawe na dr`avite -~lenki na Sovetot na Evropa. Taa }e bide ratifikuvana ili prifatena. 442

Instrumentite za ratifikacija i prifa}awe }e bidat deponirani kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. 2. Konvencijata }e vleze vo sila po istekot na tri meseci od denot na deponiraweto na tretiot instrument za ratifikacijata ili prifa}aweto. 3. Taa }e vleze vo sila vo pogled na sekoja dr`ava potpisni~ka {to }e ja ratifikuva ili prifati podocna, po istekot na tri meseci od denot na deponiraweto na nejziniot instrument za ratifikacija ili prifa}awe. ^len 35

1. Po vleguvaweto vo sila na ova Konvencija, Komitetot na ministrite na Sovetot na Evropa mo`e da ja povika sekoja dr`ava koja ne e ~len na Sovetot da pristapi kon ovaa Konvencija. 2. Pristapuvaweto }e se izvr{i so deponirawe, kaj generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, na instrumentite za pristapuvawe koj }e vleze vo sila po istekot na tri meseci od denot na negovoto deponirawe. ^len 36

1. Sekoja strana dogovoreni~ka moè, vo momentot na potpi{uvaweto ili deklariraweto na svojot instrument za ratifikacija, prifa}awe ili pristapuvawe da ja opredeli teritorijata ili teritoriite na koi }e se primenuva ovaa Konvencija. 2. Sekoja strana dogovoreni~ka moè, vo momentot na deponiraweto na svojot instrument za ratifikacija, prifa}awe ili pristapuvawe ili vo sekoj drug moment podocna, da ja pro{iri primenata na ovaa konvencija, vo izjavata upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, na sekoja druga teritorija nazna~ena vo izjavata, a ~ii me|unarodni odnosi gi vodi ili za koi e ovlastena da dogovara. 3. Sekoja izjava dadena vrz osnova na prethodniot stav moè da se povle~e, vo pogled na sekoja teritorija koja e nazna~ena vo izjavata, pod uslovite {to se predvideni vo ~len 39 na ovaa Konvencija. ^len 37

1. Ovaa Konvencija ne dopira vo obvrskite sodr`ani vo odredbite na sekoja druga me|unarodna konvencija od bilateralen ili multilateralen karakter, me|u dve ili pove}e strani dogovoreni~ki, go regulira ili }e go regulira ekstradicijata ili drugite formi na me|usebno davawe na pomo{ vo krivi~nite predmeti. 2. Stranite dogovoreni~ki mo`at da sklu~uvaat me|u sebe bilateralni ili multilateralni spogodbi {to se odnesuvaat na pra{a443

wata regulirani so ovaa Konvencija samo so cel da gi dopolnat nejzinite odredbi ili da ja olesnat primenata na na~elata {to se sodràni vo nea. 3. Me|utoa, ako dve ili pove}e strani dogovoreni~ki gi utvrdile ili bi gi utvrdile svoite odnosi vrz osnova na edinstveno zakonodavstvo ili poseben reìm, tie }e moàt da gi reguliraat svoite zaedni~ki odnosi vo taa oblast trgnuvaj}i isklu~itelno od ovie sistemi bez ogled na odredbite od ovaa Konvencija. Stranite dogovoreni~ki {to bi ja isklu~ile od svoite zaedni~ki odnosi primenata na ovaa Konvencija, vo soglasnost so odredbite na ovoj stav, za taa cel }e mu upatat soop{tenie na generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. ^len 38

1. Sekoja strana dogovoreni~ka moè, vo momentot na potpi{uvaweto ili deponiraweto na svojot instrument za ratifikacija, prifa}awe ili pristapuvawe da izjavi deka koristi edna ili pove}e rezervi {to se nao|aat vo prilog na ovaa Konvencija. 2. Sekoja strana dogovoreni~ka vo celost ili delumno moè da ja povle~e rezervata izrazena vrz osnova na prethodniot stav, po pat na izjava upatena do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, a koja }e vleze vo sila na denot na nejziniot priem. 3. Stranata dogovoreni~ka {to izrazila rezerva vo pogled na nekoja odredba od ovaa konvencija ne moè da bara nejzina primena od druga strana; me|utoa, taa moè, ako rezervata e delumna ili uslovna, da bara primena na ovaa odredba vo mera vo koja taa ja prifatila. 4. Sekoja strana dogovoreni~ka moè, vo momentot na potpi{uvaweto na ovaa Konvencija ili deponiraweto na svojot instrument za ratifikacija, prifa}awe ili potpi{uvawe, da mu soop{ti na generalniot sekretar na Sovetot na Evropa, deka ratifikacijata, prifa}aweto ili pristapuvaweto gi smeta kako svoja obvrska, vo soglasnost so me|unarodnoto pravo, vo svojot interen poredok da gi prezeme site neophodni merki za sproveduvawe na ovaa Konvencija. ^len 39

1. Ovaa Konvencija ostanuva vo sila vo neograni~eno traewe. 2. Sekoja strana dogovoreni~ka moè vo pogleda na samata nea da ja otkaè ovaa Konvencija so upatuvawe soop{tenie do generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. 3. Otkaùvaweto }e vleze vo sila po istekot na {est meseci od denot na priemot na soop{tenieto od strana na generalniot sekretar na Sovetot na Evropa. 444

^len 40

Generalniot sekretar na Sovetot na Evropa }e im soop{ti na dràvite ~lenki na Sovetot na Evropa i na sekoja dràva koja pristapila kon ovaa Konvencija: (a) sekoe potpi{uvawe; (b) deponiraweto na instrumentot za ratifikacija, prifa}awe ili pristapuvawe; (c) sekoj datum na vleguvaweto na ovaa Konvencija vo sila vo soglasnost na nejziniot ~len 34; (d) Priemot na sekoe soop{tenie ili izjava vo soglasnost so primenata na stav 4 od ~len 27, stav 2 od ~len 29, stav 3 od ~len 37 i stav 4 od ~len 38; (e) priemot na sekoja izjava vo soglasnost so odredbite na stav 2 i 3 na ~l. 36; (f) sekoja rezerva izrazena vo soglasnost so primenata na odredbite na stav 1 ~len 38 (g) povlekuvaweto na sekoja rezerva do koe do{lo vo soglasnost so odredbite na stav 2 ~len 38 (h) priemot na sekoe soop{tenie vo soglasnost so primenata na odredbite na ~len 39 i datumot koga otkaùvaweto vleglo vo sila. Potvrduvaj}i go navedenoto potpisnicite, propisno ovlasteni za taa cel, ja potpi{aa ovaa Konvencija. Raboteno vo Strazbur na 30 noemvri 1964 godina na francuski i angkliski jazik, so toa {to obata teksta se verodostojni, samo vo eden primerok koj }e bide deponiran vo arhivot na Sovetot na Evropa. Generalniot sekratar na Sovetot na Evropa }e ÂŁ dostavi eden negov zaveren prepis na sekoja dràva potpisni~ka na ovaa Konvencija i na sekoja dràva {to i pristapila.

445

446

APPENDIX

447

448

DO@IVOTEN ZATVOR VOVED

OON go pokaùva svojot interes za uslovite i tretmanot na zatvorenicite ve}e so godini. Me|utoa, samo vo posledno vreme vnimanieto e fokusirano poblisku do problematikata na doìvotniot zatvor. Prviot kongres na OON za prevencija na kriminalitetot i tretmanot na storitelite koj se odrà vo @eneva od 22 avgust - 3 septemvri 1995 godina gi usvoi Standardnite minimalni pravila za tretman na zatvorenicite.79 Praviloto 60 (1) stipulira deka reìmite na kaznenite institucii treba da gi minimiziraat site razliki me|u zatvorskiot ìvot i ìvotot na sloboda so {to }e se zgolemi po~ituvaweto na ~ove~koto dostoinstvo na zatvorenicite. Ovaa zagriènost dovede do pojava na pove}e me|unarodni instrumenti za podobruvawe na efikasnosta na krivi~noto pravosudstvo za za{tita na pravata na storitelite i `rtvite.80 Od {estiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i tretmanot na storitelite,81 koj se odrà vo Karakas od 25 avgust - 5 septemvri 1980 godina, ON go ima zgolemeno svoeto vnimanie kon kaznenata politika za doìvotnite zatvorenici i naglasi nekoi od problemite koi se specifi~ni za doìvotnata kazna zatvor. Na {estiot kongres, potkomitetot koj ja razgledal to~kata 6 od dnevniot red pod naslov "Deinstitualizacija na korekcijata i nejzinite implikacii za doìvotnite zatvorenici" utvrduvaj}i deka doìvotniot zatvor osobeno ìvotot vo zatvorot ne im sluì na sakanite celi, osven, dokolku ne se obezbedi prezemawe na soodvetni merki takvite zatvorenici da bidat resocijalizirani vo opredelena faza.82 Osmiot kongres na ON za prevencija na kriminalitetot i tretman na storitelite, odràn vo Havana od 27 avgust - 7 septemvri 1990 79

Vidi Human rights: A compilation of International instruments (United Nations publication, Sales No. E. 88 XIV.1) sect.G. 80 Vidi Compendium of United Standards and Norms in Crime Prevention and Criminal Justice (United Nations publications, Sales No. E. 92 IV.1) 81 Vidi Deinstitutionalization of corrections and its implications for the residual prisoner: working paper prepared by the secreteriat (A/CONF. 87/7) 82 Sixth United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders (United Nations publications, Sales No. E.81 IV 4) para. 192.

449

bara{e od Komitetot za prevencija i kontrola na kriminalitetot da ja istraì pravnata pozicija vo odnos na pravata i obvrskite na zatvorenicite osudeni na doìvoten zatvor vo razli~ni sistemi zaradi ocenuvawe na nivnata soodvetnost za usloven otpust. Osmiot kongres, isto taka, pobara od Komitetot da posveti posebno vnimanie na ocenuvaweto na postapkite i odlu~uvaweto vo slu~aite na doìvoten zatvor kako i da ja istraì potrebata za doìvoten zatvor.83 Vo 1992 godina, Komitetot be{e zamenet so Komisija za prevencija na kriminalitetot i krivi~na pravda. (Ekonomsko-socijalniot sovet so Rezolucija 1992/1 od 06.02.1992 go raspu{ti Komitetot za prevencija na kriminalitetot i vostanovi Komisija za prevencija na kriminalitetot i krivi~na pravda, po barawe na Generalnoto sobranie so negovata rezolucija 46/152 od 18.12.1991). Po preporaka na novoformiranata Komisija za prevencija na kriminalitetot i krivi~na pravda, Sovetot usvoi rezolucija br. 1992/22 od 30.07.1992. Vo delot 6 od ovaa Rezolucija, Sovetot opredeluva tri prioriteti koi treba da bidat rakovodno na~elo vo rabotata na Komisijata vo pogled na razvojot na podrobna programa na ON za prevencija na kriminalitetot za periodot od 1992-1996 godina. Eden od prioritetite e efikasnosta, pravi~nosta i podobruvawe na rakovodeweto i administriraweto na krivi~noto pravosudstvo i povrzanite sistemi so dol`no naglasuvawe na jakneweto na nacionalnite kapaciteti vo zemjite vo razvoj vo pogled na redovnoto sobirawe, analiza i koristewe na podatocite za ocenuvawe i primena na soodvetni politiki. Isto taka, vo delot 6 od ovaa rezolucija, Sovetot opredeli Sekretarijatot da im stoi na raspolagawe na dràvite-~lenki vo pogled na davawe soveti i obuka. Ovaa publikacija e podgot-vena kako odgovor na spomenatite barawa i preporaki. Specijalno priznanie im dolìme na g-n Nikolas Mekxorx i [in Erat, ~lenovi na Dru{tvoto na Kvekerite, za nivniot pridones vo izrabotuvaweto na ovaa studija. Neprocenlivata, su{tinska i finansiska pomo{ obezbedena od ova dru{tvo e, isto taka, za golema po~it. Dol`na blagodarnost upatuvame i do Dirk Van Caj Smit, Dekan na Pravniot fakultet na Univerzitetot vo Kejp Taun, za negovite konstruktivni komentari i sugestii. ** * 1. Izrazot "doìvoten zatvor" ima razli~no zna~ewe vo pove}e zemji. Dràvite izrekuvaat doìvoten zatvor za razli~ni krivi~ni dela. I dràvite koi {to gi osloboduvaat osudenite lica od doì83

United Nations publications, Sales, No. E.91.IV.2 cnap I, sect. C20.

450

voten zatvor toa go pravat na razli~ni na~ini. Iako vo opredeleni dràvi stepenot na zakonskata opredelenost e povrzana so doìvotnoto zatvarawe, voop{to, ovie kazni spored svojata priroda se neopredeleni.84 Samo vo isklu~itelni slu~ai, samiot doìvoten zatvor zna~i deka liceto e prisileno da go pomine ostatokot od svojot ìvot zatvoren. 2. Doìvotnoto zatvarawe e od posebno zna~ewe, za{to naj~easto e najsurovata sankcija vo dràvite kade {to smrtnata kazna ne se praktikuva. Ova mnogu ubavo e ilustrirano vo najnovite izmeni vo Centralna i Isto~na Evropa. Na primer, koga smrtnata kazna be{e ukinata vo krivi~niot zakon na porane{nata êkoslova~ka, istata be{e zameneta so kaznata doìvoten zatvor na 1 juli 1990 godina. Na drugi mesta demokratizacijata predizvika diskusii za apsolutnoto koristewe na sankciite kako {to se smrtnata kazna i doìvotniot zatvor. 3. Prirodata i ~uvstvitelnosta na krivi~nite dela povrzani so doìvotnata kazna im gi smaluva {ansite na zatvorenicite za poprogresivni usilbi vrz planot na kaznenata politika. Zgora na toa, licata koi {to izdrùvaat doìvotna kazna vo pove}eto slu~ai }e bidat poslednata kategorija na zatvorenici za osloboduvawe, na nivnite potrebi od strana na zatvorskata uprava }e se gleda ponekoga{ kako na ne tolku itni vo odnos na ostanatite zatvorenici. Kako i da e, tie imaat golemi i itni potrebi, na primer, za normalizacija, otvorenost i odgovornost predvideni so Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite (posebno Pravilata 37-39 za kontakti so nadvore{niot svet). Presudata za doìvoten zatvor moè isto taka da bide iskoristena kako forma na neopredeleno preventivno li{uvawe od sloboda za za{tita na op{testvoto od "opasnite" ili nepopravlivite kriminalci. 4. Doìvotniot zatvor i dolgoro~niot zatvor im sozdavaat nesporedlivi problemi na onie koi {to gi izdrùvaat takvite kazni: socijalna izolacija celosna zavisnost, gubewe na orientacija za vreme, prodolèna seksualna apstinencija, osamenost i gubewe na odgovornosta kombinirawa so celosno disciplinirawe i rutinizirawe na ìvotot. Sepak, doìvotno osudenite lica imaat specifi~ni potrebi koi {to rezultiraat od neodredenata priroda na nivnite osudi i razli~nosta na problemite {to se vkoreneti vo prirodata na nivnoto kriminalno odnesuvawe. Somnevawata vo toa {to treba da se proceni, koga treba da se izvr{i procenkata i koj ke gi proceno osudenite lica na doìvoten zatvor sozdavaat fundamentalni problemi ne samo za 84

Opredeleni dràvi kako na primer Kipar, opredeluvaat dolgoro~no utvrdeni kazni koi se odnesuvaat kako kaznata "doìvoten zatvor". Za celite na ovaa diskusija, vo sekoj slu~aj doìvoten zatvor zna~i neopredelena doìvotna kazna.

451

zatvorenicite tuku i za zatvorskata uprava. Licata osudeni na doìvoten zatvor isto taka se edinstveni vo misleweto {to pretstavuvaat vo krivi~nopravniot sistem - lica koi {to bile osudeni za mnogu seriozni dela i ~ii presudi se izraz na posebni i op{ti zastra{uvawa kako i posebna grupa na povtorno zatvorawe. Tie treba da se prepoznaat kako posebna grupa na dolgoro~no kazneti zatvore-nici i so niv treba soodvetno da se postapuva. 5. Programite za procenka na pogodnosta za osloboduvawe na zatvorenicite se va`ni za efikasno vodewe na dolgoro~nite presudi. Doìvotnite presudi, kako i da e, ~esto se pod somnenie na arbitra`no procenitelni postapki {to ne gi sledat op{to prifatenite pravni normi. Kako rezultat na toa, doìvotno osudenite lica glavno ne znaat koga }e bidat oslobodeni, na koj na~in }e bidat oslobodeni i dali voop{to }e bidat oslobodeni.

1. Doìvotniot zatvor vo praktikata 6. Izrekuvaweto na kaznata doìvoten zatvor vo mnogu se razlikuva. Negovata primena ne e svojstvo na nitu edna opredelena kultura. Nitu edna dràva, kako {to se Brazil, Kolumbija, Norve{ka, Portugalija i {panija, vo posleno vreme ne ja zamenija doìvotnata ili neopredelenata kazna so kazna od opredelen rok.85 Glavno, kako i da e, doìvotnata kazna se u{te se zadrùva. 7. Krivi~nite dela za koi se kaznuva so doìvotna kazna se od tri vida. Najprvin ima krivi~ni dela za koi se kaznuva so zadolìtelna doìvotna kazna: vo mnogu zemji {to ja imaat ukinato smrtnata kazna, avtomatski se izrekuva doìvotna kazna za krivi~no delo ubistvo ako se raboti za povtprnik. Potoa postojat doìvotni kazni {to se izrekuvaat po mislewe na sudskite vlasti za dela za koi ne se izrekuva doìvotna kazna. Taka na primer, vo najgolemiot dela na evropski zemji za deloto ubistvo na ~ovek se izrekuva mo`na doìvotna kazna: vo sekoj slu~aj nitu vo edna evropska zemja toa ne e mandatna kazna. Donesuvaweto na odlukata se ostava na sudot spored negovo mislewe, koj ja opredeluva kaznata spored posebnite okolnosti za sekoj slu~aj posebno. Najposle, postoi doìvoten zatvor {to se izrekuva kako zamena za smrtnata kazna.86 8. Doìvotnite kazni se izrekuvaat na razli~ni na~ini. Vo 85

So ~l. 5 od Ustavot na Brazil od 1988 godina i ~l. 34 od Ustavot na Kolumbija od 1991 se zabranuva doìvotnoto zatvarawe. ^lenot 30&1 od Ustavot na Portugalija go ukina doìvotniot zatvor vo ovaa zemja. Doìvotnoto osuduvawe be{e ukinato vo Norve{ka vo juni 1981 i prestabna da postoi vo {panija kon stredinata na 1980 godina. 86 Na primer, vo {ri Lanka ima dve kategorii na doìvotno osudeni lica: doìvotno osudeni i osudeni na smrt so zamena so doìvoten zatvor.

452

slu~ai kade kaznata na doìvoten zatvor e odredena nejzinata primena sledi direktno od presudata za vinata, za ubistvo, na primer. Vo slu~ai kade se primenuva misleweto na sudstvoto, postojat golemi razliki vo postapkata. Na primer vo Francija, Germanija, Italija i Japonija, zavr{nata presuda im se ostava na grupa sudii. Vo Irska, {vajcarija i Obedinetoto Kralstvo na Velika Britanija i Severna Irska, samo eden sudija moè da izre~e doìvotna kazna. Vo Avstrija doìvotnata kazna moè da ja izre~e samo porota. 9. Za izrekuvawe na doìvoten zatvor glavno e potrebno da e storeno te{ko krivi~no delo.87 Od licata osudeni na doìvoten zatvor vo Anglija i Vels 80% od osudenicite se osudeni za ubistvo, 8% za krvoprolevawe i drugi krivi~ni dela so smrtni posledici i 12% za drugi krivi~ni dela (na primer, siluvawe, kra`bi, podmetnuvawe na poàr ili seksualni krivi~ni dela). Na drugi mesta procentot na doìvotno osudenite lica za ubistvo e duri i povisok. Vo porane{nata Zapadna Germanija od site osudeni lica 98, 4% otpa|aat na doìvotno osudeni lica za ubistvo. 10. Podrobnoto istraùvawe napraveno vo ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Anglija pokaà deka toa se glavno maì, mladi i neèneti lica i deka 80% od niv porano bile osuduvani. Edno ponovo kanadsko istraùvawe na 495 osudeni lica na doìvoten zatvor, pokaà sli~ni rezultati: koga pristignuvale vo institucijata samo 29% bile èneti, 85% bile prethodno osuduvani, za 72% nemalo podatoci za nasilni~ko odnesuvawe za vreme na zatvorskiot ìvot i 62% nemale zavr{eno pove}e od sedmo oddelenie osnovno u~ili{te. Istraùvaweto pokaà deka 90% od doìvotno zatvorenite lica i pripa|aat na grupata koja sociolozite ja narekuvaat neprivilegirana klasa. 11. Vremeto koe {to osudenite lica moè da o~ekuvaat deka }e go pominat vo zatvor mnogu zavisi od konkretnata dràva. Pravnite sistemi glavno postavuvaat minimalen period na vreme koe liceto osudeno na kaznaat doìvoten zatvor mora da go pomine pred da razmisluva za svoeto osloboduvawe. Kanadskiot krivi~en zakon, na primer, ovozmoùva mninimalna kazna od 10 godini zatvor za ubistvo od vtor stepen i minimum od 25 godini zatvor za ubistvo od prv stepen pred da se pristapi kon razgleduvawe na uslovnoto osloboduvawe. Sli~ni minimalni periodi na zatvarawe se primenuvaat i na drugi mesta. Osudenoto lice vo {ri Lanka moè da bide dostojno za uslovno osloboduvawe po izdràni {est godini. Vo Japonija, Republika Koreja i

Ne e samo krivi~noto delo ubistvo pri~ina za izrekuvawe na kaznata do`ivoten zatvor. Vo nekoi pravni sistemi so do`ivotno zatvarawe se kaznivi, na primer, prenesuvaweto ili poseduvawe na oru`je i nezakonskoto poseduvawe na opredeleni koli~ini na droga

453

Ju`na Afrika88 periodot e 10 godini. Vo Avstrija i Germanija za doìvotno osudenoto lice ne moè da se razgleduva negovoto osloboduvawe pred istekot na 15 godini. Toa vremetraewe vo porane{nata êkoslova~ka iznesuva{e 20 godini.89 Kako i da e, vo nekoi dràvi ovoj period moè da se prodolì kako kazna protiv obid za begstvo, prekr{uvawe na uslovnoto osloboduvawe ili drugi krivi~-ni dela storeni vo zatvorot. Ova isto taka moè da bide skrateno so pomiluvawe ili so posebno prostuvawe. 12. Vo opredeleni pravni sistemi nekoi doìvotno osudeni lica moàt da o~ekuvaat da bidat zatvoreni do krajot na nivniot ìvot. Vo SAD na primer e presmetano deka ima okolu 10.000 doìvotno osudeni lica bez mo`nost za nivno uslovno osloboduvawe.90 Na evropskiot kontinent glavno moè da se predvidi prose~nata dolìna na doìvotniot zatvor. Vo Francija prose~no iznesuva 17-18 godini, dodeka vo Italija iznesuva 21 godina. Doìvotno osudenoto lice vo Avstrija normalno izdrùva 18-20 godini.

2. Doìvoten zatvor i kaznena politika 13. Problemite {to se pojavuvaat pri dolgoro~no gubewe na slobodata pobuduvaaat o~igledni emocii vo vrska so serioznata pri-roda na storenoto delo kade najgolemiot broj na zatvorenici doìvot-no osudeni se okriveni za nivno izvr{uvawe. Doìvotniot zatvor isto kako i smrtnata kazna naj~esto naiduva na javno odobruvawe kaj javnoto mislewe za{to na niv se gleda kako demonstrirawe na cvrsta dopolnitelna zakonska naredba. 88

Za op{ti informacii okolu doìvotniot zatvor vo Ju`na Afrika pogledni vo knigata na D. Van Zyl Smith, Ju`no Afri~ka praktika vo krivi~niot zakon (Durban Butteworth, 1992) str. 378-381. 89 Periodite se predvideni so statut. Alternativno, takvite periodi moàt da bidat predmet na pravna konvencija ili izvr{na odluka. Spored 'tarifniot sistem" vo Anglija po izdrùvaweto na kaznata, sudijata pismeno se konsultira soministerot za vnatre{ni raboti preku vrhovniot sudija na Anglija za prevideniot minimalen period {to osudenoto lice treba da go pomine vo zatvor za da se efektuira serioznosta na krivi~noto delo. Ova e poznato kako "tarifa". Prvoto formalno razgleduvawe na rizi~nite aspekti od odborot za uslovno osloboduvawe e fiksiran na 17 godini po zapo~nuvaweto na izdrùvaweto na kaznata na osudeniot ili tri godini pred istekot na kaznata, a nekoga{ i porano. 90 Correctional Law Reporter, Septemvri 1991. Za natamo{noto razgleduvawe na ìvotot bez uslovno osuduvawe pogledni vo knigata na D. Cheatwood, @ivot bez uslovno osuduvawe, negoviot sega{en status i istraùva~kio plan. Zlostorstvio i delinkvencija, 34 izdanie, br. 7 (januari, 1988 godina), str. 4359.

454

14. Kako krajni kazneni sankcii, legaliziraweto i na doìvotniot zatvor i na smrtnata kazna imaat namera da sledat isti pati{ta. Vo zemjite kade e ukinata smrtnata kazna, korisno }e bide da se izvr{i podroben pregled na vidovite krivi~ni dela za koi moè da se izre~e doìvotna kazna, imaj}i gi na um bezbednosnite merki {to se me|unarodno prifateni vo zamena na smrtnata kazna. Sovetot za ekonomski i socijalni pra{awa so rezolucijata 1984/50 od 25 maj 1984 godina, odobri bezbednosni merki {to }e ja garantiraat za{titata na pravata na onie {to se soo~uvaat so smrtna kazna. Onie bezbednosni merki {to so aneks se dodadeni kon taa rezolucija, ukaùvaat deka smrtnata kazna moè da se izre~e samo toga{ koga liceto {to e obvineto se bazira na jasni i uverlivi dokazi i samo za najseriozni krivi~ni dela, namerni krivi~ni dela so smrtonosni ili drugi krajno te{ki posledici. Vo zemjite kade smrtnata kazna ve}e ne postoi, bi moèle da se primenuvaat sli~ni razmisluvawa za doìvotniot zatvor. 15. Eden od vode~kite principi na osudenite zatvorenici sodràni vo Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite e toj deka osuduvaweto na zatvort moè samo da go za{titi op{testvoto "ako vremeto pominato vo zatvor e iskoristeno da obezbedi kolku {to e toa mo`no da po negovoto vra}awe vo op{testvoto, storitelot na deloto ne samo {to saka tuku i moè da vodi samostoen ìvot i da se vladee spored zakonite (Pravilo 58). Vo ovie ramki moè da se vidi deka eden zatvorenik ne se smeta za opasen po op{testvoto, prodolèniot prestoj vo zatvorot po opredelen period {to se smeta za potreben od pravni pri~ini, vklu~uvaj}i adekvatno mislewe za serioznosta na deloto i `rtvite, moàt da bidat pod znak na pra{awe i moraat da bidat predmet na posebno prodol-èno nadgleduvawe. 16. Vo praktikata, doìvotnoto zatvarawe retko postoi bez eventualna mo`nost za osloboduvawe. Spored politikata na Sovetot na Evropa, politikata na spre~uvawe na kriminalot koja {to go opfa}a doìvotnoto zatvarawe duri iako toj ne e pove}e opasen po op{testvoto, nema da e vo soglasnost nitu so modernite principi za postapuvawe so zatvorenicite za vreme na izdrùvaweto na kaznata, ni so idejata za reintegracija vo op{testvoto.91 Spored toa Sovetot na Evropa prepora~a deka samo razmisluvaweto za op{tata za{tita nema da go opravda odbivaweto na uslovnoto osloboduvawe (rezolucija (76)2 za postapuvawe so dolgotrajno osudenilica usvoena od Komitetot na ministrite na Sovetot na Evropa na 17 fevruari 1976 godina. Spored 91

Na sekoj koj e li{en od sloboda so zatvatawe ili pritvor }e mu bide ovozmo`eno da pokrene postapka so koja zaakonitosta na negovoto pritvorawe brzo }e bide re{eno od strana na sud i }e bide izdadena naredba za osloboduvawe ako pritvaraweto ne e zakonsko" (Obedineti Nacii, serija dogovori, izd. 213, br, 2889, str. 226).

455

toj pristap celta na rakovodeweto so doìvotno osudenite leca e nivno bezbedno vra}ae vo op{testvoto otkako tie edna{ izdràle dovolen period vo zatvor za da ja odbeleàt serioznosta na nivnite dela. Zainteresiranite dràvi bi moèle da opredelat dovolno dolg minimalen period na izdrùvawe na kaznata {to bi gi zadovolil barawata na generalnata prevencija. Otkako edna{ }e se zadovolat ovie barawa, vnimanieto treba da se naso~i kon razvivawe na kriteriumi {to }e se koristat za donesuvawe na odluki za sekoe idno zadrùvawe na zatvorenikot. 17. Priznati se nearbitra`ni sudski proceduri kako detencija od strana na Evropskiot Sud za ~ovekovite prava. Evropskiot Sud najde deka vo Obedinetoto Kralstvo momentalnite proceduri za osloboduvawe na zatvorenici osudeni na neograni~en doìvoten zatvor, onie zatvorenici osudeni za dela poinakvi od ubistvoto, bile nezakonski spored ~len 5 stav 492 od Konvencijata za za{tita na pravata na ~ovekot i osnovnite slobodi. Evropskiot sud smeta deka neograni~eniot doìvotren zatvor se sostoi od dva elementi; period smetan kako potreben za nadomest i zapla{uvawe i period koga mentalnata nestabilnost i opasnost na zatvorenikot i odlukata za osloboduvawe na zatvorenikot moè da se nadgleduvaat, vo zavisnost od rizikot na opasnosta po javnosta. Faktorite na mentalnata stabilnost i opasnost moè da se popravat so tekot na vremeto na koj na~in moè da se pojavat novi momenti za zakonitosta na detencijata. Na toj na~in zakonitosta na kontinuirana detencija treba da ja re{ava nezavisen tribunal ili sud na razumen vremenski period.93 18. Po ukinuvaweto na smrtnata kazna vo Zapadna Germanija se otvori diskusija dali doìvotniot zatvor e vo soglasnost so Ustavot, posebno so ustavniot princip na ~ovekovoto dostoinstvo. Se misle{e deka celosnoto zatvarawe pretstavuva celosno li{uvawe od skloboda {to e garantirano so osnovniot zakon: doìvotnoto zatvarawe go 92

Na sekoj koj e li{en od sloboda so zatvarawe ili so pritvor }e mu bide ovozmoèno da se pokrene postapka so koja zakonitosta na negovoto pritvorawe brzo }e bide re{eno od sud i }e bide izdadena naredba za osloboduvawe ako pritvoraweto ne e zakonsko. (ON, serija dogovori, izd. 213, br. 2889, str. 226). 93 Slu~ajot {to se odnesuva{e na aktot od krivi~noto pravo od 1991 godina vo Obedinetoto Kralstvo pokaà deka odborot za uslovna kazna usvoi sudska procedura pri nivnoto razmisluvawe za uslovno osloboduvawe na zatvorenicite za neopredelen doìvoten zatvor. Za diskusija vo vrska so vlijanieto na ovie zakonski promeni, kako i za ulogata na sudovite vo obezbeduvawe na proceduralna pravi~nost za osloboduvawe na zatvorenici {to izdrùvaat neograni~en doìvoten zatvor vidi: Lorg Vindel{man, Doìvoten zatvor: zakon, praktika i odluki za osloboduvawe, 1989-1993. Pregled na krivi~niot zakon, septemvri, 1993, str. 644-659.

456

kr{i ~ovekovoto dostoinstvo za{to licata re~isi go gubat dostoinstvoto i go gubat nepovredlivoto pravo na privaten ìvot, doìvotnoto zatva-rawe e vo sprotivnost so principot na ednakvost pred zakonot, kako zakanuva~ka kazna protiv "ubistvo" i krvoprolevawe bea kvantitativno razli~ni po zan~ewe (prvite neopredeleni, a vtorite opredeleni), dodeka 'intenzitetot na delinkvencija i opasnosta na storitelot ~esto ne odgovara na taa razlika. Vo 1977 godina Ustavniot sud re{i deka osudata na doìvoten zatvor za ubistvo e ustavna ako se po~ituvaat nekoi osnovni principi kako {to se zakonskite odredbi za adekvatna procedura za osloboduvawe na doìvotno osudenite lica. 19. Doìvotniot zatvor primenet vo slu~aj na maloletni prestapnici vedna{ korespondira so Konvencijata za pravata na deteto (Declaration on the Rights of the Child), usvoena i proklamirana so rezolucija na Generalnoto sobranie na ON 44/25 od 20 noemvri 1959. ^len 37 stav (a) od Konvencijata glasi: (Dr`vite ~lenki se obvrzuvaat) niedno dete da ne bide podloèno na ma~ewe ili na druga svirepa, nehumana ili poniùva~ka postapka ili kaznuvawe. Ni smrtna kazna, nitu doìvoten zatvor bez mo`nost za osloboduvawe nema da bidat dosudeni za prekr{oci koi }e gi izvr{at lica pod 18 godini vozrast". Iako mo`nosta za osloboduvawe ne e isklu~ena taa ostanuva kako izvor za zagriènost za{to vo mnogu dràvi, vklu~uvaj}i gi i dràvite na Zapadna Evropa94, doìvotniot zatvor moè da bide izre~en i sprema deca pod osumnaeset godi{na vozrast.

3. Efekti na doìvotnoto zatvarawe 20. Za da se razberat potencijalnite efekti na doìvotnoto zatvarawe va`no e da se razgledaat potencijalnite posledici na doìvotnoto zatvarawe so cel da se razberat vlijanijata na kaznenata politika vo taa oblast. Za da se razberat nekoi psiholo{ki i sociolo{ki problemi na neopredelenoto dolgoro~no izdrùvawe na kazna potrebno e da se zgolemi razbiraweto na kompleksnosta na problemite vklu~eni vo doìvotnoto zatvarawe. Istraùvaweto na sociopsiholo{kite aspekti na posledicite od zatvaraweto se zgolemi. Iako ne postoi soglasnost vo nau~nata literatura za "bolkite od zatvaraweto" i nivnite posledici, ednoglasno e misleweto deka postojat izvesni posledici na dolgoro~noto zatvarawe.

A. Psiholo{ki posledici 21. Istra`uvawata na posledicite na dolgotrajnoto zatvarawe glavno se fokusirani na pretpostavenite psiholo{ki {teti vrz zatvorenikot. Rezultatite se vidlivi. Osnovniot problem {to se odne94

Na primer Belgija, Francija, Italija i Obedinetoto Kralstvo.

457

suva na dolgotrajno osudenite lica e neodredenosta na nivnoto izdrùvawe na kaznata - dali, koga i kako }e se zdobijat so sloboda. 22. Istraùvaweto napraveno vrz doìvotno zatvoreni èni otkri deka tie ~esto ~uvstvuvaat deka nivnite ìvoti vo zatvorot se karakteriziraat so nesigurnost. Tie nitu znaat, nitu ~uvstvuvaat u{te kolku dolgo }e ostanat vo zatvor. Bilo kakva pretstava za osloboduvaweto e nejasna. Nivniot najgolem strav e deka tie bi moèle da bidat zaboraveni otkako tie {to ja narekuvaat "bezli~na ma{inerija" vo ~ii {to race e re{enieto. Tie znaat deka nivnoto odnesuvawe e predmet na postojana ocenka, no ne e jasno {to se o~ekuva od niv ili so koi kriteriumi se ocenuva nivnoto odnesuvawe. 23. Nesigurnosta za tekot po koj }e prodolàt nivnite ìvoti doveduva do brojni psiholo{ki posledici vrz doìvotno osudenite lica. Iako tie moèbi ja znaat prose~nata presudatie ne moàt da smetaat na osloboduvawe se dodeka ne bidat navistina oslobodeni. Na doìvotnite osudenici ovaa nesigurnost mnogu im teì, za{to na toj na~in idninata na nivnite ìvoti, od moment vo moment, e vo postojan rizik: tie nikoga{ nema da doznaat deka tie samite se osudile dolgotrajno da bidat zatvoreni poradi nivnoto momentalno skr{nu-vawe. Kako rezultat na toa, doìvotno osudenite lica nemaat vistin-ska pretstava za nivnite vremenski granici. Ranoto mobilizirawe na personalot i zatvorenicite bara jasni i specijalno formirani proceduri za ocenka na podobnost za osloboduvawe na koj na~in ovie vremenski granici treba da se vospostavat. 24. Dodeka istraùvawata otkrivaat verojatni psiholo{ki posledici od dolgotrajnoto zatvarawe va`no e da ne se voop{tuva kako "sekoja individua koja {to izdrùva prodolèna kazna rea|ira vo ovaa situacija na karakteristi~en na~in". Kako i da e, ona {to mora da se priznae e deka nedostigot na patokaz na doìvotnoto zatvarawe moè samo da ima negativni posledici vrz medntalnoto zdravje na zatvorenikot.

B. Socijalni posledici 25. Bidej}i zatvoraweto go vklu~uva skratuvaweto na osnovnite prava, gubeweto na pravoto na sloboda e mnogu o~igledno. Dolgoro~noto gubewe na ovie prava moè da dovede do op{ti {tetni sociolo{ki posledici: otu|uvawe, desocijalizacija, gubewe na li~na odgovornost, potraga po identitetot i op{ta zavisnost od kaznenata institucija. Ovie posledici se sostaven del na samoto zatvarawe voop{to, no tie moàt da se zgolemat kako rezultat na na~inot na koi doìvotnite kazni se izrekuvaat. Obidot da se razbere na~inot na manifestiraweto na posledicite i da se postavi pra{aweto za{to tie moàt da bidat tolku {tetni sprema li~nosta na zatvorenikot, e da se postavi osnovnoto pra{awe za filozofijata na doìvotniot 458

zatvor. 26. Izolacijata od op{testvoto obi~no e neizbeèn rezultat na dolgotrajnoto zatvorawe. Prestapnicite po izoliraweto od nivnata socijalna sredina imaat tendencija da gi izgubat vrskite so nadvore{niot svet. Gubeweto na vrskite so semejstvoto i prijatelite moèbi e najserioznoto li{uvawe predizvikano od dolgotrajnoto zatvorawe. Bidejki normalniot na~in na socijalno komunicirawe èstoko e prekinat za neopredeleno vreme naskoro vrskite so nadvore{niot svet se zategnati. 27. Dolgotrajnoto zatvorawe ~esto e baven proces na socijalna deformacija. Mnogu vidovi na socijalna stimulacija obi~no se otsutni. No ve}e napravenata studija se pokaà deka poradi nivnata okolina dolgotrajno zatvorenite lica se àlat na pove}e problemi odo{to novodojdenite osudenici. Negativnite reakcii na nivnata sredina navistina se golemi kako {to se pominuva podolgo vreme vo zatvorskata sredina. Ako doìvotnoto zatvarawe nema za cel socijalno da deformira, toga{ treba da se prifatat metodite na socijalna stimulacija kako del od procesot na reintegracijata. Mo`nosta za rabotno osposobuvawe, mo`nostite za obrazovanie i rekreativnite programi moàt da obezbedat takvi stimulacii. 28. Istraùvaweto napraveno so doìvotno osudenite èni pokaà deka tie ~uvstvuvaat zgolemena nemo`nost da odrùvaat bliski vrski so nivnite semejstva i prijateli i se bespomo{ni da im obezbedat podr{ka na nivnite semejstva koga e najpotrebno. Za mnogu od ènite, procesot na gubeweto na doverbata vo sebe e po~nat duri i pred zatvaraweto, no ìvotot vnatre sluì samo kako da ja vlo{i i zasili sostojbata na uni{tuvawe. Nivniot strav od psiholo{ko propa|awe se fokusira vrz sociolo{kite faktori kako {to se prepla{enost od institucionalizacija, gubewe na identitetot i nemo`nost da razmisluvaat za idninata po zatvaraweto. Dopolnitelen problem so koj ovie èni moraat da se soo~at e deka nivnata kazna moè da gi li{i od mo`nosta da imaat deca. 29. Gubeweto na odgovornosta kaj doìvotno zatvorenite lica rezultira so nivno stanuvawe zavisni, {to go ~ini teòk sekoj obid za nivna rehabilitacija i reintegracija vo op{testvoto. Zaedni~ka poplaka na site zatvorenici e deka tie se dehumanizairani od celiot kaznen proces. Ova moè da se izmeni so ~uvstvitelno rakovodewe, dobro obu~en personal, humani uslovi i promena na stavovite {to se o~ekuva od zatvorskite rabotnici i od zatvorenicite. 30. Negativniot "mehanizam na povlekuvawe" ~esto e rezultat na prodolènoto zatvarawe. Doìvotno zatvorenite lica glavno se povlekuvaat vo sebe so pomiruvawe, fenomen {to e opi{an kako "pomiruvawe so sudbinata" ili "posebno emotivno povlekuvawe". 31. Vo posledno vreme Zembl (Zamble) i Porporino (Porporino) gi pro{irija nivnite otkritija na gore spomnatata studija. Tie velat 459

deka zatvorenicite pove}e se povlekuvaat vo tn. "dlaboko smrznuvawe na ~uvstvata" odo{to da pokaùvaat nekoj vidliv znak na promena na odnesuvaweto i ne stradaat od vloùvawe na nivnoto fizi~ko i mentalno zdravje. Odnesuvaweto na zatvorenicite pred zatvaraweto se povlekuva dodeka tie ne bidat vo mo`nost da se vklopat vo kazneniot sistem. Se vide deka golem del od slobodnoto vreme dolgotrajno osudenite lica go minuvaat vo kelii vo tekot na kaznata pove}e odo{to vo po~etokot na kaznata. Najgolema pri~ina za ovaa promena e izborot na aktivnostite {to moàt podobro da se izvr{uvaat vo kelii, kako na primer, ~itawe ili glaedawe televizija. Taka, moè da se kaè, deka me|u populacijata na dolgotrajno osudenite lica "efikasnosta na povlekuvaweto e pogolema vo zatvorot odo{to vo zaednicata". 32. Drug zaedni~ki predlog e deka doìvotno zatvorenite lica se model na zatvorenici koi imaat vreme da se naviknat na zatvorskata okolina. Eden avtor veli: "Paradoksalno e deka najdobro prilagodeni zatvorenici se onie koi {to izdrùvaat najdolgi kazni, ~ii {to momentalni krivi~ni dela se najuàsni, koi gra|anite gi ocenuvaat kako mnogu rizi~ni i za koi javnoto mislewe nema tolerancija za ublaùvawe na kaznata. Ova se demonstrira so misleweto deka tie nemaat nikakvi problemi so adaptirawe vo okolinata na zatvorskata institucija. Kako {to odamna e poznato onie koi se dolgoro~no osudeni minuvaat niz proces na prizonizacija. Kolku e pogolema kaznata tolku e pogolemo vlijanieto na prizonizacijata. 33. Dodeka posledicite od prizonizacijata na dolgotrajno osudenite lica moè da bide poèlna za zatvorskata administracija na toj na~in {to institucionaliziranite lica imaat tendencija da sozdadat pomalku problemi na rakovodstvoto odo{to onie koi ne se institucionalizirani, ovie posledici gi oslabuvaat glavnite sili na zatvorot: reintegracijata na prestapnikot vo op{testvoto. Prizonizacijata gi li{uva licata od mo`nosta da se soo~at so iskustvata i vlijanijata nadvor od zatvorot.

4. Tretman na doìvotno osudeni lica 34. Gore spomnatoto istraùvawe pokaà deka kaj doìvotno osudenite lica moè da se pojavi desocijalizacija i institucionalizacija. Kaznenite organi priznavaat deka takvite posledici se vo sprotivnost so celite na zatvaraweto i voveduvaat strukturni programi {to }e gi namalat nekoi od {tetnite rezultati na dolgo-ro~noto zatvarawe. Strukturnite programi bi moèle da bidat tret-manski organizirani. 35. Vrednosta na tretmanskite programi vo zatvorite e prifatena od me|unarodnata zaednica od 1955 godina koga Prviot kongres gi usvoi Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. Spored Praviolata 65 i 66, ovoj tretman treba da go pottikne 460

samopo~ituvaweto kaj zatvorenicite i da go razvie nivnoto ~uvstvo za odgovornost, koristej}i gi site raspoloìvi sredstva 'vklu~uvaj}i gi obrazovanieto, rabotnoto naso~uvawe i osposobuvawe, socijalnata terapija, soveti za vrabotuvawe, fizi~ki razvoj i jaknewe na moralniot karakter vo soglasnost so potrebite na sekoj zatvorenik". Namenskiot tretman ima nekolku celi i razli~ni formi. Tretmanskite programi po svojata priroda moè da bidat obrazovni, kvalifikacioni i rekreativni ili moè da postojat specijalni programi {to se zanimavaat so problemi na mentalnoto zdravje. 36. Sovetot na Evropa na{iroko go interpretira{e 'tretmanot" koj gi vklu~uva site potrebni merki za da se odrì i podobri fizi~koto i mentalnoto zdravje na zatvorenicite kako i cela grupa na aktivnosti da ja podobrat i pottiknat socijalnata rehabilitacija, da im dadat mo`nost na zatvorenicite da se zdobijat so odgovornsot da ìveat op{testveno odgovoren ìvot i da prestanat da vràt krivi~nii dela. Preduslov na tretmanski programi obi~no e doznava-weto na datata na osloboduvawe: dati na osloboduvawe se celi kon koi tretmanskite programi moàt da vodat. Faktot deka doìvotno osudenite lica glavno nemaat takvi o~ekuvawa po pristignuvawe vo zatvor moè da ima sprotivni efekti vrz tretmanskite usilbi. Od tie pri~ini najdobro e tretmanskite programi da se isplaniraat dobro i da zapo~nat {to e mo`no porano. 37. Zna~eweto na "tretmanot" e kontroverzno. Brojni sociolo{ki nau~ni istraùvawa go podrùvaat misleweto deka zatvoraweto vo ime na tretman navistina vklu~uva podolgo zatvarawe i taka ovozmoùva ponizok stepen na zakonska za{tita odo{to regularna zatvorska kazna. Zatoa tretmanot ne treba da bide koristen kako suptilno sredstvo za prisiluvawa {to imaat za posledica natamno{no kaznuvawena prestap-nicite koi se doìvotno li{eni od sloboda. Metisen (Mathiesen) gi opi{uva dolgotrajno osudenite lica koi se soo~ile so personalot za tretman glavno {to imaat posebna i neograni~ena vlast. Tretmanskite programi ne treba da se primenuvaat kako forma na kontrola ili zapla{uvawe. Tie sekoga{ treba da bidat vistinski izbor.

B. Specifi~ni tretmanski programi Celta na programite za postapuvawe {to se koncentriraat na individualnata li~nost na zatvorenikot najdobro se sproveduva ako programata se stremi kon posebnite problemi so odnesuvaweto. Ovie temi mo`at da bidat problemi vo odnesuvaweto {to kumulirale pri izvr{uvaweto na krivi~noto delo ili problemi so koi {to se soo~il prestapnikot vo kaznenata institucija. Taka specifi~nite tretmanski programi imaat dvojna funkcija: na zatvorenikot mu davaat mo`nost za samoanalizirawe so {to toj }e mo`e da se soo~i so prethodni461

te ili sega{nite problemi so {to tie }e mu ovozmoàt na zatvorskiot perso-nal da gi razbere podrobnostite za takvoto nivno odnesuvawe. 39. Programite za postapuvawe moàt da bidat efikasni ako licata {to izdrùvaat doìvotna kazna se motivirani i gi prifa}aat. Kako {to emotivnata labilnost moè da kulminira na po~etokot na izdrùvaweto na kaznata, a toa e momentot koga zatvorenicite najdobro go prifa}aat tretmanot. O~igledno toa ne e sekoga{ slu~aj, no ja podvlekuva potrebata za iten pristap kon programite za tretman. Tretmanite isto taka ne treba da se voop{tuvaat za{to zatvorenicite imaat specifi~ni potrebi {to zavisat od nivnata vozrast, dolìna na izdrànata kazna, nivnite kontakti so nadvore{niot svet i nivnite individualni razliki. Spored toa, iako moè da postoi zaedni~ki pristap kon problemite po grupi na zatvorenicite osudeni na doìvoten zatvor, tretmanot treba da bide taka osmislen da odgovara na individualnite potrebi. 40. Vo otsustvo na strukturalni programi za tretman, dolgotrajno osudenite lica se ostaveni sami na sebe da pronajdat na~in da se soo~at so nivnite kazni. Ova {tetno vlijae ne samo na zatvorenikot tuku i na zatvorskite upravi i se razviva vo situacijata 'tie" i 'nie". Programi za tretman na odnesuvaweto mora da bidat baranata motivacija kon pozitivno adaptirawe na zatvorenikot kako psihi~ki taka i socijalno na zatvorskata zaednica. Iako programite ne treba da ja imaat za cel samo promenata na samoto odnesuvawe, varijabla {to niko-ga{ ne moè da se vrednuva tie moè da otvorat i popozitiven dijalog me|u zatvorskiot personal i zatvorenikot vospostavuvaj}i cvrsta osnova za li~en razvoj na zatvorenicite {to ja izdrùvaat kaznata doìvoten zatvor. Pod poimot 'pozitivni promeni" se podrazbira pri-fa}awe na osuda, bezuslovno prifa}awe na odgovornosta, vklopuvawe vo zatvorskata sredina. 41. Obedinetite Nacii ja prifatija osnovnata va`nost na obrazovanieto vo tretmanot na storitelite (vidi vo rezolucijata na Generalnoto sobranie 45/111 od 14 oktomvri 1990 godina i rezolu-cijata na Ekonomskiot i socijalniot Sovet 1990/20 i 1990/24 od 24 maj 1990 godina). Obrazovanieto moè da se podigne od fizi~ko obrazovanie na nivo na akademski studii. Ako doìvotno osudenoto lice se premesti od eden vo drug zatvor negovoto obrazovanie moè da izgubi vo kontinuitetot. Zatoa e va`no da se razvijat tretmanski programi {to }e obezbedat postojana grià. Na dolgotrajno zatvore-nite lica treba da im se ovozmoì prodolùvawe na obrazovanieto bez ogled na menuvaweto na mestoto kade {to tie treba da prestojuvaat dodeka ja izdrùvaat kaznata. 42. Doìvotno osudenite lica ne treba da se isklu~uvaat od zatvorskata industrija koja {to igra golema uloga vo popravnata institucija. Na rabotata vo zatvorot koja {to se smeta{e za disciplinska merka sega pove}e se gleda kako na pozitiven element vo se462

kojdnevnata rabota na zatvorenikot. Listata na potencijalnite "rabotni zada~i" ne treba da se ograni~uva. Moè da se ovozmoàt rabotni mesta kako na primer slu`benici, pomo{nici za za{tita na zdravjeto, instruktori po razni ve{tini i rakovoditeli na rabotil-nici. Prirodata na nivnata presuda ne treba da im ja smaluva mo`nosta na doìvotnite osudeni lica da gi razvivaat rabotnite naviki ili da se zdobijat so pristoen ìvot, obrazovanie i op{tes-tveni ve{tini.

C. Otvoreni ustanovi i kontakti so nadvore{niot svet 43. Op{testvenata izolacija {to e rezultat na zatvaraweto ne moè da se namali samo preku tretmanskite programi vo kaznenata institucija, Najo~iglednoto sredstvo za spre~uvawe na sekakvi kontakti so op{testvoto najdobro e da se spre~at sekakvi socijalni vrski koi tie moèbi gi odrùvale pred zatvaraweto ili da se vostanovat novi kolku {to e mo`no pobrzo.95 Obedinetite Nacii ja priznaa potrebata na zatvorenicite za kontakti so nadvore{naat sredina. Spored Praviloto 37 od Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite "na zatvorenicite }e im se ovozmoì pod opredeleno potrebno nadgleduvawe da komuniciraat so svoeto semejstvo i prijateli so dobra reputacija vo opredeleni intervali, so dopi{uvawe ili so primawe na poseti" Ova pravilo e od posebno zna~ewe za doìvotnite zatvorenici za{to kolku podolgo trae zatvaraweto, tolku se pozategnati nivnite osnosi so nadvore{niot svet. 44. Vo oddelni studii napraveni za dolgoro~no i doìvotno zatvorenite lica prekinuvaweto na vrskite so nadvore{niot svet na zatvorenicite se gleda kako na najgolem problem so koj tie treba da se soo~at. Vo edno istraùvawe Sapsford (Sapsford) otkri deka licata koi se zatvoreni na nekolku godini primaat pomal broj na pisma i poseti od novodojdenite zatvorenici; polovinata od lu|eto koi gi intervjuiral mnogu zavisele od kontaktite so nadvore{niot svet za da ostanat pri svest i da im dadat nekoja mala {ansa nekoga{ povtorno da ìveeat normalen ìvot. Razvojot na komunikaciite so nadvore{niot svet moè da bide od krucijalno zna~ewe za spasuvawe na mentalnoto zdravje na doìvotnite zatvorenici. 45. Neizbe`nosta od namaluvawe na kontaktite so semejstvoto i prijatelite moè mnogu da se odnesuva na strogiot reìm na kaznenata institucija. Otvorenata kaznena institucija }e vklu~i mo`nosti za otsustvo, ~esti poseti, telefonirawe, osloboduvawe od rabotni obvrski i drugi dnevni osloboduvawa Dinkel i Van Zil Smit (Dunkel and 95

Postojat brojni inicijativi so edinsatvena cel za vospostavuvawe kontakti so zaednicata nadvor od zatvorot i doìvotno osudenite lica. Kako primer se navedeni Grupata za kontakti so doìvotno osudenite lica od Kanada i Organizacijata na doìvotno osudenite lica od Obedinetoto Kralstvo.

463

Van Zyl Smit) zaklu~ija deka namaluvaweto na strogite reìmi vo zatvorite vodi kon pootvoreni zatvori, a toa e edinstveno pozitivno. 46. Rizikot {to go nosat "opasnite" dolgotrajno zatvoreni lica staveni vo otvoren zatvor moàt da bidat preterani i ne treba da bidat prisiluva~ki kriteriumi vo kaznenite politiki {to bi rezultiralo so odbivawe na pro{iruvaweto na kontaktite na doìvotno osudenite lica so nadvore{niot svet. Postoi potreba od podobro razbirawe na realnite rizici koi {to doìvotno osudenite lica zatvoreni vo zatvor od otvoren vid e predmet na podrobno razgle-duvawe vo delot 5.B.

5. Ocenuvawe na mo`nostite za uslovno osloboduvawe 47. Ako za predmet na razgleduvawe za osloboduvawe e neopredeleno dolgotrajno zatvareno lice, toga{ dobro formulirani odluki za osloboduvawe moàt da se donesat samo ako postojat nezavisni, nepristrasni postapki za procenka. Na ovie proceduri im se potrebni minimalni za{titni merki za da se izbegne li~na ili politi~ka manipulacija so doìvotno osudenite lica. Taka mora da se pokrene edno pra{awe koj bi imal najdobra mo`nost da gi proceni zatvore-nicite na nediskriminira~ki, objektiven i vistinski na~in. Va`nite kriteriumi za programite za ocenuvawe treba da se razbirlivi ne samo za onie koi se vklu~eni vo donesuvawerto na odlukata, tuku i za samite zatvorenici i za naj{irokata javnost. 48. Direktnite efekti od jasnite procenuva~ki proceduri se tie so koi }e im se obezbeduvaat na doìvotno osudenite lica mo`nosti za sozdavawe na strukturi so koi tie }e sozdadat vremenski perspektivi. Kaj doìvotno osudenite lica sozdavaweto na vremenski granici ima dve razli~ni celi: prvo, taa im pomaga na zatvorenicite da go razvijat ~uvstvoto za vrednost i vtoro, taa gi koristi pozitivniite vrednosti kako most kon idninata, pottiknuvawe da predviduvaat i stremeòt kon opredeleni celi. 49. Procedurite za procenka na pogodnosta za osloboduvawe na doìvotno osudeni lica glavno se razgleduvaat otkako liceto }e izdrì opredelen broj godini. Sovetot na Evropa vo svojot op{iren izve{taj za odnesuvaweto kon dolgotrajno osudenite lica, izjavi deka bi bilo poèlno da se izvr{i proverka na razvojot na li~nosta na zatvorenikot porano, ova istraùvawe bi trebalo da se napravi po izdràni 8-12 godini zatvor. Toga{, ako rezultatot e negativen ova istraùvawe treba da se povtori po opredelen, ne taka dolg interval.96 50. Ranoto procenuvawe e od vitalno zna~ewe za{to dava vistin96

Pogledni vo rezolucijata (76) 2 za odnesuvaweto so dolgoro~no osudenite lica usvoena od Komitetot na Ministrite na Sovetot na Evropa.

464

ski pristap za idninata na doìvotno osudenoto lice niz kazneniot sistem. Bilo koja porocenka zapo~nata vo mnogu podocne`na faza }e ima za rizik ignorirawe na po~etnite efekti od kaznata koja {to dovela do razvoj na dolgotrajno osudenoto lice. Idealno e da se po~ne so procenkata vedna{ {tom doìvotno osudenoto lice e dovedeno vo popravnata institucija, i pred osloboduvaweto }e ima realisti~no i studiozno da se razgleduva. Toga{ mo`nosta za osloboduvawe moè da se reazgleduva po ispolnuvawe na opredeleni uslovi postaveni so zakon vrz osnova na dobro napraveni i vistinski izve{tai od procenkata. 51. Vistinskata procenka na odnesuvaweto i razvojot na doìvotno osudenite lica najpove}e se pravi od personalot koj postojano komunicira so niv. Glavnite ulogi vo po~etnite izve{tai za procenkite se od zatvorskiot personal, psihijatri, socijalni rabotnici i nadzornicite. Bidejki donesuvaweto na odluka za uslovno osloboduvawe na doìvotno osudenite lica skoro vo celost ~esto se bazira vrz izve{taite za izvr{enite procenki va`no e tie da bidat {to e mo`no poobjektivni. Personalot koj e vo blizok kontakt so zatvore-nicite ne sekoga{ e vo dobra mo`nost da napravi nezavisna procenka. Glavno malkumina od personalot pominale obuka za rabota so osude-nite lica. 52. Drugi zaedni~ki problemi koi {to nenadejno se pojavuvaat vo donesuvawetona odlukata za uslovno osloboduvawe na doìvotno osudenite lica e nedostigot na komunikacija me|u procenitelite i organot kaj koj se site prava na odlu~uvawe za osloboduvaweto, ne postoi u~estvo na zatvorenicite ili pretstavuvawe, donesuvawe na odluki za osloboduvawe zad zatvoreni vrati i politi~ki motivirani vtorostepeni organi. Jasnoto razgrani~uvawe na odlu~uvaweto }e sozdade osnova vrz koja moè da se dojde do nezavisnost. Zatvorskiot personal, psiholozite i drugite koi se vklu~eni vo po~etnite izve{tai so ocenka, ne treba da ja imaat ulogata na "sudii". toa e uloga na odborite za uslovno osloboduvawe ili na nekoi drugi kompetentni organi. 53. Vo zapadno evtropskite zemji egzistiraat dva osnovni problemi koi {to vlijaat na objektivnosta na procenkata na podob-nosta za osloboduvawe na doìvotno osudenite lica: "prvo doìvotno osudenite lica moàt da smetaat deka nivniot prestoj vo zatvor e prodolèn ne samo poradi nivnoto odnesuvawe, tuku i poradi politi~kiot pritisok" koj {to e èstok vrz kriminalcite; i vtoro odlukite za osloboduvawe ~esto se vo zavisnost od analizite na opasnosta vo idnina na doìvotniot zatvorenik, a toa e opasnost doìvotno osudenoto lice povtorno da stori seriozno krivi~no delo. Drugi faktori koi {to vlijaat na procenkata na doìvotno osudenite lica ja vklu~uva procenkata kako {to e zakanata kon samite sebe i drugite dodeka se vo zatvorot, relevanten kon alkohol i drogi, rea|irawe na tretmanskite programi, procenka na rehabilitacijata, momentalnite kontakti nadvor od zatvorot, planovi za idni kontakti i predviduvawe na 465

odnesuvaweto ako e reintegriran vo op{testvoto.

B. Ocenuvawe na rizikot 54. Ocenuvaweto na rizikot moè da bide mnogu vaèn faktor pri procenuvaweto na podobnosta za osloboduvawe na doìvotno osudenoto lice, ako se misli deka za{titata na op{testvoto vo potesna smisla e glavnata cel na zatvoraweto. No, ~ovekovite prava i interesi na `rtvata, treba da se zemat vo predvid pri procenkata. Vo nekoi dràvi, razgleduvaweto na interesite na `rtvata isto taka se bara pri sozdavaweto na takvi ocenki. 55. Predviduvaweto na 'opasnosta" vo idnina e glavnata pri~ina za nesoodvetnosta vo procenuvawata na podobnosta za osloboduvaweto na zatvorenikot. Odlukata da se oslobodi zatvorenikot moè da zavisi od toa dali odborot za uslovno osloboduvawe smeta ili ne smeta deka zatvorenikot e "opasen" bidej}i "opasnosta" e fokusna to~ka za donesuvaweto na odlukata. Pretpostavkata vo konceptot na 'opasnosta" e razbiraweto na storitelot i negovite porane{ni dela i vo veruvaweto deka tie mislewa 'opasni" imaat golema mo`nost da se vklu~at vo idno kriminalno odnesuvawe od poseriozna priroda. Istraùvaweto glavno utvrdi deka 'postojat jasni i uverlivi dokazi za nemo`nosta na psihijatrite ili bilo koj drug bezgre{no da ja predvidat "opasnosta". Vo op{irniot pregled na odnosnoto istraùvawe, be{e zaklu~eno deka precizno predviduvawe na 'opasnosta" ne e mo`no. 56. Istraùvawata napraveni vo SAD i vo drugite dràvi otkrija dokazi deka onie zatvorenici koi se proceneti kako "opasni" se na najniskoto skalilio me|u èstokite prestapnici posebno ubijcite. Taka iako predviduvaweto na 'opasnosta" vo praktikata e potrebno vo sekoja programa za procenka, te{ko e da se opravduva drèweto na zatvorenicite vo zatvor samo poradi predviduvaweto deka tie se "opasni". Ova e podràno so rezultatite na mnogu stru~waci deka dolgoro~no zatvorednite lica glavno ne pretstavuvaat golem problem na bezbednosta i kontroliraweto i deka tie pretstavuvaat mala zakana za zaednicata koga eventualno bi bile oslobodeni. Procedurata za procenuvawe mora da gi zeme predvid nesigurnosta i promenlivosta na razlikata od opasnost. 57. Nekoi empiriski istraùvawa pokaùvaat relativno nizok stepen na vra}awe na onie koi bile oslobodeni od doìvoten zatvor. Vo istraùvaweto napraveno od vkupniot broj na doìvotni osudenici oslobodeni od Obedinetoto Kralstvo me|u 1972 i 1987 godina, se zaklu~i deka golemo mnozinstvo na oslobodeni doìvotno osudeni lica ne bea povtorno osudeni za krivi~ni dela od bilo koj vid vo prvite nekolku godini po nivnoto osloboduvawe. Od 1.045 doìvotno osudeni lica koi se oslobodeni po 15 godi{en nadzor, 11 (1,0%) bea 466

sledstveno osudeni za ubistvo i 27 (2. 6%) bea osudeni za drugi seriozni krivi~ni dela kako {to se siluvawe, kra`bi, nasilni~ki razbojni{tva ili podmetnuvawe na poàr, {to }e re~e deka odnosot na vra}awe za izvr{eno krivi~no delo be{e 3,6%. Stapkata na recidivizmot vo Kanada se pokaà deka e na sli~no nivo. Kaznenata administracija mo`bi saka da pribere statisti~ki podatoci od ovoj vid za povtorno da se razgleda vistinskata stapka na recidivizam na onie koi {to bile oslobodeni od izdrùvawe na doìvoten zatvor.

C. Pritisoci od javnosta i politi~ki pritisoci 58. Procenkata na neopredeleno dolgoro~no zatvoreni lica ne se primenuva vo svetot nezavisno od pritisocite na javnosta i politi~kite pritisoci. Javnoto mislewe najdobro mo`e da se izmeri vo kontekstot na mediumskite izve{tai. Mediumite mo`e da imaat tendencija da gi Pogledni vo rezolucijata (76) 2 za odnesuvaweto so dolgoro~no osudenite lica usvoena od Komitetot na Ministrite na Sovetot na Evropa. "demoniziraat" opredeleni zatvorenici bilo kolektivno ili individualno {to rezultira so negativno javno mislewe. Ako politi~arite se tie koi {to se vo pozicija da istaknat deka odlukite za osloboduvawe na dolgoro~no osudenite lica {to se bazirani vrz osnova na standardizirani procesi koi go imaat javnoto mislewe za storitelite na krivi~ni dela i deka aktivno vklu~enite `rtvi i nivnite semejstva ovie odluki ke bidat pomalku otvoreni za neoprav-dana kritika.

6. Proceduri za osloboduvawe A. Procedura pred osloboduvawe 59. Vo procedurata pred osloboduvaweto se razgleduva zakonskoto i prakti~noto opravduvawe za osloboduvawe na zatvorenici, vklu~uvaj}i gi i doìvotno osudenite lica. Ovie proceduri se primenuvaat skoro vo site evropski dràvi. Iako tie glavno vklu~uvaat ~lenovi od sudstvoto, kone~nata odluka ja donesuva pretsedatelot na dràvata ili vladin minister. Ranoto osloboduvawe ili kako ~esto se narekuva uslovno osloboduvawe ili pomiluvawe, vo mnogu se razlikuva od dràva vo dràva. Vo nekoi dràvi zatvorenicite imaat pravo da se razgleduva nivnoto rano osloboduvawe, dodeka vo drugi dràvi ranoto osloboduvawe se smeta za posebna privilegija dadena od vladata. Procedurata za ranoto osloboduvawe moè da se inicira od kaznenite vlasti, na barawe od izvr{nite organi ili po pat na peticija ili molba od samite zatvorenici. 60. Postojnata procenka za uslovnoto osloboduvawe se razlikuva. Pregledite moàt da bidat napraveni nedelno ili godi{no; zatvorenikot moè no i ne mora da bide informiran za odlukite, izve{ta467

ite moàt da bidat podneseni vo pismena ili usmena forma; i osnovata za odbivawe retko mu se dava na osudenoto lice. 61. Se pojavuva edna zgolemena tendencija na zatvorenicite da im se dozvoli da bidat vklu~eni vo procesot na donesuvaweto na odlukata za nivnoto osloboduvawe. Iako na zatvorenicite ne im e dozvoleno da prisustvuvaat na soslu{uvawata li~no, niv moè da im se prezentira nivniot slu~aj od prestavnik ili vo pismena forma. Reprezentiraweto e osnovno pravo vo sudskite postapki i e va`no za fer procenki. Efikasna reprezentacija bara poznavawe na sÂ˘ {to e zapi{ano ili re~eno. 62. Zna~eweto na regularna, nepristrasna i opse`na ocenka za uslovno osloboduvawe na doìvotno zatvoreno lice be{e naglasuvana niz celava publikacija. Za da se vr{i ocenka spored opredeleni osnovni nasoki treba da se zeme predvid slednoto: (a) to~nata data za osloboduvawe treba da se opredeli {to e mo`no pobrzo, (b) vo procedurata za osloboduvawe treba da se vklu~at i licata osudeni na doìvoten zatvor, (c) procedurata za osloboduvawe treba da bide predmet na àlba vo slu~aj ako po osloboduvaweto postojano se odbiva. (d) izve{taite {to gi davaat zatvorskite vlasti treba da bidat vo pismena forma (usmenata prezentacija moè da posluì za li~na manipulacija).

Tretman po osloboduvawe 63. Procedurite pred i po osloboduvaweto moè da se sretnat pod terminot "ku}i na polovina pat". Ovie poluzatvorski institucii moè da igraat zna~ajna uloga vo poslednite etapi na reintegracija vo op{testvoto na licata osudeni na doìvoten zatvor. Tie dobivaat vo zna~ewe vo op{tite diskusii za procedurite na osloboduvawe. 64. Nikoja procedura na osloboduvawe ne moè da garantira deka oslobodeniot zatvorenik nema povtorno da izvr{i zlostor. Doìvotno osudenite zatvorenici {to se oslobodeni se ~esto predmet na uslovu-vawa i dozvoli. Bilo kakvo nepo~ituvawe na uslovite moè da rezultira so povtorno vra}awe vo zatvor. Slu`benicite {to vr{at nadzor nad uslovno oslobodenite zatvorenici spored toa igraat zna~ajna uloga vo po~etnata etapa na uslovno oslobodenite zatvorenici na doìvoten zatvor. Va`no e procedurite na vra}awe vo zatvor da se vr{at spored zakonot, poradi toa {to re{enie za vra}awe na lice vo zatvor najdirektno vlijae na negovata sloboda. Na lice soo~eno so opasnosta da bide vrateno vo zatvor treba da mu se dade mo`nost da go prezentira negoviot slu~aj. 65. Vremeto za koe zatvorenikot koj bil osuden na doìvoten zatvor e nadgleduvan po osloboduvaweto se razlikuva od zemja do zemja. 468

Statutarniot vremenski period deluva vo najgolemiot broj na zakonodavstva iako ponekoga{ vkladite go rezerviraat pravoto da gi vratat takvite lu|e vo bilo koe vreme vo ostanatiot del od nivniot ìvot za kr{ewe na uslovite. 66. Vremeto po osloboduvaweto ne treba da se gleda samo kako sredstvo na natamo{no nadgleduvawe na prestapnicite koi bile osudeni na doìvoten zatvor, tuku treba isto taka da im pruì pomo{ {to nudi adekvatna socijalna podr{ka na site porane{ni doìvotni zatvorenici. Ako oslobodenite doìvotni zatvorenici treba 'da po~nat odnovo", toga{ nivnite socijalni vreski i griàta potoa se od o~igledno zna~ewe. (Zna~eweto na socijalnite vrski i griàta potoa, se dadeni vo Pravilata 79-81 od Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite).

7. Zaklu~oci Posebnite problemi so koi se soo~uvaat doìvotno osudenite zatvorenici vlijaat ne samo na zatvorenicite tuku i na celokupniot sistem na korekcija. Od studiite moè da se zaklu~i deka zatvorenicite osudeni na doìvoten zatvor stradat od psihi~ki i socijalni problemi koi {to moè da predizvikaat desocijalizacija i zavisnost {to se {tetni po zdravjeto na zatvorenikot a spored toa i za celokupnoto op{testvo i dali i koga }e se odbie osloboduvawe. 68. Re{enie za mnogu od ovie problemi moè da se najde vo programite za specijalen tretman kade {to moè da bide vklu~eno fizi~koto vospituvawe, akademski studii, polo`bata vo zatvorskata industrija ili pogolemi kontakti so nadvore{niot svet. Ovie programi sluàt ne samo da gi motiviraat zatvorenicite no isto taka kako na~in da im se dozvoli da se soo~at so prethodnite i sega{nite problemi. U{te pove}e zatvorskiot personal pridonesuva so toa {to ima drugi sredstva za smetawe na razvojot na sekoj zatvorenik poedine~no. 69. Internacionalni instrumenti za zatvorawe i pravata na ~ovekot predlagaat li{uvaweto od sloboda da moè da bide opravdano samo ako se pridruèni so pregled na proceduri so ocenki {to se primenuvaat vo ramkite na op{to prifatenite sudski standardi. Neodreden doìvoten zatvor ne moè da se dozvoli da ja otvori vratata na samovolno zatvorawe. Pravi~ni, bez predrasudi programi za ocenuvawe nudat mo`na proverka na istoto. 70. Toa ne e samo od humaniterani pri~ini deka treba da se primenuvaat nesamovolni proceduri na ocenuvawe na programi za podgotovka na zatvotrenicite za eventualno osloboduvawe. Cenata na efektite od zatvaraweto e sekoga{ glavna grià na tvorcite na kaznenata politika. Da se zatvori lice na doìvoten zatvor bez mo`nost da bide osloboden ne samo {to gi ignorira dvete od celite na zatva469

raweto (rehabilitacijata i reintegracijata vo op{testvoto) no isto taka sozdava te`ok finansiski problem na onie {to pla}aat porez. 71. Vo pogled na pra{awata pokrenati vo ovaa publikacija slednite preliminarni gledi{ta mo`e da bidat predmet na nata-mo{na diskusija vo ramkite na nacionalnoto zakonodavstvo i praktika od sekoja zemja.

Op{ti razmisluvawa Moè da se razmisluva za slednoto: (a) Vospostavuvawe na kaznena politika {to: 1. garantira deka doìvoten zatvor se izrekuva samo koga navistina e potrebno da se za{titi op{testvoto i da garantira pravi~nost i vo dràvite kade smrtnata kazna e ukinata samo za prestapnici koi izvr{ile najte{ko krivi~no delo. 2. garantira deka doìvoten zatvor bez mo`nost za osloboduvawe ne se izrekuva na maloletnici pod 18 godi{na vozrast 3. garantira deka bilo koe lice osudeno na doìvoten zatvor ima pravo na àlba do povisok sud i da bara pomiluvawe ili promena na kaznata, 4. obezbedi mo`nosti za osloboduvawe od doìvoten zatvor spored nacionalnite zakoni i spored misleweto na `rtvite ili nivnite najbliski, da dade garancija deka specijalni bezbednosni merki se primenuvaat samo vo onie slu~ai kade se dràt samo navistina opasni zatvorenici. (b) da gi prezeme site potrebni ~ekori za da obezbedi podobro razbirawe na javnoto mislewe za posebnite uslovi i problemi na doìvotno osudenite lica i da sozdade op{testvena klima vo soglasnost so nivnoto odnesuvawe. (c) da usvoi i primeni pravila i propisi so koi {to se vospostavuvaat proceduri i programi za obu~uvawe i tretman na doìvotno osudenite lica koi se fokusiraat na procenkata i proceduri za donesuvawe na odluka koi }e se koristat vo odreduvaweto na nivnata podobnost za osloboduvawe. (d) da gi prezemat site potrebni pravni i administrativni merki so cel da promovira vistinski tretman i obu~uvawe za vreme na izdrùvaweto na doìvotnata kazna. (e) da garantira deka nacionalnite buxetski politiki se svrtuvaat kon problemot na neadekvatni na~ini za korektivna ocenka i procedura za donesuvawe na odluki.

470

Uslovi za obu~uvawe i tretman êkori {to treba da se prezemat: (a) da se obezbedi deka realnite uslovi na doìvotno osudenite lica se vo soglasnost so ~ove~koto dostoinstvo i se obezbedeni minimalnite zatvorski standardi za site zatvorenici vo soglasnost so Standardnite minimalni pravila za postapuvawe so zatvorenicite. (b) da ovozmoì procenka na li~nosta na sekoj zatvorenik i potrebite na sekoe doìvotno zatvoreno lice {to e mo`no poskoro po prifa}aweto po mislewe da vovede soodvetno izborno obu~uvawe i kurativni programi, (c) da usvoi proceduri za vospostavuvawe, primena i revidirawe na individualizirani programi za doìvotno osudenite lica so posebno naglasuvawe na slednoto: 1. obu~uvawe ili tretmanski programi {to gi imaat vo predvid promenite vo odnesuvaweto na li~nosta, Me|u li~nite odnosi i motivacijata {to se odnesuvaat na rabotnite i obrazovnite celi. 2. vospitno-stru~ni programi so cel da im ovozmoàt na doìvotno osudenite lica da gi zapoznat ili oìveat svoite mo`-nosti. (d) da dadat mo`nosti za rabota so nagraduvawe, u~ewe i religiozni, kulturni, sportski i drugi slobodni aktivnosti, da se iskoristat vo soglasnost so individualnata tretmanska potreba na sekoe doìvotno osudeno lice, (e) da go pottiknat ~uvstvoto za odgovornost kaj doìvotno osudenoto lice so negovoto poaktivno u~estvo vo site aspekti na zatvorskiot ìvot. (f) da im dadat na doìvotno osudenite lica mo`nosti za komunikacija i vrski so op{testvoto nadvor od zatvorot i posebno da im dozvolat da primaat ~esti poseti od nivnite rodnini i drugi lica {to }e gi razvijat najdobrite interesi kaj zatvorenicite i nivnite semejstva, agencii za pomo{, socijalni rabotnici i dobrovolci koi }e mu pomagaat na personalot vo odrùvaweto i razvivaweto na ovie merki, (g) da gi zajaknat kontaktite so op{testvoto nadvor od zatvorot so sozdavawe na uslovi vo koi }e moàt da zemat u~estvo i doìvotno zatvorenite lica vo obrazovni programi i rabota nadvor od kaznenata institucija, moè da se dobijat periodi na otsustvo zaradi medicinski, obrazovni, semejni i op{testveni pri~ini i moàt da zemat u~estvo vo aktivnosti nadvor kako integralen del na nivnata obuka i tretmanska programa, pod nadzor kade {to e potrebno.

Personal Soodvetnoto rasporeduvawe na personalot mo`e da se pottikne: (a) so razvivawe i iskoristuvawe na sistemot na komunikacija i ve{tina na vodewe na sistemot na {to go pottiknuva pozitivniot odnos me|u zatvorskiot personal i do`ivotno osudenite lica taka {to 471

}e se podobruvaat mo`nostite za efikasno obu~uvawe i tretmanski programi (b) da ovozmoì obu~uvawe na zatvorskiot personal za problemi na doìvotno osudeni lica, (c) da garantira deka pravniot personal i ve{tacite kako i drugi medicinski ili psihijatriski personal koj e vklu~en i site drugi zainteresirani lica imaat udel vo sovetuvaweto i obu~uvaweto na doìvotno osudenite lica.

Procedura na pravewe na pregledi Procedurata na revidirawe moè da se zajaknuva so merki: (a) da vospostavi i odrùva postojano izvestuvawe i procedura za vr{ewe pregledi za pravilno ocenuvawe na napreduvaweto vo obu~uvaweto i tretmanskite programi i odnesuvaweto na doìvotno osudenite lica so posebno naglasuvawe na slednoto: 1. postojana procenka na podobnosta i napreduvaweto vo site obu~uvawa i tretmanskite programi, imajki ja vo vid zaedni~kata odgovornost na zatvorskata administracija i na doìvotno osudenite lica za ovie programi, 2. postojana procenka na odnesuvaweto i napreduvaweto na doìvotno osudenite lica napraveni od ~lenovite na personalot koj imaat postojani kontakti so niv, 3. periodi~ni izve{tai za sekoe doìvotno osudeno lice {to se fokusira vo menuvaweto na odnesuvaweto i stavovite na zatvorenicite prethodno i za nivniot potencijal za osloboduvawe, 4. mo`nosta da se promeni odlukata od neopredeleno vo opredeleno vreme po izminat minimalen opredelen period. (b) da se osniva telo koe }e pravi pregledi na napredokot na sekoe doìvotno osudeno lice vo opredeleni vremenski intervali i, ako e mo`no, }e prepora~a ili }e dozvoli osloboduvawe ili }e dade pomiluvawe. (c) se garantira deka po predmetot za serioznata priroda na krivi~noto delo i odnesuvaweto na zatvorenikot, doìvotno osudeno lice se vodi evidencija i kade {to toa soodvetstvuva treba da se opredeli krajnata data na osloboduvaweto ili uslovno osloboduvawe {to e mo`no pobrzo. Razmisluvaweto samo za generalnata prevencija ne treba da go opravda odbivaweto na osloboduvawe. (d) da garantira zadolìtelno pretstavuvawe na mislewata, ~uvstvata i griìte na `rtvite ili nivnite semejstva za procedurata na procenka, (e) da gi pottiknat doìvotno osudenite lica {to e mo`no pobrzo da zemat u~estvo vo procesot na procenuvawe, 1. so nivno informirawe za sodrìnata na programite i celite na procenkata, a so cel na zatvorenicite da im se dade mo`nost da pridonesuvaat kon niv, 472

2. so nivno izvestuvawe za pri~inite za site odluki i preporaki {to se odnesuvaat na procenkata na nivnoto odnesuvawe i mo`nostite za osloboduvawe, 3. so vospostavuvawe na soodvetni proceduri {to }e im ovozmoàt pravo na àlba na takvata odluka i preporaki do kompetentnite sudski ili drugi vlasti i vo site slu~ai koga vo interes na pravdata se bara taka, so pruàwe na efikasna pravna pomo{ na nivno barawe, bez niven nadomestok, ako tie ne poseduvaat dovolno sredstva da platat za takvata usluga.

Osloboduvawe na zatvorenici Moè da se razmisli za slednoto: (a) podgotvuvawe i izvr{uvawe na programi za porano osloboduvawe za sekoe doìvotno osudeno lice komu vremeto za osloboduvawe mu se dobliùva so naglasuvawe na reintegracija vo op{testvoto, so poseben osvrt na negovoto semejstvo, op{testvena sredina i vrabotuvaweto, (b) ovozmoùvawe pomo{ po osloboduvaweto so naglasuvawe na posebnata socijalna podr{ka za site porane{ni doìvotno osudeni lica ako se pojavi takva potreba, so cel da im go olesnat vra}aweto vo normalen ìvot. Ova moè da se postigne so namaluvawe na policiskata i sudskata kontrola nad uslovno oslobodenito zatvorenik.

Istraùvawe (a) Posledicite od osloboduvaweto na doìvotno osudenite lica vrz javnosta, nivnite `rtvi i, vo slu~aj na smrt ili postojan invaliditet na `rtvata ili nekoj ~len na semejstvoto na `rtvata, (b) Posebno naglasuvawe na toa so koe se soo~ile doìvotno osudenite lica i efektite od takvata presuda vrz nivnaat li~nost i psiholo{ki razvoj, (c) Efekti od tretmanot i programite za obu~uvawe, programite za porano osloboduvawe i po osloboduvawe, poslobodni uslovi i rano ili uslovno osloboduvawe vo natamo{niot ìvot na doìvotno osudenoto lice, (d) Empirika osnova na kaznenata cel {to sluì kako legitimacija na doìvotniot zatvor, (e) Doìvoten zatvor i negovoto vlijanie vrz ~ovekovite prava garantirani so ustavi i nadle`nosti na ustavnite sudovi.

473