Dejan Sulejmanov - Rechnik na odomakeni stranski poimi i izrazi (p.420) by ZoranSulejmanov

Doc. d-r DEJAN SULEJMANOV RE^NIK NA ODOMA]ENI STRANSKI ZBOROVI I IZRAZI

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 811.163.3'373.45(038) 821-84 СУЛЕЈМАНОВ, Дејан Речник на одомаќени странски зборови и изрази / Дејан Сулејманов. - Куманово : Флексограф, 2013. - 420 стр. ; 24 см Избрани мисли на големи луѓе: стр. 391-[408] Содржи и: И некои мои скромни мисли / Дејан Сулејманов ISBN 978-608-65427-3-3 а) Македонски јазик - Туѓи зборови - Речници COBISS.MK-ID 94092554

DEJAN SULEJMANOV

RE^NIK NA ODOMA]ENI STRANSKI ZBOROVI I IZRAZI

SODR@INA 1. Za zborovite ............................................................................................. 7 2. Kratenki.................................................................................................... 9 3. Re~nik ...................................................................................................... 11 4. Izbrani misli na golemi luge .......................................................... 391 5. I nekolku moi skromni misli .......................................................... 409

ZA ZBOROVITE Svesta na opredelen ~ovek e samo specifi~na to~ka na gledi{te. To~ka od koja percepira, rasuduva i donesuva odluki vrz osnova na svoite alatki i kalapot od koi{to e napravena. Koga zboruvame za ~ovek kako svesno bitie se odnesuva na negovite sposobnosti za rezonirawe (logika) i drugite kvaliteti koi gi imal kako vrodeni (hemija), no na krajot na denot na ka{ata od dvete, odnosno na svesta. Kaj ~ovek ne treba da ima svesnost vo ovaa smisla na zborot, bidej}i nema ni{to posebno vo konkretnata to~ka na gledi{te {to ja pravi special or Important, in any particular way but the fact deka se raboti za to~na poedine~na to~ka (svest). Tuka sakam da napravam mala digresija vo vrska so ubavoto. To~no e deka ~ovek moè da smeta deka opredelena to~ka e ubava, no toa e isto taka subjektivno gledi{te, a nekoi lu|e odbiraat celiot svoj ìvot da go pominat vo nao|awe i uìvawe vo ubavoto, odnosno vo ona koe odgovara na nivnite pogledi, vo nasoka na nivno nadopolnuvawe. Zatoa koga upotrebuvame zborovi treba da bideme vnimatelni da ne im davame emotivna konotacija pa taka zborovite moème da gi podelime na zborovi so i bez emotivna konotacija. Lo{o - so Prirodno - fakt (neutralno) - bez emotivna konotacija. Dobro, ok - bez politi~ka konotacija. Odli~no - so politi~ka konotacija. Za vkusovi: Dobro - bez sudewe Lo{o - so sudewe Odli~no - so sudewe Se zabeleùva deka nema zbor za dobro, odnosno za neutralno (prirodno), bidej}i op{testvoto nalaga da dademe mislewe. - Platonizam i idealniot zajak. Ne e va`no na{to mislewe, ona {to e va`no se faktite. Na{eto mislewe e va`no samo ako na drug mu e va`no, i toa e va`no samo za onoj komu mu e va`no, za site drugi e neva`no, i ne treba da smetame deka e va`no. Avtorot, 2007

KRATENKI {tamp. ~it. alb. argo. amer. an. anat. ant. ar. arh. arhe. arhit. astr. astr. bank. biol. bot. buk. dipl. dr. ekon. est. et. etim. etn. euf. evr. farm. fil. fiz. fizi. franc. geod. geog. geol. geom. germ gr~. gram. hebr. hem. hol.

{tamparski ~itaj albanski `argon amerikanski angliski anatomija antropologija arapski arhai~no arheologija arhitektura astrolo{ki astronomija bankarstvo biologija botanika bukvalno diplomatski drugo ekonomija estetika etika etimolo{ki etnografija eufemizam evrejski farmakologija filozofija fizika fiziologija francuski geodezija geografija geologija geometrija germanski gr~ki gramatika hebrejski hemija holandski

ind. ist. it. jap. kelt. kin. krat. lat. log. mat. med. meteo metod. mit. muz. nov. numiz. okul. pers. pog. pol. prav. prenos. smisla prim. psih. port. rel. rus. sanskr. soc. spor. sport. sprot. trg. tur. ung. v. voj. zool. trg.

indiski istorija italijansli japonski keltski kineski kratenka latinski logika matematika medicina meteorologija metodologija mitologija muzika novinarstvo nuzmizmatika okultizam persiski pogrdno politika pravni~ki prenosna na primer psihologija portugalski religija ruski sanskript sociologija sporedi sport. sprotivno trgovski turski ungarski vidi vojni~ki zoologija trgovija

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @

RE^NIK A a ba franc. dolu! uaa! a capella it. peewe bez sledewe od instrumenti. a conto it. na smetka. a dato, de dato lat. od denes, od ovoj datum. a discretion fran. po volja, spored sopstveno nao|awe, na milost i nemilost. a fructibus arborem aestuma lat. drvoto se ceni spored plodovite. a iustitia (quasi a quodem fonte) omne iura emanent (Ulpianus) lat. od pravednosta (kako od nekoj izor) proizleguvaat site prava). a kapela (it. a cappella) horsko peewe bez instrumentalna pridru`ba. a la franc. na na~in. prim. a la turka - na turski na~in. a la kart fran. sloboden izbor na jadewa. a limine lat. vedna{, bez dvoumewe, re{itelno, odlu~no (da se stori ne{to). a novo, de novo lat. povtorno. a posteriori lat. vrz baza na iskustvo, sprot. a priori. a prima vista it. "na prv pogled." 1. muz. peewe ili svirewe bez prethodna podgotovka i poznavawe na kompozicijata, 2. trg. da se plati vedna{ po viduvawe na smetkata. a priori lat. 1. fil. odnapred, ne{to {to ne se temeli vrz iskustvo, nezavisno od iskustvoto, 2. odnapred (soglasuvawe, potvrduvawe, negirawe), sprot. a posteriori. a propo franc. vo pogled na toa, samo {to mi padna na um, {to se odnesuva do..., toa {to sakav da go kaàm. a verbis ad verbera lat. (preo|awe) "od zborovi na }otek." a vista it. po viduvawe, ~ekovi i menici koi se naplativi po viduvawe. a. Chr. n. lat. - "ante Christum natum" - pred Hristosovoto ra|awe. a`daja pers. zmej. aùren franc. to~en, na vreme, koj blagovremeno izvr{uva nekoja dejnost. aùriranje franc. vnesuvawe na site potrebni podatoci vo odredena presmetka. aùrnost franc. to~nost, urednost. a{ik 1. ar. qubovnik, 2. astragal. a{ikuvanje ar. razmenuvawe qubovni pogledi, qubakawe. 11

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ab abruprto lat. bez podgotovka. ab alio expectes, allteri quod feceris (Publius Syrus) lat. o~ekuvaj go od drug ona {to ti na drug bi mu go storil. ab antiquo lat. od staro vreme. ab assuetis non fit passio lat. ~ovekot ne se vozbuduva od toa {to se slu~uva ~esto. ab equis, ad asinos lat. (pa|awe) "od kow na magare." ab eterno lat. od sekoga{, od vek i vekova. ab hink lat. od toga{, od toa vreme. ab hodierno lat. od denes, od dene{en den pa vo idnina. ab imo pactore lat. od dnoto gradi. ab incuavilis lat. od ranoto detstvo. ab initio lat. od po~etokot. ab irato lat. (storeno) vo gnev, vo lutina. ab lat. od, prefiks vo sloènki koj na zborovite im dava negativno zna~ewe. prim. abdikacija - odrekuvawe. ab orde ad aurem (lat. od usta vo uvo) strogo doverlivo. ab origine lat. izvorno, od po~etok. ab ovo lat. "od jajce" 1. od po~etokot, od iskonsko vreme, 2. iscrpno. abaùr (fran. abat-jour) za{titnik, prekrivka na no}na lamba. abad pers. grad. prim. Islamabad. abakus gr~. 1. smetalka kaj starite Egipjani, Grci i Rimjani, 2. arhit. ~etvrtasta plo~a koja go pokriva vrvot na stolbovite kaj gr~kite gradbi od dorski stil. abanacija lat. prav. kazna progonstvo od zemata na edna godina vo stariot Rim. abandon franc. prav. 1. otstapuvawe, napu{tawe, otkaùvawe, na osiguritelnoto dru{tvo na stokata o{tetena pri prevoz, so toa {to osiguritelnoto dru{tvo mu ja ispla}a na osigurenikot sumata na koja stokata bila osigurana, 2. otkaùvawe (od nekoe pravo). abaton gr~. del vo crkva ili hram vo koj ne smeat da pristapat obi~ni vernici i nevernici. spored. aditon. abazija gr~. nervno rastrojstvo pri koe e popre~ena mo`nosta na dvièwe (odewe). abderi~anec prenos. glup ~ovek, od Abdera grad vo stara Grcija ~ii ìteli bile smetani za osobeno ograni~eni, glupi lu|e. abderitizam ograni~enost, glupost. abdes pers. ritualno miewe pred molitva kaj muslimanite. abdiciranje lat. 1. otkaùvawe od nekoe zvawe, polo`ba ili po~est, osobeno od prestol, 2. otkaùvawe od nekoe pravo ili uveruvawe. abdomen lat. stomak. abdukacija lat. odveduvawe, odvlekuvawe, otstranuvawe. aberacija lat. 1. biol. otstapuvawe od telesnata gradba, bojata ili goleminata na nekoi ìvotinski rodovi (otstapuvawe od tipi~niot

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ oblik), 2. prividna promena na polo`bata na nekoe nebesno telo poradi dvièweto na Zemjata, 3. prav. zabluda, odstapuvawe od vistinata, aberatio elenchi lat. gre{ki na otstapuvawe. aberatio ictus lat. prav. proma{en udar, krivi~nopraven poim koga storitelot namesto umislenoto delo, poradi vlijanieto na nadvore{ni okolnosti stori nekoe drugo delo (prim. A puka vo B, no kur{umot se odbiva od nekoj predmet i go pogoduva liceto V). abi in malem rem lat. odi po |avolite. abioenergija gr~. nedostig na ishrana. abiogeneza gr~. sfa}awe deka ìvotot nastanal od neìvo bitie. abioza gr~. nesposobnost za ìvot. abisal gr~. bezdna, najgolema morska dlabo~ina (okolu 1200 m.). abisalno gr~. ne{to {to mu pripa|a na dlabo~inite na moreto. abiturijent lat. sredno{kolec koj poloìl matura. abjudikacija lat. sudsko osporuvawe, odrekuvawe, ne priznavawe, nedosuduvawe. abjuracija lat. negirawe, odre~uvawe pod zakletva. ablacija lat. odnesuvawe, otstranuvawe, odzemawe, soblekuvawe, odvojuvawe. 2. med. otse~uvawe na zabolen del od teloto. ablaktacija lat. odvojuvawe na dete od doewe. ablata (lat. ablatus) odzemeni ili ukradeni stvari. ablefarija gr~. nemawe na o~ni kapaci. ablegacija (lat. ablegatio) progonstvo na edna godina. ablepsia lat. zaspepenost, duhovno slepilo, nepromislenost. ablutomania lat. bolen nagon za postojano perewe i kapewe. abnegacija lat. negirawe, odre~uvawe, odbivawe. abnormalnost lat. nepravilnost, neprirodnost, neispravnost, iskol~enost, neobi~nost, nastranost, nezdravost, nenormalnost. abolicija lat. 1. poni{tuvawe, ukinuvawe (prim. na zakon koj predviduva smrtna kazna). 2. akt na milost na najvisokite organi na dràvnata vlast so koj pred pravosilnosta na presudata se dava osloboduvawe od krivi~no gonewe za nekoi storiteli ili za nekoi vidovi krivi~ni dela. abolicionizam lat. 1. op{testveno politi~ko dvièwe za ukinuvawe na ropstvoto vo SAD. 2. op{testveno dvièwe za ukinuvawe na koj i da e zakon. abominacija lat. gnasnost, uàsnost, sramno delo. abominalen lat. uàsen, odvraten, omrazen, gaden, sramen. abondaà franc. 1. sudar na dva broda, 2. napad na neprijatelski brod. abonent fran. pretplatnik. abonos gr~. vid na drvo koe raste vo tropskite predeli na Azija i Afrika, poznato po svojata cvrstina i crna boja. aboridzini lat. starosedelci, domorodci. aborter lat. toj koj vr{i abortacija vrz ènsko lice.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ abortus, abortacija lat. pometnuvawe, predvremeno prekinuvawe na bremenosta, predvremeno pora|awe. abrakadabra srednovekoven zbor koj sluèl kako formula pri vol{ebni{tva. abrazia lat. 1. geol. razurnuvawe na breg pod dejstvo na morski ili ezerski branovi, 2. med. otstranuvawe na zaboleno tkivo so struèwe, 3. med. razoruvawe na povr{inata na koskite. abrazivi lat. materii so golema cvrstina koi sluàt kako sredstva za brusewe, polirawe, ~istewe na tvrdi povr{ini, prim. dijamant. abregacija lat. isklu~uvawe. abreviacija lat. kratenka, skratuvawe na oddelni zborovi ili na kniga. abreviatura lat. muz. kratenka vo notnoto pi{uvawe. abrogacija lat. zamenuvawe (ukinuvawe, poni{tuvawe) na nekoj zakonski propis so nov propis koj sodrì izre~no otpovikuvawe na prethodniot propis. v. derogacija. abrogiranje lat. ukinuvawe na zakon. v. rogiranje, derogiranje, subrogiranje, obrogiranje. absens lat. otsuten. abu ar. prefiks za tatko, dedo, prededo. prim. Abu-Bakr. abulija gr~. psih. bezvolnost, otsustvo na volja. abundarnacija lat. obilnost, bogatstvo, preteranost. abusus lat. zloupotreba, prekumerna upotreba (prim. na alkohol, na opojni drogi), protivpravnost. abusus non tollit usum lat. zloupotrebata ne ja ukinuva upotrebata. abuzivno lat. zasnovano vrz izmama, vrz zloupotreba, potivzakonito, protivpravno. accedo nemini lat. ne se soglasuvam so nikogo. accipere quam facere praestat iniuriam (Cicero) lat. podobro e da se pretrpi nepravda odo{to da mu se nanese na drug. acetilen lat. plin bez boja i miris. acetum lat. ocet. acianodlepsija gr~. slepost za sina boja. acid lat. kiselina. acquit (~it. aki) fran. namiren, isplaten (dolg). acta est fabula lat. igrata e zavr{ena, pretstavata e zavr{ena, se e gotovo. acti labores iucundi lat. dovr{enite raboti se slatki. actum agrere lat. rabotewe ne{to {to ve}e e sraboteno, prenos. tepawe prazna slama. actus dei nemini facit iniuriam lat. bo`joto delo (vi{ata sila) nikomu ne mu pravi nepravda). ad absurdum lat. dokaùvawe koe poa|a od ne{to {to e besmisleno. ad acta lat. "me|u spisite," da se stavi ad acta - predmetot se smeta zav{en, da se stavi vo zaborav. 14

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ad augusta per angusta lat. preku tegobi do vozvi{uvawe. ad bene placitum lat. po èlba, kako vi se dopa|a. ad calendas graecas (lat. "do gr~kite kalendari" koi nikoga{ ne postoele) prenos. koga vrbata }e rodi grozje, t.e. nikoga{. ad captandam benevolentiam lat. da se zdobie ne~ija naklonetost. ad circulandum lat. {to treba da odi od raka na raka. ad corpus lat. "da se kupi," vo celost. ad decretum lat. po naredba, po nalog. ad deliberandum lat. na razmisluvawe. ad depositum lat. na ~uvawe. v. deponiranje. ad diem dictum lat. do odreden den. ad dies vitae lat. doìvotno. ad egzemplum (lat. ad exemplum) na primer. ad ekstremum (lat.ad extremum) na kraj, kone~no. ad exemplum lat. na primer, kako primer. ad extrema lat. do krajni granici. ad gloriam lat. vo slava, za slava. ad gustum lat. spored vkus, po volja. ad hoc lat. tokmu zatoa, samo za taa prilika, tokmu za taa cel, samo za taa cel, samo za toj slu~aj. ad hominem lat. razbirlivo, ne{to {to mu soodvetstvuva na ~ove~koto sfa}awe. ad honorem lat. vo ~est, zaradi ~est. ad infinitum lat. vo beskone~nost, vo beskraj, bez prestanok. ad interim lat. privremeno, vo me|uvreme. ad libitum lat. po volja, slobodno, kako koj saka. ad litteram lat. od zbor do zbor, bukvalno, doslovno. ad maiorem Dei gloriam lat. "na pogolema slava na boga" - geslo na ezuitite. ad mandatum lat. po nalog, po zapoved. ad manus proprias lat. na sopstveni race. ad mit. 1. podzemen svet, 2. bog na podzemniot svet. ad multos annos lat. za mnogu godini. ad notam lat. (da se primi ne{to) na znaewe, da se zapomni, da se zabeleì. ad oculos lat. "pred o~i" da se pokaè ne{to jasno, o~igledno da se izloì. ad paenitendum properat cito qui iudicat lat. koj brzo sudi brzo se kae. ad perpetuam memoriam lat. za ve~no se}avawe. ad publicandum lat. zaradi objavuvawe. ad ratificandum lat. za potvrduvawe. ad referendum lat. na izjasnuvawe, na mislewe. ad rem (lat. da se prejde) na predmetot, {to se odnesuva do predmetot (za koj se zboruva). ad spektatores lat. obra}awe kon publikata od strana na glumecot. 15

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ad ultra lat. do kraj, do karajni granici. ad usum lat. za upotreba, ad usum internum - za vnatre{na upotreba. ad valorem lat. spored vrednosta. ad verbum lat. bukvalno, doslovno. ad vitam aeternam lat. ve~no, do ve~en ìvot. ad vocem lat. kaj toj zbor, mi pa|a na um. adad rel. vavilonsko-asirski bog na vetrovite i grmotevicite. adadzo (adagio) it. muz. lesno tempo, mirno, mnogu sporo, lagano, ne`no. adaktilija gr~. vrodeno otsustvo na site prsti na raka ili noga. adam (hebr. adamah) prviot ~ovek napraven od bog koj ìvel 930 godini. Imal tri sina: Kain, Aveq i Sit. adamiti rel. hristijanska sekta ~ii pripadnici verskite obredi zadolìtelno |i vr{at goli. adaptacija lat. prilagoduvawe, prenamenuvawe, preureduvawe. adekvaten lat. ednakov, ist, soodveten, koj celosno soodvetstvuva na ne{to, prikladen. adenda (lat. addenda) prilog, dodatok. adenitis med. zapalewe na limfnite `lezdi. adenom lat. tumor na nekoe `lezdeno tkivo. adenotomija gr~. otstranuvawe na tretiot krajnik so otse~uvawe. adentis gr~. zarazno vospalenie na `lezdite. aderacija lat. pretvorawe na odredena vrednost vo pari. adet ar. obi~aj, obi~ajno pravo. adherenten lat. prilepen, pridodaden, prirasten. adhezija lat. privle~nost, privlekuvawe 1. fiz. me|usebno privlekuvawe na dve tela koi telesno se dopiraat, 2. med. srasnuvawe, prirasnuvawe, 3. prav. priklu~uvawe, dopolnitelno pristapuvawe (na nekoja dràva kon nekoj dogovor). adiafora gr~. spored stoi~kata filozfija ne{to eti~ki indiferentno, ni dobro ni lo{o. adicija lat. sobirawe, dodavawe, umnoùvawe. adiciranje lat. dosuduvawe, odobruvawe, dodeluvawe. adijarea gr~. nevr{ewe nu`da. adikia, a-dikia gr~. nepravednost, nepravda aditivi hem. supstancii koi vo mali koli~ini se dodavaat vo razni proizvodi za da se so~uvat ili podobrat nivnite osobini. aditon gr~. toa {to e nepristapno, najsvetol del od hramot vo koj moè da pristapi samo sve{tenik. adjudikacija (lat. adiudicatio) prav. na~in na steknuvawe na spostvenost i drugi stvarni prava vrz osnova na sudska presuda. adjuracija lat. prav. polagawe zakletva, odrekuvawe pod zakletva. adjutor lat. pomo{nik. adjuvans lat. pomo{no sredstvo, sporeden lek so poslabo dejstvo. adlatus lat. pomo{nik, sovetnik. 16

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ administracija lat. uprava. admiral najvisok oficirski ~in vo voena mornarica. admisija (lat. admisio) priem, dozvola, dopu{tawe. admonicija (lat. admonere) opomena, sovet, ukor poradi nezavr{eni dol`nosti. admonitiven (lat. admonitivus) koj opomenuva, ukoruva, opomenuva~}i. adnotacija lat. da se zabeleì. adnotiranje lat. zapi{uvawe, zabeleùvawe, zemawe na znaewe. adolescencija lat. mlade{ki period na tranzicija od detinstvo vo zrelost. adonis mit. ubav pastir vo kogo se zaqubile boìcite Afrodita i Persefona, prenos. ubavo mom~e. adopcija lat. posvojuvawe. adopcionizam lat. religiozno u~ewe spored koe Isus Hristos e roden kako ~ove~ko su{testvo koe po kr{tevaweto od strana na Jovan, gospod go usvoil (adopriral) kako sveti sin. adoracija (lat. adoratio) oboùvawe, golemo po~ituvawe. adradit poluskapocen kamen. adrenalin gr~. materija koja ja la~i nadbubre`nata `lezda, hormon na nadbubre`nata `lezda. adresa franc. mesto na ìveewe ili prestojuvawe. adresant franc. ispra}a~, lice koe pra}a pismo ili pratka. adresar franc. kniga so adresi. adresat franc. prima~, lice koe prima pismo ili pratka. adrijatik jadransko more. adrogacija lat. usvojuvawe, posinuvawe na polnoletno lice. adroginija gr~. postoewe na ènski polov organ kaj ma`. adskripor lat. sopotpisnik adstinkcija (lat. adstrinctio) stegnuvawe, sobirawe, zatvorawe prim. na povr{inska povreda (rana). adstipulacija lat. beuslovna, celosna soglasnost. aduktor (lat. adductor) muskul koj privlekuva. adult (lat. adultus) vozrasen, zrel ~ovek, sekoe vozrasno su{testvo. adulter lat. prequbnik. adultera lat. prequbnica. adulteracija lat. falsifikuvawe, osobeno na pari. adulterija (lat. adulterium) brakolomstvo, prequba, bra~no neverstvo. adultrerium lat. brakolomstvo. adulturizam lat. tendencija na deca da se prikaùvaat povozrasni odo{to vistinski se. adumbracija lat. nacrt, skica. adurens lat. sredstvo za palewe ili nagrizuvawe. adut franc. najsilna boja vo igra so karti. advent lat. doa|awe, kaj katolicite vreme od ~etiri nedeli pred boì}. 17

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ adventisti (lat. adventus - doa|awe) religiozna grupa koja svoeto u~ewe celosno go zasnova isklu~ivo vrz svetoto pismo, veruvaweto vo zadgrobniot ìvot po vtoroto brzo doa|awe na Isus i po~ituvawe na sabotata (ottamu se narekuvaat i sabotari). adverb (lat. adverbium) prilog. adversa magnos probant lat. nevoljata gi pokaùva golemite umovi. adverzativen lat. sprotiven. advokat lat. branitel. adzamija tur. stranec, mlad i neiskusen, po~etnik. adzija (tur. hadzija) hodo~esnih, verik koj ja posetil Meka (kaj muslimanite) ili Erusalim (kaj Evreite). adzilak edna od pette dol`nosti (stolbovi) na islamot - odewe vo Meka na molitva barem edna{ vo ìvotot. adzio it. vi{ok na tekovnata vredost nad nominalnata kaj pari, devizi i zlato. aequalis lat. ednakov, ramen. aequalitas lat. ednakvost, ramnost aequam memento rebus in ardius servare mentam lat. potseti se vo nevolja da ja so~uva{ ramnodu{nosta (Horacie). aequat omnia cinis, imperas nascimur, pares morimur (Seneka) lat. pepelta (smrta gi izedna~uva site, se ra|ame neednakvi, umirame ednakvi. aequior est dispositio legis quam hominis lat. pravedna e odlukata na zakonot odo{to na ~ovekot; lu|eto pobrgu }e mu se pokoruvaat na odlukata na zakonot, odo{to na voljata na poedinecot. aequitas agit in personam lat. pravednosta e individualizirana ({to e pravednost odreduvaat okolnostite na sekoj konkreten slu~aj). aequitas enim lucet per se (Cicero) lat. pravednosta sveti sama po sebe. aequitas est correctio legis generaliter, latae qua parte deficit lat. pravednosta e dopolnuvawe na zakonot donesen kako op{to pravilo, me|utoa necelosen vo nekoi delovi. aequitas est perfecta quaedam ratio, quae ius scriptum interpretatur et emendat; nulla scriptura comprehensa, sed solum in vera ratione consistens lat. pravednosta e nekoj vid zdrav razum koj go tolkuva i korigira pi{anoto pravo; taa nikade ne e pismeno utvrdena, tuku se sostoi od trezveno rasuduvawe. aequitas est quasi aequallitas lat. pravednosta e kako ednakvost; pravednosta e isto {to i ednakvost. aequitas est, quae de iure multum remittit lat. pravednosta mnogu ja ublaùva krutosta na zakonot. aequitas lat. pravi~nost, ~uvstvo na pravednost, pravi~nost so koja sudot ima pravo da se rakovodi koga zakonot direktno go upatuva na toa ili pri tolkuvawe na zakonot vo otstranuvawe na pravni praznini. aequitas non facit ius, sed iuris auxiliatur lat. pravednosta ne go sozdava pravoto, tuku go dopolnuva. 18

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ aequitas numquam contravenit legis lat. pravednosta nikoga{ ne mu se sprotivstavuva na zakonot. aequitas praefertur rigori lat. pravednosta e podobra od strogosta. aequitas sequitur legem lat. pravednosta go sledi zakonot; pravednosta mu e podredena na zakonot. aequitor est dispositio legis quam hominist lat. pravednosta e pred sĂŽ odluka na zakonot, a ne na ~ovekot; lu|eto pobrgu }e mu se pokorat na odlukata na zakonot, odo{to na voljata na poedinecot. aequm et bonum est lex legum lat. pravednosta i ~esnosta se najvisok zakon, buk. soodvetnoto i dobroto se zakon nad zakonite. aequo animo lat. ramodu{no, mirno, spokojno. aequum est, ut cuius participavit lucrum, participet et damnum lat. pravedno e onoj koj u~estvuval vo dobivkata da u~estvuva i vo {tetata. aequum et bonum lat. pravi~no, nepristrasno, pravedno i dobro. aequus lat. ednakov, ramen, prav, praveden. aero futuri, a.f. lat. idnata godina. aerobik ang. gimnasti~ka ve`ba. aerobiont gr~. organizam komu mu e potreben kislorod za da moè da ìvee. aerofobija gr~. strav od letawe. aerofor gr~. sprava za di{ewe vo prostorija so zagaden vozduh i pod voda. aeronaut gr~. avijati~ar. aeroplan gr~. avion. aerostatika gr~. nauka za ramnoteà na gasovite. aerskop gr~. sprava za merewe na koli~inata na pra{ina vo vozduhot. afagija med. nemo`nost za goltawe na hrana. afazija gr~. te{kotija na se}avawe i prepoznavawe na zborovi, govoren nedostatok predizvikan poradi o{testuvawe na mozokot. afekcija lat. 1. vozbudenost, 2. naklonetost. afekt lat. intenzivna emocionalna sostojba pri koja popu{ta mo`nosta za kontrola na voljata. afektiven lat. vozbuden, ~uvstvitelen. afektivna vrednost gr~. vrednost koja nekoj predmet ili lice ja ima samo za onoj koj e vquben vo niv. afel gr~. najgolema odale~enost na edna planeta od sonceto, v. perihel. afera (franc. affaire) 1. nezgoden nastan, sudir, spor, 2. prav. predmet na rasprava pred sud. aferim tur. bravo! taka e! taka treba! affirmanti occumbit probario lat. toj koj ne{to tvrdi mora i da dokaè. afgan pari~na edinica na Avganistan. afi{a franc. oglas, plakat. aficiranje lat. 1. vozbuduvawe, nadraznuvawe, 2. napa|awe, pogoduvawe, povreduvawe, pravewe bolen, nepovolno {tetno deluvawe.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ afiliacija lat. primawe vo nekoj red ili zdruènie. trg. sporedno preprijatie pripoeno kon glavnoto. afiliranje lat. pripojuvawe. afinitet lat. 1. srodnost, 2. hem. sila so koja se spojuvaat razni hemiski elementi, 3. me|usebna privle~nost. afion ar. surov opium. afirmacija lat. potvrduvawe, priznavawe, uvaùvawe. sprot. negacija. afirmativen lat. potvrden. afoni~nost gr~. bezglasnost, zaripnatost. aforizam gr~. kratka mudra izreka, re~enica polna so smisla. afrikander belec roden vo Ju`na Afrika. afrodita mit. boìca na ubavinata i qubovta kaj Grcite, v. Venera. afrodizija gr~. prekumerno razvierna potreba za seks. afrodizjak sredstvo za pottiknuvawe na poloviot nagon. agamemnon gr~. mikenski kral koj gi sobral gr~kite vojski za napat na Troja. Tie ne moèle da isplovat od Aulida, luka vo Beotija zaradi besot na boìcata Artemida, za{to ubile edno na nejze posveteno ìvotno. Lo{ata sre}a vo vid na ~uma i nedostig na veter go spre~uvala isplovuvaweto. Prorokot Kalhas objavil deka besot na Artemida moè da se smiri samo so `rtvuvawe na Ifigenija - kerkata na Agamemnon. Agamenon toa i go storil. Agamemnon bil ubien od svojata èna Klitemnestra, a negovata smrt ja odmazdil sin mu Orest. Od toga{ nego go gonat Erineite - boìci na odmazdata. agamija gr~. bezbra~nost. agathos gr~. dobar. agatologija gr~. del od etikata koj ze zanimava so najvisokoto moralno dobro. age quod agis lat. pravi go, raboti go toa {to go raboti{ kako {to treba, toa {to go pravi{, pravi go kako {to treba. agenda lat. potsetnik so bele{ki za toa {to treba da se stori. agens lat. 1. dviè~ka sila, 2. med. hem. delotvorno sredstvo. agent lat. 1. zastapnik na nekoe pretprijatie, 2. posrednik, 3. detektiv, {piun. agent provocator lat. lice koe namerno kaj drug pottiknuva, provocira izvr{uvawe na odredeno krivi~no delo. ager publikus lat. zemji{te koe mu pripa|a na dràvata i sluì za javna upotreba. ageuzija gr~. otsustvo na setilo za vkus. agilen lat. rabotliv, vreden. agilnost lat. trudoqubivost. aginija gr~. bezbra~nost, ìvot bez èna. agiranje lat. agere deluvawe, rabotewe. agitacija lat. pottiknuvawe, ubeduvawe, usmeno ili pismeno deluvawe na golem broj lu|e zaradi prifa}awe na odredeni stavovi i idei. agitato muz. zabrzano tempo. 20

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ agitator lat. lice koe vr{i agitacija. agitiranje (lat. agitare) pottiknuvawe. agito lat. pottiknuvam, razdviùvam. agitofazija lat. zbrkan i preterano brz govor. agitolatrija lat. pottiknuvawe. aglobulija gr~. nedovolnost, nedostig na krvni zrnca. aglomeracija lat. 1. natrupuvawe, 2, zbir na raznorodni elementi, 3. sobirawe, natrupuvawe na sitna ruda vo par~iwa, 4. gusto naseleno mesto. aglomerat lat. masa koja se sostoi od raznovidni delovi na ruda spoeni bez svrzuva~ka materija. aglosia lat. nemost. aglutin lat. materija koja predizvikuva aglutinacija na krvta. aglutinacija lat. med. zgrut~uvawe, natrupuvawe na krvni tela ili bakterii. agnacija lat. srodstvo po tatko. agnat lat. srodnik od tatkova strana, srodnik spored ma{ka loza. agnosciranje lat. priznavawe na nekogo ili na ne{to za identi~no, to~no, ispravno. agnosticizam gr~. filozofsko idealisti~ko u~ewe koe ja negira mo`nosta za objektivno spoznavawe na svetot. agnozija gr~. 1. nesposobnost, zaguba na sposobnosta da se prepoznavaat nadvore{nite predmeti, 2. vozdrànost vo odnos na ne~ie tvrdewe. agnus Dei lat. "Jagne bo`je" simbol za Hristos koj se `rtvuval za ~ove{tvoto. agon gr~. igra, borba, natprevar. agonija gr~. sostojba koja mu prethodi na smrtta. agora gr~. 1. narodno sobranie na starite Grci, 2. plo{tad na koj se sobiral narodot da gi ~ue poslednite novosti i da rasprava za pra{awa od interes na gradot. agorofobija gr~. bolen strav od mesto na koe ~ovek bi moèl da bide zatvoren ili od {irok prostor, pominuvawe na ulica i sl. agracijacija (lat. aggratiatio) pomiluvawe. agrar lat. se {to se odnesuva na zemjodelieto. agravacija lat. 1. ote`nuvawe, vlo{uvawe na sostojbata, 2. prav. povi{uvawe na kaznata, 3. med. namerno zgolemuvawe na postojnite zdravstveni problemi od strana na samiot zabolen. agregacija (lat. aggregatio) 1. natrupuvawe, zbivawe, 2. pridruùvawe kon nekoja organizacija. agregat lat. 1. zbir na istovidni ~esti~ki, 2. ma{ina koja razdviùva druga ma{ina, 3. ne{to {to e skladno sostavena od razli~ni delovi. agregatna sostojba fiz. sostojba vo koja se projavuva nekoja materija (cvrsta, te~na ili gasovite), agreman franc. soglasnost na vladata so imenuvaweto na stranski diplomatski pretstavnik. 21

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ agresija (lat. aggressio) napad, osvojuvawe, nasilstvo. agresivnost lat. sklonost kon nasilstvo. agresor lat. napa|a~, nasilnik, zavojuva~, osvojuva~. agrikultura lat. zemjodelie. agriofag gr~. divjak, koj se hrani so sirovo ìvotinsko meso. agriotimija gr~. divja{tvo, yverska sklonost kon ubistva. agripa gr~. nepravilen poro|aj, koga deteto doa|a na svet so nozete namesto so glavata. agripnija gr~. nesonica. agronom lat. inìner po zemjodelie. agrumi it. zbirno ime za site ju`ni ovo{ja koi imaat kiselkav vkus, prim. limuni, portokali i mandarini. aha{vero{ Evrein koj zatoa {to ne veruval vo Isus Hristos i go ismejuval go pogodi kletva spored koja nema nikoga{ da umre, tuku zasekoga{ }e luta niz svetot do vtoroto doa|awe na Isus. Spored le|endata negovoto pojavuvawe mu prethodi na prirodni katastrofi. Legendata e sli~na na Kain komu skitaweto mu bilo kazna za bratoubistvo. aheront mit. reka vo podzemniot svet na mrtvite. ahil gr~. gr~ki junak od trojanskata vojna. ahilova petica podlo`na na povredi, slaba strana na nekoj ~ovek. ahiret tur. zadgroben svet. ahmedija tur. turban, ~alma, platnen navoj okolu fesot. ahriman spored zarasutrizmot bog na zloto i temninata, boèstvo na lagata i zloto, zol duh, sprot. ormuzd. air (tur. hair) dobro, dobrina. ajduk tur. odmetnik od turskata vlast koj e ~len na organizacija koja se bori za narodot. ajet ar. red, re~enica od kuranot. ajvan (tur. hajvan) govedo, stoka. akatalakti~ki gr~ nepodrien, neo{teten. akatalepsija gr~. 1. med. potres na mozokot, 2. nesfa}awe, nerazbirawe. akceleracija lat. zabrzuvawe. akcepcija lat. primawe, prifa}awe, usvojuvawe. akcepis lat. potvrda za primen primerok. akcept. lat. prav. 1. soglasnost so predlogot da se sklu~i dogovor. 2. potpis na menica, 3. prifa}awe na menica. akceptabilen lat. prifatliv. akceptacija lat. prifa}awe. akceptant lat. lice koe ja prifa}a }e ja isplati menicata. akceptilacija lat. vnesuvawe vo kniga na nekoj dolg kako platen, pred navistina da e platen. akcesija (lat. accessio) 1. priod, pristapuvawe, prirastok, toa {to se u{te mu pripa|a na glavnata stvar, 2. stapuvawe na vlast. akcesoren lat. sporeden, podreden, nebiten, pridodaden, pomalku vaèn. 22

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ akcidencija, akcedentno lat. slu~aen moment, ne{to sporedno, nebitno, popatno, dodadeno. akcidens lat. slu~a, nebitna, slu~ajna osobina na ne{to, sprot. esencia. akcident 1. franc. nesre}en slu~aj, 2. lat. neobi~no svojstvo. akcidentalen lat. slu~aen, nebiten. akcija lat. 1. dejstvie, deluvawe, rabota, 2. bank. hartija od vrednost, dokument za del od kapitalot vloèn vo akcionersko dru{tvo, 3. prav. akcio, (actio) tu`ba. akcipiranje lat. primawe, zabeleùvawe, ~uvstvuvawe, sfa}awe, razbirawe. akciza lat. 1. ger. tro{arina, gradska taksa na vneseni potro{ni stvari, 2. danok na luksuzna stoka. akineza gr~. nepodvi`nost na teloto. aklamacija lat. 1. odobruvawe so voodu{evuvawe (so aplauz ili glasno vikawe), 2. izbirawe bez glasawe, tuku so voskliknuvawe, 3. ednoglasno prifa}awe ili odbivawe na nekoj predlog. aklimatizacija lat. prilagoduvawe na ìvi organizami na novi klimatski uslovi, prilagoduvawe na drugi vremenski uslovi, na tu|a klima. akmak tur. glupak, budala. akomodacija lat. 1. med. proces vo koj le}ata vo okoto go prilagoduva svojot fokus, 2. prilagoduvawe, podesuvawe. akontacija lat. avans, prvi~no pla}awe, davawe na del od parite odnapred. akord franc. 1. muz. istovremen zvuk na tri ili pove}e tonovi, 2. spogodba, poravnuvawe, 3. rabota na akord - rabota na par~e. akratija gr~. nemo}, slabost, nedovolna sposobnost za vladeewe so sebesi. akrazija gr~. slaba volja, primer. ~ovek koj e na dieta prifa}a ponudeno jadewe iako znae deka treba da go odbie. akreditiv franc. 1. overuvawe, 2. pismen dokument koj sodrì nalog na edan kreditna ustanova za toa nekomu da mu isplati odredena suma pari, 3. dipl. polnomo{no koe mu se predava na pretsedatelot na dràvata pri stapuvaweto na ambasadorsko mesto. akrep tur. 1. {korpion, 2. prenes. mnogu slab i grd ~ovek (ma` ili èna). akrescenzija lat. prirast, zgolemuvawe. akribija gr~. krajna sovesnost i to~ost koja se dviì do najsitni podrobnosti vo nekoj nau~en trud. akrimonija lat. gor~livost, kiselost, lutost. akriva lat. celokupen imot i site pobaruvawa. akrivija rel. strogo primenuvawe na kanonot (zakonot) vo slu~aite kade {to doktrinata i tradicijata na crkvata treba bezuslovno da bidat po~ituvani.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ akro gr~. sostaven del na golem broj sloènki so zna~ewe goren. visok, najvisok, prim. akropola. akrobacija gr~. opasen, obi~no gimnasti~ki potfat vo cirkus. akrobat gr~. lice {to se zanimava so akrobacija (odewe po ìca, ve`bawe na trapez, skokawe, prevrtuvawe i dr. gimnasti~ki ve{tini). akrolit gr~, drven kip ~ii otkrieni delovi (glava, noze i race) se napraveni od kamen. akromati~en gr~. bezboen. akromatizam gr~. bezbojnost. akromikrija gr~. skratenost, pomala dol`nina na eden ili pove}e ekstremiteti. akronim gr~. kratenka sostavena od po~etnite bukvi ili slogovi na nekoj podolg naziv, prim. MAGOR - Maja i Goran. akropola gr~. visoka gradska tvrdina. akrosofija gr~. najvisoka, najgolema mudrost. akrotizam gr~. 1. fil. israùvawe na prapri~inite, na prvata pri~ina na ne{tata, 2. med. otsustvo na puls. aksiologija gr~. nauka za vrednostite. aksiom gr~. 1. fil. nau~na vistina sama po sebe, vrvna vistina, osnovno na~elo koe ne moè i ne treba da se dokaùva, 2. mat. stav koj se usvojuva bez dokazi. aksiomi (metod. postulati) se osnovnite, najop{ti pojdovni stavovi vo dokaùvaweto na site posebni stavovi ili teoremi na nekoja nau~na teorija, prim. kone~nata celina e pogolema od sekoj nejzin del. aksios rel. liturgiska aklamacija (izvik) na vernicite vo tekot na hirotonija na crkovnosluìtelite. aksis (lat. axis) osovina. akson del od neuron koj gi sproveduva impulsite do drug neouron. akt lat. 1. delo, 2. ~in vo dramska pretstava, 3. spis, 4. slika na golo ~ove~ko telo. akter fran. 1. faktor, 2. glumec. aktinizam gr~. svojstvo na ultravioletovite zraci da proizveduvaat hemiski promeni. aktis gr~. son~ev zrak, svetlost, sjaj. aktiven lat. dejstven, delotvoren, vo dvièwe. aktivist lat. lice koe osobeno se zalaga za realizirawe na programata na svojata partija. aktu (lat. actu) navistina, stvarno. aktuar lat. sudski pisar. aktuelen franc. sega{en, dene{en, sovremen. aktuelno lat. ne{to {to sega e od zna~ewe, vo va`nost. aku{erka fran. babica. aku{erstvo franc. nauka za bremenosta i poroduvaweto. akumen lat. ostroumnost. akumetar lat. sprava za merewe na ja~inata na sluhot. 24

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ akumulacija lat. sobirawe, natrupuvawe na energija. akumulator lat. sobira~, aparat vo koj se sobira elektri~na energija. akuraten lat. to~en, gri`liv, sovesen, ureden, ispraven. akuratnost gr~. to~nost, gri`livost, sovesnost, urednost, ispravnost. akusti~no gr~. zvu~no, ne{to {to dava dobar zvuk ili dobro go prima i prenesuva. akusti~nost gr~. svojstvo na nekoja prostorija dobro da prenesuva zvuk. akustika gr~. nauka za zvukot. akutangularen lat. ostroagolen. akutno gr~. 1. ostro, silno, naglo, èstoko, 2. koe bara brzo re{enie, prim. akutno pra{awe, 3. naglo zapo~nata bolest koja brzo go dostignuva vrvot. akutno lat. 1. ostro, naglo, 2. koe bara brzo re{enie, 3. med. bolest so nagol po~etok. sprot. hroni~no. akuzator (lat. accusator) tuìtel, obvinitel, sprot, akuzatus. akuzatus lat. optuèn, obvinet, sprot. akuzator. akva (lat. aqua ) voda. akvadukt lat. vodovod postaven na gradba sli~na na most. akvamarin lat. skapocen kamen so plavo-zelena boja. akvarel lat. slika izrabotena so vodeni boi. akvarium lat. sad so voda za drèwe na ribi i vodni rastenija. akvciriranje lat. 1. pribavuvawe, steknuvawe, sobirawe, 2. barawe (prim. mu{terii). akvila (lat. aqvila ) orel. akvizicija lat. 1. toa {to e steknato, steknato dobro, steknuvawe, 2. dobar izum. akviziter franc. sobira~ na oglasi, mu{terii, pretplatnici. al bisonjo (it. al bisogno - vo slu~aj na potreba) ispis na menica. al~ak tur. neranimajko, prepreden, kradec. alabaster gr~. vid na gips. alah dzele {anuhu ar. gospod sevi{en. alajbegova slama ne{to {to nema sopstvenik, toa za koe nikoj ne vodi grià. alarm it. vozbuda, znak na opasnost. alarmanten it. voznemiruva~ki, koj {iri vozbuda, vozbudliva vest. alas gr~. 1. mit. ime na gr~kiot gigant koj ja nosi Zemjata na svojot grb, 2. zbirka na geografski karti. alat ar. oradie. albatros zool. (diomedea exulans) morska ptica so raspon na kriljata od 4-5 m. albinizam lat. pojava na bela kosa vo mladosta poradi nedostig na pigmenti sprot. melanizam. albino lat. ~ovek ili ìvotno so karakteristiki na albinizam. albion kelt. star naziv za Anglija. album lat. kniga za sobirawe marki, fotografii i drugi spomeni. 25

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ albumin lat. belankovina. albuminozen lat. koj sodrì belankovini. albus lat. belo. alea iacta est lat. "kockata e frlena," izraz pri donesuvawe va`ni odluki. Mu se pripi{uva na Julie Cezar pri preo|aweto na rekata Rubikon so {to ja zapo~nal gra|anskata vojna. alea lat. kocka. aleatorna igra lat. komarxiska igra so kocki, hazardna igra, igra na sre}a. aleatorni dogovori lat. dogovori zasnovani vrz slu~aj i sre}a. alegacija lat. prav. 1. naveduvawe, povikuvawe na nekogo ili na ne{to zaradi dokaùvawe, 2. citirawe. alegat lat. 1. citat, 2. praven akt. alegorija gr~. 1. vo umetnosta - prikaùvawe na poimi ili misli vo oblik na slika prim. èna so zavrzani o~i i vaga i me~ vo racete koja pretstavuva pravda, 2. vo knièvnosta (obi~no vo basni) slikovit na~in na izrazuvawe pri {to lisicata prestavuva lukavost i la`livost, jagneto - naivnost. itn. aleja franc. pat me|u drvja. alejkum selam tur. muslimanski pozdrav: "mir me|u nas"! aleksandrit gr~. vid na skapocen kamen. aleksija gr~. nesposobnot za raspoznavawe bukvi, zaguba na sposobnosta za ~itawe. alektriomantija gr~. pretskaùvawe na idninata, gatawe so pomo{ na peewe na petli. aleluja, aliluja heb. fala mu na boga! pesna vo slava na boga, izvik so koj se iskaùva blagodarnost i slava na boga. alem ar. 1. skapocen kamen, dijamant. 2. prenos. skapocenost. alergija gr~. med. zaboluvawe poradi pre~ustvitelnost na organizamot na hrana, prav, polen, rastenija, ovo{je i dr. aletiologija gr~. nauka za vistinata. aletofil gr~. toj {to ja saka vistinata. aleuromantija gr~. pretskaùvawe, gatawe od bra{no. aleurometar gr~. sprava za ispituvawe na validnosta i ~istinata na bra{noto. alfa gr~. ime na prvata bukva vo gr~kata abeceda. alfabeta gr~ka azbuka. algema gr~. bolka. algofobija gr~. preteran strav od bolka. algolagnija gr~. steme` za bolka, polovo zadovoluvawe po pat na nanesuvawe bolka ili trpewe na bolka: sadizam i mazohizam. alhambra ar. "crvena ku}a" tvrdina na mavarskite vladeteli vo Granada od XII - XIV vek.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ alhemija ar. eksperimenti za pretvorawe na metali vo zlato so pomo{ na "kamenot na mudrosta" i doa|awe do "eliksirot na ìvotot" - lek za site bolesti. aliaksija psih. interakcija na teorijata na nagon i teorijata na pottik vo tolkuvawe na motivacijata spored koja sekoj nadvore{en potiik koj regulira nakoja vnatre{na nelagodnost se doìvuva kako lagoden. aliansa franc. sojuz, dogovor. Sveta aliansa - sojuz na Rusija, Austrija i Prusija od 1815. alias lat. inaku, poinaku, so drugo ime. alibi (lat. "na drugo mesto,") dokaz deka optuèniot vo momentot na izvr{uvaweto na krivi~noto delo bil na drugo mesto, a ne na mestoto na negovoto izvr{uvawe. aliena ne cures lat. ne vodi smetka za tu|i raboti. alienacija lat. 1. otu|uvawe, 2. zamena, 3. proda`ba, 4. zalog, 5. du{evno rastrojstvo. alienis delectari malis voluptas inhumana (Seneca) lat. ne~ove~no e da se uìva vo tu|a nesre}a. alienus dolus nocere alteri non debet lat. prav. nikoj ne treba da odgovara za tu|o nedelo. alikvaten mat. del od nekoj broj so koj toj broj ne e deliv, prim. 2 i 5 se alikvantni delovi na brojot 9. alikvoten 1. mat. del od nekoj broj so koj toj broj e deliv bez ostatok, prim. 2 i 5 se alikvotni delovi na brojot 10, ili, broevite 2, 3, 4 i 6 se akikvotni broevi so 12. 2. prav. otpa|a~ki del, del koj srazmerno otpa|a na sekoja strana. aliluja rel. izvik so koj se iskaùva blagodarnost i slava na boga. alimentacija lat. tro{oci za izdrùvawe za rabota nesposobni lica vonbra~ni deca, razvedena sopruga, roditeli. alinea lat. stav vo tekst. aliquid concenditur ne iniuria remaneat impunita, quod alias non concederetur lat. ponekoga{ za da ne ostane nepravdata nekazneta, se dozvoluva i ona {to inaku ne bi se dozvolilo. aliter lat. poinaku. alkalen hem. ne{to {to sodrì alkalen metal, prim. kalium, natrium. alkalni metali hem. litium, natrium, kalium, rubiduim, cezium, i francium: imaat elektropozitivno svojstvo. alkaloidi hem. preku sto azotni organski soedinenija od rastitelno poteklo, prim. kinin, kokain, kofein, atropin, morfium, nikotin, stihnin, teobromin i dr., koi kako silni otrovi se upotrebuvaat vo medicinata. alkazar ar. dvorec, palata, tvrdina, zamok, grad. alkotest proverka na koli~inata na alkohol vo nekoj organizam. all correct (O.K.) ang. se e ispravno, vo red. allegretto it. muz. umereno brzo tempo, pomalku brzo tempo od allegro.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ allegro (it. allegro) muz. brzo, veselo, ìvo tempo. allegro agitato - vozbudeno, allegro assai - mnogu ìvo, allegro kon brio - èstoko, allegro giocoso - veselo, allegro furioso - divo èstoko, allegro kon fuoko - ìvo i ogneno, allegro maestozo - umereno brzo, allegro moderato - umereno brzo, allegro kon moto - ìvahano brzo, allegro non tanto - ne premnogu brzo, allegro non troppo - ìvo no ne premnogu, allegro vivace - ìvahano. alma mater (lat. "majka hranitel") naziv za univerzitet. almanah ar. godi{nik, zbornik na literarni dela na razli~ni avtori. aloe bot. tropsko ukrasno rastenie, 2. smolesta materija koja se dobiva od toa rastenie. alohoria gr~. biol. rasprostranuvawe na semeto na rastenijata so posredstvo na nadvore{ni faktori: veter, insekti, ìvotni, voda. alohton gr~. toj {to spored svoeto poteklo e od drugo mesto. alokucija lat. allocutio kratok sve~en govor. alolalija gr~. pogre{no izgovawe na zborovi. alopatija gr~. med. lekuvawe na bolesti so sredstva koi se sprotivni na nejzinata priroda, sprot. homeopatija. alopecija med. otpa|awe na kosata kako posledica na nekoja zarazna bolest. alotreopen hem. koj se pojavuva vo pove}e sostojbi ili formi. alotriofagija gr~. bolna èlba za jadewe ne{ta {to ne se za jadewe. alotropen hem. koj se javuva vo pove}e sostojbi ili oblici prim. jaglen koj se javuva kako dijamant i grafit. alotropija gr~. postoewe na eden element vo dve ili pove}e cvrsti ili gasoviti formi. alpak germ. legura od bakar, nikel i cink. alpinizam lat. planinarstvo, pentarewe po visoki vrvovi. alt muz. dlabok ènski ili detski glas. alter ego (lat. "vtoro jas,") veren prijatel ili pomo{nik. alteracija lat. promena, izmena (na polo{o), vlo{uvawe, o{tetuvawe. alteri semper ignoscito, sibi ipsi nunquam (Seneka) lat. na drugiot sekoga{ prosti mu, a sebesi nikoga{. alteri vivas oportet, si vis tibi vivere (Seneka) lat. treba da ìvee{ za drug ako saka{ da ìvee{ za sebe. alternacija lat. 1. preina~uvawe, 2. zamenuvawe, 3. metod. neisklu~uvawe, eden od dvata ili i dvata stava se vistiniti, prim. }e me do~eka Petre ili Pavle, {to zna~i sigurno }e me do~eka eden od dvajcata, a mo`no e i dvajcata. alternativa lat. izbor me|u dve mo`nosti, ili - ili. alternator lat. sprava, aparat za proizveduvawe naizmenu~na struja. alteruis non sit qui suus esse potest (Paracezus) lat. neka ne bide sluga toj {to moè da bide svoj gospodar. alterum non leadere lat. ne mu pre~i na drugiot, po~ituvaj gi tugite prava. altimetar lat. aparat za merewe na visina vo letalata. 28

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ altruist lat. nesebi~en ~ovek, sprot. egoist. altruizam lat. nesebi~nost, qubov kon drugite lu|e, stavawe na tu|ite interesi prede svoite. altum silencium lat. dlaboka ti{ina. aludiranje lat. zboruvawe za edno so pomisla na ne{to drugo, pravewe aluzija. alumnat lat. vospiten dom. aluvij geol. dene{en period. aluzija lat. calewe so zborovite na ne{to drugo od ona {to se govori. alva tur. delikates, poslastica. alveoli lat. 1. med. mali dup~iwa (prim. leì{ta za zabi) ili meur~iwa (prim. vo belite drobovi) vo oddelni delovi na telot, 2. voso~nite kelii vo sa~ot na p~elite. alvus lat. fekalii. amajlija tur. rel. magiski predmet {to se nosi so sebe vo uveruvawe deka za{tituva od bolesti i nesre}i, v. amulet. amal tur. nosa~. amalgam hem. 1. rastvor na nekoj metal vo ìva, 2. prenos. cvrsta me{avina od ne{to, spoj, stopuvawe. aman ar. pomo{, milost. amandman franc. dodatok na nekoj zakon ili dogovor. amanet ar. odredeno dobro dadeno na ~uvawe. amans quit cupiat scit, quid sapiat nescit lat. zaqubeniot znae {to saka, no ne znae {to znae. amantes amentes lat. zaquben zaluden. amara lat. gor~livi lekovi, gor~livi sredstva. amater franc. nestru~wak, ~ovek koj od qubov (ne zaradi zarabotuva~ka) se zanimava so ne{to. sprot. profesionalec. amauroza gr~. celosna zaguba na vidot, slepilo. amazokni gr~. mit. èni voini koi u~estvuvale vo bitkata kaj Troja, koi si ja otse~uvale desnata grada zaradi polesno rakuvawe so lak i strela. ambalaà fran. materijal koj sluì za pakuvawe. ambar tur. prostor za smestuvawe ìto. ambasada franc. diplomatsko prestavni{tvo od najvisok rang. ambicija lat. 1. èlba za postignuvawe ne{to vredno (slava, polo`ba, uspeh, bogatstvo), 2. prenos. slavoqubie, vlastoqubie. ambient lat. opkruùvawe, sredina vo koja se ìvee i raboti. ambifilija gr~. slabost na setilata za dopir. ambigvitet lat. dvosmislenost. ambis gr~. provalija, bezdna, propast. ambivalencija lat. dvostrana privle~nost, ednoovremeni sprotivni ~uvstva kon isto lice prim. qubov i omraza. ambivalenten lat. koj ima dvojna, dvokratna vrednost. amblem franc. znak, beleg, obele`je, prim. grb, zname. 29

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ambo (lat. "dvata zaedno") dva vrzani broja vo lotarija koi mora da se izvle~at za ostvaruvawe na dobivkata. ambolija gr~. dvozna~nost, zbor so vistinska i prenosna smisla. ambrozija mit. jadewe na bogovite na Olimp koe ovozmoùva mladost i besmrtnost. ambulanta lat. podvi`na bolnica. ameba lat. zool. najprost ednokeliski organizam. amelija gr~. vroden nedostatok na noze ili race. amelioracija lat. podobruvawe na plodnosta na zemji{teto so isu{uvawe, navodnuvawe i sl. amencija lat. vroden nedostig na inteligencija. amenomanija med. du{evno rastrojstvo kako posledica na otsustvo na menstruacija. amenorea med. prekin, otsustvo na menstruacija. ametabolen gr~. nepromenliv, koj ne se menuva. ametropija gr~. zaedni~ki naziv za delekovidost i kratkovidost. amfi gr~. prefiks so zna~ewe okolu, okolu site strani. amfibija gr~. 1. vodozemec, ìvotno ili rastenie koe ìvee i vo voda i na kopno. 2. vozilo koe{to se dviì i po suvo i po voda. amfiteatar gr~. 1. stadion na koj starite Riimjanni gi prireduvale gladijatorskite borbi. 2. polukru`no i skalesto postaveni sedi{ta zaradi podobar pregled na nastanite {to se slu~uvaat na podiumot. amfora gr~. glinen sad so dve ra~ki za voda ili vino. amhareci rel. "selski svet" politi~ka i religiozna grupi na evreite, najnizok sloj, gra|anski lumpenproleterijat i pot~ineti selani. amicus omnibus, amicus nemini lat. (toj {to mu e) prijatel na sekogo, (ne mu e) prijatel nikomu. amicus Plato, sed magis amica veritas lat. drag mu e Platon, no podraga mi e vistinata. amigdala psih. mozo~na struktura locirana pod celebralniot korteks vklu~ena vo konsolidacija na emocionalnite se}avawa. amin, amen rel. neka bide taka! zavr{en zbor pri molitvi. amizanten franc. zabaven. amnestija gr~. akt na sobranieto so koj celosno ili delumno se osloboduvaat od kaznata na odredeni kategorii osudeni lica za odredeni krivi~ni dela. amnezis, amneza, amnezija psih. 1. zaboravawe, delumno gubewe na pamteweto, 2. antiregradna amnezija zaguba na pamtewe za nastani i doìvuvawa po nekoja trauma koja ja predizvikala amnezijata: nemo`nost da se zapomnat novi informacii iako nau~enoto pred traumata moè glavno da bide so~uvano. amonjak ar. bezboen gas so ostar miris. amor lat. Rimski bog na qubovta, v. eros, prenos. qubov. amor tussisque non celatur lat. qubovta i ka{licata ne se sokrivaat. amor vincit omnia lat. qubovta pobeduva se. 30

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ amoralen lat. ~ovek bez moral, v. imoralen. amorfen gr~. bez oblik. amortizacija lat. 1. postepeno otpi{uvawe na vrednosta na imotot poradi upotreba ili dotraenost, 2. ekon. nadomest na vloènite sredstva za proizvodstvo, 3. prav. slu`beno proglasuvawe za ni{tovni na hartii od vrednost (menica, ~ek, polisa na osiguruvawe), 4. ublaùvawe na mehani~ki potresi pri dvièwe na neramnini na avtomobili ili drugi motorni vozila. amortizer lat. sprava za ublaùvawe na mehani~ki potresi. amper fiz. edinica za merewe na ja~inata na elektri~na energija (spored prezimeto na francuskiot fizi~ar Amper, 1775-1836). amplifikacija lat. pro{iruvawe, premnogu op{irno izloùvawe na nekoja misla, natrupuvawe na premnogu zborovi. amplifikator lat. poja~alo. amplituda lat. 1. fiz. zamav kaj ni{awe ili treperewe, najgolema oddale~eost na teloto koe se ni{a od polo`bata vo ramnoteà, 2. razlika me|u vrvot i dnoto na zvu~niot signal. amplus lat. golem, prostran, opseèn. ampula lat. ~aura, mal sad od staklo, plastika i dr. za smestuvawe lekovi, serumi i sl. amputacija lat. otse~uvawe, celosno otse~uvawe na neizle~ivo zaboleni delovi od teloto. amulet ar. magiski predmet koj se nosi so sebe za odbrana od zlo, go za{tituva sopstvenikot od {tetni i lo{i vlijanija: gi odbiva (neurtalizira) nevoljite i demonite ili donesuva sre}a i sila: amuleti se obi~no predemti koi lesno se nosat na teloto, na lan~e okolu vratot ili na narakvica kako skapoceni kamewa (amatist...), kovani pari, koreni, vlakna, ìvotinski zabi i o~i, luk i drugi rastenija i sl. Amuletot deluva pasivno. v. talisman. amumarum dies lat. zadu{nica, den posveten na mrtvite. amundizam fil. sfa}awe spored koe postoi samo bog, a ne i svetot: bogot e apsoluten duh, a svetot samo treperewe na toj duh. amuzija gr~. nenaklonetost na muzite, nedostig na smisla za toa {to e umetnost. amuzija lat. nedostig na sluh za muzika. an blok franc. vkupno, se vo edno, vo celost, nagolemo, |uture, sprot. an detal. an detal, an detail franc. na oddelni par~iwa, namalo, potenko, sprot. an blok. an pasan (franc. en passant) na minuvawe, popatno, patem (re~eno). an vog (franc. en vogue) omileno, moderno, hit. anèneral (franc. en generale) voop{to, voop{teno. an{lus ger. aneksija, pripojuvawe, osobeno na Avstrija vo 1938 godina od strana na fa{isti~ka Germanija, v. aneksija.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ anabaptisti rel. pripadnici na hristijanska sekta koi se zalagaat za povtorno kr{tevawe na vozrasnite. anabaptizam rel. pripadnici na religisko dvièwe koe nastana vo [vajcarija vo isto vreme koga i reformata na Cvingli. Nivni voda~ bil Tomas Mincer koj se zalagal za besklasno op{testvo, bratstvo i ednakvost. Me|u sebe se narekuvale hristijanski bra}a, a imeto go dobile otamu {to smetale deka moè da se krsti samo vozrasen vernik po svoja slobodna volja (ana baptiso - povtorno nurkam, se krstam). Smetale deka krstewe na malo dete e grev protiv evangelieto isto kako obrezuvaweto). Dvièweto go osnovale Konrad Grebel, Hans Denk i Baltezar Hubmajer. Vo Germanija go vodele Hans Hut, Jakob Huter i Malhior Hofman. Dvièwetro se ra{irilo i vo Moravska, Ungarija, Polska, Litvanija pa duri i vo Rusija. Nivniot progon vo [vajcarija zapo~nal vo 1525 godina. Nivnoto u~ewe bilo kombinacija na site prethodni dvièwa: otfrlawe na papata, sve{tenstvoto, crkovniot ritual i seto ona {to taa go vostanovila nadvor od evangelijata i bile za neposreden odnos na ~ovekot i gospod. Bile anarhisti: ne priznavale nikakva dràvna vlast, prisilba i dràvni ustanovi. anabaza gr~. vra}awe, ka~uvawe, nagoren pat, napreduvawe na bolesta. sprot. katabaza. anabioza gr~. 1. biol. maksimalno zapirawe na ìvotnite aktivnosti na organizamot koi podocna moè povtorno normalno da se vospostavat, prim. po celosno su{ewe na nekoe rastenie, 2. vra}awe vo ìvot posle prividna smrt. anacionalen gr~. koj nema nacionalni ~uvstva za pripadnost. anaerobe lat. organizam koj za ìvot ne koristi kislorod. anafora rel. voznesuvawe, podigawe, prinesuvawe. Sreden del na pravoslavnata liturgija koja se sostoi od zbir na molitvi na blagodarnosti, osvetuvawa i privikuvawa, sleden so simbili~ki dvièwa i dejstvija za ~ie vreme se vr{i pretvorawe na svetite podaroci. anagraf gr~. registar, popis. anagram gr~. zagatka koja se sostoi vo premestuvawe na bukvite na eden zbor, prim. rim - mir, soba - bosa. anahronizam gr~. zastarenost, nesovremenost, podrùvawe na preìveani nastani i priliki, ne{to {to ne e vo duhot na vremeto. anakonda vid na ju`noamerikanska zmija. analen gr~. koj se odnesuva na anusot, ~marot. analepsa gr~. oìvuvawe, jaknewe. analepti~en gr~. osveùva~ki, zakrepnuva~ki. analeptici gr~. sredstva za zakrepnuvawe, jaknewe. analfabet gr~. nepismen, koj ne gi znae nitu prvata (alfa) ni slednata (beta) bukva od gr~kata alfabeta (azbuka). analgetik gr~. sredstvo za ublaùvawe, otstranuvawe na bolka. analgezija gr~. bezbolnost.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ anali lat. opis na istoriski nastani po godini, po vremenski redosled. analiti~ar gr~. ~ovek koj vr{i analiza, ras~lenuvawe. analiti~ki iskaz log. logi~ki, a ne moralen iskaz. primer. bratot e ma{koto dete od istite roditeli. analiti~ki metod lat. fil. na~in na istraùvawe koj odi od posledicata kon pri~inata, od uslovenoto kon uslovot, od op{toto kon poedine~noto. analitika gr~. u~ewe za ras~lenuvaweto. analiza gr~. 1. metod na nau~no istraùvawe po pat na ras~lenuvawe, razdeluvawe na nekoj predmet na negovite najelementarni sostavni delovi. 2. podrobno istraùvawe na poedinostite za da se dobie pretstava, sud za celinata. sprot. sinteza. analogija gr~. 1. delumna sli~nost me|u dve ne{ta, istovetnost ili ednakvost na odnosi, primenuvawe na sli~en slu~aj. 2. prav. isklu~itelna primena na praven propis koj se odnesuva na eden, na drug sli~en slu~aj. analogno gr~. sli~no, soglasno, istvidno, soodvetno. analogno gr~. srazmerno, sli~no, soodvetno, soglasno, istvidno, analogni organi organi kaj razli~ni organizmi so razli~na gradba koi vr{at ista funkcija. prim. {krgi i beli drobovi. sprot.. homologni organi. anamneza lat. 1. razzaboravawe, eliminirawe na sostojbata na amnezija, izvlekuvawe od zaboravot, se}avawe, 2. med. zbir na podatoci za bolniot koi se odnesuvaat na negovoto minato i sega{nosta (istorija na bolesta). anarhi~en gr~. bez red, bez plan. anarhija gr~. nered, bezvlastie, haos. anarhizam gr~. bezvlastie, bezdràvnost, samovolie. anason bot. rastenie koe se upotrebuva kako za~in. anaspazmija med. stegawe na èludnikot. anatema rel. izrekuvawe prokletstvo od strana na crkvata, isklu~uvawe od crkovnata zaednica. anathema esto lat. neka e proklet! anatomija gr~. nauka za sostavot i gradbata na teloto na ìvite organizmi. anbliopija gr~. slabost na ostrinata na vidot. anceps lat. dvokraten, dvostran, dvosmislen, nesiguren, kolebliv. ancila lat. sluginka. andante. it. umereno, lesno tempo. andezit geol. vid na vulkanska stena. andragogija gr~. nauka za vospituvawe i obrazovanie na vozrasni. androfag, antopofag gr~. ~ovekojadec. androfobija gr~. bolen strav od maì.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ androfonomanija gr~. psihi~ko rastrojstvo koe goni kon vr{ewe ubistva, v. agriotimija. androgenizam gr~. dvopolnost, pojava koga edno lice ima dva pola. spored. hermafroditizam. androginija gr~. dvopolnost, hermafroditnost. android gr~. robot vo oblik na ~ovek. androlit gr~. skamenet ~ove~ki kostur. andromahe mit. èna na najgolemiot trojanski junak Hektor po ~ie zaginuvawe bila robinka na sinot na Ahil - Pir, so kogo rodila tri sina. andromanija gr~. silen kopne` za maì. andromeda gr~. mit. 1. kerka na egipetskiot kral Kefej i Kasiopija koja zatoa {to gi nalutila bogovite bila `rtvuvana na morskoto ~udovi{te, no bila spasena od Persej, 2. sozvezdie na severnata nebesna hemisfera. andropauza med. promeni vo teloto na maìte po peesetatta godina od ìvotot, kaj ènite menopauza. anegdota gr~. kratka duhovita prikazna za nekoj interesen nastan od ìvotot na nekoj poznat, zna~aen ~ovek. aneks lat. dopolnenie, prilog. aneksia lat. prisilno pripojuvawe, prisvojuvawe, proglasuvawe za svoe na nekoe podra~je. aneksija lat. anexio pripojuvawe, v. an{lus. anematoza med. nedovolno sozdavawe krv vo organizmot. anematurgija med. nauka za beskrvni operacii. anemija gr~. slabokrvnost. anemofilija gr~. zapra{uvawe na rastenijata so pomo{ na veter. anemograf gr~. vetrokaz. anemografija gr~. opi{uvawe na vetri{tata. anemologija gr~. nauka za vetri{tata. anemometar gr~. vetromer. anemos gr~. veter. anemoskop gr~. vetru{ka, sprava koja go pokaùva pravecot vo koj duva veterot. anenkefalos gr~. roden bez mozok. anepiraf gr~. tekst bez naslov. anepitimija med. zgasnata sposobnost da se te`nee kon bilo {to. anestetik med. sredstvo koe predizvikuva neosetlivost na bolka. anestezija gr~. neosetlivost na bolka, neosetlivost na oddelni delovi na teloto poradi bolest na odredeni nervi ili ve{ta~ki predizvikana zaradi prezemawe na hirur{ka intervencija. aneurizam gr~. organsko pro{iruvawe na arteriite. anfas (franc. an fase) gledano od napred, vo lice.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ anfetamini med. stimulatori na sredi{niot nerven sistem koi predizvikuvaat nemir, razdraznetost, anksioznost i zabrzana rabota na srceto. anfilada franc. dolg red na me|usebno povrzani sobi. anga`man, angaìranje (franc. engagement) 1. obvrska, obvrzuvawe, dogovor. 2. primawe vo slu`ba, na rabota po dogovor, 3. zdobivawe ili pottiknuvawe na nekogo za ne{to, 4. voveduvawe, 5. upotrebuvawe vo nekoja cel. angarija lat. kulu~ewe. angel (gr~. angelus) rel. nebesno su{testvo vo ~ove~ki oblik so krilja. 2. prenos. simbol na dobroto, pretstavnik na site doblesti. angina lat. zapalenie na grloto. angina pectoris lat. med. te{ka bolest na srceto predizvikana so zaboluvawe na srcevte arterii. angiom gr~. bezopasnen izrastok na koàta. angiopatija med. op{t naziv za site bolesti na krvnite sadovi. anglikanci, anglikanska crkva rel. vo 1534 Henrih VIII ja sozdava i se proglasuva za poglavar na anglikanskata crkva, otfrlajki go avtoritetot na Kliment II (1523-1534) koj vo 1532 god. go poni{til negoviot razvod od Katerina Aragonska. angora grad vo Mala Azija. angrak pers. 1. |avol, ne~ista sila, zlo, 2. nesre}a, nevolja, taga, jad. angro (franc. en gros) nagolemo, trguvawe nagolemo. anhedonija psih. zaguba na sposobnosta za doìvuvawe radost duri i vo najradosni priliki. anhelacija med. zadi{anost. anhidroza gr~. nemo`nost za pravilno la~ewe na potta. anihiliranje lat. poni{tuvawe, ukinuvawe, poreknuvawe, osporuvawe. anilin ger. bezbojna otrovna te~ost koja sluì za pravewe boi. anima (lat. animus) du{a. animacija lat. oìvuvawe, davawe na ìvost, ìvotna sveìna. animalen lat. ìvotinski, yverski, spored. bastijalen. animator lat. 1. ~ovek koj pottiknuva, razdiùva golem broj lu|e na odredeni aktivnosti, obi~no na kulturnozabavni, 2. toj {to u~estvuva vo podgotovka na animirani filmovi. animiranje lat. 1. razveseluvawe, zabavuvawe, podigawe na raspoloènie. 2. pottiknuvawe, zagrevawe, pridobivawe na nekogo za ne{to. animizam lat. 1. primitivno veruvawe deka se {to postoi vo prirodata (ìvotni, rastenija, predmeti, pojavite) ima du{a, 2. fil. idelisti~ko stojali{te deka du{ata e osnoven princip na se {to e materijalno. animozen lat. toj koj e neprijatelski raspoloèn, koj e so zla volja. animozitet, animoznost lat. ogor~enost, omraza, neprijatelsko ~uvstvo (raspoloènie) sprema ne{to ili nekogo. anizokorija gr~. neednakvost na zenicite. 35

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ anjon gr~. fiz. negativno naelektriziran atom, sprot. katjon. anker lat. sidro, langer. anketa franc. metodolo{ka tehnika na pismeno odgovarawe na odnapred postaveni pra{awa zaradi celite na nekoe nau~no istraùvawe, pribirawe informacii preku pra{alnik na koj odgovara golema grupa lu|e. ankilostoma gr~. zaboluvawe koe go onevozmoùva otvoraweto na ustata. ankiloza gr~. celosna ili delumna uko~enost i srasnatost na zglobovite. ankora imparo it. prodolùvam da u~am. ankora lat. sidro. anksioznost (lat. anxius zadu{itelno) psih. neopredelen strav, ~uvstvo na zagrozenost, sostojba na voznemirenost, napnatost i grià od objekt so nejasna opasnost. ankvizicija (lat. anquisitio ) predlagawe na kazna. anlaser ger. sprava za razdviùvawe, startuvawe na motorot na avotolobilite. anlavaà (fran. enlevege) simnuvawe na edna slika od platno za da se prenese na drugo platno. anni curentis lat. vo tekovnata godina. anni fururi lat. idnata godina. anni praesentis lat. ovaa godina. ano (lat. anno) godini. anobliranje franc. promovirawe vo, davawe na plemenska vite{ka titula. anoda gr~. pozitieven pol na izvorot na elektri~na energija koja e dobiva pri elektroliza, pozitivna elektroda, sprot. katoda. anodinija gr~. bezbolnost, ne~ustvuvawe na porodilni bolki. anofeles gr~. komarec koj prenesuva malarija. anoftalmija med. nemawe o~i. anohrija gr~. vrodeno otsustvo na ma{ki polni `lezdi. anomalija gr~. nenormalnost, nepravilnost, otstapuvawe od pravilo ili od zakon. anomija gr~. nezakonitost, dràven poredok vo koju vladee bezzakonie. anonimnost gr~. bezimenost, nepoznata li~nost, nepoznat - nepotpi{an avtor. anoreksija gr~. med. nemawe volja da se jade, nemawe apetit. anorganski gr~. neorganski, koj i pripa|a na neìvata priroda. anorhija med. bez testisi, beztestisnost. anormalen gr~. nenormalen, nepravilen. anormalno gr~. ne{to {to odstapuva od pravilata, zakonite, obi~aite. anotacija (lat. annotatio) bele{ka, zabele{ka, napomena. 36

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ anotalmija gr~. bez o~i, slepost. anrogin gr~. ~ovek so ma{ki i ènski osobini. ansambl franc. zbir na glumci ili muzi~ari, zaednica, grupa za zaedni~ko izveduvawe na umetni~ko delo. anstrem fiz. edinica za merewe na branovata doìna na zracite. ant gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe protiv. antagonist gr~. protivnik, sopernik. antagonizam gr~. protivewe, me|usebno sprotivstavuvawe, soperni{tvo, sprotivnost na idei, sudir na sprotivstaveni sili, nepomirliva protivre~nost, zaemna netrpelivost. antanta frnc. spogodba, sojuz. ante diem lat. pred vreme, pred sudniot den. ante faktum lat. pred (spomnatiot) nastan. ante festum lat. pred sve~anosta, t.e. prebrzo. ante fuit vitellus, qui nunc fert cornua taurus lat. i bikot so rogovi nekoga{ bil tele. ante lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe porano, pred. ante meridiem (a.m.) lat. predpladne. ante omnes lat. pred site. antecedenten lat. prethoden. antedatiranje, antidatiranje lat. stavawe na porane{en datum namesto vistinskiot. antej mit. sin na Geja koj ja gubi silata {tom }e se oddeli od majkata zemja. Na toj na~in bil pobeden od Herkules. antelogijum lat. predgovor. anteludijum lat. predigra. antenatalen lat. predporodilen. antenupcijalen lat. predbra~en. antestacija lat. povikuvawe za svedok. antestat lat. lice na koe so testament mu e ostaveno nasledstvo. anthropos gr~. ~ovek. anti gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe protiv, sprema, zad, namesto. anti{ambriranje lat. moqakawe na "visoki li~nosti," dodvorubvawe. antiabolicionist lat. toj koj{to e protiv ukinuvawe na ne{to, prim. na smrtnata kazna. antibiotik gr~. materija so ~ija pomo{ se uni{tuvaat pri~inite na razni bolesti, prim. penicilin. anticiklon gr~. oblast na visok vozdu{en pritisok {to predizvikuva kruèwe na vetri{tata okolu centarot. anticipacija lat. 1. odnapred, 1. zemawe ne{to (prim. pari) odnapred, avans, 2. fil. pretpostauvawe, zemawe na nekoe tvrdewe odnapred za vistinto, koe{to podocna i }e se potvrdi. anticipativen lat. predvremen, koj se vr{i odnapred, pred rokot.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ antidepresivni sredstva med. lekovi koi se koristat za podigawe na raspoloènieto na depresivni lica. antidot gr~. protivotrov. antiemetici gr~. sredstva protiv povra}awe. antifrizi gr~. sredstva koi se dodavaat na te~nosti zaradi spre~uavwe na nivno zamrznuvawe. antigen gr~. sekoja materija koja po vnesuvaweto vo organizmot predizvikuva obrazuvawe na antitela. antihrist gr~. rel. 1. glaven i posleden neprijatel na Isus Hristos koj }e se pojavi pred negovoto vtoro doa|awe, 2. bezbo`nik, neprijatel na hristijanstvoto. antika lat. istoriski kulturen period koj gi opfa}a Grcija i Rim vo robovladetelstvoto. antikva lat. vertikalno {tampani bukvi, sprot. kurziv. antikvar lat. trgovec so stari knigi i predmeti. antikvarnica lat. prodavnica na stari, retki i polovni knigi i umetni~ki predmeti. antikvitet lat. star predmet so umetni~ka vrednost. antinomija gr~. 1. prividna protivre~nost, 2. fil. sudir na razumni (vistiniti) na~ela koi treba zaemno da se potvrduvaat kako ispravni, . antinomija gr~. fil. sudir me|u dve sprotivstaveni tezi pri {to i obete se ispravni: sprotivstavenost me|u dve prividno dokaàni tvrdewa, koi imaat ednakva dokazna sila, prividna sprotivnos me|u dve vistiniti tvrdewa. prim. bogatstvoto deluva kako na smaluvaweto na kriminalitetot taka i na zgolemuvaweto na kriminalitetot. antipasati meteo. vid na vetrovi koi duvaat od ekvatorot kon polovite na visina od 4000 m. v. pasati. antipati~en gr~. neprivle~en, neprijaten, omrazen, nemil, odvraten, sprot. simpati~en. antipatija gr~. odvratnost, odbojnost, nenaklonetost kon nekoe lice, predmet ili ideja. sprot. simpatija. antipiretik gr~. med. sredstvo koe ja smaluva povi{enata telesna temperatura (kalmopirin, acetisal, amidopirin, antipirin, fenacetin, kinin). antipod gr~. 1. ~ovek na sprotivnata strana na zemjinata topka, 2. li~nost so sosema sprotivni osobini i pogledi vo odnos na nekoj drug ~ovek. antisemitizam 1. ve{ta~ko sozdavawe neprijatelsko raspoloènie, nacionalna netrpelivost kon Evreite, spored. {ovinizam. antiseptik gr~. sredstvo koe spre~uva i gi uni{uva zaraznite bakterii. antisocijalen gr~. ~ovek koj projavuva protivop{testveno odesuvawe. antisocijalnost nesposobnost za odnesuvawe vo soglasnost so obi~aite i zakonite na op{testvoto poradi nedostig na sram, strav i vina vo odnos na sopstvenoto povedenie i empatija za emociite na drugite. antiteza gr~. 1. sprotivnost, sprotivstavuvawe, sprotivno tvrdewe, 2. tvrdewe koe so drugo tvrdewe (teza) se nao|a vo odnos na isklu~ivost. 38

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ antitoksin gr~. protiv otrov. antologija gr~. zbirka na izbrani knièvni dela. antonim gr~. zbor so sprotivno zna~ewe, prim. na zborot ubav - antonim e zborot grd, na dobro - lo{o. antonimazija gr~. 1. davawe naziv na nekoe lice spored nekoja negova osobina, prim. Demosten = golem besednik, 2. upotreba na li~no ime vo zna~ewe na op{t prim. mecena = dobrotvor (spored imeto na Mecena ugleden Rimjanin za{titnik na poetite). antracit gr~. najdobar kamen jaglen. antrakt (franc. entracte) me|u~in, pauza, 2. muzi~ki del ufrlen vo teatarska pretstava. antre franc. vlez, pristap. antre nu franc. me|u nas kaàno, vo ~etiri o~i, nikoj da ne znae. antropo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe ~ovek. antropocentrizam gr~. stanovi{te spored koe ~ovekot e sredi{te na svetot i cel na negovoto postoewe. antropofag gr~. ~ovekojadec. antropofob gr~. ~ovekomrzec. antropogeografija gr~. nauka koja go ispituva vlijanieto i zna~eweto na prirodata na ~ovekovite telesni i du{evni osobini. antropogfobija gr~. strav od lu|e. antropografija gr~. del na antropologijata {to gi opi{uva ~ovekovite rasi i plemiwa i nastojuva da gi zapoznae zaemnite srodnosti vrz osnova na minatoto. antropoid gr~. majmun sli~en na ~ovekot. antropoiden gr~. sli~en na ~ovekot, ~ovekolik. antropologija gr~. nauka koja ja prou~uva fizi~kata priroda na ~ovekot, negoviot biolo{ki razvoj, a osobeno gradbata na teloto, potekloto, tipovite na ~ovekot itn. antropometrija gr~. metod na antropologijata, merewe i ispituvawe na ~ovekovoto telo i odnosot me|u oddelnite negovi delovi. antropomorfen gr~. koj li~i na ~ovek, ~ovekolik. antropomorfi~en gr~. ~ovekolik. antropomorfizam gr~. 1. stojali{te spored koe predmetite, ìvotnite i prirodnite pojavi poseduvaat ~ove~ki svojstva, 2. prikaùvawe na boènstvata vo ~ove~i lik. antroponimija gr~. del na lingvistikata koja se zanimava so prou~uvawe na li~nite imiwa. antropopitekus gr~. ~ovekolik majmun. antropozoik gr~. period vo razvojot na Zemjata koga se pojavuva ~ovekot, zapo~nuva so deluvijalniot period i trae dosega, pribli`no eden milion godini. spored. neozoik. anu rel. tatko na bogovite, vavilonski bog na neboto. anubis mit. bog na mrtvite vo stariot Egipet pretstaven so ~ove~ko telo i glava na ku~e. 39

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ anuitet lat. 1. godi{na otplata na dolg, 2. godi{na rata na dolg koj se ispla}a zaedno so presmetanata kamata, 3. godi{en prihod anuliranje lat. poni{tuvawe, bri{ewe, proglasuvawe za nevaè~ko, ni{tovno. anuncijacija (lat. anunciatio) nagovestuvawe, objavuvawe (osobeno na Marija deka }e go rodi Isus Hristos). anuri gr~. ìvotni koi nemaat opa{ka. anurija med. celosen prekin na la~ewe na urinata. anus (lat. annus) 1, godina, 2. (lat. anus) ~mar, {upak . aoristija fil. u~ewe na gr~kite skeptici deka site ne{ta se bez vistinska razlika, nepostojani, pa spored toa i neodredlivi. aorta gr~. glavna arterija koja poa|a od levata komora na srceto. apa{ franc. neranimajko, mangup, razbojnik, zlostornik. apage satanas gr~. odi si |avolu! apagogi~ki dokaz gr~. dokaz so pomo{ na soboruvawe na protivnoto tvrdewe. apagogi~ki gr~. posreden, zaobikolen, indirekten. apanaà franc. 1. imot daden na doìvotno uìvawe, 2. godi{na plata koja im se dava na najbliskite rodnini na vladetelot, 3. plata koja po zav{uvaweto na funkcijata izvesno vreme im se dava na izbrani ili imenuvani lica. aparat lat. 1. sprava, naprava, 2. celokupnost na sredstva ili lu|e za izvr{uvawe na nekoja dejnost ili slu`ba. apartheid ang. odvojuvawe, izdvojuvawe, delba {to proizleguva od stojali{teto spored koe belata rasa e posuperiorna od crnata rasa. apartman franc. rasko{en stan. apasionato it. strastveno. apati~en gr~. bezvolen, ramnodu{en. apatija gr~. bezvolnost, bez~ustvitelnost, otapenost, ramnodu{nost. apatrid gr~. lice bez dràvjanstvo. apces lat. gnojno vospalenie na tkivoto, gnoen ~ir. apeiron (gr~. apeiros - neograni~en) fil. spored Anaksimander ve~en i neograni~en prapo~etok od koj se nastanuva i vo koj se se vra}a. apel franc. 1. povikuvawe na pomo{, na solidarnost, 2. prav. àlba protiv presuda na poniskiot do povisok sud. apelacija lat. 1. àlba. 2. àlben sud. apelacio admisibilis (lat. appelattio admissibilis) dopu{tena i prifatliva àlba. apelacio dezerta (lat. appelattio deserta) propu{tena, zadocneta àlba. apelacio frivola (lat. appelattio frivola) bezna~ajna i ni{tovna àlba. apelacio inadmisibilis (lat. appelattio inadmissibilis) nedopu{tena, neprifatliva àlba. apelacio temerarija (lat. appelattio temeraria) nedopu{tena, neosnovana àlba apelat lat. àlba do povisok sud protiv odlukata na poniskiot sud. 40

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ apelativ lat. op{ta imenka. apendicitis lat. vosapalenie na slepoto crevo. apendiks (lat. appendix - prodolètok, dodatok) 1. dopolnuvawe na nekoj predmet ili kniga, 2. prodolètok na slepoto crevo. apercepcija lat. psih. 1. svesno nabquduvawe, 2. pretstava na nekoj poim vo svesta, sprot. percepcija. aperitiv franc. alkoholen pijalak koj sozdava apetit. aperkat ang. bokserski udar od dolu kon gore. apersija gr~. slabo varewe na hranata vo organizamot. apetencija, apeticija lat. sklonost, streme`, kopne`, nagon za ne{to. apetit lat. 1. èlba, volja za hrana, 2. silna èlba za ne{to. apices iuris lat. pravni~ka dosetlivost. apifobija gr~. bolen strav od p~eli. apijarium lat. p~elarnik. apirija gr~. neiskusnost, neukost. apis mit. svet bik kaj Egipjanite, bog na sonceto i zamjodelstvoto. aplauz lat. pleskawe so race vo znak na odobruvawe. apneja med. prestanuvawe vo di{eweto pri son. apodemijalglija gr~. med. bolen kopne` za dale~ni patuvawa. apodikti~en lat. apsolutno to~en, nesporen, nesoborliv. apodikti~no lat. 1. apsolutno to~no, nesoborlivo, neosporivo, nepobitno. prim. tvrdewe, 2. re{itelno, 3. nu`no, neophodno, bezuslovno va`no. apoen lat. kni`na ili metalna pari~ka, sitni pari za potkusuruvawe. apofatika rel. osporuvawe, negirawe. apofatikata pove}e saka da tvrdi toa {to bog ne e, odo{to {to toj e. apograf gr~. prpis, kopija na nekoj ogiginalen dokument. apokalipsa gr~. 1. objava, otkrivawe, 2. religiozno pretskaùvawe za krajot na svetot, misti~no pretskaùvawe na iden lo{ nastan, 3. Otkrovenie na Jovan - posledna kniga od Noviot zavet. apokalipti~en broj brojot 666 vo Otkrovenieto na Jovan (13:18). apokatastaza rel. 1. vra}awe vo prvobitnata sostojba, 2. spekulacija na Origen (185-254) za zavr{uvawe na istorijata spored koja svetot koj mu se otkril na ~ovekot po negovoto pa|awe vo grev na kraj }e bide vospostaven vo svojata probitna sostojba zaradi seop{to spasenie (duri i na |avolot) i toa preku sukcesivni etapi blagodarenie na Isusovata blagodet (milost) koja ne dopu{ta ve~no gubewe na negovite tvorbi nitu pak ve~ni maki. Apokatastazata e osudena od Petiot Vselenski Sobir (Carigrad, 553 g.) kako pogre{no u~ewe, 2. med. celosno prestanuvawe na nekoja bolest, 3. fil. u~ewe za ve~no povtoruvawe na ne{tata. apoklazma med. skr{enica, prelom na koskite. apokrif gr~. spis, kniga so bibliska sodrìna {to kanonski ne e priznat kako verodostoen.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ apokrifen gr~. somnitelen, nesiguren, nevistinit, mra~en so ogled na potekloto. apolit gr~. ~ovek bez dràvjanstvo. apolitoza gr~. skamenuvawe, pretvorawe vo kamen. apologet gr~. 1. branitel, crkoven pisatel koj go brani hristijanstvoto od paganite, 2. prenos. branitel na nekoe u~ewe, toj koj{to veli~i nekogo ili ne{to. apologetika gr~. odbrana, opravduvawe. apolon gr~/lat. 1. bog na svetlosta, poezijata, muzikata, medicinata, strela{tvoto, kolonizacijata i pretskaùvaweto kaj Grcite/Rimjanite, 2. prenos. ubav ~ovek. aponija gr~. dobro zdravje, dobra sostojba, spokojstvo, otsustvo na fizi~ka bolka. apopleksija med. infarkt, paraliza na teloto ili na oddelni delovi na teloto kako posledica na izliv na krvta vo mozokot. aporija gr~. pre~ka, zbunetost, bespomo{nost, nejasnotija, logi~ka te{kotija. apostat gr~. otpadnik od vera ili od nekoja ideja, u~ewe i sl. apostazija gr~. oddeluvawe, istrgnuvawe, otpadni{tvo osobeno od hristijanskata vera i crkva. apostemacija med. gnoewe. aposterioren lat. zasnovan vrz iskustvo, sprot. aprioren. apostil (lat. apostillius) 1. opro{tajno ili otpusno pismo, 2. dopolnenie na nekoe pismo ili povelba, 3. preporaka priloèna kon pismo ili molba, 4. zabele{ka od strana ili pod tekstot. apostol gr~. pratenik, glasnik, propovednik: dvanaesete apostoli na Isus bile: 1. Simon Petar (poznat kako apostol Petar), ribar na Tiberiskoto ezero, zaginal raspnat na krst svrten naopaku. Spored edna legenda koga se obidel da izbega od Rim na patot se sretnal so vizijata na Isus. Na pra{aweto Quo vadis, Domine? (Kade odi{, Gospodaru?) Isus mu odgovoril: "Odam vo Rim povtorno da me raspnat." Po ova Petar se predomislil, se vratil vo Rim i go prifatil svoeto ma~eni{tvo. 2. Andrija (ribar, brat na Petar, zaginal raspnat na krst). 3. Jakov Zavedejev (sin na Zavedej), ribar na Galilejskoto ezero, zaginal od me~ vo Erusalim. Teloto mu e preneseno vo [panija. 4. Jovan ili Sveti Jovan Bogoslov (isto taka, sin na Zavedej, ribar na Galilejskoto ezero). Jovan e Gr~ko ime za Jahve i zna~i milostiv. Zaradi negovite osobini Isus go narekol Voanergas, {to zna~i sin na gromovite. No}ta voo~i stradaweto, Isus gi povel so sebe vo Gatsimanskata gradina samo nego, bratmu Jakov, i Petar. Na tajnata ve~er Jovan sedel do Isus i samo nemu Isus mu go otkril predavstvoto na Juda. Bil zatvoren i ma~en od Rimskiot car Domicijan, no koga po ispivaweto na najsilniot otrov Jovan ostanal ìv, carot se upla{il i pla{ej}i se da go pogubi so me~ go progonil na ostrovot Patmos. Tamu mu se javil Isus i pretskaàl {to }e se slu~i so Crkvata do negovoto vtoro doa|awe, a 42

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ Jovan go napi{al vo knigata nare~ena Apokalipsa ili Otkrovenie. Umrel vo Efes vo dlaboka starost od preku sto godini. Po pogrebot i toj, kako Isus, voskresnal od svojot grob. 5. Filip, umrel raspnat naopaku na drvo za{to, zaedno so Vartolomej vo Jeropole ubil zmija na koja Frigijcite i se poklonuvale kako na bog. 6. Vartolomej ili Natanail, zaedno so Filip bil raspnat, no poradi toa {to toga{ se slu~il silen zemjotres za koj mislele deka e bo`ja kazna, Frigijancite se upla{ile i uspeale nego da go simnat od drvoto ìv. Podocna umrel raspnat na krst. 7. Toma poznat kako Toma Bliznakot ili Neveren Toma (ne veruval deka Isus voskrsnal), i apostol na Persija i Indija. 8. Matej, poznat kako Matej Evangelistot, koj pred kr{tevaweto se vikal Levije, bil carinik (poreznik). Zaginal od me~ vo Etiopija. 9. Jakov Alfejev, brat na Matej. Zaginal raspnat na krst. 10. Lavej, nare~en Tadej ili Tedija, ili Juda Jakovqev, bil brat na Jakov Pravedniot. Zaginal raspnat na krst. 11. Simon Kananid e apostol na ~ija svadba prisustvuval Isus i na koja vodata ja pretvoral vo vino. Zaginal raspnat na krst. 12. Juda Iskariotski (za{to poteknuval od okolinata Kariot). Juda go izgubil svoeto apostolsko mesto posle predavstvoto za 30 srebrenici (go baknal Isusa vo leviot obraz: ottamu "judin bakne`,") a, po negovoto kaewe i samoubistvo so besewe na drvo, na negovo mesto so `drepka e izbran Matija. apostrofiranje gr~. istaknuvawe na nekogo ili na ne{to, prim. zbor. apotanazija med. celosno prestanuvawe na ìvotot, nesomnena smrt. apoteoza gr~. 1. odavawe na osobeni po~esti na nekoj zaslu`n umren ~ovek, 2. veli~ewe, oboùvawe, proglasuvawe za boènstvo. appassionato it. muz. strastveno, ~uvstvitelno. apraksija gr~. nesposobnost na podvi`nite delovi na teloto poradi mozo~no rastrojstvo da izvr{uvaat celishodni dejstvija. aprecijacija (lat. appretiare) zgolemuvawe na kupovnata mo} na parite, sprot. deprecijacija. aprehenzija lat. apprehensio 1. prav. zemawe, prisvojuvawe na nekoja stvar, 2. fil. pretstava, poimawe, spoznavawe. aprehenzija lat. zemawe, prisvojuvawe na nekoja stvar. apretura franc. rabota na doteruvawe na nekoi industriski proizvodi (prim., hartija, koà, tkaenini) po koja tie dobivaat izgled i kvalitet na podobra stoka. aprijalizam med. otsustvo ili smaleno la~e~e na plunka. aprioren lat. ne zasnovan vrz iskustvo, sprot. aposterioren. apriorizam fil. idealisti~ko u~ewe spored koe postoi soznanie nezavisno od iskustvoto. aprobacija lat. davawe soglasnost, dozvola, oficielno odobruvawe. aprobativno lat. toa {to predizvikuva odobruvawe. aprobator lat. toj {to odobruva, odobruva~. aproksimacija lat. pribli`nost, mat. pribli`na vrednost. aproksimativno lat. pribli`no. 43

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ apropo franc. 1. po toj povod, 2. vo vrska so toa, 3. ba{ dobro, 4. kako popra~ano. apropriacija lat. prisvojuvawe, sprot. ekspropriacija. aprovizacija lat. snabduvawe, oganizirano snaduvawe na naselenito so ìvotni namirnici. apsens lat. otsuten. apsentizam lat. otsutnost. apsida gr~. zmija otrovnica, 2. prenos. lo{a èna. apsolucija (lat. absolutio) prostuvawe od grev ili vina, osloboduvawe. apsolut lat. apsolutus - potpoln, sovr{en, neograni~en, 1. fil. praosnova na se {to postoi - ve~na, beskone~na, prvobitna osnova na svemirot, 2. toa {to so ni{to ne e usloveno, 3. toa {to vo sebe opfa}e se, 4. sinonim za boèstvo (apsoluten duh, apsolutna ideja, apsolutno "Jas"). apsoluten (lat. ab-solutus) sloboden od site odnosi (obvrski, uslovi ograni~uvawa), nezavisen, bezusloven, neograni~en, neusloven, ~ist, celosen, sovr{en. apsolutist lat. neograni~en vladetel. apsolutizam lat. neograni~ena dràvna vlast. apsolutna nula lat. temperatura od -273 C0. apsolutno lat. ne{o {to se zema (posmatra) samo za sebe bez odnos so ne{to drugo, nezavisno, bezuslovno, nesomneno, sosema sigurno, 2. celosno, sovr{eno, 3. ~isto, 4. neograni~eno, prim. apsolutna monarhija, 5. ve~no, beskone~no, so ni{to ne usloveno, sprot. relativno. apsolutorna presuda lat. osloboduva~ka presuda. apsolvent lat. student koj gi zavr{il studiite. apsorpcija lat. upivawe, goltawe, vpivawe, {mukawe na edna materija (~ad, parea, te~nost) od strana na druga obi~no tvrda materija. apstinencija lat. 1. otkaùvawe, isklu~uvawe, vozdrùvawe od zadovolstva (seks, hrana, cigari, alkohol, droga), 2. vozdrùvawe od vr{ewe na gra|anski dol`nosti (glasawe, use~estvo na sobiri i sl). apstrahiranje lat. odvojuvawe, razdeluvawe vo mislite, gradewe mislovni pretstavi. apstrakcija lat. 1. mislovno izdvojuvawe na poedine~nite svojstva i osobini na predmetot zaradi utvrduvawe na op{toto, zaedni~koto, 2. metod na volevo ispu{tawe od vid na ona {to e sporedno, posebno, nebitno slu~ajno zardi toa {to e glavno, op{to, nu`no, bitno, 3 ne{to nestvarno {to kako poim postoi samo vo mislite. apstrakt lat. kratok izvod od nekoj tekst vo koj se naveduva osnovnata ideja i sodrìna na avtorot na tekstot. apstrakten lat. 1. zamislen, nezabele`liv, koj postoi samo vo mislite kako poim, koj moè samo da se zamisli, a ne preku iskustvoto i da proveri, 2. teòk za razburawe, sprot. konkreten. apstraktno lat. abstractus, nestvarno, zamisleno, koe postoi samo kako poim. apsulutoren lat. koj razre{uva. 44

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ apsurd lat. besmisla, besmislenost, logi~ka nevozmo`nost, protivno na zdraviot razum, glupost. apulia non capit muscas lat. orelot ne lovi muvi, prenos. golem ~ovek ne se zanimava so sitnici. aquam in aquis petere lat. barawe voda vo voda, prenos. rabotewe besmislena rabota. ar{in tur. lakt, merka za dolìna. ara`man franc. 1. smestuvawe, poredok, 2. spogodba za izramnuvae. ara~ tur. glavarina, danok koj se napla}al od ma{ka glava. arabeska 1. ukrasna {ara vo arapski stil so motivi od rastenija, 2. stav, umetni~ka figura vo baletot. arahnodatrija med. prekumerna dolìna na prstite na race ili noze. arak lat. tabak, edinica za merewe hartija. aramba{a tur. ajdu~ki poglavar, voda~. aramija tur. kradec, razbojnik. aranìranje franc. skladno ureduvawe. arbiraà franc. 1. izbran sud, 2. pomirliv na~in na re{avawe na sporovi, 3. mirno re{avawe na sporovi me|u dràvite po pat na izbran sud. arbiter lat. 1. izbran sudija, 2. posrednik, 3. strani~en sudija na fudbalski natprevar. arbitraren lat. 1. proizvolen, svoevolen, samovolen, priblièn, 2. presuden ne spored pi{anite zakoni, tuku spored sopstvenoto uveruvawe, spored svoe nao|awe. arbitrarno lat. svoevolno, samovolno, poizvolno, pribli`no. arbitrium liberum lat. slobodna volja. arbofiroman lat. koj e vo forma na drvo. arbor genealogika (lat. arbor genealogica) semejno steblo. arbor vitae lat. drvo na ìvotot. arborist lat. toj koj{to se zanimava so odgleduvawe na drvja. arctius ius lat. pravo na prvenstvo. ardua prima via est lat. prviot pat e te{ko, teòk e sekoj po~etok. area aetas lat. zlaten period, dobro staro vreme. areal lat. podra~je na prirodna rasprostranetost na koj i da e vid na rastenija ili ìvotni. arena lat. mesto na koe se vodat borbi. arenda lat. 1. dogovor za zakup na zemji{te ili na zgrada obi~no za edna godina, zakupnina, 2. ~ist prihod od zemji{teto koga }e se odbijat tro{ocite okolu proizvodstvoto i sopstvenoto izdrùvawe. areola lat. 1. anat. prsten okolu bradavicata na dojkata, 2. astr. krug okolu mese~inata. areopag gr~. vrhoven sud stara Atina. ares mit. bog na vojnata kaj Grcite, v. mars. arest lat. zatvor. arestant lat. zatvorenik.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ arete gr~. vrednost (doblest), arete na kralot leì vo negovata sposobnost za komanduvawe, na vojnikot vo hrabrosta, na sudijata vo nepristrasnosta, na ènata vo vernosta. argat tur. naemen rabotnik, nadni~ar. argentum (ag.) hem. srebro. argentum vivum lat. ìvo srebro, ìva. argiromanija gr~. srebroqubie, strast za bogatstvo. argo franc. poseben jazik na odredena grupa lu|e, govor na posebni klasi ili zanaeti, prim. na umetnici, zatvorenici, skitnici. argon (Ar.) hem. plemenit gas. argonauti gr~. mit. juanci koi na brodot "Argo" plovile do bregot na Kolhida na Crno More vo potraga po "zlatnoto runo". argument lat. dokaz, pri~ina, opravduvawe. argumentacija dokaùvawe, obrazloùvawe, izveduvawe na vistinitosta na eden stav (teza - stav koj se dokaùva) vrz osnova na vistinitosta na drug ili drugi stavovi (argumenti ili razlozi na tezata - stavovi vrz osnova na koi se dokaùva tezata) za koi se znae deka se vistiniti ili barem verojatno vistiniti. Naveduvaweto na argumentite i samiot mislovno-logi~en proces so koj se izveduva tezata se narekuva argumentacija ili demonstracija na dokazite. Osobena uloga vo dokaùvaweto igraat op{tite stavovi (argumenti) - nau~ni principi, aksiomi, postulati i nau~ni zakoni. argumentiran lat. dokaàn, potkrepen so dokazi. argumentum a fortiori lat. dotolku pove}e, argumetum a maiore ad minus - ako e dozvoleno pove}e, dotolku pove}e e dozvoleno i pomalu, argumentum a minore ad maius - ako e zabraneto pomalku, dotolku pove}e e zabraneto i pove}e. argumentum ad baculum (baculinum) lat. dokaz so tepawe, so sila, dokaz so povikuvawe na sila, prim. zo{to treba da mu se pokoruvam na bo`jite zapovedi - zatoa {to boènstvoto }e gi kazni onie {to ne se pokoruvaat. argumentum ad consensu gentium (dokaz od seop{ta soglasnost), nekoja teza se dokaùva vrz osnova na soglasnost na site lu|e, t.e. vrz osnova na javnoto mislewe koe ne moè da bide kriterium na vistinata vo naukata osobeno koga se postavuva pra{awe dali ne{to se slu~ilo ili ne, dali ne{to e to~no ili neto~no vo pravoto, i sl. argumentum ad hominem dokaz koj ne se zasnova vrz samiot predmet, tuku vrz avtoritetot na nekoja li~nost, koga ne se rasprava za spornata teza, tuku se nastojuva da se omalovaì onoj koj ja postavil, edna od najgrubite gre{ki vo dokaùvaweto: "dokaùvaweto" se sveduva na ednostavno navreduvawe na oponentot so zborovite: laè{, ti nema{ pojma! koj ti dal diploma! begaj be seqa~i{te! argumentum ad hominem lat. dokaùvawe so pomo{ na avtoritetot na nekoja li~nost, a ne so vistinski argumenti.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ argumentum ad populum (dokaz za masite), bez da se navleguva vo su{tinata na spornata teza se nastojuva da se pridobie slu{atelot (~itatelot) deluvaj}i vrz negovite ~uvstva, predrasudi, sueta i sl. argumentum ad verecundiam (dokaz na stravopo~ituvawe kon avtoriteti), ne se ispituva logi~kata sila na dokaùvaweto, tuku mislewata na odelni subjekti se vrednuvaat spored nivnite tituli, polo`ba, renometo (avtoritetot), godinite na starost, pripadnosta na opredelena nacija, partija i sl. argumentum ad veritatem lat. dokaz koj proizleguva od op{topriznaeni i nau~no utvrdeni vistini. argumentum dokaz, metod, t.e. postapki so koi se utvrduvaat pravno relevantni fakti (sklu~en dogovor, subjektivno pravo, krivi~no delo). argumentum via negativa lat. dokaùvawe po pat na negirawe, osporuvawe. argus gr~. mit. ogromno ìvotno so 1000 o~i, koe ja ~uvalo qubovnicata na Zevs - Jona, prenos. siguren ~uvar komu ni{to nemoè da mu projde nezabeleàno. arhai~en gr~. star, prestar, zastaren. arhaizam gr~. zastaren zbor ili pojava, koj izlegol od upotreba. arheologija gr~. nauka koja gi prou~uva ostatocite i spomenicite od materijalnata kultura od pojavata na ~ovekot. arheopteriks gr~. praptica golema kolku gulab, so zabi i kanxi na krilata i dolga opa{ka pokrien so perduvi. arhiepiskop gr~. nadbiskup, glaven episkop. arhierej gr~. visok sve{tenik vo pravoslavnata hierarhija. arhimandrit gr~. nastojnik na manastir vo pravoslavna crkva, najvisok kalu|erski ~in. arhimedov zakon v. eureka. arhipelag gr~. zbir na pove}e ostrovi koi se vo megusebna blizina. arhitip gr~. najstar, osnoven, izvoren, karakteristi~en tip. arhiv gr~. ustanova za ~uvawe na stari dokumenti. arhonti gr~. vladeteli, poglavari, devet nositeli na najvisokite dol`nosti vo stara Grcija. arievec sanskr. 1. pripadnik na indoevropskata grupa na narodi. 2. vo vremeto na Hitler - ~ovek od ~ista rasa, neevrein. arija lat. 1. vozdi{ka, 2. Rimjanka ~ii ma` Cecilie Paeta bil osuden od Klaudie na smrt ostavajki mu mo`nost samiot da se samoubie. Arija prva si go zabila noòt vo gradite i mu go podala na maòt so zborovite: Paete, non dolet! - Paete ne boli! 3. kompozicija za eden glas so pridru`ba od eden instrument ili orkestar. arijadna mit. }erkata na kralot Minos koja so pomo{ na klop~e konec go izvela Tezej od kritskiot lavitint. arijanizam rel. stanovi{te na sve{tenikot Arija od IV vek, koj propovedal deka Isus ne e bog, tuku samo ~ovek sli~en so boga. 47

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ aristokratija gr~. vladeewe na visokite privilegiranite sloevi. aritmetika mat. nauka za broevite i za smetaweto so niv. aritmija med. 1. med. nepravilost vo ~ukaweto na srceto, 2. muz. neramnomernost vo ritamot. aritmogrif gr~. zagatka so broevi. aritmomanija gr~. bolen nagon za prebrojuvawe na se i se{to. aritmomantija gr~. pretskaùvawe na idninata so pomo{ na broevi. arivist franc. lakta{, karierist, ~ovek koj bezobyirno saka da napreduva vo slu`bata. arkada 1. arhit. otvoren trem ili hodnik so stolbovi koi me|usebno se povrzani so lakovi, 2. anat. del na ~elnata koska nad okoto. arkadija mit. zemja na sre}ni (pastiri). arkanum lat. tajno sredstvo koe navodno gi lekuva site bolesti. arlekin it. (arlecchino) {egaxija, ~ovek koj postojano go menuva misleweto, prevrtlivec. arma lat. oru`je. armada {pan. vojska, vooruèna sila, armija. arminijanci, remonsranti rel. dvièwe koe kako rascep vo kalvinizmot nastanalo po povod u~eweto na Jakov Arminija (Jacobus Arminius, 15601609), Holan|anec od Lajden. Spored nego, bez bo`ja milost ~ovek dodu{a ne moè da pravi dobro, no moè da mu se sprotivstavi na taa milost, so {to se napa|a u~eweto na ortodoksniot kalvinizam za predestinacijata. Spored toa, ~ovek so voljata i razumot moè da vlijae na svoeto spasenie. Navistina samiot razum ne e dovolen, potrebna e i vera preku svetiot duh i bo`ja milost. Napa|ani od konzervativnata struja vo kalvinizmot nare~eni gomanti (po profesorot po teologija Gomantus) vo 1610 godina, arminijancite mu podnele na parlaementot tn. "Remonstracija" vo koja gi izloìle svoite u~ewa. Ovoj dokument, me|u drugite, go branele Simon Episkop i Hugo Grocius. Arminijanizmot se {irel vo Anglija, Francija, Germanija i vo 18 vek mnogu vlijael za nastanuvaweto na edna granka na kalvinizmot - metodizam koj osobeno }e se pro{iri vo Severna Amerikia. arogancija lat. drskost, voobrazenost, naduenost, grubo povedenie. arogiranje (lat. arogare) drznuvawe, osmeluvawe, prisvojuvawe. aroma gr~. prijaten miris. arondacija franc. zaokruùvawe na zemji{te. aropin gr~. silen otrov. arozija lat. razjadenost na nekoj organ. arpa tur. ja~men. arpadzik tur. siten krimid za sadewe. ars lat. imetnost, ars longa, vita brevis - ìvotot e kratok, umentnosta e ve~na. ars gratia artis lat. umetnost zaradi umernost, v. larpurlartizam. ars longa, vita brevist lat. umetnosta e dolga, a ìvotot kratok. arsen (As.) lat. vid na otroven element. 48

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ arsenal gr~. 1. fabrika za izrabotka ili skladi{te za ~uvawe na predmeti za naoruùvawe, 2. prenos. golema koli~ina na odredeni predmeti. arslan tur. lav, prenos. silen ~ovek, junak. artefakt lat. 1. ve{ta~ki sozdaden umetni~ki poizvod, 2. pogre{en, nadvor od stvarnosta vtemelen zaklu~ok, ve{ta~ki inskonstruiran fakt. artem non odit nisi ignarus lat. nikoj ne ja mrzi umetnosta osven neznajkovcite. artemida mit. boìca na mese~inata i lovot kaj Grcite, v. dijana. artemizija lat. pelin. arterija gr~. anat. 1. sekoj krven sad koj ja odveduva krvta od srceto, 2. prenos. glaven pat. arterioskleroza lat. zatnuvawe, stesnuvawe na kanalot na arterijata. artificielen (lat. artificialis) ve{ta~ki, izve{ta~en. artikl lat. (artiklus - zglob) 1. stoka, predmet na trgovija, 2. nov. napis, ~lanak vo vesnik, 3. ~len, otsek, poglavie, paragraf vo nekoj tekst, 4. to~ka vo dogovor. artikulacija (lat. articulatio) 1. zglob, 2. ling. tvorba na govorni glasovi, jasno i razgovetno izgovarawe na zaborovi i slogovi, izgovor pri koj se razlikuvaat glasovite i slogovite 3. prenos. jasno radeluvawe i povrzuvawe na mislovnite procesi. artikularen lat. zgloben. artikuliran govor lat. razbirliv govor za razlika od neartikuliranite glasovi na ìvotnite. artikulus lat. zglob. artilerija franc. vojni~ki vod ~ie osnovno voruùvawe se topovite. artist lat. glumec. artritis gr~. vospalenie na zglobovite, bolki vo koskite. as lat. 1. kec vo karti, 2. starorimski sitni pari i merka za teìna. asamblea franc. 1. sobranie, parlament, 2. naziv za plenarnata sednicva na Sobranieto na Obedinetite Nacii. asanacija lat. 1. ozdravuvawe, 2. sozdavawe besprekorni uslovi za ìvot: podobruvawe na javnite zdravstveni priliki. asasin ar. ubiec. ascendencija lat. srodstvo vo nagorna linija: tatko, dedo, pradedo... spored. descedencija. asebija gr~. bezbo`nost, nepriznavawe na bogovi. asecija (lat. assertio) tvrdewe. asentacija lat. odobruvawe. asepsa gr~. spre~uvawe na zaraza. asepti~ki gr~. koj spre~uva zaraza. asertoren (lat. assertivus) potvrden, so toj se tvrdi. asertorna zakletva lat. zakletva koja se dava po dadeniot iskaz, v. promisorna zakletva. 49

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ asesor (lat. assessor) pomo{nik (vo nekoja slu`ba), sudski pomo{nik, porotnik. asfiksija gr~. 1. nesvestica, slabost, slabo ili nikakvo ~ukawe na srceto, 2. prividna smrt, zadu{uvawe, prekin na di{eweto poradi nedostig na kislorod. asignacija (lat. assignatio) 1. upat, 2. prezemawe na tu|a obvrska taka {to dotoga{niot dol`nik se osloboduva od obvrskata: naplatuvawe na dolg preku treto lice, 3. upatnica, nalog za isplata na pari. asignant lat. 1. toj {to izdava ~ek, 2. dol`nikot koj so asignacija se osloboduva od obvrskata. asignat lat. 1. toj {to e povikan da go plati ~ekot, 2. liceto na koe se prefrla obvrskata kaj asignacijata. asignator lat. onoj na koj treba da mu se plati ~ekot. asimetri~en gr~. nesimetri~en. asimilacija lat. 1. izedna~uvawe, prilagoduvawe: proces pri koj novite sodrìni i elementi im se pridruùvaat na postarata sodrìna. sprot. disimilacija, 2. usvojuvawe na materijata koja vleguva vo organizmot prim. kaj rastenijata, 3. pretopuvawe na eden narod vo drug po pat na usvojuvawe na jazikot, obi~aite i dr. asimiliranje lat. izedna~uvawe, stopuvawe, prisvojuvawe. asimptota gr~. geometriska prava linija koja se pribliùva kon kriva linija, taka {to me|usebnoto rastojanie se stremi da iznesuva nula. asinhron gr~. neistovremen, koj vremenski ne se poklopuva. asinus asino et sus sui pulcherrimus lat. na magare magareto mu e najubavo, a na sviwa - sviwata. asistencija lat. pomo{. asistent lat. lice koe mu pomaga na drugo lice (na profesor, lekar). asket gr~. ~ovek koj se otkaùva od site zadovolstva vo ìvotot, isposnik. askeza, asketizam gr~. 1. strog na~in na ìvot so otkaùvawe od sekakvo zadovolstvo: suzbivawe na strastite zaradi postignuvawe na moralno sovr{enstvo, 2. ve`bawe, navika, podvig na osloboduvawe od strastite, ili vozdignuvawe na du{ata nad propadliviot ìvot za preku steknuvawe na doblesti da se dojde do sostojba na bestrastie, umirawe na telesniot za da se rodi duhoven ~ovek. asklepie (lat. aesculapius) mit. rimski bog na lekuvaweto, v. eskulap. asocijacija lat. 1. zdruènie, sojuz, spojuvawe, 2. psihol. povrzanost me|u oddelni pretstavi taka {to pomislata na ednata pretstava ja predizvikuva pomislata i na drugata. asocijalen gr~. nesocijalen, nedru{tven, ~ovek koj projavuva nedru{tveno odesuvawe. asocijanisti~ka psihologija psih. stojali{te deka umot e ispolnet so idei koi vleguvaat preku setilata i se povrzuvaat po principot na sli~nost i kontrast.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ asociranje lat. 1. zdruùvawe, pribliùvawe, 2. psihol. mislovno spojuvawe na dve pretstavi. asomati~en gr~. bestelesen. asomija gr~. nesonica. asonanca lat. prizvuk, odek. asortiman franc. izbor na razli~ni vidovi i formi na stoka vo trgovijata i stopanstvoto. asortiranje lat. ureduvawe, razvrstuvawe na stokata vo skladi{te. aspekt lat. izgled, vidik, pogled, gledi{te, stojali{te. asperacionen sistem na izrekuvanje na kaznata - izrekuvawe na edinstvena kazna za pove}e krivi~ni dela na ist storitel, taka {to za site dela mu se izrekuva kazna koja se sostoi vo zgolemuvawe na kaznata utvrdena za najte{koto krivi~no delo. asperius nil est humili, cum surgit in altum lat. ni{to ne e poneizdr`livo, odo{to koga nizok visoko }e se se iska~i. aspiracija lat. 1. èlba, streme`, kopne` za ne{to, 2. vdi{uvawe, {mukawe. aspirant lat. kandidat, ~ovek koj se natprevaruva za nekoe rabotno mesto, polo`ba ili nagrada. aspirator lat. sprava za {mukawe na gasovi, mirisi ili te~nosti. aspirin lat. acetilosalicilna kiselina. asplikacija lat. primena, upotreba, dodavawe, {iewe na eden vrz drug materijal. aspra gr~. sitni pari. astat (At.) ve{ta~ki napraven radioaktiven element. astati~en gr~. koj ne e vrzan za odreden smer i polo`ba. astazija gr~. nemir, bunilo, zafrlawe na bolniot, 2. nemo`nost za stoewe iako postoi normalna podvi`nost na nozete. asteni~en gr~. slab, nemo}en. astenija gr~. telesna slabost vo naj{iroka smisla, 2. telesna konstitucija koja se karakterizira so slabo telo, so tesen i spleskan graden ko{. aster gr~. yvezda. asteriks gr~. {tam. yvezdi~ka. asteroid gr~. mala planeta, planetoid. astigmatiz gr~. nepravilnost na na o~nata ro`nica i le}a. astma gr~. med. napad na te{ko di{ewe. astrafobija gr~. preteran, bolen strav od grmotevici i gromovi. astragal gr~. 1. ime na edna no`na ìvotinska koska koja vo stara Grcija se upotrebuvala za zabavni igri. astralen gr~. 1. yvezden, 2. okul. bestelesen. astralno lat. ne{to {to se odnesuva na yvezdite. astrofobija gr~. bolen strav od od lo{o vreme. astrograf gr~. sprava fotografirawe ili za crtawe na yvezdeni karti. astrolatrija gr~. oboùvawe na yvezdite. 51

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ astrologija gr~. pretskaùvawe na idninata so pomo{ na polo`bata na yvezdite, veruvawe deka sudbinata na ~ovekot moè da se pro~ita od polo`bata na yvezdite, v. astromantija. astromantija gr~. pretskaùvawe na idninata so pomo{ na polo`bata na yvezdite, v. astrologija. astromantija gr~. v. astrologija. astromantika gr~. gatawe spored polo`bata na yvezdite. astronim gr~. nau~nik koj se zanimava so astronimija. astronimska edinica merka za astronomski dale~ini, prim. edna a.e. iznesuva 149.500.000 km. {to iznesuva kolku srednata odale~enost na zemjata od sonceto. astronomija gr~. nauka za nebesnite tela. asumpcija (lat. assumptio) 1. primawe, zemawe, 2. primawe na du{ata na neboto. at tur. kow. ata{e franc. sovetnik vo diplomatsko prestavni{tvo. ata{man franc. odel, otsek. atak franc. napad, udar. ataman rus. vrhoven stare{ina na Kozacite atanazija gr~. besmrtnost. atar ung. predel, kraj. ataraksija gr~. otsustvo na du{evna bolka, du{even mir, du{evno spokojstvo, sostojba bez strasti. atavizam lat. sli~nost so pretcite, pojavuvawe na osobini koi normalno ne postojat, osobini na dale~ni pretci. ateist gr~. bezbo`nik, ~ovek koj poradi nau~no ubeduvawe ne veruva vo boga. ateizam gr~. bezbo`ni{tvo, negirawe na postoeweto bog, otkaùvawe od sekakvo religiozno veruvawe. atelje franc. umetni~ka rabotilnica. atentat lat. napad, ubistvo na nekogo so politi~ki motivi. ateriranje franc. spu{tawe so avion ili so drugo letalo na zemja. atermalen gr~. nepropustliv na toplina. ateroskleroza gr~. med. masni talozi i ispup~enija na koj i da e krven sad. aterzija lat. prerewe, ~istewe (na rani). atest (lat. attestari) pismeno svedo~ewe, potvrda, uverenie. athezija fiz. sila koja gi privlekuva ~esti~kite na dve tela atimija gr~. vid na kazna vo stara Grcija koja se sostoela vo odzemawe na site gra|anski prava. atina mit. boìca na mudrosta kaj Grcite, v. Minerva. atlantida gr~. ime na civilizacijata koja potonala vo Atlanskiot okean. atleta gr~. 1. bora~, 2. prenes. snaèn ~ovek.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ atletika gr~. sportska disciplina (tr~awe, skokawe, frlawe kopje, disk i sl) kaj koja se bara snaga atmosfera gr~. 1. gasovit prostor so koj e obvitkana nekoja planeta, 2. vozduh, 3. prenos. okolina, priliki, raspoloènie, prim. rabotna atmosfera), 4. edinica za merewe na vozdu{en pritisok. atoksi~en gr~. neotroven. atom najsiten hemiski element sostaven od jadro i protoni i neutroni. atomska energija fiz. energija koja se dobiva so cepewe na atomskoto jadro. atonija gr~. 1. bezglasnost, 2. slabost, mlakost na na tkivoto i muskulite. atrakcija 1. fiz. privle~na sila, 2. privlekuvawe, pribliùvawe, spojuvawe, spot. repulzija. atribuiranje psih. proces so koj se obiduvame da go protolkuvame povedenieto na drugi lu|e. atribut (lat. attribuere - pridavawe, prepi{uvawe) 1. obele`je, bitna osobina, glavno svojstvo, 2. dodatok na imenka. atricija (lat. attritio) prividno kaewe samo zaradi strav od kazna, kaewe motivirano od sebi~ni pri~ini, naj~esto od strav od kaznata, nesovr{eno kaewe: àl i taga koi proizleguvaat od strav na gre{nikot od osuda ili od sram. atrihija gr~. otsustvo ili nedostig na vlakna. atrium lat. ~etvoragolen rimski dvor koj zavr{uva so trem so stolbovi. atrofija gr~. zakr`lavuvawe, isu{uvawe, smaluvawe na nekoj organ ili tkivo poradi nedovolna ishrana. audaces cogimur esse metu lat. stravot ne goni da bideme hrabri. audiatur et altera pars lat. "neka se ~ue i drugata strana," neka se izjasni i sprotivnata stranka vo kakov i da e spor. audicija lat. proben nastap zaradi proverka na glasovnite ili akterskite mo`nosti pri izbor na pea~i i akteri po odrden konkurs. audiencija lat. 1. slu`ben priem kaj lice so visoka polo`ba, 3. prav. soslu{uvawe. audio (lat. audio - slu{am) se {to e povrzano so slu{awe, primawe i ispra}awe na tonovi. audiovizuelnost lat. se {to e povrzano so slu{awe i gledawe, primawe i ispra}awe na tonovi i podvi`ni sliki. auditiven tip gr~. ~ovek koj najmnogu pamti spored toa {to go slu{nal. auditor lat. slu{atel, sudija koj soslu{uva nekogo. auditoren sistem med. u{i, delovi na mozokot i razni nervi koi gi povrzuvaat. auditorium lat. 1. predavalna, 2. slu{ateli. augijeva {tala mit. {talata na Augie, kral na Elida vo koja imalo 3000 grla dobitok, a ne bila is~istena 30 godini: {tala koja ja is~is53

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ til Herkul samo za eden den, 2. prenos. stra{no valkano i zapu{teno mesto, ne{to {to treba temelno da se is~isti. augmentacija (lat. augmentatio) umnoùvawe, zgolemuvawe, zasiluvawe, dodatok. augmentativ lat. zbor koj so nekoj sufiks dobiva zgolemeno (obi~no peòrativno) zna~ewe, prim. ~ovek-~ove~i{te, baba-babetina, seqakseqa~i{te, sprot. deminutiv. augur lat. sve{tenik koj vo stariot Rim ja pretskaùval sudbinata spored letaweto i peeweto na pticite. 2. prorok, gara~, izmamnik, {arlatan. auguriranje lat. pretskaùvawe na idninata, gatawe. aukcija lat. javna proda`ba, licitacija. auksilijaren lat. koj pomaga, pomo{en. aula lat. prostrana dvorana, golema sala. aura gr~. 1. zdiv, vozduh, veter~e, 2. med. nelagodno raspoloènie koe mu prethodi na asmati~ni, histeri~ni ili epilepti~ni napadi, 3. svetlost koja zra~i okolu nekoe telo. aura vitalis lat. ìvotna sila. aurea mediocritas (Horacie) lat. zlatna sredina. aures habent, et non audiunt lat. imaat u{i, a ne slu{aat - Se veli za onie koi vo ni{to ne moàt da se ubedat, aures habent et non audient, nares habent et non odorabunt (Vulgata) lat. u{i imaat a ne slu{aat, nos imaat a ne mirisaat (lu|e koi ne sakaat da primat nikakov sovet onie koi vo ni{to ne moàt da se ubedat). aurikula lat. u{na {kolka. aurist lat. specijalist za bolesti na uvoto. aurora lat. 1. zora, 2. mit. boìca na zorata, rimska boìca na utrinskata svetlost, v. eoja, 3. aurora borealis - proletno svetlo, 4. vid na peperutka. aurum (Au.) hem. zlato. aurveda hinduisti~ka ve{tina na lekuvawe ~ija cel e ramnoteà na trite raspolo`bi (voznemirenosta - vata, gnevot - pita i ramnodu{nosta - kapha). auskultacija lat. 1. slu{awe, psislu{uvawe, 2. ispituvawe na rabotata na srceto ili gradite so slu{awe. auspicija lat. 1. pretskaùvawe na idninata so pomo{ na letawe na ptici, 2. predzak koj ukaùva na zlo ili dobro, 3. pod auspicija - pod za{tita, pod pokrovitelstvo. ausvajs ger. propusnica. aut Cesar, aut nihil lat. ili Cezar (t.e. ne{to golemo) ili ni{to. aut vincere aut mori lat. da se pobedi ili da se umre. autarh gr~. samovadetel. autarhija gr~. 1. samovladeewe. 2. upravuvawe so samiot sebe, 3. samodovolnost, skromnost, nezavisnost, 4. du{evna sostojba vo koja ~ovek e

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dovolen sam na sebesi, 5. ekonom. dràvna politika koja se stremi kon osamostojuvawe na svoeto stopanstvoto. autenti~en lat. prav. vistinit, izvoren, verodostoen. autizam lat. psihi~ka bolest koja se manifestira so nedostatoci vo socijalnoto komunicirawe, socijalnite interakcii i emocionalnoto vrzuvawe: celosno povlekuvawe vo sebe kaj {izofreni lica. auto da fe (port. akt na verata) ritual na izrekuvawe i izvr{uvawe varvarskite osudi na inkvizicijata, Se smetal za najvisoka slu`ba, za{to ozna~uval pobeda na crkvata nad nevernicite. Ritualot zavr{uval so ceremonija na otkaùvawe na eretnici koi bile pogubuvani ili izmiruvawe so crkvata poradi pokajuvawe (tie bile javno kam{ikuvani, a potem odveduvani vo zandanite). Sve{tenicite ne prisustvuvale pri spaluvaweto. Osven golemoto auto da fe, postoel i mal nare~en particular ili autillo. Toj akt ili ritual se vr{el naj~esto vo crkvite ili vo prostoriite na inkvizicijata, i toa vo slu~aite koga se rabotelo za pomali eresi (otpadni{tva) ili vo slu~ai koga zaradi maliot broj na vernici ne se ispla}alo da se odrùva golemiot akt na verata. auto prefiks vo sloènki so zna~ewe - samo. autobiografija gr~. opis na sopstveniot ìvot. autodidakt gr~. samouk. autogamija gr~. samooploduvawe kaj rastenijata so zapra{uvawe od isti cvet autogen gr~. samoroden, koj nastanuva od samiot sebesi. autogram, autograf gr~. svoera~en potpis. autohipnoza gr~. hipnoza izbr{ena so avtosugestija. autohton gr~. samoroden, vroden, koj od pamtivek prestojuva na nekoe mesto. autokefalen gr~. samostoen, nezavisen. autokefalnost gr~. 1. samostojnost, nezavisnost, 2. nacionalna pravoslavna crkva koja upravuva sama so sebe. autoklav med. sad vo koj se steriliziraat hirur{ki instrumenti. autokratija gr~. 1. samovolie, 2. neograni~ena vlast skoncentrirana kaj eden ~ovek - autokrat. autokritika gr~. samokritika. autoliza gr~. omeknuvawe i raspa|awe na tkivoto po smrta. automat gr~. aparat so samoregulira~ki mehanizam. automatizacija gr~. 1. primena na automati vo proizvodniot proces, 2. pretvorawe na opredeleni ~ove~ki dejstvija so povekevremeno povtoruvawe vo besvesni dvièwa. automatizam psih. nesvesno manifestirawe na reakcii koi nekoga{ barale svesno vnimanie. autonomen, avtonomen gr~. 1. samostoen, samoupraven, sloboden, koj se upravuva i ìvee spored sostveni pravila, 2. psih. avtonomna li~nost li~nost slobodna od nadvore{ni vlijanija.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ autonomija, avtonomija (gr~. autos - sam i nomos - zakon) samostojnost, samopuprava, politi~ka nezavisnost, samozakonodavstvo, fil. pokoruvawe na svoite sopstveni zakoni, sprot. heteronomija. autopilot gr~. sprava za avtomatsko upravuvawe na letala. autoportret gr~. slika na koja e naslikan avtorot od samiot sebe. autopsija gr~. 1. gledawe, posmatrawe so sopstveni o~i, 2. med. secirawe na trup zaradi vostanovuvawe na pri~inite na smrta. autor, avtor lat. lice koe sozdalo nau~no ili umetni~ko delo. autoritativen, avtoritativen lat. ugleden, priznat, zasluèn za doverba. autoritet, avtoritet lat. va`nost, zna~ewe, ugled, vlijanie. autotomija gr~. samosakatewe na ìvotni pri begstvo. autsajder (angl. outsider) 1. pretprijatie koe ne vleguva vo monopolsko zuènie, 2. neprofesionalec, 3. natprevaruva~ kon ne se vbrojuva me|u favoritite. aval ar. zlo. avaliranje franc. garantirawe (na menica), potpi{uvawe na menica ili ~ek kako garant. avan tur. metalen sad za tol~ewe (prim. na crn biber, orevi i sl.) avangarda 1. voj. del od voena sila koja odi napred, 2. prenos. prethodnica. avans franc. uplata na del od pari~ni sredstva za stoka koja se u{te ne e dobiena ili na del od plata za rabota koja se u{te ne e zavr{ena. avantura franc. 1. doìvuvawe, 2. rizi~en potfat. avanzman franc. napreduvawe vo slu`bata. avatar sanskr. rel. simnuvawe, inkarnacija, otelotvoruvawe na boèstvo vo ~ovek ili ìvotno, v. Vi{nu. ave lat. zdravo! averiranje franc. javuvawe, izvestuvawe, opomenuvawe. avers franc. 1. predna strana na liceto. 2. predna strana na kovani pari ili medal. sprot. revers. averzija lat. nesklonost, antipatija, odvratnost, omraza. averziona trgovija lat. kupuvawe ili proda`ba od oko, na |uture. averzionen lat. pau{alen, od oko. avesta zbirno ime za so~uvanite tekstovi na zaratustrizmot. avet ar. stra{ilo, seni{te, prividenie, mitolo{ko stra{no su{testvo vo oblik na lav so krilja. avgust lat. po~esno ime na rimskite carevi. avidija (kin. wu-ming su{tinsko neznaewe ili neprosvetlenost). Site ne{ta vo svemirot se manifestacija na duhot i ottamu iluzorni i minlivi, a poradi svoeto neznaewe, sepak poedinecot ~eznee i vo gr~ se drì do niv. Od neznaeweto proizleguva ~ezneewe za ìvot i gr~evito drèwe za ìvotot, zaradi {to poedinecot e vrzan za ve~noto trkalo na ra|aweto i smrta od koe nikoga{ ne moè da izbega, v. samsara. avijacija lat. vozdu{na flota. avis lat. ptica. 56

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ avitaminoza lat. zaboluvawe predizvikano od nedostig na vitamini vo ishranata. aviza it. izvestuvawe, predupreduvawe, upatstvo. avlija gr~. dvor. avokacija (lat. avocatio) otpovikuvawe, prav. barawe aktite da se vratat od poniskiot na povisokiot sud. avorija lat. slonova koska. avtokefalnost gr~. samostojnost, samoupravuvawe. avtomatizam lat. besvesno devièwe, naviknato dvièwe, dvièwe koe se vr{i bez razmisluvawe, bez svesna regulacija. avtomatski gr~. nesvesno dvièwe, samo od sebe. azbest gr~. mineral otporen na ogan i kiselini. azgan tur. div, besen. azil gr~. nepovredivost, sigurnost, neprikosnoveno zasolni{te, 2. za{tita koja edna dràva im ja dava na politi~kite begalci od stranski dràvi, 3. ustanova za zgriùvawe na malolenici, bezdomnici ili bolni lica. azima gr~. beskvasen leb. azimati latini koi upotrebuvale beskvasen leb. azimut (ar. as-sumut) astr. 1. agol od 0-3600 smetan od jug kon zapad, 2. agol me|u meridijanot i pravecot na dvièwe na brodot. azoik gr~. najstar period vo geolo{kata istorija na Zemjata koga na nea ne postoel ìvot. azot gr~. gas bez boja, miris i vkus, eden od glavnite sostavni elementi na vozduhot. azurno ar. nebesno sino. B ba ble (franc. bas bleu - "sin ~orap") èna koja se pravi u~ena. babel hebr. 1. nered, zbrka, bezbo`nost, 2. Vavilon, sumarski grad vo Mesopotamija od XXIV vek p.n.e. baber rel. sumarski bog na sonceto bacil (lat. bacillium) ednokeliski organizam od klasata na bakteriite predizvikuva~ na mnogu bolesti (prim. tifus, tetanus). baciliofobija gr~. preteran, bolen strav od bakterii. baga` franc. li~ni stvari koi se nosat so sebe pri patuvawe. bagatela it. sitnica, ne{to bezna~ajno, niska cena. bagateliziranje it. potcenuvawe, omalovaùvawe, prezirawe. bager hol. ma{ina za vadewe pesok. baget fran. vid na dolg i tenok leb. bahanalii lat. nedostojno seksualno odnesuvawe, orgii, v. menadi. bahanalija lat. 1. slavewe vo ~est na bogot Bah - bog na vinoto, 2. prenos. terevenka, orgijawe. 57

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ bahar tur. cvet na ovo{no drvo. bahus mit. bog na vinoto kaj starite Rimjani, v. Dionis. bair tur. breg. bajadera indiska pea~ka i tan~erka. bajat tur. koj ne e pove}e sve`, obi~no leb. bajbok, bajbokana ger. zatvor. bajonet fran. dolg no` so dve se~ila koj se stava na vrvot od pu{ka. bajram rel. najgolem muslimanski praznik: ramazan bajram koj trae tri dena posle postot od 29 dena i kurban bajram koj se slavi 70 dena po ramazanskiot bajram i trae ~etiri dena. bak{i{ tur. podarok, napojnica, nagrada za izvr{ena usluga. bakalnica tur. prodavnica so razna stoka. bakara franc. vid hazardna igra so karti. bakelit hem. ve{ta~ka cvrsta smola koja sluì za impregnirawe na drvo, hartija i dr. i za izrabotka na razni predmeti. bakretija gr~. ednokeliski ìv organizam. spored. mikrob. baksuz tur. nesre}en ~ovek koj i na dru|ite im nosi nesre}a. bakteriologija gr~. nauka za bakteriite. bakulumetrija gr~. merewe dolìna so pomo{ na stap. bal franc. 1. igranka. 2. titula vo {ah koja zavisi od brojot na osvoeni poeni od turniri. bal~ak tur. ra~ka od sabja. balada franc. lesna pesna so lirsko-epska sodrìna. balalajka muz. ruski naroden instrument so tri ìci. balans, balansiranje franc. 1. ramnoteà, odrùvawe na ramnoteà, 2. kolebawe, nere{itelnost. balast kelt. pesok vo vre}i, kamewa ili drug tovar pomesteni na brod ili vo vozdu{en balon zaradi odrùvawe na negovata ramnoteà, koj po potreba se isfla. balboa pati~na edinica na Panama. balbus lat. o~na jabol~nica. balbutiranje lat. dtkawe, pelte~ewe. baldahin lat. sve~ana pokrivka nad prestol, nosilka, krevet ili oltar izrabotena od skapocena tkaenina. balenologija lat. nauka koja se zanimava so prou~uvawe na kitovite. balerina it. baletska tan~erka. balija tur. prost ~ovek, prostak. balist al. pripadnik na albanskata nacionalisti~ka organizacija Bali Kombater. balistika (gr~. ballo - frlam) fiz. nauka za dvièweto na frleni tela i ispaleni proektili od ogneno oru`je. balizam gr~. 1. bolna èlba za igrawe, 2. med. treperewe. balneologija lat. gr~. nauka za lekovitata primena na prirodnite mineralni vodi i kal. balneum lat. bawa, kupatilo. 58

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ balneum vaporis lat. parno kupatilo. balsamiranje gr~. prema~kuvawe na tela na mrtvite zaradi nivno so~uvuvawe od raspa|awe poznato kaj starite Egipjani. balzam gr~. melem, lekovit namaz za ubla`uvawe na bolki, 2. uteha, olesnuvawe. banalen fran. obi~en, sekojdneven, prost, nevkusen, pre~esto povtoruvan (zbor). banauz gr~. 1. ~ovek so ograni~eni pogledi, 2. nau~nik koj se zanimava so nauka od zanaet t.e. bez qubov kon samiot predmet na prou~uvawe. banda it. organizirana grupa zaradi vr{ewe krivi~ni dela, olo{, bagra. banda` franc. 1. zavoj, previvawe so zavoj, 2. stega~ okolu zglob koj sportistot go {titi od povreda, 3. preden ili zaden {titnik od sudari kaj avtomobilite, 4. za{titnik na trkala. banderola franc. 1. remen na pu{ka, 2. gajtan na truba, 3. reklamna lenta na omotot na kniga, 4. {ifrirana cena zalepena na stoka. bandit it. mangup, uli~en razbojnik, kradec, kriminalec. bandoneon ~etvoroaglesta armonika. banket franc. pro{talna sve~anost. bankina fran. za{titen sloj koj spre~uva odron na pat ili nasip. banknota it. pari od hatrija. bankrot it. 1. nesposobnost za pla}awe, 2. propast na banka ili pretprijatie, 3. prenos. ekonomsko propa|awe. bantam ang. 1. najsiten vid koko{ki so poteklo od provincijata Bantam na ostrovot Java, 2. kategorija boker od 51 do 55 kg. 3. kategorija bora~ od 52 do 57 kg. baobab visoko do 20 m. lebno drvo koe raste vo Afrika. baptiso lat. kr{tevawe, novo ra|awe, akt na ra|awe vo gospod, akt na voveduvawe vo spasenieto. Jovan go krste{e Isus ne zaradi toa deka ovoj imal potreba od pokajuvawe, tuku "za da ispolni sekoja pravda" (Mateja, 3:15). baptisti rel. protestantski hristijani koi smetaat deka treba da se krstat samo vozrasnite vernici (novozavetno so nurkawe vo voda, a ne so prskawe). Go naglasuvaat zna~eweto na lokalno sobirawe. Slu`bite gi vr{at vo sabota. Dominiraat vo Velika Britanija i SAD. Ovaa verska zaednica ja osnoval Xon Smit vo 1612 god. Martin Luter King bil baptist. bar kod ang. {ifra za obele`uvawe na stoki i proizvodi, koja se de{ifrira so skener. bara` franc. greda so koja se popre~uva pat, rampa, mostarina. baraba hebr. razbojnik, kradec, neranimajko (spored imeto na bibliskiot razbojnik Baraba, Varava). barakuda {pan. grabliva riba. barat it. zamena na stoka za stoka, v. trampa.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ baratanje it. ve{to rakuvawe so ne{to, razbirawe, snao|awe vo ne{to. barba non facit philosophum lat. bradata ne pravi filozof. barbiturati med. grupa lekovi koi se upotrebuvaat za spiewe, smiruvawe na nervoza i lekuvawe na epilepsija. barel ang. bure koe sluì za merewe te~nost, za nafta (163,56 lit.) bariera franc. pre~ka, brana . barikada franc. pre~ka, brana koja sluì odbrana pri uli~ni borbi vo gradovi. baril gr~. neproviden mineral so temnozelena boja. barilistika gr~. pretskaùvawe na idninata, gatawe so pomo{ na ogledalo napraveno od baril. bariolaà franc. premnogu na{arana slika. bariran ~ek franc. ~ek precrtan so dve paralelni linii od prednata strana koj moè da go naplati samo banka. barister ang. titula na angliski advokat koj moè da vodi sporovi pred povisokite sudovi. barisvera gr~. jadro na Zemjata. baritimija gr~. neraspoloènost, lo{a volja. bariton muz. ma{ki glas me|u tenor i bas. baro gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe - pritisok. barok port. period vo istorijata na umetnosta od krajot na XVI do prvata polovina na XVII vek. karakteristi~en po dekorativnata rasko{nost. barometar gr~. sprava za merewe vozdu{en pritisok. baron franc. 1. mar{alska palica, 2. dirigentsko stap~e. bartionaà franc. kriminalisti~ki metod za identifikuvawe na lice so pomo{ na antopometrija, nare~en spored francuskiot antropolog Alfons Bartion, 1853-1914) bartolomejska nok - kole` koj{to na 24. 8. 1572 go izvr{ile katolicite vrz hugenotite vo Pariz, po nalog na francuskiot kral. 2. prenos. kole`. bas muz. najdlabok ma{ki glas. basma tur. {areno platno. bastia lat. 1. ìvotno, 2. prenos. divqak, ne~ovek, ~ovek-yver. bastiarius lat. borec so divi ìvotni vo arena. bastija lat. ìvotno, yver, stoka. bastijalen lat. ìvotinski, yverski. spored. ang. animalen. bastijalnost lat. ne~ove~nost, ìvotinstvo, yverstvo, skotsko povedenie. bastilia franc. tvrdina, kula. Bastilija, poznata francuska zandana izgradena od Karlo V vo XIV vek i razorena za vreme na francuskata revolucija na 14. 07. 1789 vo vreme na Luj XVI. bastion franc. kula na tvrdina. ba{amel franc. ~orba od luk. 60

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ bat - pari~na edinica na Tajland. bataljon franc. odred od 800 do 1000 pe{adiski vojnici. batergflaj ang. 1. peperutka, 2. stil vo plivawe. batiskaf gr~. podmornica. batler ang. nadzornik na ku}nite pomo{nici. batlija tur. 1. sre}en ~ovek, 2. toj {to mu nosi sre}a na drug. sprot. baksuz. batofobija gr~. strav od dlabo~ina ili viso~ina sleden so vrtoglavica. batologija gr~. nepotreben govor, tropawe, naklapawe. batometar gr~. sprava za merewe na morskite dlabo~ini. batoskop gr~. aparat za posmatrawe, merewe, i prou~uvawe na dlabo~ini. batrium gr~. 1. klupa, 2. sprava za mestewe na is~a{eni ekstremiteti. bavanda it. crno vino pome{ano so voda. baza gr~. 1. temel, osnova, podloga, 2. pojdovno mesto za voeni dejstvija, 3. zasolni{te, 4. hem. materija koja zaedno so kiselini sozdava soli. bazar pers. pazar. bazedova bolset med. zaboluvawe na {titnata `lezda. bazen franc. iskopan i betoniran prostor napolnet so voda. baziilika gr~. zgrada za trgovija i pravni raboti koja se sostoi od dve dvorani, edna za sudiite. bazilarna membrana med. membrana vo uvoto. bazilika gr~. arhit. anti~ka i srednovekovna gradba so dva reda vnatre{ni stolbovi, 2. soborna crkva, glavna crkva, katedrala. bazuka voj. ra~en raketen frla~. be{amel fran. vid na sos. be{ika tur. 1. meur, 2. detska lulka. beata vigro lat. blaèna devica - Bogorodica. beati posidentes lat. blaèni (sre}ni) se onie koi imaat. beatifikacija lat. proglasuvawe za svetec. beatikum lat. pri~est na smrtnici, posledna pomast. beatitudo lat. blaèstvo, sre}a, v. eudaimonija beatitudo vestra lat. Va{a Svetost (oslovuvawe na papata). beatizam lat. licemerstvo. bebisiter ang. dadilka, devojka koja za odredena nadomest se griì za tu|i deca. bedinerka ger. ku}na pomo{ni~ka samo za odredeni denovi ili saati. beduini ar. pustinski ìteli, arapski plemiwa koi lutat niz pustinite i se zanimavaat so sto~arstvo. bedz ang. simbol, zna~ka, obele`je. bejzik (BASIK - Beginners Allpurpose Simbolic Instructon Code) ang. kompjuterski programski jazik. bekgraund ang. 1. pozadina, 2. nevidlivi pri~ini za nekoj nastan, 3. minato na nekoja li~nost, 4. informacija bez naveduvawe na izvorot. 61

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ bekhend ang. udar vo tenis so reket vo desna raka, od levo kon desno. beletristika (franc. belles lettres - ubava knièvnost) obi~no romani i dr. literatura za {iroka publika. belki tur. mo`da. bellum omnium contra omnes lat. vojna na site protiv site. belona mit. boìca na vojnata kaj starite Rimjani. belvedere (it. - ubav pogled) vrv na ku}a ili zgrada, kula, ~ardak od kade se pruà ubav pogled na okolinata. belvi (franc. bellevue) v. belvedere. belzebub 1. hebr. boènstvo na starite Filistejci, 2. hebr. |avol, satana, lo{ duh. ben hebr, ar. sin, stoi po imeto na sinot, a pred li~noto ime na tatkoto, prim. Solomon ben David - Solomon sin na David, Ali ben Mustafa - Ali sin na Mustafa, bendzo ang. muzi~ki instrument so 5 do 7 ìci. benedikcija (lat. benedictio) lat. blagoslov, blagoslovuvawe. benedikcija apostolika lat. apostolski blagoslov koj papata go dava tri pati godi{no za site katolici. benefakcija lat. dobrodetelstvo, dobro~instvo. benefaktor lat. dobrotvor. beneficientia lat. dobro~instvo. beneficija (lat. beneficium) dobivka, korist, povlastuvawe, olesnuvawe, prioritet. beneficium accipere, libertatem vendere (Publius Syrus) lat. da se primi dobrodetel zna~i da se prodade svojata sloboda. benefit lat. dobrodetel, dobivka, blagodet, }ar. beneluks sojuz me|u Belgija, Holandija i Luksembrug sklu~en po vtorata svetska vojna. benevole lektor lat. blagonaklonet ~itatelu! benevolencija lat. blagodarnost, blagonaklonetost, dobronamernost predusetlivost. benevolenten lat. blagonaklonet, veren, privrzan. benevolentnost lat. blagonaklonetost. benignen lat. bezopasen, minliv. benignitas lat. dobrina, benignitet, benignost lat. dobrina, dobrodu{nost, dare`livost, med. bezopasenost, minlivost. benjamin hebr. najmlad vo nekoja zaednica (spored bibliskoto ime Benjamin, najmladiot brat na Josif). benzedrin franc. med. amfetamisnki sulfat so ~ija upotreba se predizvikuva ~uvstvo na sigurnost i zgolemen nagon za dejstvuvawe i zboruvawe. benzodijazepini farm. klasa na lekovi koi ja smaluvaat anksioznosta. benzol hem. te~en jaglenorod koj se dobiva od kamen jaglen.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ beotinci gr~. ìteli na starogr~kata pokraina Beotija za koi se smetalo deka se glupi. beotski gr~. glupo, nespretno. beriberi med. bolest koja se pojavuva poradi nedostatok na vitaminot B vo ishranata. beriket tur. blagoslov, sre}a. beril gr~. vid na skapocen kamen. berilium (Be.) hem. lesen metal. berit - mila hebr. obrezuvawe. bernardinec 1. pripadnik na katoli~kiot red na sv. Bernard osnovan vo 1112 godina, 2. germ. rasa na ku~e. berza trg. pazar na pari, akcii, stoki ili trud. besa 1. alb. cvrst zbor, 2. franc. pa|awe na cenite i kursot na dràvni obvrznici i drugi hartii od vrednost, kako i na stokata koja se kotira na berzite. bestseler ang. najdobro prodavano knièvno delo, delo prodadeno vo najgolem broj primeroci. beta gr~. ime na vtorata bukva vo gr~kata alfabeta. beta test gr~. psihol. eden od prvite grupni testovi za merewe na inteligencijata, namenet za nedovolno obrazovani grupi na ispitanici. beta zraci gr~. vid na radioaktivni zraci. betablokatori med. grupa lekovi koi se upotrebuvaat za lekuvawe na krvniot pritisok i srcevi aritmii. bezistan tur. pokrien pazar. bezkopromisen lat. nepospustliv, koj ne pravi kompromisi. bi lat. prefiks vo sloènki koj ozna~uva dva. biù franc. nakit, ukras, skapocen kamen. biùterija franc. prodavnica za nakit. biandrija lat. dvobra~nost, èna so dva maì, sprot. bigamija. biangularen lat. dvoaglest. bianuelen lat. koj izleguva da pati godi{no, prim. ~asopis. bibap ang. muz. stil vo xezot. biblija gr~. (bukvalno - kniga) sveto pismo sostaveno od star i nov zavet. bibliofil gr~. toj koj{to strasno sobira knigi zaradi nivnata sodrìnska vrednost. bibliografija gr~. poznavawe na knigi, nauka koja se zanimava so sobirawe i opi{uvawe na pe~ateni dela. biblioklast gr~. uni{tuva~ na knigi. bibliolatrija gr~. 1. preterano po~ituvawe na Svetoto pismo, 2. slepo veruvawe vo se {to e napi{ano, odpe~ateno. biblioman gr~. strastven sobira~ na knigi zaradi nivnite korici, starost, retkost i sl, a ne zaradi nivnata sodrìna. bibliotaf gr~. pogrebuva~ na knigi, toj koj{to svoite kni|i ne gi pozajmuva ili retko i nerado gi pozajmuva. 63

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ biblioteka gr~. zbirka na knigi. bibliotekografija gr~. nauka za ureduvawe na biblioteki. biblistika gr~. stru~no poznavawe na biblijata. bicikl lat. velosiped. bidermajer ger. dekorativen ednostaven stil vo primenetite umetnosti (osobeno za izrabotka na ku}en mebel) i slikarstvoto. bie franc. sopstvena menica, menica koja se isplatuva samo na izdava~ot, bie o porter - menica koja mu se isplatuva na donositelot. bienale lat. kulturen nastan koj se odrùva sekoja vtora godina, bienalen lat. dvogodi{en. biftek ang. naglo pe~en odrezok od govedsko meso. bifurkacija lat. razdeluvawe na reka na dva dela koi se slivaat na razli~ni mesta (reki, ezera, moriwa). bigamija lat. dvobra~nost, ma` so dve sopru|i. sprot. biandrija. bigot franc. 1. ~ovek koj slepo veruva, bogomolec, 2. ~ovek koj samo se preprava deka navistina e religiozen, prenos. licemer. bigoterija franc. verska zatapennost, preterana pobo`nost, bogomolstvo, licemerstvo. bihejviorizam psih. stojali{te koe se vrzuva za Xon Vatson: izu~uvawe na psihata vrz osnova na posmatrawe na ~ovekovoto povedenie. bijatlon lat. skija~ka diciplina povrzana so strela{tvo. bikamerizam lat. dvodomen sobraniski sistem. bikefalen gr~. dvoglav. bikonkaven lat. vdlabnat od dvete strani. bikonveksen lat. od dvete strani ispaknat. bil ang. zakonski proekt koj se dava na razgleduvawe vo eden od domovite vo angliskiot parlament i kongresot na SAD. bilans franc. 1. sporeduvawe na prihodite i raskodite na krajot na odredena smetka, sostojba na imotot izrazen vo pari na odreden den bilateralen lat. dvostran, bilateralen dogovor - dogovor koj gi obvrzauva i dvete strani. bildiranje ger. oblikuvawe, razvivawe na muskulite. bilet franc. vleznica, avtobuska karta, karta za voz i sl. biletarnica franc. mesto kade se prodavaat bileti. bilijar franc. igra so topki od slonova koska koi se udiraat so vrvot na poseben stap nare~en tak. bilingvitet lat. dvojazi~nost. biliozen lat. òl~en, ostar, razdrazliv. bilis lat. 1. òl~ka, 2. prenos. gnev, lutina. bilmez tur. neznajko, glupak. bilogija lat. dva dela od kniga koi pravat edna celina. bilten lat. kratok dneven izve{taj za nastani va`ni za po{irok krug na lu|e. bina lat. podium, plato, teatar. binaren lat. dvoen, od dva dela. 64

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ binarno gr~. dvojno. binda ger. zavoj, vlo{ka. binokl franc. mal dvogled. binom mat. veli~ina koja se sostoi od dva dela. binomizam lat. dva vida zakonski odnosi: prirodni koi se zasnovaat vrz pri~inosta i psihi~ki koi se zasnovaat vrz voljata. bio gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe ìvot, ìvoten. bioaritmetika gr~. nauka koja se zanimava so presmetuvawe na prose~niot ìvot na ~ovekot. bioastronautika lat. nauka koja se zanimava so prou~uvawe na vlijanieto na patuvawa niz svemirot na ìvite organizmi. biobibliografija gr~. prikaz, opi{uvawe na ìvotot, rabotata i delata na nekoj ~ovek. biocenoza gr~. postojana prirodna zaednicana na ìvotni i rastenija. bioekologija gr~. nauka za me|usebnite odnosi na rastenijata i ìvotnite. bioenergija gr~. ìvotna sila so koja eden ~ovek prenesuvaj}i mu ja na drug ~ovek pridonesuva za negovo lekuvawe. biogeneza gr~. poteklo i razvoj na ìvotot. biogeografija gr~. nauka za geografskata rasprostranetost na ìvite organizmi. biografija gr~. prikaz, opi{uvawe na ìvotot na odreden ~ovek. biokatalizator gr~. supstancija koja bez samata da se tro{i gi zabrzuva hemiskite reakcii vo organizmot. bioklimatologija gr~. nauka koja go prou~uva vlijanieto na klimata na ìvite organizmi. bioleti gr~. okameneti rastenija ili ìvotni. biologija gr~. nauka koja se zanimava so potekloto i uslovite ìvotot. biologizam gr~. filozofski ili sociolo{ki pravec spored koj osnovata na ovie tie nauki treba da se bara vo zakonitostite i principite vrz koi se zanova bilogijata. biomagnetizam nauka koja go prou~uava deluvaweto na magnetizmot na ìvite su{testva. biomorfen gr~. oblik koj potsetuva na nekoj ìv organizam, ne pretstavuva nitu ednen potoe~ki vid. bionaà franc. falsifikuvawe i rasturawe na takvi pari. bionegativno gr~. nepovolno po ìvotot. bionika (sloènka od bilogija i elektronika) nauka koja go prou~uva na~inot na reakcija na nervniot sistem pri izvr{uvawe na odredeni zada~i. bionomija gr~. nauka za zakonite na ìvotot, za ma|usebniot odnos na ìvite su{testva i sredinata. biopsihizam gr~. pretpostavka deka site ìvi organizmi imaat svoi psihi~ki procesi.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ biopsija gr~. med. zemawe del od ìv ~ove~ki organ zaradi ispituvawe vo slu~aj na somnenie na zabolenost od rak. bioritam gr~. odmereno ostvaruvawe na organskite dvièwa i procesi. biorizacija gr~. metod za sterilizacija na mlekoto. bioskop gr~. sprava koja pokaùva ìvi sliki, sliki na su{testva vo dvièwe. bioskopia gr~. ispituvawe dali edno telo ima sposobnost za ìvot. biostatika gr~. nauka za zdravstvenata sostojba i prose~noto traewe na ìvotot. biosvera gr~. 1. celokupeniot prostor (atmosfera, litosfera i hiedrosfera) koj e naselen so ìvi su{testva, 1. ìvoten prostor. biozofija gr~. ìvotna mudrost. biparticija lat. delewe na dva dela. bipedi lat. dvono`ni su{testva. biper ang. sprava koja emituva periodi~en zvu~en signal kako znak deka vo nekoj sloèn aparat se odviva nekoj proces. birotehnika franc. 1. celokupna postapka pri kancelarisko rabotewe, 2. site kancelariski tehni~ki pomagala. birtija ger. 1. kr~ma, kafana, gostilnica, 2. prenos. ne{to neugledno. bis dat qui cito dat lat. dvokratno dava koj vedna{ (brzo) dava. bis lat. dvapati, izvik - "u{te edna{", za ne{to da se povtori. bisagii lat. dve spoeni torbi vrz grbot na kow. biseksualen lat. dvopolen. biskup gr~. nadzornik, ~uvar, stare{ina na katoli~ka ili protestanska crkovna oblast. biskvit franc. "dapati pe~en." bista franc. statua, vajarsko delo na ~ovek prikaàn do pojas. bistro franc. mal ekspres restoran. bitanga ungar. skitnik, propalica, nerabotnik. bitie fil. sevkupnost na se {to realno postoi. bivalenten gr~. dvovreden, koj ima dve vrednosti. bivium lat. raskrsnica. bizaren franc. nastran, ~uden, neobi~en. biznis ang. dejnost, vnosna dejnost, trgovija. biznismen ang. deloven ~ovek, trgovec. blagoslov rel. dejstvie so koe gospod se povikuva da ja izlie svojata milost vrz nekogo (zaradi otstranuvawe na seto ona {to mu pre~i na negovoto spasenie), bog da te blagoslovi, zna~i da te daruva so dobro, da ti pri~ini ne{to dobro ili ~ovek da te blagoslovi so toa {to }e bara preku gospod (toj da pomogne) da ti se dade dobro ili da ti se slu~i ne{to dobro. blagoslovuvanje rel. upatuvawe dobar zbor, usmen podarok kako milost od gospod. blamadza franc. sram, posramuvawe. blan{ franc. bel, ~ist, neispi{an. 66

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ blanket franc. obrazec, formular. blasfemija gr~. bogohulewe, pcosti upateni na boga. blaziran franc. zasiten od uìvawe, ramnodu{en kon se, izìvean i zatoa zatapen, zapadnat vo dosada. blef izmama, la`no pretstavuvawe na nekoja okolnost zaradi prikrivawe, zasenuvawe, zalaùvawe, zapla{uvawe deka sme uvereni (sigurni) vo ne{to samo zaradi doveduvawe vo zabluda na drugite, prim. vo poker zalaùvawe deka se poseduvaat silni karti zaradi povlekuvawe na protivnikot od igrata. blenda fiz. sprava za regulirawe na svetlosta vo objektivot na fotoaparatite. blesura franc. rana, povreda. blickrig ger. kratkotrajna vojna. blinker ger. metalno rip~e koe sluì kako mamec za lovewe pogolemi ribi. blok frac. 1. bele`nik, notes, 2. zbir na povrzani zgradi, 3. golemo par~e od ne{to masivno (prim. kamen), 4. sojuz na dràvi, 5. povrzani pe~ateni (prim. bileti, formulari) ili beli listovi koi moàt da se oddelat zaradi pi{uvawe ili crtawe. blokada zapirawe, zatvorawe, spre~uvawe, popre~uvawe 1. ekon. zapirawe na ramenata so nekoja dràva, 2. med. hirur{ko prekinuvawe na finkcioniraweto na nekoj organ, 3. zatvorawe za soobre}aj na nekoja delnica, 4. popre~uavawe na udar, napad ili dvièwe na protivniot vo mnogu sportovi. blokej franc. metalna plo~ka za za{tita na potpeticite ili vrvovite na konduri. bludnica prostitutka. boa zool. zmiski car. bob, bobslej ang. sanka za sportski natprevaruvawa na zaledena staza. bodhi sanskr. zamenuvawe na neznaeweto so prosvetlenost. Site u~ewa i praktikata na razli~nite budisti~ki {koli se obidele so ne{to da pridonesat kon prosvetlenosta. Vo tekot na mnogubrojnite povtoreni ra|awa poedinecot moè od niv da sobere karma koja ne kopnee kon stvari, nitu do niv vo gr~ se drì, tuku go izbegnuva i kopneòt i drèweto do niv. Rezultatot od toa e osloboduvawe na poedinecot koj ja poseduva taa karma, a toa osloboduvawe se narekuva nirvana. bodisatva (sansk. "prosvetleno su{testvo") su{testvo koe go odloùva dejstvoto na sopstvenata svetlost so cel da gi spasi site su{testva koi ~uvstvuvaat. boem franc. ~ovek (obi~no pisatel, umetnik, student) koj vodi bezgrièn, neureden, raskala{en ìvot, 2. kafanski ~ovek. bofl ger. stoka so gre{ka, stoka so lo{ kvalitet, lo{ proizvod. bojkot ang. prekid na rabotata ili na odnosot so nekogo ili so ne{to vo znak na protest so cel da se postigne odredena cel. bol{evici rus. onie koi se vo mnozinstvo. 67

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ bolero {pan. {panski naroden tanc. bolid vid na sjaen meteor. bolivijano - pari~na edinica na Bolivija. bolivijar - pari~na edinica na Venecuela. bolsit franc. ruda od koja se dobiva aluminium. bona fide lat. so dobra namera, dobronamerno, vo dobra vera, sovesno i ~esno (formula vo presuda koga slu~ajot ne e predviden vo zakonot). sprot. mala fide. bone et aequo non convenit aut lucrari aliquem cum damno alterius aut damnum sentire per alterius lucrum (Pomponius) lat. na dobrinata i na pravednosta ne im soodvetstvuva nekoj da ima korist od {tetata na drug, nitu nekoj da trpi {teta zaradi ne~ija korist. bonemerit (lat. bone meritus) mnogu zasluèn ~ovek. boni iudicis ampliare iustitiam lat. dobar sudija treba da ja {iri pravednosta. bonificiranje franc. 1. nadomestuvawe na {teta, obe{tetuvawe, 2. odobruvawe, 3. zapi{uvawe, zemawe za dobro. bonifikacija 1. ekonom. podobruvawe, 2. nadomest, o{teta, 3. bank. odobruvawe na smetka. bonis nocet quisque pepericit malis (Publius Syrus) lat. na dobrite im na{tetuva toj {to lo{ite gi za{tituva. bonitet lat. 1. vrednost na nekoj predmet, 2. kredistna sposobnost, 3. sposobnost za pla}awe. bono et aequo non convenit aut lucrari aliquem cum damno alterius, aut damnum sentire per alterius lucrum (Pomponius) lat. na dobrinata i na pravednosta ne im odgovara nekoj da ima korist od {tetata na drug, nitu nekoj da trpi {teta poradi ne~ija korist. bonton franc. 1. dobro povedenie, 2. pravila za dobro povedenie. bonum faciendum, malum vitandum (Akvinski) lat. osnovna zapoved na prirodniot zakon e da se pravi dobro, da se izbegnuva zloto. bonum magis carendo quam fruendo cernitur lat. dobroto polesno se voo~uva koga se nema, odo{to koga se uìva. bonum omen lat. dobar znak. bonus animus in mala re, dimidium est mali lat. dobrata namera vo ne{to lo{o go pravi zloto napola pomalo. bonus iudex secundum aequum et bonum iudicat, et aequitatem stricto iure praefert lat. dobriot sudija sudi pravo i dobro i na pravednosta Ă dava prednost nad striktnata primena na pravoto. bonvivan franc. toj koj{to saka dobar i lagoden ìvot, koj se stremi kon uìvawe, lakoumen, bezgrièn. bonzo 1. budisti~ki sve{etnik vo Japonija i Kina, 2. prenos. voobrazen, naduen partiski funkcioner. bor (B.) hem. vid na metal. bordel franc. javna ku}a. bordiranje franc. porabuvawe. 68

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ botanika gr~. nauka za rastenijata. botulizam lat. truewe so rasipano meso. bozdogan 1. oru`je sostaveno od ra~ka i metalna topka obloèna so bocki, 2. prenos. glupak, ograni~en ~ovek, prostak. bradikardija med. usporena rabota na srceto. braevo pismo pismo za slepi izmisleno od slepiot u~itel Luj Braj (1809-1852) koe se sostoi od {est dopirlivi to~ki. brahidaktilija gr~. vrodena kratkost na prstite. brama rel. tvorec na svetot i na site su{testva, bog pretstaven so ~etiri lica svrteni na site ~etiri strani na svetot i ~etori race, ~esto se prikaùva i kako java na lebed. Bramanizmot poteknuva od 600 god. p.n.e. i u~i deka se poteknuva od bog i deka se se vra}a vo nego. Toj e glaven bog vo trojstvoto vo koj se i bogovite [iva i Vi{nu. bramani pripadnici na najvisokata kasta vo Indija. bran{a franc. trgovska struka. brauning vid na pi{toli i pu{ki (spored nivniot konstruktor Browning). bravo it. izvodnredno! odli~no! taka e! taka treba! bravura franc. 1. bestra{nost, bestra{no delo, 2. slobodna izvedba na muzi~ko delo, 3. golema doteranost. bravurozno franc. dobro, uspe{no, silno doterano. brevi manu lat. po karatka postapka, po kratok pat. brigada franc. voena edinica. brigant it. uli~en razbonik, bandit. briliantin franc. uqe od koe kosata dobiva izrazen sjaj. brilijant franc. vid na skapocen kamen. brilijanten prenos. skapocen, sjajen, bleskav, izvonreden, odli~en. brizanten franc. eksploziven, razoren. bro{ura franc. male~ka kniga. brojler ang. vid na pile za pe~ewe. broket it. te{ka tkaenina protkaena so svila, zlato ili srebro. brom (Br.) hem. te~nost so ostar miris. brontosaurus lat. ogromno ìvotno od periodot kreda. bronza franc. legura od bakar i kalaj. bruceloza med. vid na bakteriolo{ko zaboluvawe na doma{nite ìvotni i ottamu na ~ovekot. bruh ger. v. hernija. brus-halter germ. ele~e za ènski gradi. brutalnost lat. surovost, preterana grubost, divja{tvo, ìvotinsko povedenie. bruto it. teìna na stokata zaedno so opakovkata ili ambalaàta (kutija, vre}a, sandak), sprot. neto. bruto plata it. vkupna plata bez kakvi i da e odbitoci. bruto registerski ton prostorna merka za trgovski brodovi (2,86m3).

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ bu{on franc. 1. ~ep, zapu{a~, zatvora~, 2. osiguruva~ na elektri~na razvodna tabla. buana ventura lat. dobra sre}a. buda roden vo severna Indija vo sredinata na V vek p.n.e. rabotel za dobroto na tri tipa lu|e: 1. onie koi sakale da go izbegnat stradaweto gi dobile u~ewata za pri~inata i posledicata koi se nare~eni - Teravada ili Mal pat, 2. na onie koi sakale da storat pove}e za drugite im se dadeni u~ewata Mahajana ili Golem pat - u~ewe za so~uvstvoto i mudrosta, 3. na onie so silna doverba vo sopstvenata Buda priroda - koi vo nego ne gledaa bog, lice ili nekoja nadvore{na sila, tuku ogledalo na sopstveniot um - Buda im go prenel u~eweto Vaxrajana ili Dijamantski pat. Niv Buda im se manifestiral vo forma na energija i svetlost ili direktno, kako tek na svetlosta, im go prenesuval uvidot vo prosvetluvaweto. Na ova najvisoko nivo, celta e poln razvoj na umot spontanost i lesnotija na Mahamudra. Osnovata, patot i celta na ovoj najvisok uvid pod razni nazivi go prenesuvaat trite stari {koli naan tibertanskiot budizam: Njingma, Sakja i Kadju. Dijamantskiot pat (spoznavaweto deka se e sovr{eno, tokmu taka kako {to e) sodrì tri pristapa: Pat na metodi, Pat na uvid i Guru joga. Na toj na~in umot moè sebesi da se spoznae preku sopstvenata energija, svesnost i mo} na poistovetuavwe. budikopf ger. kratko istrièna kosa na ènsko lice. budizam verba zaradi postignuvawe sovr{enstvo, u~ewe na Gautama Buda (557-447 p.n.e.) koe se sostoi vo dve to~ki: stradawe i spasenie: ìvotot e stradawe, pri~inite za toa se strastite (t.e. voljata za ìvot), a osloboduvaweto od tie strasti zna~i osloboduvawe od stradawata i dostignuvawe na nirvana - sostojba na blaènstvo, na mir bez stradawa. 1. hinajana budizam - èlba da se stane arhat, su{testvo koe nikoga{ nema da ja napu{ti sostojbata na nirvana i nikoga{ nema da se vrati vo odvratnata sostojba na samsara, odnosno vo ciklusot na reinkarnacii, 2. mahajana budizam èlba da se stane bodiusatva, su{testvo koe iako dostignalo probudenost, i pokraj toa e spremno da ja `rtvuva svojata dobrobit za dobrobitta na site ~ove~ki su{testva i taka pove}e saka da ostane vo svetot odo{to da se povle~e. budoar franc. mal ukrasen salon za oblekuvawe i doteruvawe. budzak tur. }o{, agol. budzaklija tur. advokat koj se zanimava so sitni advokatski raboti. budzet ang. godi{na predpresmetka na prihodite i rashodite (na dràvata, op{tinata, nekoja ustanova itn.). bufon franc. komi~ar, {egaxija. bujon franc. supa od govedsko meso, zarzavat i razmateno jajce. bujrum tur. povelete, zapovedajte, naredete. buk{a pari~na edinica na Jemen.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ bukefal gr~. 1. glava od vol, 2. omileniot kow na Aleksandar Makedonski komu toj vo spomen mu izgradil grad vo Indija pod ime Bukefal, denes Xalalpur. buket franc. kitka. bula. lat. 1. kutija so pe~at, 2. pe~at od vosok na javna isprava, 3. papski dekret so oleoven pe~at. bulimija gr~. preterano golema glad, ìvotinska glad, med. brzo zemawe golemo koli~estvo na hrana po {to sleduva isfrlawe na vi{okot na hranata so povra}awe ili so zemawe sredstva za ~istewe. bumerang ang. oru`je na angliskite domorodci so takov oblik koj ovozmoùva dokolku ne ja pogodi celta da mu se vrati na toj {to go frla. bungalov ang. prizemna ku}i~ka od lesna gradba. bunker ger. zasolni{te. buròazija franc. gra|anska klasa. burazer argo. brat. buridanovo magare prenos. polo`ba na ~ovek koj nemoè da izvr{i izbor, koj ne moè lesno da se odlu~i me|u dve ednakvo privle~ni ne{ta. burmut tur. tutun {to se {mrka. busija tur. zaseda. busola it. mornarski kompas. butaforija it. umetni~ki predmeti koi izgledaat vistinito, no sluàt kako teatarski scenski dekor, 2. prenos. la`ni predmeti koi sluàt za raklama. C cadmium (Cd.) hem. bel mek metal. caecus non iudicat de colore lat. slepiot ne sudi za boite. calvum vellere lat. depilirawe na }elav ~ovek, prenos. besmislena rabota. canis sine dentibus nin latrat (Veron) lat. pes bez zabi ne lae. capri~o it. muzi~ka tvorba so nagli iznenadvawa. carbo lat. jaglen. cargo {pan. 1. vkupen tovar na brod, 2. opis na stokata na brodot so oznaka na ispra}a~ot i prima~ot. carmen lat. pesna. carnivora lat. meso`deri, ìvotni koi jadat meso. carpe diem lat. iskoristi go denot, zgrap~i go denot, uìvaj vo toa {to se dava denes. carpe diem quam minimum credula postero (Horacie) iskoristi go dene{niot den, mnogu pomalku potpiraj se na utre{niot. cart blan{ franc. polnomo{no koe primatelot moè po volja da go ispolni, neogratni~eno polnomo{no. 71

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ cassante causa cassat effectus lat. ako prestane pri~inata prestanuva i posledicata. causa lat. 1. pri~ina, 2. prav. sudski predmet, spor pred sud, 3. filoz. causa efficiens delotvorna pri~ina, causa finalis cel, 4. honoris causa zaradi po~est. cave (canem) lat. pazi se! (ku~e!). cave ab homine unius libri lat. ~uvaj se od ~ovek koj pro~ital samo edna kniga (se misli na biblijata). cavendum est etiem, ne maior poena quam culpa sit et ne iisdem de causie alii piectentur, alii ne appelenturquidem (Cicero) lat. treba da se vodi smetka kaznata da ne bide pogolema od vinata i za isti ne{ta edni da se kaznuvaat, a drugi da ne se povikuvaat na odgovornost. cedent lat. toj koj{to mu otstapuva na drug odredeni stvari, pobaruvawa ili prava. ceh ger. tro{ok. celebralen lat. mozo~en. celebriranje lat. sve~eno vr{ewe (prim. na misa). celebritet lat. pro~uenost, na glas, pro~uen, slaven ~ovek. celeritet lat. brzina. celofan lat. tenka prozirna celulozona hartija koja ne propu{ta voda, slu`i za pakuvawe. celuloza lat sostaven del na obvivkata na keliite na rastenijata, naj~esto se upotrebuva za pravewe hartija. celzius {vedski fizi~ar i astronom (1701-1744) koj izmislil toplometot podelen na 1000. cenrala (lat. scentrum ) sredi{te. centrifuga lat. sprava za oddeluvawe na tvrdite delovi od te~nostite, za otranuvawe na vodata od razli~ni materii. centrifugalen lat. koj bega od sredi{teto, centarot, centrifugalna sila sila koja gi odvlekuva od sredi{teto, centarot telata koi se vrtat. centripetalen lat. koj se stremi kon centarot, centripetalna sila - sila koja vle~e kon centarot. centriranje lat. 1. mestewe na {to i da e vo sredi{teto, 2. sport. ufrlawe na topka vo sredinata na igrali{teto. centrum lat. centar. centum per centum (c/c) lat. sto posto, bele{ka koja se stava na bolni~kiot list na rabotnik so koja se ozna~uva celosna nesposobnost za rabota. centuria lat. odred na rimskata vojska koj se sostoel od 100 vojnici (60 centurii so~inuvale legija). cenzor lat. 1. procenitel, ispituva~, 2. dr`aven organ ili slu`benik koj vr{i cenzura na pisma, kni|i, filmovi i sl. 3. vo stariot Rim eden od dvajcata slu`benici koi rakovodele so odreduvaweto na cenzusot i vnimavale na politi~kata ispravnost na gra|anite.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ cenzus lat. vo stariot Rim popis, procenka na imotot zaradi odreduvawe na danokot. cepelin letalo vo vid na dolgavest balon. cerada it. 1. voso~no platno, 2. navlaka na avtomobili zaradi za{tita od sonce i nevreme. cerdat vid na so~en limun. cerealii lat. ìtarici. cerebralen kortesk med. povr{inski sloj na mozo~nata hemisfera, siva kora. ceremonija lat. sve~en akt, obred. cerera lat. mit. starorimska boìca na zemjodelieto, v. demetra. ceretis paribus lat. so isti uslovi. certifikat franc. potvrda, uverenie, sveditelstvo. cesija lat. otstapuvawe na sopstveno pobaruvawe na drug, so toa {to toj komu mu se prenesuva pobaruvaweto (cesioner) mu se prenesuvaat site prava i obrski od doveritelot (cedent). cessante causa cessat effectus lat. ako prestane pri~inata prestanuva i posledicata. ceterum censeo lat. rimskiot senator i cenzor Katon Postariot kako golem neprijatel na Kartegina site svoi govori na razli~ni temi vo senatot gi zavr{uval so zborovite: "ceterum autem censeo Carthagimnem esse delendum" - vpro~em jas mislam deka Kartagina treba da se razurne, prenos. neophodno, nu`no. cezar lat. car, apsoluten gospodaer, naziv za site rimski vladeteli spored diktatorot Cezar (101-44 p.n.e.). cezium (Cz) hem. mek alkalen metal. cf v. konfer. cgogitationis poenam nemo patitur (Ulpianus) lat. nikoj ne moè da bide kaznet za svoe mislewe. cic ger. vid na pamu~no platno so figuri i {ari vo boja. cijanid sol na cijanovodorodna kiselina, vid na otrov. cikli~en gr~. kruèn, koj se povtoruva, koj se vrti vo krug, koj se odnesuva na eden krug. ciklometar sprava so koja se meri brojot na vrteìte na avtomobilskite trkala. ciklon vrtlog predizvikan so ogromen veter. ciklus gr~. 1. zaokruèna celina, 2. zbir na razni pojavi, dejstvija, procesi koi so~inuvaat zatvoren krug od razvojot vo tekot na odreden vremenski period, prim. proizvoden ciklus, 3. zavr{en krug, zbir na me|usebno povrzani pojavi koi se pojavuvaat po ist red, prim. lunaren ciklus vreme od 19 godini, son~ev ciklus vreme od 29 godini, 3. celina sostavena od isti dejstvija, prim. ciklus na predavawa. cimer ger. 1. soba, 2. ~ovek so koj se deli soba ili stan, 3. znak, obele`je. cimerman ger. drvodelec. 73

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ cimet tol~ena kora od rastenie {to viree vo Indija i Cejlon a se upotrebuva kako za~in. cinabarit ruda od koja se proizveduva ìva. cinik gr~. 1. pripadnik na filozofskata {kola koja ja osnoval Antisten: cinicite bile protiv ropstvoto, gi otfrlale moralnite normi, se zalagale za ednostavnost i prirodno povedenie, 2. ~ovek koj e ramnodu{en na dobro i zlo koj od nekoi filozofski pri~ini na se mu se potsmeva, komu ni{to ne mu e sveto. cinizam gr~. besramnost, drskost, gruba otvorenost. cink (Zn.) hem. teòk oboen metal. cinkvajs ger. bela slikarska boja vo vid na pra{ok. cinober gr~. ìvin sulfid so òltocrvena boja koj se koristi vo slikarstvoto. cionizam nacionalen pokret na Evreite za vospostavuvawe na svoja dràva vo Palestina. circulus vitiosus lat. (buk. "pogre{en krug," zatvoren krug, vrtewe vo krug), gre{ka vo dokaùvawe, neispraven dokaz koj za premisa go zema ona {to so istata treba da se dokaè, prim. ~ovekot e sloboden, zatoa {to negovata volja e slobodna, ili zakonot na pri~inost nu`no vaì zatoa {to ne se mo`ni spontani pojavi, t.e. nekauzalni pojavi. - spontanite t.e. nekauzalni pojavi ne se mo`ni, zatoa {to nu`no vaì zakonot na pri~inosta, prenos. bezizlezna polo`ba. cirka (lat. circa) okolu, po prilika. cirkon (Zr.) hem. sjaen metal sli~en na ~elik. cirkulacija lat. 1. kru`no dvièwe, protek, 2. soobra}aj. cirkular lat. 1. raspis so ista sodrìna ednovremeno upaten na pove}e lica, 2. kru`na pila. cirkumcizija lat. obreùvawe, sunet. ciroza gr~. stvrdnuvawe ili sobirawe na vnatre{ni organi. cista gr~. {uplina vo teloto ispolneta so gnoj. cisterna lat. rezervoar od kakva i da e forma za sobirawe te~nosti. cistitis med. vospalenie na urinarniot meur. citadela it. tvrdina. citat lat. del od tekst bukvalno prenesen od drug avtor vo sopstven nau~en trud. citoliza biol. rastvoruvawe na keliite poradi hemiski, radioaktivni i drugi vlijanija. citologija gr~. nauka za gradbata i ìvotnite manifestacii na rastitelnite i ìvotinskite kelii. civilen lat. gra|anski. civilist lat. stru~wak koj se zanimava so gra|ansko pravo. civilizacija lat. visok stepen na op{testven razvoj i na materijalnata kultura. civiliziran lat. kulturen, obrazovan, prosveten.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ clamor non est centus, nec argumentum lat. dereweto ne e nitu pesna ni dokaz. clara pacta boni amici lat. ~ista smetka dobri prijateli. clavus clavo eicitur lat. klin so klin se izbiva. cloaca plus commota, plus foetida est lat. |ubreto kolku pove}e se ~epka, tolku pove}e smrdi. cloaka lat. kanal za odveduvawe na ne~istotiite, prenos. sobirali{te na smet, nemoralna sredina. cogitationis poenam nemo patitur (Ulpianus) lat. nikoj ne moè da bide kaznet za svoe mislewe). cogito, ergo sum lat. mislam, zna~i postojam. concedo lat. se soglasuvam. conditio sine qua non lat. uslov bez koj ne se moè, nu`nen, neophoden uslov. consensus omnium lat. soglasuvawe na site. consietudinis magna vis est (Ciceron) lat. golema e mo}ta na navikata. consillium abeundi lat. sovet na lice samoto da napu{ti nekoe mesto (namesto da bide izbrkano). contra legem lat. protiv zakonot, na sudijata mu se dozvoluva da mu protivre~i na zakonot ako smeta deka toa go baraat op{testvenite potrebi. contradictio in adjecto lat. protivre~nost, vnatre{no nesoglasuvawe, pridavawe na poimot svojstva koi po svojata priroda ne moè da gi ima, prim. suva voda. coram publiko lat. javno, pred site. cornix cornici nunquam osulos effodit lat. gavran na gavranot nikoga{ o~i ne mu vadi. cptatio benevolentiae it. ve{to zadobivawe na ne~ija naklonetost. credo quia apsurdum lat. veruvam za{to toa go nadminuva razumot. credo ut intelligam lat. veruvam za da spoznam, veruvaj za da razbere{ (osnoven metodolo{ki princip vo istraùvawe na teolo{kite dogmi). Formulacijata ja dal Anselmo Kanterberiski (1033-1109) vo deloto Proslogion - neque enim quareo intelligere, ut credam, sed credoi ut intelligam - ne baram spoznavawe za da veruvam, tuku veruvam za da spoznam. crimen laesae majestatis lat. navreda na veli~estvo, zlostor sprema dràvata, veleizdaja. crimen lat. zlostorstvo, krivi~no delo, prestap. cui parum non suffricit, maiora non meruit lat. koj od malo (malku) ne e zadovolen, pogolemo (pove}e) i ne zasluùva. cuius regio, illius religio lat. ~ija e zemjata negova e i verata: pravilo verskata pripadnost na podanicite da se izramnuva spored verata na vladetelot. cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis in errore perseverare (Ciceron) lat. sekoj ~ovek gre{i, a samo nerazumniot istrajuva vrz svojata zabluda. 75

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ culpa lat. prav. nebre`nost, culpa lata - te{ka vina, culpa levis - lesna vina, culpa levissima - mnogu mala vina, sprot. dolus - umisla. cum animo lat. so namera. cum animo iniurendi lat. so namera da se navredi. cum animo nocendi lat. so namera da se pri~ini {teta. cum grano salis (lat. so zrno sol) so malku um, pamet, razum (vo glavata), da ne se sfati ne{to bukvalno. cum impetus lat. neobuzdano, òl~no. cum insanientibus furere necesse est lat. so ludaci treba da se luduva. cum laude lat. izvrsno, so najgolema pofalba (kako ocenka na univerzitet). cum mula pepererit lat. koga mazgata }e se porodi, prens. nikoga{. cum reservatione lat. osven, so ograda, so zadr{ka. curriculum vitae lat. tek na ìvotot, kratka biografija. custodia honesta lat. ~esen zatvor so izvesni privilegii. cviker ger. nao~ari {to se dràt na nosot so pomo{ metalna {tipka. cviknuvanje ger. kinewe, {tipnuvawe, bu{ewe (prim. na avtobuski bilet zaradi negovo poni{tuvawe. ^ ~air tur. livada. ~ang zna~i norma ili konstanta, a pette ~ang-ovi se pet postojani doblesti na konfi~ijanstvoto: jen (~ovekoqubie), yi (ispravnost), li (postojanost, rituali, pravila na doli~no povedenie), chih (mudrost) i hsin (dobronamernost); ovie doblesti imaat svoi korelati: so ~ovekoqubieto e povrzano Drvoto na istok, ispravnosta so Metalot na zapad, pristojnosta so Ognot na jug, mudrosta so Vodata na sever, a dobronamernosta so Zemjata na sredina. ~anta tur. torba, ta{na. ~ar{ija tur. deloven del na gradot. ~arter ang. pismen dogovor za iznajmuvawe avion za odreden let. ~elo muz. violon~elo, muzi~ki instrument. ~engel tur. metalna zaka~alka na koja se besi meso. ~epetoni doselenici od Evropa vo zemjite na Latinska Amerika, sprot. kreolci. ~ivija tur. klinec, prenos. skràvec. ~olak tur. ~ovek bez edna raka ili prsti na rakata. ~orbadìja tur. trgovec, gazda. ~udoredan hrv. moralen.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ D da capo muz. od po~etok, povtorno. daba ar. |avol, ~udovi{te. dajmonion gr~. spored Sokrat, boèstven glas vo vnatre{nosta na du{ata koj opomenuva i odvra}a da ne se stori ne{to nepravedno. daktil gr~. prefiks so vo sloènki so zna~ewe prst. daktilogafija gr~. pi{uvawe na ma{ina za pi{uvawe ili na kompjuterska tastatura. daktilomantija gr~. pretskaùvawe na idninata, gatawe od prsti. daktilomonija gr~. smetawe na prsti. daktilosimfiza gr~. srasnatost na prsti na race ili noze. daktiloskopija 1. zemawe otpe~atoci od prstite zaradi utvrduvawe na identitetot na nekoe lice, 2. nauka koja se zanimava so takvi otpe~atoci, 3. metod na prepoznavawe, identifikuvawe spored {arite na vrvot od prstite. dalaj-lama 1. vrhoven svetoven i duhove poglavar na Tibet, 2. najvisok sve{tenik vo budizmot. dalasi - pari~na edinica na Zambija. dalga tur. bran. daltonizam slepilo za boi, spored hemi~arot Dalton (1766-1844) koj ne razlikuval pove}e od tri boi. dama franc. 1. ugledna èna, 2. kralica vo karti ili vo {ah, 3. vid na zabavna igra. damaklov me~ mit. me~ koj tiraninot na Sirakuza Dionisie go obesil nad glavata na negoviot sopstvenik Damaklo, prenos. opasnost koja neprestano se zakanuva. damaskini besedi pi{uvani na naroden jazik, spored imeto na gr~kiot besednik Damaskin Suidot. damnacija (lat. damnatio) osuda na ve~ni maki, prokletstvo. damnatio memoriae lat. uni{tuvawe na pomneweto, spomenot na ne~ie ime, slika, grb i sl. damnatur lat. se otfrla, se zabranuva, cenzorska formula so koja se zabranuva da se pe~ati nekoja kniga ili del od nea. damping (ang. dumping ) 1. proda`ba na stoka po cena poniska od proizvodnata, 2. proda`ba na stoka na stranski pazar po cena poniska od cenata na doma{niot pazar. danaidi mit. peeset ker}i na kralot Danaid koi po negov nalog si gi ubile maìte pri prvata bra~na no} i za toa bile osudeni vo podzemniot svet da polnat so voda anfori bez dno, prens. rabota na danaidi ma~na, besmislena rabota. danajski podarok podarok od neprijatelot kako Trojanskiot kow koj Dajancite im go ostavile na Trojancite. dara tur. teìna na ambalaàta {to se odbiva pri merewe na stoka. 77

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ darma (sanskr. dharma) zakon, vistina, ispravnost, vistinski na~in na ìvot (vo budizmot). darmar pers. isprevrtenost, nered, rastur. daskal gr~. u~itel. dazimetar fiz. sprava za merewe na gustinata na vozduhot. de (ex) nihilo nihil fit (Lucretius) lat. od ni{to ne nastanuva ni{to, t.e. se ima pri~ina. de auditu lat. po slu{awe, spored ~ueno. de facto lat. navistina, stvarno, ne{to {to se zasova vrz fakti. de gustibus non est disputandum lat. za vkusovite ne se diskutira, rasprava. de iure lat. spored zakonot, ne{to {to se zanova vrz zakonot. de iuvente tempus facit sena, de stulto nemo sapientem lat. od mom~e vremeto sozdava starec, a od budala nikako mudrec. de lege ferenda lat. spored idniot zakon, spored zakonot koj vo idnina treba da bide donesen. de lege lat. spored zakonot, spored bukvata na zakonot. de lege lata lat. spored postojniot zakon. de mortius nihil nisi bene lat. za mrtvite ne treba da se govori ni{to osven dobro. de plano lat. vedna{, lesno, bez te{kotii. de profundus lat. od dlabo~ina. de visu lat. o~igledno, po viduvawe, kako o~evidec. deà vu (fran. deja vu) ve}e videno, ~uvstvo deka ona {to vo momentot se doìvuva nekoga{ e ve}e videno. deartikulacija lat. is~a{uvawe. deat{e franc. potez so gudaloto pri svirewe na guda~ki instrument. deauracija lat. pozlatuvawe. debakl franc. propast, slom, krah. debalans franc. neramnoteà me|u dva me|usebno povrzani i zavisni elementi ili faktori. debata franc. pretres, diskusija, rasprava, polemika. debent lat. dol`nik. debet, debere lat. dolg, dolguvawe. debi, debitiranje franc. prv javen nastap. debil psih. lice so lesna popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignalo koeficient na inteligencija od 50 do 75, i na koe mu se potrebni posebni uslovi za vospituvawe, obrazovanie, profesionalno, odnosno rabotno osposobuvawe. debilnost (lat. debilis) slaboumnost. debitant franc. po~etnik, toj koj{to za prv pat nastapuva. debitor lat. dol`nik. decenija lat. vremenski period od 10 godini. decenten lat. pristoen, ~ove~en, vozdràn.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ decentralizacija franc. prenesuvawe na opredeleni dejnosti od centralnata dràvna vlast na lokalnite organi. deci lat. deseti del od nekoja merna edinica, prim. decilitar. decidiran franc. odlu~en, odreden. decimalen lat. koj se smeta se po deset, prim. decimalna vaga - vaga koja meri desetpati pove}e odo{to pokaùvaat tegovite. decizija (lat. decisio) sudska odluka, sudsko re{enie. deciziven lat. odlu~en, re{itelen, presuden, kone~en. decorum lat. pristojnost. decibel lat. edinica za merewe na silata na zvukot, deseti del od bel. deductis deducendis lat. po odbivaweto na toa {to treba da se odbie, po dokaùvaweto na toa {to treba da se dokaè. deductis impensis lat. po odbivaweto na tro{ocite. dedukcija, deduciranje izveduvawe na poedine~ni sudovi od op{ti. deifikacija lat. oboùvawe, pridavawe na ne{to zna~ewe na bog, pretvorawe vo boèstvo. deetatizacija franc. slabeewe na ulogata na dràvata. defalkacija prav. odzemawe, odbivawe odnapred od plata, nagrada, nasledstvo i sl. defanziven franc. odbramben, za{titen. defekacija (lat. defaecatio) 1. ~istewe od talog, 2. praznewe na debeloto crevo, 3. hem. otstranuvawe na materii koi pre~at pri nekoja hemiska postapka. defekt (lat. defectus) nedostatok, mana, neispravnost, o{tetenost, rasipanost. defektologija lat. nauka za vrodeni psihi~ki i telesni nedostatoci (gluvonemost, umna zaostanatost i sl.). defenestracija lat. frlawe preku prozor. defetist franc. toj koj vo vojna ne veruva vo pobedata na svojata zemja i {iri malodu{nost, ~ovek koj na odeden na~in popre~uva nekoja korisna dejnost, malodu{en ~ovek. defetizam franc. neveruvawe vo uspeh ili vo pobeda, malodu{nost. deficit lat. kusok, nedostig (vo kasa, smetka, buxet) defile, defiliranje franc. paraden mar{ na vojska. definicija lat. stegnato i jasno objasnuvawe na nekoj poim so pomo{ na drugi poznati poimi. definitivno lat. kone~no, krajno, zavr{eno, re{itelno, presudno. deflacija franc. smaluvawe na pari vo optek, sprot. inflacija. deflagmator lat. sprava za razdvojuvawe na te~nosti. deflagracija lat. brzo i be{umno sogoruvawe na eksploziv. defloracija lat. odzemawe na nevinosta, v. devirginacija. deformacija lat. izobli~uvawe, promena na normalnata forma na nekoe telo. defraudacija lat. pronevera, zatajuavwe na pari. degaìran fran. sloboden, nusilen, otvoren, okreten. 79

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ degaìranje franc. 1. osloboduvawe, rastovaruvawe, 2. vo fudbal isfrlawe na topkata vo pole od strana na golmanot. degazacija franc. ~istewe na predmeti od zagadenost so otrovi. degeneracija (lat. degeneratio) izroduvawe, izopa~uvawe, propa|awe, biol. proces koj doveduva do zakr`lavenost, deformacija ili zaguba na organi, na celiot organizam ili vid, proces na propa|awe, gubewe na razni pozitivni osobini. degenerik lat. umno ili telesno zaostanato, nerazvieno lice. degeneriranje lat. zakr`lavuvawe, izroduvawe, dobivawe negativni osobini. degradacija smaluvawe na ne~ija mo}, zna~ewe, uloga, ~in ili polo`ba, nazaduvawe. degresija (lat. degressio ) postepeno smaluvawe, opa|awe, spu{tawe. degresiranje lat. postepeno, srazmerno so ne{to smaluvawe, spu{tawe, opa|awe. degustacija lat. probawe na hrana, vino, cigari i sl. zaradi stru~no ispituvawe i ocenuvawe na nivniot kvalitet. degutanten franc. nevkusen, odvraten, gnasen, gaden. dehidracija, dehidratacija lat. sostojba na teloto poradi gubewe na voda. dehortacija lat. opomena, odvra}awe od ne{to. dehortatorium lat. zabrana na strancite da odrùvaat vrski so svojata tatkovina za vreme na vojna. dei facientes adiuvant lat. bogovite im pomagat na onie koi rabotat. deindividualizacija psih. ~uvstvo na li~nosta deka go izgubila svojot individualitet. deizam fil. u~ewe od 12 vek koe go priznava gospod samo kako prva pri~ina, prv dvigatel na svetot: otkako go sozdal svetot gospod go pu{til vo dvièwe i pove}e ne se me{al vo negovite raboti. deka gr~. deset, prim. dekalitar. dekada lat. deset edinici zemeni kako celina, prim. deset dena, deset nedeli, deset godini. dekadencija (lat. dekadensa) opa|awe, nazaduvawe, ru{ewe, is~eznuvawe na pozitivnite osobini. dekadent lat. pasiven zamoren ~ovek koj bega od realniot svet, ~ovek koj propa|a, koj nema volja za ìvot. dekalog gr~. desette bo`ji zapovedi koi Mojsie gi primil na Sinaj: 1. Jas sum gospod bog tvoj, nemoj da ima{ drugi bogovi osven Mene. 2. Ne pravi reàn lik, nitu slika na ona {to e gore vo neboto ili dolu na zemjata, ili vo vodata pod zemjata. Nemoj da im se poklonuva{, nitu da im sluì{, za{to Jas gospod tvojot bog sum qubomoren bog. Se odmazduvam za nepravdata na tatkovcite na onie koi me mrazat do tretoto i ~etvrtoto koleno, a pokaùvam milost na iljadnici koi me qubat i gi po~ituvaat moite zapovedi. 3. Ne go izgovaraj zaludno imeto na svojot gospod tvojot bog, za{to gospod nema da go ostavi nekaznet onoj koj go 80

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ zema naprazno negovoto ime. 4. Pomni go sabotniot den za da go praznuva{. [est dena raboti i zavr{i gi site svoi raboti, a sedmiot den e sabota gospodova na tvojot bog. Toga{ nikakva rabota nema da raboti{ ni ti, ni tvojot sin, ni tvojata kerka, ni tvojot sluga, ni tvojata sluginka, ni tvojot dobitok, nitu stranecot {to e vnatre vo tvoite porti. Za{to vo {est denovi gospod gi napravi neboto i zemjata, moreto i se {to e vo niv i na sedmiot den se odmori. Zatoa gospod go blagoslovi i go osveti sabotniot den. 5. Po~ituvaj gi tvojot tatko i tvojata majka za da ti se prodolàt dnite na zemjata. koja ti ja dava gospod, tvojot bog. 6. Ne ubivaj. 7. Ne vr{i prequba. 8. Ne kradi. 9. Ne svedo~i la`no protiv tvojot blièn. 10. Ne posakuvaj go domot na tvojot blièn, ne ja posakuvaj negovata èna, ni negoviot sluga, nitu negovata sluginka nitu negoviot vol, nitu negovoto magare, ni {to i da e {to mu pripa|a na tvojot blièn. (Vtorozakonie, 5:6-21). dekameron gr~. deset dena. dekan lat. rakovoditel na fakultet. dekanat lat. uprava na fakultet. dekapitacija lat. otse~uvawe na glavata, prenos. trgnuvawe od vode~ka polo`ba. dekapitalizacija lat. li{uvawe od kapitalot, odzemawe, li{uvawe od pari~nite sredstva. dekar gr~. lat. deset ari (mera za zemji{te). deklamacija lat. bezsodràen naduen govor. deklamacija, deklamiranje lat. nesodrìnski govor, izve{ta~en govor, izgovarawe pateti~ni, prazni frazi, predolgo govorewe, drdorewe, naklapawe. deklaracija lat. 1. zvani~na izjava, sve~ena izjava, proglas. 2. prijava so naveduvawe na potrebnite podatoci na stoka ili imot zaradi carinewe ili odano~uvawe, 3. isprava koja se lepi na sekoj proizvod kako potvrda za negovoto poteklo i kvalitet. deklarativen, deklarativno lat. toa {to se odnesuva na izjava, proglas, 2 toa {to se sostoi samo od zborovi koi ostanuvaat na zborovi. deklaratorna presuda lat. presuda so koja samo se utvrduva nekoj pravno relevanten fakt. deklasiranje lat. sniuùvawe, uniùvawe, li{uvawe. deklinacija fiz. otklonuvawe, svrtuvawe na magnetnata igla od meridijanot. dekoder franc. 1. sprava {to sluì za dekodirawe, 2. lice {to se zanimava so dekodirawe. dekodiranje franc. iznao|awe na kodot na ne{to {to e kodirano, de{ifrirawe. dekolonizacija lat. osloboduvawe na zemja od kolonijalna zavisnost. dekolte lat. otvoren, razgolen del na fusatan nad gradite. dekomponiranje lat. rasklopuvawe, ras~lenuvawe, razloùvawe. dekompresija lat. smaluvawe na pritisokot. 81

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dekoncentracija lat. 1. otsutnost na vnimanie, raseanost, 2. prenesuvawe na nekoi dejnosti od cetralnite na lokalnite organi. dekontaminacija lat. otstranuvawe na radioaktivna zagadenost. dekoracija, dekoriranje. lat. ukrasuvawe, razubavuvawe, kitewe na prostorija. dekorativno lat. toa {to sluì za ukrasuvawe. dekorum lat. nadvore{na pristojnost, ~est, dostoinstvo koe se izvlekuva od polo`bata. dekre{~endo muz. znak za postepeno smaluvawe na tonot. dekret lat. slu`beno re{enie, odluka, akt za postavuvawe, naredba na vlasta. dekstran lat. organsko soedinenie, se koristi kako zamena na krvna plazma pri transfuzija. dekstroza franc. grozdov, skroben {eker, v. glikoza. dekubitus lat. rana na del od teloto koj e izloèn na pritosok, prim. na grbot poradi dogo leèwe. dekuraìranje franc. ispla{uvawe, obeshrabruvawe. dekurija lat. odred vo rimskata vojska sostaven od deset vojnici. dekurion stare{ina na dekurija. delabijalizacija lat. isklu~uvawe od upotreba na usnite pri formirawe na glasot. delacija lat. delatio prav. povikuvawe na nekogo da go primi nasledstvtoto. delator lat. potkaùva~, dou{nik, {pion, klevetnik, denuncijant. delatoren lat. kodo{ki, potkaùva~ki, predavni~ki, klevetni~ki. delba{a tur. prv me|u deliite. deleatur lat. bri{i, neka se izbri{e. delegacija lat. pove}e lu|e koi se pra}aat nekade kako pretstavnici so odredena zada~a. delegat lat. pretstavnik, pratenik. delfi mit. planinsko proro~i{te vo stara Grcija kade boìcata Pitija na lu|eto im ja pretskaùvala idninata. deli{es ang. vid na jabolko. deliberacija lat. sovetuvawe, razmilsuvawe, premisluvawe. delicija lat. zadovoluvawe, nasladuvawe, udobnost, uìvawe. deliciozen lat. ugoden, prijaten, prekrasen. deligiranje lat. odreduvawe, ispra}awe na nekogo kako delegat. delija tur. hrabar, silen, neustra{iv, golem, slaven. delikaten lat. 1. fin, neèn, osetliv, 2. nezgoden, {kartliv. delikatesno lat. mnogu vkusno jadewe. delikt lat. krivi~no delo, zlostorstvo, prestap. delimitacija lat. razgrani~uvawe. delineavit lat. nacrtano, naslikano (od), krat. del. delinkvencija lat. prestapni{tvo, kriminalitet.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ delirium lat. 1. med. pomatenost na svesta prosledena so halucinacii, 2. silna vozbudenost, voodu{evenost. delirium tremens potatorum lat. pomatenost na svesta, ludilo predizvikano od prekumerno uìvawe na alkohol. delivijum lat. nanos. delolitizacija lat. otstapuvawe od u~estvo vo politi~kiot ìvot. delta gr~. ras~lenuvawe na reaka na pove}e sliva. deluvij period na potopot. deluzii psih. bolni idei, veruvawa koi mnozinstvoto gi smeta za pogre{ni interpretacii na stvarnosta. demagog gr~. toj {to so prazni vetuvawa i laskawe saka da pridobie nekogo, politikant. demagogija gr~. prazni i la`ni vetuvawa so koi se nastojuva da se zdobie doverbata na po{irok krug lu|e, pridobivawe, zaveduvawe. demant franc. izjava so koja se pobiva vistinitosta na nekoe tvrdewe. demar{ franc. protest ili barawe da se prezemat opredeleni merki (vo diplomatska komunikacija me|u dràvite). demarkacija franc. utvrduvawe na grani~na linija, razgrani~uvawe, demarkaciona linija granica me|u zavojuvani strani za vreme na primirje. demaskiranje franc. otstranuvawe na maskata, prenos. pokaùvawe na nekogo vo vistinsko svetlo, otkrivawe na negovite vistinski svojstva, rasklinkuvawe. dembel tur. mrzlivec. dembelija izmislena zemja vo koja ni{to ne se raboti. demek tur. zna~i, navodno. demencija lat. slaboumnost, ludilo, demencija prekoks (demetia praecox) mladela~ka slaboumnost, demencia senilis stare~ka slaboumnost. demetra gr~. mit. starogr~ka boìca na zemjodelieto i plodnosta, bila sestra na Zevs i majka na Persefon. demi franc. prefikas vo sloènki so zna~ewe polovina, polu. demijurg gr~. tvorec, graditel, spored Platon "tvorec na svetot." demilitarizacija lat. otstranuvawe na vojskata, razoruùvawe. deminucija lat. smaluvawe. deminucio capitis (lat. deminutio capitis) zaguba na nekoja pravna polo`ba, prim. na slobodata na rimski gra|anin. deminutiv (lat. deminuere) smaluvawe, zbor koj so nekoj sufiks dobiva smaleno zna~ewe, prim. dete-detence, sprotiv. augmentativ. demir tur. èlezo. demisija lat. demissio otkaz od slu`bata, ostavka. demisioniranje lat. otkaùvawe od nekoja polo`ba, davawe otkaz, ostavka. demo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe - narod, naroden.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ demobilizacija franc. otpu{tawe na mobiliziranite vojnici, vra}awe na voenite sili vo mirna sostojba. demode, demodiranje franc. izleguvawe od moda, zastaruvawe, stanuvawe na ne{to nesovremeno. demofil gr~. toj {to go saka narodot. demofobija gr~. strav od mnogu lu|e. demografija gr~. nauka koja go prou~uva sostavot, goleminata, razvojot i op{tite obele`ja na naselenieto. demokratija gr~. vid na dràvno ureduvawe vo koe vlasta mu pripa|a na narodot. demokratizacija gr~. {irewe na demokratijata, prilagoduvawe i dobliùvawe na instituciite na sistemot na {irokite narodni sloevi. demoliranje franc. urivawe, ru{ewe, upropastuvawe. demon gr~. sotona, |avol, lo{, zloben duh, prenos. zol ~ovek. demonizam gr~. veruvawe vo zli duhovi i natprirodni su{testva. demonologija gr~. nauka za prou~uvawe na narodnoto praznoverie. demonomanija gr~. 1. veruvawe deka vo nekogo vlegol lo{ duh i deka zatoa poludel, 2. strav od demoni. demonstracija lat. javno manifestirawe na nezadovolstvo, neraspoloènie 2. javno prikaùvawe na ne{to, 3. vojna operacija prezemena zaradi zapla{uvawe ili stavawe vo zabluda na neprijatelot. demonstrativno lat. toj koj{to pokaùva, ukaùva na ne{to. demonstratot lat. toj {to za vreme na nastavata pokaùva ne{to (fotografii, {emi, ilustracii). demontaà franc. rasklopuvawe na nekoj predmet na negovite sostavni delovi. demoralizacija franc. 1. zaguba na samodoverbata, na verbata vo ne{to, malodu{nost, obeshrabrenost, 2. moralno pa|awe, rasipanost. demptis demendis lat. odzemawe na toa {to treba da se odzeme, isklu~uavawe na nepotrebnoto. denacionalizacija lat. 1. li{uvawe od nacionalnite osobenosti, pretopuvawe vo druga nacija, odnaroduvawe, 2. prav. vra}awe na ne{to od dràva ili op{testvena vo privatna sopstvenost. denatalitet lat. opa|awe na brojot na novorodeni deca. dendi ang. kico{, ~ovek koj napadno elegantno se oblekuva. dendrografija gr~. opi{uvawe na drvjata. dendroliti gr~. skameneti drvja. dendrologija gr~. nauka koja gi prou~uva osobinite na drvjata. denivelacija gr~. spu{tawe na nivoto (na teren, voda). denominacija lat. promena na nazivot na pari~nite edinici zaradi poednostavuvawe na presmetuvaweto, se vr{i so sniùvawe na nominalnata vrednost na parite. denotacija ang. iskaùvawe na osnovnoto zna~ewe na koj i da e zbor. dentalen lat. zaben. dentis(t) lat. zab, zaben lekar, stomatolog. 84

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ denudacija lat. razgoluvawe na zemji{teto, is~eznuvawe na rastitelnata vegetacija poradi dejstvo na voda, veter i sl. denunciacija lat. potkaùvawe, kodo{ewe, klevetewe. denuncijant lat. potkaùva~, dou{nik, {pion, klevetnik, tuìbaba. deontologija gr~. "to deion" - dol`nost, filoz. nauka za dol`nostite. depandans franc. sporedna dodadena zgrada. departman franc. 1. naziv za teritorijalno administrativna edinica, 2. naziv za ministerstvo ili upravno oddelenie vo nekoi zemji. depe{a franc. telegrama. depedikulizacija lat. otstranuvawe, uni{tuvawe na vo{ki. depersonalizacija psih. zaguba na prestavata za li~nite svojstva, otu|uvawe od samiot sebesi. depilacija lat. otstranuvawe vlakna od povr{inata na koàta. depilator lat. sredstvo za otstranuvawe na vlaknata od povr{inata na koàta. deplasirano franc. ne{to {to ne e na mesto, nesmasno. depo franc. skladi{te, stovari{te, magacin. deponent lat. vloùva~, toj koj ne{to vloùva ili ostava na ~uvawe. deponija franc. skladi{te, stovari{te, magacin. deponiranje franc. 1. vloùvawe, ostavawe na ~uvawe. prim. na pari. 2. predavawe, dvawe, prim. potpis, pismena garancija. depopulacija lat. opa|awe, smaluvawe na vkupniot broj na naselenieto, raseluvawe, iseluvawe. deportacija lat. prisilno odveduvawe, obi~no na politi~ki vinovnici na nekoe mesto, progonstvo, izgon. depozit lat. pari, hartii od vrednost, skapocenosti koi se dadeni na ~uvawe. depozitar lat. ~uvar na depozitite, mestoto (banka, ustanova) kade se dadeni na ~uvawe predmetite od vrednost. depravacija lat. moralna rasipanost, iskol~enost, razvratnost. deprecijacija lat. namaluvawe na kupovnata mo} na parite, opa|awe na vrednosta na parite, slabeewe na nivnata kupovna mo}. sprot. aprecijacija. deprecijativen lat. omalovaùava~ki, cena koja koj predivikuva prezir. depresija (lat. depressio) 1. psih. poti{tenost, pretepanost, 2. geog. slegnuvawe na zemji{nata povr{ina, 3. meteo. podra~je so nizok vozdu{en pritisok, 4. ekonom. pa|awe, zastoj vo stopanstvoto. deprimiranost, deprimacija lat. poti{tenost, pretepanost, obeshrabrenost. deprivacija lat. li{uvawe, odzemawe. deputacija lat. delegacija. deputat lat. pratenik, delegat. deratizacija franc. uni{tuvawe na gluvci i {takori.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ derbi ang. 1. kowski trki spored imeto na nivnot osniva~ lordot Derbi, 2. glaven, re{ava~ki natprevar. derelikcija lat. prav. nepu{tawe, otfrlawe na posedot vrz nekoja stvar. derivacija lat. proizleguvawe od ne{to. derivat lat. 1. toa {to proizleglo od ne{to drugo, proizvod od ne{to drugo, 2. hem. organsko soedinenie koe proizleguva od drugo organsko soedinenie, 3. izveden zbor (od drug zbor). derma gr~. koà. derman tur. spas, lek. dermatitis gr~. zapalenie na koàta. dermatolog gr~. specijalist za ko`ni bolesti. dermatologija gr~. nauka koja gi prou~uva ko`nite bolesti. dermatoza gr~. naziv za sekoe zaboluvawe na koàta. derogacija lat. zamenuvawe (ukinuvawe, poni{tuvawe) na nekoj zakonski propis so nov propis koj sodrì sprotiven propis od prethodniot iako izre~no ne go spomenuva (ne sodrì izre~no otpovikuvawe na prethodniot propis). v. abrogacija. derogiranje lat. ukinuvawe na del od porane{en zakon. v. rogiranje, abrogiranje, subrogiranje, obrogiranje. dervi{ tur. muslimanski kaluger. des mihi factum, debo tibi ius lat. daj mi fakti }e ti dadam pravo. desant voj. prefrluvawe na trupite na neprijatelskoto podra~je. descendencija lat. descendere 1. prav. srodstvo po nadolna linija, potomci, 2. biol. nauka za evolucijata na ìvite su{testva, teorija spored koja site su{testva poteknuvaat od eden praoblik na ìvot. spored. asendencija. desemantizacija lat. zaguba na svoeto zna~ewe na oddelni zborovi. desetrt franc. sirewe, ovo{je, kompot, kola~ koj se sluì po glavnoto jadewe. desideracija lat. nemawe, nedostig na potrebi, na èlbi. designacija lat. ozna~uvawe, nazna~uvawe. deskordancija lat. nesoglasuvawe, nesloga, neskladnost. deskripcija lat. opi{uvawe. deskripcija objasnuvawe (opi{uvawe) bez tolkuvawe. deskriptiven lat. opisen. deskriptivno veruvanja to~no-pogre{no, vistinito - nevistinito, deskriptivni veruvanja (vrednosti) moàt da se testiraat kako vistiniti ili pogre{ni ("Jas veruvam deka vrne do`d"). desperacija lat. o~aj, o~ajuvawe, beznade`nost. desperater, desperados toj {to zagubil sekakva nade`. despereten lat. o~aen, beznadeèn, bezizlezen. despot gr~. 1. vladetel so neograni~ena mo}, apsolutist, 2. lice koe samovolno dejstvuva, nasilnik, tiranin. despotizam gr~. neorani~ena vlast, samovolie, tiranija, nasilstvo. 86

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ destilacija fiz. pre~istuvawe na te~nostite so nivno pretvorawe vo parea i potoa povtorno vo te~nost (so zagrevawe i razladuvawe). destimulacija lat. obeshrabruvawe. destrukcija lat. ru{ewe, razoruvawe, uni{tuvawe. detal (franc. detail ) podrobnost, sitnica, poedinost. detalno franc. (navleguvawe) vo site podrobnosti, vo site finesi. detant franc. popu{tawe na zategnatosta vo odnosite me|u dve dràvi. detekcija lat. otkrivawe, pronao|awe so pomo{ na detektor prisustvo na radioaktiven materijal, bojni otrovi i sl. detektiv ang. agent, taen organ na slu`bata za bezbednost. detektor 1. sprava za priem na radiosignali, 2. sprava za registirirawe na radioaktivni materii, bojni otrovi, mini, avioni, podmornici i sl. 3. detektor na lagi sprava koja |i beleì fiziolo{ki promeni (na krvotokot, di{eweto, poteweto) pri nevistinito odgovarawe na opredeleni pra{awa, osobeno na lica obvineti za krivi~no delo. detergent ang. hemisko sredstvo za perewe ili ~istewe. deterioracija lat. rasipuvawe, o{tetuvawe, uni{tuvawe. determinacija lat. 1. poblisko odreduvawe na nekoj poim, ome|uvawe, ograni~uvawe. 2. filoz. u~ewe deka site pojavi se odnapred odredeni. determinanta franc. 1. filoz. faktor od re{ava~ko zna~ewe za razvojot i nasokata na nekoj nastan, 2. biol. supstanca od koja se razvivaat naslednite osobini. determiniranje lat. predodreduvawe, poblisko odreduvawe (na nekoj poim). determinizam lat. u~ewe spored koe se {to postoi e odredeno so nekoja pri~ina nadvor od ~ovekovata volja, pri~inska uslovenost na ~ovekovata volja. detonacija lat. pukotnica, tresok od eksplozija, samata eksplozija. detonator lat. zapalka za eksplozivi. detroancija, detronizacija lat. simnuvawe od prestol. detto it. (vo tekstovi) taka, isto, spomnato, navedeno. deus ociosus (lat. deus otiosus) nedejstvitelno boènstvo, boèstvo koe se povleklo od ~ove~kite dejnosti. deuterium hem. fiz. teòk vodorod, "te{ka voda" se upotrebuva pri nuklearni reakcii. devalorizacija ekonom. smaluvawe, opa|awe na vrednosta. devalvacija lat. zakonsko smaluvawe na nominalnata vrednost na pari~nata edinica sprema zlatoto i ostanatite valuti. devaporacija lat. pretvorawe na parea vo te~nost. devastacija lat. pusto{ewe, uni{tuvawe na {umi i rastenija, ogoluvawe na zemji{teto. devijacija lat. 1. otklonuvawe od odredena nasoka, izmena na pravecot, otstapuvawe od izvesna vrednost. 2. krivina. devirginacija lat. odzemawe na nevinost, defloracija. 87

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ devitalizacija lat. umrtvuvawe (na organ, tkivo). deviza lat. 1. stranska valuta, 2. parola, geslo, na~elo, stegnato, srèvito, lapidarno izrazena misla koja sluì kako rakovodno na~elo, ìvotno pravilo. devocija (lat. devotio) 1. vo stariot Rim `rtvuvawe na ìvotot, dobrovolno posvetuvawe vo znak na pokajuvawe na podzemnite bogovi, 2. pobo`nost, smirenost, celosna odadenost, poniznost. devocionalii lat. predmeti za nadvore{no pokaùvawe na pobo`nosta. devolucija (lat. devolutio) prav. prenesuvawe na sopstvenost, pravo, nadle`nost, nasledstvo od eden na drug. devon tret period na paleolozitot. devoracija (lat. devoratio) goltawe, `derewe. devoten lat. ponizen, odaden, poboèn. dez (franc. des) prefiks vo sloènki so zna~ewe - uni{tuvawe, iskorenuvawe, otstranuvawe, spre~uvawe, prim. dezinsekcija. dezagregasija franc. razedinuvawe, raspad. dezaktivacija lat. pravewe na ne{to neaktivno, nedejstvitelno, onesposobuvawe za dejstvo. dezalienacija franc. razotu|uvawe, nadminuvawe na otu|uvaweto. dezangaìranje lat. naru{uvawe na nekakov ili ne~ii red i naviki, voznemiruvawe. dezavuiranje franc. otkaùvawe, odrekuvawe, osporuvawe na ne~ija vrednost, va`nost, li{uvawe od ovlastuvawe. dezen franc. {ara, crte` vrz tkaenina. dezerter franc. voen begalec. dezerterstvo franc. begstvo od bojno pole, begawe od otsluùvawe na voen rok. deziderat lat. èlba, toa {to nedostasuva ili {to treba da se re{i. deziderativno lat. koe ima zna~ewe na èlba, volja. dezinfekcija lat. uni{tuvawe na zarazni kletki. dezinformacija lat. la`no prikaùvawe na fakti, neto~no izvestuvawe. dezinsekcija lat. uni{tuvawe na insekti. dezintegracija lat. razedinuvawe, razdeluvawe, raspad na nekoja organizacija, sprot. integracija. dezodorans franc. sredstvo za otstranuvawe na neprijaten miris. dezoksiribonukleinska kiselina (DNK) kiselina koja se nao|a vo jadroto na keliite i pretstavuva osnoven genetski materijal. dezolacija lat. desolatus o~ajuvawe, pusto{. dezolatem lat. 1. o~aen, oàlosten, beznadeèn, 2. opusto{en, napu{ten. dezorganizacija lat. 1. lo{a organizacija, otsustvo na organizacija, nered, nesredenost, rastrojstvo, rastur, haoti~na sostojba, 2. zaguba na sposobnosta za snao|awe vo prostorot.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dezorientacija lat. nesigurnost vo izbor na pravilna nasoka na dvièwe, izbor na pravilen stav i zaklu~oci, sostojba na nesigurnost, zbunetost. diareja med. proliv, prenos. dosaden kako diareja. dibidus tur. sosema, do kraj, potpolno, celosno. dictum factum lat. re~eno storeno! didaktika gr~. granka na pedagogijata koja |i prou~uva metodite na nastavata. didaskalija gr~. pi{an prevod na filmska lenta. diem perdidi lat. go zagubiv denot, izreka na rimskiot car Tit za denot vo koj ne napravil ni{to dobro. dieta gr~. vozdrùvawe od nekoja hrana zaradi bolest. difamacija (lat. diffamatio) ogovarawe, klevetewe, objavuvawe podatoci koi ja smaluvaat ~esta i dobriot glas na nekoe lice ili ustanova. diferencija lat. 1. razlika, nesoglasuvawe, kusok, 2. mat. razlika, ostatok. diferencijal lat. sprava koja im ovozmoùva na trkalata na motorno vozilo da se vrtat so razli~na brzina. difrakcija lat. 1. prekr{uvawe na zracite na svetlosta, 2. kr{ewe, svitkuvawe. difterija med. zarazna bolest koja se sostoi vo vospalenie na sluzokoàta na du{nikot. difundiranje (lat. diffundere) izlivawe, rasturawe, ra{iruvawe, prenos. spiskuvawe (na pari). difuzen lat. op{itren, razvle~en, rasplinat. difuzija lat. 1. rasturawe, rasplinuvawe na site strani, prim. na svetlosta pri odbivawe od neramna povr{ina, 2. prodirawe na eden gas vo drug ili na edna te~nost vo druga, nivno spontano me|usebno me{awe. difuzija na odgovornost psih. sklonost na li~nosta vo grupa na lica, tokmu poradi nivnata prisutnost da ne prezema nikakvi akcii (prim. vo nekoja itna situacija). digeri (kopa~i) rel. sekta, leva struja izdvoena od levelerite, se potpiraat na Mojsievite zakoni i na Stariot zavet. nivni voda~ bil Xerard Vinstenli (Gerrard Winstanley, 1609-1660). digesta lat. zbirka na spisi podelena na glavi, zbirka spisi na starite rimski pravnici sostavena od Justinijan. digestija lat. 1. biol. varewe na hranata vo èludnikot, 2. hem. rastvorawe na cvrsto telo vo nekoja te~nost na umerena temperatura, 3. geol. rastvoruvawe na steni poradi mehani~koto dejstvo na voda, veter i sl. dignitet lat. dostoinstvo, ugled, visoka polo`ba. digresija lat. odale~uvawe od osnovnata misla, od osnovniot predmet. dihotomija, dihotomno gr~. dvokratno, podeleno na dva, logi~ki podeleno na dva ~lena - pozitivno i negativno, ako e dobro ne e zlo.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dihromatizam med. slepost za boi, nerazlikuvawe na crvena od zelena boja (naj~est oblik) ili na sina od òlta boja (najredok oblik). dijabaz lat. vid na vulkanska stena, se upotrebuva za pravewe kocki za pati{ta. dijabet, dijabetes gr~. {e}erna bolest. dijaboli~en gr~. |avolski, satanski. dijadema gr~. vladetelska kruna, 2. ukras vo forma na venec ili kruna koj go nosat ènite na glava. dijadosi gr~. zamenici, naslednici na Aleksandar Makedonski koi me|u sebe gi podelile osvoenite dràvi. dijaforeza med. obemno potewe, prepotuvawe. dijafragma med. muskulna pregrada me|u stomakot i gradite. dijagnoza med. utvrduvawe na bolest vrz osnova na pregled na bolniot. dijagonala geometriska linija koja gi spojuva dvata sprotivni agli na pravoagalnikot. dijagonalen popre~en, kos. dijagram grafi~ki prikaz na opredeleni odnosi. dijalekt gr~. govor na edno podra~je koj vo odredeni finesi se razlikuva od govorot na drugo podra~je. dijalekti~ar gr~. ~ovek koj e ve{t vo raspravi, dobar govornik. dijalekti~ki metod gr~. metod na spoznavawe koj prirodnite pojavi gi razgleduva vo postojano dvièwe i menuvawe. dijalektika filoz. 1. nauka za op{tite zakoni na dvièweto i razavojot na prirodata, op{testvoto i ~ovekovoto mislewe, 2. nauka za govorni{tvoto, raspravaweto. dijalog gr~. razgovor me|u dve lica. dijamant hem. skapocen kamen. dijametar mat. linija koja spojuva dve to~ki od krug pominuvajki niz negoviot centar. dijametralen gr~. sosema sprotiven, koj e na sprotivnata strana. dijana mit. boìca na mese~inata i lovot kaj Rimjanite, v. artemida dijapazon muz. opseg od najniskiot do najvisokiot ton na nekoj glas ili instrument. dijapozitiv kopija na fotografska snimka izrabotena na providen materijal (staklo, celofan). dijaproektor, dijaskop gr~. sprava za proektirawe na dijapozitivi. dijareza med. oddeluvawe po hirur{ki pat na bolno od zdravo tkivo. dijaspora (gr~. raseanost, rasprskanost) raselenost na eden narod vo razli~ni dràvi. dijastola med. {irewe na srceto pri rabota na srcevite muskuli. dijatermija med. lekuvawe so elektri~na struja so visoka frekvencija. dijateza gr~. sklonost, nasledna sklonost kon odredeni zaboluvawa. dijatriba gr~. preterano ostra kritika. dijurna lat. dnevnica. dikajon gr~. pravedno. 90

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dikasterium gr~. sud, sobir na sudii vo stara Grcija. dike gr~. obi~aj, pravo, pravednost. dikeosina, dikaiosyne, dikaion gr~. pravednost, pravda, ~esnost. dikere lat. govorewe, kaùvawe. diksi (lat. dixi ) rekov, quod dixi dixi - {to rekov rekov. diktafon lat. sprava za snimawe i reproducirawe na govor. diktat lat. 1. barawe, nalog, 2. zapoved koj bara bezuslovno izvr{uvawe, 3. nametnat me|unaroden dogovor, 4. zapi{uvawe na ona {to nekoj istovremeno go ~ita. diktator lat. vladetel so apsolutna vlast, tiranin. dilatacija lat. rastegnuvawe, pro{iruvawe, zgolemuvawe na obemot. dilatametrija gr~. merewe na toplotnoto {irewe na tvrdi i te~ni tela. dilatoren lat. odloèn, odloùva~ki, koj moè ili nastojuva ne{to da odloì, prim. dilatoren rok. v. zakonski rokovi. dilaver tur. junak. dilber pers. ubav, prekrasen, drag, koj osvojuva srca. dilema lat. dvoumewe, te{kotija pri opredeluvawe izbor me|u dve mo`nosti. diletant it. nestru~wak, ~ovek bez stru~na sprema koj samo od qubov, zaradi sopstveno zadovolstvo povr{no se zanimava so nekoja nauka ili umetnost, spored. amater. diluens lat. hem. sredstvo za razblaùvawe, rastvorawe, razreduvawe. diluvium lat. 1. potop, 2. period od razvojot na Zemjata po ledenoto doba, koga nastanale ìvotnite. dinamika fiz. 1. del od mehanikata koj gi prou~uva zakonite na dvièweto na telata vo zavisnost od dviè~kite sili, 2. menuvawe na nekoja pojava pod dejstvo na silite {to vlijaat na nea. sprot. statika. dinamit gr~. vid na eksploziv. dinamo fiz. sprava koja proizveduva elektri~na struja. dinastija gr~. vladetelsko semejstvo. dinosaurus gr~. ogromno ìvotno od periodot na mezozoikot. dioda elektronska cevka so dve elektrodi koja dvosmernata elektri~na struja ja pretvora vo ednosmerna. dioferenten razli~en. dionis mit. bog na vinoto kaj starite Grci, v. Bahus. dioptrija edinica za merewe na stepenot na naru{enosta na vidot. diplomatija gr~. nauka za me|unarodnata politika. prenos. taktizirawe, prepredenost, lukavstvo. diplomatski gr~. mudro, pretpazlivo, u~tivo, takti~no. diplomatski kor (CD - corps diplomatique) franc. kratenka koja se stava na avtomobilite na diplomatite. diplopija gr~. naru{uvawe na vidot pri {to eden predmet se gleda dvojno, dvokratno. dipsomanija med. povremena strast za piewe alkohol. 91

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ direkcija lat. vrhovnen upraven i nadzoren organ. direktiva lat. upatstvo za rabota - deluvawe, propis, pravilo, nasoka, vodstvo. direktorium lat. vrhoven upraven i nadzoren organ. dirham - pari~na edinica na Obedinetite Arapski Emirati. dirigent lat. upravitel, rakovoditel. dirimencii (lat. dirimentia) pri~ini za razvod na brak, pre~ki za brak. dirindènje tur. rabotewe te{ka rabota bez odmor, izma~uvawe. disemija gr~. raspa|awe na krvta. diseminacija lat. 1. seewe, rasejuvawe na seme po vozduh, 2. prenos. {irewe na glasovi, vesti. disertacija lat. pismen trud koj se podnesuva za zdobivawe so akademski stepen doktor na nauki. disfagija gr~. te{kotija i bolki pri goltawe hrana. disforija gr~. neraspoloènie prosledeno so silna razdrazlivost. disharmonija muz. nesoglasuvawe na tonovi, glasovi. disidencija lat. rascep, razdor nesloga, razli~nost vo mislewata, osobeno vo religioznite. disident (lat. - sedewe oddelno na strana) otpadnik, ~ovek koj ja otfrlil svojata vera ili ja napu{til svojata politi~ka partija. disident gr~. otpadnik, ~ovek koj ima poinakvo mislewe od svojata organizacija, ili istata ja napu{til. disimilaritet lat. nesli~nost, razli~nost. disimulacija prav. prikrivawe na nekoja postoe~ka bolest zaradi izbegnuvawe na pravnite posledici povrzani so nea, sprot. simulacija. disipacija (lat. dissipatio) rasipni{tvo, rasfrlawe, raseanost, nevnimanie. disciplina lat. 1. odnapred uvrden red i propisi koi mora strogo da se po~ituvaat od ~lenovite na nekoja grupa, poslu{nost, pokornost, 2. granka na edna nauka. disjunkcija lat. 1. razdeluvawe, isklu~uvawe, protivnost, sprotivnost, lo|i~no razdeluvawe, 2. metod. logi~ka konstanta: isklu~uvawe sprotivnost po vistinitost, taka {to dvata stava ne moàt da bidat vistiniti, t.e. barem eden od niv mora da bide laèn, a funkcijata e vistinita i ako dvata stava se la`ni (ili - ili). diskant lat. del od klavijatura na koj se nao|aat visokite tonovi. diskofil gr~. pasioniran sobira~ na gramofonski plo~i i kompakt diskovi so snimena muzika. diskont lat. kamata presmetana od denot na kupuvaweto na menicata do denot na dospeanosta koja se odbiva od meni~nata suma koga menicata se otkupuva pred rokot. diskontinuiran lat. nepovrzan, isprekinat. diskontinuitet lat. gr~. isprekinatost, nepovrzanost diskrapancija lat. filoz. nesoglasnost, razijduvawe vo mislewata.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ diskrapancija lat. nesoglasnost, nesoglasuvawe, nesrazmernost, razlika, razijduvawe vo mislewe, protivre~nost. diskrapanten lat. koj otstapuva, koj se razlikuva, koj ne e vo soglasnost. diskrecija lat. doverlivost, ~uvawe tajni, sprot. indiskracija. diskreciono pravo lat. prav. prvo na odreden rakovditel po sopstveno nao|awe vo ramkite na zakonot da donesuva nekoi re{enija. diskreditacija franc. vlijanie nekoj da ja zagubi doverbata, ugledot, dobriot glas {to go ima. diskreten lat. 1. toj {to znae da ~uva tajna, doverliv, mol~eliv, 2. umeren, pretpazliv, vozdràn. diskriminacija lat. oddeluvawe, odvojuvawe, pravewe razlika, davawe pomalu prava na edni nasproti drugi lica. diskriminacija lat. skratuvawe, osporuvawe, ograni~uvawe, odzemawe na nekogo na pravata {to mu pripa|aat, pravewe neopravdana razlika me|u lu|eto. diskulpacija lat. opravduvawe, dokaùvawe na nevinosta. diskurs lat. razgovor. diskurzija lat. stav koj se izveduva so logi~ko mislovno zaklu~uavawe. diskurziven (lat. discursivus) koj se zasnova vrz razumot, logi~ki, misloven. diskusija lat. pretresuvawe, raspravawe na nekoe sporno pra{awe. diskutabilno franc. sporno, ne{to za {to treba da se rasprava, diskutira. diskvalifikacija lat. proglasuvawe ne{to za nesposobno, odzemawe na kvalifikacija. dislokacija lat. premestuvawe, promena na mestoto. dismetrija med. nesposobnost za procenka na viso~ina, odale~enost, golemina na nekoj predmet. disociacija lat. hem. 1. raspa|awe, razdvojuvawe na molekulite na sostavnite delovi pod vlijanie na elektri~na struja, toplina i dr, 2. raspa|awe, rasturawe na nekoe op{testvo, 3. psih. neprise}avawe, zaboravnost, prekin na asocijativno vrzanite procesi. disocijacija na identiteti psih. postoewe na dva ili pove}e identiteti vo isto lice. disolucija lat. rastvoruvawe, raspa|awe na nekoe telo, brak, dràva. disonanca lat. 1. nesoglasnost na glasovi, pogre{en akord, 2. prenos. nesoglasnost, nesoglasuvawe. dispanzer franc. zdravstvena ustanova vo koj pacientot ostanuva najmnogu eden den. disparaten (lat. disparare) celosno razli~en, raznoroden. disparitet lat. neednakvost, razli~nost, neskladnost. dispe~er ang. rasporeduva~, slu`benik koj vr{i rasporeduvawe na vozovi, elektri~na energija, rabotnici i materijali. 93

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dispenza lat. oprostuvawe, osloboduvawe od crkovni obvrski ili propisi. dispenzacija lat. razdeluvawe, delewe, razre{uvawe od nekakva obvrska ili pre~ka vo oddelen slu~aj, osloboduvawe, prostuvawe. dispenziranje lat. dispensare osloboduvawe, osloboduvawe od nekoja obvrska. dispepsija med. rastrojstvo vo vareweto poradi nedostig na èludo~en sok. disperzija (lat. dispergere) 1. rasturawe, rasprskuvawe, delewe, dobewe, 2. razloùvawe vo spektar na belata boja pri pominuvawe niz prizma, 3. voj. plansko razmesuvawe na voena sila i oprema. dispnoja med. te{ko di{ewe. disponenda lat. toa {to e staveno na raspolagawe. disponent lat. polnomo{nik, upravitel, rakovoditel, ~ovek koj so ne{to raspolaga. disponiran lat. raspoloèn, vedar, so dobra volja, sprot. indisponiran. disponiranje (lat. disponere ) raspolagawe, raspredeluvawe, opredeluvawe za ne{to. dispozicija lat. 1. prav. delot od pravnata norma koj gi sodrì pravilata za povedenie na gra|anite, 2. raspoloènie, nastojuvawe, sklonost za ne{to (prim. kon bolesti), 3. raspored, razmestuvawe, sreduvawe, plan za rabota, 4. raspolagawe, rakuvawe so pari, so imot, 5. osobena nastroenost ili sposobnost kon ne{to, prim. kon muzika, nauka, kriminal. dispozicioni normi prav. odredbi od zakonot koi se primenuvaat ako sprotivnite stranki ne moàt me|usebno da se dogovorat. dispozitiv prav. del od presudata, re{enieto koj ja sodrì odlukata. dispozitivno prav. {to se odnesuva na raspolagawe so ne{to, toa {to ne e prisilno, {to moè da se menuva. dispozium (Dy.) hem. redok metal. disproporcija lat. nesrazmernost, neednakvost. disput, disputacija lat. raspravawe, spor. prepirawe. disputabilno lat. sporno, ne{to za {to e potrebno objasnuvawe. disputant lat. toj {to se rasprava. dissimulatione tollitor iniuria (Ulpianus) lat. nepravdata (navredata) ostanuva bez efekt ako onepravdaniot (navredeniot) na nea ne obrati vnimanie. distanca lat. odale~enost, rastojanie. distanzija gr~. te{ko umirawe. distingviran lat. koj se razlikuva od drugite, odli~en, ugleden, istaknat. distingviranje lat. odvojuvawe, razdeluvawe, razlikuvawe. distinkcija lat. razlika, razlikuvawe. distopija gr~. najlo{o od site mesta, sprot. utopija. distorzija lat. iskrivuvawe, iskrivenost, deformirawe. 94

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ distrakcija lat. 1. raseanost, nevnimanie, rastresenost, 2. razdelenost, odeluvawe na eden del od celinata, 3. zabava, razonoda. distribucija (lat. distributio) podelba, raspredelba, raspored, izdavawe. distributer lat. lice ili ustanova koi vr{at raspredelba. distrikt (lat. districtus) okrug, oblast, kraj, predel. distrofija gr~. propa|awe na tkivoto poradi nepravilna ishrana. distrogija gr~. naru{uvawe vo ishranata na odelno tkivo ili na celiot organizam, izgladnetost. disurija gr~. nemo`nost za ispu{tawe urina, nemo`nost na mokrewe vo prisustvo na drugo lice. diteizam gr~. veruvawe vo dva boga. ditomija gr~. razdeluvawe na dva dela. diuretici med. sredstva za zgolemeno urinirawe. diurezis gr~. la~ewe na urina. diva lat. 1. boìca, 2. muzi~ka, teatarska ili filmska yvezda. divan tur. 1. vid na sofa bez naslon, 2. turski carski sovet, turska vlada. divaniranje tur. razgovarawe. divergencija (lat. divergere) 1. razijduvawe, razdeluvawe, nesoglasuvawe, sprotivnost, opre~nost, koe{to edno od drugo se odale~uva, 2. biol. pojava na razli~ni osobini vo razvojot na nekoi ìvotni ili rastenija, sprot. konvergencija. divergenten lat. koj se razijduva, razlikuva, otstapuva, odale~uva. divergiranje lat. me|usebno odale~uvawe, sprot. konvergiranje. divertimento it. muz. instrumentalna kompozicija so lesno tempo i premisi na naroden melos. divertisman franc. zabava, razonoda. diverzija voj. 1. napad koj se vr{i zaradi odrvra}awe na vnimanieto na neprijatelot od glavnoto mesto na borbenite aktivnosti, 2. uni{tuvawe na neprijatelskite objekti vo pozadina, 3. akcija na stranski agenti vo nekoja nezavojuvana dràva. divide et impera lat. razdeli pa vladej. dividenda bank. del od prihodot koj vo edno akcionersko dru{tvo mu pripa|a na sekoj akcioner. dividiranje lat. delewe, podeluvawe. divinacija lat. divinatio gatawe, pretskaùvawe, prorekuvawe, predviduvawe na idni nastani. divinizacija lat. po~ituvawe kako boèstvo, smestuvawe me|u boèstvata, oboàvawe. divizija lat. voena edinica sostavena od nekolku brigadi. dizajn ang. 1. crte`, skica, proekt ili ideja izrazeni na grfi~ki na~in, 2. vo industriskoto proizvodstvo poim na kvalitetot: proizvod koj ramnomerno odrì tehni~i, estetski i ekonomski vrednosti. dizajner ang. stru~wak za oblikuvawe na industriski proizvodi.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dizartija med. rastrojstvo na govorot koe se sostoi vo namaleno sozdavawe na glasovi. dizbazija med. pre~ki i te{kotii vo odeweto. dizenterija med. zarazna bolest koja se manifestira so zapalenie na debeloto crevo krvava diarea. dizmenoreja med. 1. ote`nato urinirawe, bolka pri urinirawe, 2. menstruacija sledena so bolki. do ut des lat. davam za i ti da mi dade{, jas tebe ti mene, na ti go daj mi go. do ut facias lat. davam za da raboti{. doajen franc. najstar ~len na diplomatskiot kor vo edna dràva. docendo discimus lat. prou~uvaj}i (drugi i samite) u~ime. docent lat. po~etno nastavni~ko zvawe na univerzite. dogma (gr~. mislam, mislewe) 1. religisko mislewe koe vernicite mora da go primat i prifatat za to~no, 2. nesporno na~elo. dogmati~en gr~. koj ne trepi sprotivno mislewe, kategori~en. dogmatika gr~. zbir na dogmite na edna vera. dogmatizam gr~. slepo prifa}awe na nekoe u~ewe kako vistinito. dokere lat. pou~uvawe. dokimologija gr~. nau~na disciplina koja ja prou~uva tehnikata i organizacija na ispitite i pra{awata na objektivnosta i adekvatnosta na ocenuvaweto vo obrazovanieto. doktor lat. najvisoko nau~no zvawe na univerzitet. doktorand lat. kandidat za doktor. doktrina lat. u~ewe za ne{to koe e izloèno kako sistem. dokument lat. pismena isprava koja sluì kako dokaz za ne{to. dokumentiranje lat. potvrduvawe so pismeni izjavi, so fakti. dol~e it. muz. blago, ne`no, milno. dol~e vita (it. dolce vita) sladok ìvot, zabava, uìvawe. dolar pari~na edinica na SAD, Kanada, Avstralija, Nov Zeland, Liberija, Rodezija, Trinidad i Tobago. dolikokefalija gr~. dolihocefalija ant. glava ~ija dolìna e mnogu pogolema odo{to {iro~inata, dolgnavesta glava. dolorem bolka. dolorozo it. miz. ta`no, àlno, bolno. dolozen lat. izmamni~ki, zlonameren, koj namerno nanesuva {teta. dolus lat. izmama, lukavstvo, zlonamernost, pakost, zloba. domatofobija gr~. bolen strav od prestojuvawe vo ku}a, stan. domen franc. podra~je, oblast, delokrug, pole na rabota. domenikanci lat. domini canes (gospodovi ku~iwa) pripadnici na katoli~ki mona{ki red. domestikacija lat. pripitomuvawe, skrotuvawe na divi ìvotni i rastenija so odgleduvawe, naviknuvawe na poslu{nost. domicil prav. mesto na postojano ìveewe. domina lat. gospo|a, doma}inka, vladetelka, opatica. 96

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ domina pecunia est lat. parite se gospodar na se. dominacija lat. prevlast, nadmo}nost. dominanta lat. najva`na, najbitna, osnovna, karakteristika na ne{to, karakteristika koja{to preovladuva. dominanten lat. nadmo}en, najbiten, preovladuva~ki, preteèn, istaknat, koj se izdiga nad se drugo. dominion ang. naziv za samoupravna teritorija so svoi organi (vlada, parlament) od sostavot na Britanskata Zaednica na Narodi. dominiranje lat. preovladuvawe, prete`nost, nadmo}nost. dominium lat. sopstvenost, posed. domino lat. 1. gospodin, osobeno sve{tenik, 2. igra so 28, 36 ili 45 plo~ki obeleàni so dvokratni broevo od 1 do 12. dominus lat. glaven, gospodar, gospodin, posednik, tatko, vladetel, bog. domus propria, domus optima lat. sopstven dom, najdobar dom. domuz tur. sviwa, prenos. tvrdoglav, prostak. don lat. gospodin. donacija (lat. donare) podarok, podaruvawe po sudski pat. donarijum (lat. donarium) `rtvenik. donator, donor lat. toj {to ne{to daruva. donum magis carendo quam fruendo cernitur lat. dobroto polesno se zabeleùva koga se nema, odo{to koga se uìva. doping ang. sredstvo koe privremeno ja zgolemuva izdr`livosta i silata, a podocna deluva {tetno na organizmot. doronga ung. 2. dolg stap za sobirawe na ovo{je, obi~no jabolka i kru{i od najviokite granki, motovilka, ksalo, 2. prenos. visok nezgrapen ~ovek. dosije franc. zbir na dokumenti koi se odnesuvaat na nekoj predmet ili lice. dotacija (lat. dotatio - miraz) pari~en iznos koj mu se dodeluva na nekoja ustanova ottamu {to nejzinite prihodi ne se dovolni za pokrivawe na rashodite ili koga se saka da i se pomogne vo re{avaweto na nekoi problemi. dotarijum lat. del od imotot koj i pripa|a na soprugata po smrta na maòt. doubus litigantibus tertius gaudent lat. dodeka dvajca se karaat tretiot se raduva. doudenitis lat. vospalenie na dvanaesetopoala~noto crevo. doza med. merka, propi{ana koli~ina na lekovi, hrana ili pijaloci za zemawe vo opdredeno vreme. dozimetar lat. sprava za merewe na propi{ana koli~ina od ne{to. dozimetrija odreduvawe na dozata na radioaktivnost. doziranje lat. koristewe na ne{to, davawe, vo odredeni koli~ini. draft programa, nacrt.

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dragoman lat. tolkuva~ na stranski jazici vo diplomatsko prestavni{tvo. drahma porane{na pari~na edinica na Grcija. drakon mit. ogromen zmej koj isfrla ogan. drakonski prav. prestrog, preterano strog, svirep, nepodnosliv. drakonski zakoni gr~. preterano strogi, neodr`livi zakoni (spored nivniot tvorec Drakon, vladetel od VII vek p.n.e. drakstor ang. prodavnica za razli~na stoka koja raboti 24 ~asa na den. drama gr~. 1. literaturno delo podgotveno za prikaùvawe vo teatar, 2. prenos. potresen, uàsen nastan od ìvotot, propast, slom. dramati~no gr~. polno so zapleti, te{kotii, potresno. dramatizacija, dramatiziranje gr~. 1. prilagoduvawe na nekoe literaturno delo za prikaùvawe vo teatar, 2. pridavawe dramati~en karakter ne nekoj nastan. dramaturgija gr~. nauka za dramski dela i za teatarskata umetnost. drap franc. peso~na boja. draperija franc. te{ka nabrana tkaenina koja sluì kako zavesa. drasti~en gr~. mnogu ostar, surov, strog, grub, jak, so silno dejstvo, o~eviden. drebank ger. strugarska tezaga, strug. dreksler ger. strugar, tokar. dren franc. 1. odvodna cevka pod zemja, 2. med. cevka za odveduvawe na te~nost ili gnoj od rana vo teloto. drenaà franc. 1. isu{uvawe zemji{te so pomo{ na kanali, 2. med. sproveduvawe na cevka do organot od koj treba da se ispu{ti te~nost ili gnoj. dres ang. sportska obleka, majca. dreser franc. toj koj{to se zanimava so skrotuvawe i u~ewe na razni ve{tini na ìvotni. dresiranje franc. skrotuvawe i u~ewe na ìvotnite na razni ve{tini, prim. slon da stoi na edna noga. driblanje ang. 1. sport. mamewe na protivnikot za da se prejde so topka, 2. prenos. mamewe, prejduvawe, izigruvawe. drijada mit. {umska nimfa koja ìveela i umirala zaedno so drvoto vo koe ìveela, gorska vila. dril ger. dresura, stroga vojni~ka obuka, pruska obuka spored koja od vojnikot se bara slepa poslu{nost i mehani~ko vr{ewe na dol`nostite. drimifagija gr~. jadewe na luti, gor~livi ili kiseli jadewa. droga franc. preparat koj lesno sozdava zavisnost. drogerija franc. prodavnica vo koja se prodavaat kozmeti~ki proizvodi. dromedar zool. ednogrba kamila. druidi poteknuvaat od Galite kako edno od keltskite plemiwa koi ìveele vo eden del od dene{na Francija. Tie se zanimavale so raboti 98

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ vrzani so religijata, bile prisutni pri `rtvenite obredi i sekoja godina na opredeln den imale sostanok na nekoe sveto mesto. Se pretpostavuva deka nivnata doktrina nastanala vo Velika Britanija. Druidite ne odele vo vojna i ne pla}ale danoci. Edinstveno {to trebalo da znaat bile odreden broj stihovi napamet i da se {koluvaat "samo" dvaeset godini. Edno od nivnite glavni u~ewa bilo deka du{ite po smrta ne is~eznuvaat, tuku deka povtorno se ra|aat vo drugo telo. Se zanimavale so prou~uvawe na zvezdite, prirodata na rabotite i mo}ta na bogovite. Bile zakonodavci i sudii. du{man tur. neprijatel. du~e it. voda~. dualizam lat. 1. dvojstvo, u~ewe za dve napolno sprotivni sostojbi, principi, mislewa, pogledi na svetot, prim. dobro i zlo, 2. filozofsko idealisti~ko u~ewe spored koe osnovata na bitieto se duhot i materijata, u~ewe spored koe du{evnoto (ideja) i telesnoto (materija) se dve sosema rali~ni ne{ta spored koi se objasnuva celokupnata stvarnost, sprot. monizam. dubioza bank. ne{to somnitelno, somnitelni pobaruvawa ili dolguvawa. dubiozen (lat. dubiosus ) somnitelen, neizvesen. dubitacija lat. somnevawe, neizvesnost, dvoumewe, kolebawe, nere{itelnost. dubitando ad veritatem pervenimus lat. somnevaj}i se doa|ame do vistinata. dubitativ (lat. dubitare ) dvoumewe. dubitativen lat. somni~av, koj e sklon kon somenevawe. duble franc. ukrasen predmet prekrien so tenok sloj od nekoj plemenit metal, obi~no so zlato. dubler franc. zamenik na glavniot glumec vo teatar ili film. duduk tur. 1. vol{ebno kaval~e. 2. prenos. ograni~en ~ovek, tup, glupak, mrzlivec. duel franc. dvoboj, sudir, borba me|u dvajca. duet muz. istovremeno peewe ili svirewe od strana na dve lica. dulce cum utile lat. prijatno so korisno. dulce et decorum est pro patria mori lat. slatko i ubavo e da se umre za tatkovinata. dum exscusare credis, accusas lat. dodeka misli{ deka pravda{, obvinuva{ (koj se pravda samiot sebesi se obvinuva). dum spiro spero lat. dodeka di{am se nadevam. duma rus. parlament vo Carska Rusija. duo lat. dva. duobus litigantibus tertius gaudet lat. dodeka dvajca se karaat tretiot koristi. duodenim lat. dvanaesettopala~no crevo. dupleks lat. duplex dvoktaren, dvoen. 99

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dupliciranje lat. udvojuvawe, pravewe ne{to dva pati. duplicitet lat. dvokratnost, dvosmislenost. duplika lat. odgovor na replika. duplikat lat. vtor primerok od dokument istoviden i polnovaèn kako i orginalot. duplo lat. dvokratno. dur muz. eden od dvata tonski rodovi, vtoriot e mol. dura lex sed lex (Ulpian) lat. surov zakon - no zakon, kolku i da e strog zakonot mora da se primenuva. durak rus. budala. durativen lat. traen, neprekiden. durga v. {iva. durus lat. tvrd, surov, okruten. dustaban tur. ramen taban, ramno stapalo. Dz dàba (ar. kocka) ku}a od crn kamen vo Meka okolu koja se kruì i se dopira od strana na vernicite. dàbe tur. besplatno, zaludno. dàkon gr~. crkovno lice koe se u{te ne e rakopoloèno za sve{tenik. dàm tur. staklo. dàmbas pers. trgovec so kowi. dàmlija stakleno top~e. dàpam povtoruvawe na bo`joto ime ili na mantra e omilena duhovna ve`ba me|u site sekti na hinduizmot i budizmot. dìn 1. tur. div, gorostas. 2. ang. irska klekova~a, rakija proizvedena od razli~ni semiwa. dìngerlake argo. veselba bez smisla. dòkej ang. profesionalen java~ na trka~ki kowi. dùmbus tur. nered, darmar. E e cantu cognoscitur avis lat. pticata se poznava po peeweto. ea mit. vavilonski bog na mudrosta, vodata, umetnosta i magijata. eak mit. sin na Zevs i Egina, sudija vo podzemniot svet. ebioniti (hebr. "siroma{ni") hristijanska sekta od prvite vekovi na na{ata era: veruvale vo Isus kako mesija so otfrlawe na negovoto bezgre{no ra|awe. Tie ja sledele Torata i prekticirale obrezuvawe. ebn ar. sin, stoi pred li~noto ime na tatkoto prim. ebn Mustafa sin na Mustafa. ebonit it. kau~uk so crna boja. 100

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ecce homo (lat. - eve go ~ovekot!) bibliski zborovi koi gi izgovoril Pilat koga na Evreite im go pokaàl Isus so venec od trwe na glavata (Jov, 19:5). ecclesia, lat. eklezia gr~. sobranie vo Atina od IV vek p.n.e. Se sostanuvalo 14 pati godi{no so kvorum od 6.000 gra|ani (bez èni i robovi) koi za prisustvoto dobivale skromna dnevnica. Rabotite na sobranieto gi podgotvuval Sovet (Boule). edafon biol. celokupnost na ìvite organizmi vo zemjata. edamer vid na sirewa i ka{kavali (spored holandskoto mesto Edam). edem med. otok. eden hebr. raj. edicija lat. izdanie na kniga, zbirka na izdanija koi pravat nekoja celina. edikt (lat. edictum) slu`bena objava, naredba, ukaz, zakon. edil lat. policiski slu`benik koj ja nadziral izgradbata na zgradi vo stariot Rim, se grièl za javniot red na ulicite i za prireduvawe na igrite. edip mit. sin na tebanskiot kral Laj i Jokasta, ja razre{il zagatkata na svingata i so toa ja oslobodil Teba, vo neznaewe go ubil svojot tatko i se oènil za sopstvenata majka so koja imal 4 deca: Etokle, Polinek, Isamena i Antigona. Koga proro~i{teto im go otkrilo grevot, Jokasta se samoubila, a Edip samiot sebesi se oslepil i vo pridru`ba na Antigona oti{ol vo Kolon kade {to po~inal. edipov konflikt psih. spored Frojdovskata psihoanaliti~ka teorija konflikt {to nastanuva vo falusnata faza na psihoseksualniot razvoj, koga poedinecot go privlekuva roditelot od sprotiven pol, dodeka roditelot so ist pol se doìvuva kako sopernik. editor lat. izdava~. edukacija lat. obrazovanie (telesno. umno i moralno). edulkoraciia lat. dodavawe na lek na nekoja slatka materija za da mu se popravi vkusot, zasladuvawe, ublaùvawe na gor~livosta. efe (feanc. effet) vo fudbal ili vo bilijar polukru`no dvièwe na topkata predizvikano od udar nasrtana od nejziniot centar. efekt lat. 1. rezultat, posledica, u~inok, uspeh od nekoe dejstvie, 2. silen vpe~atok. efektiven lat. vistinit, stvaren, realen. efektuiranje lat. ostvaruvawe, zavr{uvawe na rabotata, dejstvieto. efemeren gr~. koj trae eden den, kratkotraen, privremen, minliv, insekt koj ìvee samo eden den, odnosno nekolku ~asovi. efendija tur. gospodin, gospodar, u~en ~ovek. efeti gr~. sudii vo stara Grcija koi sudele za ubistvo. eficienten (lat. efficiens) dejstven, delotvoren, uspe{en. eficijent (lat. efficiens) okolnost, faktor. efidroza med. prekumerno potewe. efikasen lat. uspe{en, delotvoren. 101

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ efikasnost franc. uspe{nost, delotvornost, postignuvawe na rezultat. efilastvo predavstvo (spored Efijalt, koj im gi predal Spartancite na Persijancite vo termopilskata bitka). eflorescencija bot. cvetawe. efuzija (lat. effusio) izliv, izlivawe. egal franc. ednakvo, ramno, seedno. egalite, egalitarizam, egalitarnost franc. ednakvost, istaknuvawe ednakvi prava za sekogo, streme` kon bezuslovno izedna~uvawe bez ogled na okolnostite koi ne go dozvoluvaat toa. egemernost gr~. kratkotrajnost, privremenost, minlivost. egida mit. {titot na Zevs i Atina, prenos. za{tita, nadzor, pokrovitelstvo. egida mit. bronzen {tit na Zevs koj go izrabotil Hefes - simbol na za{tita na bogovite. ego lat. jas, psih. izvr{en del na li~nosta. egocentri~en lat. ~ovek koj sebesi se smeta za centar na svetot, koj vo se go nametnuva svoeto li~no jas i svojata korist. egocentri~nost lat. sfa}awe deka sopstvenoto jas e centar na svetot, deka sekade treba da se istaknuva sopstvenata li~nost. egocentrizam psih. stojali{te na li~nosta deka sekoj ja sogleduva okolinata kako i toj. egoist lat. sebi~en ~ovek. sprot. altruist. egolatrija. lat. samoqubie, samobendisanost, preterana qubov kon sebesi, samoobo`avawe, pravewe kult od sebesi. egoteizam, egotizam lat. egolatrija. egzageracija (lat. exaggeratio) preteruvawe, preuveli~uvawe, precenuvawe. egzaltacija (lat. exaltalio) veli~ewe, odu{evenost, voshitenost, golema vozbudenost, zanes, du{evna napnatost. egzaltiran lat. premnogu napnat, vozbuden, odu{even. egzanimacija lat. pa|awe so duhot, zastra{uvawe, med. dlaboka nesvestica. egzantropija gr~. strav od lu|e. egzapoteoza gr~. li{uvawe od bo`enstvenosta. egzarh gr~. predvodnik, stare{ina. egzaten lat. to~en, odreden, soglasen so vistinata, soglasen so stvarnosta. egzatni nauki lat. nauki koi svoite problemi gi re{avaat so matemati~ka to~nost (prim. fizika, matematika, hemija). egzauguracija gr~. ozdemawe na svetosta na ne{to, sprot. inauguracija. egzegeza, egzegetika gr~. tolkuvawe, objasnuvawe na stari tekstovi (bibliski, gramati~ki, istoriski, pravni i sl.). egzekucija lat. 1. zaplenuvawe i prodavawe na imotot na dol`nikot, 2. izvr{uvawe na smrtna kazna.

102

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ egzekutiranje lat. izvr{uvawe, prim. na zapoved, naredba, naplata na dolg, presuda. egzekutiva (lat. executiva) izvr{na vlast, v. legislativa. egzekutiven lat. izvr{en. egzekutor (lat. executor) izvr{itel. egzekvatur (lat. exequatur) neka se izvr{i! egzekvatura (lat. exequatura) 1. naredba za izvr{uvawe na presuda, 2. soglasnost na vladata koja mu se izdava na stranski konzul za vr{ewe na dejnosta 3. vladetelska potvrda na papskite buli. egzemplar (lat. exemplar) primerok, jurnek, edinstven primerok. egzemplaren lat. primeren, koj sluì za primer, prim. egzemplarna kazna - strogo kaznuvawe so koe se saka da se zapla{at drugite da ne vr{at krivi~ni dela. egzemplifikativen lat. naveden samo zaradi primer (bez iscrpno naveduvawe na site slu~ai). egzercicii (lat. exercere) vo katolicizmot duhovni ve`bi za vreme na golemiot post. egzercir lat. ve`bawe na vojska. egzergeza gr~. vadewe. egzil lat. 1. progonstvo, prisilno (me|utoa i dobrovolno) iseluvawe od svojata zemja, 2. mestoto na progonstvo. egzistencija lat. postoewe, opstanok, na~in na ìvot. egzistencionalizam pesimisti~ki filozofski pravec osnovan po vtorata svetska vojna od strana na @an Pol Sartr koj zastapuva neveruvawe vo ìvotnite sili i perspektivite na na ~ovekot. egzistiranje lat. postoewe, ìveewe. egzitus (lat. exitus) ishod, kraen rezultat, kraj, smrt. egzo gr~. predlog vo sloènki so zna~ewe, nadvor, odnadvor. egzodus gr~. izlez, iseluvawe. egzogamija, eksogamija gr~. zabrana za ènidba so èna od isto pleme, sprot. endogamija. egzogen gr~. koj nastanuva poradi nadvore{ni pri~ini, sprot. endogen. egzorcizam (gr~. prekolnuvam) isteruvawe na duhovi, obred so koj |avolot so kletva se prisiluva na poslu{nost so koja se isteruva od ~ovekot ~ie{to telo go zaposednal. egzordijum (lat. exordium) voved. egzoteri~en gr~. razbirliv, pristapen za site, za se podesen, prikaàn na razumen popularen na~in, sprot. ezoteri~en. egzoterik gr~. nestru~wak, laik, toj koj{to ne e upaten vo najvisokite tajni na nekoja zaednica (osobeno vo primenata na filozofski i verski doktrini). egzotermi~ka reakcija hem. reakcija prosledena so pojava na toplina. egzoti~en gr~. redok, neobi~en, koj ima osobini od dale~nite tropski krai{ta. 103

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ egzotika gr~. osobenosti na tropskite krai{ta, toa {to poteknuva od tie krai{ta (obleka, predmeti, na~in na ìvot, obi~ai), toa {to e neobi~no, retko. egzuberantnost (lat. exuberantia) prenatrupanost, prekumernost. egzultacija (lat. exsultatio) preterana radost, skokawe od radost. ehidna mit. grablivo su{testvo, polovina zmija, polovina èna, koe go rodilo pesot Kerber, Svingata i drugi ~udovi{ta. ehinoftalmija gr~. vospalenie na o~ite. eho gr~. odek, odeknuvawe na glasot, mit. spored nimfata Eho koja od àlost sprema nesre}nata qubov kon Narcis do tolku se razbolela i oslabela {to najposle moèla da go povtoruva samo posledniot glas na zborovite. ehofrazija med. bolna sostojba na besmisleno povtoruvawe re~enici slu{nati od svojata okolina. eholalija med. bolna sostojba na besmisleno povtoruvawe zborovi slu{nati od svojata okolina. eholat gr~. sprava za merewe na morskite dlabo~ini. ehomatizam med. bolna sostojba na besmisleno povtoruvawe dvièwa od svojata okolina. eidetika gr~. psiholo{ka disciplina koja go prou~uva zabelùvaweto i po~etniot stepen na sozdavawe pretstavi vo ranoto detstvo i kaj primitivnite narodi. eidetizam gr~. sposobnost na povtorno doìvuvawe vpe~atoci podolgo vreme po zabeleùvaweto. eidos gr~. vid slika, lik, forma, bitie, ideja. eipatija gr~. postojana bolest, neprestano razboluvawe. eisoptrofobija gr~. bolen strav od ogledala. ejakulacija lat. isfrlawe, ispu{tawe (na glas, ton, sperma). ejdetizam gr~. sposobnost po podolgo vreme od nivnoto zabeleùvawe da se doìvuvaat slikoviti vpe~atoci. ejvala tur. zbogum, nazdravje, blagodaram, bog da ti dade. ekasplikacija lat. izlagawe, postepeno razjasnuvawe, tolkuvawe na nekoj problem. ekcem med. ko`no zaboluvawe prosledeno so pojava na gnojnici i ~e{awe. ekcesiven lat. preteran, razudzan. ekdemiomanija gr~. bolna strast za selewe, strast za patuvawe. EKG - elektri~en kardiogram. ekipa franc. zbir na rabotnici angaìrani na edna rabota, grupa na sportisti koi nastapuvaat za eden tim. ekipa` franc. 1. posada na brod, avion i sl. 2. luksuzna ko~ija so kowska zaprega. ekipiranje franc. opremuvawe so posada i odredeni potrebi. eklatanten franc. o~igleden, o~eviden, jasen, sjajen, bleskav, koj pa|a v o~i, zvu~en, prim. eklatanten dokaz. 104

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ eklekti~en gr~. sostaven od raznorodni delovi, skrpen, sklepan. eklekti~ki pristap metod. nau~en pristap koj gi koristi pove}eto ili site nau~ni pristapi zaedno. eklekticizam (gr~. odbiram) neprincipielno spojuvawe na razli~ni nespojlivi gledi{ta preku odbirawe na onie koi mu se ~inat prifatlivi na eklekti~arot, prenos. povr{nost, nesamostojnost. eklezija gr~. parlament. eklipsa gr~. prividno is~eznuvawe na nekoe nebesno telo poradi negovo zaklonuvawe od drugo telo, pomra~uvawe, nedostig, iz~eznuvawe, otpa|awe, zatemnuvawe, nedostig na svetlina na nebesnite tela. ekliza gr~. nastanuvawe na eden zbor od drug. ekologija gr~. 1. nauka za odnosot na organizmot sprema okolinata, 2. nauka za na~inot na ìvot. ekonom gr~. doma}in, toj koj{to upravuva so domot i imotot. ekonomi~nost gr~. na~in na stopanisuvawe taka {to so najmalku tro{oci se postignuva najgolem efekt. ekrescenca lat. izrastok, grba, bradavica. ekstabulacija lat. prav. bri{ewe od zamji{nite knigi, sprot. intabulacija. ekscentri~en 1. geom. koj se oddale~uva od centarot, koj nema isto sredi{te so drug krug, 2. prenos. ~uknat, koj {tr~i, neuravnoteèn, nastran, nesreden. ekscepcija (lat. exipere) 1. izzemawe, 2. prigovor vo parnica, prim. za nenadle`nost. ekscepcionalen (lat. exceptionalis) isklu~iv, izvonreden, neobi~en. eksceptiven (lat. exceptivus) isklu~iv, usloven. ekscerpt (lat. excerptum) izvadok, izvod, prim. od kniga, od u~ebnik, kratka sodrìna na nekoja kniga. eksces (lat. excessum) 1. ispad, prestap, nasilstvo, 2. preteranost, nevozdrànost. eksces im modo (lat. excessum in modo) gre{ka vo na~inot na izveduvaweto ili vo formata na nekoe dejstvie. ekscidiranje med. ispa|awe, vadewe so se~ewe, vadewe, se~ewe. ekscitabilen lat. nadrazliv, razdrazliv, vozbudliv. ekscitabilitet lat. razdrazlivost. ekscitacija lat. draznewe, pottiknuvawe, razdraznetost, sostojba na vozbudenost predizvikana so zabrzuvawe ili zgolemuvawe na izvesni procesi vo organizmot. ekscitativen (lat. excitativus) koj pottiknuva, koj nadraznuva, predizvikuva. ekscitativen lat. koj pottiknuva vozbuda, koj privlekuva vnimanie. ekscitiranje (lat. excitare) pottiknuvawe, vozbuduvawe, nadraznuvawe. ekscizija (lat. excisio) hirur{ko se~ewe, ise~eno tkivo, ise~ok. ekscorporacija lat. izzemawe, oddeluvawe, isklu~uvawe od ne{to, sprot. inkorporacija. 105

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ekselencija (lat. exellence) titula za lica koi se na visoki polo`bi, vozvi{enost, prevozvi{enost. ekshalacija lat. izdi{uvawe, isparuvawe, parea. eksheredacija lat. prav. isklu~uvawe od nasledstvo, odzemawe na pravoto na nasledstvo. ekshibicija (lat. exibitio) javno pokaùvawe, propagandno natprevaruvawe, prikaùvawe, izlagawe, podnesuvawe, prim. na ispravi. ekshibicija, egzibicija (lat. exhibitio) 1. javno pokaùvawe, izlagawe, 2. prav. podnesuvawe isprava, 3. sport. propaganden natprevar, natprevar zaradi pokaùvawe na ve{tinata na igrata. ekshibicionizam lat. seksualna nastranost koja se projavuva vo ~uvstvuvawe vozbuda zaradi pokaùvawe na polovite organi na dugi. ekshorta lat. kratok govor za bodrewe, pottiknuvawe, pouka. ekshumacija lat. iskopuvawe na trup od grob zaradi utvrduvawe na pri~inite za smrtta ili zaradi prenesuvawe na drugo mesto. ekskarnacija lat. simnuvawe na meso, derewe, ma~ewe. ekskavacija lat. vadewe zemja. ekskavator lat. bager. eksklamacija lat. izvik, vosklik. ekskludiranje lat. izklu~uvawe, izzemawe, oddeluvawe. ekskluziven lat. koj isklu~uva, isklu~iv, koj ne e dostapen na site, koj e od zatvoren vid (prim. restoran). ekskomunikacija lat. isklu~uvawe od crkvovna zaednica, frlawe na anatema. ekskrament (lat. excramentum) fekalija. ekskreacija (lat. excreatio) iska{luvawe. ekskrecija (lat. excretio) izla~uvawe od organizmot na nepotrebni materii (pot, urina, fekalii - ekskreti). ekskrecija lat. izla~uvawe, izdvojuvawe, isfrlawe. ekskrteti lat. izla~eni neupotreblivi materii, prim. plunka. ekskulpacija osloboduvawe od vina. ekskurs lat. otstapuvawe, dodatok kon tekst vo koj iscrpno se rasprava samo edne predmet, zastranuvawe od glavniot predmet na raspravata, v. digresija. ekskurzija (lat. excursio) pokratko patuvawe so nau~na, kulturna, sportska ili zabavna cel, izlet, 2. prenos. odale~uvawe od glavniot predmet pri pi{uvawe ili govorewe, spored. digresija. ekskurziven lat. otstapen, koj otstapuva, koj se oddale~uva. ekskvizicija lat. izbor, istraùvawe, ispituvawe. ekskviziten lat. izbran. eksmatrikulacija lat. bri{ewe, ispi{uvawe od spisok ili od upisnik (martikula), zaminuvawe od univerzitet. eksmisija lat. isfrlawe, isteruvawe od strana na vlasta, prisilno iseluvawe, praznewe na stan. eksodus gr~. istapuvawe na pogolem broj lu|e od nekoja zaednica. 106

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ekspander (lat. ekspandere rastegnuvawe, ra{iruvawe) sprava so rasteglivi spirali koja sluì za ve`bawe zaradi zajaknuvawe na muskulite. ekspandiramje lat. {irewe. ekspanzer lat. gimnasti~ka sprava za rastegnuvawe zaradi jaknewe na muskulite. ekspanzibilitet lat. ra{irlivost, ne{to {to moè da se {iri, rasprostrabnlivost ekspanzija lat. 1. {irewe, ra{iruvawe, pro{iruvawe, ra{irenost rastegnuvawe, zazemawe na pogolem prostor, 2. pro{iruvawe (primr. na granici, na vlijanie). ekspanzionizam lat. sklonost kon {irewe. ekspanziven lat. koj se {iri, ra{irliv. ekspanzivnost lat. sklonost kon {irewe, osvojuva~ki stremeì. ekspartacija lat. progon od tatkovinata, napu{tawe na tatkovinata. ekspatrijacija lat. dobrovolno ili prisilno iseluvawe nadvor od granicite na tatkovinata. ekspedicija lat. 1. ipra}awe, otpremuvawe na ne{to (stoka, pismo), 2. grupno patuvawe so nau~na, israùva~ka, trgovska ili druga cel. ekspediranje lat. 1. ispra}awe, 2. prenos. brkawe, isteruvawe na nekogo od nekade. ekspeditiven lat. itar, brz, spreten vo zavr{uvawe na rabotite. ekspeditivost lat. sposobnost za brzo zavr{uvawe na rabotite. ekspektoracija lat. iska{luvawe, isplukuvawe, plunka, {lajm. ekspenzilacija lat. prividen, fiktiven izdatok, v. akceptilacija.. ekspenziven lat. skap, skapocen. eksperanto ve{ta~ki me|unaroden jazik. eksperiment metod. najsilen test na hipotezata za pri~inite i posledicite. ekspert (lat. expertus) ve{tak, stru~wak. ekspertiza lat. 1. ve{ta~ewe, stru~en pregled, ispituvawe i re{avawe na nekoj problem koj bara specijalno stru~no znaewe, 2. procenka na skapocen kamen, umetni~ko delo i sl. od strana na stru~no lice. ekspijacija lat. pokajuvawe, iskupuvawe na grevovite, ispa{tawe. ekspilacija lat. grabe`, osobeno na tu|o nasledstvo. ekspilator lat. kradec na tu|o nasledstvo, drumski razbojnik. ekspiracija (lat. expiratio) izdi{uvawe, ispu{tawe vozduh od sebe. ekspitacija (lat. expiratio) 1. izdi{uvawe, smrt, 2. prav. istekuvawe na nekoe vreme ili rok, den na pla}awe. eksplanacija (lat. explanare) objasnuvawe, razjasnuvawe, izlagawe. eksplantacija lat. iskornuvawe od zemja, med. presaduvawe na tkiva ili organi vo nova sredina. eksplicit lat. zavr{en del na tekstot vo koj se iznesuva zaklu~okot, skratena sodrìna na toa {to napred e izloèno.

107

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ eksplicitno, eksplicite (lat. explicitus) jasno, izre~no, otvoreno, razbirlivo, sprot. imlicitno. eksplikacija (lat. explicatio) objasnuvawe, razjasnuvawe, tolkuvawe, izlagawe. eksplikativen lat. koj sluì za objasnuvawe, objasnuva~ki, tolkuva~ki. eksploatacija franc. 1. izvlekuvawe korist od ne{to, iskoristuvawe na prirodnite bogatstva, 2. iskoristuvawe na ne~ija rabota. eksploracija lat. istraùvawe, ispituvawe. eksplozija lat. 1. pukotnica so rasprskuvawe, 2. prenos. bu~en izliv na lutina ili radost. eksploziv hem. materija koja ima svojstvo da se rasprsnuva predizvikuvaj}i silna bu~ava, pukotnica, presok. eksploziven lat. 1. koj moè da pukne i da se rasprsne, koj lesno eksplodira, 2. prenos. nagol, èstok, ~ovek koj brzo se rasplamtuva. ekspoliranje lat. glancawe, razubavuvawe, nakituvawe. eksponat lat. izloèn predmet, predmet izloèn vo muzej, na izlog, na izlo`ba. eksponent lat. 1. lice koe u~estvuva na izlo`ba so svoi eksponati, 2. 2. ~ovek koj zastapuva i se zalaga za tu|o mislewe, 3. ~ovek koj vr{i raboti po tu| nalog, pretstavnik, poverenik. eksponibilen lat. izloìv, objasniv, koj moè da se objasni. eksponiranje lat. izloùvawe, prenos. ne~ie izloùvawe zaradi istaknuvawe ili izloùvawe na opasnost. eksport lat. izvoz na stoka ili na kapital vo stranstvo. eksporter franc. izvoznik. ekspoze franc. 1. kratok prikaz na nekoj dokument ili delo, 2. vo parlamentarnata praktika - kratok prikaz na pra{awa od tekovnata politika, 3. izve{taj koj ja pokaùva sostojbata vo nekoja ustanova, tolkuva nekoi nastani, brani nekoj plan, buxet i sl. ekspozicija (lat. expositio) 1. iznesuvawe, izloùvawe, prikaùvawe, 2. izloùvawe na fotografska plo~a ili film na svetlost, 3. voved na kniga ili na muzi~ko delo. ekspozitura lat. podra~na edinica, oddelenie na nekoja ustanova. ekspres lat. mnogu brzo, najbrzo. ekspresija lat. izraz, izraznost, facijalna ekspresija psih. opredelen izraz na liceto koj go otslikuva momentalnoto emocionalnoto doìvuvawe na poedinecot. ekspresionizam franc. idealisti~ki pravec vo umetnosta i literaturata koj ne nastojuva da ja odrazi stvarnosta, tuku vnatre{noto doìvuvawe na umetnikot za taa stvarnost, sprot. impresionizam. ekspresis verbis (lat. expressis verbis) jasno, izre~no. ekspresiven lat. izrazoven, poln so izraz. ekspresivnost franc. izrazenost, vpe~atlivost. ekspromptno lat. bez podgotovka, nenadejno, odedna{.

108

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ eksproprijacija prav. prisilno odzemawe na privatna sopstvenost od strana na dràvata zaradi javen interes. eksrtajudicijalen (lat. extraiudicialis) vonsudski, prim. pretres, tro{oci, i sl. ekstati~en gr~. koj se nao|a vo ekstaza. ekstaza gr~. zanes, voodu{evenost, ~uvstvo na ogromna radost, najvisok stepen na vozbudenost, veselost, voodu{evenost, sostojba na krajna obzemenost so ne{to. ekstazi - vid na ponova droga koja za prvpat se pojavi vo Holandija i Belgija vo 1988 godina. Po svojot hemiski sostav e sli~na na maskalinot. Vo organizmot brzo se rastvora i deluva na nervniot sistem taka {to gi stimulira mentalnite aktivnosti. Me|u psihi~kite simtomi dominira pojava na iluzii i vizuelni i slu{ni halucinacii, kako i strav i depresivnost. Nejzinata upotreba kaj lica {to se skloni kon du{evni zaboluvawa, moè da dovede i do toksi~ni psihozi koi{to ponekoga{ se sledeni i so samoubistven idei. ekstemporacija lat. izvedba na ne{to {to ne bilo predvideno, podgotveno (osobeno na glumec ili muzi~ar na scena), improvizacija. ekstenzija lat. 1. pruàwe, pro{iruvawe, rastegnuvawe, zgolemuvawe na dolìnata ili na obemot, 2. prodolùvawe na obrazovanieto na posebni kursevi. ekstenzivno lat. rasteglivo, {irewe, rasprostranuvawe, koe se prostira vo dolìna, a ne vo dlabo~ina, kvantitativno zgolemuvawe, obemno, {iroko, prostrano, sprot. intenzivno. ekstenzivno tolkuvanje prav. pro{iruvawe na zna~eweto na eden izraz ili poim (koga na potesnoto zna~ewe na normata mu se dava po{iroko zna~ewe). Do nego se doa|a koga, po gramati~koto tolkuvawe, od normata {to se tolkuva proizleguva pomalku od ona {to donositelot sakal da go kaè (minus dixist quam voluit). v. restriktivno tokluvanje. eksteren lat. nadvore{en. eksterijer franc. 1. nadvore{na strana, nadvore{en izgled, 2. filmska scena snimena nadvor od studio. eksteriorizacija lat. izbivawe na povr{ina na vnatre{nite svojstva, manifestirawe na vnatre{ni sostojbi. eksteritorijalnost lat. izzemenost na zgradata na diplomatsko pretstavni{tva i na diplomatskiot personal od upravnata i sudskata vlast na zemjata vo koja se nao|aat. eksterminacija lat. proteruvawe, istrebuvawe, uni{tuvawe. eksternalii lat. nepredvidlivi pozitivni rezultati ili negativni posledici. ekstirpacija (lat. extirpare) iskorenuvawe, celosno otstranuvawe. ekstra (lat. extra) 1. osoben, poseben, izvonreden, odli~en, 2. ne{to plus, toa {to e napraveno pove}e i podobro odo{to bilo barano, 3. odvoeno, nadvore{no, nadvor od, prim. od umot.

109

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ekstradicija lat. predavwe na storitel na krivi~no delo vo zemjata vo koja go storil istoto ekstrakcija lat. vadewe, izvlekuvawe, isceduvawe, crpewe. ekstrakt (lat. extractum) 1. toa {to e izvle~eno od rastitelna ili ìvotinska materija so cedewe ili varewe, 2. prenos. sr`, izvadok, su{tina na ne{to, ona {to e najdobro vo ne{to. ekstraktor lat. izvlekuva~, vaditel, bager. ekstraliberalen lat. mnogu dare`liv, mnogu podatliv. ekstramentalen lat. ~ovek koj se nao|a nadvor od pametot, nadvor od razumot, svesta. ekstraordinaren lat. neredoven, vonreden, neobi~en, nevoobi~aen, redok, isklu~itelen, poseben. ekstraordinarijum lat. vonredni prihodi i rashodi na edna dràva. ekstraordinarius lat. vonreden univerzitetski profesor. ekstraordineren lat. neredoven, vonreden, neobi~en, nevoobi~aen, redok, isklu~itelen, poseben. ekstrapolacija lat. primena na ve}e utvrdeni zakonitosti od edna na druga se u{te neispitana oblast. ekstraprofit lat. vi{ok nad prose~niot profit. ekstrasens lat. natprirodni ~uvstva, parapsiholo{ki sposobnosti. ekstrasistola lat. naru{uvawe vo rabotata na srceto. ekstrauterinsko lat. vonmateri~no. ekstravagancija lat. neobi~nost, nastranost, preteranost, nevramnoteènost, naludni~avost, ludost. ekstravaganten lat. koj odstapuva od voobi~aenoto, nastran, preteran ~uden, naludni~av, lud, budalski. ekstravagantnost lat. preteranost, nastranost, naludni~avost, budal{tina. ekstraverten (lat. extra vertere - svrten kon nadvor) ~ovek koj e naso~en kon drugite, dru{tven, (spored Jung, aktivni i prakti~ni lica koi sakaat da se me{aat so svetot), sprot. introverten. ekstraverzija lat. prilagoduvawe, psih. orientacija na nekoja li~nost kon nadvor, kon nadvore{niot svet. v. introverzija. ekstrem lat. kranost, krajna to~ka, najvisok stepen, preteranost (vo sfa}awe, sudewe, zaklu~uvawe) ekstremitet lat. 1. krajnost, krajna to~ka, krajni sredstva, posleden moment. 2. kraen del od teloto - raka, noga. ekstremizam lat. krajnost, preteranost, nepopustlivost, nepomirlivost, sklonost kon krajni gledi{ta, merki i barawa, osobeno vo politikata. eksturbancija lat. izrastok, otok. eksulceracija med. (lat. ex-ulceratio) vospalenie so zagnojuvawe, ~ir. eksundacija lat. izlevawe na reka od re~noto korito. ektipografija gr~. 1. fino gravirawe vo metal, 2. {tampa so ispaknati bukvi za slepi. 110

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ektopija med. nenormalna polo`ba na nekoj organ vo organizmot. ekumena gr~. celokupniot naselen svet na Zemjata (spored veruvawe na anti~kite Grci). ekumenizam rel. dvièwe kon pomiruvawe, zbliùvawe i sorabotka na hristijanskite crkvi. ekumenski gr~. koj go opfa}a celiot svet, ekumenski sobir sobir koj gi opfa}a site biskupi, op{t crkoven sobir. ekvator lat. zamislen krug koj ja deli Zemjata na dva ednakvi dela: severna i ju`na polutopka. ekvi lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe ednakov, ist. ekvidistanca lat. 1. vertikalno rastojanie me|u dve podednakvo oddale~eni horizontalni ramnini, 2. ednakva oddale~enost od ne{to. ekvilibrijum (lat. aequus - ednakov, libra - vaga) ramoteà, vramnoteènost. ekvilibriranje lat. odrùvawe na ramnoteà, balansireawe. ekvilibristika lat. sposobnost, ve{tina za odrùvawe ramnoteà, lavirawe, balansirawe. ekvilibrizam lat. nauka za ramnoteà. ekvinocij lat. den koga denot i no}ta se so ednakva dolìna, na 21 ili 22 mart (den koga zapo~nuva proletta) i na 22 septemvri (den koga zapo~nuva esenta). ekvipariranje lat. izedna~uvawe, sporeduvawe. ekvipolenten lat. toa {to ima ednakva va`nost, vrednost, zna~ewe, ednakvo vreden, ednakvo zna~aen. ekvitacija lat. ve{tina na javawe. ekvivalencia (metod. logi~ka konstanta) se iskaùva ednakvost na vistinski vrednosti ili ednakvost na la`ni vrednosti (p e ekvivalentno so q). ekvivalentno lat. toa {to ima ednakva va`nost, vrednost, zna~ewe, toa {to celosno mu odgovara na ne{to drugo koe moè da go zameni, 2. soodvetna nadomest, o{teta, protivvrednost. ekvivoken lat. dvosmislen, so dva zna~ewa. ekvivokacija (lat. aequivocatio) dvosmislenost. elaboracija lat. izrabotka, obrabotka. elaborat lat. podrobno delo, pismen sostav vo koj temelno e obraboten nekoj predmet. elacija (lat. elatio) vozdignuvawe, gordost, naduenost, nadmenost. elan franc. polet, zamav, voodu{evenost. elapso termino lat. po istekot na rokot. elast~en gr~. rastegliv, koj ima svojstvo da se rastegnuva, svitkuva, prenos. lesno prilagodliv. eldorado {pan. vol{ebna, zlatna zemja, zemja na izlobilstvo, na skapoceni kamewa i zlato koja vo Amerika (nekade okolu Venecuela) ja barale {panskite zavojuva~i, prenos. zemja na bogatstvoto, raj na zemjata. 111

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ elegancija lat. skladnost, otmeno vladeewe, oblekuvawe so vkus. elegien gr~. taèn. elegija gr~. pesna so ta`na sodrìna. elekcija lat. izbor, izbirawe. elektor lat. izbira~. elektroliza gr~. hemisko razdeluvawe na materija (prim. voda) so propu{tawe na elektri~na energija niz nea. elektromagnet gr~. èlezo koe stanalo magneti~no poradi deluvawe na elektri~na struja. elektron gr~. sostaven del na atomot vo koj se dviì okolu pozitivno nabienoto jadro. elektrotehnika gr~. nauka za sredstvata i na~inite na primena na elektri~nata energija. element lat. hem. 1. materija koja po hemiski pat ne moè da se razredi na sostavni delovi, 2. sostaven del na nekoja sloèna celina. elementaren lat. 1. ednostaven, koj ne e sloèn, prvi~en, elementarno znaenje - po~etno znaewe. elevacija lat. krevawe, podigawe, vozvi{uvawe, 2. astr. visina na yvezdite nad horizontot. elevator lat. dizalica, lift. elf ang. mali duhovi kaj germanskite narodi oli~enie na prirodnite sili koi kako dobri ìveeat na nebesata, a kako lo{i prestojuvaat na zemjata. elidiranje lat. izostavuvawe, isfrlawe. eliksir ar. lekovit pijalok, najdobar ekstrat od nekoja materija, eliksir na ìvotot - lek za ve~en ìvot koj go barale alhemi~arite. eliminacija lat. otstranuvawe, isfrlawe, isklu~uvawe, izostavawe, bri{ewe. elipsa gr~. kru`na linija vo forma na jajce. elisa fran. propeler. elita franc. izbrani lu|e, najvisok sloj, najdobri prestavnici na nekoja zaednica, toa {to e najdobro. elitizam lat. sistem na pomagawe na najdobrite faktori na edna grupa na smetka na {irokite narodni masi. elitritis med. vospalenie na matericata. elizej gr~. lagodno mesto kade {to po smrtta ìveat du{ite na junacite i ~esnite lu|e. elizejsko pole gr~. elizej. elizija (lat. elisio) izostavuvawe, ispu{tawe. eloah hebr. Jehova. elokvencija lat. govorlivost, sposobnost za dobro govorewe. elongacija lat. 1. prodolùvawe, razvlekuvawe, rastegnuvawe, 2. oddale~enost na teloto koe treperi ili se ni{a od po~etnata to~ka. eludiranje lat. ve{to odbivawe, izbegnuvawe na dobar na~in, zaobikoluvawe na zakon, izigruvawe, podmetnuvawe, izrabotuvawe. 112

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ eluksacija lat. is~a{uvawe (na koska). eluzija lat. izbegnuvawe, zaobikoluvawe, izigruvawe, popre~uvawe, podmetnuvawe. emaceracija lat. slabeewe, su{ewe, ispivawe. email franc. staklesta materija za preslekuvawe na metalni grn~arski i drugi predmeti poradi nivna za{tita i ukrasuvawe. emanacija (lat. emanere) 1. istekuvawe, izvirawe, izlevawe, oìvotvoruvawe, otelotvoruvawe, 2. fil. koj istekuvawe na ne{to ponisko od ne{to povisoko, kone~no izvirawe na site ne{ta od eden najvisok izvor, idelisti~ko u~ewe deka se realno nastanalo od bo`je su{testvo, 3. prenos. umstven proizvod, nau~no ili umetni~ko delo. emanacija lat. izleguvawe, proizleguvawe na ne{to pomalku sovr{eno od ne{to povisoko i posor{eno koe pritoa ne se menuva. emanatizam spored Plotin, neoplatoi~arite i gnosti~arite, svetot e emanacija na boènstvoto, neprestano proizleguvawe na pomalku sovr{eno bitie od povisoko sovr{eno bitie. Svetot na mnoèstvoto istekuva od polnosta na Ednoto. Kako {to svetlosta stanuva poslaba so pogolemo odale~uvawe od izvorot, taka i su{testvata stanuvaat ponesovr{eni kolku {to pove}e se odale~uvaat od bitieto. Ottamu proizleguva postapnosta na opa|aweto vo prirodata i nastanuvaweto na zloto. Materijata e ona najniskoto vo procesot na emanacijata, otsustvo na bitie, nebitie (meon). Na emanacijata mu e donekade sprotivnen poimot evolucija - dodeka vo evolucijata procesot se dviì od nesovr{eno kon posovr{eno, kaj emanacijata se odi od sovr{eno kon pomalku sovr{eno. emancipacija lat. 1. osloboduvawe od sostojba na zavisnost, ropstvo, pot~inetost, ugnetuvawe, od predrasudi, od se {to e zastareno, 2. prav. osloboduvawe na decata od tatkovska vlast. emancipator lat. osloboditel, spasitel. emaniranje lat. izleguvawe, proizleguvawe, izvirawe, poteknuvawe. emaskulator lat. sprava za {kopewe na ma`jaci kaj ìvotnite. embalofrazija gr~. ufrlawe na t.n. parazitski zborovi (aaa... mmm..., ova..., zna~i..., i sl) vo govorot na lu|e {to dtkaat, ili nekoi drugi logopati. embargo {pan. zabrana na izvoz od nekoja zemja ili na uvoz vo nekoja zemja. embolija gr~. med. zapre~uvawe na krvnite sadovi so zgru{ena krv, ili so strani tvrdi tela. embrion gr~. za~etok na ~ove~ki, ìvotinski ili rastitelen plod. emenda lat. nadomest na {teta, pari~na kazna zaradi protivpravno dejstvie koja se pla}a za da se izbegne pogolema {teta. emendacija (lat. emendere) 1. popravawe, ispravawe, is~istuvawe od gre{ki (na pi{ani tekstovi), 2. prav. nadomest na {teta. emendanda lat. toa {to vo pi{en tekst treba da se popravi. emendator lat. toj {to poprava gre{ki, poprava~, ispravuva~. 113

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ emergencija lat. 1. fil. spontano pojavuvawe na nov stepen vo razvojot, 2. bot. izrastok na rastenijata, prim. trn. emerit lat. isluèn nau~nik, profesor vo penzija. emeritura lat. steknuvawe pravo na penzija. emerzija lat. izbivawe na povr{ina, pojava vo javnosta. emezis gr~. povra}awe. emfati~en gr~. 1. preterano nakiten vo govorot ili tonot, 2. prenos. naduen, nadmen. emfaza gr~. preterana nakitenost vo govorot ili tonot, vozbudeno izrazuvawe na misli i ~uvstva. emfizemati~en gr~. naduen, ponosen, gord. emigracija lat. preseluvawe vo druga zemja poradi ekonomski, politi~ki, religiozni i drugi pri~ini, 2. site emigranti koi ìveat vo druga zemja. emigrant. lat. iseluvawe zaradi postojano ìveewe vo nekoja stranska zemja, sprot. imigrant. emilijan trg. poluporculan. eminencija lat. 1. odli~nost, odli~na ocenka, 2. vozvi{enost, viso~estvo, oslovuvawe na visokodostojnici, 3. siva eminencija - ~ovek bez oficielni tituli koj raboti od pozadina (spored francuskiot kalu|er Pjer @osef, koj vo XVII vek rabotel vo kabinetot na Teqer i sekoga{ nosel siva obleka). eminenten lat. odli~en, istaknat, izvonreden, mnogu golem. emir ar. vladetelski naslov vo nekoi arapski zemji. emisar lat. lice koe nekoja dràvna ili politi~ka organizacija go pra}a vo druga zemja osobeno vo tajna misija. emisija lat. 1. ispu{tawe na svetlosna, zvu~na, elektri~na ili atomska energija, ili elektromagnetni branovi, 2. izdavawe na pari~ni edinici i vrednosni hartii. emitent lat. ustanova koja vr{i emisija. emitiranje lat. vr{ewe na emisija. emocii (~uvstva) psih. silni ~uvstva, sloèni sostojbi koi nastanuvaat kako reakcija na afektivno oboeni sodrìni: du{evni sostojbi na strav * nade` * bes * grià * gadewe * grozewe * depresija * dosada * ekstaza * empatija * zavist * zadovolstvo * zaqubenost * blagodarnost * zbunetost* zluradost * èlba * àlewe * iznenaduvawe * kaewe * kopne` * vina * qubov * qubomora * melanholija * milosrdie * omraza * maka * nade` * naklonost * neprijatelstvo * inspiracija * nostalgija * ogor~enost * voodu{evenost * popre~enost * odevawe * poniènost * gordost * poti{tenost * pred~uvstvo * prezir * prifatenost * prosvetluvawe * ramnodu{nost * radoznalost * samosoàluvawe * razo~aranost * so~uvstvo * simpatija * smirenost * strast * strepewe * strplivost * somne` * taga * osamenost * voshitenost * fanatizam * histerija * ~udewe. emocionalen lat. predizvikan so emocija, ~uvstvo. 114

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ emotiven lat. podloèn na ~uvstva, ~uvstvitelen. empatija 1. soìvuvawe ("vnesuvawe") na sopstveni stavovi i ~uvstva vo nekoe umetni~ko delo ili prirodna pojava: emocijalno stopuvawe na liceto so objektot na svoeto estetsko doìvuvawe, 2. proces na neposredno soìvuvawa so emocionalnite sostojbi, mislewa i povedenija na drugite lu|e: neposredno soznavawe na ~uvstvata, èlbite i namerite na drugite lu|e, za razlika od simpatijata koja podrazbira soìvuvawe so ~uvstvata na bliski lu|e, sou~estvuvawe vo emocionalnata sostojba na drugite. Primer, koga po pat na empatija otkrivame strav ili bolka na drug, nie vo prv red znaeme {to ~uvstvuva toj, a koga preku simpatija gi doìvuvame onie ~uvstva {to gi imaat za nas dragite lica (brat, sin, sopruga), toga{ i samite preìvuvame, ~uvstvuvame strav i bolka. empcija lat. kupuvawe, emptio-vendito kupoproda`ba empijam med. sobirawe gnoj vo telesnite {uplini. empijema gr~. vnatre{no zagnojuvawe, osobeno ~ir vo gradite, zagnojuvawe na gradite. empirej 1. mit. najvozvi{en del od neboto ispolnet so svetlost i ogan kade {to spored starite Grci prestojuvaat - bogovite ili spored hristijanite - spasitelot, 2. fil. vrv, visina. empirija gr~. iskustvo. empiriokriticizam, mehanizam subjektivnoidealisti~ko stojali{te od vtorata polovina na XIX vek vo Germanija i Avstrija ~ii osnova~i se Ri~ard Avinarius (1843-1896) i Erns Mah (1838-1916, spored kogo se vika i mahizam) koe ja negira realnosta na se {to ne e neposredno dadeno so iskustvoto i za edinstvena realnost gi smeta subjektivnite ~uvstva, a za vistinska stvarnost samo toa {to neposredno e dadeno so zabeleùvaweto. empirisko gr~. iskustveno, koe se zasnova vrz iskustvo. empirizam gr~. filozofski pravec koj go priznava iskustvoto kako edinstveno sredstvo za vistinsko spoznavawe, angliski empirizam filozofski pravec od 16 do 18 vek so pretstavnici: Fransis Bekon (15611626), Tomas Hobs (1588-1679), Xon Lok (1632-1704), Xorx Berkli (16841753), Dejvid Hjum (1711-1776). emtio lat. kupuvawe. emulzija lat. te~nost vo koja se nao|aat mikroskopski kapki na druga te~nost. enantiozis gr~. sprotivsnost, protivre~nost. enbrion za~etok, ìvotinski ili rastitelno oplodeno jajce. encefalitis med. vospalenie na mozokot. encefalografija med. metod na smimawe na mozokot so pomo{ na rendgenski zraci. encefalopatija med. smaluvawe na bolki vo glavata. enciklopedija gr~. nau~no delo vo koe sistematski se izloèni site ~ovekovi znaewa. 115

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ endekalijun broj koj se pi{uva so 1 i 66 nuli. endemi~en gr~. mesen, vrzan za odredeno mesto, koj ne se nao|a nikade na drugo mesto. endemija gr~. trajno vladeewe na nekoja zarazna bolest vo eden kraj ili vo edna zemja, lokalna bolest. endemski gr~. koj go ima vo ograni~ena mera na odredno podra~je. prim. grip. endo gr~. prefiks vo slo`nici so zna~ewe vnatre. endogamija gr~. ènewe so èni od sopstvenoto pleme, sprot. egzogamija. endogen gr~. koj se sozdava, nastanuva poradi vnatre{ni pri~ini, sprot. egzogen. endokard med. vnatre{na srceva opna. endokardium med. vnatre{na povr{ina na srceto. endokrini `lezdi med. `lezdi so vnatre{no la~ewe. endokrinologija gr~. nauka za `lezdite so vnatre{no la~ewe. endoksa spored Aristotel: voobi~aeno ubeduvawe, ottamu princip ~uvanje na endoksa: uvaùvawe na voobi~aenite mislewa i ubeduvawa. endometritis med. vnatre{no vospalenie na matericata. endoskop med. aparat za posmatrawe na vnatre{nite organi na organizmot. endotermi~ka reakcija hem. reakcija prosledena so nastanuvawe na toplina, spored. egzotermi~ka reakcija. energetika gr~. tehnika na eksploatacija i primena na razli~ni vidovi na energija. energi~en gr~. silen, snaèn, poln so energija, re{itelen. energija gr~. delotvorna sila, fizi~ka golemina koja go karakterizira dvièweto i zaemnoto deluvawe na telata. enerhi~en gr~. silen, snaèn, poln so energija, re{itelen. enigma lat. zagatka, zapletkan slu~aj. enigmati~en lat. zagato~en. enklava gr~. pomalo podra~je na edna dràva vklu~eno vo teritorijata na druga dràva. enofil gr~. qubitel na vino. enolog gr~. stru~wak za vino. enologija gr~. nauka za odgleduvawe na vinova loza i za prigotvuvawe i ~uvawe na vino. enomantija gr~. gatawe, pretskaùvawe na sudbinata od vino, osobeno od `rtveno vino. enopromantija gr~. gatawe, pretskaùvawe na sudbinata od ogledalo. enormen lat. mnogu, prekumerno golem, nesrazmerno golem, pregolem, ogromen. enteizam gr~. u~ewe deka se e vo boga, t.e. deka nadvor od nego ni{to ne postoi.

116

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ entelehija gr~. 1. neprekidna dejnost, osobeno na duhot, 2. kaj Aristotel, streme` kon celta, vnatre{na celesoobraznost, toa {to ne goni kon celta. Nagon kon celta vgraden vo prirodata na site ne{ta, osobeno vo prirodata na ~ovekot da te`nee kon opredeleno dobro sfateno bilo kako sredstvo za dostignuvawe na drugo dobro, na druga cel, bilo kako samodovolna (autarki~na) cel. ôvek ne pravi ni{to bez ubeduvawe deka postoi nekakvo dobro koe se naloùva kako krajna cel na sekoe dejstvuvawe. Dobroto kako cel se javuva vo razli~ni oblici: celta na lekarskata ve{tina e dobroto koe se narekuva zdravje, celta na natprevarot e pobeda itn. Krajnata cel se narekuva vrvno dobro, a vrvno dobro e blaèstvoto, sre}ata (eudaimonia), bidej}i lu|eto se stremat kon sre}ata zaradi nea samata. enteomanija gr~. versko ludilo, verska zaslepenost. enteralgija med. bolka vo crevata. entereokliza med. perewe na creva. enterier (franc. interieur) vnatre{nost na nekoja prostorija. entero gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe creva. enterologija med. nauka za crevata. enteroragija med. krvarewe od crevata. enterostenoza med. stesnuvawe na crevata. entitet lat. bitie, bitnost, su{tina, va`nost. entomogamija biol. zapra{uvawe na rastenija so pomo{ na insekti. entomogamija bot. zapra{uvawe na rastenijata so posredstvo na insekti. entomoliti gr~. skameneti ostatoci od insekti. entomologija gr~. nauka za insektite. entropija gr~. onoj del na energijata koj pove}e ne moè da se pretvori vo rabota. entuzijast gr~. toj koj{to e voodu{even od nekoja ideja, koj{to e silno predaden kon nekoja dejnost. entuzijazam gr~. voodu{evenost, zanes, zanesenost, sostojba na polet. enudacija lat. razgoluvawe. enukleacija lat. 1. vadewe na jadro, 2. iscrpno objasnuvawe, tolkuvawe na su{tinata. enuma eli{ - ep koj poteknuva od XVIII p.n.e. za koj se pretpostavuva deka bil dovr{en vo vremeto na vavilonskiot kral Hamurabi vo koj se opi{uva sozdavaweto na svetot i ve~nata borba na bogot na sozdavaweto (dobroto) so principot na haosot (zloto). Vo epot najprvin se navedeni dvete prvobitni boènstva: maòt i ènata Apsu - slatka voda i Tiamat - solena voda, po koi od niv se sozdadeni u{te nekolku bogovi Ea i negovite bra}a, koi go naseluvaat prostranoto bitie na Tiamat. Tie sozdavaat dosta bu~ava {to uàsno gi nervira bogovite Apsu i Tiamat. Apsu saka da gi ubie novite bogovi, no na toa mu se sprotivstavuva soprugata Tiamat. No, Mumu se soglasil so planot na Apsu za ubistvoto, a za da go spre~i toa, Tiamat go predupreduva Ea (Nudimud) vo 117

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ toa vreme najsilniot me|u bogovite koj pak, so svoja magija go frla Apsu vo koma i go ubiva, a Mum go isfrla nadvor. Toga{ Ea stanal glaven bog i so svojata sopruga Dankina go dobiva sinot Marduk. Marduk dobiva krilo za so nego da si igra i toj po~nuva da pravi peso~ni buri. Ova go razdraznuva Tiamat i gi pore~uva bogovite koi se vo negovoto bitie da spijat. Tie ja ubeduvaat Tiamat da mu se odmazdi na Marduk za smrta na nejziniot ma` Apsu. Taa sozdava 11 ~udovi{ta da i pomognat vo borbata protiv Marduk i svojot nov ma` Kingu go postavuva za vrhoven vladetel. Vo taa borba Marduk - kako principot na rabotata, svetlosta i dobroto gi pobeduva mra~nite sili na lo{iot (zol) haos ~udovi{teto Tiamat i od nejzinoto telo go sozdava celiot svet. Od ednata polovina od le{ot na ~udovi{teto e napraven nebesniot pokriv. Tamu e staveno reze i straàri na koi im bilo zapovedano da gi ~uvaat planinskite vodi. Marduk na neboto gi raspredelil soyvezdijata i najposle go sozdal ~ovekot. Bogovite koi se zdruìle so Tiamat bea kazneti da rabotat kako slugi na drugite bogovi. Tie bile oslobodeni vo onoj moment koga Marduk re{il da go ubie Kingu i od negovata krv da go sozdade ~ove{tvoto. Od toga{ vaviloncite go proglasile Marduk za kral na bogovite i go narekuvaat so 50 imiwa. enumeracija lat. nabrojuvawe, prebrojuvawe. enuncijacija (lat. enunciare) izjava, soop{tenie, deklaracija. enuncijativen lat. iskazen, izrazoven. enureza lat. nesvesno mokrewe. eo ipso lat. so samoto toa, samo po sebe (razbirlivo), bezdrugo. eoja, eos mit. gr~ka boìca na utrinskata svetlost, zorata (}erka na titanot Hiperion i Teja), v. aurora. eol mit. bog na vetri{tata. eolit gr~. najstar period od kamenoto vreme koga lu|eto pravele orudija od kamen. eon gr~. vek, dolg period na vreme, ve~nost. ep (epos) gr~. 1. vid na literaturno delo vo koe e opi{an nekoj nastan: najrasprostranet oblik na ep denes e romanot, 2. poema, predanie, narodna pesna. eparhija gr~. crkovno administrativno podra~je pod uprava na episkop. epi gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe na, nad, po. epicentar gr~. to~ka na podra~jeto na Zemjata nad hpocentarot na zemjotres. epidemija gr~. zarazna bolest koja lesno se {iri. epiderma gr~. najgorniot sloj na koàta. epieikeia gr~. pravi~nost, kako i pristojnost, ~esnost, doli~nost, blagost, ~ove~nost, pogodnost, adaptacija, korektiv na op{tite i apstraktni normi. epifanija gr~. bogojavuvawe, doa|awe na spasitelot Isus me|u lugeto.

118

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ epifenomen gr~. 1. fil. propratna pojava na nekoj povaèn proces, 2. med. sporedna pojava kaj nekoi bolesti. epifilospermi gr~. rastenija ~ii cvetovi se nao|aat na lisjata. epifiza gr~. mozo~na `lezda. epigon gr~. 1. podmladok, potomok, naslednik, 2. prenos. preziren izraz za podocne`nite slabi pretstavnici na nekoj nau~en ili politi~ki pravec ili umetni~ka {kola, slab ili lo{ imitator na svoite prethodnici. epigraf gr~. fraza (obi~no citat) koj se stava pred del, glava ili poglavie na nekoj pi{an trud so koj avtorot saka da go izloì karakterot na izbranata tema, v. moto. epigram gr~. 1. natpis na spomenik, 2. kratka pesna. epigramati~ki gr~. kratko i srèvito, polno so smisla. epik gr~. epski poet. epiklepsija med. odzemenost na ednata strana od teloto. epikurfizam filozofsko eti~ko u~ewe na Epikur (341-270) zasnovano vrz razumot i ~ovekoviot streme` za sre}a. epilepsija med. du{evna bolest koja se manifestira so zaguba na svesta, nagli pa|awa i gr~evi na muskulite. epilog gr~. pogovor, zaklu~no soop{tenie za nastani vo nekoe literaturno delo koi se slu~ile po izvesno vreme od dejstvijata opi{ani vo istoto delo, sprot. prolog. epiplazma med. melem za lekuvawe na rani. epipleksija med. odzemenost na ednata strana kako posledica od mozo~en udar. epipleroza med. prekumerno polnewe na arteriite so krv. epistaksa med. krvarewe od nos. epistemologija gr~. nauka za znaeweto, za spoznavaweto, nauka za naukata, nauka za aksiomite na filozofijata. epistola gr~. pismo, poslanie, pismena poraka. epistolar gr~. sve{teniik koj pri bogoslu`ba ~ita apostolski poslanija. epistolarno gr~. vo forma na pismo. epitaf gr~. nadgroben natpis, nadgroben spomenik, spomenik voop{to. epital gr~. goren sloj na koàta. epitalamija gr~. sve~ena pesma vo ~est na mladencite. epitel biol. goren sloj kelii na slu`nicite. epitet (gr~ epiteton ornans - stilska figura) pridavka koja se dodava kon imenkata za zaradi nejzino poblisko objasnuvawe ili ukrasuvawe, prim. medni usni, rumeno sonce. epitimija gr~. 1. streme`, zgolemena èlba za ne{to (prim. za nekoi jadewa kaj trudni èni), 2. rel. "crkovna kazna" koja se izrekuva po ispoved na grevot: spored pokajniot kanon, sredstva za vistinsko isceluvawe, za ~istewe {to moè da mu gi prepora~a sve{tenikot na pokajnikot se: post, dolgi molitvi, po~esti molitvi, davawe pomo{ na si119

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ romasi, ~itawe na odredeni delovi od svetoto pismo, hodo~estie (poklonuva~ki patuvawa), otstranuvawe od pri~est. Epitimijata nema karakter na zadovoluvawe na pravdata ili na vistinska kazna, tuku svojstvo na lek spored devizata "ako si do{ol kaj lekar, ne treba da se vrati{ neizlekuvan." epizoda gr~. 1. pomal nastan, slu~aen nastan, sporeden nastan od ìvotot, 2. eden od serijata, del od film podelen vo pove}e prodolènija koi pretstavuvaat edna celina. epizoden gr~. slu~aen, nepovrzan so celinata, koj se slu~uva od vreme na vreme vo neopredeleni rokovi, sprot. periodi~en koj pravilno se povtoruva. epizootija gr~. zaboluvawe na pogolem broj ìvotni od nekoja zarazna bolest. epoha gr~. 1. period, vreme, 2. koj i da e zna~aen nastan so koj se obeleùva odreden period od istorijata, naukata, umetnosta i sl. epohalen gr~. mnogu zna~aen, koj mu dava obele`je na svojata epoha, vreme. epoleta franc. naramnica so ili bez resi na koja e i istaknat oficirskioit ~in na voenite uniformi. epopeja gr~. dolga epska pesna so istoriska ili mitolo{ka sodrìna. eppur si muove (it. sepak se dviì) zborovi {to gi izgovoril Galilej pred crkovniot sud koj mu izrekol smrtna kazna so spaluvawe, za{to ne se otkaàl od svoeto u~ewe deka zemjata se vrti okolu sonceto. epruveta franc. staklen dolgnavest sad od mala zafatnina za vr{ewe na hemiski reakcii. epuracija (lat. epuratio) ~istewe, pro~istuvawe, trebewe. equality ang. ednakvost. equite franc. pravi~nost. equity angl. pravi~nost. era lat. vreme od koe zapo~nuva broeweto na godinite, obi~no pred na{ata era (pred ra|aweto na Isus Hristos) i po na{ata era (od ra|aweto na Isus Hristos). erab mit. 1. boènstvo na temninata, 2. kaj Homer, carstvo na mrtvite, pekol, podzemen svet. erando discimus lat. na gre{kite u~ime. erar lat. dràna blagajna. erato mit. muza na qubovnata lirika, nejzini atribut e instrument so ìci. v. muzi. erbium (Er.) hem. metal od grupata na retki metali. erekcija lat. ispravawe, podigawe, stvrdnuvawe na ma{kiot polov organ. ereti~en gr~. vozbuden, voznemiren, razdraznet. eretnik sekoj koj pogre{no go tolkuva Svetoto pismo, sekoj koj zastapuva poinakvo mislewe vo pogled na ne{tata koi se odnesuvaat na verata na Svetata Rimsla Crkva, sekoj onoj koj sozdava i sledi novi i 120

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ krivi mislewa (Avgustin), veruvawe vo ne{to {to mu e sprotivno na verata. ergastika lat. u~ewe za rabotata i trudoqubivosta. ergela tur. stado, mno{tvo (naj~esto na kowi), mesto kade se odgleduvaat kowi. ergo lat. zna~i, spored toa, ottamu sleduva deka. ergonomija gr~. nauka koja gi prou~uva uslovite na rabota i nivnoto vlijanie vrz rabotnicite. erigiranje lat. 1. podigawe vo viso~ina, ispravawe, 2. osnovawe, izgradba, vostanovuvawe, izveduvawe. erinei gr~. boìci na odmazdata. eristi~en gr~. 1. sklon kon raspravawe, prepirawe, 2. sporen, koj moè da se osporuva. eristika gr~. ve{tina na raspravawe, prepirawe, sporewe, polimizirawe. eritema gr~. op{t naziv za crvenilo na koàta. eritroblasti gr~. kelii koi sozdavaat crveni krvni zrnca. eritrociti gr~. crveni krvni zrnca, v. leukociti. eritrofobija gr~. bolen strav na srame`livi lu|e deka vo opredeleni situacii }e pocrvenat i na toj na~in }e ja otkrijat svojata du{evna sostojba. erizipel gr~.te{ko zapalenie na koàta, zarazna bolest nare~ena crven veter. ermitaà franc. 1. pustinsko prestojuvali{te, 2. isposni~ka kelija, 3. osamena ku}i~ka. erogator lat. izvr{itel na poslednata volja. erogeni zoni gr~. delovi na teloto so ~ie nadraznuvawe se predivikuva seksualna vozbuda. eror lat. zabluda. eros gr~. bog na qubovta vo stara Grcija, v. amor, prenos. qubov. erotematika gr~. ve{tina na podesno postavuvawe pra{awa. eroti~en gr~. koj se odnesuva na qubovta, na qubovnata strast, zaqubliv. erotika gr~. qubovna poezija i proza vo koi se govori za polova qubov. erotomanija gr~. prekumerno, bolno potencirawe na polovata qubov, qubovno ludilo. erotomanija gr~. prekumerno, bolno potencirawe na polovata qubov. erozija geol. proces na razoruvawe na zemji{teto. errare hominem est lat. ~ove~ki e da se gre{i. error lat. zabluda. ersted edinica za merewe na silata na magnetnoto pole (spored imeto na danskiot fizi~ar Oersted, 1771-1851). erudicija lat. dlaboka u~enost, na~itanost, opse`no znaewe od nekoe nau~no podra~je. erudit lat. ~ovek so golemo znaewe. 121

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ erupcija lat. silno i naglo izleguvawe na nekoja materija (prim. vulkanska lava, nafta, gas) od zemjata. esap tur. smetka, presmetka.. escajg ger. pribor za jadewe (laìci, vilu{ki, noèvi). esej pismen sostav od koja i da e oblast koj ne ja iscrpuva materijata za koja se rasprava vo celost. esencija lat. 1. ekstrat od ovo{ni plodovi, 1. fil. bitie, su{tina na ne{tata, esencijalen lat. biten, su{tinski, osnoven, glaven. eseni evrejska sekta od po~etokot na na{ata era koja se zalagala za stog moral. eseri pripadnici na partijata koja imala nepomirliv stav kon bol{evicite vo Carska Rusija. eshalacija (lat. exalatio) isparuvawe, parea. eshatolo{ki postoi kraj na svetot eshatologija gr~. religiozno u~ewe za poslednite ne{ta na ~ovekot kako {to se "ìvotot po smrta," "propasta na svetot," i dr. U~ewe za poslednata stvarnost na spasenieto, za vospostavuvaweto na carstvoto gospodovo ili ve~niot ìvot kako krajna sostojba na Isusovata `rtva, sostojba koja }e se slu~i na krajot na istorijata koga toj }e dojde vo polna slava da im sudi na ìvite i na mrtvite. So ovoj poim se opfa}a noviot poredok na ve~na egzistencija, sostojba na krajno preobrazuvawe, sostojba koja e predmet na molitvite i hristijanskite nadeì. eshaton (gr~. toa krajnoto) raj. eskadrila franc. mala formacija na voeni avioni ili brodovi. eskadron franc. kowi~ka borbena edinica koja soodvetstvuva so pe{adiska ~eta. eskalacija (frac. eskalade - ka~uvawe po skali) ka~uvawe, napreduvawe, zasiluvawe (prim. na voeni usilbi). eskalada franc. ka~uvawe na bedemi, yidini so pomo{ na specijalni skali. eskalator franc. podvi`ni skalila. eskamotaà franc. izveduvawe na magioni~arski trikovi, iluzionizam. eskapada franc. 1. pogre{en skok, prenos. nepromislenost, glupost. eskapatorna klauzula ang. odredba vo dogovorot za trgovka razmena vo koja im se dava mo`nost na dogovornite strani vo tekot na realizacijata na dogovorot, delumno ili vo celost, da ne izvr{at nekoja od predvidenite to~ki. eskapizam ang. begstvo od stvarnosta, od ìvotot, izbegnuvawe odgovornost. eskivaà franc. izbegnuvawe udar na protivnikot vo boks, prenos. izvlekuvawe od te{ka polo`ba.

122

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ eskont bank. kupuvawe na izveseni pobaruvawe pred nivnata dospeanost, 2. odbivawe na kamatata pri isplata na menica pred istekot na rokot za nejzino pla}awe. eskorijacija (lat. excoriatio) povr{inska povreda. eskorta franc. vooruàna pridru`ba zaradi za{tita. eskpiratoren lat. koj se odnesuva na izdi{uvawe so koe od organizmot se otranuvaat nepotrebni gasovi. eskudo pari~na edinica na Portugalija. eskulap mit. 1. lekar, 2. bog na lekarite kaj Grcite, v. aklepije. eskulentno lat. toa{to e za jadewe, {to se jade, {to moè da se jade. eslinger ger. drvena roletna (spored germanskiot grad Eslingen). esnaf tur. zdruènie na zanaet~ii od ista struka. espada {pan. me~ za borba so bikovi. espadrila franc. lesna od konop ispletena kondura so koèn |on. espadrili franc. vid konduri ~ii goren del e od platno. espadron {pan. me~ koj sluì za u~ewe na me~uvawe. esparagosa {pan. volna od {panski ovci. espektoracija lat. isfrlauvawe na plunka, plukawe, iska{luvawe, prenos. nevkusnost. espenzivno lat. skapo. esperanto (franc. esperance - nade`) ve{ta~ki jazik sozdaden od ruskiot lekar Zamenhof za koj se nadeval deka }e stane svetski jazik. esplanada {pan. sloboden raven prostor pred ku}a ili tvrdina. esrimiranje lat. ocenuvawe, procenuvawe. esse loco stultum est saepe utile multum lat. vo odredeni priliki ~estopati e mnogu korisno da se pravi{ lud. est modus in rebus (Horacie) lat. se ima svoja mera. establi{ment ang. naziv za ustanovi koi imaat dràven karakter. estetika gr~. filozofska disciplina za su{tinata i ubavoto na umetni~koto tvore{tvo. estetska idiosinkrazija goram od bezrgani~na qubov kon ona {to go smetam za ubavo, i od bezgrani~en prekor kon ona {to smetam za grdo. estezis gr~. oset, setilno zabeleùvawe. estimacija lat. procena, ocenuvawe, uvaùvawe, po~ituvawe. estimator (lat. aestimator) ~ovek koj ja odreduva vrednosta na ne{to. estimatorna zakletva (lat. iuramentum aestimatorum) prav. ne~ija zakletva deka sovesno }e izvr{i procenka na nekoja stvar ~ija vrednost e sporna. estrada {pan. bina, scena, podium, pozornica. estrapada {pan. sprava za ma~ewe vo vid na besilka. estrogen med. gen koj predizvikuva polovo nadraznuvawe. estromanija gr~. bolen streme` kon seks. estrus gr~. polova nadraznetost. estuozen (lat. aestuosis) strastven.

123

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ e{afot franc. mesto na koe vo Francija se izvr{uvala smrtna kazna so otse~uvawe na glavata. e{alon franc. edinica, del na voena edinica koja pri mar{ na izvesno rastojanie odi po druga edinica. e{ekluk tur. magare{ka rabota, magare{tina. et cetera (e.c.) lat. i drugo, i ostanato, i taka nataka. et lat. i (se pi{uva so znak @), prenos. "majmun~e" vo E-Mail adresi. et non facere, facere est: qui enim non facit, hoc facit ut nolit facere (Paulus) lat. i nestoruvaweto e dejstvie, za{to ako nekoj ne{to ne storuva, taka postapuva za{to ne saka da izvr{i obvrska). et post malam segetem serendum (Seneka) lat. i po slaba ètva treba da se see. etaà franc. sprat. eta`na sopstvenost fran. sopstvenost na ku}a ili zgrada koja se odnesuva na oddelni spratovi. etabli{man granc. 1. ureduvawe, osnovawe, 2. pretprijatie, ustanova, 3. ugleden restotan. etabliranje franc. namestuvawe, osnovawe, zapo~nuvawe na nekoja rabota, otvarawe du}an, utvrduvawe, vostanovuvawe, obnovuvawe. etalon franc. precizno izraboten primerok od nekoja merka, prim. na metar. etan gr~. bezboen lesno zapaliv gas. etapa franc. 1. del od vremeto vo razvojot na nekoe dvièwe ili vo nekoj proces, 2. period vo koj ne{to trae, 3. period koga vojska koja e na mar{ moè da dobie hrana, no}evali{te i lekarska pomo{, 4. odredeno rastojanie vo sportski trki (so velosipedi, avtomobili). etat franc. dràva. etatizam franc. posegnuvawe na dràvata vo privatnopravnite odnosi. eter gr~. 1. bezbojna te~nost koja se upotrebuva za narkoza, 2. pretpostavena sredina koja navodno go ispolnuva celokupnoto prostranstvo na svetot i sluì za prenos na svetlinata, toplinata, elektricitetot (stanovi{te od XIX vek). eteri~no gr~. providno, fino, fluidno, lesno isparlivo. eternalen (lat. aternalis) ve~en, traen. eterniranje (lat. aeternare) ovekove~uvawe, obesmrtnuvawe. eteziologija gr~. nauka za setilata. eti~ki pra{anja 1. Od kade poteknuva griàta na sovest? Kako se formira? Dali izrasnala od nekoe poelementarno od prirodata dadeno ~uvstvo kako na primer od simpatijata? Dali na ~ovekot od pridodata mu dadena osnova za doblest ili e toa samo rezultat na vospituvaweto: deluvaweto na zaednicata na poedinecot i naviknuvaweto? Moè li ~ovekot da stori doblesno dejstvie zaradi nego samoto ili vo krajna linija doblesta ja ceni za{to taa nemu mu od korist? 2. Koga ~ovekovoto povedenie zasluùva da se nare~e vistinski moralno? Dali toga{ koga 124

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ~ovekot pravi dobro, postapuva spored moralnite normi bez ogled dali na toa dejstvuvawe go razdviìla nekoja li~na presmetka, uveruvawe deka so toa }e si obezbedi nekoja korist, da izbegne {teta, da izbegne kazna ili moèbi ~ovekot e vistinski moralen duri toga{ koga pravi dobro od svesta, od uverenieto deka dobroto treba da se pravi, bez ogled na posledicite po nego li~no? 3. [to e dobro voop{to: od koi vrednosti ~ovekot treba da se rakovodi, kon niv da se stremi. etiam qui faciunt oderunt iniuriam lat. nepravdata ja mrazat i tie koi ja pravat. etiam sine magistro vitae discuntur (Seneka) porocite se nau~uvaat bez u~itel. etika gr~. nauka za moralot. etilen hem. bezboen otroven gas. etimatorna tu`ba (lat. aestimatoria actio) prav. tu`ba protiv procenkata na vrednosta na nekoja stvar. etimologija gr~. odreduvawe na potekloto na zborovite i nivnoto srodstvo so zborovite od istiot ili od drug jazik. etiologija gr~. nauka za pri~inite na nekoja pojava. etni~ki gr~. po narodnost, koj se odnesuva na narod, pripadnost na nekoj narod. etno gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe narod, ne{to {to se odnesuva na narod. etnocentrizam gr~. lat. izdigawe na svojot narod ili nacija nad drugite nacionalni i etni~ki grupi. etnografija gr~. nauka koja ja opi{uva materijalnata i duhovnata kultura na oddelni narodi. etnologija gr~. nauka za narodite, nauka koja go prou~uva ~ovekoviot rod, negovoto poteklo i opredeluva plemenski i nacionalni klasifikacii na narodite. etnos gr~. zbir na site osobini koi eden narod go pravat poseben. etokratija gr~. vladeewe na etikata, dràvno ureduvawe vo koe se bi se zasnovalo vrz moralnite pravila. etologija gr~. nauka za navikite i obi~aite na lu|eto. etomologija gr~. nauka koja se zanimava so prou~uvawe na insektite. etsi iure deficiamur, hoc aequitas suggerit (Paulus) lat. iako za toa nema praven propis, vakvata odluka ja nalaga pravi~nosta; izraz za odluka koja sudijata ja donesuva spored na~eloto na pravi~nost. eu gr~. (vo makedonskiot govor se ~ita - ev...) prefiks vo sloènki so zna~ewe dobro, vredno, pravilno, ubavo. eubiotika gr~. nauka za pravilen na~in na ìvotot. eubulija gr~. mudrost, razboritost, uvi|ajnost. eudaimonija, eudemonija gr~. blaèstvo, sre}a, spored Aristotel: aktivno pravewe dobro i uìvawe vo toa, sre}a, v. beatitudo. eudemonizam gr~. u~ewe spored koe sre}ata e glaven motiv na site na{i stremeì i e krajna cel na ìvotot. 125

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ eufemizam gr~. upotreba na poblag zbor za nekoj grd poim, prim. ma{ki polov organ namesto penis. eufonija gr~. skladnost na zvuci, sprot. kakofonija. euforija gr~. sostojba vo koja bolniot se ~uvstvuva neobi~no prijatno. eufrazija (gr~. euphrasia) veselost, dobro raspoloènie (osobeno pri gozba). eufrosine (gr~. euphrosyne) dobra volja, radost, veselost, mit. edna od trite gracii - taa koja dava radost. eugenika gr~. nauka za podobruvawe na telesnite i du{evnite osobini koja gi istraùva uslovite pod koi naslednite nedostatoci se otstranuvaat, a vrednite osobini na potomcite se usovr{uvaat. euharisti~ki gr~. blagodaren, dobrotvoren, koj se odnesuva na tajnata na pri~estieto. euharistija gr~. 1. lagodno, zgodno, blago, blagodarno, 2. rel. pri~est, blagodarnost: sveta tajna koja ja vospostavil samiot Isus vo molitvata na blagodarnost i aktot na blagoslovuvaweto na lebot i vinoto. So ovaa tajna crkvata go aktuelizira Isusovoto delo na iskupuvawe sumirano vo negovata `rtva i voskresenie. Lebot e lek za besmrtnost, protivotrov na smrta za ve~en ìvot vo Isus. Molitna blagodarnica. euharistika gr~. u~ewe za proslavata na tajnata ve~era. eukaliptus gr~. vid na drvo od koe se dobiva guma. eukratija gr~. dobro vladeewe. eukrazija gr~. 1. dobro raspoloènie, 2. med. namalena ~uvstvitelnost na nekoi lekovi ili na nekoja hrana. eunomija gr~. sostojba na vladeewe na zakonite, zakonitost. dràven poredok usoglasen so zakonite. eupatija gr~. trpelivost (vo bolka i stradawe). eupepsija med. dobro varewe na hranata. eupneja med. dobro, normalno di{ewe. eureka gr~. pronajdov! pogodiv! se smeta deka taka rekol Arhimed koga go prona{ol zakonot za specifi~nata teìna spored koj sekoe telo potopeno vo te~nost gubi od svojata teìna, tolku kolku {to e teìnata na istisnatata te~nost. euritmija gr~. voedna~enost, vramnoteènost, skladnost vo dvièweto, 2. med. pravilnost na krvotokot, pulsot. euro pari~na edinica vo zemjite na Evropskata Unija. eutanazija gr~. 1. umirawe bez bolki, 2. usmrtuvawe na neizle~ivo bolen ~ovek. euterpa mit. muza na muzi~kata umetnost. v. muzi. eutimija gr~. du{evno spokojstvo. evakuacija lat. oddale~uvawe na naselenieto poradi opasnost od voen napad ili elementarna katastrofa. evaluacija franc. odreduvawe na vrednosta, procenka. evaluativni veruvanja (vrednosti) se onie veruvawa so koi se procenuva eden objekt kako dobar ili lo{ ("Jas veruvam deka ve`baweto e dobro 126

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ za zdravjeto") evangelie (gr~. dobra vest) izve{taj za ìvotot i u~eweto na Isus Hristos. evazija (lat. evasio) izbegavawe, povlekuvawe, istrgnuvawe. eventualno lat. mo`no da se slu~i, {to zavisi od slu~aen nastan, mo`no pod izvesni uslovi koi moèbi }e se slu~at. evharistija gr~. blagodarnost, zablagodaruvawe, rel. pri~est, molitva blagodarnica pri osvetuvawe na lebot i vinoto pri pri~estuvawe. evidencija lat. 1. o~evidnost, o~iglednost, 2. vodewe na popis. evidenten lat. o~eviden, o~igleden, jasen (sam po sebe). evidentiranje lat. zabeleùvawe (vo popisna kniga). evikcija (lat. evictio) odzemawe na stvarite od vladetelot po pobeda vo parnica. evnuh kastriran ~ovek - ~uvar vo harem, v. hadum. evociranje lat. predizvikuvawe, povikuvawe, pravewe ne{to da se pojavi, oìvuvawe, budewe (prim. na spomeni). evokacija (lat. evocatio) predizvikuvawe, oìvuvawe na spomeni, se}avawa za ne{to. evolucija lat. 1. razvoj, 2. neprekidena, postepena promena na eden so drug poredok. sprot. revolucija. ex abrupto lat. bez podgotovka, nenadejno. ex addict lat. biv{ narkoman, izle~en zavisnik od droga. ex adverso lat. od sprotivnata strana. ex aequo lat. podednakvo, so ednakvo pravo. ex capite (lat. - od glava) napamet. ex cathedra (lat. - od stol) u~eno, govorewe so avtoritet. ex concessis lat. spored odobrenie, vrz osnova na priznato i steknato pravo. ex duobus malis minimum elegi (Cicero) lat.od dve zla izberi go pomaloto. ex improviso lat. nenadejno, nepredvideno, neo~ekuvano. ex incuria lat. od nevnimanie. ex lege lat. po zakon, spored zakonot. ex lex lat. nadvor od zakonot, toa {to e bez za{tita od strana na zakonot. ex libris lat. znak vo kniga za ozna~uvawe na sopstvenikot na istata. ex malis eligere minima (Cicero) lat. od zloto treba da se izbere najmaloto. ex malitia nemo commodum habere debet (Ulpianus) lat. nikoj ne treba da izvlekuva korist od zlo. ex more lat. po obi~j, spored obi~aj. ex nihilo nihil lat od ni{to ni{to (ne moè da se postigne, da proizleze), prenos. se ima svoja pri~ina. ex nunc lat. od sega. ex officio, ex offo (lat. - slu`beno) po slu`bena dol`nost. 127

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ex pacto et convendo lat. spored dogovorot. ex parte lat. delumno. ex pluribus umum lat. od mnogu edno: deviza vo grbot na SAD. ex privata diligentia lat. od li~ni pobudi, po sopstveno nastojuvawe. ex professo lat. spored polo`bata, profesionalno, kompetentno, temelno, stru~no, nau~no. ex proprias lat. od sopstveni sredstva, po svoe sopstveno nao|awe, od sopstveni motivi. ex tempore lat. vedna{, vo istiot moment, bez podgotovka. ex tunc lat. od toga{. ex usu lat. spored obi~ajot. ex voto lat. po zavet, vrz osnova na zavet. exceptio firmat regulam lat. isklu~okot go potvrduva praviloto, . exceptio firmat regulam, exceptio probat regulam lat. isklu~okot go potvrduva praviloto), exceptio quoque regulam declarat isklu~okot go istaknuva praviloto. excusatio iuris non habet iniuriam (Ulpian) lat. vo izvr{uvaweto na zakonot nema nepravda; koj go izvr{uva zakonot nikomu ne mu pravi nepravda. excusatio non patita est accusatio lat. koj se opravduva koga toa nikoj od nego ne go bara, samiot se obvinuva. exempli causa lat. na primer, za primer. exemplis discimus lat. na primeri u~ime. expressis verbis lat. jasno, izre~no, bukvalno. ezan ar. muslimanski povik od minare na molitva. ezoteri~en gr~. vnatre{en, koj ne mu e sekomu pristapen, taen, skrien, strogo nau~en, sprot. egzoteri~en. ezoterija gr~. tajna nauka koja starite filozofi im ja doveruvale samo na pomal broj od svoite "posveteni" u~enici. ezoterik gr~. ~ovek koj upaten vo tajnite na nekoja zaednica, toj koj{to e upaten vo su{tinata na nekoe u~ewe. ezuiti (isusovci ili dru`ba isusova) e rimokatoli~ki crkoven red osnovan od Ignacio De Lojola (1491-1556) vo Pariz 1534. Nivnite ~lenovi se narekuvale hristosovi vojnici. F fabula lat. 1. basna: prikazna vo koja `ivotnite zboruvaat i se odnesuvaat kako lu|e, 2. kratka sodr`ina na roman, 3. izmislica. fabulozen lat. koj e kako vo basna, koj predizvikuva ~udewe, neobi~en, izmislen, neverojaten. facit (lat. - pravi, raboti) zbir, suma, ishod, rezultat od ne{to. facit experientia cautoa lat. iskustvoto sozdava pretpazlivost.

128

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ facta infecta fieri nequeunt lat. {to e storeno ne moè da se napravi deka ne e storeno), facta pro infectis haberi non possunt toa {to e storeno ne moè da se smeta za nestoreno, factum est illud: fieri infectum non potest toa {to e storeno ne moè da bide nestoreno. fagot drven duva~ki instrument. fah ger. 1. struka, granka na nekoja ve{tina ili nauka, 2. po{tanska pregrada, kutija kade se ostavat pisma. fairnes (ang. feir ness) ~estitost, vite{tvo. fajde tur. korist. fakir ar. skitnik, prosjak, asket, magioni~ar. faksimil lat. verno preslikan rakopis, pe~aten tekst ili crte`. fakt lat. okolnost. fakti~en lat. vistinit, stvaren. faktor lat. pri~ina, dviè~ka sila, uslov na nekoj proces ili pojava, 3. prenos. lice koe edinstveno moè ne{to da re{i, odlu~i, 4. pog. ma{ki polov organ, penis. faktoraska analiza metod. statisti~ki metod koj se upotrebuva pri konstrukcija na testovi i interpretacija na rezultatite. faktura lat. smetka za prodadena ili ispratena stoka koja pokraj cenata sodrì podatoci i za vidot i koli~inata na stokata. fakultativen (lat. facultas - lesnotija, mo`nost) koj moè da se izbira, ostaven po sloboden izbor, nezadolìtelen. fakultativen lat. neobvrzuva~ki, ostaven na sloboden izbor, sprot. obligatoren. fallacija accidentis (pogre{ka na akcidencija), nebre`no zemawe deka ona {to vredi vooop{to vredi i pod posebni okolnosti koi vo op{tata formulacija na pravilata ne se zemeni predvid. Se narekuva i gre{ka na zaklu~uvawe od kaàno ednostavno kon kaàno so ograni~uvawe (a dicto simpliciter ad dictum secundum quid). fallicija fictae universalitatis (gre{ka na neosnovana generalizacija, zemawe na delot za celina, gre{ka na voop{tuvawe ili gre{ka pars pro toto), se zasnova vrz pogre{na primena na indukcijata: vo neosnovan preod od poedine~ni slu~ai na op{t zaklu~ok, prim. 1. studentot X go znae{e odgovorot na prvoto pra{awe, 2. studentot X go znae{e odgovorot na vtoroto pra{awe 3. studentot X go znae{e odgovorot na tretoto pra{awe - zna~i studentot X ja znae celata materija od toj predmet, prim. vo ovaa gre{ka lesno zapa|aat sudiite koga se raboti za povratnici: ako nekoj pove}e pati e kaznuvan za provalni kra`bi ne zna~i deka gi izvr{il site provalni kra`bi na opredeleno podra~je. fallit lat. nesposoben za pla}ewe, insolventen. falos, falus (gr~. kol) ma{ki polov organ. falsifikat (lat. falsificatum) krivotvorewe, prepravawe zaradi zloupotreba na orginalni pari ili dokumenti.

129

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ falsum est quidquid in non veritate non est, sed pro vero adseveratur (Paulus) lat. la`no e ona {to ne e vistinito, me|utoa se pretstavuva kako vistinito. falta ger. nabor, bora. fama lat. glas koj se prenesuva deka ne{to se slu~ilo. famozen lat. 1. toj{to e oglasen kako, toj za koj mogu se zboruva, slaven, 2. zloglasen. fanarioti gr~. Grci od carogradskata ~etvrt Fanara, gr~ki semejtsva koi vo turskata slu`ba se zdobile visoki polo`bi i bogatstvo i stanale progoniteli na drugite malcinstva od toga{na Turcija. fanati~en lat. voodu{even, zanesen, preterano zagrean za ne{to. fanatiklat lat. 1. premnogu religiozen ~ovek koj se karakterizira so krajna netrpelivost kon licata od drugite religii, 2. prenos. ~ovek koj so pregolem zanos i se predava na nekoja ideja ili dejnost. fanatizam lat. slepa privrzanost pozvrzana so krajna netrpelivost, zanesena revnost. fangara franc. kratka muzi~ka tvorba koja se izveduva so trubi. fanomenalizam gr~. subjektivno idealisti~ki pravec vo filozofijata koj go negira postoeweto na objektivniot svet i za realni gi smeta edinstveno pojavite na svesta, fenomenite. fantasti~no lat. neobi~no zamisleno, izmisleno, ne{to {to e sozdadeno samo vo mislite, nestvarno. fantazija lat. me~taewe, zanesenost, zaslepenost so nerealni i nevozmo`ni pretstavi za stvarnosta, voobrazena stvarnost, imaginacija. fantazma gr~. 1. prividenie, fantom, 2. nelogi~na i apsurdna ideja. fantazmagorija gr~. 1. opsena, ve{tina na predizvikuvawe opti~ki iluzii vo temna soba, 2. neobi~ni sliki koi gi gleda ~ovek so du{evno rastrojstvo. fantom gr~. no}no prividenie. farba ger. boja. farbanje ger. 1. boewe, 2. prenos. mamewe, laèwe. farisei politi~ka i religiozna grupi na evreite koi se karakterizirale so strogo odrùvawe na verskite obredi (nadvore{na pobo`nost, sredno gra|ansko naselenie: veruvale vo besmrtnosta na du{ata i deka pod zemjata gi ~eka nagrada i kazna vo zavisnost od toa dali ìveele ~esno ili poro~no (poro~nite }e bidat zadràni vo ve~en zatvor, a ~esnite }e imaat mo} da oìveat i da ìveeat povtorno), prenos. licemeri. farmacija gr~. nauka za lekarstvata. farsa franc. pomala teatarska pretstava so vulgarna komika, lakrdija. fasada franc. predna srana na zgrada, lice na zgradata, prenos. nadvore{nost, prividnost na rabotite.

130

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ fasces lat. snop na pra~ki so sekira na sredinata koj liktorite go nosele pred konzulite vo stariot Rim kako znak na vrhovna vlast (fa{isatite go zele fascesot kako svoj simbol i se narekle spored nego). fascinacija (lat. fascinario) opsenuvawe, op~inuvawe, zaslepuvawe. fascinanten lat. koj opsenuva, op~inuva, zaslepuva. fasile est imperium in bonos lat. lesno e da se zapoveda so dobrite. fasile largiri de aliano lat. lesno e so tu|o da se bide dare`liv. fatalen lat. sudbonosen, neizbeèn, koben. fatalist lat. ~ovek koj veruva vo sudbinata i nejze i se predava. fatalizam lat. veruvawe vo odnapred opredelena i neizbe`na sudbina. fatamorgana lat. opti~ka iluzija. fatum lat. sudbina. faun lat. rimsko boèstvo na stadata, pretstaven so vlakna, kozji noze, opa{ka i rogovi. fauna mit. 1. starogr~ka boìca na poliwata i {umite, 2, ìvotinsko carstvo, zbir na site vidovi ìvotni, v. flora. faust (Johan Faust, 1480-1540) se pretstavuval kako lekar, vol{ebnik, nekromant, astronom, pretskaùva~ na sudbina so ~itawe od dlanka, vozduh i veter. Legendata veli deka bil vo sojuz so |avolot. favor lat. naklonetost prema neogo, dobrina na vi{niot, pokrovitelstvo, blagodet. favorit lat. 1. qubimec, 2. lice koe e pod pokrovitelstvo na nekoj mo}en i vlijatelen ~ovek, 3. natprevaruva~, tim ili kow koj ima najgolemi izgledi za pobeda. favoriziranje lat. davawe nekomu prednost poradi bliskost, naklonetost. faza gr~. razvoen stepen, period vo procesot na razvoj. fazon franc. forma, oblik, na~in na koj ne{to e napraveno. fazoniranje franc. davawe forma na ne{to. febrilen lat. treskavi~en. fecit lat. napravil, izrabotil (se pi{e na umetni~ki dela nad imeto na avtorot). fekalii lat. ne~istotii. fekundacija lat. oploduvawe. fela ung. soj, sorta. felah ar. starosedelec, pripadnik na arapsko pleme koe se zanimava so zemjodelie, sprot. beduin. feljton franc. novinarski napis. fellere fallentum non est fraus lat. ne e izmama da se izmami onoj koj te mami. feminizam lat. dvièwe za izedna~uvawe vo pravata na ènite so maìte. fen 1. ger. suv i topol proleten veter na Alpite, 2. elektri~en aparat za su{ewe na kosa. fener tur. svetilka. 131

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ feniks mit. 1. ptica koja ~uvstvuvaj}i ja svojata smrt izgoruva vo svoeto gnezdo, a potoa povtorno se ra|a od svojot pepel, prenos. toj {to se preroduva, obnovuva, voskrsnuva. fenomen gr~. 1. retka, isklu~itelna pojava, 2. fil. subjektivna pojava koja postoi samo vo svesta, sprot. neumen (vo Kantovata filozofija). fenomenalen gr~. mnogu redok, neobi~en, ~uden, isklu~itelen. fenomenologija gr~. nauka za pojavnite oblici. fenotijazini farm. antipsihoti~ni lekovi koi gi namaluvaat simptomite na {izofrenijata, prim. hlorpromazin. fenotip gr~. nadvore{en izgled na organizmot kakov {to se razvil pod vlijanie na okolinata, sprot. genotip. fer plej (ang. fair play) ~esna igra. ferman pers. nalog, zapoved na vladetelot. fermentacija lat. proces na vriewe. ferrum (Fr.) lat. èlezo. fertilen (lat. fetrilis) ploden, tvore~ki. fertilizacija biol. oploduvawe, proces na spojuvawe na spermatozoidite i jajnata kelija. fes kapa (nare~ena spored gradot Fes vo Maroko kade se izrabotuvala), vo Turcija e vovedena vo 1828 namesto ~almata. festa it. praznik, veselba. festina lente! lat. brzaj poleka! (t.e. ne prenagluvaj). festival lat. periodi~na kulturna (muzi~ka, teatarska, filmska) manifestacija. festum lat. sve~anost. fetalen alkoholen sindrom med. mentalna retardacija i pove}ekratna malformacija na liceto i ustata zaradi izloènost na alhohol vo matericata. feti{ franc. predmet koj primitivnite plemiwa go oboùvaat kako nositel na vol{ebna sila, 2. prenos. predmet na slepo oboùvawe. feti{izam franc. prepi{uvawe tainstvena, natprirodna, mo} na nekoi predmeti ili pojavi i nivno oboùvawe: koga ~ovek gi pretvora vo bogovi site mo`ni predmeti. fetotomija lat. raskinuvawe na novoroden~e kako posledica na te{ko poroduvawe. fetus lat. za~etok vo maj~iniot stomak tri meseci po za~nuvaweto. feud ger. zemja koja se nao|a vo posed na feudalec. feudalec sopstvenik na feud. fi{ek tur. 1. patron, kur{um, metak, 2. kornet vo koj se stava sladoled, 3. tuturka od hartija vo koja se stavaat semki, leblebii, bomboni i sl. fiat iustitia, pereat mundus lat. neka bide pravda pa makar svetot propadnal, fiat iustitia, ruat coelum - neka bide pravda, pa makar i neboto da se urne. fiat lat. neka bide. fibra lat. vlakno. 132

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ fibula lat. kop~a, bezopasna igla. fictio est contraveritatem, sed pro veritate habetur lat. fikcijata Ă e sprotivna na vistinata, me|utoa se zema kako vistina. fictio idem operatur in casu ficto, quam veritas in casu vero lat. fikcijata vo fingiran slu~aj e isto {to i vistinata vo pravoto. fictio iuris idem operatur quod veritas lat. pravnata fikcija ja zamenuva vistinata. fictio iusris cessat, ubi veritas locum habere potest lat. pravnata fikcija prestanuva, koga moè da se utvrdi vistinata. fictio legis inique operatur alici demnum vel iniuriam lat.zakonskata fikcija moè nekomu nepravi~no da mu nanese navreda, nepravda i {teta. fictio non est neminem laedit lat. zakonskata fikcija nikogo ne go navreduva (nikomu ne mu nanesuva {teta). fictio non est ubi veritas lat. kade {to e vistinata, nema fikcija. fide, sed cui vide lat. veruvaj, me|utoa gledaj komu. fideikomis lat. vo stariot Rim semeen posed koj ne moè da se otu|i i koj preo|al na najstariot sin. fideizam lat. filozofija na verata: idealisti~ko u~ewe spored koe verata e najvisok oblik na spoznavaweto. fidem qui perdit, nihil potest ultra perdere (Publius Syrus) lat. koj }e ja zagubi doverbata, nema pove}e {to da zagubi). figurativno (lat. figuraticus) re~eno vo fugura, slikovito, vo prenosno zna~ewe, vo prenosna smisla. figuriranje lat. igrawe uloga na drug, igrawe sporedna uloga. fijaker framc. ko~ija. fijasko it. golem neuspeh, propast, slom, krah, blamaà. fikcija lat. ne{to izmisleno, zamisla, la`na pretpostavka. fiksacija psih. odbramben mehanizam na frustracii koj se sostoi vo uporno opstojuvawe na nekoja aktivnost za koja e o~igledno deka ne e prilagodena na situacijata i ne doveduva do celta. fiksacija psih. vo Frojdovata psihoanaliti~ka teorija zapren razvoj zaradi neuspe{eno izleguvawe od edna od porane{nite fazi na psihoseksualniot razvoj ili promena na objektot na privrzanost. fiksen lat. cvrst, odreden, postojan, fiksna ideja - misla koja sekoga{ progonuva, manija. fiksiranje lat. utvrduvawe vo odredena polo`ba, kone~no vospostavuvawe, opredeluvawe, 2. privlekuvawe, zadrùvawe na ne~ie vnimanie na ne{to, 3. zadrùvawe na pogledot, zjapawe vo ne{to. fiktiven lat. izmislen, laèn, boèmen, pretpostaven. fikus bot. tropsko ukrasno drvo. filantrop gr~. toj {to gi saka lu|eto, ~ovekoqubec, onoj komu mu e dobro koga na sekoj drug mu e dobro, sprot. mizantrop. filaterija gr~. kolekcionerstvo koe se sostoi vo sobirawe na po{tenski marki.

133

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ filharmonija gr~. ustanova za podgotvuvawe i izveduvawe na sinfoniski koncerti. filigran gr~. umeti~ko delo vo forma na mreà izraboteno od srebrena ili zlatna ìca. filigranski gr~. fin, precizno izraboten, neèn. filija gr~. qubov, prijatelstvo. filipiki gr~. ostri politi~ki govori na Demosten protiv Filip Makedonski. filistar ger. malogra|anin, ograni~en ~ovek. filologija gr~. nauka za jazikot. filozofija gr~. nauka za najopo{tite zakoni na razvojot na prirodata, ~ovekovoto op{testvo i misleweto. finesa franc. fino, ne`no, osobeno. fingirano lat. izmisleno, zamisleno, prividno, boèmno, |omiti, ko bajagi. fini{ it. 1. zavr{en del na sportski natprevar, 2. cel, krajno odredi{te na nekoja sportska disciplina. finis conorat opus lat. krajot deloto go krasi. finis lat. krah. finis senctificat media lat. celta gi opravduva sredstvata. finis unius diei est principium alterius lat. krajot na eden den e po~etok na idniot. finta it. izmama, lukavstvo, izmislica. fircanje ung. obeleùvawe, spojuvawe so igla i konec na dve iskroeni par~iwa tkaenina na mestoto kade {to treba da se so{ijat. firma lat. 1. pretprijatie, 2. naziv na nekoj du}an. fiskal lat. praven zastapnik na dràvnata blagajna. fistula lat. otvor, dupka. fisura (lat. fissura) puknatina. fitolit gr~. skameneto rastenie. fitologija gr~. nauka za rastenijata, botanika. fitopatologija gr~. nauka za bolestite na rastenijata. fizikalec lat. fizi~ki rabotnik. fizio gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe priroda, priroden. fiziognomija gr~. nauka koja se obiduva da go tolkuva karakterot na ~ovekot spored crtite na liceto, oblikot na glavata, devièwata na teloto i sl. fiziokrati sledbenici na francusko politi~ka-ekonomska {kola koja ja osnoval Kene (Quensey) vo XVII vek: smetale deka zemjodelstvoto e edinstven izvor na bogatstvoto i napredokot. fiziologija med. nauka koja go prou~uva funkcioniraweto na ìviot organizam i na negovite delovi. fizionomija gr~. 1. izgled i izraz na liceto, 2. karakter, oblik na ne{to.

134

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ fizioterapija med. lekuvawe so fizi~ki metodi (svetlost, toplina, voda, elektricitet, mehani~ki sredstva). fizis (gr~. pshysis) priroda. fizis lat. 1. natura, priroda: ~ovek koj ednakvo lagodno se ~uvstvuva vo koja bilo zaednica (dràva) ili vo nitu edna, vo zavisnost od svoite li~ni i privatni celi e su{testvo na prirodata, 2. oblik na nekoja poedine~nost, 3. su{tina 4. oblikuvana pri~ina, 5. cel koja e dobro na konkretna stvar i nejzino sovr{enstvo. fjord norv. mnogu dolg, dlabok i razgranet morski zaliv so visoki bregovi. flaòlet franc. mala flauta so {est dupki. flagelacija (lat. flagellatio) 1. telesna kazna so kam{ikuvawe, bi~uvawe, 2. kam{ikuvawe kako forma na asketsko samoizma~uvawe. flagelant lat. ~ovek koj se kam{ikuva sebesi ili dozvoluva drugi da go bi~uvaat i ma~at (od verski fanatizam ili poradi bolni sklonosti). flagrantno gr~. jasno, o~igleno, o~evidno. flakon franc. malo stakleno {i{ence za parfemi. flaksija lat. menuvawe, promena. flamenko ({pan. flamenco) vid na andaluziski narodni pesni i igri. flamingo {apan. vid na ptica so dolgi noze i dolg vrat. flanel franc. vid na pamu~na tkaenina. flauta, flejta it. metalen duva~ki muzi~ki instrument. flebitis med. vospalenie na venite. flebotomija med. pu{tawe krv od vena. flegma gr~. ladnokrvnost, mirnost, nevozbudenost. flegmati~en gr~. miren, trom, ramnodu{en. flegmatik gr~. ~ovek so spora telesna i du{evna aktivnost, koj te{ko se nadraznuva, trpeliv i ladnokrven. fleka ger. damka, izvalkano mesto na oblekata. fleksibilen lat. prilagodliv, promenliv. flert ang. qubovno dodvoruvawe bez seriozni nameri, qubakawe, koketirawe, a{ikuvawe. flora mit. rimska boìca na cve}eto i proletta, 2. biol. rastitelno carstvo, zbir na site vidovi rastenija, v. fauna. floret franc. tkaenina od svileni otpadoci, polusvilena tkaenina, 2. tenok tap me~ za ve`bawe vo me~uvawe. floskula (lat. cvet~e) ukras vo govorot, prenos. {upliva fraza. flota hol. site voeni i transportni (trgovski i patni~ki) brodovi na edna dràva. flotacija lat. miewe na rudata so voda. fluid lat. te~nost ili gas. fluiden lat. te~en. fluior (F) hem. halogen element.

135

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ fluktuacija lat. 1. branuvawe na te~nost, 2. porast i opa|awe, prim. na brojot na ~lenovite na nekoja organizacija, na cenite, na povr{inata na vodi, 2. priliv i odliv na rabotna sila, nepostojanost, nestabilnost. fluktuira~ki lat. promenliv, kolebliv, koj brzo te~e. fluorescencija lat. vid na ladno davawe na svetlina, nastanuva so osvetluvawe na materija so strani~no svetlo i is~eznuva vedna{ po otstranuvaweto na zracite na svetlinata. fluvijalen lat. re~en, sozdaden so re~na voda. foaje franc. dvorana vo kino, teatar, opera vo koja se zadrùva publikata pred po~etokot na pretstavata i za vreme na pauzite. fobija psih. preteran, nerazumen, bolen, intenziven strav od nekoja drazba ili situacija koja mnozinstvoto ne ja smeta za osobeno opasna. fokalen lat. koj e vo vrska so fokusot, àri{teto. fokstrot (ang. - odewe na lisica) tanc po poteklo od SAD pri koj dvièwata se vr{at na prstite. fokus lat. to~ka vo koja se sobiraat paralelni zraci prekr{eni preku le}a, prenos. centar, àri{te, sredi{te. fond franc. 1. osnova, temel, 2. gotovina, natrupani pari, 3. pari~ni sredsva opredeleni za nekoja cel, 4. za{tedeni pari, 5. crn fond skrieni pari od strana na eden od sopru`nicite za tajno tro{ewe. fone gr~. zvuk glas. fonetika gr~. nauka za sozdavaweto na glasovi. fonola gr~. mehani~ki klavir. fonologija gr~. nauka za glasovite, zvucite. fontana it. izvor, vodoskok. fontanela lat. meko teme kaj novoroden~iwata. forceps med. kle{ta za izvlekuvawe na bebeto kaj te{ki poroduvawa. forenzi~en lat. sudski. forinta - pari~na edinica na Ungarija. forma lat. oblik, izgled, vid, ureduvawe, struktura na ne{to. formacija lat. 1. oblik, sklop, 2. davawe forma, oblik na ne{to, 3. sostav, raspored na vojska, 4. op{testveno-ekonomsla formacija stepen vo razvojot na op{testvoto. formalizam lat. sitni~avo drèwe do formata, do nadvore{nosta namesto do sodrìnata, su{tinata na ne{tata, bukvalno sfa}awe na zakonot bez razbirawe na negovata su{tina. formalno lat. {to se odnesva na formata, na postapkata, sprot. meritorno, formalno re{avanje - re{avawe so koe ne se odlu~uva za glavniot predmet na sporot, tuku na formata. formalnost lat. 1. ne{to voobi~aeno, no neva`no, 2. postapuvawe na voobi~aen na~in. format lat. dimenzii na bilo {to, prim. na kniga. formiranje lat. davawe forma, oblik na ne{to, sozdavawe, sreduvawe, sostavuvawe, ureduvawe. 136

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ formula lat. 1. obrazec, pravilo, izraz, propis, 2. op{to i to~no opredeluvawe na nekoj poim, odnos, zakon, 3. mat. po~etna golemina izrazena so brojki i bukvi spoeni so matemati~ki znaci koi pokaùvaat kakvi operacii treba da se izvr{at za da se dobie baranata golemina, 4. dogovoreni znaci koi go ozna~uvaat imeto i sostavot na hemiskite elementi. formulacija lat. jasno i odredeno izrazena misla. formular lat. obrazec, pe~aten tekst koj ovozmoùva lesno sostavuvawe na nekoja isprava ili praven akt. forsiranje franc. 1. sovladuvawe na nekoja pre~ka so sila, prisiluvawe, 2. prenos. ubrzuvawe, napregawe, zapnuvawe, preteruvawe. forte it. muz. silno. fortes fortuna adiuvat lat. sre}ata im pomaga na hrabrite. fortifikacija lat. utvrduvawe, podigawe na voena tvrdina. fortisimo it. muz. mnogu silno, najsilno. fortitudo lat. hrabrost. fortuna lat. mit. boìca na slepiot slu~aj (na sre}a i nesre}a), 2. prenes. sudbina, slu~aj, ~ista sre}a, slepa sre}a, 2. nevreme, oluja. fortunae comes invidia lat. sre}ata ja sledi zavist. forum conexitatis lat. nadle`nost spored koneksitet: nadle`nost koga sudot sproveduva edinstvena postapka za pove}e krivi~ni predmeti za koi spored op{tite propisi za nadle`nosta bi morale da sudat razli~ni sudovi. forum delegationis lat. delegirana mesna nadle`nost: vid na prenesuvawe na nadle`nosta od eden na drug sud, toga{ koga nadle`niot sud od pravni ili realni pri~ini e spre~en da ja sprovede krivi~nata postapka i da go re{i konkretniot krivi~en predmet. forum delicti comissi lat. nadle`nost spored mestoto na izvr{uvaweto na krivi~noto delo. forum deprehensionis lat. nadle`nost spored mestoto na fa}awe na obvinetiot ili mestoto kade {to obvinetiot samiot se prijavil. forum domicilii, forum residentiae lat. nadle`nost spored mestoto na ìveewe ili prestojuvawe na obvinetiot. forum lat. 1. plo{tad vo stariot Rim kade se odvival javniot ìvot na gradot, 2. izbrano ili imenuvano telo nadle`no za re{avawe i odlu~uvawe za odredeni pra{awa, 3. prenos. centar, sredi{te na ne{to, 4. prav. nadle`nost na sudot vo krivi~na postapka. forum ordinarium lat. odredena mesna nadle`nost: nadle`nost koja doa|a predvid vo slu~ai koga ne moè da se utvrdi nitu edna od mesnite nadle`nosti predvideni vo procesniot zakon, toga{, Vrhovniot sud opredeluva eden od stvarno nadle`nite sudovi {to }e ja sprovede postapkata i }e go re{i krivi~niot predmet. forum praeventionis nadle`nost spored prvenstvo: slu~ai koga mesno nadleèn e sudot koj prv ja zapo~nal krivi~nata postapka za konkretniot krivi~en predmet. 137

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ forvard ang. sport. napa|a~, igra~ vo navalnata linija vo fudbal. fosfati hem. soli na fosfornata kiselina. fosfor (F) hem. hemiski element koj se primenuva vo kerami~kata i tekstilnata industrija. fosforescencija gr~. vid na ladno davawe na svetlina, nastanuva so osvetluvawe na materija so strani~no svetlo i is~eznuva mnogu bavno t.e. trae i po otstranuvaweto na zracite na svetlinata. fosil lat. 1. skameneto ìvotno ili rastenie, 2. prenos. ne{to prestaro, zastareno. fotogeni~no lat. ne{to {to lesno i dobro moè da se fotografira. foton fiz. najmala edinica na svetlosnata energija, ~esti~ka od svetlo. fotosfera gr~. vidlivata svetla povr{ina na sonceto. fovea med. najosetliviot del na mre`nicata na okoto za razlikuvawe na boi i podrobnosti pri dnevno svetlo. fragilen lat. kr{liv, neotporen, slab, neèn. fragment lat. 1. so~uvan ostatok od nekoe umetni~ko delo, 2. del od slika, skulptura, literaturno ili muzi~ko delo. fragmentaren lat. necelosen, vo delovi, delumen. fraj germ. sloboden, prim. vlez na natprevar. frajer ger. lekomislen, nevraboten mlad ~ovek, so raskala{eno povedenie. frajla ger. gospo|ica. frajr skandinavski bog na plodnosta. frak franc. vid na palto. frakcija lat. 1. del, oddel, 2. vnatrepartiska grupa so posebna politi~ki idei i celi. frakcionerstvo lat. sozdavawe frakcija, grupa{ewe, nepot~inuvawe na disciplinata na nekoja partija ili organizacija. fraktura med. kr{ewewe, prelom, prim. na koska. framazoni, masoni franc. slobodni yidari, ~lenovi na tajno religisko-filozofsko dru{tvo nastanato vo Anglija vo XVIII vek. franger, non flectar lat. }e se skr{am ama nema da se svitkam. franjevci (franciskanci, mali bra}a) red osnovan od Frawo A{inski koj se bori za idealite - siroma{tvo, bratstvo, molitvi, propovedni{tvo i mir. Ovoj red bil sostaven od tri rimokatoli~ki crkovni redovi. frank frac. pari~na ediniva na Francija, [vajcarija. franko (it. slobodno) trg. znak deka prodava~ot treba da ja donese stokata do mesoto ozna~eno vo dogovorot na svoj rizik i svoj tro{ok. frapanten franc. koj pa|a vo o~i, napaden. frapiranje franc. iznenaduvawe, zaprepastuvawe, pravewe silen vpe~atok. frater (lat. brat) monah. fraternizacija lat. pobratimuvawe. 138

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ fratrija gr~. vo vreme na rodovskoto ureduvawe na prvobitnata zaednica - zbir od pove}e rodovi (pove}e fratrii so~inuvale pleme). fraud lat. izmama. frave{i mit. dobri duhovi vo religijata na Zaratustra. fraza gr~. re~enica koja ima celosna smisla, preos. prazni zborovi, re~enica bez sodrìna, re~enica koja ne kaùva ni{to. frazeologija gr~. prazno brborewe. frazer franc. brblivec, drdorko. fregata lat. voen brod so edra, a od 1850 i na parea. frekvencija lat. broj na treperewa vo sekunda. frekventen lat. ~est, mnogu poseten, ubrzan. freneti~en franc. besen, preterano vozbuden, lud od vozbuda, buren. frenezija (lat. phrenesis) ludilo, besnilo, du{evno naru{uvawe, preterano voodu{evuvawe. frenologija nauka koja se obiduva so pomo{ na oblikot na ~erepot da gi otkrie du{evnite osobini na ~ovekot. freska it. slika na sve` malter. frigiden lat. 1. laden, ladnokrven, ramnodu{en, bezìvoten, 2. med. polovo laden. frija skandinavska boìca na plodnosta. frikcija (lat. frictio) triewe. frikcionen lat. koj deluva so pomo{ na triewe. frirer ger. voda~. frivolen lat. 1. povr{en, bezzna~aen, bezva`nost, ni{toven, 2. lekomislen, nepristoen, nepristoen, raskala{en. fronezis gr~. ìveewe so "praktina mudrost," da se ìvee vo soglasnost so doblesta. frontalen lat. ~elen, koj e na ~elo, frontalen napad - napad na protivnikot od napred. frotir franc. hrapav pe{kir za bri{ewe i triewe. frotiranje franc. triewe. frustra habet qui non utitur lat. zaludno ima onoj koj ne koristi. frustra sapiens qui sibi no sapit lat. zaludno e pameten toj {to ne e pameten za sebe. frustracija lat. duhovna napnatost i nemir poradi popre~ena namera da se ostvari nekoja èlba. fu{er ger. ~ovek koj raboti povr{no i lo{o, nadrimajstor. fuga (lat. begstvo) 1. vid na muzi~ka kompozicija, 2. rastojanie me|u dve plo~ki (vo kujna, kupatilo) ili daski, spoj. fuksa ger. 1. kobila, 2. prenos. bludnica, javna ènska, orospija. fular franc. meka proyirna svilena tkaenina. fulminanten lat. èstok, o{tar, ognen, grmotevi~en, prim. govor, napis. fundament (lat. fundamentum) temel, osnova. fundamentalen lat. osnoven, temelemn. 139

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ fundiran lat. vtemelen, cvrst, zacvrsten, silno potkrepen, zasnovan prim. vrz dokazi. fundiranje lat. stavawe temel, vtemeluvawe, zasnovawe. fundus lat. imot, zemja, fond, zaliha, blago. funkcija lat. deluvawe, dejnost, dol`nost, rabota, namena, 2. mat. zavisna promenliva veli~ina, biol. rabota na organizamot. funkcionalen lat. koj e vo funkcija, dejstvitelen. funkcionalizam psih. prou~uvawe na na~inot na koj deluva umot za organizmot da moè da se prilagodi i dejstvuva vo svojata sredina. funta ang. 1. pari~na edinica na Anglija, 2. angliska merka za teìna (1 funta = 373,24 grama). furaà franc. sto~na hrana. furgon franc. èlezni~ki tereten vagon, vagon za baga`. furija lat. mit. 1. edna od boìcite na odmazdata, isto kako i erineite, 2. bes, 3. lo{a èna, èna kavgaxija. furiozno lat. besno, burno. furnir franc. tenko fino drvo so koe se obloùva mebelot. furor lat. bes, diveewe. furtim lat. tajno, skri{no. fusnota lat. bele{ka pod tekstot koja go doobjasnuva re~enoto vo tekstot. futrola germ. kurija ili navlaka za ~uvawe na nekoj vreden predmet, aparat ili instrument. futur lat. idno vreme. futurologija franc. u~ewe za idniot op{testven razvoj. fuzija lat. spojuvawe fuzioniranje lat. spojuvawe, stopuvawe. G gabarit franc. kalap, model vo prirodna ili namalena golemina. gadèt ang. predmet za sekojdnevna upotreba koj izgleda kako igra~ka. gadolinijum (Gd.) hem. vid na metal. gaf (franc. gaffe) gre{ka, glupost. gajret tur. nastojuvawe, trud, juna{tvo. gala {pan. sve~ano, prim. gala priem - sve~en priem. galaksija na{iot yvezden sistem so okolu deset milijardi nebesni tela (se pretpostavuva deka ima sto milijardi galaksii). galanten franc. dare`liv, usluèn, ~ovek koj lesno tro{i pari, qubezen, kavaler, qubovnik, predusetliv ~ovek. galanterija franc. 1. dare`livost, uslu`nost, ubavo povedenie, predusretlivost, qubeznost, 2. sitni luksuzni predmeti (biùterija, rakavici, ta{ni, lepezi).

140

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ galenisti gr~. privrzanici na gr~kiot lekar Klaudius Galenus (131200) koj so svoite lekarstva vaèl za avtoritet vo medicinata. galerija it. 1. najvisokiot balkon vo teatar, 2. kolekcija na umetni~ki predmeti, 3. galerija prostorija vo koja se izloèni sli}i, 4. hodnik. galgenhumor (ger. humor galgenhumot) humor pod besilka, humor na ~ovek kogo go nosat na besewe, crn humor, iznasilena {ega. galimatijas franc. zbrka vo govorot ili pi{uvaweto, natrupuvawe na zaborovi bez potreba smisla, besmislici. galiot lat. 1. rob ili osuden zlostornik na kazna veslawe na galija, 2. mangup, propalica. galium (Ga.) hem. mek rastegliv metal. gallus galus (lat. galski petel) petel kako simbol na Francija. galon ang. angliska mera za te~nost (okolu 4 do 4,50 litri). galop, galopiranje franc. vid na kowsko tr~awe. galvanizacija pokrivawe na eden metal so tenok sloj od drug metal po elektri~en pat, 2. lekuvawe so galvanska struja. galvanizam elektri~na pojava koja ja otkril italijanskiot fizi~ar Luixi Galvani pri dopir na nekoi raznorodni metali da se dobiva ednonaso~na struja so nizok napon. galvanometar aparat za merewe na ja~inata na galvanskata struja. gambit it. `rtvuavwe na pe{ak ili na figura vo po~etokot na igrata za podobro otvoarawe na koe ovozmoùva podobar napad vo igrata {ah. ganc ger. sosema, potpolno, celosno. gane{a bog na dobrata sre}a pretstaven so debel stomak i glava na slon, hinduisti~ki bog sin na [iva i Parvati. gang ang. razbojni~ka banda. gangrena med. izumirawe na delovi od tkivoto, organite ili delovi od teloto vo ìv organizam. gangster ang. ~len na gang, na razbojni~ka banda, bandit, razbojnik, kradec, nikakvec. ganimed mit. ubavo mom~e koe na Olimp im naleva pijalok na bogovite. ganzfeld postapka psih. testovi za ispituvawe na telepatska komunikacija. garancija fran. emstvo, sigurnost. garant lat. ìrant. gard ang. odbramben stav vo boks, me~uvawe i sl. garda franc. izbrana vojska za ~uvawe na vladetelot, telesna straà. gardnerova teorija na povekekratni inteligencii psih. stojali{te deka postojat sedum razli~ni me|usebno nezavisni sistemi na inteligencija koi deluvaat po sopstveni pravila: 1. jazi~na, 2. muzi~ka, 3. logi~komatemati~ka, 4. specijalna ili prostorna, 5. telesno-kinesteti~ka, 6 intrapersonalna i 7. interpersonalna. garnir franc. dodatok od zelen~uk kon nekoe meso. 141

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ garnitura franc. zbir na predmeti (sadovi, mebel, spravi, obleka i dr) od ist vid koj so~inuvaat nekakva celina, komplet, 2. lu|e povrzani so ista rabota. gartis lat. besplatno, xabe. gaster gr~. stomak, èludnik. gastralgija med. bolka, gr~ vo èludnikot. gastritis med. vospalenie na sluzokoàta vo èludnikot. gastronom franc. stru~wak za dobri jadewa, ~ovek koj se razbira vo gotvewe, gurman. gastronomija franc. ve{tina vo podgotvuvawe na dobri jadewa. gatofobija med. bolen strav od ma~ki. gau~o {pan. pastir, govedar, ~uvar na kowi i stoka vo Ju`na Amerika. gaudeamus lat. da uìvame, da se veselime. gaus edinica za merewe na magnetnoto pole (spored imeto na germanskiot matemati~ar i fizi~ar K. F Gaus, 1777-12855). gavarani (guarani) pari~na edinica na Paragvaj. gazavat ar. sveta vojna protiv nevenicite. gazeta it. vesnik. gaziranje franc. 1. ubivawe so pomo{ na gas, 2. ufrluvawe jaglen dioksid vo pijaloci. gazolin franc. lesen benzin. ge{talt (germ. oblik, konfiguracija) psihologija psih. stojali{te koe vo prv red se zanimava so percepciite, za{to smeta deka percepciite zavisat od sklopovi na pottici. gefirofobija med. bolen strav od pominuvawe preku most ili preku voda. gej{a jap. profesionalna pea~ka i tan~erka. geja mit. boìca na Zemjata. gen segment od molekulata na deoksiribonukleinskata kiselina. genealogija gr~. istoriski razvoj na semejstvoto, rodot, plemeto, rodoslov. genearlizacija lat. voop{tuvawe, voop{tenost, pot~inuvawe na poedine~noto na op{toto. generacija lat. lu|e koi ìveat vo isto vreme, rodeni vo ista godina ili odele na {kolo, fakultet zaedno. 2. biol. prodolùvawe na potomstvoto, razmnoùvawe, rasploduvawe. generalen lat. seop{t, glaven, koj e zaedni~ki za cel vid, koj moè da se izvle~e kako op{t, koj opfa}a se, seopfaten. generalii lat. op{i podatoci (ime i prezime, datum na ra|awe, mesto na ìveewe). generalisimus lat. najvisoko voeno zvawe. generaliter iniuria dicitur omne quod non iure fit lat. voop{teno kaàno pod nepravda se smeta se {to ne e vo soglasnost so pravoto.

142

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ generalizacija voop{tuvawe, detekcija na nekoja karakteristika ili na~elo koe im e zaedni~ko na klasa na objeti ili nastani. generalno lat. op{to, glavno, seop{to, vo celina, sprot. specijalnio. generator (lat. roditel, tvorec) sprava koja proizveduva elektri~na energija, v. dinamo, alternator. geneti~ki gr~. koj se odnesuva na geneza, nastanuvawe. genetika gr~. nauka koja go prou~uava zakonite na nasleduvaweto. geneza lat. nastanuvawe i proces na razvoj. geni gr~. ~asti~ki vo sostavot na hromozomite koi gi podrùvaat naslednite karakteristiki. genie, genijalen lat. du{evna sila, ~ovek so vonredni du{evni i umstveni sposobnosti. genikulacija (lat. geniculatio) kle~ewe, izrazuvawe po~it so kle~ewe. genitalii lat. polovi organi. genocid lat. zlostor vperen protiv celi narodi, istrabuvawe na celi narodi. genotip med. zbir na geni vo nekoja edinka, sprot. fenotip. gens lat. rod. gentili lat. pripadnici na rodot. gentilno ureduvanje lat. rodovsko ureduvawe. genus lat. rod, vid. geo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe zemja, zemji{no. geocentrizam gr~. u~ewe spored koe Zemjata e nepodvièn centar na svemirot okolu koj se vrtat site drugi nebesni tela. geodezija gr~. nauka koja go prou~uva vidot i obemot na zemji{nite povr{ini. geofizika gr~. nauka koja gi prou~uva fizi~kite pojavi vo vnatre{nosta na zemjata i vodata i Zeminata atmosfera. geografija gr~. nauka za povr{inata na zemjata i nejzinata podelba na dràvi i gradovi. geologija gr~. nauka koja go prou~uva sostavot i gradbata na Zemjata i prirodnite pojavi i procesi {to se slu~uvaat vo nea i na nea. geometrija gr~. nauka koja gi prou~uva liniite, povr{inite, formata i obemot na telata. geopolitika gr~. u~ewe (usvoeno od germanskite fa{isti kako dràvna teorija) koe tvrde{e deka op{testveno ekonomskite-odnosi i razvojot na dràvata se opredeleni isklu~ivo od geografski, fizi~ki i rasni uslovi. geotermi~nost gr~. vnatre{na toplina na zemjata. geotropizam gr~. osobenost na rastenijata pod dejstvo na zemjinata teìna da rastat vo odreden pravec. gepek ger. baga`. gerijatrja med. granka na medicinata koja |i prou~uva bolestite kaj starite lica i problemite na starite voop{to. gerilec {pan. partizan. 143

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ germanium (Ge.) hem. metal sli~en na olovoto. geromarazmus med. stare~ka slabost. geront (gr~. starec) doìvotno izbran sovetnik na vladetelot vo stara Grcija. gerontofilija gr~. seksualna privle~nost kon stari lica od sprotiven pol. gerontologija gr~. nauka koja go prou~uva procesot na stareeweto. gerusija gr~. sovet na starci vo stara Grcija. geslo osnovno na~elo, ìvotno na~elo, deviza, moto, parola, lozinka. gestacija (lat. gestatio) bremenost, vreme na bremenost. gestapo ger. fa{isti~ka tajna policija vo hitlerovska Germanija. gestikulacija lat. izrazuvawe so gestovi - so mimika i so dvièwe na racete i teloto gestikuliranje lat. sledewe na govorot so gestovi. geto (it. ghetto) posebna ~etvrt vo gradovite nadvor od koi ne moèle da ìveeat Evreite. gibelini it. privrzanici na partiite na germanskite carevi, v. gvelfi. gig mit. ov~ar od Lidija koj poradi stek na neobi~ni okolnosti: poradi vol{eben prsten imal sposobnost da stane nevidliv, stanal kral na Lidija (dràva so glaven grad Sard koja ja opfa}ala skoro cela zapadna Mala Azija) od 716 - 678 god. p.n.e. giganti mit. ogromni sinovi na Zemjata koi bile porazeni vo borbata so bogovite od Olimp. giht germ. bolest na koskite, zglobovite. gilgame{ mit. asirski epski junak koj tragal po besmrtnosta. giljotinja franc. sprava za otse~uvawe na glavata koja se primenuvala vo Francija sprema licata osudeni na smrt od 1792 godina. ginekologija gr~. nauka koja ja prou~uva gradbata i funkciite na ènskiot organizam i bolestite na ènskite organi. glacijalen lat. koj pripa|a na ledeniot period. gladiatori lat. borci-robovi koi bile prisileni me|usebno ili protiv divi ìvotni do smrt da se borat vo arena zaradi zabava na publikata. gladius lat. me~. glaukom med. te{ko zaboluvawe na o~ite. gle~er germ. ledena masa. globtroter ang. patnik koj patuva okolu svetot. globus lat. Zemjina topka. gloibalen lat. trkalezen, zaokruèn. glorifikacija lat. falewe, vozvi{uvawe na nekogo. glorija lat. slava, ~est, sjaj. gloriola lat. oreol, sjaen krug okolu glavata na svetcite. glosa gr~. 1. objasnuvawe, tolkuvawe na nekoj zna~aen tekst, 2. moto, geslo, misla vodilka, 3. zabele{ka.

144

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ glosatori gr~. srednovekovni pravnici od X vek, koi go tolkuvale staroto rimsko pravo, so ispi{uvawe na nivnoto tolkuvawe (nivnite glosi) pokraj originalniot tekst, prenos. popularizatori na nekoe delo. gnom mit. grdo xuxe koi ~uva blago skrieno vo zemjata. gnoseologija filoz. u~ewe za mo`nostite i sredstvata za nau~noto poznavawe, teorija na soznanieto, u~ewe za ~ovekovoto soznanie, no ne vo podrobnosti i konkretno, tuku vo celina i vo su{tina: dali ~ovekot moè ne{to (vistinito) da spoznae i ako moè {to, kako moè da go soznae. gnosticizam znaewe, soznanie, poznanie, sinkresisti~ko versko dvièwe koe se razvivalo vo razni vekovi na hristijanstvoto do negovoto potisnuvawe vo 4 vek. Gnosticite u~ele deka ~ovekot moè da se spasi samo ako go spoznae boga. Tie sakaa teolo{kite dogmi mislovno da gi istraàt. Smetale deka lu|eto se bo`ji du{i zarobeni vo materijalniot svet. Materijata e sozdadena od nesovr{eno zlo su{testvo koe ~esto se poistovetuva so gospod od Stariot zavet, nasproti bogot od Noviot zavet. Tie zloto go poistovetuvaat so materijalnoto, a dobroto so duhovniot svet. Ottamu smetaat deka ~ovekot treba da se svrti kon sebe i da mu se posveti na mudrosta za da go spoznae svetot i da se oslobodi od negovite prangii. gog i magog hebr. opasnen neprijatel koj uni{tuva se (Gog e vladetel na na narodot Magog, koj od sever prodrel vo Izrael i bil porazen). golem mit. ~ovek kogo nekoj pra{ki rabin go napravil od glina i otkako so vol{ebna formula go oìveal go podvel pod svoja slu`ba. golemata podelba (gr~. {izma) gr~. golemata podelba koja se slu~i vo 1054, so {to zavr{i sporot me|u rimskiot papa Lav XIX i carigradskiot patrijarh Mihail Kerularij. Od edna strana ostana pravoslavnata crkva (ona koja gi ~uva i po~ituva kanonite i odlukite na sedumte Vaselenski Sabori), koja go otfrla i ne go priznava univerzalniot avtoritet na papata i koja denes glavno e organizirana na nacionalni nivoa. Na drugata strana nastana Rimokatoli~kata crkva nad koja papata ima celosna jurisdikcija. golgota ~erep (izgled na stenata pred koja e raspnat Isus). goliat hebr. ogromen filisteec kogo vo dvoboj so pra~ka go ubil maliot David, prenos. mnogu silen ~ovek, ~ove~i{te, xin. gong metalna plo~a na koja se udira so drven ili metalen ~ekan kako vo zvono. goniometrija gr~. nauka za prou~uvawe na trijagolnici. gonoreja gr~. polova zarazna bolest. gorgona mit. stra{no ènsko su{testvo so zmii namesto kosa, od ~ij pogled lu|eto se skamenuvale. gracija lat. milnost, privle~nost, skladnost, 2. mit. edna od trite omileni ker}i na Zevs - tri Gracii (gr~. Haritii): Aglaja (svetlost), Eufrozina (veselost) i Talija (cvetnost). graciozen lat. skladen vo dvièwata, mil. drag. 145

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ gradacija lat. postapnost, postepen dosleden premin od edno kon drugo, od ponisko kon povisoko. grafikon gr~. prikaz na nekoja pojava so pomo{ na linii i geometriski figuri (krug, kvadrat i sl). grafit gr~. 1. vid na mineral, koj se upotrebuva osobeno za izrabotka na molivi 2. natpis na yid. grafo gr~. pi{uvam. grafolog gr~. 1. ve{tak za rakopisi, 2. stru~wak za prepoznavawe na karakterot na ~ovek spored negoviot rakopis. gral mit. vol{eben pehar od koja Isus jadel na poslednata ve~era i vo koja Josif ja fatil negovata krv koga bil proboden na krstot. grama gr~. pisanie, kniga, bukva, pismo. gramatika gr~. nauka za sistemot i zakonitostite na eden jazik. grand pri (franc. grand prix) prva nagrada. grandiozen it. silen, veli~enstven, uzvi{en, mnogu golem. grandomanija it. preterano zgolemuvawe na samiot sebesi, v. megalomanija. grandpri (franc. grand-prix) prva nagrada. granit vid na cvrst kamen. gran-slem ang. trofej koj se osvojuva na ~etirite teniski turniri koi se odrùvaat vo Francija, Anglija, Amerika i Avstralija. granulacija lat. sitnewe, pretvarawe vo zrna prim. na metal, staklo. granulom lat. vospalen izrastok okolu bolen zaben koren. granulozen lat. vo oblik na zrno. granulum lat. zrno. grao germ. sivo. gratificiranje lat. podaruvawe. grave it. muz. te{ko, seriozno. gravemen lat. àlba, tu`ba, tovar. graviditet, gravidnost lat. bremenost. graviranje franc. vreùvawe na slika vo metal, kamen, drvo so pomo{ na posebni sredstva: gleto, hemisli sredstva i sl. gravitacija fiz. 1. privle~na sila me|u telata vo vselenata, 2. prenos. privle~nost, sklonost. grejpfrut (ang. grape fruit) plod dobien od vkrstuvawe na portokal i limun. grif lat. ptica le{inar, 2. mit. lav so krilja i glava na orel. gril ang. skara za pe~ewe meso. grimasa franc. iskrivuvawe na liceto zaradi pokaùvawe na vistinskite misli i ~uvstva. griz germ. krupno somelena p~enka. gro franc. glaven del, glavnina, najgolemiot del. grogi ang. zamorenost, iznemo{tenost. gromada ne{to orgromno, grdosija, kolos. grombi ang. vid na volnena tkaenina za palta. 146

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ groso modo lat. vo najglavni potezi, grubo (istol~eno ili ise~kano), povr{no, bez podrobnosti. groteska it. 1. sme{no, neprirodno, 2. prikaùvawe na lu|e ili predmeti vo neobi~no fantasti~no neprirodno-komi~en vid, 3. ~uden komi~en prizor. gubernator lat. upravitel. gulanfer uli~ar, apa{, goltar. gulden pari~na edinica na Holandija. gungula tur. mete`, vreva. gurbet tur. odewe na pe~alba vo stranstvo. gurman franc. ~ovek koj probira hrana, koj saka dobra hrana. gust lat. vkus. gustiranje lat. uìvawe vo hrana ili vo posmatrawe na ne{to. gutta cavat lapidem lat. kapka go dlabi kamenot. guttatim lat. kapka po kapka. guvernanta franc. doma{na u~itelka, vospituva~ka na deca. guverner franc. 1. upravnik zapovednik na nekoja oblast, 2. upravnik na nekoja ustanova, osobeno na centralnata narodna banka. gvardijan lat. ~uvar, straàr, nadzornik, poglavar na fraweva~ki ili kapucinski samostan. gvelfi it. privrzanici na papata, v. gibelini. gvint ger. zavrtka. H ha{i{ droga, oblik na kanabis koja se dobiva od indiski konop (canabis sativa) na ~ij vrv se formira grut~e od smola. Se pu{i so pomo{ na nergile ili pome{an so tutun i dr. Najpozant vid na ha{i{ e bakainot koj se odgleduva vo Liban. Ha{i{ot predizvikuva opti~ki halucinacii, euforija i ~uvstvo deka ~ovekot se nao|a vo nekoj ima|inaren svet. Toj sozdava pogolema op{testvena i moralna degradacija od ostanatite drogi. Vrskata koja ovaa droga ja ima so kriminalnoto povedenie neposredno se dokaùva so angliskiot zbor assassin (ubiec), koj nastanal od terminot "hashshashin"(uìvatel na ha{i{) koj ja ozna~uva li~nosta koja ubiva pod dejstvo na ha{i{. habeas corpus (lat. ima{ telo) po~etni zborovi na aktot za nepovredivost na ~ovekovata li~nost usvoen vo angliskiot parlament vo 1679 god. habent sua fata libelli lat. i knigite imaat svoja sudbina. habilitacija lat. studija kako preduslov nekoj da stane docent. habituacija psih. smaluvawe na intenzitetot na reakcijata na drazba koja se povtoruva.

147

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ habitus lat. 1. navika, 2. drèwe na teloto: nadvore{en izgled na nekoe ìvo su{testvo, nadvore{ni obele`ja na telesnata i du{evnata konstitucija. hacienda {pan. pogolem imot, farma. had mit. bog na podzemjeto kaj Grcite, v. Pluton. hadis tur. zapsisi za ìvotot i izrekite na Muhamed i negovite drugari. hadum tur. v. evnuh. hafiz tur. toj koj {to go znae celiot Kuran napamet. hagiografija gr~. pi{uvawe biografija za svetcite. haketa mit. gr~ka boìca na plodnosta, raskrsnicite i mrtvite. halaka (hebr. zakon) evrejski zakon. haloidi, halogeni elementi: fluor, hrom, brom, jod (se narekuvaat halogeni, za{to so metali davaat direktno soli). halucinacija psih. senzorno doìvuvawe koe nastanuva bez prikladni ili relevantni nadvore{ni drazbi. halucinogeni sredstva med. drogi koi predizvikuvaat halucinacii. haos beskraen svemirski prostor ili me{avina na bezobli~ni stvari vo beskrajna temnina i kako takov starite Grci go proglasile za boènsko su{tetsvo. haos gr~. nered, sostojba bez kakov i da e poredok. haoti~nost gr~. nered, , nesredenost, bezredie, zbrkanost, rastroenost. harakiri jap. samoubistvo so rasparuvawe na stomakot so me~. haranga frac. hu{kawe, pottiknuvawe, podbucnuvawe, nagovarawe. harfa muzi~ki ì~an instrument. hargal rel, vavilonski bog na podzemniot svet. harmonija gr~. skladnost na delovite na odredena celina. haron mit. ~amxija koj preku rekata Stiks gi prevezuval mrtvite na onoj svet, v. vijatikum. harpii mit. su{testva polovina devoj}i polovina ptici grabliv}i, brzi kako veter, koi progoltuvale se do {to }e dojdele. harpun hol. oru`je za lovewe na krupni ribi i kitovi. hati{erif (tur. vozvi{ena poraka) ukaz na sultanot koj moral vedna{ i bez pogovor da se izvr{i. haubica artilerijsko oru`je. havarija it. rasipuvawe, raspad, golema {teta (na brod, avion, fabri~ki ma{ini, elektri~ni ili nuklearni sistemi i sl). hazard franc. slu~aj. hazardna igra igra na sre}a i komar. heberfrenija gr~. mladala~ko ludilo: preterana samouverenost drsko povedenie omalovaùvawe na se. hedonizam gr~. najgolemo dobro, toa {to predizvikuva zadovolstvo. v. utilitas. hefest mit. bog na ognot i kova~kiot zanaet kaj Grcite, v. Vulkan. hegemon gr~. voda~, heograi~en gospodar. 148

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ hegemonija gr~. prevlast, nadmo}nost, rakovodstvo. hekatomba gr~. golema `rtva vo stara Grcija, prvi~no vo iznos od sto bikovi. hekaton gr~. sto. hektar (ha) edinica za merewe na povr{ina na zemji{te (1ha = 10.000 m2 t.e. 100 ari, 100ha = 1km2). hekto gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe sto. helebarda ger. kopje so sekira na vrvot. helije mit. gr~ki bog na sonceto (sin na titanot Hiperion i Teja). helikon muz. duva~ki muzi~ki instrument. helios gr~. sonce. heliotropizam gr~. svojstvo na rastenijata da se vrtat kon izvorot na svetlosta. heloti gr~. robovi vo sopstvenost na dràvata (Sparta). hemendeks ang. prèna {unka so jajca. hemeroidi, hemoroidi med. bolest na izleznite creva. hemi gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe polovina, prim. hemisfera. hemija gr~. nauka koja gi prou~uva sostavot, gradbata i svojstvata na materijata. hemisfera gr~. 1. polutopka na Zemjata, 2. polovina od golemiot mozok. hemo, hema gr~. prefiks vo slo`nici so zna~ewe krv ili krvni sadovi. hemofilija gr~. neprekinato krvarewe poradi nemo`nost za zasiruvawe na krvta. hemoglobin gr~. materija koja na krvta mu dava crvenilo. hemoragija gr~. silen izliv na krvta, silno krvarewe. hemoterapija gr~. lekuvawe so krv, osobeno so transfuzija na krv. hendikepiranost ang. ote`natost na uslovite za deluvawe, vrzanost na racete, onevozmoènost, popre~enost. hepatitis med. vospalenie na crniot drob. hepening ang. sovremena forma na likovno teatarsko i muzi~ko izrazuvawe obi~no na javno mesto so u~estvo na site prisutni, zasnovano vrz improvizacija, iznenaduvawe i {okirawe na publikata. hepiend ang. sre}en kraj. hera mit. vrhovna boìca kaj Grcite, èna na Zevs v. Junona. heraldika gr~. nauka za grbovi. herbarium lat. zbirka na isu{eni rastenija. herc (Hz) edinica za merewe na frekvencijata na zvu~nite branovi herceg germ. vojvoda. herediten lat. nasleden. hereza gr~. krivoverstvo, neverstvo na krsteno lice, verolomstvo. hermafrodit gr~. dvopolnost, organizam koj gi ima polovite organi na dvata pola (spored Hemes i Afrodita - simboli na ma{kosta i ènstvenosta). 149

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ hermeneutika tolkuvawe, nauka za tolkuvawe na tekstovi. hermes mit. kaj starite Grci bog pokrovitel na stadoto, bog glasnik na bogovite, bog na pati{tata i trgovijatata, bog na ostroumnosta i dobroto izrazuvawe, bog na razni pronajdoci, v. Merkur. hermeti~ki gr~. nepopustliv, cvrsto zatvoren, zatvoren taka{to vo nego nema mo`nost da prodre vozduh. hermetika gr~. nauka za tajni raboti (osobeno za alhemija). hernija med. bruh, kila, kilavost. heroin - droga koja se dobiva od opium: derivat na morfiumot i pretstavuva edna od najra{irenite i najopasni drogi vo svetot. Se zema so {mrkawe ili injektirawe. Poradi negovoto dejstvo se zapa|a vo sostojba na trans i se doa|a do celosna dezorientacija vo vremeto i prostorot. Dovolno e da se zemaat po dve-tri dozi vo tekot na nekolku dena od celosno zdrav ~ovek heroinot da napravi ve~en zavisnik. Heroinot nikoga{ ne se prodava ~ist. Stanuva zbor za droga koja inaku se me{a so drugi supstancii za{to vo ~ista forma e smrtnonosna. Poradi pogolema zarabotuva~ka dilerite go me{aat so saharin, {eker vo prav, mleko vo prav, sol, soda, pa duri i so gips, bel cement, strahinin i drugi supstancii (adulteracija) so {to mu ja zgolemuvaat smrtonosnata opasnost na zavisnikot. So razblaùvaweto na heroinot preprodava~ite go pravat poslab so {to sozdavaat u{te edna smrtna opasnost za narkomanot. Ako narkomanot, na primer, go navikne svojot organizam na heroin od 5%, a podocna nabavi heroin od 3%, voobi~aenata doza {to ja prima vedna{ }e go usmrti. Simtomite od ovaa zloupotrebata na droga, koja e petpati posilna od morfiumot, se rastrojstvo koe se sostoi vo ramnodu{nost i èlba na narkomanot da bide sam. Po opa|aweto na nejzinoto dejstvo se pojavuva potewe i te~ewe na nosot, a po 12 ~asa od zemaweto na drogata nastanuvaat pekolni krizi {to se manifestiraat so golema razdraznetot, na narkomanot mu studi, ne moè da spie, ima bolki vo ple}ite, kolkovite i muskulite, se pojavuvaat silni gr~evi i sl. heroizam gr~. juna{tvo, juna~ko delo. heroj gr~. junak. herostrat gr~. Grk koj vo 358 god. p.n.e. go zapalil hramot na Artemida vo Efes za da da stane slaven, da go ovekove~i svoeto ime. hestija mit. boìca na ogni{teto kaj Grcite v. vesta. hetera gr~. vo stara Grcija obrazovana prostitutka. hetero gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe drug, drugo. heterodoksen gr~. ~ovek koj i pripa|a na druga vera, inoverten, sprot. ortodoksen. heterogeno gr~. raznovidno, raznorodno, neednakvo, koe vo site svoi delovi nema isti svojstva, sprot. homogeno. heteronomija gr~. 1. zavisnost od tu|i zakoni, 2. nesamostojnost na ~ovekoviot razum i volja, sprot. avtonomija.

150

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ heteronomija gr~. nesamostojnost na misleweto i voljata, upravuvawe po zakoni koi ne se sopstveni, pot~inetost, uslovenost. heteroseksualen gr~. polovo naklonet kon strotivniot pol, normalno seksualen, sprot. homoseksualen. heterozigoten gr~. koj sodrì dva oblici na eden ist gen. heuristik skratena postapka koja vodi do to~en odgovor. heuristika gr~. nauka za metodite. hibernacija (lat. hibernatio - zima) 1. zool. zimski son kaj nekoi toplokrvi ìvotni, 2. med. lekuvawe so pomo{ na sniùvawe na temperaturata. hibernizacija lat. privremeno zamrznuvawe na delovi od teloto zaradi lekuvawe. hibrid gr~. melez, me{anec. hic eacet lepus lat. ovde leì zajakot. hic et nunc lat. tuka i sega, vedna{. hic Rhodus, hik salta lat. ovde e Rodos ovde skokni. hidra mit. vodena zmija so 8 glavi koja ja ubil Herkules. hid`ra rel. preseluvawe na Muhamed od Meka vo Medina vo 622 godina: po~etok na islamskata era. hidrauli~en gr~. koj e na voden pogon, deluva pod pritisok na voda. hidro gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe voda, vla`nost. hidrobiologija biol. nauka koja go prou~uva ìvotot na organizmite vo voda. hidrofobija gr~. bolen strav od voda. hidrofor gr~. sprava za doveduvawe na pogolema koli~ina na voda. hidrogliser gr~. motoren ~amec so golema brzina. hidrosfera gr~. vodena obvivka na Zemjata, celokupnosta na vodite na povr{inata na Zemjata.. hidrosfera gr~. vodenata povr{ina na Zaminata topka, spor. litosfera. hidroskopen gr~. koj vpiva vlaga. hidroterapija gr~. lekuvawe so topla ili ladna voda. hid`ra preseluvawe (od Meka vo Medina, vo 622 g.) hierarhija gr~. slu`ben poredok, skala na polo`bi, poredok spored rangot. hieroglifi gr~. pismo, bukvi na starite Egipjani vo vid na razni figuri. hijerogant gr~. tolkuva~, u~itel po bogoslovija. himen lat. devi~anska opna. himenej mit. kaj starite Grci bog na brakot. himera mit. ~udovi{te so lavovski zabi koe bluva ogan, so kozji trup i opa{ka na zmej (su{testvo bez svoj organski oblik, skrpeno od delovi na razni ìvotni: napred lav, na sredinata koza, a odzadi zmej), 2. preos. nostvarliva misla, fantazija, prazna nade`. himeri~en gr~. nestvaren, neostvarliv, sablasen, unakaàn, nagrden.

151

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ hiper gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe povi{uvawe, zgolemuvawe sprema normalnoto. hiperbola gr~. preuveli~uvawe koe (osobeno vo literaturata) se upotrebuva za zgolemuvawe na vpe~atokot (prim. beskrajno more). hiperboli~en gr~. preteran, zgolemen. hiperemija gr~. preobilnost na krv vo sadovite na nekoj del od organizmot. hiperhidroza gr~. preterano potewe. hiperpopulacija gr~. lat. prenaselenost. hiperprodukcija gr~. lat. preterano proizvodstvo, pogolemo proizvodstvo od potro{uva~kata. hipertonija gr~. zgolemen krven pritisok vo arteriite. hipertrofija gr~. 1. preterano zgolemuvawe na obemot na nekoj organ ili tkivo, 2. prenos. zgolemuvawe na ne{to do nenormalni granici. hipnos mit. bog na sonot kaj starite Grci. hipnoza gr~. sugestivno predizvikana sostojba sli~na na son prosledena so zamena na voljata na hipnotiziraniot so voljata na hipnotizerot. hipo, hip gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe sniùvawe, smaluvawe sprema normalnoto. hipodrom gr~. ureden prostor za kowski trki. hipofiza gr~. `lezda so vnatre{no la~ewe koja proizveduva hormoni koi deluvaat na polovite `lezdi, na rasteweto na koskite i na maznite muskuli. hipohodnrija gr~. bolen strav od bolesti, ~uvstvo na beznade`nost. hipohonder gr~. ~ovek koj zamisluva deka e bolen. hipokoristik gr~. ime koe se izgovara od milost, prim. Ace namesto Aleksandar, Mil~e namesto Milka. hipokratovata zakletva najstar deontolo{ki kodeks koj poteknuva od VI vek p.n.e. - koja vo ne{to skratena verzija glasi: "]e gi po~ituvame svoite u~iteli, kolegi i u~enici na koi }e im go prenesuvaem svoeto znaewe nesebi~no i oddadeno. ]e se vardime od sĂŽ {to e {tetno i pogre{no za dobroto na bolnite. Nikomu nema da mu dademe smrtna doza na lek duri i koga bolniot toa go bara. ]e ìveeme ~esno i }e se zanimavame so nauka. Nema da gi izloùvame lu|eto na opasnosti: ako ne{to ne znaeme toa }e im go prepu{time na onoj koj toa go zane. ]e se vozdrùvame od potkup i zaveduvawe na ma{ki i ènski ili robovi. [to i da vidime ili ~ueme vo ìvotot na lu|eto {to ne treba da se kaùva, bilo vo vrska so profesijata ili ne, nema nikomu da mu kaùvame. hipokrit gr~. licemer, ~ovek koj se preprava. hipokrizija gr~. licemerstvo, prepravawe. hipopleksija gr~. lesen infarkt. hipostaza gr~. osnova, podloga, materija, supstancija.

152

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ hipostaziranje gr~. pridavawe zna~ewe na samostojni stvari ili su{testva na ne{to apstraktno, opredmetnuvawe, da se smeta deka ne{to postoi kako predmet, stvar. hipostenija med. gubewe na silata, slabost, malaksanost. hipotalamus med. sredi{en del na mozokot koj gi vklu~uva centrite koi rakovodat so motivacionoto povedenie kako {to se hraneweto, pieweto, seksot, emociite, gi regulira endokrinite aktivnosti i ja odrùva telesnata homeostaza. hipoteka gr~. zaloùvawe na nedvi`nost zaradi obezbeduvawe na primeniot zaem, kredit. hipotenuza gr~. najdolgata strana vo triagolnik. hipotermija gr~. spu{tawe na temperaturata pod normalnata telesna temperatura. hipoteti~en gr~. pretpostaven. hipoteza gr~. 1. nau~na pretpostavka postavena za objasnuvawe na nekoja pojava koja treba da se proveri i dokaè za da stane nau~na teorija ili nau~en zakon, 2. prenos. pretpostavka. hiromantija gr~. pretskaùvawe na idninata so gledawe vo crtite na dlankata od raka. histerija med. nervna bolet koja se manifestira so najrazli~ni rastrojstva na ~uvstvata (od smeewe do pla~ewe). histologija gr~. nauka koja se zanimava so mikroskopskite delovi na organizmite. hituelen lat. koj stanal navika. hlorofil gr~. zelena materija vo lisjata na rastenijata koja pod dejstvo na svetlosta go rastvoruva jaglednorodot poradi {to vo rastenieto ostanuva jaglenot. hloroform gr~. bezbojna te~nost koja sluì za narkoza. hodo~estie edna od pette dol`nosti (stolbovi) na islamot - barem edna{ vo ìvotot da se odi vo Meka (ili vo Erusalim za Evreite). hoh{tapler ger. 1. ~ovek koj so dobri maniri dobiva pristap vo op{testvoto so cel da vr{i razni izmami, 2. ~ovek koj se prikaùva za ne{to pogolemo odo{to navistina e. hokus pokus zbor koj sluèl kako formula pri vol{ebni{tva. holizam psih. na~elo spored koe podrobnostite na psihi~kiot ìvot sekoga{ mora da se posmatraat vo sklop na psihi~kata celina, na~elo koe predmetot na prou~uvawe go gleda kako celina, kako sinteza: ne se interesira za su{tinata na delovite. holokaust gr~. celosno izgoruvawe, evr. uni{tuvawe. holokaustoi (`rtvi) palenici homeostaza gr~. ramnoteà, vramnoteènost na razli~nite fiziolo{ki funkcii vo organizamot, normalno nivo na funkcionirawe karakteristi~no za zdrav organizam. homicidomanija gr~. lat. ludilo, strast za ubivawe na lu|e.

153

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ hominis tota vita nihil aluid quam ad mortem (Seneka) lat. celokupniot ~ove~ki ìvot ne e ni{to drugo tuku pat kon smrta. homo 1. lat. ~ovek, 2. gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe isto, ednakvo, prim. homogeno. homo homini lupus est (Hobs) lat. ~ovek na ~oveka mu e volk. homo mensura lat. ~ovekot e merka (na site ne{ta). homo noumenon (Kant) ~ovek kako moralno bite, ~ovek kako intelektualno bitie (spored svojata moralna nadarenost), ~ovek kako subjekt na moralno-prakti~niot um, kako umen ~ovek, homo novus lat. novajlija. homo pfaenomenon (animal rationale) ~ovek kako fizi~ko bitie, ~ovek kako ~uvstvitelno bitie (spored svojata ìvotinska priroda), kako ìvotinski ~ovek (Kant). homo primigenius lat. pra~ovek. homo sapiens lat. razumen ~ovek, sega{en ~ovek. homo sum, humani nil a me alienum (Terencie) lat. ~ovek sum i ni{to ~ove~ko ne mie tu|o. homogeno gr~. istovidno, istorodno, ednakvo, so isti svojstva, sprot. heterogeno. homologacija (gr~. homologeo - se soglasuvam, soglasen sum) industriska postapka na dobivawe pismena potvrda so koja nadle`niot kontrolen organ potvrduva deka nekoj proizvod soodvetstvuva na site zakonski propisi. homologno gr~. istosmisleno, istoimeno, soodveteno, so isti odnosi, homologni organi - organi kaj razli~ni organizmi koi imaat ednakva gradba i isto poteklo, no moàt da vr{at razli~ni funkcii. homonimi gr~. zborovi koi ednakvo zvu~at, a imaat razli~no zna~ewe, prim. kosa (na glavata) i kosa (sprava za se~ewe treva); grad (mesto na ìveewe) i gard (zaleden do`d). homoseksualec lat. ~ovek naklonet kon istiot pol, abnormalno seksualen. homoseksualizam lat. protivprirodna polova sklonost naso~ena kon istio pol. homozigoten gr~. koj od sekoj roditel nasleduva ista osobina, sprot. heterozigoten. honestas lat. ~esnost. honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere - iuris praecepta sunt (Ulpianus) lat. ~esno da se ìvee, drugiot da ne se navreduva, sekomu da mu se priznae ona {to mu pripa|a - toa se osnovnite zapovedi na pravoto. honor est praemium virtutis lat. ~esta e nagrada za doblesta. honorar lat. pla}awe po dogovor za izvr{enoto. honoris causa lat. po~esen doktor na nekoj univerzitet. honoris mutant mores lat. po~estite gi menuvaat obi~aite (se veli za nekoj koj se pokondiril so doa|aweto na povisoka polo`ba). 154

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ hor gr~. zbir na pea~i. hora ruit lat. ~asot leta, vremeto leta, brzo minuva. horda 1. najprimitiven oblik na ~ovekova zaednica, 2. neorganizirana grupa, stado. horifej gr~. istaknat nau~en rabotnik, umetnik, prvak, slavna istaknata li~nost. horizont gr~. linija kade se spojuvaat moreto i zemjata. horoskop gr~. tekst so opis na sudinata na nekoe lice sostaven spored polo`bata na yvezdite. horrible dictu lat. stra{no e da se kaè. horror lat. strav. hortikultura lat. gradinarstvo. hospital lat. bolica. hostija lat. kru`ni tenki listovi od p~enkarno bra{no koi sluàt za pri~est. hostilen lat. neprijatelski. hrestomatija gr~. zbirka so odbrani delovi od literaturni ili nau~ni dela od najdobri avtori. hristijanstvo carot Konstantin Veliki (306-337) so Milanskiot edikt od 313 god. go proglasuva za ramnopravno so ostanatite religii, a vo 387 god. stanuva zvani~na dràvna religija vo Rimskoto carstvo. hrom (Cr.) hem. sjaen kr{liv bel metal, se primenuva za za{tita na specijalnen vid ~elik, za za{tita od 'r|a kaj metalite i dr. hromatien gr~. vo boja. hromatika gr~. nauka za boite. hromatizam gr~. svojstvo na belite zraci da se raspa|aat na zraci so razli~na boja. hroni~ar gr~. avtor na hroniki. hroni~no gr~. toa {to se javuva odvreme-navreme, koe trae dolgo vreme, povremeno (obi~no bolest). hronika gr~. vremensko beleèwe na nastanite, 2. vo pe~atot - del od vestite od tekovniot ìvot, 3. vo kinematografijata - film koj sodrì snimki od tekovniot op{testven ìvot. hrono gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe - vreme ili odnos kon vremeto. hronograf gr~. pisatel na hronika. hronologija gr~. 1. pomo{na istoriska disciplina koja |i objasnuva vremeto i datumite na istoriski nastani i istoriskite dokumenti, 2. prikaz na nastanite spored redosledot na nivnoto slu~uvawe. hronometar gr~. posebno to~en ~asovnik. hronolo{ki gr~. postepeno, postepena vremenska redica na nastani. hugenoti v. kalvinizam. huligan rus. skitnik, bandit. human, humanost lat. ~ove~en, ~ove~nost, ~ovekoqubie.

155

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ humanitaren lat. koj se odnesuva na dobrotvorni akcii za pomagawe na onie na koi im e potrebna pomo{. humanizam lat. napredno dvièwe vo filozofijata i umetnosta od XIV i XV vek. naso~en kon po~ituvawe na ~ovekovoto dostoinstvo. humiditet lat. vla`nost. humor (lat. vlaga, te~nost, sok) lat. vedrina, duhovitost, {ega, {egobijnost, bezlobno, nenavredlivo izloùvawe na ~ove~kite nedostatoci i slabosti zaradi smea i zabava. humus lat. plodna zemja. hunta {pan. zdruènie, naziv za voena organizacija. husisti privrzaici na Jan Hus (1369-1415) ~e{ki protestant. I iberciger ger. mantil. iberija gr~. pirinejskiot ostrov: zemja niz koja te~e rekata Iber. ibermen{ ger. nat~ovek. ibi ius incertum, ibi ius nullum lat. neopredeleno pravo, nepostoe~ko pravo. ibid(em) lat. isto, na isto mesto (vo nekoja kniga). ibis mit. ptica sli~na na {trk koja Egipjanite ja oboàvale kako simbol na bogot Tauta (bog na mudrosta). iblis tur. satana, |avol. ibrik tur. bakaren sad vo oblik na ~ajnik. id est lat. to est. id psih. vo Frojdovata psihoanaliti~ka teorija najprimitiven del na li~nosta od koj se razviva egoto i superegoto. id quod lat. isto {to. ideal gr~. (prapri~ina, bitie) ne{to {to sluì za primer, najgolemo sovr{enstvo, kone~na cel na stremeòt, najvisoka cel, ona {to e najva`no, najvozvi{eno, èlba ~ie ostvaruvawe bi prestavuvala vrv na sre}ata, ona {to e vo celosna soglasnost so idejata, predmet na osobena èlba, qubov, voshit i oboùvawe, toa {to ~ovek se u{te ne e, me|utoa {to se nadeva i veruva deka edna{ }e bide, idealen stek na krivi~ni dela prav. koga storitelot so edno dejstvie izvr{i pove}e krivi~ni dela, prim. so eden istrel ubie edno i rani drugo lice. idealist gr~. 1. prikaùvawe na ne{to podobro odo{to e, 2. zanesuvawe so ideali, 3. pripadnik na idealizmot kako filozofski pravec, 4. fantazer koj ne se nao|a vo ìvotot. idealizam gr~. 1. filozofski pravec (pogled na svet) spored koj idejata, svesta, duhot se primarni, a prirodata (nadvore{niot svet), postoeweto, materijata sekundarni, 2. sklonost vo ìvotot da se gleda semo ona {to e dobro i ubavo. 156

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ idealiziranje gr~. pretstavuvawe na ne{to {to ne e sovr{eno kako sovr{eno, prikaùvawe na ne{to vo podobro svetlo odo{to e, razubavuvawe na stvarnosta. idealno gr~. 1 ne{to {to se zamisluva kako ideja, 2. zamisleno, koe realno ne postoi, nestvarno, 3. sovr{eno, primerno, sjajno, prekrasno, ne{to {to mu odgovara na idealot, na vozvi{enoto. idealno pravo gr~. prirodno pravo. ideen gr~. zamislen, koj postoi samo kako ideja, misloven, uveren, predaden kon nekoja ideja. ideja gr~. 1. misla, poim, (pretstava vo mislite) za nekoj predmet ili pojava, 2. glavna misla (zamisla, koncepcija), na nekoe (nau~no, umetni~ko, politi~ko) delo, zamisla, plan, nacrt, dosetka za ne{to, 3. vo idealisti~kata filozofija poim na nekoe sovr{enstvo koe ne se nao|a vo iskustvoto. idelologija gr~. 1. sistem na idei, pretstavi, poimi na nekoja grupa, 2. nauka za ideite. idem per idem (lat. isto so isto) objasnuvawe na nekoj poim so nego samiot. idemist (lat. idem est isto e) toj koj odobruva se, koj so se se soglasuva, koj na se vika amin - amina{. identi~en lat. ist, istoviden, celosno ednakov, koj ima isto zna~ewe. identifikacija lat. 1. poistovetuvawe, vospostavuvawe na identi~nost, 2. psih. po~ituvawe, voshituvawe i sledewe i prifa}awe na veruvawata, stavovite i normite na odnesuvawe na drugot. 3. psih. odbranben mehanizam so koj poedinecot bara nadomest na sopstveniot neuspeh vo uspesite na drugite: nadomestuvawe na sopstveniot neuspeh so uspesite na onie so koi poedinecot se identifikuva. Identifikacijata e mo`na ne samo so poedinec (~estopati roditelite se identifikuvaat so uspehot na svoite deca), tuku i so grupi na lu|e (so ìteli na svoeto mesto, na svojot kraj, so svojata nacija, partija i sl), kako i so institucii (so ustanovata vo koja se raboti, so klubot za koj se naviva). Psiholo{kata sodrìna na ovoj odbranben mehanizam, kako i kaj kompenzacijata, se sostoi vo otstranuvawe na neprijatnoto ~uvstvo na pomala vrednost. Identifikacijata deluva {tetno, za{to li~nosta ja ostava pasivna vo situacii koga bi trebalo so aktivnost i dopolnitelni usilbi da se izvle~e od situacijata vo koja zapadnala. Taa moè da bide osobeno {tetna toga{ koga poedinecot se identifikuva, na primer, so voda~i na organizirani grupi, so nositelite na korumpiranata vlast i sl. negativni primeri i ottamu se obide da gi imitira nivnoto povedenie koe se sostoi vo vr{ewe na razni kriminalni dejstvija. identitet (lat. identitas) 1. celosna ednakvost, 2. osobina koja ja karakterizira odredena li~nost ili predmet. ideografija gr~. slikovito pismo. ideografsko gr~. svoera~no, koe go prikaùva ona {to e individualno, {to samo edna{ se slu~uva vo prirodata, sprot. nomoteti~ko. 157

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ideolog gr~. mislitel, teoreti~ar, zanesewak vo odredeni idei, pretstavnik na dvièwe ili na nekoj smer vo nekoja oblast, branitel na nekakva ideilogija. ideologija gr~. zbir na idei, uveruvawa i stavovi na grupa lu|e. idila gr~. prijatelstvo, semeen ìvot bez kavgi, miten, bezbrièn ìvot. idili~en gr~. ednostaven, miren staloèn. idio gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: samo, poedine~no, {to mu pripa|a samo na poedinecot, sopstven, li~en, oddelen, razli~en. idiognomik gr~. ~ovek koj ima svoi sopstveni pogledi na ne{tata. idiograf gr~. svoera~en rakopis, potpis. idiokraza gr~. osobenost na prirodata na edno ~ove~ko ili ìvotinsko telo. idioktonija gr~. samoubistvo. idiolatrija, idolatrija gr~. idolopoklonstvo, oboùvawe, po~ituvawe na idoli kipovi, po~ituvawe na samiot sebesi. idiolekt gr~. individualen govor. idiom gr~. dijalekt na nekoj kraj, govor, te{ko prevedliv izraz vo nekoj jazik. idiomatski gr~. koj e svojstven na nekoj govor ili dijalekt. idiopatija gr~. lokalno zaboluvawe na nekoj del od teloto bez kakvo i da e vlijanie na drugite delovi. idiosinkrazija gr~. pre~uvstvitelnost, odvratnost, vrodena pre~uvstvitelnost na nekoi stvari, osobeno odvratnost kon nekoi jadewa (jagodi, rakovi), lekovi (aspirin, jod, kinin), mirisi i ìvotni, ili naklonetost kon odvratni mirisi. idiot psih. lice so te{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva koeficient na inteligencija od 21-35 i e so mnogu ograni~eni umstveni sposobnosti, no e vo sostojba da gi usvojuva elementarnite higienski naviki i navikite na samoposluùvawe, kako i da se vklu~uva vo nekoi najednostavni rabotni aktivnosti; lica koi ne moàt da nau~at da zboruvaat i da se griàt za sebesi. idiotip gr~. vkupnost na site nasledni determinanti na eden organizam. idol gr~. 1. kip ili slika na na bog, 2. predmet na slepo oboùvawe. igalo gr~. morski breg. igni et fero lat. so ogan i so me~. ignis lat. ogan. ignispicijum lat. gatawe spored goreweto na ognot. ignomija lat. sram, obes~estuvawe. ignoramus et ignorabimus lat. ne znaeme i nema da znaeme. ignorancija lat. 1. neznaewe, neu~enost, 2. omalovaùvawe, prezir, negrià za nekogo ili za ne{to. ignoranctia nocet lat. nepoznavaweto {teti.

158

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ignorant lat. 1. neznajko, glupak, 2. ~ovek koj omalovaùva, prezira se, komu ne mu e grià za ni{to. ignorantia legis lat. neznaewe, nepoznavawe na zakonot. ignorantia legis non excusat lat. nepoznavaweto na pravoto ne opravduva. ignorantia supina lat. volevo neznaewe. ignoratio elenchi lat. gre{ki na proma{uvawe: gre{ka vo dokaùvawe koja se sostoi vo toa {to treba da se dokaè ili pobie se odbegnuva, prenebregnuva, ignorira, a se dokaùva ili pobiva ne{to sosema drugo. ignoriranje lat. 1. neznaewe, nesakawe da se znae, 2. prezir, negrià za nekogo, smetawe deka nekogo go nema, pominuvawe preku ne{to kako da ne postoi, 3. ne obra}awe vnimanie, omalovaùvawe, ne zamawe predvid. ignoscibilen lat. prostliv. ignotantia facti lat. nepoznavawe na okolnostite. ignotum per ignotus lat. objasnuvawe koje pomalku se rabira od toa {to se objasnuva. igumen gr~. stare{ina na pravoslavna crkva. ihtiologija gr~. granka na biologijata koja se zanimava so prou~uvawe na ribite. ikar mit. mom~e koe pobegnalo od zarobeni{tvo od Krit odletuvaj}i so krilja od perduvi oblepeni so vosok {to go napravil negoviot tatko Dedal; sonceto go stopilo vosokot i Ikar potonal vo moreto. prenos. zanesewak na nekoe nau~no istraùvawa koj propa|a poradi nedovolno znaewe. ikebana jap. ve{tina na aranìrawe na cve}e. ikona gr~. slika na svetec ili na nekoe boènstvo na drvo ili na platno. ikonografija gr~. nauka za opi{uvawe, tolkuvawe i utvrduvawe na slikarski i kiparski trudovi. ikonoklast gr~. borec protiv po~ituvaweto na verski sliki, ikonite. ikonolatrija gr~. oboùvawe na ikoni. ikonostas gr~. vo pravoslavnite crkvi so ikoni nakiten yid koj go oddeluva prostorot kade se nao|a oltarot od ostanatiot prostor na crkvata. ikterus med. òltica. iktus (lat. ictus) udar. ilegalen lat. taen, nezakonski, protivzakonski. ilegalnost lat. 1. nezakonitost, 2. sostojba vo koja se nao|a nekoj koj e vo begstvo poradi sudir so zakonot, sokrivawe od dràvnite organi. ilegitimen lat. protizvakonski, protivpraven, sprot. legitimen. ille crucem sceleris pretium tulit, hic diedema (Juvenal) lat. onoj po zlostorot dospeal na krst, onoj dobil kruna.

159

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ilmarinen rel. finski bog na vozduhot i vremeto koj gi kontrolira uslovite za plovidba na more. iluminacija lat. silno svetlo so razli~ni svetlosni efekti, rasko{no sve~eno osvetluvawe. iluminati lat. prosvetleni. ilustracija lat. 1. pregledno slikovito tolkuvawe na ne{to, 2. crte` ili slika koi se odnesuvaat na sodrìnata od tekstot vo nekoja kniga. ilustrisimus (lat. illustrissimus - presvetol) feudalen naziv za t.n. goemi gospoda. iluzija psih. 1. iskrivena percepcija, opsenetost, obmana, zabluda, privid, 2. prenos. samozalaùvawe, fantazija, neostvarliva nade`. iluzionist lat. opsesionar, ma|ioni~ar, vol{ebnik. iluzoren lat. nostvarliv, koj postoi samo vo fantazijata, vo me~taeweto. iluzorno neto~no, pogre{no. imaginacija lat. sposobnost za zamisluvawe, ne{to zamisleno, voobrazba, me~taewe, fantazija. imaginaren lat. izmislen, zamislen, nestvaren, koj ne postoi vo stvarnosta. imaginativen lat. ~ovek koj ima sposobnost za zamisluvawe, izmisluvawe. imago lat. slika, lik. imakulaten (lat. immaculatus) bezgre{en. imam tur. 1. gospodar, vladetel, sve{tenik, verski poglavar vo islamot, 2. titula na golemite islamski u~eni lu|e, 3. glavnoto ukraseno zrno vo brojanicite. iman tur. vera, veruvawe, zakon. imanenten lat. vnatre{en, biten, neoddeliv. imanentno lat. sodràno vo su{tinata na nekoja pojava, koe proizleguva od prirodata na taa pojava. imaret ar. dobrotvorna ustanova pokraj xamija vo koja besplatno se deli hrana. imatrikulacija lat. zapu{uvawe vo matrikula. imbicil lat. lice so umerena popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva koeficient na inteligencija od 36-50 i koe e vo sostojba da se steknuva so elementarni naviki i da se griì za svoite osnovni potrebi, da se osposobuva za poednostavna rabota i koe moè da se prilagoduva na osnovnite barawa na op{etstveniot ìvot; lica koi ne moàt da se vospituvaat, obrazovaat i osposobuvaat za ìvot i rabota pod redovni uslovi i na koi im e potreben nadzor i grià. imedijaten lat. neposredno podreden. imemorabilen (lat. immemorabilius) koj ne e vreden da se spomne, koj ne zasluìl se}avawe. imemorijalen lat. nezapampten, koj ne moè da se zamisli. imenzan lat. neizmere, mnogu golem. 160

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ imidz ang. poseben, individualen lik koj vo javnosta go gradat glumcite, pea~ite i drugi javni li~nosti. imigracija lat. vseluvawe na stranci zaradi postojano ìveewe vo odredena zemja, sprot. emigracija. iminii tur. konduri, ~evli. imitabilen lat. koj moè da se imitira. imitacija lat. 1. podrùvawe, prenos. majmunirawe. 2. falsifikat. imitiranje (lat. imitari) podrùvawe, majmunirawe, opona{awe. imo pectore lat. od dnoto na du{ata. imobilen lat. nepodvièn. imobilizacija lat. doveduvawe vo sostojba na nepodvi`nost. imopralizam lat. negirawe na kakvi i da e moralni normi. imoralen lat. nemoralen, v. amoralen. imortalitet lat. besmrtnost. impakt ang. vlijanie koe edna pojava go ima vrz li~nosta. imparabilen (lat. imparabilis) koj ne moè da se sporeduva, nesporedliv. impatibilen (lat. impitabilis) nesnosen, nepodnosliv. imperare lat. zapovedawe. imperativ lat. zapoved, ona {to bezuslovno treba da se stori, morawe, kategori~ki imperativ - bezuslovna zapoved (Kant). imperativen lat. zapovedni~ki. imperativen mandat lat. zapoveden nalog koj nekoe lice ili organ mora to~no da go izvr{i. imperator lat. vrhoven zapovednik na vojskata. imperfekt lat. minato trajno vreme. imperfekten lat. nesvr{en, nedovr{en, traen, neuovr{en, necelosen. imperijalizam lat. spored Marks, najvisok i posleden stadium na kapitalizmot. imperium lat. vlast na rimskite dràvni funkcioneri nad ìvotot, teloto i imotot na gra|anite, najvisoka dràvna vlast. impermeabilen lat. nepropustliv, koj ne propu{ta. impersuazibilen (lat. impesuasibilis) ~ovek so koj ne moè da se ragovara, koj te{ko moè da se ubedi, tvrdoglav. impertinencija lat. drskost, bezobrazluk. impertinenten (lat. impertinens) drzok, bezobrazen, nepristoen. impertuozen lat. èstok, ogenen. impetus lat. èstok napad, prim, na nekoja bolest. impi~ment an. obvinenie i sudska postapka, osobeno protiv dràni slu`benici. implantacija lat. vsaduvawe, vkorenuvawe, kalemewe. implauzibilen lat. neuverliv, neprifatliv, neodobriv, nevistinit, neverojaten. implementacija lat. sproveduvawe, izvr{uvawe, primena.

161

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ implicitno, implicite lat. po sebe razbirlivo, {to se podrazbira, {to e opfateno, sodràno vo ne{to, a ne e izre~no re~eno, sprot. eksplicitno. implikacija lat. (metod. logi~ka konstanta) ako pa|a realnata vrednost na parite, toga{ opa|a zarabotuva~kata (ako p - toga{ q) implikacija lat. vpletuvawe, vme{uvawe vo ne{to. imploracija lat. povikuvawe na pomo{, prekolnuvawe za ne{to. implorant lat. tuìtel, toj koj bara za{tita. implorat lat. optuèn. imponiranje it. vlevawe po~it, voshit, poslu{nost, strav. imponiranje lat. proizveduvawe silen vpe~atok, pridavawe ~est. import lat. uvoz od stranstvo. import uvoz, uvezena stoka. importanten (lat. importans) vaèn, zna~aen, zna~itelen, vlijatelen, biten. importiarnje lat. uvezuvawe od stranstvo. impotencija lat. 1. nemo}, 2. polova nemo}. impozanten franc. nadmo}en, ugleden, zna~aen, dostoinstven, veli~estven, koj vleva po~it, voshit, poslu{nost, koj ostava vpe~atok, koj privlekuva vnimanie. impozanten lat. snaèn, golem, veli~enstven, sjaen, koj imponira, koj so svojata pojava predizvikuva silen vpe~atok. impregnacija lat. protkajuvawe, natopuvawe, nakvasuvawe. impresario it. 1. koncerten i teatarski pretpriema~, 2. organizator i rakovoditel na glumci, muzi~ari i pea~ i drugi zabavuva~i. impresija lat. vpe~atok, vlijanie, doìveano ~uvstvo. impresioniranje lat. predivikuvawe vpe~atok. impresionizam franc. pravec vo umetnosta i literaturata od sredinata na XIX vek koj se karakterizira so streme` da se prikaùvaat najsitni podrobnosti od li~nite ~uvstva i doìvuvawa sprot. ekspresionizam. impresiven lat. koj moè da predizvika vpe~atok. imprimatur (lat. - neka se pe~ati) odobruvawe ne{to da se pu{ti vo pe~at. improbabilitet (lat. improbabilitas) neverojatnost. improporcija lat. nesrazmernost. improvizacija lat. sostavuvawe (na pesna, muzi~ko delo ili govor) na lice mesto, bez prethodna podgotovka i plan. improvizator lat. ~ovek koj ima darba za improvizacija. impubertas lat. nestasanost za ènidba. impugnacija (lat. impugnatio) pobivawe, osporuvawe, napa|awe so argumenti. impuls lat. pottik za ne{to, pobuda, podstrek, dviè~ka sila koja predizvikuva nekoe deluvawe.

162

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ impulsiven lat. `iv, sklon za nekakva dejnost, koj ne{to pravi vedna{ bez razmisluavawe. impulziorales lat. pismena opomena so koj nekoj povisok sud go pottiknuva poniskiot sud da pristapi kon re{avawe na nekoj predmet. imputacija lat. presmetuvawe, prepi{uvawe, okrivuvawe, kalemewe, podmetnuvawe vina. imputiranje lat. nepravedno pripi{uvawe, neopravdano obvinuvawe, podmetnuvawe. imun lat. 1. otporen protiv zarazni bolesti, 2. neosetliv, nepovredliv, za{titen. imunitet 1. med. sposobnost na organizmot da se sprotivstavi na zarazni bolesti ili otrovi, 2. prav. izzemawe na odredeni lica od deluvaweto na nekoi zakoni, diplomatski imunitet - nepovredlivost na li~nosta na diplomatski pretstavnici i prostoriite koi im pripa|aat. imunizacija lat. sozdavawe imunitet na ve{ta~ki na~in. imunologija gr~. nauka za za{tita na organizmot od zarazni bolesti. in absentia lat. vo otsustvo. in aeternum lat. za navek, za sekoga{. in apstracto (lat. in abstracto) voop{teno, bez ogled na konkretniot slu~aj, vo mislite, sprot. in concreto. in bonam partem lat. vo dobra smisla. in camera caritatis (lat. "vo prostorijata na qubovta") doverlivo, vo ~etiri o~i. in cirka (lat. in circa) otprilika, pribli`no. in concreto lat. vo daden slu~aj, vo odreden slu~aj, vo stvarnosta, stvarno, navistina, zasnovano vrz fakti, sprot. in abstracto. in continuo lat. neprekinato, postojano, stalno. in contumacium (lat. vo otsatnost) osuda vo rimskata gra|anska postapka vrz osnova (zaradi faktot) na izostanok (koj se tretiral kako priznavawe na obvrskata) od raspravata, osuda vo otsustvo. in corpore lat. site zaedno. in dubio pro libertate lat. pri sudir na pravata treba da mu se dade prednot na pravoto {to vo konkretniot slu~aj e najnaglaseno. in dubio pro mitius lat. vo slu~aj na somnenie treba da se bide poblag, odnosno vo slu~aj na dvoumewe treba da se prifati tolkuvaweto {to e najpovolnoto za storitelot. in dubio pro reo lat. vo slu~aj na somnenie vo korist na obvinetiot: pravilo koe vo procesnoto zakonodavstvo zna~i deka somnenieto vo odnos na vinata odi vo prilog na storitelot. Za razlika od nego, praviloto in dubio pro mitius nema pravna osnova i ne e vo funkcija na pretpostavkata na nevinost na obvinetiot, tuku eden zaobikolen pat za zloupotreba na tolkuvaweto vo korist na storitelot. Ottamu, osnovani se mislewata deka vo krivi~noto zakonodavstvo ova pravilo ne treba da se primenuva. in efigie (lat. in effigie) vo slika. 163

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ in extenso lat. op{irno, vo {irina, celosno. in extremis lat. vo posleden moment, pred smrt, na kraj na krai{tata. in facie loci lat. na lice mesto. in facto lat. stvarno, navistina, samo po sebe, po priroda na ne{tata, vsu{nost. in favorem lat. vo korist. in fictione iuris semper aequitas existit lat. vo pravnata fikcija sekoga{ se nao|a pravi~nost (pravoto pribegnuva kon fikcii zaradi pravi~nosta). in fine lat. na kraj(ot). in flagranti lat. (zateknat, faten) na delo. in foro lat. na plo{tadot, pred sud. in foro conscientiae lat. pred sudot na sovesta, in fraudem legis lat. so lukavo zaobikoluvawe na zakonot in genere lat. voop{to, voop{teno, vo se, vkupno. in globo lat. zaedno, vkupno. in grosso it. na golemo, vo se, sevkupno. in hok kazu (lat. in hoc casu) prav. vo ovoj slu~aj, vo dadeniot slu~aj. in honorem lat. vo ~est. in illo tempore lat. nekoga{, vo toa vreme. vo damne{no vreme. in infinitum lat. vo beskone~nost, bez kraj. in injuria ius non orietur lat. od nepravda ne moè da proizleze pravda (od bespravie ne moè da proizleze pravo). in instanti lat. vo moment, dodeka trepne{, vedna{. in lat. prefiks vo sloènki so li{uva~ko (privativno) zna~ewe vo odnos na osnovniot zbor, prim. inadekvaten kako sprotivnost na adekvaten. in litteram lat. po azbu~en red. in loco lat. na mesto, na lice mesto, na isto mesto. in magnis et voluisse set est lat. vo golemite raboti dovolna e i dobrata volja. in malam partem lat. vo lo{a smisla. in medias res lat. vo sredinata na ne{tata, preo|awe na samiot predmet, otvoreno, bez zaobikoluvawe. in medio stat virtus lat. doblesta e na sredina. in melius lat. na podobro, vo korist. in memoriam lat. vo spomen, za se}avawe. in misero facile fit potens iniuria lat. lesno e na bednik da mu se nanese te{ka nepravda. in natura lat. po priroda, vistinski, taka kako {to e. in naturalibus lat. vo prirodna sostojba, gol, kako od majka roden. in nomine lat. vo ime, in nomine dei - vo ime na boga. in nuce (lat. - vo orevot) vo sr`ta, srèvito, zbieno, nakratko. in nucleo lat. vo jadroto, vo su{tinata. in obscuro lat. vo mrak, tajno, skrieno. 164

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ in omnem eventum lat. za sekoj slu~aj. in omnibus quidem, maxime tamen in iure, aequitas spectanda est (Paulus) lat. vo sĂŽ, a osobeno vo pravoto treba da se vodi smetka za pravi~nosta. in optima forma lat. vo najdobar oblik, na najdobar na~in. in parenhesis lat. vo zagradi, t.e. patem kaàno, spomnato. in peius lat. na polo{o, na {teta (prav. po povod àlba na optuèniot predmetot ne moè da se re{i na negova {teta). in perpetuam rei memoriam lat. za ve~en, traen spomeen. in persona lat. li~no, sam. in pleno lat. vo celost, sobranie vo poln sostav. in praesenti lat. vo sega{no vreme. in praxi lat. vo primena. in prima linea lat. vo prva linija, najnapred. in pristinum statum lat. vo prvobitna sostojba. in promptu lat. vo pripravna sostojba. in puncto lat. {to se odnesuva do, so ogled na, odnosno, vo pogled na. in re dubia benigniorem interpretationem sequi non minus iustius est quam tutius (Marcellus) lat. ne e samo popravi~no, tuku i posigurno vo nejasen slu~aj da se pridrùvame do poblagiot zakon. in re propria iniquum admodum est alicui licentiam tribuere sententiae lat. bi bilo sosema nepravi~no nekomu da mu se dozvoli vo svojata sopstvena rabota da donese presuda. in regula lat. po pravilo, redovno. in rerum natura lat. vo prirodata na rabotite (ne{tata), vo su{tina. in salvo lat. so sigurnost, na sigurno mesto. in sano sensu lat. vo dobra smisla. in satu nescendi lat. vo sostojba na pora|awe, t.e. pri nastanuvaweto, vo po~etokot. in secundis rebus time, in advertis spera lat. vo sre}a pla{i se, a vo nesre}a nadevaj se. in situ lat. vo samoto mesto. in spe lat. vo nade`, so izgledi, vo o~ekuvawe. in specie lat. 1. osobeno, poedine~no, 2. vo gotovi pari, vo ke{. in summa lat. nakratko, so eden zbor, vo celost, vo se. in suo hactenus alii facere licet, quatenus nihil in alienum immittat (Ulpianus) lat. sekoj na svoeto moè da go pravi seto ona {to ne mu pre~i na drugiot. in suspenso lat. nere{eno, bez odluka, odloèno, vo somnenie. in terminis lat. na krajot. in ultima linea lat. vo krajna linija, najposle, kone~no, na krajot na krai{tata in usu lat. vo upotreba. in vino veritas lat. vo vinoto e vistinata. in{ala tur. ako saka gospod! ako dade gospod! 165

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ inabrupten (lat. inabruptus) preop{iren, premnogu razvle~en, neprekiden. inadekvaten lat. neprimeren, koj so ne{to ne se podudira. inaet tur. prkos, neosnovano protivewe, uporno protivewe. inakceptabilen lat. neprifatliv. inakceptabilitet lat. neprifatlivost. inapetencija lat. nemawe ili nedostatok na èlba za zemawe hrana. inaplikabilen lat. neprimenliv. inartikularen lat. nejasno izgovoren, neartikuliran. inauditia causa quemquam demnari aequitas nom patitur (Marcijan) lat. pravednosta ne dopu{ta koj bilo da bide osuden bez soslu{uvawe na pri~inite. inauguracija lat. 1. sve~eno otvorawe, 2. sve~eno promovirawe na funkcija ili vo akademsko zvawe, sprot. egzauguracija. inbecil psih. umno nerzavien, mentalno retardiran, oligofren, lice so posebni potrebi. incest lat. rodoskvernavewe, polov odnos so blizok srodnik. incident (lat. incidens) slu~aj, nepredviden neprijaten nastan, sudir. incitacija lat. nagovarawe, naveduvawe, pottiknuvawe, podbucnuvawe, nadraznuvawe. incomiscibilen (lat. incommiscibilis) koj ne moè da se pome{a. inconfident lat. somnitelno lice, lice vo koe ne moè da se ima doverba. inde leges datae, ne firmior omnia posset lat. zakonite se zatoa mo}nite da ne moàt (da pravat) se. indecenten (lat. indecens) nepristoen, nedoli~en, sramoten. bezobrazen. indeciziven (lat. indecisivus) nere{ava~ki, neodlu~uva~ki, indeks (lat. index) 1. popis, sodrìna, pokazatel, register na imiwa, ceni, nazivi i sl., 2. ekon. broj koj vo procenti pokaùva promeni na nekoja ekonomska pojava, 3. kni{ka vo koja se vpi{uvaa posetenosta na predavawata i ocenkite na visoko{kolska ustanova. indemnitet lat. 1. nekaznivost, 2. apsoluten (materijalnopraven imunitet, ili ednostavno krivi~en imunitet) koj se sostoi vo nevozmo`nost na kaznuvawe za delo koe edno lice go storilo vo vr{eweto na funkcijata koja e za{titena so imunitetot, a koe gi ima site obele`ja na krivi~no delo. Takviot imunitet na ovie lica ja isklu~uva krivi~nata odgovornost i kaznivost i pretstavuva apsolutna pre~ka za poveduvawe krivi~na postapka, odnosno obvrzuva na zapirawe na krivi~nata postapka ako dopolnitelno se utvrdi deka e vo pra{awe toj vid na imunitet. Takvoto trajno dejstvo ima i po prestanokot na mandatot na funkcionerot, no samo za dadeno mislewe i glasawe (za tn. verbalni krivi~ni dela). Apsolutniot imunitet ja isklu~uva samo kaznivosta, a ne i postoeweto na krivi~noto delo. Ova e zna~ajno ottamu {to krivi~noto delo postoi, taka {to e mo`no licata {to se javuvaat kako sou166

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ~esnici vo deloto na funkcionerot, da odgovaraat za istoto, 3. nadomest na {teta, osobeno vo me|unarodnoto pravo. indepedenti (nezavisni) - puritanska struja koj barala nezavisnost i samouprava na sekoja crkovna op{tina. Bile za verska tolerancija osven sprema katolicite, anglikancite, anabaptistite i na niv bliskite sekti. Istapuvale protiv unifornost i konformizam vo religijata. independenten lat. nezavisen. indeterminizam lat. idealisti~ko u~ewe koe priznava apsolutnata slobodna volja na ~ovekot, t.e ja negira nejzinata pri~inska uslovenost, u~ewe deka ~ovekovata volja e celosno slobodna. sprot. determinizam. index librorum prohibitorum lat. spisok na imiwa na knigi koi spored misleweto na visokite crkovni lica se smetale za zabraneti. indicija lat. 1. predznak, znak koj na ne{to upatuva, karakteren znak, simptom (na bolest), 2. prav. fakt od koj posredno (indirektno) se izveduva dokaz za nekoj nastan, osobeno za vinata za nekoj nastan, osnova za somne`, indiciranje lat. nazna~uvawe, ozna~uvawe, pokaùvawe, nagovestuvawe, upatuvawe, ukaùvawe. indicta causa lat. 1. bez soslu{uvawe, 2. bez odbrana. indiferenten lat. 1. ramnodu{en, nezainteresiran, neopredelen, 2. nevaèn, bezna~aen. indigen lat. starosedelec, domorodec. indigenet lat. dràvjaqnstvo. indigestibilen lat. nesvarliv, te{ko svarliv. indigeti lat. heroi vo stariot Rim po ~ija smrt bile proglasuvani za bogovi, bogovi za{titnici na zemjata. indignacija lat. negoduvawe, gnev, gnasewe, lutina, zloba, ogor~enost poradi nezasluèn prekor. indignation ogor~uvawe indignitet lat. nedostojnost, nevrednost, nedostojno povedenie, niskost, sram, navreda. indigo lat. modra boja. indikacija lat. 1. ukaùvawe, pokaùvawe, ozna~uvawe, oznaka, upatstvo, 2. prav. osnov za pretpazlivost, 3. med. najdobar na~in za lekuvawe ili lek kako najcelishoden treba da se primeni kaj nekoja bolest. indikativen lat. pokazen, koj pokaùva. indikator lat. sekoja sprava koja sluì za nekoe merewe. indikcija (lat. indictio) objavuvawe, raspi{uvawe, povikuvawe na crkovno sobranie. indirekten lat. posreden, zaobikoluva~ki. indiskrecija lat. nepretpazlivost, nepromislenost, nametlivost, neumeewe da se ~uva tajna, sprot. diskrecija.

167

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ indiskreten lat. brbliv, nametliv, nepromislen, nepristoen, koj ne umee da mol~i, koj ne umee da ~uva tajna. indisponiran lat. neraspoloèn, ~ovek so lo{a volja, sprot. dosponiran. indispozicija lat. neraspoloènie, mrzlivost, nenaklonetost. indisputabilen lat. koj ne moè da se ospori, siguren, pouzdan, nesomnen. indium (In.) hem. mek bel metal. individua (lat. individuum) 1. toa {to ne e delivo, ne{to edinstveno, 2. edno su{testvo, edna li~nost, 3. li~nost. individuacija lat. izdvojuvawe na li~nosta od ne{to op{to. individualen lat. koj se odnesuva na odreden poedinec, na odredena li~nost. individualist lat. ~ovek koj saka da ìvee sami za sebe bez da se griì za potrebite na op{testvenata zaednica. individualizacija lat. izdvojuavawe na edna li~nost spored nejzinite li~ni svojstva, proces so koj edna li~nost ja postignuva. svojata posebnost, celosnost i nedelivost. individualizam psih. 1. su{tinska oddelenost i nezavisnost na poedinecot, 2. streme` za osamostojuvawe na poedinecot na op{testvoto, 3. stavawe na individualnite nad op{testvenite interesi. individualno lat. poedine~no, samo za sebe, zasebno. individualnost lat. li~nost, poedine~nost, osobenost, zbir na site karakteristiki na edna li~nost. indivizibilii lat. nedelivi tela, tela koi ne moàt da se delat. indoktrinacija lat. nastojuvawe za nametnuvawe na odredeni sfa}awa, veruvawa i na~ini na povedenie. indolencija lat. mrzlivost, bezbri`nost, ne~uvstvitelnost, ramnodu{nost. indolenten lat. koj ne ~uvstvuva bolka, ramnodu{en, nebreèn, trom, leèren. indosament lat. pismena izjava na grbot na menicata so koja taa se prenesuva na drug. indosant lat. lice koe ja prenesuva menicata na drug. indosatar lat. lice na koe se prenesuva menicata. indukcija lat. zaklu~uvawe od poedine~ni slu~ai za op{toto. induktor lat. sprava za proizvodstvo na elektri~na struja so visok napon. indulgencija 1. lat. popustlivost, blagost, milostivost, prostuvawe, 2. teol. prostuvawe na grev, povelba za prostuvawe na storen ili iden grev koja za pari ja prodavala katoli~kata crkva vo ime na rimskiot papa, 3. psih. kakvo bilo osloboduvawe na li~nosta od psiholo{ki tovar. indulgenten lat. blag, koj prostuva, popustliv, milostiv.

168

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ induracija lat. 1. nepokajuvawe, nepopravawe, okoravuvawe, 2. med. stvrdnuvawe na tkivoto ili organite. induratio cordis lat. skamenuvawe, okoravuvawe na srceto. industrija lat. trudoqubivost, proizvodna dejnost, osobeno na golemo ineligenten lat. razumen, ostroumen, pameten, koj lesno sfa}a i rasuduva, obrazovan, kulturen. inepcija lat. glupost, budala{tina, ludost. inercija fiz. 1. svojstvo na nekoe telo da go zadrì svoeto miruvawe ili prodolì svoeto dvièwe dodeka nekoja nadvore{na pri~ina ne go izvadi od taa polo`ba, 2. prenos. tromost, nepodvi`nost, mrzlivost. infalibilitet lat. nepogre{livost. infamanten lat. koj nanesuva sram. infamen lat. podol, zloglasen, ne~esen, besramen, izvikan, sramen, gaden. infamija lat. ne~esnost, sramnost, niskost, gadnost. infant (lat. infantus - dete koe ne moè da zboruva, nejak, detski), 1. {panski prestolonaslednik, 2. princ. infanticid lat. ubistvo na dete, deteubistvo, ~edomorstvo, deteubiec. infantilen lat. detski, nedozrean, neseriozen. infantilizam lat. nedovolna telesna i du{evna razvienost, zaostanatos na detsko ramni{te vo razvojot. infarkt (lat. infarcire - natrupuvawe) zatvorawe na kanalite na krvnite sadovi. infatilen lat. ~ovek so detsko povedenie. infekcija lat. zarazaa, prodirawe na zarazni kletki vo organizmot. infektiven lat. zarazen. infektologija lat. nauka za zaraznite bolesti. inferi lat. podzemni bogovi, starorimski bogovi koi ìveat vo dolniot svet. inferioren lat. dolen, ponizok, poslab, pomalku vreden, nevreden, podreden, pot~inet sprot. superioren. inferno it. pekol. infertilen lat. neploden. infestacija lat. napad, pusto{uvawe, voznemiruvawe. infibulacija lat. so{ivawe na ènskiot polov organ zaradi spre~uvawe na predvremeno polovo op{tewe ili prequba. infidelitet lat. neverstvo, bezverie. infiltracija lat. 1. prodirawe, navleguvawe, 2. propu{tawe, 3. proceduvawe, vleguvawe cedej}i se vo ne{to, vpivawe. infiniten lat. traen, beskone~en, koj ne prestanuva. infinitezimalen lat. beskone~no mal. infinitiv gram. neodredena glagolska forma. infinitum lat. beskone~nost, beskrajnost. inflacija lat. prekumerno zgolemuvawe na parite vo optek so brzo opa|awe na nivnata vrednost. 169

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ inflikcija (lat. inflictio, infligere - nanesuvawe, zadavawe pri~inuvawe) prav. dosuduvawe kazna, odreduvawe kazna, izvr{uvawe na kazna. influenca lat. 1. vlijanie, 2. grip. influencija lat. vlijanie, elektri~na influencija - svojstvo na elektri~no telo da predizvikuva elektricitet vo drugi tela koi se nao|aat vo negovata blizina. influksija (lat. influxio) vlijanie, upliv, influxus physicus - vlijanie na teloto vrz du{ata. informacija lat. izvestuvawe, soop{tenie, podatok za ne{to. informativen lat. izvestuva~ki, izvestitelen, obave{taen. informator lat. ~ovek koj dava informacii, obave{taec, izvestitel. informen lat. bezobli~en. infra lat. podolu, pod, dolu, ponisko, vide infra - vidi dolu, podocna, ponisko (upatuvawe vo kniga). infrahumano (lat. infra humanus) povedenie koe ne e dostojno na ~ovek, ne~ove~no odnesuvawe. infrakcija (lat. infractio) 1. naru{uvawe, prekr{uvawe, prestap, povreda, prekin, prim. na sojuz, dogovor i sl. 2. med. prelom, osobeno delumen prelom na koska. infrastruktura lat. temel, podloga, osnova za stopanski i op{testven razvoj koja ja pravat: soobra}ajnata mreà, vodovodnite instalacii, elektri~ni izvori, objektite nameneti za javni potrebi (u~ili{ta, bolnici) i sl. infuzija (lat. infusio) nalevawe, dolevawe, natopuvawe, med. vnesuvawe na te~nosti, obi~no na tn. fiziolo{ki rastvor (kujnska sol) pod koàta ili vo krvnite sadovi zaradi nadomestuvawe na krvta ili na telesnite sokovi. ingeniozen lat. o{troumen, genijalen, poln so smisla, dosetliv, pronao|a~ki. ingenioznost lat. ostroumnost, dosetlivost, pronao|a~ka sposobnost. ingenuitet lat. 1. pravo na ~ovek koj ne se rodil kako sloboden, a ne kako rob, 2. iskrenost, prostodu{nost. ingerencija lat. 1. nadle`nost, 2. me{awe, vpletuvawe vo ne{to, 3. vr{ewe na vlijanie. ingerent (lat. ingerens) sporeden tuìtel. ingrediandi cum voles ad iudicem, liberam habeas facultatem lat. neka sekomu koga saka mu bide sloboden pristapot do sudija (sud). ingrediencija lat. sostojka, za~in. dodatok, primesa, sostaven del na nekoj sostav. inhalacija lat. vdi{uvawe na parea ili gasovi zaradi lekuvawe. na organiete za di{ewe. inhalator lat. aparat so ~ija pomo{ se vr{i vdi{uvawe na gasovi ili parea. inherencija lat. odnos na svojstvata sprema stvarite, nerazdelivost, su{tinska bitna pripadnost. 170

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ inherenten lat. nerazdeliv, biten svojstven. inhibicija (lat. inhibitio) 1. psih. zadrùvawe na nekoja organska funkcija so volevo ili nevolevo dejstvie, 2. prav. zabrana (na povisokiot sud) po nekoj predmet da se zapre postapkata (vo poniskiot sud). inhibitoran lat. koj zadrùva, spre~uva, zapira. inhumanacija lat. o~ove~uvawe. inhumanitet lat. ne~ove~nost. inicijacija lat. voveduvawe, upatuvawe, posvetuvawe vo ne{to, obredno voveduvawe na mom~iwa ili devojki vo zaednicata na vozrasnite, obredite za takvo voveduvawe koi podrazbiraat voveduvawe vo tajnite i zakonite na zaednicata. inicijativa lat. prvi~en pottik za zapo~nuvawe na ne{to, samostoen pottik za ne{to. inicijator lat. pottiknuva~, za~etnik. iniquum est alios permittere, alios inhibere lat. nepravi~no e na edni da im se dozvoluva, a na drugi da im se zabranuva. iniuria est affectu facientis consistit (Ulpianus) lat. nepravdata se procenuva spored namerata na izvr{itelot. iniuria est omne quod non iniure fit (Ulpianus) lat. nepravda (povreda) e seto ona {to ne e vo soglasnost so pravoto. iniuria lat. nepravda, navreda, nepravo, povreda na pravoto. iniuria non excusat iniuriam lat. edna nepravda ne se opravduva so druga. iniuria non praesumptur lat. nepravdata ne se pretpostavuva (taa treba da se dokaè. iniuria propria non cadet in beneficium facientis (Ulpian) lat. od sopstvena nepravda (nedelo) ne moè da se vle~e korist. iniuria verbalis lat. navreda na ~esta nanesena so zborovi. iniustitia (inustum, iniuria) lat. nepravednost, nepravda. injunkcija (lat. injunctio) propis, naredba, zapoved. injurant (lat. iniurians) storitel na nepravda ili navreda, nepravednik, navreduva~, klevetnik, ozboruva~. injurat (lat. injuratus) toj koj {to ne poloìl zakletva. injurijat (lat. iniuriatus) toj komu mu e nanesena nepravda ili navreda, `rtva na nepravdata, navreden. inkarnacija lat. oli~uvawe, otelotvoruvawe, pretvorawe vo krv i meso, pretvorawe vo ~ovek. inkasant, inkasator lat. blagajnik, toj koj se zanimava so isplata i naplata na pari. inkasiranje lat. sobirawe pari inklinacija lat. 1. otklonuvawe na magnetnata igla, 2. med. sklonost na organizmot kon nekoja bolest, 3. sklonost, naklonetost kon ne{to. inkliniranje lat. naklonuvawe, da se bide sklon kon ne{to (prim. kon bolest).

171

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ inkludiranje lat. vklu~uvawe vo sebe, sodrèwe vo sebe, podrazbirawe. inkluzija lat. vklu~uvawe, opfa}awe sodrèwe vo sebe, podrazbirawe. inkluzivno lat. vklu~ivo, vklu~itelno vo sebe. inkoercibilen (lat. incoercibilis) nesovladliv, neskrotliv, nesopir-liv. inkognito (lat. incognito) tajno, skrieno, skri{um, prikrieno, bezimeno, kriewe pod tu|o ime. inkoherenten lat. koj nema vrska, labav. ~ii delovi ne se povrzani, zbunet, nedosleden, protivre~en. inkombustabilen (lat. incombustibilis) nesogorliv, koj ne moè da izgori. inkomenzurabilen (lat. incommensurabilis) neimerliv, koj ne moè da se meri so ista merka, koj nema zaedni~ka mera, koj ne moè da se sporedi so bilo {to drugo. inkomestibilen (lat. incomestibilis) koj ne se jade, {to ne e za jadewe. inkomodiranje lat. pre~ewe na nekogo, rasipuvawe na ne~ija udobnost inkomparabilen (lat. incomparabilis) nesporedliv. inkompatibilen (lat. incompatibilis) nespojiv, nesoglasen, koj ne spa|a zaedno so ne{to drugo, sprot. kompatibilno, 2. metod. logi~ka konstanta) protivre~nost, nespoivost i spored vistinitosta i spored la`nosta. prim. Marija ili diplomirala ili ne diplomirala (ili e - ili ne e). inkomprehenzibilen (lat. incomprehenzibilis) nepojmliv, nesfatliv, nerazbiliv, neoblasniv, ~uden. inkongruenten lat. neskladen, nesoglasen, nepodudaren. inkonskventnost lat. nedoslednost. inkontinencija lat. nemo`nost za zadrùvawe na stolocata ili mokra~ata. inkonvednienten (lat. inconveniens) nezgoden, nepodesen, neprili~en, nepristoen). inkorporacija lat. 1. vklu~uvawe vo svojot sostav, pripojuvawe, 2. prav. mehani~ko sveduvawe na porano doneseni zakonodavni akti vo edna celina, spored. kodifikacija. inkorporacija, inkorporiranje lat. vnesuvawe, vklopuvawe, pripojuvawe, priklu~uvawe vo nekoe telo kako negov sostaven del. inkorporiran lat. pripoen, soedinet, pridruèn, primen, vnesen vo sostavot, inkrement lat. prirast, porast, napreduvawe. inkrepacija lat. prekoruvawe, karawe. inkriminacija lat. obvinuvawe, optu`ba, vnesuvawe novo krivi~no delo vo krivi~niot zakonik. inkriminiranje lat. 1. pripi{uvawe na vina, 2. proglasuvawe na nekoe povedenie za krivi~no delo vo krivi~niot zakonik.

172

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ inkubacija lat. 1. ve{ta~ko ispiluvawe od jajce, 2. med. period od momentot na zarazuvaweto do prvite simptomi na bolesta. inkubi (kaj Grcite - panovi, satiri kaj Rimjanite - fauni, a kaj Galite - duzii) - |avoli koi gi napa|aat pohotnite èni zaradi telesno soedinuvawe (seks) so niv. inkulpant (lat. inculpans) toj koj obvinuva. inkurabilen lat. neizle~iv, nepopravliv. inkurvacija lat. svitkuvawe, iskrivuvawe. inkvietacija (lat. inquietatiio) voznemiruvawe vo vladenieto. inkvirent lat. toj {to ja vodi istragata, tuìtel, obvinitel. inkvizicija lat. istraèn i kaznen organ za borba protiv stavovite na katoli~kata crkva od XIII do XIX vek. inkvizit lat. optuèn, toj protiv kogo se vodi istraga. inkvizitor lat. istraèn sudija, ~len na sudot na inkvizicijata. inobligaten lat. neobvrzuva~ki. inocencija lat. nevinost. inocenten (lat. innocens) nevin, ne {teten, bezazlen. inokulacija lat. vnesuvawe na zarazni klici vo tkivoto na zdrav organizam na ìvotni i lu|e zaradi ispituvawe na nivnoto dejstvo. inopija lat. beda, siroma{tija, nema{tija. inovacija lat. voveduvawe ne{to novo. inpersonalen lat. bezli~en. inplant lat. presadeno tkivo. inplantacija lat. presaduvawe na tkiva ili organi vo drugo telo. inponderabilen lat. koj ne moè da se vaga, koj e bez teìna. inponderabilii lat. ne{ta bez teìna, sitnici, malenkosti, prenos. fakti i priliki so nezna~itelno deluvawe. insajder ang. pripadnik na elitata, dobro upaten, nekoj na kogo se smeta. insan tur. ~ovek. insanija lat. ludilo, du{evna bolest, bezumie. insceniranje lat. 1. prerabotuvawe na literaturno delo za izveduvawe vo teatar, 2. pretstavuvawe ne{to so cel nekoj da se dovede vo zabluda. inscitia est mater arrogantiae lat. neznaeweto e majka na drskosta. insekretoren lat. koj e so vnatre{no la~ewe. insignii lat. znaci na vlast, na dostoinstvo, posebni obele`ja na nekoe zvawe, odli~ja, prim. kruna, skeptar (èzlo), grb i sl. insignija gr~. znak, simbol na vlasta, prim. kruna, èzlo, grb i sl. insinuacija lat. ve{to naveduvawe kon nekakva pomisla za ne~ija lo{a namera, podmetnuvawe na ne{to lo{o, klevetni~ka izmislica zaradi na{tetuvawe. insistiranje lat. uporno istrajuvawe na ne{to, uporno barawe, nepopu{tawe. inskripcija lat. vpi{uvawe. insolencija lat. nepristojnost, bezobraznost, drskost, naduenost. 173

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ insolenten lat. bezobrazen, drzok. insolvencija lat. nesposobnost za pla}awe. insomnija gr~. nesonica. inspekcija lat. nadzor, pregled kontrola, nadgleduvawe. inspektor lat. slu`beno lice koe vr{i nadzor, kontrola. inspektorat lat. nadzorni{tvo. inspicient lat. nadzornik. inspiracija lat. 1. vdahnovenie, pottiknatost za tvore{tvo, podstrek, 2. vdi{uvawe vozduh vo belite drobovi. inspirator lat. naveduva~, ~ovek koj naveduva na ne{to, pottiknuva~. instalacija lat. 1. postavuvawe uredi (prim. vodovodni cevki, elektri~ni kabli), 2. voveduvawe vo nekakva dol`nost. instalater lat. rabotnik koj vr{i instalacija. instanca, instancija lat. sekoj od sledovatelnite stepeni vo sistemot na organite vo sudstvoto ili vo dràvnata uprava. instant ang. moment, prehrambeni proizvodi za ~ija podgotovka e potrebno mnogu kuso vreme. instigacija lat. pottiknuvawe. instigator lat. pottiknuva~. instinkt biol. nagon, vrodena nesvesna sposobnost za izvr{uvawe korisni postapki za samoodrùvawe i pomo{ na najbliskite. institucii lat. del od Corpus iuris civilis, zakonik vo koj e sodràno celokupnoto rimsko robovladetelsko pravo(Institucii, Pandekti, Kodeks i Noveli), sostaven vo VI vek, za vreme na rimskiot car Justinijan. institucija lat. ustanova. institut lat. 1. zavod, osobeno vospiten ili nau~en, 2. praven propis, pravno na~elo. instruiranje lat. podu~uvawe, davawe upatstva za izvr{uvawe na nekoja dejnost ili ispolnuvawe na nekoja obvrska. instrukcija lat. 1. podu~uvawe, obu~uvawe, 2. upatstvo kako treba da se raboti. instruktiven lat. pou~en, prav. instruktiven rok - rok {to se prepora~uva, no ne obvrzuva. instrument lat. oradie za rabota (prim. skalper) ili za izvedba na muzika (prim. gitara). insuficiencija lat. nedostig, nedovolnost, nedovolnost ne~ij imot da gi pokrie negovite obvrski, slabost (osobeno na srceto). insulin med. hormon koj go regulira {e}erot vo organizmot. insurekcija lat. bunt, digawe na oru`je, na vostanie. insurgent lat. buntovnik, vostanik. intabulacija lat. prav. 1. vpi{uvawe vo zamji{nite knigi, sprot. ekstabulacija. 2. zabrana na proda`ba na nepodvièn imot koj sluì kako zamena za dolg. intakten lat. nedopren, negibnat, neo{teten, nepovreden.

174

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ integracija lat. sostavuvawe, spojuvawe na delovi vo celina, sprot. dezintegracija. integralen lat. negibnat, cel, cvrsto povrzan, celosen, koj so~inuva celina. integritet lat. celokupnost, potpolnost, nepovredlivost, neprikosnovenost, besprekornost. intelekt lat. um, razum, mo} za sfa}awe, misle~ka sposobnost. intelektualec lat. umstven rabotnik. intelektualen lat. misloven, umen. inteligencija lat. 1. razbirawe, razboritost, ostroumnost, bistrina na umot, obrazovanost, 2. vrodena sposobnost za sfa}awe, razbirawe za snao|awe vo novi situacii i za prilagoduvawe na okolinata, 3. sloj na obrazovani lu|e, umstveni rabotnici. inteligenten lat. umno razvien. inteligibilen lat. koj moè da se sfati samo so razumot, a ne so setilata, sprot. senzibilen. inteligibilen lat. razbirliv. intencija lat. namera. intencionalist lat. privrzanik na sfa}aweto deka celta gi opravduva sredstvata. intendant lat. ~ovek koj vr{i snabduvawe na vojnicite so hrana, pari i ostanati potrebi. intenzifikacija lat. zgolemuvawe na usilbi, napori. intenzija lat. napregnuvawe, napnatost, vnatre{na sila, zasiluvawe. intenzitet lat. 1. delotvorna sila, vnatre{na sila i stepen na napnatost na nekoe deluvawe ili doìvuvawe, 2. napregnatost, sila, ja~ina (na doìvuvawe). 3. psih. sila na odredena drazba. intenzivno lat. silno, mo}no, zasileno, napregnato, sprot. ekstenzivno. inter aequitatem iusque interpositam interpretationem, legislatori solo et oportat et licet inspicere lat. edinstveno zakonodavecot moè i treba da dava tolkuvawe vo slu~aj na dilema me|u pravednosta i zakonskiot propis. inter lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: me|u, pome|u, za vreme. inter arma silent leges lat. za vreme na vojna zakonite mol~at. inter caecos regnat strabus lat. me|u slepite razrokiot e kral. inter muros lat. koj e me|u yidovite, taen, koj ne e za javnost. inter nos lat. me|u nas. inter partes (lat. me|u srankite) prav. ozna~uvawe deka nekoe pravno delo sozdava prava i obvrski samo za strankite koi vo nego u~estvuvale. inter vivos lat. me|u ìvi, za vreme na ìvotot, zaìvotnen (prim. dogovor). interakcija lat. me|udejstvo, me|uzavisnost. intercesija lat. emstvo, garancija, posreduvawe, vloùvawe prigovor, 175

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ priem na tu| dolg vo dogovor so doveritelot. interdentalen lat. me|uzaben. interdikcija lat. sudska zabrana za upravuvawe so sopstveniot imot prim. ako nekoj e rasipnik ili ako e otvoren ste~aj. interdikt lat. 1. zabrana. 2. vo sredniot vek zabrana na vr{ewe bogoslu`ba kako kazna na katoli~kata crkva, 3. vo rimskoto pravo - tu`ba za za{tita na sopstvenosta po koja bila vodena skratena postapka. interegnum (lat. interregnum) me|uvlada, period na vreme od zaminuvaweto na starata do formiraweto na nova vlada. interen (lat. interus) vnatre{en. interes lat. 1. korist, 2. dobivka, kamata, 3. vnimanie, zanimlivost za ne{to, 4. silen streme` koj nekoja cel i samata cel. interesanten lat. zanimliv, zabaven, privle~en. interesen lat. koj se odnesuva na interes. interesent lat. ~ovek koj e zainteresiran za ne{to. interferencija lat. fiz. zaemno zasiluvawe ili oslabuvawe na zvu~ni, svetlosni, elektri~ni branovi pri nivno sudirawe. interimen lat. privremen, provizoren, koj vaì dodeka ne se vovede traen poredok. interkonfesionalen lat. me|uverski. interludium lat. me|uigra, pomal muzi~ki sostav. intermeco (it. intermezzo) 1. pauza, 2. me|u~in, me|uigra, 3. prenos. neo~ekuvan nastan. intermisija lat. prekin za odredeno vreme, privremen prekin. internacija, interniranje lat. 1. ograni~uvawe na dvièweto i razoruùvawe koe vlastite na edna neutralna dràva go vr{at nad delovite na vojskata na zavojuvanite dràvi koi stapile na teritorijata na taa neutralna dràva, 2. zadrùvawe i li{uvawe od sloboda koe do zavr{uvaweto na vojnata go pravat vlastite na zavojuvanite dràvi nad pripadnicite na neprijatelskata dràva koi se nao|aat na nejzinoto podra~je, 3. progonstvo, zato~uvawe vo nekoe odredeno mesto. internacionalen lat. me|unaroden. internalizacija psih. usvojuvawe, prifa}awe na uveruvawa i stavovi. internat lat. ustanova za zaedni~ki ìvot. interniranje lat. progonstvo vo odredeno mesto. internist med. 1. lekar specijalist za vnatre{ni bolesti, 2. u~enik koj ìvee vo internat. internum lat. tao {to e vnatre{no, vnatre{na rabota. interogativ lat. pra{alna zamenka: koj? {to, ~ie? interogacija lat. pra{awe, ispituvawe, soslu{uvawe. interogativen gram. pra{alen. interpelacija (lat. interpellatio), upa|awe, prekinuvawe vo govorot, prigovor, prateni~ko pra{awe, otpovikuvawe (obi~no na minister od vlada), prav. spre~uvawe, osporuvawe na vladeewe, prigovor, povikuvawe na sud. 176

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ interpeliranje lat. 1. upa|awe vo zbor, 2. podnesuavwe interpelacija. interpol (an. International Police) kratenka za megunarodna organizacija na kriminalisti~ka policija. interpolacija (lat. interpolatio) 1. mat. nao|awe na me|uvrednost vo odredna niza na vrednosti, 2. dopolnitelno vnesuvawe, vmetnuvawe vo nekoj tekst na zborovi i frazi koi ne mu pripa|aat na avtorot. interpretacija lat. 1. tolkuvawe, objasnuvawe na smislata na ne{to, prim. na zakonska norma, 2. gluma , peewe, izveduvawe. interpretator, interpret lat. 1. tolkuva~, ~ovek koj dava interpretacija, 2. glumec, pea~, izveduva~. interpunkcija lat. gramati~ki znaci (. , ; : - "" ? !). interruptio praescriptionis prav. prekinuvawe na zastarenosta. interum lat. me|uvreme, privremeno, privremena uredba. interupcija (lat. interruptio) prekinuvawe, prese~uvawe, popre~uvawe, interval lat. me|uvreme, me|uprostor, praznina. intervencija lat. vpletuvawe, vme{uvawe vo odredeno dejstvie, pojavuvawe kako posrednik, vpletuvawe vo ne{to so voena sila, stapuvawe vo dejstvo ili vr{ewe na vlijanie vrz nekogo ili ne{to. interventor lat. posrednik, izboren sudija. intervju ang. 1. metod so koj preku razgovor se dobivaat podatoci za nekoe istraùvawe, 2. razgovor na novinar so opredelena li~nost zaradi negovo objavuvawe vo vesnik. intestatno nasleduvanje lat. nasleduvawe vrz osnova na zakon, a ne vrz osnova na testament. inti rel. bog na sonceto kaj Inkite. intifada arap. op{to vostanie. intima lat. toa {to du{evno e svoe, {to ne se iznesuva vo javnost. intimacija lat. objavuvawe. intimat lat. 1. prav. pismeno soop{tuvawe, 2. odreduvawe rasprava bez intimat - usmeno soop{tuvawe na strankite na denot i ~asot na raspravata so napomena deka za toa nema da dobijat pismeno izvestuvawe. intimno lat. 1. blisko, mnogu blisko, srde~no, 2. toa {to mu pripa|a samo nekomu. intimnost lat. doverlivost, ne{to {to gi zasega samo malkumina bliski lu|e ili samo eden ~ovek. intimus lat. blizok prijatel. intiofobija gr~. bolen strav od ribi. intoksikacija lat. truewe na organizmot. intolerancija lat. netrpelivost. intoleranten lat. netrpeliv. intonacija lat. 1. davawe na osnovniot ton na pea~i i svira~i, 2. povi{uvawe i sniùvawe na glasot. intra lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: vo, vnatre, odvnatre, vremenski, za, pred istekot, pod, vo granicite, vo obemot. intra biduum lat. vo rok od dva dena. 177

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ intransigentnost lat. nepopustlivost, nepomirlivost, tvrdokornost. intranzitiven lat. nepreoden. intravenozno lat. vnesuvawe lek direkno vo venata zaradi zabrzuvawe na dejstvoto. intraverten lat. ~ovek koj e naso~en kon sebe, nedru{tven, sprot. ekstraverten. intriga gr~. spletka, tajno smisleno delo so cel da se postigne nekoe zlo. intrigant gr~. spletkar. intrinsi~na vrednost krajna vrednost (vrednost po priroda na ne{tata, objektivna vrednost) intrinsi~no dobro dobro samo po sebe: ne{to {to treba da postoi zaradi samoto sebe (a ne ne{to dobro kako sredstvo za postignuvawe na ne{to {to e dobro samo po sebe) introdukcija lat. voved, voveduvawe, voveden del na muzi~ko delo. intronizacija lat. postavuvawe na vladetelski porestol. introspekcija psih. nabquduvawe i zabeleùvawe na vnatre{nite percepcii, misli i ~uvstva, samoposmatrawe. introverzija psih. svrtenost kon vnatre, orientacija na nekoja li~nost kon vnatre, kon sebe. v. ekstraverzija. intuicija lat. 1. instinktivno poimawe, du{evno gledawe, neposredno soznanie, soznanie do koe ne e dojdeno po pat na razmisluvawe ili iskustvo, 2. pret~ustvo. intuitivno lat. neposredno sfa}awe bez pomo{ na iskustvo ili na razumno zaklu~uvawe. intuitus lat. gledawe, posmatrawe, zabeleùvawe, sogleduvawe. invalid lat. toj {to e nesposoben ili onesposoben za rabota, za zarabotuvawe za samoizdrùvawe. invalidacija lat. prav. proglasuvawe za nevaè~ko, presuda so koja ne{to se proglasuva za nevaè~ko, obesiluvawe. invarijabilen lat. postojan, nepromenliv. invecta et illata lat. se {to e uvezeno i vneseno, podvi`ni stvari koi zakupecot gi donesuva na zemji{teto zemeno pod zakup. invektiven (lat. invectus) nestrpliv, navredliv, pogrden. invencija lat. 1. tvore~ka darba, pronao|a~ka sposobnost, 2. izum, pronajdok. invenciozen lat. dosetliv, pronao|a~ki. inventar lat. to~en i podroben opis na imotot, osobeno na podvi`niot so nazna~uvawe na negovata vrednost. inventarizacija lat. sostavuvawe na opisot na imotot, vpi{uvawe vo inventar. inventor lat. pronao|a~. inventura lat. popi{uvawe na podvièn imotot, pregled i popis na toa {to e zateknato, prim. vo nekoe skladi{te. inverso ordine lat. po obraten red. 178

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ invertebrati lat. bezrbetnici. inverzija lat. preobra}awe, presvrtenost. investicija lat. vloùvawe kapital vo nekoja dejnost. investigacija lat. istraùvawe, tragawe. investitura lat. voveduvawe vo nekoj posed ili vo nekoe pravo. invitium qui servat idem facit occidenti (Horacie) lat. koj nekogo go spasuva protivno na negovata volja, isto e kako da go ubiva. involviranje lat. zavitkuvawe, vpetuvawe, vklu~uvawe. inzult lat. navreda. inzultiranje lat. navreduvawe. iperit - boen otrov. iperturbacija (lat. imperturbatiio) ramnodu{nost. ipsacija lat. polovo samozadovoluvawe. ipse lat. sam, li~no. ipsisima verba (lat. ipsissima verba - najsopstveni zborovi) to~no navedeni zborovi (na avtorot). ipsizam lat. sebi~nost, samoqubie. ipso facto lat. so samiot akt, so samoto toa, samo po sebe, po priroda na ne{tata. ipso iure lat. po samoto pravo, spored bukvata na zakonot. ira brevis est insania (Seneka) lat. gnevot e kratkotrajno luduilo. ira odium generat lat. gnevot sozdava omraza. iracionalen lat. nerazumen, nedostièn na razumot. iracionalnost lat. nerazumnost. iratibilitet lat. du{evna razdraznetost. iredentizam, iredenta it. streme` na nacionalnoto malcinstvo da se spoi so mati~nata zemja. iregularen lat. nepravilen. irelevanten lat. nevaèn, sporeden, bezna~aen. ireparabilen lat. nepopravliv. irespektuozen lat. koj ne ukaùva po~it. ireverzibilen lat. nepovraten, poroces kon na nikoj na~in ne moè da se povrati. irezistenten lat. neotporen. irezolucija lat. nere{itelnost, koleblivost. iricionalizam lat. filozofski pravec spored koj su{tinata na ìvotot i na svetot ne moè da se sfati so razumot. iridium (Ir.) hem. metal so srebrena boja. irigacija (lat. irrigatio) navodnuvawe. iriracija lat. razdraznetost, nadraznuvawe. iris (lat. iris - vinoìto) 1. mit. boìca na vinoìtoto, }erka na Tamus i Elektra, 2. {arenica vo okoto. iritabilitet (lat. irritabilitas) razdrazlivost. iritativen lat. koj nadraznuva. iritiranje lat. nadraznuvawe, voznemiruvawe. 179

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ irogacija lat. nametnuvawe, dosuduvawe kazna. ironi~en lat. podrugliv. ironija lat. potsmev, zajadlivost, fino, prikrieno ismejuvawe, pri {to se govori obratno od ona {to se saka da se kaè, prim. koga na glup mu se kaùva deka e pameten. is est dives, qui soirte sua contentus est (Ciceron) lat. bogat e toj {to e zadovolen so svojata sudbina. isaldo lat. vo zadocnuvawe so dolgot. isegoria ednakvost, sloboda na govorot (vo stara Grcija). isihizam miruvawe, tihuvawe, mol~ewe: hristijanska molitvena tradicija ili duhoven ìvot prete`no zastapen na Sveta Gora. Isihasti~kata praktika zapo~nuva so pokajuvawe i podvizi za o~istuvawe na teloto i du{ata od strastite, a prodolùva so postojano upraznuvawe na vnatre{na molitva na srceto. Plodot na takviot podvig e da se vidi na bo`jata svetlost: da se postigne vnatre{no sreduvawe i mir vo koj du{ata slu{a i mu se otvara na Boga. islam se zasnova na verba vo eden bog (Alah), vo izbranosta na Muhamed za bo`ji pratenik, za predodredenost na ~ovekovata sudbina, za nagrada za dobrite dela i kazna za lo{ite dela, za sudniot den i voskrsnuvawe na mrtvite. isohronizam gr~. istodobnost. ison gr~. ednakov isonomija gr~. ednakvost pred zakonot (vo stara Grcija) isotes gr~. ednakvost. isperde{uvanje pers. istegnuvawe na koàta, prenos. pretepuvawe. i{tar rel. vavilonska boìca na vojnata. itaracija lat. povtoruvawe. item lat. isto taka, na ist na~in, natamu. iterferencija lat. zaemno zasiluvawe ili oslabuvawe na zvu~ni, svetlosni, elektri~ni branovi pri nivno sudirawe. it's natural oreder of things ang. toa e priroden red na ne{tata. iudex aequitatem semper spectare debat (Ulpianus) lat. sudijata sekoga{ treba da vodi smetka za pravednosta. iudex ante oculos aequitatem semper spectare debet (Ulpianus) lat. sudijata sekoga{ pred o~i treba da ja ima pravednosta. iudex bonus nihil ex arbitrio suo faciat, nec proposito domesticae voluntatis, sed iuxta leges et iura pronunciat lat. dobar sudija neka ni{to ne pravi po sopstveno nao|awe i neka ne sudi spored ona {to nemu mu se bendisuva, tuku strogo spored zakonot i spored pravoto. iudex est lex loquens lat. sudijata e zakon koj zboruva. iudicsi est ius dicere, non dare lat. dol`nost na sudijata e da go primenuva pravoto, a ne da go sozdava. iura gladio ultore armari debant lat. pravoto treba da se vooruì so odmazdni~ki me~, bez prisilbata koja stoi zad nego, pravoto ne bi bilo pravo. 180

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ iura naturae sunt immutabilia lat. prirodnite prava se nepromenlivi. iura non in singulas perosnas, sed generaliter constituuntur lat. zakonite ne se donesuvaat za poedinci tuku za site. iura novit curia lat. sudot go poznava pravoto, sudot e dolèn da go poznava zakonot. iura suo uti nemo cogitur lat. nikoj ne mora da go koristi svoeto pravo. iure naturae aequum est neminem cum alterius detrimento et iniuria fieri locupletiorem (Pomponius) lat. op{t princip na pravednosta e nikoj da ne se zbogati nanesuvaj}i mu na drug {teta i nepravda. iuris excusatio non habet iniuriam lat. toa {to pravoto go dozvoluva ne e nepravda. iuris praecepta sunt heac: honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere (Ulpianus) lat. zapovedi na pravoto se ovie: da se ìvee ~esno, da ne mu se na{tetuva na drug, sekomu da mu se dade ona {to mu pripa|a. iurisprudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia lat. pravnata nauka e poznavawe na sĂŽ {to e ~ove~ko i boènsko i sposobnost da se odvoi pravednoto od nepravednoto. ius aequm lat. pravi~no pravo. ius agraciendi (lat. ius agrattiendi) pravo na pomiluvawe. ius canonicum lat. kanonsko pravo. ius cogens 1. prisilen zakon, prisilno pravo, 2. pravni pravila koi ne moàt da se menuvaat so volja na strankite, sprot. ius dispositivum). ius dicere, et non ius dare lat. da sudi, a ne da sozdava pravo, da go primenuva, a ne da sozdava pravoto (e dol`nost na sudijata) ius divine, iure divine lat. boènsko pravo. ius divinum lat. boènsko pravo. ius est ars boni et aequi (Ulpianus) lat. pravoto e nauka za dobroto i pravi~noto. ius est in armis (Seneka) lat. pravoto e vo oru`jeto (koj ima oru`je go ima pravoto). ius est norma recti, et quidquid est contra normam recuit est iniuria lat. pravoto e merilo na pravdata i se {to vo nego e protivno - e nepravda ius est quia iustum lat. zakon, pravo e ona {to e pravedno. ius gencium (lat. ius gentium) me|unarodno pravo. ius komune (lat. ius commune) op{to pravo. ius kvezitum (lat. ius cvesitum) steknato pravo. ius naturale lat. prirodno pravo. ius naturale est quod apud homines eandum habet potentiam (Ulpianus) lat. prirodnoto pravo e ona koe kaj site lu|e ima ista sila. ius primae noctis lat. pravo na prva bra~na no}, pravo na feudalecot da ja pomine prvata bra~na no} so suprugata na kmetot. ius primi ocupantis lat. pravo na prvo zazemawe. ius quaesitum lat. steknato pravo

181

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ius respicit aequitatem lat. pravoto se griì za pravi~nosta; pravoto ne e pravi~nost, me|utoa se stremi da ja ostvari. ius respicit aequitatem lat. pravoto se temeli vrz vinata. ius retozionis (lat. ius retorsionis) pravo na odmazda. ius strictum lat. strogo pravo. ius summum saepe summst malitia (Terentius) lat. najgolemoto pravo ~esto e najgolema nepravda, ius talionis lat. pravo na odmazda. iusta omnia decora sunt, iusta contra ut turpia, sic indecora (Cicero) lat. sĂŽ {to e pravedno e ubavo, a sĂŽ {to e nepravedno e sramno i grdo. iustice angl. franc. pravda/pravednost. iustitia debet esse libera, quia nihil iniquius venali iustitia; plena quia iustitia non debet claudicare; et celeris, quia dilatio est quaedam negtatio (Marcijan) pravdata treba da bide: slobodana, za{to nema ni{to polo{o od potkupuvawe na pravdata; celosna, za{to pravdata ne smee da kuca i brza, za{to sporosta vo nekoja raka e negacija na pravdata. iustitia erga deos religio, erga parentes rietas, creditas in rebus fides nominatur (Ciceto) lat. pravdata vo odnos na bogovite se narekuva religija, vo odnos na roditelite po~ituvawe, vo delovnite odnosi ~esnost. iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuiqie tribuendi (Ulpianus) lat. pravdata e neprekinato i trajno nastojuvawe sekomu da mu se dade ona {to spored pravoto mu pripa|a, iuris praecepta sunt heac: honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere (Ulpianus) lat. zapovedi na pravoto se ovie: da se ìvee ~esno, da ne mu se na{tetuva na drug, sekomu da mu se dade ona {to mu pripa|a. iustitia est duplex: severe puniens et vere praeveniens (Cicero) lat. pravdata e dvokratna: strogo kaznuva i vistinski spre~uva. iustitia est omnium et domina et regina virtutum (Cicero) lat. pravdata e gospodarica i kralica na site doblesti. iustitia in suo cuique tribuendo cernitur (Cicero) lat. pravdata se ogleda vo toa {to sekomu mu se priznava ona {to e negovo. iustitia lat. pravda/pravednost, pravda (no i pravi~nost). iustitia nemini neganda est lat. pravdata (pravnata za{tita) ne moè nikamu da mu se skrati). iustitia nihil expetit praemii (Cicero) lat. pravdata ne bara nikakva nagrada. iustitia non est negenda, non differenda lat. pravdata nikomu ne moè trajno nitu privremeno da mu se uskrati. iustitia non novit patrem nec matrem, nam solam veitatemspectat lat. pravdata ne poznava ni tatko ni majka, tuku ja gleda semo vistinata. iustitia regnorum fundamentum lat. pravdata e osnova na vladeeweto (na dràvite, buk. - na kralstvata). iustitia sine prudentia multum poterit, sine iustitia nihil valebit prudentia (Cicero) lat. pravdata bez mudrost bi moèla mnogu, me|utoa mudrosta

182

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ bez pravednost ne bi vredela ni{to (za{to ako pametta ne se koristi za pravedni celi im nanesuva {teta na drugite. iustitia versatur in hominum societate tuendo,tribuendoque suum cuique et rerum contractarum fide (Cicero) lat. pravdata vo ~ovekovoto op{testvo se sostoi vo ~uvawe i priznavawe na ona {to na sekoj poedinec mu pripa|a i vo me|usebno poramnuvawe i vo dogovornite odnosi. iustum est ut in perpetuum suum quisque detineat lat. pravi~no e sekoj svoeto (stvari, imot) zasekoga{ gi drì. iustus, iusta, iustum lat. pravedno. izanagi mit. bog koj ja sozdal Japonija. izanami mit. boìca - èna na izanagi. izegorija gr~. ednakvost vo gra|anskite prava kaj starite Grci. izida mit. egipetska boìca na plodnata zemja koja |i sobrala delovite na svojot iskasapen ma` Oziris i go za~nala sinot Hor. izmekar tur. sluga, sluìtel, posaluùva~, ulizuva~. izmet tur. posluùvawe, sluèwe. izo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: ist, ednakov, sli~en. izobari gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so ednakov atmosferski pritisok. izobati gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat ednakvite dlabo~ini. izodinami gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so ednakov magnetizam. izogoni gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so ednakva magnetna deklinacija. izohigri gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so ednakva vla`nost. izohipsi gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat ednakvite visini. izokrimi gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so ista temperatura na morskata povr{ina. izolacija lat. 1. izdvojuvawe, osamuvawe, oddeluvawe od drugite, 2. li{uvawe od sloboda, 3. oddeluvawe na elektri~ni ìci so pomo{ na izolir. izolator franc. materija koja ne e ili e lo{ sprovodnik na elektri~na ili toplinska energija. izoliran it. 1. sloboden, sam, osamen oddelen, povle~en od svetot, 2. koj taka e napraven da ne ne sproveduva elektricitet ili toplina. izolirband it. lepiva traka koja sluì za izolirawe na goli ìci. izomeren gr~. koj e podelen na ednakvi delovi, koj ima ednakvi delovi. izometrija gr~. ednakov udel, ednakvo pravo na ne{to, merewe na ednakvi delovi. izomorfen gr~. so ednakov oblik. izonefi gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so ednakva obla~nost. 183

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ izonomija gr~. ednakvost pred zakonite, ednakvost vo pravata, ramnopravnost. izorahii gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so istovremeno nastapuvawe na plimata. izoseisti gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata pogodeni so ista sila na potresi. izotermi gr~. crti koi na geografska karta |i spojuvaat mestata so ednakva temperatura. izotopi lat. razli~ni formi na eden ist element koi se razlikuvaat spored atomskata teìna. J jabana tur. tu|ina. jabandìja tur. stranec, tu|inec. jagma tur. grabawe na ne{to, natprevar koj prv }e grabne, prigrabi, dobie xabe ne{to, plen, grabe`. jahve (hebr. ve~en, nepromenliv) imeto na Gospod od Stariot zavet. jaka tur. okoluvratnik, kragna. jakna ger. kratko palto. jakuza jap. japonska mafija. jandìk tur. ko`na torba koja se nosi na ramo. jang kin. pozitiven princip, na~elo na dobroto vo kineskata filozofija. jansenizam - u~ewe na holanskiot teolog Konerlius Jansen (1585-1638) koj vo svojata kniga "Avgustinus" tvrdel deka bo`jata milost e tolkava {to za nea ne e potrebno posreduvawe na crkvata, so {to vrz sebe i vrz svoite privrzanici go navlekol gnevot na katoli~kiot red na ezuitite. janus mit. rimski bog, najprvin na sonceto, podocna na godinata, bog na vojnata i mirot, na vremeto i na sekoj po~etok voop{to kako i bog na patuvaweto, bog so dve lica koi gledaat napred i nazad, odnosno koi gi pretstavuvaat idninata i minatoto ili otvoraweto i zatvoraweto. japet gr~. eden od titanite, sin na Uran i Geja, brat na Kron i tatko na Prometej, Epimetej i Atlas, simbol na dolga starost. jaramaz tur. neranimajko, nepristoen, nemiren, bezrabotnik. jard an. angliska mera za dolìna (1 jard = 91,44 sm.). jatagan tur. kratok kriv me~. jatak tur. gnezdo, leglo na divi yverovi, mesto kade se po~iva, postela, zasolni{te na kradci i ajduci, toj koj im pomaga ili gi sokriva kradcite. java{luk tur. sporost, mrzlivost.

184

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ jehovini svedoci rel. hristijanska sekta koja svoeto u~ewe go zasnova vrz biblijata: osnovana e od ârls Tejz Rasel vo 1872 godina vo Pensilvanija - SAD. jeleosvetuvanje molitva + uqe (maslo), blagoslovuvawe na jelejot (uqe), tajna koja bolniot so pomazuvawe so osveteno uqe i so povikuvawe na blagodetite na Svetiot Duh od strana na sve{teniikot, go prima isceluvaweto na teloto i prostuvawe na grevovite. Neposrednoto mesto koe zboruva za ovaa tajna se nao|a vo Jakovovoto poslanieto na Jakov "Boleduva li nekoj me|u vas, neka gi povika stare{inite na crkvata i tie neka se pomolat nad nego i neka go pomaàt so maslo vo imeto na boga i molitvata na vera }e go spasi bolniot i gospod }e go krene i ako napravil grevovi }e mu bidat prosteni."(5:14-15). jen pari~na edinica na Japonija. jod (J.) hem. emement od grupata na halogenite elementi. jogunast tur. tvrdoglav, svoeglav, samovolen. jon gr~. elektri~no nabiena ~esti~ka. jonizacija gr~. proces na sozdavawe joni. jorgan tur. debel pokriva~ za spiewe. jota gr~. 1. deveta bukva vo gr~kata azbuka, 2. prenos. sitno, malo, bezna~ajno, nezna~itelno. juan - pari~na edinica na Kina. jubilej proslava na godi{ninata na lice, ustanova ili nastan. judeks (lat. iudex) sudija, sub iudice - pred sudijata. judicial rewiew sudska kontrola na vladeeweto na pravoto, na ustavnosta (vo SAD). judicijalen lat. sudski, sudiski. judicium lat. sudstvo, pravosudstvo, istraga, sudewe, parnica, sud, mislewe, sfa}awe, pravno delo, pravna postapka, sudnica, mo} na rasuduvawe, o{troumnost. judikacija (lat. iudicatio) sudewe, presuduvawe, donesuvawe sudska odluka. judikacija lat. sudewe. judikat lat. presuda. judikat, judikatum lat. sudska odluka. judikatoren (lat. iudicatorius) sudski, koj spa|a vo sudska nadle`nost). judikatum (lat. iudicatum) sudska odluka. judikatura lat. pravosudstvo. junona mit. boìca na ra|aweto, na mese~inata, na po~etokot i mladosta, vrhovna boìca kaj Rimjanite, za{to se omaìla za vrhovniot bog Jupiter, v. Hera. jupiter lat. vrhoven bog kaj Rimjanite i praveden kral na univerzumot, v. Zevs. jura lat. period vo razvojot na Zemjinata kora nare~en spored planinata Jura: vo ovoj period pogolemiot del od Evropa bil pod more, a Atlanskiot okean bil kopno. 185

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ juracija lat. polagawe zakletva, zakolnuvawe. jurament (lat. iuramentum) zakletva, iurat depositio - iskaz daden pod zakletva, iurata renunciato - odrekuvawe na kaànoto pod zakletva. jurat (lat. iuratus) toj koj{to poloìl zakletva. jurator lat. zakolnat (svedok, sudija). juratoren lat. daden pod zakletva. juratorium lat. vetuvawe dadeno pod zakletva. juridi~en lat. praven, zakonski, sudski. juridi~ki lat. pravni, pravni~ki. juris (lat. iuris) pravo, quid iuris - {to e pravo, {to e po pravo, da se bide sui iuris - da se bide svoj gospodar, t.e. da ne se bide pod tatkovska vlast, da se bide alieni iuris - da se bide pod tu|a vlast. jurisdikcija (lat. iurisdictio) pravda, pravosudstvo, pravo, nadle`nost na sudot, oblast na sudot, delokrug na sudot. jurisdikcija lat. sudska nadle`nost. jurisprudencija (lat. iuristprudentia) pravna nauka, pravna u~enost, na~in na sudsko re{avawe, sudska praktika. jurisprudencija lat. 1. filozofija na pravoto, op{ta nauka za pravoto, op{ta teorija na pravoto, 2. zbir na nauki za pravoto i sudska praktika (normi vo nivnata prakti~na primena). 3. poznavawe na pravnata nauka. jurist lat. pravnik. juristi~ki lat. praven, koj se odnesuva na pravoto, sudski. justifikacija (lat. iustificatio) pravdawe, opravduvawe. dokaùvawe na sud, izrekuvawe na kazna, osobeno na smrtna. juvenilen lat. mlade{ki. K kabadahija tur. 1. pomo{nik na dahijata, 2. prenos. nasilnik. kabala hebr. 1. mistika, tajna nauka. 2. prenos. ogovarawe, spletki, intrigi. kabare franc. mal zabaven teatar. kabast tur. krupen, debel, glomazen. kabina franc. mala oddelena prostorija za razni nameni. kabinet franc. 1. rabotna soba, kancelarija, 2. prostorija za ve`bi vo {koli, 3. ministerski sovet, vlada. kabir ar. voda~ na patnici niz pustina. kabotaà franc. plovidba pokraj bregovite na edna dràva. kabriolet franc avtomobil so dve do ~etiri sedi{ta i krov koj moè da se sklopi. kaciga lat. metalna za{titna kapa. ka~ak tur. odmetnik od vlasta, razbojnik. ka~ket franc. vid na kapa so izrazen za{titnik za sonce. 186

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kadaif tur. vid na poslastica. kadar franc. 1. site lica opfateni so edna slu`ba ili profesija, 2. del od film snimen so kamera bez prekin, 3. prostor opfaten so filmska kamera. kadaver lat. trup, le{, mrtvo telo. kadenca it. 1. odmor na posledniot naglasen slog, 2. ritam, dvièwe spored taktot, 3. zavr{en ton, zavr{etok na muzi~ki stav. kadenten lat. ~ovek koj pa|a, koj tone, koj se spu{ta. kader predestinacija vo islamot. kadet franc. u~enik vo oficirska {kola. kadi{ hebr. molitva za mrtvite kaj Evreite. kadife tur. vid na tkaenina. kadija ar. sudija. kaducej lat. mit. stap so dve krila na vrvot i obvitkan so dve zmii na anti~kiot bog na trgovijata Merkur koj se javuva kako simbol na trgovijata kaduciranje (lat. caducus - slab, sklon kon pa|awe) proglasuvawe ne{to za propadnato ili nevaè~ko, poni{tuvawe. kaducitet lat. slu~aj koga nekoja ostavina }e ostane bez naslednik: vo toj slu~aj taa mu pripa|a na dràvata. kafeterija franc. kafana-restoran kade gostite sami se posluùvaat. kafez tur. prostor ograden so ìca za ~uvawe na divi i drugi ìvotni i prici. kailas mitska planiena na Himalaite na koja ìveat bogovite (indiski Olimp). kajgana tur. izmateni prèni jajca. kajzer{nit ger. carski rez. kako gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: lo{, nepravilen, pogre{en. kakodoksija gr~. lo{o mislewe, lo{ glas. kakofil gr~. prijatel na zloto, zol ~ovek. kakofonija gr~. glasovi koi zaedno zvu~at lo{o, grdo, sprot. eufonija. kakokratija gr~. lo{o, nezakonito vladeewe. kakologija gr~. pogre{en izgovor, lo{ govor, pogre{en izraz. kakos gr~. grd, lo{, gaden. kalabalak tur. gu`va, galama, gungula, mete`. kalambur (franc. calembour) igra na zborovi; dosetki so zborovi koi imaat dvojno zna~ewe, a ednakvo se izgovaraat, 2. gu`va, mete`, , nered, haos. kalamitet (lat. calamitas) beda, nesre}a, {teta, zaguba, propast, poraz. kalap tur. kli{e, obarzec, oblik, forma, v. model. kalauz tur. 1 vodi~, pokaùva~ na pat, 2. klu~ za otvorawe na site vrati, 3. posrednik vo trgovija so stoka, prekupec, 4. potkaùva~, {piun. kalcium (Ca.) hem. srebrenastobel lesen metal. 187

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kaldrma tur. pat od kamen. kale tur. tvrdina. kaleidos gr~. ìvopisen, slikovit. kaleidoskop gr~. sprava so ogledalca i iskr{eni staklenca vo boja koja pri vrtewe sozdava prijatni simetri~ni sliki. kaleidoskopski gr~. {areno i promenlivo. kalem tur. 1. drven valjak za namotuvawe na konec, 2. gran~e nasadeno na drugo rastenie zaradi oplemenuvawe, 3. moliv. kalenda (lat. calendae) kaj starite Rimjani prv den vo mesecot. kalfa tur. trgovski ili zanatski pomo{nik. kali v. {iva. kalibar {pan. razmer na cevka od ogneno oru`je ili na {uplinata na fi{ek, granata za takvo oru`je. kalif ar. titula na duhoven poglavar kaj muslimanite koj se smeta za naslednik na Muhamed. kaligrafija gr~. krasnopis. kaliko franc. vid na pamu~na tkaenina koja sluì za povezi na knigi. kalilogija gr~. ve{tina na dobro izrazuvawe. kaliopi mit. muza na epskata poezija i elegiite. v. muzi. kaliranje franc. gubewe od neto teìnata poradi prerabotka ili su{ewe na nekoja stoka. kalkan tur. {tit, zaklon, potkrovje, tavan, zatvoren balkon. kalkulacija lat. 1. presmetka, 2. presmetka na site elementi na proizvodnata i proda`nata cena na stoka ili uslugi i sl. 3. prenos. namera, plan, kombinacija. kalkulant lat. smetkovoditel. kalkulator lat. smeta~. kalma it. ti{ina. kalo it. zaguba na teìnata, mawak. kalokagatija gr~. ubavina i dobrina, sovr{enstvo, ideal na starogr~koto vospituvawe. kalori~nost lat. sposobnost na nekoe gorivo da sozdava toplina. kalorija (lat. calor - toplina) 1. edinica za merewe na koli~estvoto na toplinata porebna da se zagre 1 gr voda za 10 C. kalorimetar lat. sprava za odreduvawe na koli~estvoto na toplina. kalvadis franc. vid na rakija od jabolka. kalvinizam versko u~ewe na @an Kalvin od XVI vek: hristijanski pristap koj go naglasuva vladeeweto na boga nad site raboti. Kalvinizmot se pro{iril vo Francija kade se narekuvale hugenoti. Za vreme na Vartolomejskata no} (24 08. 1572) kalvinistite bile masovno ubivani vo Pariz i drugite gradovi vo Francija. Kalvinistite me|u sebe se narekuvale drugari po zakletva. kamarad franc. drugar, prijatel. kamarila {pan. krug na lu|e okolu monarhor koi vr{at zadkulisno vlijanie vrz upravuvaweto so dràvata, dvorska klika. 188

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kamata gr~. pari koi se dobivat na ime na pozajmeni ili vloèni pari vo banka, interes. kambana it. crkovno yvono. kamera obskura (lat. camera obscura) mar~na komora. kamgarn ger. vid na tkaenina od ~e{lana volna. kamikaze jap. pilot samoubiec. kamin gr~. pe~ka, sobno ogni{te. kamora it. italijanska kriminalna organizacija osnovana vo XVI vek. kamuflaà franc. prikrivawe, maskirawe vo vid na prilagoduvawe na okolinata zaradi pomala zabeleìtelnost vo prostorot. kanabe tur. divan, sofa. kanabis konopje od koe se dobiva morfium. kandà tur. svitkan ostar nokt kaj nekoi ìvotni i ptici grablivci. kandalabra franc. sve}nik so pove}e kraci ili takov stolb za osvetluvawe na ulici. kandela (lat. candella) sve}a. kandidat lat. lice predloèno za nekoja rabota ili polo`ba. kandidatura lat. projavuvawe èlba za nekoja slu`ba ili za nekoja po~est. kandiranje franc. so rastopen {eker obloùvawe na ovo{je, za{e}eruvawe. kanela franc. 1. cevka, 2. slavina, 3. kora od cimet, cimet. kanibal {pan. ~ovekojadec. kanibalizam {pan. 1. ~ovekojadstvo, 2. divja{tvo, ne~ove~nost, surovost. kanija tur. futrola za no` ili sabja. kanila franc. cevka za ve{ta~ko hranewe na bolni. kanonski gr~. zasnovan vrz crkovni pravila. kanon gr~. 1. zakon, norma, pravilo, 2. crkoven propis. kanona franc. top. kanonada franc. za~esteni topovski istreli, topovski ogan. kanonizacija gr~. proglasuvawe nekogo za svetec vo katolicizmot. kantata it. pesna za peewe vo pridru`ba na orkestar. kantina it. mala prodavnica i gostilnica vo kasarni i fabriki. kanton franc. mala administrativno teritorijalna edinica. kanu ang. 1. vid na lesen ~amec izraboten od edno par~e na vdlabnato drvo na severnoamerikanskite indijanci, 2. denes sportski plasti~en ~amec. kanun tur. 1. uredba so zakonska sila koja ja izdaval turskiot vladetel, 2. vid na staroarapski muzi~ki instrument so mnogu ìci. kaolin hem. zemja od koja se pravi porcelan. kapacitet (lat. capacitas - sposobnost), 1. du{evna i fizi~ka sposobnost, sposoben ~ovek, 2. smestuva~ki mo`nosti na nekoj prostor, 3.

189

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ maksilamni mo`nosti, najgolema produktivnost na nekoj aparat, ma{ina i sl. kapak tur. preklopnik. kapamadìja tur. zanaet~ija koj pravi pokrivki (}ebiwa, jorgani). kapar it. pari~en iznos ili stvari koi se davaat kako garancija za sklu~en dogovor za kupoproda`ba. kapara it. suma na pari koi ednata dogovorna strana i gi dava na drugata dogovorna strana kako emstvo za ispolnuvawe na dogovorot. kapatà lat. sistem za dobivawe i odvod na podzemni vodi ili vodi od izvori, reki i ezera. kapcio (lat. captio) pogre{en zaklu~ok, namerno izveden zastranuva~ki zaklu~ok, kapciozni (kaptativni) pra{anja prav. pra{awa vo koi se poa|a od pretpostavkata deka obvinetiot iskaàl ne{to {to ne iskaàl, prim. "Kade go sokrivte ukredeniot predmet?" so koe se implicira deka obvinetiot go ukral predmetot i deka znae kade se nao|a istiot. kapela lat. 1. katoli~ka crkvi~ka ili del od crkva, 2. vokalna ili instrumentalna grupa. kapi{on franc. kapuqa~a, kapa pri{iena za jakna. kapidìk tur. mala vrata me|u sosedni ku}i, sporeden vlez. kapija tur. golema vrata. kapilar (lat. capillus - vlakno) najmal krven sad koj gi spojuva arteriite i venite. kapilati lat. cevki so mikroskopski vidliv tenok kanal. kapiranje (lat. capere) sfa}awe, razbirawe. kapital lat. 1. suma na pari koja se koristi so cel da donese profit, 2. gotovi pari, 3. steknata vrednost. kapitalen lat. temelen, osnoven, glaven, v. kapitalis. kapitalis (lat. capitalis) glaven. kapitalist lat. sopstvenik na kapital. kapitalizacija 1. dobivawe prinos od kamatata, 2. pretvarawe na imotot vo kapital. kapitalna investicija lat. vloùvawe vo objekt od op{to zna~ewe za razvojot na dràvata (prim. hidrocentrala, fabrika, avtopat i sl). kapitalna kazna lat. smrtna kazna. kapitel (lat. capitellum) 1. gorniot zavr{en del na gradeèn stolb so posebni ukrasi, 2. glava, poglavie (vo tekstovi). kapiten franc. predvodnik na nekoja sportska ekipa. kapitis (lat. capitis) glava. kapitol lat. eden od sedumte bregovi vo Rim. kapitulacija lat. 1. prekinuvawe na voeni dejstvija i predavawe na neprijatelot, 2. dogovor za predavaweto, 3. prenos. otstapuvawe od koja bilo borba protiv nekogo ili ne{to, priznavawe na svojata nemo}. kaplar lat. desetar. kapo it. {ef. 190

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kapri~ozo it. svoevolno, nesta{no. kapric it. inaet. kapriciozen it. inaetliv, tvrdoglav, ~uden. kapsa lat. mrtove~ki sandak. kapsula lat. ~aura, mal sad napraven od skrob ili èlatin za smestuvawe lekovi vo vid na pra{ok ili te~nost, spor. ampula. kaptacija (lat. captatio - fa}awe) 1. zadobivawe (prim. na naklonetost), 2. majstorija, 3. lukavstvo. kaptativno lat. koe odi kon fa}awe. kaptivacija (lat. captivatio) fa}awe so ve{tina ili so lukavstvo, fa}awe na jadica. kapucin (lat. cappuccio - kapa) pripadnik na katoli~ki red vo koj redovnicite nosat sme|i mantii so kapuqa~a i imaat brada i mustaki. kapuciner lat. crno kafe pome{ano so malku mleko. kara tur. crn. kara|oz tur. marioneta, lakrdija{. karabin franc. vid na kratka pu{ka. karabinjer it. policaec. karakondà tur. avet, stra{ilo. karakter psih. zbir na trajni osobini svojstveni za edna li~nost. karakteristi~en gr~. koj gi pokaùva bitnite osobini na nekogo ili na ne{to, osoben, svojstven. karakteristika gr~. 1. bitna osobina, 2. dokument so glavnite podatoci za nekoe lice. karakteristiki lat. naveduvawe na bitnite svojstva na nekoe lice ili predmet. karakterologija gr~. nauka koja gi prou~uva bitnite osobini na li~nosta. karamanka tur. vid na vkusna kru{a prenesena od Karamanija vo Turcija. karambol franc. 1. vid na bilijardska igra so tri top~iwa, sudir na top~iwata vo taa igra, 2. prenos. sudir, sukob, gu`va, mete`. karamela {pan. prèn {eker. karantin it. izolacija na zarazeni lica ili lica koi bile so niv vo dopir zaradi spre~uvawe na {irewe na zarazata. karastar lat. opisi i procenka na objekti koi podleàt na danok. karat gr~. 1. merka za skapoceni kamewa, 2. znak za ~istina na zlatoto (24 karatno zlato = 1000% ~istost). karaula tur. straàrnica, osobeno na dràvni granici. karavan pers. redica od tovareni ìvotni (prvi~no kamili), brodovi, koli, lu|e vo dvièwe. karavela {pan. brod so tri ili ~etiri jarboli i sloèn sistem na edra koi ovozmoùvaat brzo manevrirawe. karbinol hem. metil alkohol.

191

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ karbon (C.) hem. jaglen koj vo elementarna sostojba se pojavuva kako dijamant, garfit i amorfen jaglen, 2. period vo razvojot na korata na Zemjata koga se sozdadeni golemi sloevi na jaglen. karboniziranje lat. jaglenisuvawe. karburator lat. sprava vo motorite so vnatre{no sogoruvawe za pretvorawe na te~noto gorivo (benzin, nafta) vo gasovita sostojba koja preo|a vo cilindrite na motorot. karcer lat. strog {kolki zatvor. karcinom, kancer med. rak. karda{ tur. brat, drugar, prijatel. kardan - mehani~ki zglob na motorite koj ovozmoùva prenos na vrteìte od edno na drugo vratilo, odnosno dvièweto da se vr{i vo site pravci, (spored negoviot pronao|a~ italijaecot Geronimo Karden, 1051 - 1576). kardia gr~. srce. kardigan ang, vid na pleten elek. kardija gr~. srce. kardinal lat. 1. najvisok sve{teni~ki ~in vo katoli~kata crkva posle papata, 2. vid na stolno grozje. kardinalen (lat. kardinalis) osnoven, glaven, najglaven, najvaèn, najzna~aen. kardiograf gr~. aparat za ispituvawe na rabotata na srceto. kardiogram lat. grafi~ki prikaz na rabotata na srceto. kargo {pan. brodski tovar, tovaren brod. kari{ik tur. me{avina. karias med. hroni~no razoruvawe na tkivoto na koskata ili zabot. karier franc. najbrzo kowsko tr~awe koga kowot se otfrla so zadnite i se pre~ekuva na prednite noze. kariera franc. 1. prvobitno: trkali{te za koli, 2. napreduvawe, uspeh vo slu`bata, vo nau~na i druga dejnost. karierist franc. ~ovek koj nastojuva na koj i da e na~in brzo da napreduva na povisoko mesto vo slu`bata. karierist franc. v. arivist. karietidi gr~. golemi kameni ènski statui koi sluàt kako potpora na isturenite delovi na nekoja gradba: nare~eni spored ènite od gr~koto mesto Karie koi, zatoa {to bile na stranata na - persijancite, bile odvedeni vo ropstvo i osudeni da nosat gredi. karijas lat. gniewe na koskenoto tkivo, osobeno na zabite. karijatida athit. potporen stolb vo forma na ènska figura. karikatura it. 1. prikaùvawe na li~nosti, nastani i pojavi vo poednostavena iskrivena, forma zaradi zasmevawe, 2. sme{na sli~nost so ne{to, 3. izobli~en original, 4 prenos. grdoba, rugoba. karikiranje lat. poednostavuvawe, pretruvawe, izopa~uvawe, prikaùvawe vo karikartura. karina (lat. carina) vnatre{nost na brod. 192

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ karioka port. ju`noameri~ki brz tanc, 2. èna od Rio de @aneiro. kariokineza gr~. biol. indirektna, posebna delba na kelii. karioplazma gr~. te~na supstanca kako osnovna materija na jadroto. kariran franc. ~etvrtast, kockast. karitativen lat. dobrotvoren, milosrden. karma delo ili akcija, vo {to se vklu~uva i ona {to oddelno razumno su{testvo go govori i misli. Spored budizmot site pojavi vo svemirot na oddelnoto razumno su{testvo se manifestacii na negoviot duh. Koga i da deluva, govori ili misli, negoviot duh ne{to pravi, a toa ne{to mora da proizvede svoi rezultati, makar i vo dale~nata idnina. Toj rezultat e vrakanje na karmata: karmata e pri~ina, a nejzinoto vra}awe posledica - bitieto na poedinecot se sostoi od sinxir na pri~ini i posledici. Su{tina na zakonot na karmata e deka sekoe su{testvo gi podnesuva posledicite od sopstvenite dela, govor i misli. Taka deloto stanuva zakon od ~ie dejstvo ne moè da se izbega. Sekoe su{testvo gi nasleduva sopstvenite dela i prodolùva so pravewe novi dela ~ii posledici }e gi po~uvstvuva podocna. Zbirot na ~ovekovite dela go opredeluva negoviot sega{en i iden ìvot, a sega{niot ìvot i karakter se opredeleni so delata izvr{eni vo minatiot ìvot. Taka, spored ova u~ewe, ako nie gre{ime vo sega{nosta, sozdavame pri~ini za novi konflikti vo idninata. Tie konflikti vo tekot na ìvoto }e se povtoruvaat se dodeka gre{kite ne se ispravat. A ako ne se ispravat do krajot na ìvotot, }e bidat vkalkulirani ako karmi~ki dolg za naredniot ìvot. Imeno, sekoe su{testvo e ve~no postoe~ka du{a (atma) koja po smrtta so reinkarnacija preo|a vo drugo telo vo soglasnost so zakonot na karmata. Karmata e pri~inski zakon na kosmi~kite nastani na ve~no nastanuvawe i propa|awe koj vaì duri i za boèstvata: snagata na delata e nad mo}ta na bogovite. karma vo budizmot ne zna~i sudbina, tuku "delo" ili "pri~ina i posledica." Najprosto, sekoja aktivnost, pozitivna ili negativna (sekoe dejstvie, dobro ili lo{o izvira od umot, od dobrata ili lo{a volja) i ostava pe~at (otisok) vo umot. Voljata koja ja karakterizira kopne` (lobha), omraza (dosa) i zabluda (moha), pri~inuva lo{a karma, dodeka ona koja ja karakterizira nesebi~nost (alopha), blagonaklonost (adosa) i nezabludenost (amoha) sozdava dobra karma. Na primer, ako nekoj nenamerno zgazil mravka, a toa ne go zabeleàl, toa ne se odrazuva na umot. No, ako nekoj namerno ja zgazi, toa ostava traga na umot. Negativnite sodrìni na umot neizbe`no vodat kon stradawe. Karmata, natamu vlijae na na{ite sklonosti (naviki) i na{eto doìvuvawe na stvarnosta. Na primer, borbeno lice vo mnogu slu~ai }e se ~uvstvuva navredeno i besno, dodeka kaj smirenite lica }e bidat izbegnaati takvite ~uvstva. Ottamu {to sodrìnata na umot go uslovuva na~inot na koj go doìvuvame svetot, negativnite vpe~atoci neizbe`no vodat kon idno stradawe. Na toj na~in nie so zborovite i delata go seeme semeto na idnite iskustva. Spored toa, vo na{i race e mo}ta so primenuvawe 193

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ na ova sfa}awe da go smenime svojot ìvot. Toa se postignuva so meditacija (nenaporno ostanuvawe vo ona {to e). So meditacijata se doa|a do prosvetluvawe. karma vo dàinizmot - Xainite veruvaat deka du{ata postoi od pamtivek i vo ovoj svet e vrzan so ogromna koli~ina suptilna materija nare~ena karma. Koga du{ata deluva okolnite delovi na materijata se lepat na nea kako zrnca pra{ina na mrsna koà. Ovie del~iwa materija stanuvaat kompletno asimilirani od du{ata i ostanuvaat vo takva sostojba za vreme na celiot ìvot i se prenesuvaat od edniot vo drugiot ìvot na sekoe su{testvo, pa i na boènstvata, se dodeka na prekine sozdavaweto na novi vrski. Tie veruvaat deka vrskata na du{ata i materijata e stvarna, za{to vo sprotivnost du{ata kako najlesna od site supstanci bi odletala vo najvisokite to~ki na univerzumot. Taka za xainite, kartmata e ne{to materijalno. So ogled na toa {to prisustvoto na karmi~kata materija vo du{ata e pri~ina za ra|awe i umirawe, du{ata mora da se oslobodi od karmata. Naplivot na karmi~kata materija se zapira so razvoj na ~isti misli i dela, a koli~estvoto na postoe~kata karma se tro{i so praktikuvawe na podvi`ni{tvo. Koga karmata celosno }e se uni{ti du{ata stanuva slobodna, a toa e cel na sekoj poedinec - dostignuvawe na sovr{ena prirodna sostojba na du{ata so sopstveni usilbi. Osloboduvaweto na du{ata od karmi~kata vrzanost isklu~ivo zavisi od ~ovekot, a ne od koj i da e bog. karma vo hinduizmot ozna~va sekoe deluvawe (delo) koe go razdviùva krugot na pri~iite i posledicite. Karmata go volekuva ~ovekot vo ve~niot tek na nastani (samsara) koj se smeta za izvor na stradawata i od koj se bara osloboduvawe (mok{a). karmapa gospodar na kaxu karmite koj doìveal 17 inkarnacii. karmin it. izrazeno crvena boja. karmofiti gr~. biol. rastenija koi imaat koren, steblo i lisja. kramp germ. kazma, kopa~. karnacija (lat. carnatio) boja na ~ove~kata koà. karneol lat. vid na poluskapocen kamen so crvena ili portokalova boja. karner (it. carniera) 1. love~ka ko`na torba, 2. nabran rab so{ien kako ukras na ènska su}wa. karneval it. sve~enost pod maski prosledena so tanc. karnivori lat. mesojadci, ìvotni i rastenija koi se hranat so meso. karoserija franc. goren del na avtomobil, drvena ili metalna konstrukcija na kola. karpuz tur. lubenica. kartel franc. vid na monopolsko zdruènie. karter ang. osnoven del na motorite so vnatre{no sogoruvawe, ku}i{te. kartezijanizam - u~ewe na francuskikot filozof Rene Dekart, (spored negovoto perzime na latinski Renatus Cartezius). 194

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ karting ang. trki so mali vozila bez karoserija, samite vozila. kartografija gr~. nauka za izrabotka na geografski karti. karton franc. 1. debela hartija koja sluì za izrabotka na ambalaà i drugi predmeti, 2. list vo kartoteka, vo register so podatoci . kartonaà franc. izrabotka na razni predmeti od karton. kartuzijanci franc. ~lenovi na kalu|erski red osnovan vo 1084 vo [artrez vo Francija. koi ìveat vo stroga osamenost i ti{ina. karusel franc. 1. kowska vite{ka igra, 2. detska vrtele{ka so figuri na kowi. kasaba tur. mal grad, palanka. kasacija prav. poni{uvawe, ukinuvawe na odluka donesena vo poniska instanca. kasacionen sud franc. najvisok instancionen sud. kasandra mit. gata~ka, }erka na trojanskiot kral Prijam i Hekaba poznata po svoite pretskaùvawa na zla i nesre}i. kasap tur. mesar, prodava~ na meso. kasapenje tur. bodewe, kolewe, prolivawe na krv. kasarna franc. zgrada vo koja se smesteni vojnici. kaseta franc. kutija za ~uvawe na pomali predmeti. kasiranje franc. ukinuvawe, poni{tuvawe, proglasuvawe za ni{toven na nekoj akt. kaskada franc. priroden ili ve{ta~ki vodopad koj pa|a skalesto. kaskader franc. dvojnik na glumci koj |i zamenuva pri snimawe na opasni filmski sceni. kasta {pan. zatvorena op{testvena grupa na lu|e so posebni interesi i normi na povedenie. kastenjeti {pan. dreveni tropalki koi se zaka~uvaat na prsti. kastor gr~. eden od sinovite bliznaci na Zevs (vtoriot e Poluks). kastracija lat. {kopewe, otstranuvawe na polovite `lezdi. ka{ik(a) tur. laìca. ka{mir - svilena tkaenina so delovi od volna. katabaza gr~. sleguvawe, spu{tawe, vra}awe od planinski predeli kon moreto, povlekuvawe, osobeno voeno, prenos. nazaduvawe. katabolizam gr~. biol. razgraduvawe na hranlivite materii i nivno koristewe vo organizmot, sprot. anabolizam. kataklizma gr~. golema elementarna nesre}a, propast, karastrofa. katakombi gr~. 1. podzemni hodnici i pe{teri vo koi prvite hristijani gi pogrebuvale svoite umreni i se sobirale zaradi obredi, molitvi i sostanoci, 2. podzemni prostorii vo stariot Egipet kade se ~uvale mumii. katalakti gr~. 1. zbirka na ise~oci ili kratki pesni, 2. nepotpolni ostatoci od dela na klasi~ni pisateli. katalakti~en gr~. nepotpoln, necelosen, fali~en. katalekti~ki gr~. nepotpoln, necelosen.

195

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ katalepsija gr~. uko~enost, gr~, zadrùvawe na ekstremitetite i teloto vo sekoja duri i vo najnezgodna dadena polo`ba. katalepsija gr~. vko~anetost na muskulite kako posledica i znak na du{evno rastrojstvo. kataliza hem. promena (usporuvawe ili zabrzuvawe) na brzinata na hemiska reakcija pod vlijanie na katalizator (materija koja nitu se tro{i nitu menuva za vreme na toj proces). katalizator hem. materija koja ja menuva brzinata na hemiskata reakcija so samata svoja prisutnost, a samata spored koli~estvoto ne se menuva kaj reakcijata, prim. porozna platina. katalog gr~. sistematski popis na predmeti koj ovozmoùva nivno brzo nao|awe, prim. katalog na knigi, sliki itn. katapleksija gr~. nagla i minliva odzemenost, uko~enost (obi~no od strav), 2. prenos. upla{enost. katapult lat. 1. sprava za frlawe golemi kamewa i drugi predmeti so koi se urivale zamoci pri voeni pohodi, 2. mehanizam za isfrlawe na piloti od avioni i vselenski brodovi. katarakta gr~. 1. med. mreà, zamatenost na okoto, 2. slap, vodopad. katarka tur. jarbol. katarza psih. eti~ko pro~istuvawe pri gledawe na lo{i nastani na teatar ili film, praznewe na emociite preku nivno intenzivno doìvuvawe. katastar (lat. catastrum) 1. slu`ben popis i opis na nedvièn imot na edno podra~je zaradi evidencija i odano~uvawe, 2. organot koj ja vr{i taa dejnost. katastrofa gr~. propast, slom, nastan so te{}i posledici, golema nesre}a. katastrofalen gr~. tra|i~en, stra{en, koben. katatonija gr~. vid na {izofrenija koja se karakterizira so postojano povtoruvawe na besmisleni dvièwa ili uko~enost, so tupost i zaguba na kontakt so okolinata. katedra gr~. 1. izvi{eno mesto za predava~i, govornici, 2. predmet na predavawa na fakultet, 3. zbir na fakultetski predava~i od edna ista nastavnonau~na oblast ili od srodni disciplini. katedrala lat. katoli~ka crkva. kategori~en, kategori~ki gr~. 1. siguren, beusloven, za koj nema somnenie, ~ovek koj tvrdi bezuslovno, odlu~en, to~en, jasen. kategori~ki imperativ bezuslovna zapoved i zabrana, bezuslovna zapoved koja kako temel na moralot navodno od iskonsko vreme e vkoreneta na razumot i e ve~na i nepromenliva (Kant). kategorija gr~. 1. rod, klasa, red, 2. fil. najop{ti poimi bez koi ni{to ne moè da se zamisli, a da ne moè da se podredi pod eden od tie najop{ti poimi. Spored Aristotel takvi kategorii se deset: Supstancija (~ovek, kow), Kolku (do dva lakti, od tri lakti), Kakvo (belo, gramati~ki), Odnos (dvokratno, polovina, pove}e), Kade (na plo{ta196

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dot), Koga (denes, lani), Polo`ba (leèwe), Sostojba (da se bide opremen), Deluvawe (se~ewe, kopawe), Trpewe (da se bide tepan). kategorizacija gr~. pomestuvawe vo grupi. katehet gr~. sve{etnik koj vo {kolo predva veronauka. kateheza gr~. u~ewe na hristijanskata vera. katehizis, katihizis, katehizam gr~. kratko izlagawe na hristijanskoto u~ewe vo forma na pra{awa i odgovori. kateta lat. 1. metalna ili gumena cevka koja se vovlekuva vo mo~niot kanal koga ne e vozmo`no prirodno mokrewe. 2. geom. dvete strani od triagolnikot koi zaedno sozdavat prav agol. katil tur. ubiec. katjon gr~. fiz. pozitivno naelektriziran atom, sprot, anjon. katoda gr~. negativen pol na izvorot na elektri~na energija koja e dobiva pri elektroliza, negativna elektroda, sprot. anoda. katu e opojna droga koja se dobiva od lisjata na istoimenoto rastenie {to raste vo etiopskite visoramnini. Listovite na katu moàt da se pu{at, xvakaat ili da se vnesuvaat vo organizmot po pat na pasti ili infuzija. Naj~esto se koristi na bregovite na Crvenoto More i vo pristani{tata na Xibuti i Aden. kauboj ang. kravar, govedar. kaucija lat. dogovorno emstvo, garancija koja sluì za nadomest na {teta, pari koi se davaat kako garancija za izvr{uvawe na ne{to. kaur tur. muslimanski naziv za hristijanin, nemusliman, nevernik. kaustika gr~. nagrizuvawe na metali so razni kiselini. kautela (lat. caute - vnimatelno, oprezno) merka na pretpazlivost, odredba vo dogovor ~ija cel e obezbeduvawe od {teta kako merka na pretpazlivost. kauterizacija gr~. 1. palewe, sogoruvawe na zaboleno tkivo so vè{ten metal, so hemisko sredstvo ili so elektri~na struja, 2. ìgosuvawe so znak od vè{teno èlezo. kauza (lat. causa - pri~ina) prav. 1. pri~ina na pravno delo, 2. celta koja so pravnoto delo se saka da se postigne, 3. delo koe e pred sud. kauzalen lat. pri~inski, kauzalen neksus - pri~inska vrska. kauzalii lat. slu~ajnosti. kauzalitet lat. pri~insko-posledi~na povrzanost na pojavite, prim. ako se sopnam }e padnam. kavacija (lat. cavatio - pravewe na ne{to {uplivo) kopawe na podrum. kavaler (franc. kowanik, vitez) plemenit, predusetliv, dare`liv ~ovek, osobeno sprama ènite. kavalerija franc. kowanica. kavalerist franc. vojnik koj sluì vo kowanica. kavalkada franc. sve~ena povorka na kowanici. kavatina it. kratka ednostavna arija vo opera. kave! (lat. cave) pazi se! kaveat lat. 1. neka se pazi, 2. prav. opomena, sudki prigovor. 197

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kaverna lat. 1. {uplina, otvor, dupka (obi~no vo belite drobovi) koja se sozdava vo tkivoto na ìv organizam. 2. pe{tera, podrum. kavernozen lat. 1. poln so pe{teri, 2. {uplikav. kavijar franc. jadewe napraveno od posolena ikra od riba. kavilacija (lat. cavillatio) zadevawe, peckawe, potsmevawe, pravewe sofizmi. kavurma tur. vid na jadewe napraveno od vnatre{i ìvotinski organi. kawa-kawa e opoen pijalok vo Indonezija, spored svoeto dejstvo mnogu sli~en na ha{i{ot. Se podgotvuva od korenot na eden vid paprat (piper-methystisum). Sozdava euforija i fantasti~ni vizii. kaza~ok ukarinski naroden tanc. kazamat it. vla`na koliba, podzemen zatvor, zatvor vo tvrdina za politi~ki vinovnici. kazan tur. kotel. kazatplazma gr~. èòk ka{est oblog. kazino it. kuki~ka, vikendi~ka, kockarnica. kazualen (lat. casualis) slu~aen, koj zavisi od slu~aj, neizvesen, sporeden, neredoven. kazualist lat. privrzanik na kazualizmot. kazualitet lat. slu~ajnost. kazualizam lat. u~ewe za slu~ajnostite, t.e. sfa}awe deka site zbidnuvawa vo ìvotot se slu~ajni. kazuist lat. stru~wak, vetak vo re{avaweto na razni osobeno sporni pra{awa na sovesta, poznava~ na te{ki i zamrseni pravni slu~ai. kazuistika fil. 1. u~ewe za sudirite me|u razni dol`nosti, osobeno me|u razni interesi, tendencii i sl. 2. ve{tina za re{avawe na razni pra{awa na sovesta, 3. mudro i ume{no raspravawe i snao|awe vo te{ki pravni pra{awa voop{to, 4. ve{tina vo pronao|aweto na pomirlivi izlezi od zamreseni situacii, 5. prenos. dosetlivost, lukavost, kazuistika lat. prav. razgleduvawe na oddelni primeri od sudskite raspravi od aspekt na nivnoto re{avawe spored normite na pravoto. kazus (lat. casus) 1. nastan, slu~aj, slu~ajno, 2. in praesenti casu - vo sega{en slu~aj, vo daden slu~aj, in casu - vo slu~aj, 3. prav. slu~aj za razlika od vina za koj nema krivi~na odgovornost, kazus beli (lat. casus belli) povod za vojna. ke sara sara it. che sara sara }e bide {to }e bide. kebe tur. pokriva~ za spiewe. kefalgija gr~. bolki vo glavata. kefir - kavkasko kiselo mleko. kej franc. izyidano krajbreìe so {etali{te. kelepur tur. zarabotka na lasen na~in, dobivka bez vlog. kelner ger. konobar, de~ko. kelzenova ~ista teorija na pravoto pravoto e zbir na normi koi spored svojata priroda se preskriptivni. Negovoto postoewe se ogleda vo va198

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ èweto (koe se izveduva od pretpostavenata osnovna norma). Pravoto postoi (stvarnost na pravoto), za{to vaì (vaèwe na pravoto). kenotaf gr~. grob koj e podignat vo spomen na pokojniot ~ie telo e pogrebano na drugo mesto. kenozoik gr~. najmlada era vo geolo{kaat istorija na Zemjata, se deli na tercijar i kvartar. kentauri mit. div narod (polovina lu|e, polovina kowi) vo gr~kata pokraina Tesalija. kepec tur. ~ovek so isklu~itelno nizok rast, patuqak. keramika gr~. umetni~ki i drugi proizvodi od pe~ena glina. keraunofobija gr~, bolen strav od grmeì. kerber mit. troglavo lo{o ku~e so opa{ od zmej koj go ~uva vlezot vo podzemniot svet, prenos. strog straàr, ~uvar, vratar. kermes ang. 1. crkoven saem, 2. zabavna priredba so proda`ba na razni predmeti vo dobrotvorni celi. keroplatika gr~. skulptiri od vosok. kesedìja tur. razbojnik, pqa~kosuva~, toj koj gi se~e "torbi~kite" so pari. ki~ angl. nevkusen nadriumetni~ki proizvod, nadriumetnost. kibernetika gr~. zbir na pove}e nau~ni disciplini koi gi prou~uvaat zakonitostite na procesot na upravuvawe i na komunikaciite vo organiziranite sistemi - ma{ini, ìvi organizmi i nivnite zaednici. kibic germ. posmatra~ kaj igri so karti, {ah i sl. kibicer ger. toj koj so osobeno zanimawe od strana sledi nekoja igra ({ah, karti i sl.). kibla tur. strana na svetot kade se nao|a Xaba vo Meka sprema koja se svrtuvaat muslimanite pri klawaweto. kidisuavanje tur. napa|awe, navaluvawe, nafrluvawe na nekogo ili na ne{to. kidnaper ang. grabnuva~. kidnapiranje ang. grabnuvawe na nekogo zaradi ucenuvawe. kijamet ar. 1. nesre}a, kraj na svetot, propast, zlo, posleden sud, sudniot den, 2. nevreme, 3. bu~ava, 4. mno{tvo (prim. na narod). kiklop mit. ~udovi{te, gigant so edno oko na ~eloto. kiks ang. pogre{n udar, proma{uvawe, kiksiranje ang. storuvawe na ne{to kako {to ne treba, proma{uvawe. kilibar tur. smola za izrabotka na nakit i ukrasni predmeti. kilim tur. tepih. kiloamper gr~. edinica za merewe na ja~inata na elektri~nata struja: 1 kA = 1000 A. kilobar gr~. edinica za merewe na atmosferskiot pritisok: 1000 kg na 1 sm2. kilopond gr~. edinica za merewe na silata i zemjinata teà. kiloti franc. 1. kratki pantaloni, 2. ènski ga}i. kilovat gr~. edinica za merewe na elektri~nata sila 1 kv = 1000 v. 199

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kilt ang. nabrana kockasta ma{ka su}wa: narodna nosija vo [kodska. kimono jap. japonska nacionalna nametka sli~na na bawarka. kineti~ki gr~. podvièn, koj prenesuva dvièwe, kineti~ka energija energija na telo koe se dviì, sprot. potencijalna energija. kinetika fiz. granka na mehanikata koja gi prou~uva silite koi predizvikuvaat dvièwe na telata ili go menuvaat toa dvièwe. kineza gr~. dvièwe. kineziterapija, kinezijatrika gr~, lekuvawe so pomo{ na dvièwe, ve`bi i gimnastika. kinici gr~. pripadnici na filozofska {kola koja vo IV vek p.n.e. ja osnoval Antisten: vrednostite gi smetale za edinstveno i najvisoko dobro i se zalagale za vra}awe kon prirodata so celosno otfrlawe na op{testvenite konvencii. kinologija gr~. nauka za odgleduvawe na ku~iwa. kinta argo. pari. kip - pari~na edinica na Laos. kiper ger. 1. teretno vozilo so podvi`na prikolka za lesno istovaruvawe na tovarot, 2. digalka, lift. kir gr~. gospodin, gospodar, obi~no kako sostaven del na li~no ime prim. Kir-Jawa. kiraet ar. ~itawe, recitirawe na kuranot. kiretaà franc. ~istewe na vanatre{nosta na matericata. kirija tur. stanarina, naemnina, zakupnina, vozarina. kirka mit. 1. }erka na bogot na sonceto koja imala mo} da gi pretvora lu|eto vo sviwi i obratno i da gi natera da se vqubat vo nea: na toj na~in go zavela Odisej na svojot ostrov, kade {to toj ostanal edna godina zboravaj}i na svojata sopruga, 2. prenos. vol{ebni~ka, zavodnica. kist rus. slikarska ~etki~ka. kitara gr~. muzi~ki instrument sli~en na lira so 4 do 18 ìci vo stara Grcija. kizlaraga tur. glaven nadzornik vo sultanoviot harem. kjat - pari~na ediniva na Burma. kju-kluks-klan ang. rasisti~ko zdruènie vo SAD. klaka franc. grupa na lu|e plateni da aplaudiraat (obi~no vo teatar). klaker franc. platen poedinec da aplaudira. klamfa ger. èlezna kuka so koja se sostavuvaat gredi. klan kelt. 1. rodovski zaednici vo [kotska i Irska, 2. rod, vid, zaednica. klaoka lat. 1. podzemen kanal za odvod na ne~istotii, kanalizacija, 2. zaedni~ki kanal za izmet i urina kaj nekoi ìvotni, 3. prenos. nemoralna sredina. klapa ger. posebna plo~ka na koja se snimaat oznakite za obeleùvawe na odelnite filmski kadri. klapna germ. ventil. klaptomanija gr~. bolen streme` za vr{ewe kra`bi. 200

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ klasa (lat. classis - oddelenie) 1. grupa na ìvotni i rastenija srodni po svoite osobini, 2. zbir na odredeni lu|e, predmeti ili pojavi, 3. grupa na u~enici od ista vozrast, 4. stepen na ne{to spored vrednosta (prva, vtora klasa na hoteli, vagoni, sedi{ta i sl). klasi~en lat. 1. koj se odnesuva na anti~kite (gr~ki i rimski) narodi, 2. koj e vo vrska so izu~uvawe na klasi~nite jazici, 3. koj e priznat kako odli~en sovr{en. klasi~na filozofija pretstavnici: Sokrat (469-399), Alkibijat, Ksenofont, Kritija, Platon (427-347), Aristotel (384-322) klasicizam lat. 1. smer vo literaturata i umetnosta od XVII i XVIII vek koj se potpiral na anti~kite (gr~ki i rimski) vrednosti, 2. sovr{enstvo vo literaturata i umetnosta. klasificiranje lat. rasporeduvawe vo klasi, grupi, oddelenija. klasifikacija lat. 1. opredeluvawe na vrednosta na ne{to, ocena na ne{to, 2. stepen na prikladnost, stepen na obrazovanie za operdelena dejnost, 3. prav. svrstuvawe na krivi~ni dela pod opredelen propis na krivi~niot zakonik od strana na sudot. klasifikacija lat. 1. raspredelba, podelba, rasporeduvawe vo klasi, grupi, oddelenija, spored odredeni kriteriumi, 2. ocenuvawe na vrednosta na kvalitetot, 3. sistematska podelba na nekoj materijal (osobeno nau~en). klasik lat. op{topriznat pisatel, umetnik, nau~nik ~ii dela postojano go zadrùvaat svoeto zna~ewe klasika lat. 1. umetnosta i kulturata na starite Grci i Rimjani, 2. najdobrite litraturni i umetni~ki dela na eden narod. klaun ang. cirkuski glumec, komi~ar. klaustrofobija gr~. bolen strav od zatvoren prostor. klauzula lat. ograni~uvawe, ograduvawe, uslov, dopolnenie vo dogovor, zabele{ka, dozvola, posebna odredba na nekoj dogovor ili zakon. klavis (lat. clavis - klu~), tipka kaj klavirot, znak so koj se obeleùva ton, nota, noten klu~. klepsidra gr~. peso~en ili voden ~asovnik, sprava za merewe na vremeto so pravilno istekuvawe na pesok ili voda od eden vo drug sad. kleptofobija gr~. bolen strav deka nekomu }e mu bide ne{to ukradeno ili deka toj ne{to }e ukrade. kleptomanija gr~. bolna sklonost kon kradewe. kler gr~. sve{teni~ki stale`, sve{tenstvo. klerikalizam gr~. dvièwe koe se stremi kon vladeewe na crkvata so politi~kiot i kulturniot ìvot na zemjata; dvièwe koe vo site svoi postapki vo prv red vodi smetka za interesite na katoli~kata crkva. kli{e franc. 1. srte` na kamena, metalna ili drvena plo~a koj so {tampawe se prenesuva na hartija, 2. obrazec, kalap, forma, 3. prenos. izraz koj pre~esto se upotrebuva.

201

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ klient lat. 1. vo stariot Rim plebeec koj bil vo zavisdnost od svojot za{titnik (patron), 2. postojan posetitel, mu{terija, kupuva~, lice koe iznajmilo advokat. klif an. strmna krajbre`na stena koja visoko se izdiga nad moreto. klika franc. grupa na lu|e povrzana so zaedni~ki interes i nedopu{teni mra~ni celi. kliker argo. malo obi~no stakleno top~e, bilija, prenos. um, pamet, snaodlivost. klima gr~. site meterolo{ki uslovi karakteristi~ni za nekoj kraj, obi~na sostojba na vremeto vo nekoe podra~je. klimaks gr~. 1. postepen porast na ne{to, vrven doseg na ne{to, 2. na~in na izrazuvawe koj odi od poslab kon pojak izraz, zasiluvawe na izrazot vo govor ili pesna, nagorna postepenost, 3. najvisok stapen na vegetacija vo odredena oblast, 4. med. klimakterium. klimakterium gr~. 1. period kaj ènite koga poradi stareeweto im prestanuva mestruacijata; vreme koga im prestanuva rabotata na polovite `lezdi, 2. prenos. presvrtnica vo ìvotot. klinika gr~. zdavstvena ustanova koja istovremeno e i mesto za nau~ni istraùvawa na bolestite i za studentska praktika. klio mit. muza na istorijata, nejzini atributi se: vol{ebna plo~ka i mnoliv. v. muzi. kliring ang. bezgotovinska presmetka, pla}awe bez upotreba na gotovi pari. klistir gr~. sprava za vbriznuvawe voda vo crevata zaradi nivno ~istewe. klitoridektomija med. otsekuvawe na klitorisot. klitoris gr~. del od poloviot ènski organ koj seksualno se nadraznuva. klo{ar franc. bezdomnik, skitnik, uli~ar. klon gr~. potomok od bespolno razmnoùvawe. klovn, klaun ang. cirkuski komi~ar, lakrdija{, komi~ar. klozet an. nu`nik. klub ang. zdruènie, mestoto kade{to toa zdruènie se sostanuva. knap ger. samo tolku, tolku treba, dovolno. tamam. knut rus. koèn kam{ik so olovni top~ina i bocki na kraevite koj se upotrebuval za kaznuvawe do 1845 god, koga e zamenet so trokraten koèn remen. ko{e argo. sukwa, boj, zdolni{te. ko{mar franc. haos, zbrka, strava, panika, lo{ son. koacervacija lat. natrupuvawe (na dokazi, pri~ini). koagulacija (lat. coagulatio) zgru{uvawe na te~ni materii, zgrut~uvawe na krvta. koaksijalnost lat. podudirawe na oskite na dve tela. koalicija lat. soedinuvawe, sojuz, privremeno zdruùvawe na politi~ki partii zaradi ostvaruavwe na zaedni~ki celi.

202

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ koaptacija lat. podesuvawe, prilagoduvawe, 2. med. mestewe na skr{eni ekstremiteti. kobalt (Co.) hem. sjaen metal sli~en na èlezoto. kod (franc. code) 1. zakonik, prim. Code Napoleopn - gra|anski zakonik na Napoleon, 2. {ifra, klu~, dogovoren znak za tajna komunikacija. kodein gr~. derivat na opiumot, eden od alkaloidite na opiumot. Se javuva vo vid na krupni kristali koi se rastvoraat vo 60 delovi voda. Obi~no se zema vo tableti. Kodeinot e pomalku toksi~en od morfiumot. Spored dejstvoto nemu mu se sli~ni: codeon, dicodal, novocodin, paracodin i sl. kodeks (lat. codex) zbornik na zakoni koi se odnesuvaat na odredeno podra~je od pravoto, prim. na gra|anskoto pravo. kodenzacija lat. zgusnuvawe, preo|awe na parea vo te~na sostojba. kodicil lat. isprava koja sodrì odredba na pokojniot so koja eden to~no opredelen predmet od svojot imot go ostava na opredeleno lice; za razlika od testamentot, kodicilot ne opredeluva univerzalen naslednik koj bi go nasleduval celokupniot imot. kodifikacija lat. sistematizirawe na zakonite koi reguliraat nekoe podra~je na op{testveniot ìvot vo kodeks. kodiranje franc. pretvorawe na kvalitativni vo kvantitativni podatoci so upotreba na opredeleni simboli i {ifri zaradi nivna za{tita. koeficient mat. postojana ili poznata golemina koja e mnoìtel na promenlivata ili nepoznata golemina. koeficient na inteligencija (IQ) psih. odnos na mentalnata i hronolo{kata vrozrast. koeficient na korelacija (stepenot na povrzanost me|u promenlivite golemini) broj koj ni pokaùva vo kolkava mera dve pojavi se pod vlijanie na isti faktori. Ako seto ona {to deluva na edna pojava deluva i na druga, korelacijata e celosna. Goleminata na povrzanosta me|u dve pojavi se izrazuva so visinata na korelacijata, a nasokata na nivnata povrzanost so predznakot. Celosnata korelacija me|u dve pojavi se ozna~uva so koeficientot od +1. Ako nema povrzanost me|u pojavite koeficientot na korelacija iznesuva 0. Ako pak postoi celosna povrzanost me|u pojavite, no od obratna naska, toga{ koeficientot na korelacijata iznesuva -1. Toa zna~i deka koeficientot na korelacija moè da varira od +1, preku 0, do -1. koegzistencija lat. istovremeno postoewe na pove}e pojavi edni pokraj drugi, bez zaemno na{tetuvawe, istovremenost. koercibilen lat. skrotliv, sovladliv. koercibilen, koercitiven lat. prisilen, prinuden. koercicija lat. ograni~uvawe, spre~uvawe, prisiluvawe. kofein opojna materija koja e sostaven del na kafeto.

203

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kofezija lat. privle~na sila koja |i spojuva molekulite na edno telo, privle~nost, vrska. kogitabilen lat. zamisliv, koj moè da se zamisli. kogitacija lat. mislewe, razmisluvawe, smisluvawe, svesnost, svest. kognat lat. krven srodnik, srodnik po krv, sprot. agnat. kognicija lat. soznanie, znaewe. kognitiven lat. spoznaen, koj se odnesuva na soznanieto. kognitivizam psih. psiholo{ko stojali{te koe se zanimava so mentalnite procesi kako percipirawe, pamtewe, rasuduvawe, odlu~uvawe i re{avawe na problemi i nastojuva da go protolkuva povedenieto vo vrska so tie procesi. kognitivna procenka psih. interpretacija na nekoj nastan ili situacija so ogled na sopstvenite celi i korist. kognitivno ne{to {to se zasnova vrz znaewe, vrz razmisluvawe, vrz razbirawe, vrz sopstvena procenka, vrz na{a evaluacija na nastanite i moè da vlijae na na{ite natamo{ni procenki. kohabitacija lat. zaedni~ko stanovawe, zaedni~ki ìvot, seksualno op{tewe, obquba, polov akt. kohabitant lat. soìtel, sostanar. koherenten lat. koj se drì zaedno, zaemno povrzan. koherentnost, koherencija lat. vrska, zaemna povrzanost, postojanost, osobena sredenost kohezija lat. vnatre{na privle~na sila koja deluva me|u molekulite na nekoe telo i gi drì zaedno. kohibicija lat. zabrana, spre~uvawe, ograni~uvawe. kohorta lat. takti~ka edinica na rimskata vojna pe{adija, prenos. cvrsto povrzana grupa na lu|e. koincidencija lat. istovremeno slu~uvawe, slu~ajno podudirawe, poklopuvawe. koitus lat. polovo op{tewe, polov akt, seksualen akt. kokain vid droga, narkotik koj se dobiva od rastenieto koka. kokakin e alkaloid od lisjata na rastenieto koka (erythoxylon coca) koe raste vo forma na `bun visok od 1-3 m. na Andite, a se odgleduva vo mnogu tropski predeli (Peru, Bolivija, Kolumbija, Ekvador, Brazil na Java). Listot ima prijaten gor~liv vkus, za{to sodrì brojni alkaloidi od koi e najvaèn kokainot. Se zema vo forma na pra{ok koj se {mrka, peroralno (so xvakawe na listot) i so injektirawe. Upotrebata na kokainot moè da dovede do: 10 akutno truewe (tropawe na srceto, {irewe na zenicite, rezigniranost, euforija, ~uvstvo na zasilena telesna i duhovna mo}, zasilena govorlivost i seksualnost, samoprecenuvawe i sl), 20 kokainomanija (naglo slabeewe, stare~ki izgled, nesonica, treperewe na prstite, te{ko goltawe, op{irnost vo govorot, zgolemena potencija koja brzo se pretvora vo impotencija) i 30 kokainomanska psihoza (delirium, paranoidna psihoza, korsakovleva psihoza i parzaliza). Kaj zavisnicite od ovaa droga se pojavuva apatija, 204

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ rastrojstvo vo pamteweto i potreba od ~e{awe prosledeno so ~uvstvo deka razni insekti i gadinki im lazat po koàta. Na psiholo{ki plan se javuva silna voznemirenost i qubomora prosledeni so izrazerna agresivnost. Pri zemaweto na kokainot ne nastanuva naviknuvawe na ve}e zemenoto koli~estvo. Od morfiumot e poopasen, za{to pobrgu i po~esto predizvikuva psihi~ki rastrojstva i pottiknuva na nasilni~ki dejstvija. Kokainomanijata ~esto se zdruùva so alkoholizmot. kokarda franc. metalna zna~ka na slu`bena kapa. koketiranje franc. povedenie peresmetano da predizvika dopa|awe kaj sprotivniot pol, da se pridobie naklonetost. kokon farnc. ~aura na gasenica od koja se razviva peperutka. kokota franc. bludnica, prostitutka. koksalgija lat. bolka vo kolkovite. koktel (ang. cookteil - opa{ na petel) 1. kow koj ne e od ~ista rasa, 2. me{an pijalok. kola` franc. 1. slikarska tehnika koja se sostoi od lepewe na raznobojni formi od hartija, koà, platno i sl. 2. slikata izrabotena so taa tehnika. kolabiranje lat. doa|awe vo sostojba na kolaps. kolaboracija (lat. collaboratio) sorabotuvawe, sorabotka, zaedni~ka rabota na ne{to. kolaboracionist lat. 1. sorabotnik vo nekoja rabota, 2. prenos. sorabotnik na okupatorot, izdajnik. kolacija (lat. collatio) 1. sporeduvawe, sravnuvawe (na prepisot, na kopijata i dr, 2. prav. slu~aj koga na naslednicite im se presmetuva vo niven del od ostavinata toa {to u{te za vreme na ìvotot go primile od ostavitelot, prim. mirazot daden na }erka: spojuvawe na imotot vo edna celina, 3. skromen obrok. kolacioniranje lat. proveruvawe, sravnuvawe na prepis so orginalniot tekst. kolan tur. 1. remen so koj pod pojasot se pricvrstuva sedloto na kow ili samarot na magare. 2. prenos. remen, pojas. kolaps lat. naglo omalaksuvawe, gubitok na svesta. kolateralen (lat. collateralis) strani~en, koj stoi na strana, bo~en. kolaudacija (lat. collaudare - falewe) odobruvawe, potvrda, definitiven priem na rabotite od izveduva~ot na gradeèn objekt (primopredavawe). kolaudiranje lat. 1. vr{ewe kolaudacija, 2. pregleduvawe, sravnuvawe. koled` ang. vid na razni visoki {koli vo SAD i Velika Britanija. koleda lat. pesna koja se pee na Boì}. kolega lat. drugar po zanimawe, dol`nost ili zvawe. kolegijalen lat. dru{tven, drugaraski postaven, dobar. kolegium (lat. collegium) 1. zbir na lica povrezani so isto zvawe ili stuka, 2. raboten sostanok na tie lica. kolekcija lat. zbirka na istovidni predmeti, prim. umetni~ki dela. 205

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kolektiv lat. zbir na lu|e soedineti so zaedni~ka dejnost ili cel. kolektiven lat. grupen, zaedni~ki, zdruèn. kolektivizacija lat. 1. sozdavawe na krupni zaednici so zdruùvawe na sitni privatni doma}instva, 2. poop{testvuvawe na privatnite proizvodni sredstva, li~ni dobra i sl. kolektivizacija lat. sozdavawe na zaednica. kolektivizam lat. 1. kultura vtemelena vrz zaemna povrzanost na pogolem broj lu|e, 2. ~uvsto na takva povrzanost i uverenost deka nema napredok na li~nite bez napredok na kolektivnite interesi. kolektivno nesvesno psih. del od umot koj im e zaedni~ki na site lu|e, a se sostoi od minati pretstavi i arhetipovi nasledeni od predcite. kolektor lat. 1. sobira~ na {to i da e, 2. sprava, mesto ili ustanova za sobirawe na ne{to, 3. sprava koja sluì kako sobira~ ili pretvoruva~ na naizmeni~na vo edosmerna struja i obratno, 4. podzemen kanal za sobirawe i odvod na povr{inska i podzemna voda, 5. prodava~ na srek}i. kolerik gr~. energi~en ~ovek koj lesno se vozbuduva. kolet it. 1. par~e od tovar, prim. bure, sunduk, 2. bala, 3. po{tenski pa}et. kolhoz rus. krupno soedineto selsko gospodarstvo. kolidiranje lat. sudirawe, sukobuvawe. kolitis lat. vospalenie na debeloto crevo. kolizija lat. sudir na sprotivstaveni sili, stremeì ili interesi. koloid gr~. materija koja se nao|a vo sostojba na visoka razdrobenost od 0,1 do 1 mikroni. kolokvijalen lat. razgovoren, sekojdneven, neformalen (stil, izgovor) kolokvium lat. 1. razgovor na predava~ot so studentite so cel utvrduvawe na nivnoto znaewe, vid na ispit na fakultet, 2. proben semestralen ispit. kolon - 1. pari~na edinica na Kostarika, 2. lat. selanec - polukmet vo periodot na Rimskoto carstvo i raniot sreden vek. kolona lat. grupa na lu|e ili predmeti koi se rasporedeni vo niza. kolonada lat. red na stolbovi. kolonat lat. forma na kmetska zavisnost na selanite. kolonija lat. 1. osvoeno podra~je, teritorija, naselba na gra|ani na nekoja dràva vo osvoena zemja, 2. zbir na gra|ani od nekoja nacionalnost koi ìveeat zaedno vo tu|a zemja. kolonijal lat. bakalnica. kolonijalna stoka lat. proizvodi koi porano se uvezuvale samo od kolonijalnite tropski zemji, prim. ~aj, kafe, kakao, oriz, za~ini. kolonist lat. naselenik od druga zemja, ìtel na kolonija. kolonizacija lat. 1. naseluvawe na slobodni nenaseleni podra~ja vo sopstvenata zemja, 2. osnovawe na naselbi vo osvoena zemja. kolor lat. boja. kolos gr~. predmet ili su{testvo so ogromna golemina, xin, gorostas. kolosalen gr~. ogromen, mnogu golem, gorostasen, silen. 206

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ koloseum lat. rimski cirkus izgraden za vreme na carot Vespazijan. kolovoz hrv. mesec avgust. kolpitis gr~. vospalenie na vaginata. kolportaà lat. 1. raznesuvawe i prodavawe vesnici i knigi po ulici, 2. dnevna hronika, iznesuvawe na dnevnite nastani. kolporter franc. raznesuva~ i prodava~ na vesnici. kolumna lat. 1. pe~aten stolb vo vesnik razdelen so vertikalna linija, 2. stolb koj sluì kako potpira~ na nekoj del na zgrada ili kako ukras. koluzija (lat. collusio - {uruvawe) prav. nastojuvawe na obvinetiot vo krivi~nata postapka da ja spre~i ili ote`ne istragata so vlijanie vrz svedocite, sou~esnicite i so toa da gi uni{ti tragite na krivi~noto delo; pri~ina za opredeluvawe na istraèn pritvor. kom il fo (franc. comme il faut) kao {to treba. kom si-kom sa (franc. comme si-comme sa) i taka i taka, sekako. kom{ija tur. sosed. koma gr~. 1. zapirka, 2. dolgotrajna besvesna sostojba koja i prethodi na smrtta. komanda it. zapoved, naredaba. komandant it. zapovednik. komanditno dru{tvo trgovsko dru{tvo kaj koe samo eden del od ~lenovite garantiraat so celokupniot imot, dodeka drugite ~lenovi garantiraat do visinata na vrednosta na svojot vlog. komasacija lat. grupirawe, zaokruùvawe na rasfleni zemji{ta vo edinstvena parcela koja potem im se dodeluva vo eden del na istite sopstvenici. kombinacija lat. 1. podudirawe, spoj, plan, zamisla, 2. rasporeduvawe na isti predmeti na razni na~ini, 3. prenos. manevar, lukavstvo. kombinat it. spoj na industriski preprijatija vo koj proizvodite na ednoto od preprijatijata sluàt kako surovina, polufabrikat ili pomo{en materijal za drugoto pretprijatie. kombinizon franc. rabotna obleka vo eden del. kombustibilen gr~. zapalliv, gorliv, koj moè da gori, sogorliv. kombustija lat. gorewe, sogoruvawe, poàr. komemorabilen (lat. commemorabilis) vreden za se}avawe. komemoracija lat. sve~ena priredba vo spomen na nekoj nastan ili na nekoj umren ~ovek. komendacija lat. 1. preporaka, 2. molitva za po~inatiot kaj katolicite, 3. akt so koj vazalot se obvrzuva na feudalniot gospodar deka }e go sledi vo vojni. komensalizam (lat. commensalis) zool. trajno ili povremeno zdruùvawe na dva vida organizmi koe mu e od korist samo na edniot od tie dav vida. komentar lat. tolkuvawe, objasnuvawe na nekoj tekst ili nastan. komenzurabilen lat. sporedliv, koj moè da se meri so ista merka. 207

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ komerciajlen lat. trgovski. komercijalist lat. stru~wak vo trgovska dejnost. komesar lat. 1. slu`beno lice koe obi~no ima posebno polnomo{no izdadeno od vladata na nekoja zemja, 2. politi~ko rakovodno lice, obi~no vo armija. komfor, konfor ang. franc. udobnost, seto ona {to ìvotot go pravi udoben. komfortabilen lat. udoben. komi~no gr~. sme{no, zabavno. kominike franc. slu`beno, oficielno, zvani~no soop{tenie, zvani~en izve{taj. komisija (lat. commissio) 1. nalog za izvr{uvawe na nekoja dejnost, 2. zbir na odbrani lu|e na koi im e doverena nekoja posebna dejnost. komision (lat. commissio) 1. du}an koj prodava tu|i predmeti so procentualna zarabotka od toa, 2. parv. dogovor spored koj edno lice se obvrzuva deka po nalog na drugo lice za nagrada }e izvr{i nekoja rabota vo svoe ime no za smetka na drugoto lice. komisionar lat. 1. toj koj ja zema stokata vo komision, 2. ~ovek koj raboti za tu|a smetka. komitent lat. naredbodatel, ~ovek koj na komisionarot mu dava delovni nalozi (za negova smetka da izvr{i trgovska rabota). komitet lat. 1. odbor, poseben organ koj deluva vo ime na nekoja zaednica, 2. rakovoden partiski organ. komocija (lat. commotio) 1. dvièwe, potres, vozbuda, 2. med. silen vnatre{en potres, prim. na mozokot. 3. ovoj zbor ~esto pogre{no se izedna~uva i upotrebuva so zna~ewe na zborot komoditet. komoda franc. nizok orman so fioki za ali{ta. komodacija (lat. commodatio) zaem, pozajmuvawe. komoditet, komotnost lat. udobnost, popustlivost, prenos. sporost vo rabotata, nebre`nost, mrzlivost. komodum (lat. commodum) prav. korist, dobivka, dobro, blagodet, udobnost, commodum publikum - op{to dobo, commodum possesionis dobro vrzano so pravoto na poseduvawe na nekoja stvar, commodum rei vendatae - pravo na uìvawe na prodadenata stvar. komon sens (ang. common sense) obi~en um, zdrav razum. komonicija (lat. commonitio) opomena, potsetuvawe. komora lat. 1. prostor, prostorija za posebni, specijalni celi. 2. ustanova koja gi zastapuva interesite na nekoja granka na dejnosti, advokati, trgovci, zanaet~ii, 3. edna od srcevite praznini. kompakt lat. dogovor, spogodba. kompakten lat. 1. zbien, stegnat, jadrovit, gust, 2. prenos. celosen, cvrsto povrzan. edinstven. kompanija franc. 1. dru{tvo, zdruènie, 2. trgovsko ili industrisko zdruènie. kompanjon franc. drugar, ortak, sodru`nik. 208

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ komparabilen lat. sporedliv. komparacija lat. sporedba. komparativ gram. vtor stepen vo stepenuvawe na pridavkite, prim. nov - ponov - najnov, v. superlativ. komparativen lat. sporedben. komparticija lat. podelba na pravilni delovi. kompas it. sprava za opredeluavwe na stranite na svetot. kompatibilno lat. spojlivo, dopustlivo, koe se podnesuva so ne{to drugo, pomirlivo. kompendium lat. priru~nik, u~ebnik, izvod, potsetnik, skrateno izlagawe na osnovnite misli na nekoja nauka, istraùvawe i sl. kompenzacija lat. 1. nadomest, o{teta za ne{to zagubeno ili otstapeno, 2. plata za neiskoristen odmor, 3. trg. presmetuvawe na me|usebni pobaruvawa so pla}awe na ostatokot, 4. kompenzacionen dogovor - me|unaroden trgovski dogovor pri koj uvozot na stranskata stoka se vrzuva so izvozot na doma{nata stoka. kompenzacija psih. 1. odbranben mehanizam na frustracii koj se sostoi vo nadomestuvawe na neuspehot na eden plan so uspesi na drug plan, kade {to poedinecot ima uslovi da da postigne uspeh: zamena na te{ko ostvarlivite celi so lesno ostvarlivi (prim. fizi~ki slabo lice èlbata za istaknuvawe ja ostvaruva so intelektualna rabota). So kompenzacijata vsu{nost, se nastojuva da se deluva protiv ~uvstvoto na kompleks na pomala vrednost prim. slab u~enik stanuva reprezentativec vo ko{arka, ili lo{ u~enik, namesto da stane dobar sportist, stanuva odli~en karatist koj vo huliganski ispadi go pretepuva sekogo {to }e mu se stori za pogodna `rtva, 2. nadkompenzacija poseben oblik na kompenzacija - ostvaruvawe natprose~en uspeh tokmu vo onaa aktivnost vo koja ~ovekot bil popre~en, so vloùvawe na natprose~ni usilbi za da se sovlada aktuelniot nedostatok (na primer, Demosten, iako imal slab glas i dtkal, naporno ve`bal so stavawe kam~iwa pod jazikot i gi navikuval morskite dalgi za da stane poznat orator, ili pak Betoven i Smetana koi nagluvi zapo~nale da se zanimavaat so muzika, za sosema gluvi da komponiraat pa duri i dirigiraat so orkestar). kompenziranje lat. nadomestuvawe, od{tetuvawe, izravnuvawe, izedna~uvawe, ukinuvawe. kompetencija lat. 1. nadle`nost, delokrug, ovlastuvawe na nekoja ustanova ili li~nost, 2. podra~je vo koe nekoe lice poseduva znaeewe ili iskustvo. kompetenten lat. 1. sposoben, koj znae, koj e upaten vo nekoe podra~je, 2. lice koe soglasno svoite znaewa i ovlastuvawa ima pravo ne{to da raboti ili da re{i, odlu~i, sudi, nadle`no lice. kompeticija lat. natprevar, konkurencija, suparni{tvo. kompilacija lat. nesamostojno, od pove}e tu|i dela sostaveno literaturno ili nau~no delo. kompilator lat. neorginalen avtor. 209

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kompleks lat. 1. sloèna celina, sevkupnost, 2. site predmeti ili pojavi koi so~inuvaat edna celina, 3. zemji{te vo eden del, 4. zbir na zapletkani op{testveni pojavi, 4. psih. prisilno ~uvstvo na poniska ili povisoka vrednost. kompleksen lat. sloèn, zapletkan, sostaven. kompleksija lat. edinstvo od pove}e ne{ta. komplement lat. dopolna, ne{to {to dopolnuva drugo ne{to. komplementaren lat. nedopolnuva~ki, dopolnitelen, koj sluì za dopolnuvawe na ne{to. komplet lat. 1. vkupnost, celokupnost, 2. celosen broj na predmeti nameneti za opredelena cel, 3. celosen broj na lica koi se upateni nekade. kompleten lat. celosen, vkupen. kompletiranje lat. nadopolnuvawe. komplic lat. sou~esnik vo krivi~no delo. kompliciranje lat. zapletkuvawe, pravewe na ne{to pote{ko, ote`nuvawe. komplikacija lat. zaplet, zapletenost, pote{kotija, neprilika, vlo{uvawe, prim. na bolest. komplikuvan lat. sloèn, zapletkan, teòk. kompliment lat. ubav qubezen zbor, izraz na u~tivost, laskawe. komplot lat. zavera, taen dogovor protiv nekogo. komponenta lat. sostaven del na ne{to. komponiranje lat. sostavuvawe, sozdavawe, tvorewe. kompost lat. |ubre od rastitelni otpadoci i zemja. komposter franc. sprava vo forma na kle{ta za dup~ewe (poni{tuvawe) na bileti. kompozicija 1. sostav, spoj, sklop, 2. soodnos i zaemnost na delovite na nekoja umetni~ka tvorba, 3. muzi~ka tvorba, 4, niza, prim. na èlezni~ki vagoni. kompozit (lat. compositus) gram. sloèn zbor, sloènka. kompozitor lat. tvorec, avtor na muzi~ko delo. kompozitum (lat. compositum) sloèno, toa {to e sostaveno od pove}e delovi, mixtum compositum - uàsna zbrka, darmar, ex composito po dogovor, spored spogodba. komprehenzibilen lat. razbirliv, sfatliv. komprehenzija lat. sfa}awe, razbirawe pojmlivost. kompres lat. obloga koja se stava na bolno mesto zaradi lekuvawe. kompresija lat. stiskawe, zbivawe, zgusnuvawe, pritisok. kompresor lat. sprava za stisnuvawe, zbivawe na vozduh i drugi gasovi. komprimiranje lat. stisnuvawe, zbivawe. kompromis lat. spogodba, soglasnost me|u razli~ni mislewa postignata so zaemni otstapki.

210

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kompromitiranje lat. 1. sozdavawe za nekogo lo{o mislewe, naru{uvawe na ne~ija reputacija, osramotuvawe, 2. izloùvawe na nekogo na opasnost od neuspeh. kompulzija (prisilba) psih. neodoliv poriv za vr{ewe odredeni aktivnosti (dejstvija ili rituali) koi ja smaluvaat anksioznosta. kompulzoren lat. prisilen. kompurgator lat. toj koj pod zakletva garantira za ne~ija nevinost. komuna (lat. communis - zaedni~ki) 1. zaednica, 2. op{tina. komunalii lat. op{tinski raboti, op{tinski potrebi. komunaln lat. op{tinski. komuniciranje lat. sostojba na zaemna vrska. komunikacija lat. promet, soobra}aj, spojuvawe, vrska me|u dve ne{ta. komunikacio idiomatum (lat. communicatio idiomatum) soedinetost na boènskite i ~ove~kite svojstva vo Isus Hristos. komunike franc. slu`beno izvestuvawe, soop{tuvawe na vladata za diplomatski pregovori i dogovori sklu~eni so drugi dràvi. komunitet lat. zaednica, zaedni{tvo, smisla za zaedni{tvo, op{to dobro. komunizam lat. zamislen oblik na besklasno op{testvo vo koe nema esploatacija na lu|eto. komutabilen lat. zamenliv. promenliv. komutacija lat. 1. pretvorawe na naizmeni~nata vo ednonaso~na struja, 2. zamena (na edna kazna so druga), 3. promena, izmena, menuvawe, zamena. komutativen dogovor lat. dvostran dogovor zasnovan vrz obvrskata ona {to ednata od dogovornite strani go dava, mora da bide ednakvo na ona {to od nea go prima (prim. dogovor za kupoproda`ba, zaem, zamena) komutator lat. prekinuva~, sprava za vklu~uvawe i isklu~uvawe na elektri~na struja. kon dolore it. muz. so bolka, ta`no, àlno. konak tur. dom, preno}i{te. konat (lat. conatus) obid, namera. prav. obid za izvr{uvawe na krivi~no delo. koncediranje lat. dopu{tawe, otstapuvawe, priznavawe, odobruvawe, davawe za pravo. koncentracija lat. 1. sobirawe na pogolem broj ne{ta na edno mesto, 2. pribranost, prisebnost, 3. sosredo~uvawe na ne{to, 4. hem. zasiluvawe na rastvor. koncentrat lat. 1. ne{to zbieno, zgusnato, 2. suv prehramben proizvod, 3. proivod na koj so prerabotka mu e zgolemena osnovna materija. koncentri~en lat. koj ima zaedni~ki centar ili koj e upaten na zaedni~ki centar, prim. koncentri~ni krugovi - pove}e krugovi so zaeni~ki centar. koncentriranje lat. sosredo~uvawe, sobirawe, zgusnuvawe, zbogatuvawe, prim. na ruda. 211

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ koncepcija lat. zamisla, neiznijansiran nacrt, na~in na razgleduvawe na nekoja pojava, glavna misla. koncept lat. plan, nacrt, skica na pismen sostav ili na govor. koncern ang. vid na kapitalisti~ki monopol vo koj zdruènite pretprijatija formalno ostanuvaat nezavisni, v. trust. koncert it. 1. izvedba na instrumentalna ili vokalna muzika pred publika, golemo muzi~ko delo za nekoj instrunet so pridru`ba na orkestar. koncesija lat. 1. dogovor so koj dràvata pod opredeleni uslovi gi dava na eksploatacija svoite pretprijatija ili zemji{teto so pravo na vadewe ruda, izrgadba na pati{ta itn., 2. dopu{tawe, otstapka, otstapuvawe, popu{tawe, povlastuvawe. koncesionar lat. lice koe ja dobilo koncesijata. koncil lat. crkovno sobranie na katoli~ki biskupi. koncipijent lat. advokatski pripravnik. koncipiranje lat. pravewe koncept. koncizen lat. kratok, zbien, srèvit, jadrovit. kondemnat lat. osudenik. kondemnatoren lat. osuditelen. kondemnatorna presuda lat. presuda so koja nekoj se proglasuva za vinoven i mu se izrekuva kazna. kondenzabilen lat. koj moè da se zgusne. kondenzacija lat. pretvorawe na parea vo te~nost, zgru{uvawe, zbivawe. kondenzans lat. sredstvo za zgru{uvawe. kondenzator lat. 1. sprava za sobirawe na elektri~en napon, 2. sprava za kondenzacija na parea, 3. zgru{uva~, sobira~. kondenzibilitet lat. mo`nost za zgru{uvawe, zgru{livost. kondicija lat. uslov, sostojba, okolnost, mesto koe se dobiva pod izvesni uslovi, sposobnost za vr{ewe na fizi~ki napori. kondicional gram. spogodben na~in, prim. koga bi moèl, bi rabotel. kondicionalen lat. spogodben, usloven, kondicionalna re~enica - uslovna re~enica, prim. ako raboti{ }e dobie{ plata. kondikcija lat. otkaùvawe, otkaz, prav. barawe za povrat na stvar ili pravo koi ni pripa|aat, sekoja li~na tu`ba voop{to. konditor lat. osnova~, trgovec. kondolencija lat. soàluvawe, so~ustvo, izrazuvawe so~ustvo. kondoliranje lat. izrazuvawe so~uvstvo. kondom franc. navlaka, prezervativ, gumeno za{titno sredstvo od za~nuvawe i polovi bolesti. kondominat lat. zaedni~lo vladeewe na pove}e lica so nekoja dràva, imot so pove}e gopodari. kondominium lat. zaedni~ko vladeewe na dve ili nekolku dràvi nad nekoja teritorija. kondominus lat. sosopstvenik. 212

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kondonacija lat. podaruvawe, prostuvawe. kondukcija lat. preod na toplinata od telo na telo pri nivno dopirawe. kondukt lat. sprovod, povorka. kondukter franc. ~ovek koj vo prevozno sredstvo gi pregleduva biletite na patnicite. konduktibilen lat. sprovodliv. konduktor lat. 1. dobar provodnik na elektri~na energija, 2. gromobran, 3. zakupec. koneksija lat. vrska, tesna vrska, skladnost. konesekutivan lat. sleden, koj e na red. konfederacija lat. sojuz na dràvi koi go zadrùvaat svojot suverenitet, me|utoa se soedineti so eden ili pove}e zaedni~ki organi. konferencija lat. sostanok, sovetuvawe. konfekcija lat. 1. masovno pravewe obleka, 2. samata obleka napravena na toj na~in. konfer lat. sporedi! sravni! - upatuvawe na nekoe mesto vo kniga, obi~no se upotreuva vo skratena forma - cf. konferansie franc. voditel na nekoja programa, javen govornik. konferansje franc. najavuva~, voditel i zabavuva~ na priredbi od zabaven karakter. konfesija lat. vera, veroispovest, priznanie. konfesionalen lat. verski, veroispoveden, koj se odnesuva na verata. konfesor lat. toj {to go ispoveda hristijanstvoto, ispovednik, ma~enik. konfeti it. raznobojni sitno ise~eni hartieni par~enca koi se frlaat vrz u~esnicite na nekoj maskembal ili drug vid sve~enost. konfidencija lat. doverlivo soop{tenie, doverliv iskaz. konfidencijalen lat. taen, doverliv, koj ne e za javnost. konfident lat. doverliv ~ovek, taen agent, potkaùva~. konfiguracija lat. 1. nadvore{en oblik, 2. me|usebna polo`ba na razni predmeti, 3. nadvore{na forma na zemji{teto. konfinacija lat. 1. progonstvo vo opredeleno mesto, zato~eni{tvo, 2. ograni~uvawe na slobodata na dvièweto, ku}en zatvor. konfirmacija lat. 1. rel. sve~en ~in na potvrduvawe na crkovnoto polnolestvo kaj katolicite i protestantite, 2. prav. potvrduvawe, potvrda na sudskata presuda od soodvetno sluèbno lice, zaveruvawe. konfiskacija lat. prisilna zaplena na privaten imot bez obe{tetuvawe vo korist na dràvata. konfitent lat. toj {to se ispoveda. konflagracija lat. 1. golem poàr, 2. voen sudir, 3. bunt. konflikt lat. sudir, rasprava, spor koj se zakanuva deka u{te pove}e }e se raspali, borba. konfluencija lat. stek, sostavuvawe, soedinuvawe, prim. na dve reki. konformen lat. koj se soglasuva, skladen. 213

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ konformiranje (lat. conformare) soobrazuvawe, podesuvawe, prilagoduvawe. konformizam lat. prifa}awe na ne~ie mislewe ili ideologija od pomirlivi, spekulativni ili oportunisti~ki pri~ini. konfrontacija lat. soo~uvawe, sporeduvawe, sravnuvawe. konfu~ijanizam - u~ewe na Konfu~ie (Kung Fuce, 551-479). konfundiranje lat. me{awe, zamrsuvawe, zbrkuvawe, zbunuvawe, doveduvawe vo neprilika. konfutabilen lat. koj moè da se ospori, pobie. konfutiranje lat. pobivawe, osporuvawe, dokaùvawe na sprotivnoto. konfuzen lat. zbrkan, zbunet. konfuzija lat. zbunetost, zbrkanost, nejasnost, me{awe na razli~ni ne{ta. konfuzija na identitetot psih. nedosledno doìvuvawe na sebesi i na sopstvenite vrednosti. kongelacija lat. zamrznuvawe. kongelativen lat. zamrznuva~ki, koj predizvikuva zamrznuvawe. kongeneri~en lat. istoroden, ednoroden. kongenijalen (lat. congenialis) sroden, blizok spored na~inot na mislewe, spored talentot, duhovno sroden. kongenitalen lat. vroden, koj postoi od samoto ra|awe, prim. nekoja bolest. kongenitalno lat. prirodeno, nasledno, ne{to so {to nekoj se rodil. kongeriranje lat. natrupuvawe, podnesuvawe. kongestija lat. navaluvawe na krvta, prim. vo glavata. konglamerat lat. mehani~ki spoj na raznovidni delovi i predmeti. konglobacija lat. natrupuvawe. konglomerat (lat. conglomerare - natrupuvawe, zbivawe) prenatrupanost, me{avina na se i se{to. konglutinacija lat. lepewe, slepuvawe, zgru{uvawe, usiruvawe. konglutinanten (lat. conglutinans) lepliv, slepliv. kongregacija lat. 1. bratstvo, zdruèni crkovni op{tini na rimokatoli~kata crkva, 2. versko zdruènie, 3. sobranie na kardinali. kongregacionalisti, kongregacionisti lat. ~lenovi na versko dvièwe vo Anglija koi kako edinstven izvor na verata ja priznavat Biblijata, otfrlaat sekakvi verski simboli i ne priznavaat nikakvi crkovni poglavari. kongres lat. 1. sostanok, sovetuvawe, sobir, osobeno me|unaroden, 2. paralament - vo SAD i vo pogolemiot broj dràvi na Latinska Amerika. kongruencija lat. 1. gram. soglasuvawe na zborovi vo re~enica, 2. mat. skladnost, podudirawe vo oblik i vo golemina, 3. prenos. soglasnost. kongruenten lat. soglasen, skladen. konjektura lat. nasetuvawe, pretpostavka, verojatnost.

214

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ konjekturalizam lat. u~ewe na Nikola Kuzenus (1401-1464) spored koe so ogled na nedovolnosta na ne{ite soznanija seto na{e znaeewe e samo nasetuvawe na beskrajnata vistina. konjugacija lat. spojuvawe, sprega. konjuktura lat. stek na povolni okolnosti. konjunkcija (metod. logi~ka konstanta) prim. veter duva i pa|a sneg. konjunktiv gram. glagolski na~in so koj ne se izrazuva stvarnost. konjunktivitis lat. vospalenie na o~nata spojnica. konjunktura lat. stek na okolnosti, polo`ba na ne{tataat, koj moè da vlijae na ishodot na nekoe delo. konkavno lat. vdlabnato, sprot. konveksno. konklamacija lat. vikawe, skandirawe. konklava lat. 1. sobir na kardinalite zaradi izbor na rimskiot papa, 2. zatvorenata prostorija vo koja se vr{i toj izbor. konkludenten lat. zaklu~uva~ki, prav. konkludentni dejstvija - dejstvija od koi moè da se zaklu~i opredeleno izrazuvawe na voljata - soglasnost. konkludiranje lat. zaklu~uvawe, izveduvawe zaklu~ok. konkluzija lat. zaklu~ok, zaklu~uvawe od nekoja pretpostavka. konkluzio lat. zaklu~ok. konkluziven lat. zaklu~en, koj sodrì zaklu~ok, zavr{en. konkluzivno lat. zaklu~no. konkomitanten lat. koj sledi, koj sodejstvuva, koj se pojavuva istovremeno. konkordabilen lat. koj moè da se sostavi, ostavliv. konkordacija lat. me|usebno soglasuvawe, soglasnost, podudarnost (na izjavi, tekstvovi, svedo`bi i sl.). konkordat lat. dogovor na rimskiot papa so nekoja dràva, koj gi ureduva pravnite odnosi me|u katoli~kata crkva i konkretnata dràva. konkordija lat. sloga, soglasnost, ednodu{nost. konkrecijanci lat. psiholozi koi smetaat deka du{ata e neoddeliva od teloto. konkrementi lat. slepeni , stvrdnati delovi na nekoja materija. konkreten lat. predmeten, stvaren, to~no odreden, koj moè da se razgleduva vo svojata celost i od site strani, sprot. apstrakten. konkretki fakti lat. pregledni, to~ni, odredeni fakti. konkretum lat. ne{to {to postoi, prim. ~ovek, drvo, ìvotno. konkubina lat. neven~ana èna, vonbra~na èna, bludnica. konkubinat lat. vonbra~en zaedni~ki ìvot, div brak. konkubitus lat. obquba, seksualen akt. konkurencija lat. soperni{tvo na koe bilo podra~je, natprevar. konkurent lat. sopernik, lice koe na koe bilo podra~je se natprevaruva so drugo lice. konkurs lat. natprevar na kandidati za nekoe mesto ili za nekoja nagrada. 215

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ konkvistadori {pan. {panski i portigalski osvojuva~i koi ja zazedoa Sredna i delovi na Ju`na Amerika kon kraot na XV vek, 2. prenos. porobuva~i, pqa~ka{i. konotacija lat. soprijavuvawe. konsangvinitet lat. krvno srodstvo. konsciencija (lat. conscientia) svest sovest. konsekracija lat. posveta, posvetuvawe. konsekutiven lat. posledi~en, sledben, sleden. konsekvenca, konsekvencija lat. 1. doslednost, postojanost, nepokoleblivost, 2. posledica, 3. zaklu~ok. konsekventen lat. dosleden, koj svoite na~ela gi sledi vo praktikata. konsekventnost lat. doslednost, nepokoleblivost. konsens lat. soglasnost. konsentiranje lat. soglasuvawe, spogoduvawe, ednoglasno odlu~uvawe. konsenzualen lat. koj so~uvstvuva, so~uvstvitelen, konsenzualen dogovor lat. prav. dogovor koj se smeta sklu~en so samata soglasnost na dogovornite strani, bez da se bara ispolnuvawe na kakvi i da e formalnosti, prim. na pismena isprava i sl. konsenzus lat. soglasnost, odobruvawe, consensus gentium teol. soglasnost na site narodi vo pogled na veruvaweto za postoeweto na boènstvata. konsiderabilen lat. zna~aen, zna~itelen, ugleden, vreden za po~it. konsideracija lat. posmatrawe, razgleduvawe, procenuvawe, ispituvawe, zemawe, predvid, po~ituvawe, uvaùvawe. konsignacio bonorum (lat. consignatio bonorum) prav. sudski popis na imotot, prim. na onoj koj }e umre bez testament. konsignacija (lat. consignatio - obeleùvawe, pe~atewe) 1. predavawe na stoka od strana na konsignantot na konsignatarot na ~uvawe ili na proda`ba, 2. popis (na stoka), 3. ispra}awe (na stoka). konsignifikacija lat. dvokratno zna~ewe. konskripcija (lat. conscribere) 1. popis, popi{uvawe), 2. popis na politi~kite protivnici vo stariot Rim, 3. popis na vojnici, regrutirawe. konsolator lat. ute{itel. konsolidacija, konsolidiranje lat. 1. sreduvawe, utvrduvawe, zacvrstuvawe, stavawe na zdravi noze, obezbeduvawe, zbivawe na redovite, 2. kreditna operacija koja kratkotrajnite dràvni dolgovi gi pretvora vo dolgotrajni, skladnost, 3. med. zale~uvawe. konsonanca, konsonancija lat. skladnost, harmoni~nost, spojuvawe na pove}e tonovi vo skladna zvu~na celina. konsonant gram. soglasnik. konsort lat. ortak vo negativna smisla, jatak, soobvinet, consortes litis prav. drugari pred sud, site koi pred sudot zastapuvaat isto pravo. konspekt lat. pregled, kratko izlagawe, nacrt na nekoe delo, predavawe, govor i sl. conspectu omnium na o~igled na site, pred cel svet.

216

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ konspektiven lat. sostaven vo forma na konspekt, koj nakratko ja izloùva sodrìnata. konspiracija lat. ~uvawe na tajna, stroga doverlivost. konspirant lat. zaverenik, u~esnik vo zavera. konspirativen lat. taen. konstanta mat. postojana, nepromenliva golemina. konstanten lat. postojan, nepromenliv, istraen. konstantnost (lat. constantia) postojanost, nepromenlivost, istrajnost, doslednost. konstatacija, konstatiranje lat. vostanovuvawe na fakti, utvrduvawe na nesomenosta na ne{to, potvrduvawe. konstelacija lat. 1. me|usebna polo`ba na nebesnite tela, 2. prenos. stek na okolnosti, sostojba na ne{tata. konsternacija lat. zaprepastuvawe, uàs, porazenost. konstipacija lat. zatvor, tvrda stolica, kaps. konstituanta franc. ustavotvorno sobranie, osnova~ko sobranie svikano za donesuvawe ili promena na ustavot. konstitucija lat. 1. ustav, 2. kvalitet na ~ovekoviot organizam, negoviot sostav, fiziolo{ki i psiholo{ki svojstva. konstitucionalen lat. koj e vo vrska so sostojbata na celiot organizam. konstitucionalizam lat. ustavotvornost, sistem na vladeewe koe se zasnova vrz ustav. konstitucionen lat. ustaven, spored ustavot, zasnovan vrz ustavot. konstituiranje lat. vostanovuvawe, organizirawe, osnovawe, obrazuvawe. konstitutiven lat. odreden, koj odreduva, osnoven, sostaven, biten. konstrikcija lat. stegawe, sogirawe, gr~ewe. konstriktiven lat. koj sobira, zbira, stesnuva. konstruiranje lat. sostavuvawe, pronao|awe, proektirawe, izrabotuvawe na plan na ne{to. konstrukcija lat. sostavuvawe, izrabotuvawe, sloùvawe, gradewe. konstruktiven lat. tvore~ki, koj sozdava, koj gradi, ploden, koj deluva vo pozitivna nasoka, koj sorabotuva. konstruktor lat. pronao|a~, graditel. konstupracija lat. obes~estuvawe, siluvawe. konsultant lat. praven sovetnik, advokat, ~ovek od kogo se bara sovet ili stru~no mislewe, specijalist vo nekoe podra~je koj raboti vo svojstvo na lice koe dva soveti. konsultativen lat. sovetodaven. konsumacija (lat. consummatio - sobirawe, presmetuvawe) prav. izvr{uvawe na dogovor, prestap, brakolomstvo itn. konsumiranje lat. sobirawe, presmetuvawe, izvr{uvawe, svr{uvawe. kontagiozen lat. zarazen. kontakt lat. dopir, spojuvawe, vrska.

217

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kontaminacija lat. 1. spojuvawe, stopuvawe, vkrstosuvawe, 2. med. prodirawe na zaraza vo ~ovekoviot organizam, 3. zagaduvawe na zemji{te, okolina, hrana i sl. so radioaktivni ~asti~ki ili so boevi otrovi. kontanje (it. contare) mislewe, sfa}awe, sudewe, presmetuvawe. konte it. knez, grof. kontekst (lat. contextus) povrzanost, vrska, smisla. kontemplacija lat. razgleduvawe, razmisluvawe, dlaboko vnesuvawe so mislite vo ne{to, zadlabo~uvawe so mislite vo ne{to, dlaboko razmisluvawe zaradi sogleduvawe, umuvawe. kontemplativen, kontemplatoren lat. posmatra~ki, misloven, sklon kon mislovno posmatrawe. kontemporaren (lat. contemporarius) sovremen. kontemporiranje lat. ìveewe vo isto vreme, ednovremeno postoewe. kontemptibilen lat. prezriv, koj e za prezir. kontencija (lat. contentio) napor, napregawe, spor, rasprava, kavga. kontenciozen lat. sporen, kavgaxiski, prepira~}i. kontesa it. kne|iwa, grofica }erka na grofica. kontestabilen lat. sporen, osporliv. kontestacija lat. prav. osvedo~eno, obelodeneto so pomo{ na svedoci, osporuvawe, spor. kontestiranje lat. povikuvawe svedok, tvrdewe preku svedok, osporuvawe, sporewe. kontigent lat. 1. udel, del od pridones, 2. broj na ~eti koi nekoja dràva gi ima na raspolagawe za opredelena cel, 3. vo nadvore{na trgovija - krajnata norma izrazena vo teìna ili vrednost, koja se opredeluva za uvoz ili izvoz na nekoja stoka vo opredeleni zemji, 4. koli~ina na stoka koja mu se predva nekomu za opredeleno vreme ili za odredena cel. kontinencija lat. vozdrànost, umerenost. kontingencija slu~ajnost, neizvesnost, mo`nost ne{to da bide poinaku odo{to navistina e. kontingens lat. ne{to slu~ajno, slu~ajnost, mo`nost. kontingent lat. 1. zadolìtelen del koj nekomu mu otpa|a, 2. del od obvrska na dràvata, prim. da dade odreden broj vojnici za nekoja me|unarodna voena intervencija, 3. trg. ograni~eno koli~estvo na stoka koi dràvite zaemno si gi odobruvaat za izvoz pod povlasteni uslovi. kontinuacija lat. prodolùvawe, objavuvawe vo prodolènija. kontinuativen lat. prodolèn, koj iskaùva neprekidno dejstvo. kontinuator lat. prodolùva~. kontinuiran, kontinualen lat. neprekinat, traen, postojan. kontinuitet lat. neprekinatost, trajnost, postojanost. kontinum (lat. continuum) 1. fil. neprekidna celina (prim. na vreme i prostor), 2. mnoèstvo na site realni broevi. konto lat. smetka, a conto - na smetka, kapara, del od parite plateni odnapred. 218

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kontra lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: protiv, sprotivno, nasproti, obratno, aktivna protivdejnost na toa {to e izre~eno vo drugiot del od zborot, prim. kontra{pionaà. kontra{pionaà lat. franc. dejnost so koja se suzbiva neprijatelskata {pionaà. kontrabanda {pan. 1. taen prevoz ili prenos preku dràvnata granica na stoka koja e podloèna na carinewe ili koja e zabraneta, 2. voop{to se {to e zabraneto, skri{no preneseno, {verc, krium~arewe. kontrabandist {pan. ~ovek koj se zanimava so krium~arewe, so {verc. kontrabas it. najgolem, a spored zvukot najdlabok guda~ki muzi~ki instrument. kontracpcija lat. sredstva {to se upotrebuvaat protiv za~nuvawe, protiv oploduvawe. kontradiciranje lat. protivre~ewe. kontradiktornost, kontradikcija lat. protivre~nost, logi~ka sprotivnost. kontrahaà lat. dogotovor, dogovarawe. kontrahent lat. dogovara~. kontrahiranje lat. 1. sklu~uvawe dogovor, 2. skratuvawe, sobirawe. kontraindikacija lat. sprotivna pojava, sprotiven znak, lek ili operacija koi se necelishodni ili {tetni kaj izvesni bolesti. kontrakcija lat. stegawe, sobirawe, gr~. prim. na muskulite. kontrakt lat. dogovor, spogodba. kontraktualen lat. dogovoren. kontrapunkt lat. umeewe dve ili pove}e melodii da se povrzat taka {to nivnata istovremena izvedba skladno zvu~i. kontrareformacija se slu~i od strana na rimokatoli~kata crkva kako reakcija na reformacijata. Glaven inicijator na protivreformacijata bil papa Pavle III (Aleksandar Farneze, 1468-1549) koj gi svika Tridentskite Sobori (1545-1547, 1551-1552 i 1562-1563), na koi se sozdadeni definicii na katoli~kata doktrina osporuvana od Luter. Vo 1540 god. Sobirot go odobruva i osnovaweto na ezuitskiot red (Societas Jesu - Isusovo dru{tvo) pod vodstvo na Ignacie Lojola (1491-1556) koje kao apsolutna deviza ja proklamira apsolutnata poslu{nost na papata i propa|irawe na verata so site raspoloìvi sredstva, a za da ja zajakne kontrareformacijata, Rimokatoli~kata crkva ja organizira "Kongregacijata na svetata slu`ba" ili "Inkvizicijata." Toa se slu~i vo 1542 od strana na papa Pavle III. Vo 1543 Pavle III ja vovede i cenzurata na knigi. kontraren lat. sprotiven, opre~en, nepovolen, kontrani poimi - ~lenovi na niza koi stojat najdaleku eden od drug, prim. crno - beli. kontrast franc. ostro izrazena sprotivnost, o~igledana razlika, silna opre~nost. kontravencija lat. istap, prestap, in casu contraventionis vo slu~aj na istap, prestap. 219

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kontravenijent (lat. contraveniens) prestapnik. kontraveniranje lat. rabotewe sprotivno na zakon, dogovor itn. kontribucija lat. 1. denok, 2. pari~en iznos koj porazenata dràva i go isplatuva na pobedni~kata dràva. kontribuent lat. dano~en obvrznik. kontricija (lat. contritio) vistinsko kaewe, pokajuvawe, iskreno àlewe poradi storen grev so èlba pove}e da ne se pravi grev, vistinsko (sovr{eno àlewe zaradi storenot grev: gre{nikot so pokajni~ko srce àli i se kae za svoite prestapi, ne zaradi li~na korist, tuku zatoa {to go navredil boga, kaeweto se ra|a od qubovta kon gospod, nesebi~no pokajuvawe naso~eno kon gospod, sprot. atricija, attritio. kontrola franc. pregled, nadzor so cel da se proveri ne{to. kontrolor franc. nadzornik, lice koe vr{i kontrola. kontroverza (lat. controversia) spor, sporno pra{awe, nesoglasica. kontroverzija fran. nesoglasnost, sprotivnost, spor, sporno pra{awe. kontumacija lat. 1. neposlu{nost, oglu{uvawe, inaet, pakos, 2. prav. neotpovikuvawe na sudski pozivi, v. in contumaciam. kontura franc. ocrtuvawe na nekoj predmet, nasetuvawe na nekoj predmet spored vidlivosta na negovite rabovi. kontuzija lat. vnatre{na povreda zdobiena bez povreda na nadvore{nata povr{ina na teloto. konultacija lat. sovet na sepecijalisti, sovet od stru~no lice. konurbacija lat. spojuvawe na dve ili pove}e naselbi vo edna celina. konus lat. kupa, geometsrisko telo vo vid na zaoblena piramida. konvalescencija lat. poravawe od bolst, ozdravuvawe. konvalescent lat. bolen koj zapo~nal za se oporavuva. konvalidacija lat. prav. dopolitelno osveùvawe (davawe vrednost) na nekoja pravna rabota so ispolnuvawe na formalnosta koja nedostasuvala. konvejer ang. podvi`na lenta vo industrijata. konveksno lat. ispu~eno, sprot. konkavno. konvencija lat. me|unaroden dogovor. konvencionalen lat. voobi~aen, usloven, primen, soodveten na utvrdenata tradicija, op{testveno pristoen, ladno u~tiv, konvencionalna kazna - dogovorna kazna koja dol`nikot e obvrzan da mu ja plati na doveritelot dokolku ne ja ispolni svojata prvi~na obvrska. konveniencija lat. pristojnost, u~tivost, udobnost, podudirawe, soglasuvawe, skladnost, vodewe smetka, imawe obziri sprema toa {to postoi, {to im odgovara na nadvore{nite okolnosti (polo`bata, zvaweto, imotot), obzir. konveniranje lat. ne{to {to soodvetstvuva, odgovara, {to e zgodno, prikladno, {to odi na dobro. konvent (lat. conventus - sostanok) 1. sobranie, sostanok, 2. naziv za zakonodaven organ koi sostavuva zaradi donesuvawe ili promena na ustavot, 3. manastir, samostan. 220

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ konventikl lat. taen sostanok, tajno dogovarawe. konvergencija fiz. zaemno pribliùvawe, stek, prenos. streme` kon ista cel, sloùvawe, soglasuvawe, sprot. divergencija. konvergencija lat. sli~nost, skladnost na osobini, biol. razvoj na sli~ni crti i gradba kaj organizmite koi spored potekloto se daleku edni od drugi, me|utoa koi ìveat vo ista sredina. konvergiranje lat. me|usebno, zaemno pribliùvawe, sprot. divergiranje. konveriranje lat. soodvetstvuvawe, odgovarawe, soglasuvawe, vo soglasnost so interesite. konvertibilen lat. koj moè da se zamenuva za druga valuta ili zlato, zameliv, promenliv. konvertibilnost lat. zamenlivost. konvertiranje lat. 1. vr{ewe konverzija na valuta, 2. presvrtuvawe, obra}awe vo druga vera. konverzacija lat. razgovor, zabava. konverzija lat. 1. pretvorawe, prevrtuvawe, 2. promena na uslovite na porano raspi{an dràven zaem, 3. presmetka i promena na edna vo druga valuta. konvikcija (lat. convictio) prav. uverenie, ubeduvawe, dokaz. konvikt (lat. convictus) ustanova vo koja u~enicite imaat stan i hrana, internat. konviktorijum lat. zaedni~ka trpeza. konvoj franc. 1. odred na vojnici za sledewe i za{tita na stare{inite, 2. voeni avioni i brodovi koi gi za{tituvaat transportnite i tovarnite brodovi od neprijatelot. konvokacija (lat. convocatio) 1. svikuvawe, 2. prav. povikuvawe na doveritelite. konvolvulus lat. med. prepletuvawe, zapletkuvawe na crevata. konvulzija med. sobirawe na muskulite, silen gr~. konvulziven gr~. gr~evit, koj predizvikuva gr~evi. konzervacija, konzerviranje lat. za~uvuvawe, odrùvawe (od rasipuvawe ili raspa|awe). konzervativec, konzervativen lat. ~ovek so zastareni sfa}awa, koj se stremi kon za~uvuvawe na seto ona {to e staro i nadìveano, protivnik na napredokot, na novoto i promenite vo site sferi na ìvotot. konzervatorium lat. muzi~ka akademija, najvisoka muzi~ka {kola. konzilijaren lat. pomirliv, popustliv. konzilium lat. sobir, sovetuvawe na lekari zaradi utvrduvawe na bolesta i vidot na nejzinoto lekuvawe. konzistencija lat. 1. gradba na nekoe telo, 2. leplivost, gustina na nekoja materija, povrzanost na sostavnite delovi, 3. prenos. postojanost. konzistenten lat. cvrst, postojan, gust.

221

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ konzistorij lat. 1. sobir na kardinali, 2. vrhovna duhovna vlast (vo nekoi verski zaednici), 3. crkoven sud vo pravoslavnata i evangelisti~kata religija. konzola, konsola franc. 1. potpor, stolb (obi~no za balkoni) 2. mala masi~ka so dva svitkani noze koja se potpira na yidot obi~no pred ogledalo, polica pokaraj yid za kipovi ili vazni. konzorcium lat. 1. zaednica, zaedni~ki imot, 2. dogovor na pove}e banki zaradi zaedni~ko izvr{uvawe na nekoja finansiska operacija. konzort lat. ortak, drugar. konzul lat. 1. za vreme na Republikata vo stariot Rim titula na dvajcata najvisoki izbrani slu`beni lica, 2. slu`beno lice izbrano od edna dràva zaradi pretstavuvawe na nejzinite interesi vo nekoe mesto vo druga dràva. konzulat lat. pretstavni{tvoto na edna dràva vo druga dràva vo koja e glaven konzul. konzum, konzumacija, konzumpcija lat. potro{uav~ka. konzument lat. potro{uva~. konzumiranje lat. tro{ewe, potro{uvawe, izeduvawe. kooperacija lat. sorabotka, sorabotuvawe. kooperativa lat. zadruga. kooperativno lat. zadru`no. kooperiranje lat. sorabotuvawe. kooptacija lat. vnesuvawe novi ~lenovi vo nekoj izboren organ so odluka na samiot toj organ bez izbor od bira~ite. koordinacija, koordiniranje lat. skladnost, usoglasuvawe, doveduvawe vo soglasnost, izedna~uvawe na poimi, mislewa, dejnosti, funkciita na organizmot i sl. koordinanta lat. geom. golemina so koja se odreduva polo`bata na nekoja to~ka na ramnina ili vo prostorot. kopija lat. 1. prepis od orginalot, 2. precizna reprodukcija na nekoe umetni~ko delo. kopiranje lat. pravewe kopija, prenos. imitirawe, umnoùvawe. kondor franc. golema ptica koja ìvee vo Centralna i Ju`na Amerika. koprodukcija lat. zaedni~ko proizvodstvo. koprologija gr~. ispituvawe na fekalii zaradi dijagnosti~ki celi. kopros gr~. fekalii. kopula lat. vrska, svrznik. kopulacija lat. 1. spojuvawe, povrzuvawe, spojuvawe so brak, 2. polovo spojuvawe, polov odnos, koitus. kopulativen lat. sostaven, spoen. korba~ tur. kam{ik od ispleteni ko`ni remeni. kordon franc. 1. pograni~na straà, 2. raspored na vojska za odbrana. kordova - pari~na edinica na Nikaragva. korekcija, korektura lat. ispravka, ispravawe na gre{ki, popravawe. 222

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ korekten lat. koj e bez gre{ka, bez zabele{ki, pravilen, ~ove~en, pristoen. korektiv lat. sredstvo {to (so koe) vr{i ispravka. korektiven lat. popraven, koj poprava, koj isprava. korektnost lat. besprekornost, ispravnost, pravilnost. korektor lat. poprava~, lice koe se zanimava so korektura, so popravawe na gre{ki. korelacija lat. soodnos, me|useben odnos, zaemnost, zaemna zavisnost, povrzanost vo harmoni~na celina, metod. povrzanost me|u varijabli koja e pogolema od slu~ajna vrska, ako na dve ili pove}e pojavi deluva eden zaedni~ki faktor takvite pojavi }e imaat tendencija da variraat na pomalku ili pove}e istoveten na~in. korelat lat. metod, soodnosen poim, t.e. poim koj mu pripa|a na drug poim taka {to edniot go bara drugiot, prim. dete-roditel, rabota-plata, pri~ina-posledica. korelativen lat. metod. koj stoi vo zaemen odnos, zaemen, obostran. korelen (lat. correalis) sookriven, korealna obligacija grupna obligacija, zbiren dolg, dolguvawe na pove}e lica. koreograf gr~. toj {to gi ve`ba tan~erite, toj koj postavuva balet i igri na scena. koreografija gr~. 1. opi{uvawe na tan~erskite dvièwa so pomo{ na posebni sistemi na znaci, 2. umetnost na tancot, umetnost na sozdavawe i postavuvawe na baletski tanci na bina. korepetiranje lat. povtoruvawe so nekogo na zada~a, pomagawe pri u~ewe. korepetitorium lat. kurs za povtoruavawe na {kolska materija. korespondencija lat. 1. vesti od oddelni mesta koi dopisnicite (korespondenti) im gi pra}aat na vesnicite, 2. site po{tenski otpravnici na pisma, 3. prepiska me|u oddelni lica ili ustanovi. korespondent lat. ~ovek koj pi{uva pisma. korespondet lat. 1. sorabotnik na vesnik, dopisnik, 2. slu`benik {to ja vodi prepiskata ustanovata, pretprijatieto. korespondiranje lat. dopi{uvawe. koribanti gr~. sledbenici i sve{tenici na frigiskata boìca Kibela koi istata ja slavele so urenbesna muzika i divi voeni tanci. koribantizam gr~. spiewe so otvoreni o~i. korida {pan. borba, osobeno so bikovi. koridor it. 1. hodnik, 2. tesen premin preku tu|o dràvno zamji{te koj ja povrzuva dràvata ~ii e koridorot so moreto ili so druga dràva. korifej gr~. prv vo ne{to, toj koj e najdobar osobeno vo naukata ili umetnosta, naroden voda~, poglavar korigiranje lat. vnesuvawe na isprav}i, ispravawe, popravawe. korner ang. agol, }o{.

223

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kornet it. 1. duva~ki instrument, 2. fi{ek od pe~eno testo za sladoled. korniz franc. pregrada nad prozori kade se zaka~uva zavesa. korona lat. venec, kruna, oreol korozibilen lat. podloèn na nagrizuvawe. korozija lat. nagrizuvawe i razoruvawe na povr{inata na metal predizvikano so hemiski procesi. korporacija lat. sojuz, zdruènie, dru{tvo na lica od ista profesija ili struka. korporativen lat. zbiren, zaedni~ki. korporativno franc. zaedni~ki, vo dru{tvo. korpulenten lat. ~ovek so krupno telo. korpus delikti (lat. corpus delicti) predmet koj o~igledno go dokaùva izvr{enoto krivi~noto delo. korpus juris - Corpus iuris civilis, zakonik vo koj e sodràno celokupnoto rimsko robovladetelsko pravo (Institucii, Pandekti, Kodeks i Noveli), sostaven vo VI vek, za vreme na rimskiot car Justinijan. korpus lat. 1. telo, 2. trup na ~ovek ili na ìvotno, 3. voena edinica, voen sostav, prim. strela~ki korpus, korpuskula lat. 1. sitna ~esti~ka, 2. najmala edinica. korteks (lat. cortex) kora. kortes {pan. zakonodavno sobranie, parlament. korumpiranje lat. naveduvawe na nekogo na nemoralno i protivzakonito rabotewe so potkup. korumpiranje lat. rasipuvawe, iskol~uvawe, potkup. korupcija lat. rasipanost, iskol~enost, potkuplivost, podmitlivost. korzo it. uli~no {etali{te. kosekucija lat. sled, sleduvawe, posledica, zaklu~ok. kosmo lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: vselena, svemir. kosmologija gr~. nauka koja go istraùva svemirot. kosmopolit gr~. ~ovek koj celiot svet go smeta za svoja tatkovina. kosmopolitizam gr~. sa}awe spored koe treba da postoi svetska zaednica kako zaedni~ka tatkovina na site nacii. kosmos gr~. svemir. kosultiranje lat. pra{uvawe za sovet, sovetuvawe so nekogo. kota feanc. 1. to~ka kaj premeruvawe na zemji{te, 2. nadmorska visina na nekoe mesto. kotiranje franc. 1. imawe vrednost na berzata, 2. prenos. da se bide cenet, da se ima vrednost vo o~ite na drugite. kotlet franc. rebro so meso. kozmetika gr~. materijali koi se upotrebuvaat za nega na koàta (kolonski vodi, parfemi, pudri, pomadi i sl.). krah germ. slom, bankrot, propast, ste~aj, katastrofa. kran ger. sprava za podigawe i premestuvawe na tovar, digalka. krater geol. vulkanski otvor. 224

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kratos gr~. mo}, sila, vladeewe, spored. demokratija. kravata franc. vratovrska. kre{~endo (it. crescendo) raste~ko, postepeno zasiluvawe na glasot. kreacija lat. tvorba, delo, sozdavawe ne{to novo, originalna tvorba. kreatura lat. 1. su{testvo, ìvo bitie, 2. rugoba, nakaza, nikakvec. kreda geol. najmlad period na mezozoikot. kredenc, kredenec it. trpezariski orman. kredit lat. davawe na zaem na stoka ili pari za odredeno vreme koi se vra}aat so kamata, v. vereija. kreditor lat. zaemodavec, doveritel. kredo (lat. veruvaat) 1. ispoved, simbol na verata, 2. uveruvawa, principi, na~ela. kreiranje lat. tvorewe, sozdavawe, izumuvawe, voveduvawe, prim. na nekoja moda, kreiranje uloga - originalno izveduvawe na nekoja uloga. krejon franc. 1. vid na moliv za slikawe, 2. boja za {minkawe. krek so prerabotka na kokainot vo kristalna forma se dobiva droga koja e od ponov datum i se narekuva krek (crak - zna~i silen iznenaden udar). Negovite glavni karakteristiki se: ednostavna primena, niska cena (poevtin e od kokainot), brzo deluvawe (predizvikuva efekt samo nekolku sekundi po zemaweto), sozdava brza zavisnost, ubiva i toga{ koga se zema vo normalni dozi. Krekot, vsu{nost pretsavuva odredena kombinacija na kokain i soda bikarbona. Vo osumdesetite godini na XX vek, pokraj krekot, vo SAD se pojavi i edna nova droga nare~ena fri bejzing koja pretstavuva kombinacija na kokain i amonjak. krekeri (ang. crackers) siroma{ni belci na jugot na Amerika. krem franc. 1. òltenikavo bela boja, 2. kozmeti~ka mast za ma~kawe na koàta, 3. zasladuva~ na torti i kola~i, 4. prenos. najdobro i najodbrano dru{tvo. kremacija lat. spaluvawe na mrtvi vo posebni pe~ki namesto pogrebuvawe. krematorium lat. prostorija za kremirawe na mrtvi. krenologija gr~. nauka za lekoviti izvori. krenoterapija gr~. lekuvawe so lekoviti vodi. kreolci doselenici od Latinska Amerika vo Evropa, sprot. ~epatoni. kreoli franc. potomci od me{ani brakovi, prim. [panci i severnoamerikanski Indijanci, Portugalci i Crncite koi bile robovi vo Brazil), i sl. krep franc. retka svilena tkaenina. krepsaten franc. te{ka svilena tkaenina. krepuskularen lat. sumra~en, koj e vo opa|awe. kresta lat. koèn izrastok na glavata na petlite. kreten franc. lice so najte{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva koeficient na inteligencija pomalku od 20 i krajno ograni~eni sposobnosti za aktivnosti i vo celost ili trajno e upateno na pomo{ i grià od strana na drugi lica. 225

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kreton franc. jaka tkaenina za zavesi i navlaki za mebel. kri{na rel. osmiot avatar na Vi{na i eden od najpo~ituvanite. v. avatar i kri{na. krida lat. ste~aj, bankrot. krigla ger. ~a{a, osobeno za pivo od polovina litar. krimatologija gr~. nauka za sudovi i zaklu~oci. krimen (lat. crimen) prestap, zlostorstvo, krivi~no delo. kriminal lat. zlostorni~ko deluvawe. kriminalec lat. zlostornik. kriminalen lat. zlostorni~ki. kriminalistika lat. nauka ~ija zada~a e otkrivawe na krivi~nite dela i nivnite izvr{iteli. kriminalitet lat. zbir na krivi~ni dela izvr{eni na opredelen prostor za opredeleno vreme. kriminologija nauka za istra`uvawe na pojavnite oblici (fenomenologijata) i pri~inite (etiologijata) na kriminalitetot krinolina franc. {iroka i so obra~i zategnata sukwa (bila vo moda vo XVII i prvata polovina na XIX vek). kriolit gr~. poluskapocen kamen. krioterapija gr~. metod na lekuvawe so razladuvawe ili zamrznuvawe na zabolenite organi. kripl germ. sakat, v. topal. kripromnezija gr~. potsvesno pametewe. kripta gr~. 1. grobnica ili kapela pod crkva, 2. podzemna prostorija povrzana so hodnici. kriptestazija gr~. skriena sposobnost. kripti~en gr~. skrien. kriptografija gr~. pi{uvawe so tajni znaci, {ifrirawe. kriptogram gr~. tekst napi{an so tajni znaci. kriptorhija gr~. skrieni madiwa. kriti~ar gr~. ~ovek koj se zanimava so kritika. kriti~en gr~. 1. sposoben za ocenuvawe na vrednosta na nekogo ili na ne{to, 2. re{ava~ki, sudbonosen, 3. te`ok, opasen. kriticizam ang. kriti~en odnos kon ne{to. kritika gr~. 1. stru~na ocena na vrednosta na nekoe nau~no, literaturno ili umetni~ko delo, 2. procenka na nekoja postapka, dejnost, predmet, 3. nepovolen sud za nekogo ili za ne{to. kritizer gr~. toj koj saka da kritikuva, koj e zajadliv. kriza lat. mnogu te{ka no minliva sostojba. krntija tur. ne{to staro, dotraeno. starudija. kroki frac. 1. skica, nacrt, 2. nabrzina nafrlen plan na nekoj kraj. krokiranje lat. crtawe od oko na nekoj predel. kros (ang. cross country) sportski natprevar na tr~ewe niz priroda. krstonosnite vojni (1096-1270) gi organizirala Crkvata - |oa vojna protiv islamot zaradi osvojuvawe na "svetiot grob," vo su{tina za osvo226

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ juvawe novi teritorii. kruòk rus. pomal zatvoren krug na lu|e, dru{tvo. krucifiks lat. krst, raspetie. kruna lat. znak na vladetelsko dostoinstvo koj se nosi na glava. krunski lat. 1. dràven, kralski, 2. krunski svedok - re{ava~ki svedok vo krivi~nata postapka. krupije (franc. croupier) pomo{nik na "bankarot" kaj hazardnite igri koj od igra~ite gi sobira vloènite pari, slu`benik vo igra~nica koj rakovodi so hazardnata igra. ksalo tur. motovilka, v. doronga. ksantipa gr~. ime na soprugata na Sokrat, prenos. lo{a èna i kavgaxika. ksenofobija gr~. bolna omraza sprema stranci i se {to e stransko. ksenomanija lat. bolna, preterana qubov kon stranci i se {to e stransko. ksenon hem. element od vidot na plemenite gasovi. ksero gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: suv. kserofagija gr~. hranewe so suva hrana. kseroza gr~. su{ewe, subost. ksilo gr~. prefiks vo sloènici so zna~ewe: drvo, drveno. ksilofon gr~. muzi~ki instrument koj za razlika od vibrafonot ima drveni plo~ki vrz koi se udira so dve stap~iwa. ksiloglifika gr~. drvorez. ksilograf gr~. drvoreza~, kopani~ar. ksilografija gr~. drvorez. ksilografija gr~. kopani~arstvo, rezbarstvo vo drvo, duborez. ksiloiden gr~. nalik na drvo, sli~en na drvo. ksilolatrija gr~. oboùvawe na drvo. ksilologija gr~. nauka za vidovite na drvja. ksmet, kismet tur. 1. neizbe`na mo} na sudbinata, ne{to od {to ne moè da se izbegne, 2. povolen slu~aj na okolnosti, sre}a. kub gr~. 1. kocka, 2. tret stepen na nekoj broj, prim. 233. kubatura gr~. zafatnina izrazerna vo kubni metri. kube tur. svod vo oblik na polutopka, kupola. kubik lat. eden kuben metar. kubitus lat. lakt. kubizam gr~. smer vo umetnosta osobeno vo slikarstvoto od po~etokot na XX vek koj se sostoi vo pretstavuvawe na predmeti razdeleni na najednostavni geometriski likovi (kocka, krug, trijagolnik i sl). kubura tur. 1. mala pu{ka ili golem pi{tol, 2. kuburam - sum vo beda, nevolja. kubus mat. kocka. kufer gr~. patni~ka "sandak" od koà, karton i sl. kujundzija tur. zlatar. kulinarstvo lat. ve{tina vo pogotvuvawe na jadewa. 227

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kulisi franc. dekoracii smesteni na stranite od binata, 2. prenos. zad kulisno - tajno. kulminacija lat. 1. najvisoka i najniska polo`ba na nebesno telo, prim. gornata kulminacija na Sonceto se slu~uva na pladne, 2. prenos. najsilen napon vo nekoja rabota, vrv na napnatosta. kulminiranje lat. dostignuvawe na na vrvot, najvisokiot stepen, najvisokiot napon. kuloari franc. prostorii naj~esto vo parlamentite, nadvor od salite za sednici koi sluàt za odmor i za razmena na mislewa, pomali sostanoci. kulon lat. edinica za merewe na elektricitetot (spored imeto na francuslkiot fizi~ar Coulomb, 1736-1806). kulpa (lat. culpa) vina, vo potesna smisla - nebre`nost, grev. kulpabilitet lat. kaznivost. kulpozno lat. nebre`no (krivi~no delo), za razlika od dolozno (umisleno). kult lat. 1. religiozen obred, sluèwe na boènstvo, 2. prenos. oboùvawe, osobeno po~ituvawe na nekoja li~nost ili predmet. kultivacija lat. podigawe, odgleduvawe, neguvawe, oplemenuvawe, usovr{uvawe. kultivator lat. 1. oradie za doobrabotka na zamja po osnovnoto izoruvawe so plug, 2. obrabotuva~, odgleduva~. kultiviranje lat. 1. obrabotuvawe, odgleduvawe, neguvawe, 2. prenos. razvivawe, sadewe, pottiknuvawe, voveduvawe vo obi~aj. kultura lat. 1. se {to e sozdadeno so fizi~ki (materijalna kultura) i umstven trud (duhovna kultura) na ~ovekot, 2. stepen na sovr{enstvo postignat vo odnesuvaweto, 3. odgleduvawe na rastenija, 4. odgleduvawe bakterii za nau~ni celi. kulturen lat. 1. obrazovan, prosveten, 2. obrabotliv, koj ve{ta~ki se odgleduva (za rastenijata). kuluk tur. te{ka i naporna rabota, argatuvawe, robuvawe. kumez tur. koko{arnik, zapu{tena prostorija ili ku}a. kumplung ger. spojnica. kumulacija lat. 1. natrupuvawe, 2. prav. izrekuvawe na zaedi~ka kazna za site krivi~ni dela vrz osnova na sobirawe na poedine~nite kazni odmereni za sekoe krivi~no delo. kumulativno lat. zbirno, zaedno. kumuliranje lat. natrupuvawe, stavawe na kup, sobirawe. kundak tur. drven del na pu{kata. kunktator lat. koleblivec (spored rimskiot diktator Fabian Kunktator koj se kolebal da vleze vo re{ava~ka bitka so Hanibal). kup (ang. cop) pahar koj se dodeluva kako nagrada za sportski postignuvawa. kupe franc. zatvorena prostorija vo vagon nameneta za pomal broj patnici. 228

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kupidon lat. mit. bog na qubovta kaj starite Rimjani. kupiranje franc. skratuvawe na opa{kite na ku~iwa, kowi, ovci od estetski pri~ini. kupola lat. pokriv, svod vo forma na polutopka. kupon lat. 1. del od bilet koj se }ine zaradi kontrola, 2. dokaz za podigawe na deficitarna stoka. kur{um tur. metak, zrno od ogneno oru`je. kura lat. nega, lekuvawe. kura` franc. odva`nost, hrabrost. kurabilen lat. izle~liv, koj moè da se izlekuva. kuracija (lat. curatio) lekuvawe. kuran ("da se ~ita, kaùva") sveta kniga na islamot - zbor na boga, sostavena e od 114 suri (poglavija) so razli~en broj ajeti (stihovi, znaci) rasporedeni, ne spored sodrìnata, tuku spored dolìnata. kuranti franc. sat na kula ili na yid so muzika. kurare ju`noameri~ki otrov za streli koj gi ko~i site motorni nervi. kuratela lat. staratelstvo, tutorstvo. kurativa (lat. curativus) lekuvawe na organski i du{evni bolesti. kurativen lat. koj e za lekuvawe, koj lekuva, lekovit. kurator lat. staratel. kurban ar. `rtva, obi~no oven koj se kole za vreme na kurban-bajram. kurbla ger. poluga za "palewe" na starite avtomobilskite motori. kurc{lus ger. kratok spoj koj predizvikuva prekin na strujata. kurenten lat. tekoven, brz, bistar, sovremen, koj e vo optek, koj dobro se prodava, kurentni pari - pari vo optek, kurentno pismo - pismo pi{uvano na raka. kurialii (lat. curialia) formalnosti, kancelariski obi~ai i formalnosti. kurija lat. 1. naziv na sekoja grupa na koja se delele patriciite vo stariot Rim, 2. zgrada vo koja se sostanuval senatot vo stariot Rim, 3. vo sredniot vek sobor pokraj kralot sostaven od vazali i golemodostojnici, 4. dve centralni ustanovi na papskata vlast. kuriozen lat. 1. neobi~en, zanimliv, ~uden, 2. qubopiten, radoznal. kuriozitet, kuriozum franc. 1. zanimliv, sme{en nastan ili prilika, 2. retkost koja predizvikuva vnimanie so svojata zabavna neobi~nost. kurioznost lat. neobi~nost, zanimlivost. kurir franc. 1. glasik, 2. raznesuva~ na voena slu`bena po{ta. kurtoazija franc. ubavo odnesuvawe. kurs lat. 1. tek, te~enie, 2. pravec, smer na dvièwe na brod ili avion, 3. pravec na politika, 4. tek, razvoj na nekoja dejnost, 5. celosno izloùvawe na nekoja nauka ili na nekoj nejzin del, 6. stepen na posetuvawe na nekoja {kola, 7. cena po koja vo odreden den se prodava ili kupuva stoka, vrednosni hartii ili stranska valuta. 229

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kursist lat. posetitel na nekoj kurs. kurtaà franc. provizija, posredni~ka nagrada, nagrada na posrednikot za izvr{uvaweto na nekoja rabota. kurtizan franc. dvorjanin. kurtizana franc. 1. èna so lesno povedenie, 2. elegantna qubovnica, skapa prostitutka. kurtoazija franc. fino povedenie, qubeznost. kurtul, kurtulmak tur. spas, spasuvawe, osloboduvawe, izbavuvawe. kurtulisuvanje tur. osloboduvawe od nekogo. kurva ger. kriva linija. kurvimetar ger. sprava za merewe na dolìnata na krivi linii (na pati{ta, reki, èlezni~ki prugi) na geografski karti. kurziv lat. nakoseno {tampani bukvi, sprot. antikva, denes italik. kustos lat. akademski obrazovan slu`benik rakovoditel i ~uvar na nekoja zbirka, prim. vo muzej. kusur tur. ostatok na parite po ispla}awe na stoka koja vredi pove}e od pari~niot apoen {to bil daden za nejzina naplata. kuvet tur. sila, mo}. ja~ina. kvadrant lat. ~etvrtina od krugot. kvadrupedi lat. zool. ~etvorono`ni ìvotni. kvalificiran lat. 1. koj ima opredelena kvalifikacija, sprema, 2. kvalificirano krivi~no delo prav. delo koe poradi opredeleni obele`ja ima poteòk vid, prim. ubistvo na svirep na~in, 3. kvalificirano mnozinstvo mnozinstvo na glasovi. kvalifikacija lat. 1. odreduvawe na vrednosta, sposobnosta na nekoj ili ne{to, 2. vrednost, sposobnost, stru~nost, 3. prav. podveduvawe na krivi~no delo pod odreden ~len od krivi~niot zakonik, 3. sport. uspe{no pominuvawe na prethodnite pre~ki i plasirawe vo natamo{en povisok krug za natrevaruvawe. kvalifikativen lat. koj pobliski odreduva, koj pridava ili odreduva osobina, svojstvo. kvalifikuvan lat. sposoben, dorasnat za nekoja dejnost. kvalitet lat. vrednost, svojstvo, osobina, dobrina. kvaliteten lat. koj ima dobra vrednost, dobri svojstva, dobri osobini. kvalitativno (lat. qualitativus) toa {to se odnesuva na osobinite, vidot, vrednosta na ne{to. kvant lat. 1. najmala koli~ina na energija koja moè da ja emituva ili apsorbira atom, molekul ili atomsko jadro, 2. ~esti~ka na energijata na zrakot. kvantifikacija lat. utrduvawe na brojnosta, izedna~uvawe, poklopuvawe. kvantitativno lat. koli~insko, so ogled na koli~inata. kvantitet lat. koli~ina, brojna odredenost, golemina.

230

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kvantna teorija - (teorija na Maks Plank, 1858-1947) prou~uvawe na zakonite na dvièweto na ~esti~kite od koi se sostaveni telata (na atomot, molekulata, elektronot, pozitronot i sl.) kvantum (lat. quantum ) koli~ina. kvart (lat. quartus - ~etiri) 1. gradska ~etvrt, 2. format na hartija (~etvrtina od tabak). kvartal lat. edna ~etvrtina od godinata, tromese~ie. kvarter lat. najmlad period vo razvojot na Zemjata. kvartet lat. grupa od ~etvorica, obi~no pea~i, muzi~ari. kvartrilijun lat. broj koj sodrì iljada pomnoèno so iljada trilioni, se pi{uva so 1 i 24 nuli. kvazi prefiks vo sloènki so zna~ewe: kako da, boèmno, navodno, |omiti. kvekeri (an. quakers - tie koi treperat) sekta na puritantizmot, kvekeri e podbiven naziv koj im go dale drugi ("onie koi se tresat" pri verskite obredi), a me|u sebe se narekuvale prijateli ili "zdruènie na prijateli". Tie otidoa najdaleku vo baraweto na li~na sloboda pri ispovedaweto na verata: go otflaat krsteweto i euharistijata i sekoj ritual ili ceremonija gi smetaat za paganski akt. Smetaat deka Svetiot duh e vsu{nost vistinata. Voop{to nemaat sve{tenici ni bogoslu`ba, tuku dràt sostanoci zaradi "povlekuvawe vo sebe," za razmisluvawe {to doveduva do vdahnovenost. Bea protiv zakletva i protiv nasilstvo i za tolerancija sprema lu|eto od drugi veroispovesti. Osnova~ na kvekerstvoto bil bil konduraxijata Xorz Foks, vo 1647 (1624-1691). Mnogu kvekerite zaradi progonite emigrirale vo SAD. kverulant (lat. quaerulus) ~ovek koj lesno podnesuva tu`bi na sud, tuìbaba, ~ovek koj tera pravdini, pravda{. kverulencija (lat. querulus - ~ovek koj rado tuì, koj postojano vodi parnici za se i se{to) patolo{ka sklonost za podnesuvawe tu`bi pred sud, za parni~ewe. kvescio facti (lat. quaestio facti) prav. fakti~ko pra{awe, pra{awe za faktite, okolnostite na slu~ajot. kvescio iuris (lat. quaestio iuris) prav. pravno pra{awe. kvescio lat. pra{awe, sporno pra{awe, ma~no pra{awe. kvestor lat. visok finansiski ~inovnik vo stariot Rim. kvietizam lat. 1. misti~no u~ewe koe se razvilo osobeno vo XVII vek, spored koe spasenieto se sostoi vo otkaùvawe od se {to e ovozemno i svrtuvawe kon razmisluvawe i duhovno ponirawe vo samiot sebesi (samoposmatrawe) {to vodi kon celosen du{even i blaèn mir, 2. nebre`no, pasivno drèwe kon ìvotot okolu sebe. kvintesencija (lat. quinta essentia - petta su{tina) su{tina, bitie, sr`, jadro, toa {to e najglavno, najbitno, najva`no na nekoj predmet ili poim. kvintet lat. grupa od pet, obi~no pea~i, muzi~ari.

231

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ kvintilijun lat. broj koj sodrì iljada pomnoèno so iljada kvatrilijuni, se pi{uva so 1 i 30 nuli. kviriti lat. gra|ani na stariot Rim, Rimjani. kvisling predavnik na tatkovinata, pomo{nik na okupatorot (spored imeto na norve{kiot predavnik Vidkun. Quisling koj bil sorabotnik na germanskite okupatorski sili). kvit (lat. quietus) 1. podmiren, namiren, izedna~en, izravnet, 2. gotovo, re{eno, svr{eno. kvitancija lat. pismena potvrda deka obvrskata e izvr{ena. kviz ang. nagraden natprevar vo znaewe. kvocient lat. koli~nik, rezultat na deleweto. kvorum lat. so zakon ili so pravila opredelen broj na prisutni ~lenovi na nekoj sobir potreben za zaklu~ocite i odlukite na toj sobir da bidat validni. kvota (lat. quot - kolku) 1. so dogovor utvrdena suma koja se pla}a vo utvrdeni rokovi, 2. udel koj nekomu mu pripa|a pri delabata, 3. odredena koli~ina na rabota, norma, 4. odnapred odreden broj na ne{to voop{to, dano~na kvota - golemina na dano~nata stapka. L labaratorija lat. specijalno uredena prostorija za nau~nostraùva~-ki eksperimenti, za kontrolirawe na tehnolo{ki procesi, za izrabotka na komplicirani preparati. labiadektomija med. otse~uvawe na vaginalnite usni. labilen lat. nepostojan, labav, nestaloèn, sklon kon pa|awe, koj lesno gubi ramnoteà, sprot. stabilen. labilnost lat. nepostojanost, koleblivost. labitur ex animo bebefactum, iniuria mumquam lat. dobrodetelta se zaborava, a nepravdata nikoga{. labium lat. usna. labor lat. rabota, trud, napor. laborant lat. nau~en ili tehni~ki sorabotnik koj raboti vo labaratorija. laburisti angliska reformisti~ka rabotni~ka partija. laceracija (lat. lacerare) kinewe, raspar~uvawe, abewe, tro{ewe poradi upotreba. lada mit. boìca na proletta, mladosta i ubavinata kaj starite Sloveni. lafet, lafeta franc. postoqe vrz koe e pomestena cevka na artileris-ko oru`je. lagalizacija lat. ozakonuvawe, dvawe na zakonska sila. lager germ. 1. stovari{te, 2. voj. tabor, logor, 3. leì{te, postela. laguna it. plitok zaliv. 232

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ laik lat. 1. ~ovek koj ne mu pripa|a na sve{etni~kiot stale`, 2. prenos. nestru~en ~ovek. laissez-faire - laissez-passer franc. pu{ti da se pravi, pu{ti slobodno da se dejstvuva. lajtmotiv ger. 1. osnovna zamisla, osnovna tema koja se provlekuva niz celoto muzi~ko delo, 2. prenos. glavna misla voditelka povtorena i pove}ekratno naglasena. lak{mi mit. bogiwa na napredokot, bogatstvoto i dobrata sre}a vo hinduizmot. lakej franc. sluga vo uniforma. lakmus ger. modra boja koja sluì kako indikator. lakmusova hartija hem. hartija koja koga e stavena vo kiselina pocrvenuva, a vo baza pomodruva. lakonizam gr~. kratko i jasno izrazuvawe na misli so {to se odlikuvale Spartancite. lakonski gr~. kratok, srèvit i to~en (spored Lakedemoncite, Lakonci, Spartanci koi bile ve{ti vo kratko izrazuvawe). lakrdija tur. {ega, farsa, ismejuvawe, komedija bez literaturna vrednost, laksativ lat. 1. razblaùva~, omeknuva~, 2. sredstvo za regulirawe na stolicata, v. purgativ. laksizam (lat. laxus - mlitav) labavost vo sfa}aweto na moralot. laktacija lat. la~ewe mleko od mle~nite `lezdi, doewe na dete so maj~ino mleko. lalacija gr~. dtkawe. lalija gr~. govor, zboruvawe. lamarkizam teorija na Lamark spored koja evolucijata se ostvaruva isklu~ivo pod neposredno vlijanie na nadvore{nata sredina bez u~estvo na prirodnata selekcija. lamela it. 1. tenka metalna plo~a, 2. osigura~. lamentacija lat. taguvawe, àlewe, lelekawe nad sudbinata. lamentozno lat. àlosno. lampa ger. svetilka. lampas franc. {iroka traka vo boja na pantaloni, obi~no na generalski uniformi. lampion franc. mala oboena ukrasna svetilka. lansiranje franc. 1.isfrlawe, 2. iznesuvawe na ne{to novo pred javnosta. lantan (La.) hem. bel metal. laokon mit. sve{tenik od Troja, koj zaedno so negovite dva sina bil zadaven od dve zmii zatoa {to im sovetuval na Trojancite da ne go vnesuvaat drveniot kow i prv frlil kopje vrz nego velej}i: "Se pla{am od Danajcite i koga donesuvaat podaroci." lapalija lat. bezna~ajna sitnica. lapidacija (lat. lapidatio) kamenuvawe. 233

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ lapidaren lat. kratok, srèvit, jadrovit, zbien. lapidarium lat. zbirka na stari kameni spomenici. lapidifikacija lat. skamenuvawe. lapis lat. kamen. lapsus lat. gre{ka, oma{ka. lar pur lart (franc. l'atr pour l'art - umetnost zaradi umentost) larpurlartizam umetnost zaradi umetnost, a ne kako sredstvo za postignuvawe na drugi celi, deviza na umetni~kiot pravec naTeodor Gotje, v. ares gratia artis koj sprotivno na utilitatristi~kiot pravec vo umetnosta ja negira op{testvenata funkcija na umetnosta. lararium lat. doma{na kapeli~ka kaj starite Rimjani. largus lat. obilen, izda{en, darovit, larga manu - so dare`liva raka, obilno. lari lat. doma{ni ku}ni bogovi kaj starite Rimjani - blagodarni duhovi na po~inatite lica od ku}ata. larifari it. brborewe na besmislici. laringitis gr~. vospalenie na grloto i grklanot. laringo gr~. prefiks vo sloènici so zna~ewe: grlo laringolog gr~. lekar specijalist za bolesti na grloto. laringologija gr~. nauka za bolesti na grloto. larinks gr~. grklan. larma ger. buka, galama. larva lat. avet, prividenie, 2. biol. prv stadium vo razvojot na insektite. lasciven lat. razvraten, bezsramen, bluden. laso {pans. ortoma so koja kaubojcite (kravarite) ja lovat stokata. last but no least ang. posledno, no ne i najmalku va`no. latalen lat. smrten, smrtonosen, latalna doza - koli~ina na lek koja go usmrtuva bolniot. latalen lat. smrten, smrtonosen. latargi~en gr~. trom, dremliv, neosetliv. latencija lat. vreme koe pominuva od momentot koga po~nuva da deluva stimulansot, do momentot koga nastanuva odgovorot, odnosno reakcijata na stimulansot. latenten lat. 1. skrien, koj ne se zabeleùva od nadvor, pritaen, prikrien, nezabeleìtelen, 2. koj ne e izre~en, me|utoa koj se podrazbira i e sodràn vo samoto zna~ewe na zborot. lateralen lat. strani~en, bo~en. lateralni hipotalami~ki sindrom psih. celosno gubewe na ~uvstvoto za glad. laterna lat. 1. svetilka, fener, laterna magica - vol{ebna lamba, 2. arh. mala kula na vrv na kupola so otvori za osvetluvawe. latifundija lat. golem zemji{en posed. latituda lat. {irina, prostranstvo.

234

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ latitudinaren lat. {irokograd, slobodoumen, koj ne preteruva, nepreteran. lato sensu lat. vo po{iroka smisla. latrija gr~. oboàvawe, bogosluèwe. latrocinium lat. drumsko razbojni{tvo. laudacija lat. pofalba, pofalben govor. laudanium lat. sekoe sredstvo za smiruvawe i uspivawe. laudari a bonis et vituperari a malis unum atque idem est (Cicero) lat. isto e da bide{ falen od dobri i da bide{ kuden od lo{i. laudativen, laudatoren (lat. laudativus) pofalben. laufer ger. trka~, glasnik, edna od figurite vo {ah. laureat lat. oven~an so lovorov venec, umetnik, poet, glumec, pronao|a~, pisatel koj ja dobil najgolemata nagrada na nekoj natprevar. lauta arap. star muzi~ki instrument so 6-24 ìci. lava lat. rastopena vulkanska materija. lavabo lat. mijalnik. lavina germ. golem odron od sneg, golema sne`na topka. laviranje ger. 1. edrewe so ve{to zaobikoluvawe na pre~ki, 2. prenos. kolebawe me|u tu|i gledi{ta. lavirint gr~. zgrada so zapletkani hodnici, prenos. zapletkana rabota. lavor franc. dlabok sad koj sluì kako mijalnik, obi~no za noze, tur. le|en. lazaret it. 1. dom za leprozno bolni vo blizina na Erusalim posveten na Sv. Lazar, 2. ustanova za smestuvawe na bolni od zarazni bolesti, 3. voena bolnica vo blizina na samoto boi{te. lazura lat. 1. prozirna boja za prema~kuvawe na izraboteni sliki, 2. samiot proces na takvo prema~kuvawe. leèren franc. lesen, neusilen, nebreèn, bez napor, povr{en. leèrnost franc. neusilenost, lesnotija, nevrzanost. leda mit. èna na spartanskiot kral Tindarej koja pretvoren vo lebed ja obqubil Zevs. ledi (ang. lady) otmena èna, dama, gospo|a. leegs naturae perfectissimae sunt et immutabiles, humani vero iuris conditio in infinitum decurrit, et nihil est in eo quod perpetuo stare possit lat. prirodnite zakoni se najsovr{eni i nepromenlivi, dodeka ~ovekovoto pravo postojano se menuva, pa vo nego nema ni{to {to bi moèlo trajno da opstane). legalen lat. zakonit, koj e vo sklad, vo soglasnost so zakonot. legalitet lat. 1. zasnovanost vrz zakonot, 2. neiznudena, nenametnata soglasnost na mnozinstvoto so postojniot praven poredok legalizacija lat. ozakonuvawe, potvrda, overuvawe. legalnost lat. soglasnost so zakonot. legat lat. 1. kaj starite Rimjani - pratenik, pomo{nik, 2. vo katolicizmot - slu`ben pretstavnik, polnomo{nik na papata, 3. prav. ostavi-

235

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ na, nalog na ostavitelot na naslednikot nekomu da mu isplati odredena suma pari i predade odreden del od imotot. laìranje franc. namerno gubewe na natprevar. legatar lat. toj komu{to so nalog mu e ostaven vo nasledstvo samo nekoj opredelen predmet (a ne celata ostavina). legator lat. toj koj{to nekomu so nalog mu ostava ne{to vo nasledstvo. lege artis lat. spored zakonot, spored praviloto na zanaetot, spored site pravila i propisi. legem nocens vetetur, fortumam innocens lat. od zakonot se pla{i vinovniot, a od sudbinata neviniot. legen tur. umivalnik. legenda lat. 1. narodno predanie za ìvotot na nekoe lice ili nastan, prikazna za neobi~en nastan, 2. izmislena prikazna, 3. natpis na pari~ni apoeni, 3. objasnuvawe na geografska karta. legendaren lat. ~ovek koj se spomenuva vo legenda, koj ne postoel ili koj bil poinakov odo{to se prikaùva. leges ab omnibus intelligi debant zakonite treba site da gi razberat. leges legum lat. zakoni nad zakonot (prirodnite prava pretstavuvaat zakoni nad zakonot). leges sibi homines condiderunt pro utilitate communi, ut se interim tutos ab iniuriis fecerent (Latantius) lat. lugeto gi donele zakonite za op{ta korist, za da se obezbedat od nepradvi); celta na pravoto e pravda. leges suum ligant latorem lat. zakonite go obvrzuvaat i svojot donositel. legija lat. pogolema edinica na rimskata vojska. legis ab omnibus intelligi debent lat. zakonite treba site da gi razbiraat. legis constructio non facit iniuriam lat. zakonskata odredba ne pravi nepravda. legis humanae nascuntur, vivunt et moriuntur lat. ~ove~kite zakoni nastanuvaat, ìveeat i umiraat. legislacija lat. zakoni, donesuvawe na zakoni, zakonodavstvo, zakonodavna vlast. legislativa, legislatura lat. zakonodavno telo, zakonodavna vlast, zakonodavstvo, donesuvawe na zakoni. legislativen lat. zakonodaven. legislator lat. zakonodavec. legist lat. poznava~ na zakonite. legitima lat. prav. zakonski del, koj bez ogled na testamentot, mora da mu pripadne na naslednikot. legitimacija lat. 1. isprava so koja se dokaùva identitetot na nekoja li~nost, li~na karta, 2. prav. pravo na prezemawe na opredeleni ~ekori pred sud, aktivna legitimacija - pravo da se podnese tu`ba pred sud, pas-

236

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ivna legitimacija - sposobnost da se bide tuèn na sud, 3. dopolnitelno oglasuvawe na vonbra~no dete za bra~no. legitimen lat. praveden, opravdan sprot. iliegitimen. legitimiranje lat. barawe od nekogo da ja pokaè li~nata karta ili drug dokument za potvrduvawe na negoviot identitet. legitimitet lat. zasnovanost vrz pravdata, pravednost. legitimno osnovano, opravdano, izdràno, nu`no, dozvoleno, ona {to ima op{ta podr{ka od gra|anite, pravedno, pravdata e kriterium za legitimnoto). legitimnost lat. zakonitost, pravo na ne{to, prim. na sopstvenost legologija gr~. ve{tina na ~itawe. leguminozi lat. me{unkarski rastenija (grav, gra{ok, le}a itn.). legura lat. me{avina od dva ili pove}e metali dobiena so topewe. lekcija lat. 1. usmeno izloùvawe na nekoja tema, 2. zada~a (za u~ewe), 3. opomena, ukor, prigovor. leksi~ki gr~. koj se odnesuva na re~nik, na zborovi, re~ni~ki. leksika gr~. 1. site zborovi na nekoj jazik ili dijalekt, 2. site dela na nekoj pisatel. leksikograf gr~. pisatel na re~nik, leksikon. leksikon gr~. re~nik na poimi. lektira lat. 1. ~itawe, 2. toa {to se ~ita, pro~itana materija. lektor lat. 1. prakti~en u~itel na visoki {koli, obi~no za stranski jazici, 2. litaraturen i jazi~en sovetnik koj isprava rakopisi, 3. ~ita~, predava~. lenger tur. sidro. lenjir germ. sprava koja sluì kako potpora za povlekuvawe pravi linii so moliv i za merewe na dolìnata na tie linii. lentigo lat. bemka na koàta od teloto. leon - pari~na edinica na Siera Leone. lepeza (tur. elpeza) sprava za razladuvawe so nejzino ra~no maftawe. lepidopterologija gr~. nauka za peperutki i molci. lepra gr~. guba, opasna zarazna bolest na koàta i na nervniot sistem. lese fer, lese pase (franc. laissez faire, laissez passer - pu{ti sekoj da pravi {to saka i neka se odi po svojot tek) deviza na ekonomskiot liberalizam, ~ija smisla e sloboda na konkurencijata, neme{awe na dràvata vo ekonomskite pra{awa. leta mit. reka na zaboravot vo dolniot svet (isto kako i Stiks) od koja pijat voda du{ite na umrenite za da go zaboravat svojot ìvot na zemjata, 2. gr~ka boìca na no}ta i na se {to e skrieno, majka na Apolon i Artemida. letargija gr~. 1. posebna bolna sostojba sli~a na dlabok son koja moè da potrae od nekolku sati do nekolku dena, pri {to pulsot i di{eweto moàt da bidat nezabeleìtelni, 2. dremka, nepodvi`nost, nedejstvenost. leteomanija gr~. zaboravnost. 237

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ letovanje germ. lemewe, zavaruvawe. leuhemija med. bolest pri koja doa|a do drasti~no zgolemuvawe na belite i smaluvawe na crvenite krvni zrnca. leukociti. beli krvni zrnca, v. eritociti. lev pari~na edinica na Bugarija. leveleri (izravnuva~i) - puritanska struja izdvoena kako levo krilo na indepedendentite vo 1647 godina. Nazivot go zele od Stariot zavet: "Site dolini neka se povi{at i site gori i bregovi neka se slegnat, i {to e krivo neka bide pravo i neramnite mesta neka bidat ramni." Isaija (40.4). Barale u{te pogolemi verskite slobodi od indepedentite. Nivni voda~ bil Xon Lilbern (Dòn Lilburn, 1614-1655). levijatan mit. 1. ogromno morsko ~udovi{te od Biblijata, 2. prenos. ogromen stra{en ~ovek. levirat (lat. levir - dever) brak so soprugata na po~inatiot brat koj bil zadolìtelen kaj Evreite. levitacija lat. izdigawe nad zemjata, lebdewe pri duhoven zanes vo spiritizmot. levius dicere, quam facere est lat. polesno e da se kaè, odo{to da se stori. lex aequitate gaudent, appetit perfectum et norma est recti lat. zakonot ja saka pravednosta, se stremi kon sovr{enstvo i pretstavuva merilo na pravdata. lex asliquando sequitur aequitatem lat. zakonot ponekoga{ ja sledi pravednosta. lex aut rogatur, id est fertur; aut abrogatur id est prior lex tollitur; aut derogatur, id est pars primae legis tolitur, aut subrogatur id est adicitur aliquid primae legi; aut obrogatur, id est mutatur aliquid ex prima lege (Ulpianus) lat. zakonot ili se: rogira, t.e. donesuva; ili abrogira t.e. ukinuva; ili derogira t.e. del od porane{en zakon se ukinuva; ili subrogira t.e. ne{to mu se dodava; ili obrogira t.e. ne{to vo nego se menuva. lex deficere non potest in iustitia exhibenda lat. vo potraga po pravednosta zakonot ne moè da malaksa. lex enminem sogit ad vana seu inutilia lat. zakonot nikogo ne go tera da raboti ne{to {to e zaludno ili nekorisno. lex est norma recti lat. zakonot e merilo na pravednosta. lex ferenda lat. zakon {to treba da se donese. lex fingit ubi subsistit aequitas lat. kade {to prestanuva pravednosta zakonot se sluì so fikcija; tamu kade {to primenata na vaè~ki propis bi sozdala nepravda, zakonot se sluì so fikcija. lex fingit ubi subsistit aequitas lat. kade {to prestanuva pravednosta zakonot se sluì so fikcija, tamu kade {to primenata na vaè~ki propis bi sozdala nepravda, zakonot se sluì so fikcija. lex intenditvieinum vicini facta scire lat. zakonot pretpostavuva deka na sosedot mu e poznato {to mu raboti sosedot. lex lat. zakon. 238

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ lex lata lat. donesen zakon. lex nemini facit iniuriam lat. zakonot nikomu ne mu pravi nepravda. lex nemini operatur iniquum lat. zakonot kon nikogo ne postapuva nepravedno. lex non deficit in iustitia exhibenda lat. koga mora da se najde pravdata, zakonot ne e nepotpoln; zatoa {to nema soodveten zakon ne moè da se odbie raspravaweto po nekoj spor. lex non distinguit lat. zakonot ne pravi razlika (me|u lugeto). lex plus laudatur quando retione probatur lat. najdobar zakon e onoj zakon ~ija va`nost ja potvrdil i zdraviot razum. lex posteriori derogat legi priori lat. podocne`niot zakon go ukinuva prethodniot, za{to podocne`nata norma e popravedna od porane{nata. lex reiecit superflua, pugnantia, incongrua lat. zakonot go otfrla seto ona {to e odvi{no, kontradiktorno i neskladno. lex respicit aequitatem lat. zakonot se griì za pravednoto. lex speciali derogat legi generali lat. posebniot zakon go ukinuva op{tiot, za{to specijalnata norma e popravedna od generalnata norma. lex superior derogat legi inferiori lat. povisokiot zakon go ukiniuva poniskiot, za{to povisokata norma e popravedna od poniskata norma. lezbejstvo gr~. ènski homoseksualizam nare~en spored gr~kiot ostrov Lezbos kade ìveela poetesata Sapfo, koja protivnicite nepravedno ja nabedile deka vodela qubov so èni. lezet tur. slast, uìvawe. lezija (lat. laesio) 1. prav. povreda, navreda, 2. pri~inuvawe {teta, {teta koja nekoj ja pretrpuva koga vo tovaren dogovor za toa {to go dava dobiva mnogu pomala vrednost. libela lat. sprava so koja se opredeluva dali nekoja povr{ina e horizontalno ramna. libenter homines id, quod volunt, credunt lat. lu|eto rado veruvaat vo toa {to go sakaat. liberacija (lat. liberatio) osloboduvawe, proglasuvawe za nevin, pu{tawe na sloboda, pu{tawe vo slobodna proda`ba. liberalen, liberal lat. slobodoumen, slobodnomisle~ki, bez predrasudi. liberalitas lat. velikodu{nost. liberalizacija lat. osloboduvawe na nadvore{nata trgovija od ograni~uvawa, osloboduvawe na uvozot od koli~inski ograni~uvawa. liberalizam lat. 1. slobodoumnost, slobodno mislitelstvo, 2. teorija i praksa na neograni~ena sloboda na pazarot, 3. preterana popustlivost. liberaliziranje lat. osloboduvawe, popu{tawe. liberator lat. osloboditel. liberatoren lat. osloboditelen, liberatorna presuda osloboditelna presuda, presuda so koja nekoj se osloboduva od vinata. libero arbitrio indifferentiae slat. slobodno volevo odlu~uvawe.

239

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ libertas est potestas faciendi id, quod iure fieri licet lat. slobodata e mo`nost da se pravi toa {to pravoto go dozvoluva. libertas lat. sloboda, boìca na slobodata kaj starite Rimjani. liberte, fraternite, egalite franc. sloboda, bratstvo, ednakvost - deviza na Francuskata revolucija od 1789 god. libertin lat. slobodwak, osloboden rob vo stariot Rim. libertinizam lat. lesnoumnost, raskala{enost. liberum arbitrium nihil aluid est quam vis electiva (Akvinski) lat. slobodnata volja ne e ni{to drugo tuku mo`nost za izbor). libido lat. polov nagon, seksualna strast. libra lat. vaga. libreto it. kniga so tekst na opera ili opereta. libreto lat. tekst za nekoe muzi~ko delo (opera, opereta). licej gr~. {kola vo stara Grcija koja ja osnoval i vo koja predaval Aristotel. licenca lat. 1. odobruvawe, ovlastuvawe, dozvola za pravo na uvoz i izvoz na stoka, za prireduvawe na igri na sre}a 2. voop{to dozvola, pravo na povlasteno ili besplatno iskoristuvawe na ne{to. licet lat. se dozvoluva, dopu{teno e, dolikuva. licitacija lat. nadavawe, javna proda`ba. lider ang. voda~, {ef na politi~ka partija. lido it. morski breg. liferacija, liferuvanje ger. nabavuvawe stoka za drug, ispora~uvawe na stoka. liga {pan. sojuz, dru{tvo, zdruènie. lignit lat. drven jaglen. lignum lat. drvo. likoreksija gr~. ~uvstvo na stra{en glad. liktori lat. slugi na najvisokite dràvni ~inovnici vo stariot Rim (dikratori, konzuli, pretori). likvacija lat. topewe, rastopuvawe, pretvorawe vo te~nost. likventen (lat. liquens) te~en, prenos. jasen, razbirliv. likvidacija lat. 1. prekin na dejnosta, prim. na nekoe pretprijatie. 2. otstranuvawe, uni{tuvawe (ubistvo) na nekogo ili na ne{to, 3. izvr{uvawe na smrtna kazna, 4. kone~na finansiska presmetka. likvidator lat. lice na koe mu e doverena nekoja likvidacija. likviden lat. dospean za naplata, naplativ bez te{kotii. likvidnost lat. lesnotija za realizacija. liliputanec ~ovek so mnogu mal rast od izmislenata zemja Liliput na Sfivt opi{ana vo deloto "Guliverovite patuvawa". lilit mit. èna |avol, sumerski i vavilonski sukub (|avol koj zaema ma{ki oblik i stapuva vo seksualni odnosi so maìte dodeka tie spijat). limb lat. spored katolicizmot mesto kade du{ite se is~istuvaat za vlez vo rajot. 240

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ limburg argo. nepostoe~ki mesec vo godinata, nikoga{. limbus infantum - izdvoeno mesto pokraj pekolot kade prestojuvale decata koi umrele zatoa {to ne bile krsteni se dodeka ne se is~istat od nasledeniot grev i so toa stanat sposobni da vlezat vo rajot. limbus lat. rab. limfa lat. te~nost koja nastanuva od krvnata plazma. limiatcija lat. ograni~uvawe. limit lat. ograni~uvawe, granica, grani~no koli~estvo, cena ili iznos koj ne smee da se pre~ekori. limitacija, limitiranje lat. ograni~uvawe, odreduvawe na najniska ili najvisoka cena, odreduvawe na kraen rok. limitativen lat. ograni~uva~ki, koj ograni~uva. limited ang. trgovsko dru{tvo so ograni~ena odgovornost. limoktonija gr~. ubivstvo so gladuvawe, smrt od glad. limoterapija gr~. lekuvawe so gladuvawe. limoza med. bolno ~uvstvo na glad, neodoliv prohtev za hrana. limunada it. 1. sok od malku limun, {eker i voda, 2. prenos. isklu~itelno slabo nau~no ili umetni~ko delo. lin~ ang. samovolen sud, likvidacija bez istraga i sudewe od strana na raztrevoèna masa na lu|e. linea ascendens lat. linija na srodstvo koja se podiga (roditeli, dedovci, pradedovci) linea descendens lat. linija na srodstvo koja pa|a (deca, vnuci, pravnuci). linearen lat. koj e vo forma na linija. linga (sanskr. "falus") falusen predmet koj ja simbolizira kreativnata mo} na bogot [iva. lingvistika lat. nauka za jazikot. lira pari~na edinica na Turcija i Egipet. lirika gr~. poetski izraz koj go naglasuva vnatre{noto doìvuvawe na avtorot. lirski gr~. ~uvstvitelen. lister franc. sjajna tkaenina za ma{ki odela. listopad hrv. oktomvri. litanija gr~. 1. crkovna molitva koja se govori i pee vo slu~aj na nu`da, 2. prenos. dosadno povtoruvawe, dosadno pripovedawe. litegiozen lat. sklon kon parni~ewe, kavgaxija. litera lat. bukva. literalen lat. dosloven, bukvalen, od zbor do zbor. literalist lat. toj koj kruto se drì do napi{anoto, cepidlaka. literarno lat. knièvno. literat lat. knièvnik. literatura lat. site pi{ani i pe~ateni dela (nau~ni, filozofski, umetni~ki). lithos gr~. kamen. 241

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ litigiranje lat. parni~ewe, postojano vodewe sudski sporovi, raspravawe. litija gr~. pravoslavna procesija. litium (Li.) hem. mek metal so srebrena boja. litograf gr~. crta~ na kamen. litografija gr~. na~in na pe~atewe od ramna povr{ina na kamen na koja e vreàn crte`. litolog lat. stru~wak za kamewa, nau~nik koj se zanimava so nastanuvaweto i prirodata na stenite i kamewata. litologija gr~. nauka za stenite, kamewata. litomorfi gr~. kamewa koi zdobile ~ove~ka ili ìvotinska forma. litoral lat. krajbreèn del na morskoto dno. litoralen lat. krajbreèn pojas. litosfera gr~. kamena povr{ina na Zemjata litotomija gr~. hirur{ki zafat koj se sostoi vo otstranuvawe na kamen od òl~niot ili od mo~niot meur. liturgija gr~. pravoslavno utrisnko bogosluènie. live and let die an. ìvej i pu{ti gi drugite da umrat, maksimi na liberalizmot. liza med. postepeno dvièwe na nekoja bolest kon podobro. lizeza franc. predmet od razli~en materijal koj se stava vo kniga kade {to e prekinato ~itaweto. loà franc. 1. mala so poseben vlez odelena teatarska prostorija opredelena za nekolku gleda~i, 2. prostorija ili mesto za tajni sostanoci na politi~ko ili religiozno zduènie, prim. masonska loà. loakcija lat. odreduvawe na polo`bata. loba ag. prefrluvawe na topkata preku istr~aniot protivni~ki igra~ vo fudbal, tenis i sl. lobi ang. lobby predvorje, osobeno na parlament. loci communes lat. op{to mesto, t.e. ne{to {to e mnogu jasno i ~esto upotrebuvano {to na site im e poznato, pa ottamu stanalo otrcana fraza. loco citato lat. na navedenoto mesto. loco laudato (l.c.) lat. na navedenoto, spomnatoto mesto, vo navedenata kniga. locus lat. mesto. locus sigilli lat. mesto za pe~at. locus standi lat. praven interes. logarimetar gr~. sprava koja sluì za razli~ni presmetuvawa. logaritam gr~. broj koj ozna~uva stepen na koj treba da se podigne osnovniot broj za da se dobie sakaniot broj, prim. 53 t.e. 5 x 5 x 5. logi gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe deka ne{to e vo vrska so mislewe, razmisluvawe, rasuduvawe. logi~ki konstanti metod. simboli i zborovi odnosno poimi koi zna~at postojani logi~ki vrski kako {to se svrznicite i, ili, ako ... toga{. 242

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ stavnite promenlivi povrzani so logi~ni konstanti gi davaat osnovnite iskazni funkcii. logia it. prostorija na fasada na zgrada {iroko otvorena sprema nadvore{nosta. logika lat. 1. razum, mislewe, rasuduvawe, 2. nauka za zakonite na misleweto. logistika lat. del od voena strategija koja se odnesuva na podr{ka: snabduvawe i smestuvawe na vojskata. logo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: zbor, govor, razum. logofobija gr~. bolen strav od govorewe. logomahija gr~. borba so zborovi, raspravawe. logopat gr~. ~ovek koj ima pre~ki vo govorot. logopatija gr~. naru{uvawe na govorot. logoped gr~. stru~wak koj raboti na ostranuvawe pre~ki vo govorot. logopedija gr~. lekuvawe i ve`bawe na gluvonemi vo nadminuvawe na pre~kite vo govorot. logor ger. mesto na privremen prestoj. logos (svetski) um, misla, razum, zakon, zbor, govor, iskaz, svojstvo, vistina, red, volja, u~ewe, aksioma, smisla, na~elo, (objektiven) zakon (spored koj se se slu~uva), nauka, objasnuvawe, fraza, argumentacija, rasuduvawe, merka, pri~ina, logika, Isus Hristos, bo`jo providenie, i mnogu drugo. lojalen franc. veren, ~esen, ispraven, praveden. lojalnost, franc. pokoruvawe na zakonite, ispolnuvawe na obvrskite, vernost iskrenost, ~esnost. lokal lat. prostorija. lokalen lat. mesen, ograni~en na edno mesto. lokalitet lat. mesto, predel, kraj so ogled na negovata polo`ba, ne{to {to mu e svojstveno na nekoe mesto ili na nekoj kraj. lokalizacija lat. pozvrzanost so nekoe odredeno mesto, ograni~uvawe na deluvaweto na nekoja pojava na odredeno mesto, prim. na poàr, bolest, vojna. lokaliziranje lat. ograni~uvawe na ne{to na odredeno mesto, ne dopu{tawe da se rasprostrani ne{to nadvor od odredeno mesto, prim. poàr. lokaut (ang. look-out) zatvorawe na pretprijatie koe go vr{i negoviot sopstvenik i masovno otpu{tawe na rabotnicite so cel da se prisilat na otstapuvawe od nivnite barawa. lokomocija lat. med. dvièwe od edno na drugo mesto, promena na polo`bata. lokus lat. mesto, lokus delicti - mesto na koe e izvr{eno krivi~noto delo. lombard it. kratkoro~en zaem na zaloèna stoka. longitudinalen lat. koj se odnesuva na dolìnata. lorandit redok crvekast mineral koj se nao|a vo Al{ar kaj Gevgelija. 243

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ losion franc. te~no kozmeti~ko sredstvo za nega na lice i kosa. lotarija franc. igra na sre}a so izvlekuvawe liv~e so odbeleàn broj. lotos vodeno rastenie koe Indicite go smetaat za sveto. lovor lat. drvo so ve~nozeleni listovi. lovorov venec lat. venec koj vo stara Grcija i Rim se nosel na glava kako simbol na pobeda, slava, uspeh. lozinka ger. 1. parola, kratko jasno izrazena ideja, zada~a ili barawe koi go istaknuvaat politi~kite partii sprama masite, 2. dogovoren taen zbor ili izraz koj se upotrebuva pri vr{ewe na straàrska slu`ba kaj vojskata, 3. pasford za za{tita na kompjuteri od neovlasteno vleguvawe vo negovite podatoci. LSD - 25 (ili samo LSD) e polusinteti~ka droga koja se dobiva so zasekuvawe na glavicata na eden parazit koj raste vrz 'r`ta. Ovaa droga se zema vo oblik na kapsuli i tableti, a poretko natopena na kocka {e}er. Nejziniot efekt obi~no trae od 5 do 12 ~asa, no moè da predizvika nesakani i zastra{uva~ki reakcii koi traat i po nekolku dena. Za ovaa droga e karakteristi~no deka nejziniot efekt (flesh back) moè da se pojavi duri i po nekolku meseci od nejzinata upotreba. Pod vlijanie na LSD, narkomanite doìvuvaat rastrojstva vo percepcijata na prostorot i vremeto. Prostorot se doìvuva multidimenzionalno vo eden moment, t.e. predmetite odedna{ se gledaat na pove}e na~ini. Vremeto stanuva bezvredno i dominira ~uvstvo na bezvrednost. Narkomanite soop{tuvaat i za postoewe na fenomenot sinestizija - simultana percepcija na stistimulacija na razli~ni setila: tie "slu{aat" boi, "gledaat" zvuci i sl. Uìvatelite na LSD doìvuvaat zgolemuvawe na delovi od sopstvenoto telo i zgolemuvawe na nadvore{niot svet, koj pokraj toa im izgleda deka pliva vo te~nost. Posledicite od zloupotrebata na ovaa droga se manifestiraat kako te{ki psihi~ki rastrojstva: akutni psihoti~ni reakcii na panika, akutni psihoti~ni epizodi, prodolèni psihoti~ni reakcii od tipot na {izofrenija, povratni psihoti~ni reakcii i hroni~ni izmeni na li~nosta. Ova droga e mnogu lesna za krium~arewe. Vo te~na sostojba e bez boja, miris i vkus i ottamu moè da se kapne na upivatelna hartija ili vrz kocka {eker i na toj na~in da lesno da se prenesuva. So ogled deka se raboti za silna droga se krium~ari i vo tvrda sostojba vo vid na sitni tableti. Po nejzinoto zemawe brzo se apsorbira, a dozite i se mnogu mali: od 100 do 25 miligrami. lubrikati (lat. lubrikus) maziva za podma~kuvawe poradi spre~uvawe na triewe. lucida intervalla lat. svetli momenti na prisebnost kaj du{evo bolni lica. luciden lat. svetol, jasen, bistar, lucida intervalla - svetli momenti kaj nekoi vidovi na du{eva bolest vo koi bolniot e pri sebe. lucidos ordo lat. sovr{en red. lucifer lat. vo katolicizmot voda~ na |avolite. 244

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ luft ger. vozduh. luftiranje ger. provetruvawe. lukrativen lat. vnosen, rentabilen, koj donesuva zarabotka, korist, korisen, celishoden. luks (lat. lux svetlost) edinica na ja~inata na osvetluvaweto. luksacija (lat. luxatio) is~a{uvawe (na koska). luksuz (lat. luxus) rasko{, izobilstvo, poseduvawe predmeti bez koi se moè, ne{to ubavo no {to ne e neophodno za ìvot. lumbago lat. bolki na muskulita vo slabinata. lumen lat. svetlo, svetlost, sjaj, lumen mundi - svetlo na svetot, neobi~no pameten ~ovek, golem um (naj~esto ironi~no). luminiscencija lat. svetewe na telata koe doa|a ne od niv samite, tuku od strani~no osvetluvawe, od hemiski procesi, od rentgenski zraci itn. luminozen lat. svetol, sjajen, jasen, bleskav. lump germ. propalica, pijanica. lumpenproleterijat ger. deklasirani, propadnati lu|e. lumperaj ger. pijanka, terevenka. lunaren lat. koj se odnesuva na Mese~inata. lunularen lat. polumese~inski. lupa franc. staklo so svojstvo ne{tata da gi prikaùva zgolemeno. lupercalija lat. rimski praznik na pro~istuvawe koj se odrùva na 15 februari na koj so jarec i pes kako `rtvi grupa lu|e nare~eni luperkali (maì-volci) tr~aat okolu bregot Palatin. Pritoa ènite {to tie so svoite kam{ici od kozja koà }e gi udrat sigurno }e zatrudnat. luping ang. avionska akrobacija. lupus lat. volk, lupus in fabula 1. volk vo basna, 2. prenos. nie za volkot, volkot na vrata. luster franc. sprava so pove}e svetilki koja visi od tavanot. lustracija (lat. lustratio) sve~eno ~istewe od grevovi, pro~istuvawe so `rtva. lustrum lat. `rtva koja cenzorot zaedno so narodot ja prinesuval sekoja petta godina; period od pet godini. M maca it. teòk ~ekan. maces hebr. beskvasen leb koj evreite go jadat na pasha. madam (franc. madame) gospo|a. madmozel (franc. mademoiselle) gospo|ica. madona it. 1. gospo|a, ubava èna, 2. slika ili kip so dete, obi~no bogorodica. madrigal fran. pesna so {egovit ili quboven karakter.

245

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ maestoso it. muz. sve~ano, dostoinstveno, veli~enstveno muzi~ko tempo. maestral it. laden severozapaden veter na Jadransko more i vo Ju`na Francija. maestro it. po~esen naslov za golemi majstori, muzi~ari, umetnici, {ahisti. mafija it. 1. naziv za tajno teroristi~ko zdruènie na Sicilija, prenos. kriminalno zdruènie. mag gr~. 1. sve{tenik kaj Medejcite i Persijancite, 2 astrolog kaj Grcite i Rimjanite. magazin lat. 1. skladi{te, stovari{te. 2. ilustriran zabaven ~asopis, 3. del od pu{ka vo koj se nao|aat kur{umite. magi klasa na sve{tenici kaj drevnite Medeji koi se zanimavale so prinesuvawe na `rtvi. Podocna, vo stara Grcija lu|e {to se zanimavale so okultizam. magi~en gr~. vol{even. magija gr~. vol{ebstvo, vol{ebni{tvo, baewe, vra`bina, ~udotvorstvo. magioni~ar gr~. vol{ebnik. magister lat. 1. majstor, u~itel, 2. akademski stepen. magistrala lat. sekoja glavna linija vo odnos na sporednite, prim. pat, elektri~na linija, vodovodna cevka, èlezni~ka pruga. magistrat lat. 1. kaj starite Rimjani - dràvna slu`ba, na~elnik, golemodostojnik, prim. konzul, pretor, 2. vo nekoi zemji - gradska uprava. magistratura lat. upravna vlast magma gr~. vàrena masa koja se nao|a vo vnatre{nosta na Zemjata. magna carta libertatum (lat - golem list na slobodata) povelba od 1215 godina so koja angliskiot kral Jovan Lakland (Jovan bez Zemja) se otkaàl od nekoi svoi prava vo korist na plemstvoto. magnat lat. krupen feudalec ili kapitalist. magnet, magnetit ruda koj ima svojstvo da go privlekuva èlezoto. magnetska rezonancija (MRI) kompjuterski slikovit prikaz na mozokot. magnezium (Mg.) hem. srebrenesto bel metal. magni animi despicere iniurisas est (Seneka) lat. osobina na golem duh e preziraweto na nepravdata. magnificus lat. titula na rektor na univerzitet i drugi ugledni li~nosti. magnolija ukrasno zimzeleno drvo ili grmu{ka so rozovi i beli cvetovi. magnovanje moment, tren. magnus lat. golem, veliki, Alexandar Magnus - Aleksandar Veliki. maha sanskr. prefiks vo sloènki so zna~ewe: veliki. mahabharata (sanskr. Kral Bharata) najobimen ep na Indijcite od V vek p.n.e. 246

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ mahagonija fino tvrdo drvo so crvenkasto siva boja. mahala ar. gradska ~etvrt. maharadza sanskr. (golem krtal) titula na golemi industriki vladeteli. mahatma sanskr. golema du{a, po~esen naziv za golemi indiski voda~i i sudii. mahdi (ar. од бога добро воден) prorok i spasitel kogo }e go prati alah da go dovr{i deloto na Muhamed. maher germ. 1. faktor, 2. ~ovek koj vo sekoja prilika umee da se snajde. mahinacija lat. lukavost, intriga, postapka so lo{a cel, nesovesna postapka. mahinalen lat. nebreèn, nesvesen, mehani~ki. mahinaleno lat. nesvesno, nebre`no. maior dignitas nulii debetpraeiudicium facere lat. nitu edna visoka funkcija ne treba da sozdava privilegii (za nivnite izvr{iteli). maja pers. kvacec. majestas lat. veli~enstvo. majestati~en lat. veli~enstven. majevtika gr~. babe{tvo, metod na starogr~kite filozofi koj se sostoel vo toa so zgodi pra{awa u~enikot da se navede na sopstveno donesuvawe zaklu~oci. majorat lat. nasleden red spored koj celokupniot imot preo|a na najstariot sin. majorenten lat. polnoleten. majoritet lat. mnozinstvo (kaj glasawe) sprot. minoritet. majorizacija lat. nadglasuvawe. majuskula lat. golema po~etna bukva, sprot. minuskula. makadam - gradewe pati{ta so zdroben kamen (spored imeto na {kotskiot inìner Dòn Mak-Adam). makara tur. 1. kalem na koj se namotuva konec, ìca, kabli, 2. sprava so koja se digaat predmeti na golema viso~ina. makartizam dvièwe protiv komunizmot, spored negoviot voda~ Xozef R. Makarti 1909-1957. makazi tur. noìci. maketa franc. model na ne{to, to~na reprodukcija na nekoj objekt vo smaleni razmeri. maki franc. polumajmun. makinto{ nametka od nepropustliva gumirana tkanina (spored nejziniot pronao|a~ Mak Into{). makro fgranc. 1. podveduva~ na prostitutki, 2. gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe - golem, so golemi dimenzii, dolg. makrobiotika gr~. del od medicinata koj gi prou~uva sredstvata i na~inite za prodolùvawe na ~ovekoviot ìvot. makrokefalija gr~. nenormalna golemina na glavata. makropsija gr~. gledawe na ne{tata vo zgolemena forma. 247

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ makrotija gr~. nenormalna razvienost na u{ite. maksilalen lat. najvisok, najgolem. maksima lat. mudra srèvita izreka, na~elo, pravilo za ìvot, princip do koj treba da se drìme vo ìvotot. maksimalen lat. najvisok, najgolem. maksimiranje lat. opredeluvawe na najvisokata vrednost na ne{to, prim. na cenite. maksimum lat. najvisoka vrednost ili koli~ina. maksimus lat. maximus - najgolem, najvisok, najvreden. maksuz ar. osobeno, naro~no. makulatura lat. 1. vo pe~atarstvoto - rasipani, izvalkani listovi na hartija, 2. prenos. netalentirana, bezvredna literatura, delo bez kakva i da e vrednost. mala fide lat. so lo{a, zla namera, zlonamerno, sprot. bona fide. mala in se lat. zlo po sebe. mala prohibita lat. zlo koe e zabraneto so nekakov propis mala, mahala tur. del od grad, selo. gradska ~etvrt, ulica sokak. malanholija gr~. 1. bolna sostojba koja se sostoi vo poti{tenost, slabeewe na podvi`nosta i ote`nat tek na misleweto, 2. taga, jadosanost, grià, ta`no raspoloènie. malarija it. treska koja ja prenesuva komarecot anofeles. maler (franc. malheur) 1. nesre}a, neprilika, nezgoda, 2. ger. slikar. malerozan franc. ~ovek komu mu se slu~uvaat maleri, baksuzen. malevolencija lat. zlonamernost, zloba, zavist. malformacija ang. neispravno storeno, ne{to so neispraven oblik, med. manlivost, nakaznost. malicia lat. zloba, pakost. maliciozen lat. zloben, pakosen, podmolen. malicioznost lat. zloba, zlobonost, zlobna zabele{ka, zloradost. malignen lat. zol, {teten, opasen, sprot. benignen. malkart rel. fenikijanski bog patron na gradot Tir. malpomeni mit. muza na tragedijata, nejzini atributi se: venec od vinova loza i tragi~na maska, v. muzi. maltretiranje franc. lo{o postapuvawe, zlostavuvawe, ma~ewe. maltuzijanizam u~ewe spored koe siroma{tijata e posledica isklu~ivo na prenaselenosta (spored Maltus, 1766-1834). malum omen lat. lo{ znak. malus bonum ubi se dissimulat tunce est pessimus lat. koga lo{iot se preprava deka e dobar, toga{ e najlo{. malverzacija lat. zloupotreba, pronevera. mamalii (lat. mamalia) zool. cica~i. mambo - vid na kubanski tanc. mameluk ar. 1. pripadnik na telesnata garda na egipetskite sultani, 2. pripadnik na Napolonovata telesna straà, 3. prenos. poslu{en slu-

248

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ga koj bez pogovor gi izvr{uva naredbite, 4. potomok na tatko belec i majka Indijanka vo Brazil. mamlaz ung. glupak, nespreten, nesnaodliv ~ovek, mamon mit. bog na bogatstvoto, bog na parite, prenos. lakomost, koristoqubie, pari. mamonizam - oboùvawe na parite, kopne` kon pari. mamurluk tur. neprijatno raspoloènie po neprespiena no} ili posle pijanstvo. mamut - izumren vid na ogromnen slon. mamuza tur. trkalce so zapci koe se pricvrstuva za peticata a sluì za pottiknuvawe na kowot pri javawe. man{eta franc. kraen del na rakav od ko{ula. mana 1. (ar. nebesen leb) lebno rastenie so koe Jehova gi hranel Izraelcite vo pustinata, 2. tur. falinka, nedostatok, pogre{ka, neispravnost. manaken hol 1. figura od drvo vo forma na ~ovek za podgotvuvawe na obleka, 2. ~ovek koj reklamira nova modna kolekcija. manastir gr~. crkva so prostorii vo koi ìveat monasi. mancipacia (lat. mancipatio) sve~en ~in vo rimskoto pravo na predavawe na nekoja stvar na drug vo sopstvenost. mandà it. hrana, jadewe, prenos. lo{o podgotvena hrana. mandal(o) tur. reze, greda ili druga sprava za obezbeduvawe, zaklu~uvawe na vrata od vnatre{nata strana. mandarin evropski naziv za najvisokite ~inovnici vo vreme na kineskoto carstvo. mandat lat. 1. nalog koj ednata strana mu go dava na drugata strana za nea da izvr{i nekoja rabota, 2. dokument koj posvedo~uva opredeleno polnomo{no, 3. naredba. mandatar lat. toj koj {to go prima polnomo{noto, opolnomo{teno lice, ovalsten pretstavnik, zastapnik. mandatna komisija komisija za proveruvawe na polnomo{nata na pratenicite i pravilnosta na nivniot izbor. mandator lat. toj koj go dava mandatot, naredbodavec. mandolina muzi~ki instrument so ~etiri para ìci. mandra gr~. mesto vo kolibata kade vo leto se molzat ovcite, 2. pustinska pe{tera, manastir. mandula 1. it. badem, 2. anat. krajnik. maneken, manekenka franc. lice koe prikaùva novi modeli na modni revii. manevriranje franc. 1. prefrluvawe na voeni trupi zaradi zazemawe najzgodna boeva polo`ba, 2. takti~ka voena ve`ba, 3. razmestuvawe na vagoni na èlezni~ki stanici zaradi sostavuvawe na vozovi, 4. prenos. pokretnost, ve{t zafat. mangal tur. trkalezen metalen sad napolnet so àr koj sluì za zagrevawe na prostorii. 249

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ mangan (Mg.) hem. metal so sivkasta boja. mangup tur. lo{ ~ovek, skitnik, nemirno dete. mani mit. kaj starite Rimjani - dobri duhovi na podzemniot svet. manifaktura lat. 1. rakovodstvo, 2. vid na ra~no proizvodstvo bazirano na podelba na trudot. manifest lat. 1. sve~an pismen proglas na vrhovnata vlast za nekoj vaèn nastan upaten kon narodot, 2. proglas na nekoe zdruènie, partija, organizacija vo koj se iznesuvaat osnovnite stavovi, programi i celi. manifesta haud indigent probatione lat. za toa {to e jasno ne e potrebno dokaùvawe. manifestacija lat. javen masoven nastap so cel izrazuvawe na odobruvawe, solidarnost ili protest. manifestant lat. u~esnik vo manifestacija. manifesten lat. vidliv, o~igleden, jasen. manifestiranje lat. pokaùvawe, javno izrazuvawe, u~estvuvawe vo manifestacija. manija gr~. 1. ludilo, bolna psihi~ka sostojba so o{tri preodi od vozbuda do poti{tenost, 2. bolna strast, zanesenost za ne{to. manijak gr~. toj {to boleduva od manija, zanesewak, osobewak. manijankalen gr~. obzemen so manija, naso~en na edna misla ili na edna èlba. manikir franc. negovatel na stapala. manikura franc. specijalna nega na racete i noktite. manipulacija lat. 1. sloèn zafat vo ra~na rabota za koj treba golema preciznost, 2. prenos. ve{to mamewe, izmama. manipulant, manipulator lat. 1. rakovoditel so nekoja sprava, 2. ~ovek koj ve{to se sluì so izmami. manir franc. 1. na~in na koj ne{to se raboti, postapuva 2. povedenie, odnesuvawe. maniriran franc. izve{ta~en. manjak gr~. ~ovek koj ima nekoja manija, koj boluva od ednostaran zanes kon ne{to. manometar gr~. sprava za merewe pritisok na te~ni i gasoviti tela vo zatvoren prostor. mansarda franc. potkrovje. mantija gr~. sve{teni~ka nametka. mantika gr~. ve{tina za pretskaùvawe na idninata, gatawe, vra`bina. mantil ger. 1. lesno palto, 2. nadvore{na guma. mantipule argo. sitno {traf~e, {ajbna, klin~e i dr. koi obi~no se ~uvaat vo edna kutija. v. mente{e, pempere. mantra sanskr. kratko versko ili doktrinerno tvrdewe, kratka hinduska molitva na koja i se pripi{uva posebna mo}, magi~na formula. manu propria (m.p.) lat. svoera~no. manualec lat. fizi~ki rabotnik. 250

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ manumisija lat. vo stariot Rim - polagawe na raka kako znak za osloboduvawe na rob. manuskript lat. rakopis, obi~no star. manusturpacija lat. polno samozadovoluvawe, onanija, masturbacija. mapa (lat. mappa) geografska karta. marà franc. 1. {irina, 2. lesnotija, 3. vreme koe preostanuva za ne{to da se stori, 4. seto ona {to se dava za merata da bide celosna, prim. marà za pakuvawe, 5. razlika me|u nabavnata i proda`nata cena. mar{ruta franc. 1. pravec na dvièwe na vojska, avion, voz, avtomobil, 2. tek na patuvawe. marani - pokrsteni Evrei i Mauri vo [panija. maraton gr~. sportska disciplina na tr~awe na 42,135 m. vovedena na prvite olimpiski igri vo Atina vo 1896 godina vo spomen na voinot koj po Maratonskata bitka istr~al do Atina za da ja soop{ti pobedata nad persijancite (490 g.p.n.e.) marcijalen (lat. martijialis) hrabar, odvaèn, borben. marcijalen lat. voinstven, ratoboren, vojni~ki, silovit. marcipan lat. kola~ od bademi i {eker. marduk rel. bog na burite i vrhoven bog na Vavilon, pretstaven kako polovina zmija i polovina grabliva ptica. marenda it. pojadok. margarin franc. puter od rastitelni masti. margina lat. bel rab na {tampan ili ispi{an list. marginalii lat. zabele{ki na rabovite od kniga. marifet, marifetluk tur. lukavstvo, prepredenost, majstorija, {ega. marihuana {pan. droga koja se dobiva so su{ewe na lisjata od meksikansko konopje (canabis meicana). Upotrebata na marihuanata e moèbi poseriozen problem od upotrebata na drugite drogi so ogled na nejzinoto dejstvo na povedenieto. Marihuanata predizvikuva pogolema duhovna i moralna degradacija od ostanatite sredstva. So nejzinata upotreba is~eznuvaat site vidovi na inhibicii, a razumot o~igledno e naru{en. Od druga strana odva`nosta e silno zgolemena, i ako edno lice e duhovno iskol~eno, moè da bide navedeno na agresivno kriminalno povedenie. Marihuanata prose~niot poedinec go pravi kako da e pijan, za{to gi slabee negovite pretstavi za prostor. marina it. 1. mornarica, 2. slika koja pretstavuva more. marinec lat. vojnik koj sluì vo mornarica. mariniranje it. stavawe na nasoleno ili sveò meso od riba vo varen ocet, morski pejsa`. marioneta franc. 1. kukla koja se razdviùva so pomo{ na jaè vo kuklen teatar, 2. prenos. poltron, lice koe e slepo odadie vo tu|i race, koe nema svoe jas, svoja volja i svoi na~ela. marka ìg, obele`je na proizvodite na nekoja firma, fabrika. markacija franc. znak, beleg, obele`je. 251

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ markanten franc. istaknat, vpe~atliv, koj pa|a vo o~i. marketing an. trg. sistematsko ispituvawe na pazarot zaradi proda`ba na nekoj proizvod. markiranje franc. ozna~uvawe, stavawe marka, znak, ìg, beleg. markiz franc. plemenska titula. markizet franc. tenka prozirna tkaenina od pamuk ili svila. markos gr~. golem, krupen, dolg. marksizam sociolo{ko i filozofsko u~ewe na Karl Marks, Fridrih Engels i Vladimir Ili~ Lenin. maroder franc. ograbuva~ na mrtvi i raneti vojnici na bojno pole mars mit. bog na vojnata kaj Rimjanite, koj primal trokratni `rtvi: divi sviwi, jarec i bik, v. ares. martirologium lat. katoli~ka kniga vo koja e opi{an ìvotot, progonite i stradawata na svetcite i ma~enicite. masa lat. 1. koli~ina na materijata na nekoe telo, 2. bezlobli~na materija, materija bez forma, 3. mnoèstvo, golema koli~ina na ne{to, prim. na lu|e, 4. celokupniot imot na po~inato lice pod za{tita na sudot. masaà franc. triewe na teloto zaradi podobruvawe na cirkulacijata na krvta. masakr, masakriranje franc. kasapana, ubivawe, kolewe, mrcvarewe na `rtvata. masalina 1. razvratna èna na rimskiot car Klaudie, 2. prenos. razvratna, besramna èna. masiv franc. 1. mnogu te{ka stena, 2. golem prostor na ne{to istovidno, prim. {umski masiv. masiven franc. mnogu teòk, krupen, zbien, celosen. maska franc. toa {to se stava na liceto zaradi sokrivawe na identitetot ili zaradi za{tita, zabava i sl. prenos. sokrienost, prikrienost, pritaenost. maskalin e alkaloid od meksikanskiot kaktus. êsto bil upotrebuvan od Astekite pri vr{eweto na verski rituali. Negovata upotreba najprvin sozdava mamurna sostojba, a potoa nastapuva sostojba na zamaenost i veselo blaènstvo prosledeno so opti~ki halucinacii. Poedinecot ima ~uvstvo deka e vo drug svest, odnosno vo drugo vreme i prostor. Za ovaa halucinogena droga ~esto se veli deka predizvika iluzii vo boja. maskarada franc. 1. povorka na lica so maski, 2. lakrdija, {ega~ewe. maskenbal franc. zabava na koja licata doa|aat so maski, igranka pod maski. maskota franc. predmet za koj se veruva deka donesuva sre}a ili za{tituva od nesre}a. maskulinum lat. ma{ki rod. masoni v. framazoni. masoven lat. zbiren, vo golema grupa. 252

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ massa perditionis lat. masa na prokleti, masa na lu|e koi se negativno predopredeleni (koi nema da bidat spaseni so vtoroto doa|awe na Hristos), v. predestinacija. mastodont gr~. vid na pretrotopski slon. masturbacija lat. onanija, polovo samozadovoluvawe. ma{a tur. metalna {tipka za fa}awe àr. ma{ala tur. 1. izraz so koj se iskaùva za~udenost i voodu{evenost od ne~ii dobri svojstva, 2. zapis i iskaz zaradi ~uvawe od uroci. ma{ina ger. ured so koj nekoja energija se pretvora vo mehani~ka rabota. ma{na ger. 1. vratovrska, 2. ukrasna lenta vrzana na ènska kosa. mat 1. ar. smrt, 2. franc. zamaglen, prim. mat staklo. 3. zavr{en potez vo igrata {ah. matador ({pan. ubiec) 1. borec so bikovi, 2. istaknat poedinec, pobednik. matematika gr~. nauka za goleminite, nauka za kvantitativnite odnosi i i prostornite oblici na stvarniot svet. materija lat. 1. seto ona od {to se sostoi objektivnata stvarnost, 2. predmet na u~ewe i razgovor. materijal lat. toa od {to ne{to e izraboteno. materijalen lat. 1. koj mu pripa|a na objektivnata stvarnost, 2. pari~en, koj se odnesuva na zarabotuva~ka. materijalisti (vreme na inters za kosmosot, dvièweto i pri~inata na site pojavi, od robovladetelska demokratija, vreme na vladeewe na Perikle vo Atina). materijalizam franc. filozofski pogled na svet spored koj materijata e primarna, a duhot sekundarna. matine franc. pretstava koja se prikaùva nautro ili voop{to denski. matrica lat. kalap. matrijarhat lat. forma na prvobitno op{testvo koga ènite upravuvale so ìvotot na zaednicata, sprot. patrijarhat. matrikula lat. 1. mati~na kniga, 2. upisnik - kniga vo koja se vr{at zapi{uvawa na studenti, vojnici i sl, 2. isprava za plovidba. matrimonijalen lat. bra~en. matrimonium lat. brak. matrona lat. maèna èna. matura lat. zrelost, dorasnatost, ispit na zrelosta. mauzolej lat. monumentalna, veli~estvena grobnica (spored grobnicata koja kralicata Artemizija ja podignala za svojot ma` Mauzol). mavari muslimanski plemiwa od Maroko, Alìr i Tunis, nekoga{ i od [panija. maxima inter homines bona sunt iustitia et humanitas lat. pravednosta i ~ove~nosta se najgolemi bogatstva na ~ovekot.

253

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ mazalijansa farnc. neprili~en brak, brak me|u lica so neednakva op{testvena polo`ba. mazija tur. vid na bo`ji sud - vadewe na usviteno èlezo od vrela voda: ako obvinetiot pritoa ne se ope~el se smetal za nevin. mazohizam - seksualno zadovoluvawe samo ako se trpat zlostavuvawa i bolki (spored avstriskiot pisatel Leopold fon Zaher-Mazoh, 18361895). mazurka polski naroden tanc. mazut rus. ostatoci po destilacijata na nafta. me{etar gr~. trgovski posrednik, obi~no na berza. me{etar lat. posrednik pri sklu~uvawe trgovski zdelki. me~ an. natprevar. me~taenje psih. 1. fantazija, densko sonuvawe, 2. odbramben mehanizam na frustracii koj postoi toga{ koga poedinecot svoite motivi gi zadovoluva ne so realna aktivnost, tuku so zamisleni celi kako ostvareni. Sakanite celi ne se ostvaruvaat so napor i akcija, tuku so ednostavno zamisluvawe deka se ostvareni. mea culpa lat. jas sum kriv, moja e vinata, grevot. meana tur. gostilnica, kafeana, restoran. metazoa gr~. pove}ekleto~ni ìvotni. mebel franc. name{taj. mecena - bogat dare`liv pokrovitel na nauka i umetnost (spored rimskiot bogata{ Maecenas od I vek p.n.e. koj gi poomagal poetite Horacie i Vergilie). medalja franc. metalna plo~ka so lik i natpis na vrvca, odlikuvawe. medaljon franc. privezok vo vid na mala kutija vo koja se vensuva slika, a se nosi na lan~e okolu vratot. medeja mit. sopruga na argonautot Jazon koja èstoko mu se odmazdila za negovoto neverstvo, prenos. qubomorna osvetoqùbiva èna. medicina lat. nauka za ~ovekoviot organizam, za negovite bolesti i za nivnoto spre~uvawe i lekuvawe. medijacija lat. posredni{vo na tret vo spor pome|u dve lica, posreduvawe na treta dràva vo spor me|u dve dràvi. medijalen lat. sredi{en. medikament lat. lek. medikus (lat. medicus) lekar. mediokritet lat. 1. sredina, osrednost, 2. ~ovek so osredni umni, du{evni sposobnosti. meditacija psih. 1. razmisluvawe, 2. zadlabo~uvawe vo misli, 3. postignuvawe na promeneta sostojba na svesta preku izveduvawe na odredeni rituali i ve`bi. meditativen, meditator lat. misloven, dlaboko zamislen, ~ovek koj razmisluva, mislitel. mediteran lat. Sredozemnoto more i zemjite okolu nego. meditiranje lat. razmisluvawe. 254

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ medium lat. 1. sredina, prim. vo koja nekoj ili ne{to se nao|a ili dviì, 2. lice nad koe se vr{at hipnotizerski i spiritisti~ki eksperimenti. medresa ar. sredna ili visoka muslimanska verska {kola. meduza mit. edna od trite sestri na Gorgon koja na glavata namesto kosa imala zmii. med`lis tur. 1. zakonodavno sobranie kaj nekoi isto~ni muslimanski dràvi, 2. sovet, odbor. mefisto mit. neprijatel na svetlinata, |avol, sotona, lo{ duh. mefistofel mit. su{testvo koe ne veruva vo dobroto, lo{ duh. mefistofelski |avolski, cini~en, gaden. mega gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe golem, ogromen. megafon gr~. sprava za zasiluvawe na glasot. megaloman gr~. ~ovek koj za sebe ima preterano visoko mislewe, zamislena golemina. megalomanija gr~. bolno precenuvawe na sebesi, voobrazena golemina. megalomanija gr~. ludilo na golemina, zamislena sopstvenata golemina, precenuvawe na sebesi. megas gr~. golem. megdan, mejdan tur. 1. pole, 2. dvoboj, mesto za dvoboj. megera mit. 1. edna od trite erinei, 2. prenos. lo{a èna, kavgaxika. mehanika gr~. nauka koja gi izu~uava pojavite na dvièwe i ramnoteà na materijalnite tela pod dejstvo na fizi~ki tela. mehanizacija gr~. vnesuvawe na ma{ini vo proizvodstvoto. mehanizam gr~. 1. vnatre{no ustrojstvo na ma{ini ili aparati koe gi stava vo dvièwe, 2. zbir na sostojbi i procesi niz koi prominuva nekoja hemiska ili fizi~ka pojava. melan` franc. 1. smesa, 2. belo kafe, kafe so mleko. melan` franc. 1. smesa, me{avina, 2. crno kafe so kajmak. melanin gr~. pigment od koj zavisi bojata na o~ite, koàta i kosata. melanizam lat. pojava na temna boja poradi nedostig na pigmenti sprot. albinizam. melanom gr~. temnosiv ili crn malignen tumot sostaven od kelii koi sozdavat i sodràt pigment melanin. melanoza med. crnoko`nost, pocrnuvawe na organite i tkivoto. melas gr~. crn, so temna boja. melasa franc. gusta te~nost koja ostanuva pri fabrikuvawe na {e}er od koja se proizveduva {piritus i kvasec, a sluì i kako sto~na hrana. melatonin med. hormon koj go inducira sonot. melem tur. 1. mast koja se podgotvuva kako lek za rani, 2. prenos. blag, dobar ~ovek melez tur. me{anec, ~ovek ili ìvotno ~ii roditeli se od razli~ni rasi. melior lat. podobar.

255

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ melioracija, melioriranje lat. podobruvawe na plodnosta na zemji{teto (so isu{uvawe, navodnuvawe, za{tita od poplavi i odroni) melioribus annis lat. vo sre}ni vremiwa. meliorizacija lat. podobruvawe vo zemjodelieto - temelno popravawe na zemji{teto so promena na sostavot na po~vata, su{ewe na mo~uri{ta. melius aequitas lat. podobro i pospravedlivo (formula koja sudijata ja izrekuva vo sporovite za podelba na imot pri razvod na brak). melodeklamacija gr~. ~itawe poetski tekstovi vo pridru`ba so muzika. melodija gr~. skladna redica na zvuci koi obrazuvaat posebno muzi~ko edinstvo. melodrama gr~. 1. vo XVII vek - drama spoena so muzika i peewe, 2. denes - dramsko delo koe se odlikuva so la`na i deklamatorska ~uvstvitelnost. meloman gr~. strastven qubitel na muzika. melopeja gr~. govor vo vid na melodija. melos gr~. zbiren poim za zna~ajnite osobini na melodijata, nauka za melodijata. membrana gr~. tenka opna ili plo~ka od koà ili drug materijal me|u dve praznini, naj~esto za prenesuvawe na zvu~ni treperewa. memento lat. 1. opomena, znak za potsetuavawe, 2. pameti, seti se, 3. memento mori - potseti se deka }e umre{, potseti se deka si smrten. memla tur. vlaga, vla`nost. memoari franc. se}avawa. memorandum lat. 1. spis vo koj se obraboteni pra{awa koi se odnesuvaat na diplomatski razgovori; memorandum se priloùva kon nota kako obrazloènie na nejzinata sodrìna ili se vra~uva kako samostoen dokument bez pe~at i potpis, 2. referat ili izvestuvawe na nekoja ustanova, 4. slu`beni listovi na hartija, 4. trg. pismo so potsetuvawe na ne{to, 5. pismen sostav vo koj se iznesuva nekoe barawe ili pravi nekoja ponuda. memorija lat. 1. kniga na spomeni, potsetnik, 2. pamtewe, se}avawe, mo} za pamtewe, 3. priredba vo spomen na nekogo. memorijal lat. pismen podnesok so predlozi do pretpostaveniot. memoriranje lat. patewe, u~ewe na pamet. men{evici (rus. lu|e vo malcinstvo) malcinstvo na ruskata socijaldemokratska partija, koja po rasceptot vo 1903 go zastapuvala desnoto krilo na socijaldemokratskoto dvièwe protiv revolucionernata politika na bolèvicite. men{evici rus. onie koi se vo malcinstvo. menada mit. 1. sledbeni~ka na bogot Dionis (Bah), 2. prenos. besna, zla èna. menadi 1. mit. ludi èni pridru`ni~ki na bogot na vinoto Dionis/ Bahus koi se narekuvale u{te i Bahatnici, Basaridi. 2. vo stvarnosta 256

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ se sobirale vo ~est na bogot Dionis/Bahus i pravele pijanki i ispadi koj sekoga{ zavr{uvale so orgii, poradi {to vo 186 god. p.n.e. rimskiot senat go zabranil nivnoto sobirawe. Otoga{ za takvoto odnesuvawe e zadràn izrazot bahanalii. mendar gr~. krivulest tok na reka. mengeme tur. zanaet~iska sprava koja sluì za stegane. meni franc. popis na jadewa vo restorani, jelovnik. meninga med. mozo~na obvivka. meningitis med. vospalenie na mozo~nata obvivka. menopauza med. prestanuvawe na menstruacija kaj ènata vo klimakteriumot, promeni vo teloto na ènite po peesetatta godina od ìvotot, v. andropauza. menoragija med. nepravilnost na menstruacijata, premnogu ~esta ili dolgotrajna menstuacija, menoreja gr~. menstruacija. menostaza med. otsustvo na menstruacija. mens lat. pamet, um, razum, svest, duh. mens legis lat. duh, smisla na zakonot. mens sana in corpore sano lat. vo zdravo telo zdrav duh. menstruacija med. mese~no la~ewe krv od matkata. mentalen lat. du{even, koj se nao|a vo svesta, umen, misloven. mentalitet lat. na~in na mislewe, du{even karakter, zbir na psihi~ki dispozicii, zbir na psihi~ki osobini vo sklopot na edna li~nost ili na pogolem broj lu|e. mentalna higiena med. granka na medicinata koja se zanimava so du{evnite rastrojstva i ~uvawe na du{evnoto zdravje. mente{e argo. sitno {traf~e, {ajbna, klin~e, tipla i dr. koi obi~no se ~uvaat vo edna kutija. v. pempere, mantipule. mentol lat. glavna sostojka na uqeto koe se dobiva od nane. mentor lat. u~itel, nastavnik, sovetnik, voda~ (spored imeto na mudrecot Mentor u~itel na sinot na Odisej - Telemah), 2. prenos. nametliv, dosaden sovetodava~. menuet frac. 1. vid na starinski tanc vo dvojka, 2. stav vo muzi~ki kompozicii. menza (lat. masa) ugostitelski objekt, javna gostilnica. menzura lat. aptekarski ili labaratoriski sad so to~no ozna~ena skala za precizno merewe na te~nosti. mer (franc. maire) gradona~alnik. merak tur. volja za ne{to, èlba, strast. meraklija tur. ~ovek koj saka da uìva. merdàn tur. koral. merdevini tur. skali. merhaba ar. zdravo! (pozdrav pri sredba so drugo lice). merhum ar. pokoen.

257

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ meridijan lat. zamislena linija koja ja se~e Zemjata od severniot do ju`niot pol. meritoren (lat, meritorius) biten, presuden, medodaven, nadleèn, polnovaèn. meritoreno lat. {to se odnesva na su{tinata, merodavno, stvarno, re{ava~ko, sprot. formalno, meritorno re{avanje - re{avawe so koe se odlu~uva za glavniot predmet na sporot. meritum lat. 1. prav. su{tina, bitie, glaven predmet na sporot za koj se sudi, 2. zasluga, 3. toa {to zasluùva glavno vnimanie, merkantilen lat. trgovski, koj se odnesuva na trgovijata, merkantilna stoka - stoka so prose~en, sreden kvalitet. merkantilizam lat. ekonomska nauka i politika koja gi odrazuva{e interesite na trgovskiot kapital od XVI i XVII vek, spored koja bogatsvoto se sostoi vo prometot na parite, a blagosostojbata na op{testvoto vo nivnoto zgolemuvawe kako zlatoto i srebroto i ottamu se nastojuvalo vrz zgolemuvawe na izvozot so istovremen namaluvawe na uvozot. merkur 1. mit. kaj starite Rimjani bog pokrovitel na stadoto, bog glasnik na bogovite, bog na trgovijata i za{titnik na patnicite, bog na ostroumnosta i dobroto izrazuvawe, bog na razni pronajdoci, v. Hermes, 2. najmala planeta koja e najblisku do Sonceto, 3. ìva. merkurijalizam lat. truewe so ìva. mesija gr~. prorok pratenik na boga, pomaznik, spasitel koj treba da go donese kralstvoto bo`je na zemjata. mesing hem. legura na bakar i cink. meskalin hem. alkaloid od meksikanski kaktus, se upotrebuva za predizvikuvawe ekstazi pri verski obredi. mesos gr~. sreden. mestri tur. papu~i. meta gr~. 1. prefiks vo sloènki so zna~ewe: me|u, pokraj, spored, zad, okolu, preku, nad, 2. predmet vo koj se puka, 3. cel. metabaza (lat. metabazis eis allogenos preod vo drug rod) log. drasti~en oblik na zamena na tezi: se nao|a kaj onie koi izbegnuvaat da zboruvaat za ona {to gi pra{uvat i svesno preo|aat na drugo neva`no podra~je ("jas vo klin toj vo plo~a"). metabolizam med. izmena na materiite vo teloto, prerabotka na hranata vo teloto. metadon farm. lek koj se koristi protiv zavisnosta od heroin. metafizi~ki pojavi posmatani izolirano, vo sostojba na miruvawe - nepodvi`no (ne dijalekti~ki). metafizika fil. nad (zad, preku) fizikata (prirodata), u~ewe za se {to e nad setilnite zabeleùvawa, {to e nadvor od granicite na iskustvoto (za gospod, du{ata i sl.), ona {to go preo|a fizi~koto t.e. prirodnoto. Idealiisti~ka filozofija za po~etocite na postoeweto, za

258

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ su{tinata na svetot i predmetite i pojavite koi mu se nepristapni na ~ovekovoto iskustvo. metafora gr~. 1. figura vo govorot, 2. vo potesna smisla: zbor ili izraz koj se upotrebuva vo prenosna smisla ili za sporeduvawe, prim. govor na branovite, brezata pla~e, toj e vistinski |avol, toa za mene e ma~ja ka{lica, toj e lukav kako lisica, 3. vo po{iroka smisla, sekoe alegori~no - slikovito izrazuvawe na poimi. metakognicija mislewe za misleweto. metal hem. hemiski element koj se topi i lesno se kova i se javuva kako dobar sprovodnik na toplina i elektricitet. metalurgija gr~. nauka za metalite i nivnite leguri kako i za indusriskiot na~in na nivnoto proizvodstvo. metamorfoza lat. 1. promena na formata, 2. biol. preod od edna faza na biolo{kiot razvoj vo druga porazviena i kone~na forma, 3. prenos. promena, preobrazba. metamorfoziranje gr~. preobrazuvawe, preobra}awe, pretvorawe, smenuvawe na formata, oblikot. metamsomatoza preseluvawe na du{ite. metan hem. barski, lesno zapalliv gas. metanija, metanisanje gr~. 1. dolgo pokorno poklonuvawe, 2. poniznost, ropsko povedenie. metanisanje gr~. 1. kaewe, poklonuvawe, kle~ewe, 2. prenos. ropsko povedenie. metar gr~. osnovna edinica na metri~kiot sistem dogovorena vo Pariz vo 1875 god. metastaza gr~. 1. prenesuvawe, premestuvawe, 2. prenesuvawe na pri~initelot na bolesta preku krvta ili limfata od prvobitnoto àri{te na drugo mesto vo organizmot. meteci gr~. sranski doselenici vo stara Grcija. metempsihoza gr~. selewe na du{ite, veruvawe deka po smrta du{ata se naseluva vo nekoe ìvotno ili rastenie. meteor, meteorit gr~. telo koe pa|a od svemirot na Zemjata i koe pritoa poradi trieweto se vàruva i sveti. meteorologija gr~. nauka za fizi~kata sostojba na atmosferata i pojavite koi se pojavuvaat vo nea (promeni na temperaturata, vla`nosta, obla~nosta, pritisokot i sl.). metod gr~. na~in na istraùvawe. metodi~en, metodki gr~. 1. koj se slu~uva spored odreden sistem, bez otstapuvawe od sistemot, 2. koj neotstapno se rakovodi po odnapred vostanoven raspored, plan, sistem. metodika gr~. 1. site na~ini na celishodno proveruvawe na nekoja rabota, 2. del od pedagogijata koj se zanimava so pravilata, metodite na predavawata. metodologija gr~. nauka za na~inite na nau~noto istraùvawe. metresa franc. qubovnica, konkubina. 259

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ metronom muz. sprava za merewe na taktot vo muzikata. metropola gr~. glaven grad na nekoja dràva. metus psih. strav, primarno ~uvstvo (emocija) koe nastanuva poradi zabeleàna ili o~ekuvana opasnost ili seriozna zakana. Toa e vrodena genetski programirana reakcija na zakanuva~ki ili bolna nadrazba. metuzalem hebr. 1. ~ovek koj spored Biblijata ìveel 964 godini, 2. prenos. prestar ~ovek. mevlud ar. ra|awe, ra|awe na Muhamed, muslimanski praznik posveten na ra|aweto na Muhamed. mezalijansa franc. brak me|u socijalno neramnopravni lu|e. mezanin lat. mala nadgradba nad ku}ata, nepotpoln kat, necelosen kat, polukat, me|ukat. meze tur. hrana koja se zema dodeka se pie rakija. mezo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: sredno, izme|u. mezolitik gr~. sredno kameno vreme. mezotron gr~. teòk elektron. mezozojska era gr~. pretposledna, sredna era vo geolo{kata istorija na Zemjata: se odlikuva so vladeewe na golemi vleka~i, so pojava na prvite ptici, cica~i i mnogu morski ìvotni i se deli na slednive periodi: trijas, jura i kreda. mezzoforte muz. polusilno, so polusilen glas. mezzopiano muz. polutiho, so polutih glas. mezzosopran muz. sreden ènski glas me|u sopran i alt. mider ger. stega~ za polovinata. midra{ tolkuvawe na Torata (petokniìeto). Denes pod toj poim se podrazbira zbirka na tekstovi (tolkuvawa) vo koi postoi midra{ na halaha i midra{ na hagada. migracija lat. preselba. migrena franc. bolest koja se sostoi vo periodi~i glavobolki, obi~no na polovina od glavata, so ma~nina i poti{tenost. mijalgija med. bolka vo eden ili vo pove}e muskuli. mijatonija med. mlitavost na muskulite. mijologija gr~. nauka za muskulite. mijopatija gr~. sekoe zaboluvawe na muskulite. mikado (jap. "visoka vrata") titula na japonski car mikologtija gr~. nauka za pe~urkite. mikro gr~. 1. prefiks vo sloènki so zna~ewe - malo, sutno, mnogu malo, 2. vo fizi~kite edinici ozna~uva merka za milion pati pomala od osnovnata merka, prim. mikroamper - milioniti del od amperot. mikrob gr~. najmalo ìvotinsko ili rastitelno ìvo su{testvo, zarazni klici, bakterii. mikrobi gr~. najsitni organizami od rastitelno i ìvotinsko poteklo vislivi samo so mikroskop: golem del od niv predizvikuvaat vriewe, gniewe i raspa|awe na organskite materii i zarazni bolesti.

260

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ mikrokefalija gr~. maloglavost, nerazvienost na glavata obi~no pridruèna i so du{evna nerzavienost - idiotizam. mikron gr~. 0,001 milimetar, milioniti del od metar. mikros gr~. male~ok. mikrosekunda gr~. milioniti del od sekundata. mikser ang. me{a~. mikstura lat. smesa, me{avina, te~en lek koj e me{avina od pove}e materii. milenium period od 1000 godini. mili gr~. prefiks vo sloènki koj zna~i stoti del od nekoja edinica za merewe. milicija lat. gra|anska ili narodna vojska, 2. posebna vooruèna formacija za odrùvawe na redot vo gradovite i selata. milicioner lat. pripadnik na milicija, straàr, redar, policaec. milijarda lat. iljada milioni =1.000.000.000. milion lat. 1.000.000. militarizacija lat. prenesuvawe na formite i metodite na voena organizacija na podra~jeto na gra|anskite odnosi. militarizam lat. politika na voruùvawe i podgotovka za vojna. milja lat. merka za dolìna: geografska milja = 7.420 metri, morka milja = 1.852 metri, angliska milja = 1.609 metri. milje franc. 1. sredina, okolina, opkruùvawe vo koja nekoj se dviì, 2. mal vezen ili heklovan ~ar{av za masa. milosrdie milosredieto se sfa}a kako prostuvawe (ne davawe) na kazna koja nekoj ja zasluìl, dodeka milosta e primawe (davawe) na dobro koe nekoj ne go zasluìl. Prvi~no zna~ewe na milosrdieto e najvisok, najboènstven oblik na qubov. Vo obi~iot govor milosrdieto e i sinonim za davawe milostina. milost (blagodet, harizma, dobrodet, bo`ja milost) dadeno dobro, podareno dobro od gospod, podarok od gospod koj ovozmoùva ~ovekot da ja dostigne polnosta na ìvotot, oboènie i so samoto toa i spasenie. bo`jata milost pretstavuva vrhovna naklonetost na gospod kon ~ove{tvoto, podrazbiraj}i boènsko dejstvo i prosvetluvawe, nezavisno od praveweto dobri dela, steknuvaweto na zaslugi ili pokaànata dobrina. Bo`jata milost e slobodna odluka da im go napravi dostapen patot kon spasenieto na lu|eto. Toj ne e dolèn nikogo da go spasi. ôvekot ne moè da bide tolku dobar samiot da si zasluì prestoj vo rajot. So milosta, gospod dava blagodet bez da gi razgleduva zaslugite. Milosta e dovolna da iskupi (prosti) sekakov grev, no ne go osloboduva ~ovekot od odgovornosta da se odnesuva ispravno. Milosta e naklonetost, so ni{to nezasluèna pomo{, koja ni ja dava gospod za da odgovorime na negoviot poziv: da staneme sinovi i }erki na gopsod. Milosta e u~estvo vo bo`jiot ìvot: so krsteweto hristijanite sou~estvuvaat vo milosta. Milosta na Isus e nezasluèn podarok so koj gospod go podaruva svojot ìvot, {to vo du{ata ni go vleva svetito duh za da ja ozd261

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ravi od grevot i da ja posveti. Milosta nad se i glavno e akt na pravednite. No milosta i podarok da moè da se u~estvuva vo spasenieto na drugite. Nasproti Avgustin, Pelagije (354-420) smetal deka ~ovekot ima mo} da pravi dobro i da raboti na sopstvenoto spasenie i bez bo`ja milost. Adamovito grev e samo lo{ primer, no negovata postapka nema drugi posledici po ~ovekovata priroda. Plagijanizam ulogata na Isus ja gleda kako postavuvawe na dobar primer, nasproti lo{iot primer na Adam. mimeza gr~. podrùvawe, opona{awe, imitirawe. mimika gr~. umetnost na izrazuvawe na ~uvstvata i mislite so pomo{ na razdviùvawe na muskulite na liceto i soodvetni gestikulacii. mimikrija, mimitizam biol. pojava na prilagoduvawe na nekoi ìvotni ili rastenija spored formata i bojata so drugi ìvotni i rastenija ili so predmetite od okolinata zaradi sopstvena za{tita. mimoza lat. rastenie koe vedna{ gi vovlekuva listovite {tom ne{to gi dopre. mina franc. 1. podzemna galerija ili hodnik vo rudnici, eksplozivna sprava koja se sokriva vo zemja ili voda i se aktivira na dopir, 3. eksploziv koj se isfrla od minofrla~. mineral franc. ruda, proizvod na prirodnite hemiski procesi. minerva mit. boìca na mudrosta kaj Rimjanite, v. Atina. minijatura lat. 1. slikarstvo vo mali razmeri, 2. mala skica ili prikazna, 3. smalen lik ili oblik na ne{to, 4. kratka {ahovska partija. minijaturen lat. mnogu mal, siten. minimalen lat. najmal, najsiten. minimalist lat. toj koj vo politi~kite programi se zadovoluva so najmalku. minimum lat. najmala golemina, vrednost, koli~ina, stepen, granica. minister (lat. minister - sluga) ~len na vladata koj stoi na ~elo na edna granka na upravata. minjon franc. qubimec. minor lat. pomal, poslab, pomlad. minorat lat. pravo na pomladiot (najmladiot) ~len na semsjtvoto da go nasledi imotot ili del od imotot, sprot. majorat. minoritet lat. malcinsto kaj glasawe) sprot. majoritet. minuciozen lat. precizen, koj gi zema predvid i najmalite sitnici, to~en, koj se drì do sitnicite, pedanten, podroben, iscrpen, sovesen. minuend lat. broj od koj se odbiva, namalenik, prim. 30 (minuend) - 5 (suptrahend, namalitel) = 25 (diferencija, razlika). minus lat. 1. znak koj se upotrebuva za ozna~uvawe na odzemawe ili za ozna~uvawe na negativna golemina, sprot. plus. minuskula lat. mala po~etna bukva, sprot. majusklula. miokardititis med. vospalenie na srceviot muskul. miom gr~. izrastok, dobro~uden tumot koj naj~esto se javuva na matericata. 262

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ miopija gr~. kratkovidnost. mirakul (lat. miraculum) ~udo, ~uden nastan. mirakul lat. ~udo. miraz tur. imot koj ènata mu go nosi na maòt pri maèweto. miro gr~. mirizlivo ulje, vo crkva - osveteno takvo ulje. mirodija gr~. miris. mirza pers. naslov koj se dodava kon imeto na Persijancite: pred imeto zna~i mudrec, gospodin, a zad imeto - princ, knez. misija lat. 1. zada~a, poziv, poraka, 2. diplomatsko pretstavni{tvo vo nekoja zemja, 3. specijalna delegacija. misionar lat. lice koe obi~no vr{i verska propaganda, osobeno vo koloniite. misos gr~. omraza. misterii gr~. 1. kaj starite Grci i Rimjani tajni religiozni obredi, ceremonii vo koi u~estvuvale samo posvetenite, 2. religiozni drami vo Zapadna Evropa vo sredniot vek. misterija lat. 1. tainstven verski obred kaj starite Rimjani, 2. ne{to tajno, skrieno. misteriozen gr~. tainstven, zagoneten, temen. misticizam, mistika gr~. 1. vera vo tajnovito, natprirodno, tajno, zagonetno, 2. idealisti~ko-religiozen pogled na svet. mistificiranje gr~. izmama, mamewe, doveduvawe vo zabluda. mistifikacija gr~. opsena, namerno zaveduvawe. mistifikator gr~. opsenuva~. mistik gr~. privrzanik na misticizmot. mistral franc. ostar severen i severoisto~en veter vo jugoisto~na Francija. mit gr~. 1. prikazna, veruvawe na starite narodi za potekloto na svetot, za natprirodni su{testva za bogovite i legendarnite heroi, 2. prenos. bajka, prikazna, neverodostoen prikaz na razni nastani. miting ang. sostanok, naroden sobir zaradi raspravawe na pra{awa od op{t interes, naj~esto na politi~ki pra{awa. mitologija gr~. zbir na mitovi. mitra gr~. 1. kruna na orientalnite vladeteli, 2. kapa na biskup. mitropolija gr~. pogolema crkovna oblast so nekolku episkopii. mitropolit gr~. najvisoko crkovno zvawe na pravoslavnite episkopi. mittere margaritas ante porkos lat. frlawe biseri pred sviwi. mixtum copositum lat. me{avina, zbrka. mizantrop gr~. ~ovek koj gi mrazi lu|eto, ~ovekomrzec, onoj komu mu e dorbo samo koga na drugite im e lo{o. mizeren lat. beden, nesre}en, ni{toèn, greoti~ka. mizerija lat. beda, siroma{tina, nevolja. mizogin gr~. ~ovek koj gi mrazi ènite, ènomrzec. mizoksenija gr~. bolna omraza sprema stranci. mizopedija gr~. bolna omraza sprema deca. 263

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ mnema gr~. se}avawe, spomenuvawe. mnemonika, menenotehnika gr~. zbir na pravila i na~ini koi ovozmoùvaat pamteweto na {to pogolem broj podatoci, ve`bawe na pamteweto. mnemozina mit. boìca na poezijata, umetnosta i naukata. mo{ti rel. koski na nekoj svetec. mo{us vid na mal planinski elen koj ìvee vo Cetralna Azija. mobilen lat. podvièn. mobilijar lat. podvièn imot. mobilizacija lat. 1. prilagoduvawe na vooruènite sili od mirodobski vo voeni uslovi, 2. privlekuvawe na narodot za izvr{uvawe na nekoja zada~a od javen interes. mobing psihi~ko maltretirawe na vraboten. mobiran psihi~ki maltretiranoto vraboteno lice. moda fran. toa {to soodvetstvuva na vkusot na vremeto, osobeno vo pogled na oblekuvaweto. modalen lat. na~inski. modalitet lat. 1. na~in na koj ne{to se slu~uva ili se misli, uslovenost, 2. log. sterpen na sigurnosta ne nakoj sud. model franc. 1. kalap, primerok, mustra, obrazec, uzorak, izrabotka na predmet vo namalena ili zgolemena forma, 2. lice koe pozira pred umetnik. modeliranje lat. vajawe, oblikuvawe, izrabotuvawe na modeli.. moderen franc. nov, spored najnov vkus, sovremen, koj soodvetstvuva so sega{nosta. moderiranje lat. ublaùvawe, smaluvawe, popre~uvawe, sveduvawe na vistinska mera. moderniziranje franc. obnovuvawe, doteruvawe spored sovremenata moda. modestia umerenost, sposobnost za upravuvawe so strastite, nivno drèwe vo granicite na razumot. modificiranje lat. promena, izmena, preina~uvawe. modifikacija lat. 1. promena na formata, oblikot, 2. biol. nenasledna promena na svojstvata i karakteristikite na organizmot poradi promena na vlinanijata od strana na okolinata. modisterija fran. izrabotka na ènski {e{iri. modla ger. kalap za pravewe kola~i. modul (lat. modulus - merka, merilo) utvrdena osnovna golemina. modulacija, moduliranje lat. podigawe i spu{tawe na glasot. modus faciendi lat. na~in na koj ne{to se raboti. modus lat. 1. oblik, vid, pojava, podvid, 2. prenos. na~in, poredok, 3. prav. na~in na steknuvawe na nekoe pravo, prim. na sopstvenosta so predvawe od raka vo raka. modus vivendi (lat. "na~in na ìvot") uslovi koi barem privremeno ovozmoùvaat pravilni, mirni odnosi me|u dve sprotivstaveni strani. 264

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ mogonija gr~. bespolno razmnoùvawe. moher an. materijal od vlaknata na angolka koza. mohikanec pripadnik na izumreno indijansko pleme. mojri mit. tri sestri: Klota, Lehazis, Atropa - boìci na sudbinata kaj starite Grci. Nivna zada~a bila da ja odreduvaat sudbinata na sekoj ~ovek: koga }e se rodel ~ovekot od niv go dobival konecot na svojot ìvot: Klota go raspreduvala, Lahaza ga zamotuvala, a Atropa go kinela toj konec. v. parki. mok{a sanskr. spasenie, izbavuvawe so preod na poedinecot vo drugi formi na postoewe. mol muz. eden od dvata tonski rodovi, vtoriot e dur, muzi~ko delo vo mol zvu~i ne`no i ta`no. molekula lat. najmal del na materijata koj gi ~uva svoite hemiski svojstva: se sostoi od eden ili nekolku atomi molestiranje (lat. molestare) dosaduvawe, voznemiruvawe, zlostavuvawe. molestriranje lat. dosaduvawe, pre~ewe. molibden (Mo.) hem. bel metal. moloh mit. bog na ognot, sonceto i na vojnata na koj Amonijancite kako `rtva mu gi prinesuvale svoite sinovi. moloh mit. bog na sonceto kaj Feni~anite, Kartagijancite, Amoncite i dr. na koj mu bea prinesuvani ~ove~ki `rtvi. moluski lat. ìvotni bez koski. mon ami franc. moj prijatelu! monada gr~. 1. fil. nedeliva edinica na materijata, nedeliva su{tina na bitieto 2. zool. mnogu sitno ednokelisko ìvotno. monah gr~. kalu|er, vladetel (car, imperator, kral). monarhija gr~. oblik na vladeewe i na dràvi so koi upravuva edno lice ~ija vlast e nasledna, neograni~ena i doìvotna. monarhomasi naziv za pravite i teolo{kite pisateli koi vo XVI i XVII vek se borele protiv apsolutizmot na monarsite. monden franc. ~ovek koj se poveduva po najnovata moda i koj se dviì vo visoko dru{tvo. moneta it. 1. prvobitno kovana para, 2. para, nov~anica. monisti~ki gr~. edinstven, koj se odnesuva na monizam. monitor lat. 1. sovetodavec, praven sovetnik, 2. aparat vo televizisko studio za proveruvawe na ispravnosta na slikata, monizam fil. doktrina koja za osnova na site pojavi vo svetot priznava edno na~elo ili edna materija, prim. materijalisti~ki monizam, idealisti~ki monizam, sprot dualizam. mono gr~. prefiks vo slooènici so zna~ewe: sam, eden, edno, edinstveno. monodrama gr~. darma vo koja nastapuva samo edno lice. monofizit gr~. privrzanik na u~eweto samo za edna boènska priroda na Isus Hristos. 265

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ monofobija gr~. bolen strav od osamenost. monoftalmija gr~. poseduvawe samo na edno oko. monoftong gr~. ednoglasnik. monogamija gr~. brak so edna èna, ednobra~nost. sprot. poligamija. monografija gr~. nau~na rabota koja obrabotuva edna tema. monogram gr~. po~etni bukvi na ime, prezime ili na nekoj poim obi~no izvezeni na nekoja tkaenina. monohromatizam med. celosna slepost za boi. monohromija gr~. ednobojnost. monokl franc. opti~ko staklo za edno oko koe se upotrebuva namesto nao~ari. monokratija gr~. monarhija. monokultura gr~. neprekidno odgleduvawe na odredeni rastenija na isto zemji{te pove}e godini. monolit gr~. spomenik isklesan od eden kamen. monoliten gr~. edinstven, cvrst, povrzan, kako od eden kamen isklesan. monolog gr~. 1. govor na edno lice, osobeno vo drama, naso~en kon sebe ili kon gleda~ite, 2. govor nasamo so samiot sebe. monom mat. edno~len broj. monopol gr~. isklu~itelno pravo na ne{to, prim. na proizvodstvo, trgovija, promet koe mu pripa|a na edno lice, grupa na lica ili na dràva. monos gr~. sam, edinstven. monosibali~en gr~. ednosloèn. monoteist lat. ~ovek koj veruva vo eden bog. monoteizam gr~. religija koja priznava samo eden bog. monoton gr~. 1. ednozvu~en, 2. prenos. ednoli~en, dosaden. monotonija gr~. ednoli~nost, dosada. mons lat. gora breg, bair, gorski kamewa. monsenjer (franc. monseigneur) po~esen naziv na princovi i biskupi. monstrum lat. ~udovi{te, izrod, nakaza, grdosija. monsun ar. veter koj periodi~no go menuva pravecopt: zimno vreme duva od kopno kon moreto, a letno vreme - obrastno. montaà franc. 1. sostavuvawe na ma{ini, uredi i celi prprijatija spored opredeleni planovi i nacrti, 2. vo literaturata, muzikata i umetnosta izbor na oddelni delovi, sliki, crteì i sl. i sostavuvawe vo edna umetni~ka celina. montanist lat. rudarski stru~wak. montanistika lat. nauka za rudarstvoto i rudnicite. monter lat. sostavuva~ na ma{ini, uredi i postroenija. monument lat. golem spomenik. monumentalen lat. veli~estven, mo}en, koj se odlikuva so ideja, dlabo~ina i organsko edinstvo na sodrìnata i formata, 2. prenos. temelen, soliden, ogromen. mora lat. prav. docnewe vo ispolnuvawe na obvrska. 266

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ moral insaniti ang. nedostig na moralno rasuduvawe i ~uvstva, deluvawe bez kakvi bilo moralni obziri, vid na ludilo so antisocijalni nagoni. moral zbir na pravila (moralni normi) na odnesuvawe koi gi iskaùvaat vrednosnite sudovi za povedenieto na lu|eto za toa {to vo op{testveniot ìvot za zaednicata ili za poedinecot e dobro, a {to lo{o. Tie na poedinecot mu naloùvaat da pravi dobro, a da go propu{ta (da se vozdrùva od) zloto. moralen lat. ~estit, ~esen, po{ten, koj ne laè, koj gi ispolnuva svoite vetuvawa i svoite obvrski. moralist lat. ~ovek koj propoveda strog moral. moralna pozicija - pozicija koja ja zastapuva samo onoj koj od drugite bara da mislat isto (za toa mu se potrebni zborovite "dobro" i "lo{o"). moralni baranja 10 da ne se laè, 20 da se ispolnuvaat vetuvawata, 30 da se vra}a pozajmenoto, 40 da se po~ituva drugiot, 50 da mu se pomaga na drug vo nevolja (sporno). Moralni zapovedi: mora{, (ne smee{), treba za{to e lo{o. Pravni barawa se: ti nareduvam (imperativni), ti zabranuvam (prohibitivni), ti dozvoluvam (permisivni normi) - za{to toa e zabraneto. moralni poimi dobar, lo{, treba, ispravno, dol`nost, pofalba i prekor. moratorium lat. odloùvawe na pla}awe na dol`nikot koj e nesposoben za pla}awe. morbiden lat. bolnikav, nezdrav, slab, neèn, osetliv. morbiditet lat. 1. bolna sostojba, 2. procent, broen odnos na bolnite sprema zdravite. morbili (lat. morbus) mali sipanici. morfe gr~. oblik, lik. morfej mit. bog na sonot i sonuvaweto, sin na no}ta. morfium e glaven alkaloid na opiumot. Izoliran e vo 1804 godina. Vo edna opiumska poga~a ima maksimalno 12-14% morfium. Se upotrebuva glavno vo forma na pra{ok, ~ep~iwa, a od pronao|aweto na {pricot vo 1864, i so injektirawe. Negovata upotreba doveduva do blaèni ~uvstva i opienost. Hroni~nata upotreba na morfiumot postepeno ja menuva celata li~nost: oslabuva pomneweto, se javuva nedostig na interesi i inicijativi, namaluvawe na sposobnostite i odgovornosta, moralni i karakterni deprivacii i postojan strav od pojava na apstinencija. Ovaa droga koja predizvikuva zavisnost doveduva do slabeewe na voljata na narkomanot, do negova ramnodu{nost i letargi~nost, osven za dobivawe na nov fiks. Kaj narkomanot doa|a do gubewe na telesnata teìna, gubewe na silata i pa|awe na telesnata temperatura pod normalnata, stesnuvawe na zenicite i usporuvawe na refleksite. morfium gr~. alkaloid, droga, materija koja ublaùva bolka, silen otrov. 267

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ morfologija gr~. 1. zool. nauka za gradbata na ìvotnite i nivnite organi, 2. bot. nauka za nadvore{nata forma na rastenijata, 3. gram. nauka koja ja prou~uva formata na zborovite. morituri te salutant (lat. te pozdravuvaat tie {to umiraat) izraz so koj gladiatorite go pozdravuvale od arenata rimskiot car). mormoni verska sekta vo SAD osnovana od Jozeph Smith koj vo 1830 god. ja izdal knigata na navodniot prorok Mormon napi{ana vo 420 god. p.n.e. moron an. najblag stepen na umna zaostanatost. mortadela it. vid na salama od govedsko i svinsko meso. mortalitet lat. smrtnost, broj na smrtni slu~ai vo odnos na celokupniot broj na naselenie, sprot. natalitet. mortifikacija gr~. 1. izumirawe, odzemawe na oddelni delovi od teloto, 2. prav. oglasuvawe na izvesni izgubeni dokumenti za nevaè~ki ili na nekoj dolg deka e poni{ten. mortus (lat. mortuus - mrtov) mrtov, skr{en, prenos. mrtov pijan. morzeova azbuka - pismo sostaveno od crtiki i to~ki (spored negoviot pronao|a~ amerikanecot Semjuel Morse, 1791-1872). moskiti {pan. zaedni~ko ime za site komarci koi cicaat krv. motiv franc. 1. vnatre{en pottik, povod za nekoe deluvawe, razlog vo korist na ne{to, 3. tema, siè na umetni~ko delo. motivacija psih. proces koj go radviùva i naso~uva povedenieto na ~ovekot. moto it. kratka mudra izreka, lapidarna misla, citat ili izreka koja se stava na po~etokot na nekoja kniga ili del od kniga. movens lat. razdviùva~, dviè~ka sila. mozaik lat. slika sostavena od kam~iwa vo razli~na boja. mu{ema tur. platno impregnirano so vosok. mu{terija tur. kupuva~, klient. mu{tuluk, mu`de tur. nagrada na toj koj ni donel dobra vest. mufljuz tur. ~ovek koj e bez skr{en dinar, bankrotiran, propadnat trgovec. mufte, mukte tur. besplatno, xabe. muftedìja tur. ~ovek koj saka da se grebe, da dobiva besplatno, xabe, koj saka da se ~esti na tu|a smetka. muftija tur. u~en ~ovek, muslimanski sve{tenik najstar spored rangot vo edna oblast. mujezin tur. oxa ili negov pomo{nik koj od mirareto gi povikuva vernicite na molitva. mukaet tur. vnimanie, vodewe smetka za ne{to, nemukaet nevnimanie, nebre`nost. muktadìja, mufredìja tur. ~ovek koj saka da dobie se besplatno, parazit, koj ìvee od tu|a maka. mula ar. muslimanski sve{tenik, mudrec, nau~nik, doktor, sudija. mulat {pans. potpomok od brak me|u belci i crnci. 268

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ multi lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: mnogu, pove}e, pove}ekratno. multipli lat. mnogukraten, pove}ekraten, sloèn. multiplikacija, multipliciranje lat. mnoèwe, umnoùvawe, zasiluvawe. multiplikand lat. broj koj treba da se pomnoì, prim. 5 x 3 = 15 (5 e multiplikand, 3 e multiplikator, a 5 e produkt, rezultat). mumifikacija ar. postapka za so~uvuvawe na ~ove~ki trup od raspa|awe po pat na balsamirawe. mumija ar. ~ove~ki trup so~uvan od raspa|awe. mumocopalen lat. koj se odnesuva na lokalnata samouprava mungos biol. ìvotno so poteklo od Afrika koe se hrani so zmii otrovnici. municipalen (lat. municipalis) samoupraven, gradski, op{tinski. municipalitet lat. site organi koi se odnesuvaat na lokalnata uprava. municipalizacija lat. prisilno predavawe na pravoto na sopstvenost na zemji{teto i gradbite na pravnite ustanovi na organite na lokalnata samouprava. municipalizacija lat. prisilno predavawe na sopstvenosta vrz zemjata i zgradite na organite na gradskata ili selskata uprava. munificencija lat. dare`livost, golemodu{nost. munificenten lat. dare`liv, golemodu{en. musaka tur. jadewe od meleno meso, kompir i sin patlixan. muslimani - onie koi mu se pod~inuvaat na bo`jata volja. mustang ang. vid na poludiv indijanski kow. mustra tur. 1. kalap, primerok, obrazec, uzorak, 2. prenos. neotesan, neugleden ~ovek, lice koe ne moè da posluì za ugled. mutacija biol. 1. nasledno prenesuvawe promeni vo organizmot, 2. promena na glasot kaj deca vo vreme na polovo sozrevawe, 3. prav. pravno delo na zamena. mutant lat. poedinec koj poteknuva od mutacija. mutare quod non possis ut natum feras lat. toa {to ne moè{ da go promeni{, podnesuvaj (trpi) go takvo kakvo {to e. mutatis mutandis lat. so nu`ni izmeni, so nu`ni promeni, izmenuvaj}i go toa {to treba da se imeni. muter ger. {traf, zavrtka. mutilacija lat. osakatuvawe. mutiranjnje lat. menuvawe, osobeno na glasot na decata koga glasot im stanuva podalbok. mutlak tur. 1. garantirano, sekako, 2. glupak. mutuacija lat. zaem, pozajmuvawe. mutualizam lat. eden od vidovite na soìvot (simbioza) koga dvata me|usebno povrzani organizmi izvlekuvaat korist od toj soìvot. mutuelen, mutualen lat. zaemen, me|useben, izmeni~en. muzi mit. muzi se devette ker}i na bogot Zevs i boìacta na poezijata, umetnosta i naukata Mnemozina: Talija (komedija), Uranija, (ast269

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ronomija), Melpomena (tragedija), Polihimnija (lirska poezija), Erato (qubovna poezija), Kaliopa (epska poezija i elegija), Klio (istorija), Euterpa (muzi~ka umetnost), Terpsihora (tanc i horsko peewe). N nadrealizam franc. smer vo literaturata i umetnosta koj se potpira vrz psihoanalizata, odnosno vrz pretstavuvawe na iracionalnite i nesvesnite sodrìni. nadàk tur. bojna sekira. nadàk-baba tur. kavgaxika, èna koja ~esto se rasprava. nafaka tur. 1. toa {to na ~ovek mu e sudeno da go izede na ovoj svet, 2. sudbina. nafora gr~. osveten leb koj vo pravoslavnite crkvi se deli po liturgija. nagan - golemokalibarski revolver. najadi mit. vodeni nimfi koi gospodarele so izvorite, potocite, rekite i fontanite; me|u nejadite se vbrojuvale: Amnisijadi (na rekite, spored rekata Amnis na Krit), Elionomi (na mo~uri{tata), Krineji (na fontanite), Libertidi (na planinskite izvori), Limnadi i Limnatidi (na ezerata), Ortigiji, Pagaji (na izvorite), Potameidi (na rekite), a vo naj{iroka smisla i Okenaidite (okolu 3.000 ker}i na titanot Okeani titankata Tetija) i Nereidite (okolu 300 ker}i na bogot na moreto Neraj i nimfata Doris). Me|u najomilenite pridru`nici na Nejadite bile: silenite, satirite i panovite, a od bogovite Apolon i Hermes kako i boìcata Artemida. nakarada it. 1. grdosija, 2. nevkusno spremena ili izvedena rabota. nakrolatrija gr~. oboùvawe na pokojnik. nalani tur. drveni vle~ki. nam hoc natura aecuum est, neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorum (Pomponius) lat. po priroda e pravedno nikoj da ne se zbogati na tu|a smetka. nam poena praemium esse non debet (Marcianus) lat. kaznata ne treba da bide nagrada; ne treba nekoj da se kazni, ako toj od toa ima korist. namaz tur. molitva, edna od pette dol`nosti (stolbovi) na islamot pet pati na den. namera sokriena cel: koga se pravi edno (ona za {to normalno se misli deka cel na takvo dejstvie: se ni{ani vo drug za da se ubie) za da se postigne ne{to drugo (se ni{ani vo A, ne za da se ubie, tuku samo za da se zapla{i B ne{to da stori ili da propu{ti da stori). Kaj celta ima vidliva povrzanost me|u motivot i ona {to e cel (rezultatot ili posledicata) na motiviranoto dejstvie. Kaj namerata ima skriena, posredna povrzanost me|u motivot i ona {to e cel (rezultatot ili posledicata) na motiviranoto dejstvie. 270

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ nana rel. sumarski bog na mese~inata. nanizam gr~. mal rast, kepec. nanuman hinduisti~ki bog na povolni vesti vo oblik na majmun. napalm (od prvite slogovi na angliskite zborovi naphtenic i palmitic) mnogu zapaliva smesa koja pri sogoruvaweto dava visoka temperaura i visok plamen. narartor lat. raskaùva~, prikaùva~. narativen lat. raskaùav~ki. narcija (lat. narratio) prikaùvawe. narcis mit. ubavo mom~e koe se zaqubilo vo svojot odraz vo vodata i od taa qubov umrelo na bregot na potokot, a od negovoto telo izrasnal cvetot koj isto se narekuva narcis, 2. ~ovek zaquben samiot vo sebe, koj uìva sam so i vo sebesi. narcizam - zaqubenost vo sebesi. narkolepsija med. nenadeen napad na son. narkomanija gr~. bolna èlba za zemawe narkotici. narkoti~en gr~. opoen, uspiva~ki. narkotici gr~. grupa na otrovni opojni materii koi se upotrebuvaat vo medicinata za lekuvawe i ublaùvawe na bolki i koi doveduvaat do zaguba na svesta. narkoza gr~. so narkotici ve{ta~ki predizvikan dlabok son so zaguba na svesnosta i nastanuvawe na celosna bez~uvstvitelnost. nascenten lat. koj tuku {to se sozdava, nastanuva. nasciturus lat. za~nat no neroden, ~ovek koj se u{te ne e roden komu me|utoa mu e pruèna pravna za{tita, prim. vo pogled na nasledstvoto. natalitet lat. broj na pora|awa vo odnos na celokupniot broj na naselenieto vo odreden period i prostor. sprot. mortalitet. natirmort (franc. nature morte - mrtva priroda) slikarsko pretstavuvawe na predmeti za doma{na upotreba: cve}iwa, ribi i sl. nativen (nativus) vroden, priroden, dobien so ra|aweto, priroden. nativitet prorekuvawe na ne~ija sudbina spored polo`bata na zvezdite vo momentot na negovoto ra|awe. nativizam (lat. nativus - vroden) u~ewe spored koe nekoi vistini, na~ela i op{ti idei mu se vrodeni na ~ovekot (za razlika od onie do koi se doa|a po pat na iskustvo). natura lat. 1. priroda, 2. karakter, temperament, 3 pla}awe na stoka so stoka, stoka kako plate`no sredstvo. natura non facit saltum lat. prirodata ne pravi skokovi, t.e. vo prirodata se se razviva postepeno. naturalen lat. priroden. naturalii lat. 1. prirodni ne{ta i potrebi, 2. preparirani ili konzervirani predmeti od prirodata. naturalija non sunt turpija lat. {to e prirodno ne e sramotno. naturalist lat. nau~nik koj se zanimava so prou~uvawe na prirodata. naturalizacija lat. primawe vo dràvjanstvo. 271

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ naturalizairanje lat. 1. zdomuvawe, odoma}inuvawe, 2. davawe na dràvjanstvo. nau~na teorija metod. u~ewe za problemi koi ne se dovedeni do stepen koga prerasnuvaat vo nau~en zakon. nau~ni metodi metod. mislovni i prakti~ni pretpostavki ili formalizirani operacii, spored opredeleni principi formalizirani i standardizirani postapki so ~ija pomo{ vo procesot na nau~noto poznavawe (sfaten kako celina na apstraktno-mislovno, setivno-prakti~no, emocionalno i vrednosno odnesuvawe na ~ovekot kon stvarnosta) predmetot na poznavaweto se menuva prerabotuva prestruktuira i na toj na~in postepeno se soznava vo negoviot totalitet. naut tur. leblebija. nautika lat. 1. moreplovstvo, 2. nauka za moreplovstvoto, 3. moreplovska {kola. nautofobija gr~. bolen strav od vozewe so ~amec ili brod. naval lat. brodska vozarina. navigacija lat. 1. ve{tina na upravuvawe so brodovi, 2. plovidba, pomorstvo, brodarstvo. navis lat. ~amec, brod. nazal lat. glas koj proizleguva od nosot. nazaren - pripadnik na verska sekta koja za najgolem zlostor go smeta ubistvoto na ~ovek makar i vo vojna ili vo samoodbrana: ottamu odbivaat sluèwe vo voeni edinici. ne curia deficerat in iustitias exhibienda lat. neka sudot nikomu ne mu go skrati deleweto pravda. ne quid nimis lat. ne premnogu, se vo ramki na granicite, da ne se nadmine merata. ne quid nimis lat. ni{to preku merka. ne sutor ultra crepidam (Plinius) lat. neka konduraxijata ne sudi podaleku od kondurite (ne sudi za ne{tata vo ne si upaten). nebesni nimfi mit. nebesni nimfi bile: Asteriji, Auri, Nefeli, Plejadi (sedum ker}i na okenaidata Plejona i Atlas: Maja, Alkiona, Elektra, Tajgeta, Steropa i Meropa) i Hijadi. nebuloza (lat. nebula - magla) maglovitost, zamaglenost, nejasnotija. nebulozen lat. maglovit, tmuren, mra~en, obla~en, nejasen. nec plus ultra, non plus ultra lat. toa {to e nenadminlivo vo svojot vid, neccesse est ut pecet, a quo ignoratur justitia lat nevozmo`no e da ne se zgre{i koga ne se poznava pravdata. necessitas frangit (tollit) legem lat. nu`data zakon menuva. nefas lat. nepravda, par nefas - po nepravda, nepravedno. nefologija gr~. nauka za oblacite. nefritis gr~. vospalenie na bubrezi. negacija lat. 1. odre~uvawe, 2. metod. logi~ka konstanta, prim. ne e vistina deka 2+2=5. neganti incumbit probatio lat. toj koj{to negira treba da dokaè. 272

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ negativen blagoslov - ogan da ne te izgori. negativen lat. odre~en. negator (lat. negare) toj koj odre~uva, negira, protivre~i. negliè franc. 1. utrinski ku}en fustan, 2. nebre`na obleka, nebreèn izgled. negligencija lat. nebre`nost, prav. poblag vid na vina od umislata. negocijacija lat. 1. pregovarawe, posreduvawe vo trgovijata, 2. proda`ba na u{te nedospeana menica, 3. izdavawe na javen zaem preku banka. negocijant lat. veletrgovec, trgovec na golemo osobeno so stranski zemji. negotium lat. pravno delo, negotiorum gestio - nepovikano vr{ewe na tugi raboti, negotiorum gestor voditel na rabotite bez izre~en nalog ~ii pravni dela gi vodi. negroiden lat. so crne~ki izgled. neimar (tur. miimar) graditel, arhitekt. nekro gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe - mrtov. nekrofilija, nakromanija gr~. gatawe so pomo{ na povikuvawe na umreni lica. nekrolatrija gr~. oboùvawe na mrtvi. nekrolog gr~. posmerten govor ili novinarski napis za pokojniot. nekropola (gr~. grad na mrtvi) 1. grobi{ta, osobeno pogolemi i ukraseni, 2. podzemna grobnica. nekropsija gr~. pregleduvawe na mrtvi. nekros gr~. mrtov. nekroza gr~. odumirawe na oddelni delovi od teloto zaradi pre~ki vo krvniot protek, kaj {ekerna bolest i sl. pri {to tie delovi otpa|aat. nektar mit. 1. pijalok na bogovite koj dava besmrtnost, 2. sladok sok od rastenija. nelegalen lat. nezakonit, sokrien. nelimitiuran lat. neograni~en. nelojalna konkurencija nedopu{tena konkurencija. nem hoc natura aequum est, neminem cum alterius detrimento fieri locupletorem (Pomponius) lat. po priroda e pravedno nikoj da ne se zbogati na tu|a smetka. nemezis mit. 1. boìca na merkata i neprijatelka na pregolemata sre}a, 2. kaj starite Grci boìca na odmazdata. nemo amat quos timet lat. nikoj ne gi saka onie od koi se pla{i. nemo es supra legis lat.nikoj ne e nad zakonot. nemo iniuriam facit qui iure suo utitur (Gaius) lat. koj se koristi so svoeto pravo ne pravi nepravda. nemo iudex in propria causa lat. nema sudija vo sopstven predmet, nikoj ne moè da bide sudija vo sopstven predmet. nemo lat. nikoj. nemo potest nudo vestimenta detrahere lat. nikoj ne moè na gol da mu ja simne oblekata. 273

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ nemo propheta in patria lat. nikoj ne e prorok vo tatkovinata. neo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: nov, novo. neofanski stakla stakla za nao~ati koi ne prop{taat òlti zraci taka {to preku niv moè da se gleda i pri slaba svetlost. neofit gr~. ~ovek koj skoro preminal vo nekoja vera ili partija, novajlija. neolit gr~. period na kamenoto vreme koj se karakterizira so pojavata na kamenata sekira i bruseni kameni oradija. neologizam gr~. nov zbor. neon (Ne.) hem. plemenit gas. neozoik gr~. najmlad period od razvojot na Zemjata, isto {to i kenozoik, antropozoik. nepar 1. broj koj ne e deliv so dva, 2. toj koj ne mu prilega na drug. nepotizam (lat. nepotis - vnuk) protekcionersko popolnuvawe na visoki polo`bi so sopstveni rodnini. neprekluzivni rokovi prav. rokovi koi moàt da se prodolàt i nivnoto propu{tawe nema za posledica zabrana od prezemawe na takvoto dejstvie. Sudskite rokovi se od prekluzivno dejstvo dokolku ne se zapazeni od opravdani pri~ini. neptun mit. 1. osma planeta od son~eviot sistem, 2. bog na moreto kaj Rimjanite, v. Posejdon. neptunium (Np.) hem. radioaktiven element koj ne postoi vo prirodata - se dobiva na ve{ta~ki na~in preku bombardirawe so neutroni na prirodniot uranium. neque enim inaudita causa quemquam demnari aequitatis ratio patitur (Marcianus) lat. na~eloto na pravednost ne dozvoluva nekoj nesoslu{an da bide osuden. nergal mit. mesopotamiski bog na dolniot svet. nervoza lat. razdrazlivost. nescis, quam scis, si sapis lat. ako si pameten, ne go znae{ ona {to go znae{ (ponekoga{ }e se preprava{ deka ne go znae{ toa {to go znae{). neseser franc. mala kutija ili torbi~ka za smestuvawe na toalet, pribor za {iewe i sl. nestor - mudar, iskusen, ~esen starec, najstar i naj~esen pretstavnik na nekoja ideja, na op{testvoto i sl. (spored Nestor, kralot od Pil, najstarot od gr~kite voda~i pod Troja). nesvesno psih. sodrìna na nekoi se}avawa, emocii, impulsi i èlbi koi ne im se dostapni na svesta, a koi deluvaat na na{eto mislewe i povedenie. neto it. 1. teìna na stokata bez opakovkata ili ambalaàta (kutija, vre}a, sandak), 2. ~ista cena na stokata po odbivaweto na popustot, 3. ~ist prihod po odbivaweto na site rashodi, sprot. bruto. neuritis gr~. vospalenie na ìvcite. neurolog gr~. lekar za nervni bolesti. neurologija gr~. nauka za nervni bolesti. 274

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ neurom gr~. izrastok na nerv koj predizvikuva bolka. neuropat gr~. ~ovek so bolni nervi. neurostenija gr~. rastroenost na nervniot sistem poradi negova iscrpenost, prezamorenost ili bolest. neurozi psih. mentalno rastrojstvo vo koe poedinecot ne e vo sostojba da se nosi so konfliktite i anksioznosta pa razviva neugodni simptomi kako {to se opsesii, kompulzii, fobii ili napadi na anksioznost. neutralen lat. nepristrasen, koj ne zema u~estvo vo sporot. neutralizacija lat. sozdavawe neutralnost. neutron lat. elementarna ~esti~ka koja spa|a vo sostav na jadroto na slo`nite atomi, a koja nema elektri~en naboj, v. proton. nexum lat. dogovor za zaem. ni{a franc. vdlabnatina vo yidot za smestuvawe na kipovi, vazni ili mebel. ni{an tur. 1. cel, meta, 2. sprava na ogneno oru`je za podesuvawe na celta, 3. beleg, znak, 4. odlikuvawe, 5. podarok koj i se dava na devojkata pri ven~aka, 6. kamen nad grobot kaj muslimanite. ni{este tur. vid na p~eni~en skrob vo prav koj se upotrebuva za pravewe slatki. niger lat. crn. nihil admirari lat. na ni{to ne treba da se ~udime. nihil appetimus nisi sub rationi boni, nihil aversamur nisi sub ratione mali lat. kon ni{to ne se stremime, osven ako toa ne e dobro, ni{to ne odbivame, osven ako toa ne e zlo. nihil enim honestum esse potest, quod iustitia vecat lat. ni{to ne moè da bide ~esno ako ne e pravedno. nihil est enim liberale, quod non idem iustum lat. ni{to ne e plemenito ako ne e pravedno. nihil humani a me alienum puto lat. ni{to {to e ~ove~no ne mi e tu|o. nihil iniquius quam aequitatem nimis intendere lat. ni{to ne e ponepravedno odo{to preku mera da se insistira na pravednost. nihil lat. ni{to. nihilist lat. toj {to celosno gi negira site na~ela i tradicijata. nihilizam lat. celosno otkaùvawe od op{testvenite normi, moralnite na~ela, tradicijata, kulturata, nasledstvoto i sl. nijansa franc. 1. prelevawe, postepen preod vo zvuci, boi, mislewa, 2. prenos. nezna~itelno razlikuvawe. nijet tur. namera ne{to da se stori. nike gr~. boìca na pobedata kaj starite Grci, v. victorija. nikel (Ni.) hem. tvrd, sjaen, srebrenestosiv metal. nikotin hem. silen otrov koj se nao|a vo tutunot, 8 grama od nikotin ubivaat slon, ladnokrvnite ìvotni (zmii, àbi) vedna{ pa|aat vo nesvest {tom im se vdahne ~ad od tutun. niktalopija gr~. smalen vid pri dnevna svetlost, nemo`nost da se gleda dewe, koga poradi zaboluvawe na o~ite no}e se gleda podobro otkolku 275

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ dewe. niktofobija gr~. bolen strav od no}, mrak. nil homini certum (Ovidie) lat. za ~ovekot ni{to ne e sigurno. nil novi sub sole lat. ni{to novo nema pod sonceto. nimbus lat. 1. silen do`d, 2. svet krug okolu glavata na svetcite, 3. prenos. golem (naj~esto nezasluèn) ugled. nimfi mit. poniski ènski boènstva, boìci od vtor red - duhovi na prirodata, me|u nimfite se vbrojuvaat: 1. vodeni nimfi, 2. nimfi na drvjata, 3. nimfi na zemjata, 4. nebesni nimfi i 5. ostanati nimfi; me|u ostanatite nimfi se vbrojuvaale: Muzi, Artemidi, Lampadi (nimfi na podzemjeto, pridru`ni~ki na Hekata), Menadi, Telhini, Hekaterijadi, Helijadi, Hespatidi. nimfi na drvjata mit. nimfi za{titni~ki na drvjata bile: Drijadi (na hrastovoto drvo), Melijadi (na jasenovoto drvo), Napeji (na dolinite), Hamardijadi (na hrastovoto drvo), Hesparidi (na drvoto so zlatni jabolka). nimfi na zemjata mit. nimfi za{titni~ki na zemjata bile: Alseidi (za{titni~ki na dolinite), Aulonijadi (na pasi{tata), Epimelijadi (na ovcite), Jamakidi (na livadite) i Lajmonidi, Oreadi (na planinite i pe{terite) nimfomanija gr~. polova nezasitnost kaj ènite, poradi neurozi ili du{evni bolesti, preteran polov nagon. ninma rel. vavilonsnaka boìca majka. ninurta rel. mesopotamiski bog na oluite i vojnata. nioba mit. kerka na Tantal, majka na sedum sinovi i sedum ker}i, site ubieni od boìcata Leta, po {to od bolka se pretvorila vo kamen. nirvana sanskr. vo budizmot ozna~uva neopi{liva sostojba na probudenite: sostojba na najvisoko blaènstvo oslobodena od site griì i stremeì i predavawe na celosno miruvawe. niton (Ni.) hem. plemenit gas. nitroglicerin hem. eksplozivno ulje od koe se pravi dinamit. nivealcija franc. postapka na izedna~uvawe na site delovi prim. na zemji{teto. nivelacija, nivelizacija franc. ramnewe, izravnuvawe, poramnuvawe na razli~ni visini na nekoja povr{ina. nivo franc. 1. ramni{te, 2. stepen na visinata na razvojot na ne{to. nobili (lat. nobiles) pripadnici na plemstvoto, plemenski stale`, plemstvo, aristokratija. nobl franc. otmeno vospitano. nobles (franc. noblesse plemstvo, vite{tvo) plemenitost, dostoinstvo, nobles obi` (noblesse oblige) - vite{tkata titula obvrzuva na plemeniti dela, t.e. koj e vitez treba i vite{ki da se odnesuva. noblesa franc. 1. plemstvo, 2. otmenost. nok{ir ger. mal sad za no}no mokrewe.

276

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ nokaut (ang. knock-out) re{ava~ki udar vo boksot po koj bokserot ostanuva na podot pove}e od 10 sekundi. noksa lat. med. ne{to {to mu na{tetuva na zdravjeto. nokturno (lat. nocturnus) 1. muz. kompozicija od lirski karakter, obi~no za klavir, 2. ve~erna pesna koja se izveduva vo pridru`ba na instrumenti, serenada, 3. literaturno delo koe prenesuva ve~erno raspoloènie. nolens-volens lat. skal ili nesakal. noli dentes equi inspicere donati lat. ne gledaj gi zabite na podaren kow. noli me tangere lat. ne gibaj me! ne dopiraj me! noli turbare circulos meos lat. "ne gibaj gi moite krugovi" izvikal gr~kiot matemati~ar Arhimed, koga vo 212 god pred na{ata bil ubien od rimski vojnik, dodeka gi crtal vo pesokot. nomen lat. ime. nomen est omen - imeto e znak, se veli koga nekoj ima ime koe e znak za ne{to (na primer, nekoj se vika sre~ko, a sre}en e). nomenklator lat. rob koj na svojot gospodar vo stariot Rim mu gi kaùval imiwata na onie koi }e gi sretnel; ottamu popis, register na imiwa. nomenklatura lat. zbir ili pospis na nazivi koi se upotrebuvaat vo nekoja granka na naukata, tehnikata, umetnosta itn. nomija gr~. sufiks so zna~ewe pravilo, red. nomina sunt odiosa (lat. imiwata se omrazeni) bi bilo nezgodno da se navede ime. nominacija lat. imenuvawe, davawe nazaiv na pojavite. nominala lat. vrednost nazna~ena na hartiite od vrednost i patite, koja ~esto se razlikuva od vistinskata vrednost koja ja imaat vo prometot. nominalen lat. koj postoi samo po ime na hartija, a ne vo stvarnosta. nominalizam fil. srednovekovno u~ewe spored koe univerzalnite, t.e. najop{tite poimi se samo prazni zborovi koi vo sebe ne sodràt nikakva objektivna sodrìna. Relano egzistiraat samo poedine~nite ne{ta (glaven pretstavnik Roscalin). Nominalizmot vo svojata pojdovna osnova be{e materijalizam, a vo spoznaajnata teorija senzualizam i istapuva{e protiv teolo{kite dogmi. ekstremen nominalizam - poedine~noto e sĂŽ (glavno): op{tite poimi se pravni zborovi; realno postoi samo poedine~no ne{to, umeren nominalizam - op{toto ne e prazen zvuk, tuku opf}a mnoèstvo istovidni objekti i kako takvo ima svoe objektivno zna~ewe, ekstremen realizam - op{toto e sĂŽ (glavno), op{tite poimi se vistinska realnost: universalia ante res - Platon, umeren realizam - go sfa}a{e op{toto kako postoe~ko, no samo imanentno vo ne{tata - universalia in rebud - Aristotel. nomografija lat. pi{uvawe na zakoni.

277

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ nomos gr~. 1. zakon, 2. konvencija, ~ovek koj ìvee vo nekoja zaednica (dràva) i se soobrazuva so merilata koi taa gi postavuva e su{testvo na konvencija. nomoteti~ko gr~. 1. zakonoidvno, koe se odnesuva na zakonodavstvoto, 2. nastan koj vo prirodata postojano se povtoruva, sprot. ideografsko. nomotetika lat. ve{tina na pi{uvawe na zakoni. non dat natura virtutem: ars est bonum fieri lat. doblesta ne ja dava prirodata, da se bide dobar e ve{tina (steknata navika). non decet lat. ne prili~i. non demnatio, sed causa hominem turpem facit (Seneka) lat. ~oveka ne go srami presudata, tuku deloto. non est princeps supra legis, sed leges supra principem (Plinie) lat. Ne e vladetelot nad zakonot, tuku zakonite se nad nego. non facias malum, ut inde fiat bonum lat. ne pravi zlo za od toa da nastane dobro; ne pravi dobro so pomo{ na zlo, non sunt facienda mala, ut evenient bona lat. ne treba da se pravi zlo za da se postigne dobro. non firmatur temporis, quod de iure ab inito non subsistit (Paulus) lat. toa {to od po~etok e ni{tovno ne moè so tek na vreme da stane pravovalidno - toa {to od po~etok ne e zakonito ne moè so protek na vreme da stane zakonito. non liquet lat. ne e jasno. non mulata sed multum lat. ne mnogu razli~ni ne{ta, tuku mnogu vo edno ne{to. non nesci et natum mori, paria sunt lat. neroden i mrtvoroden e isto non omnes omnium possent lat. ne moàt site se. non omni verbo credas lat ne veruvaj vo sekoj zbor. non omnibus aegria eadem auxilia conveniunt (Celsus) lat. na site bolni ne im soodvetstvuvaat isti lekovi, sekoja bolest ima svoj lek. non omnius moriar lat. nema celiot da umram, t.e. ostavam zad sebe ne{ta spored koj }e me spomenuvaat (Horacius). non plus ultra lat. nenadminlivo, natamu ne se moè, ne{to {to ne moè da se nadmine. non potest liberalitas nolenti adquiri (Ulpianus) lat. ne moè podarok (dobrodetel) da mu se nameni na onoj kon ne so saka; so sila ubavina ne biva; so sila nikomu ne moè{ ni{to da mu dade{. non potest rex gratiam facere cum iniuria et demno aliorum lat. ne moè vladetelot da im deli privilegii na edni, pravej}i im {teta i nepravda na drugi. non potest videri desisse habere, qui numquam habuit (Paulus) lat. ne moè da se smeta deka nekoj go zagubil ona {to nikoga{ go nemal). non progredi est regredi lat. da ne se napreduva zna~i da se nazaduva. non quid parum habet, sed qui plus cupit, pauper est (Seneka) lat. ne e siromav onoj koj ima malku, tuku onoj koj posakuva pove}e. non quis, sed quid lat. ne koj, tuku {to, ne se sudi spored toa koj ne{to pravi (zboruva), tuku spored toa {to pravi (zboruva), t.e. pova278

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ `na e izjavata ili deloto odo{to liceto koe ne{to kaàlo ili napravilo. non scholae, sed vitae discimus (Seneka) lat. ne za {koloto, tuku za ìvotot u~ime. non semper ea quae cum minoribus garuntur rescindenda sed ad bonum et aequum redigenda sunt (Paulus) lat. pravnite dela zaklu~eni so maloletnici ne treba sekoga{ da se raskinuvaat, tuku treba da se prilagoduvaat na pravdata i pravi~nosta. non semper idem spirat ventus lat. ne duva sekoga{ ist veter. non sequitur (gre{ka vo dokaùvawe "ne sleduva" ili "bez vrska"), prim. 1. studentot X e vnimatelen, 2. studentot X e seriozen, 3. studentot X e trudoqubiv - zna~i studentot X e inteligenten. non stop ang. neprekidno, bez zapirawe, koj raboti 24 ~asa na den. non sunt facienda mala, ut evenient bona lat. ne treba da se pravi zlo za da se postigne dobro. non temare credere est nervus sapientiae lat. da ne se poveruva lesno e su{tina na mudrosta. non{alanten lat. nebreèn. nona lat. opatica. nonet lat. 1. kompozicija za devet instrumenti ili devet glasovi, 2. orkestar od devet instrumenti ili grupa od devet pea~i. nonilijun lat. broj koj se pi{uva so 1 i 54 nuli. nonius - vid na mal lenir podelen na milimetri so ~ija pomo{ to~no se merat mali dolìni (spored portugalskiot matemati~ar Petrus Nonius, 1492-1577). nono modo lat. na dobar, miren na~in (da se re{i ne{to). nonsens (lat. non sensus - nema smisla) besmislica, glupost. noologija lat. del od filozofijata koja za zanimava so ~isto mislewe nezavisno od negovata sodrìna. norma lat. propis, obrazec, merilo, mera, koli~ina, razmer na ne{to, upatstvo za deluvawe, pravilo spored koe treba da se rakovodime. Od maksima, normata se razlikuva po toa {to e od zadolìtelna priroda. Sekoja norma e imperativ (pozitiven - zapoved, negativen - zabrana). Imperativot ima smisla samo vo ustata na onoj koj ima mo} (sila) na nekoja tu|a volja da i go nametne ova ograni~uvawe, toa e posilna volja koja na poslabata i propi{uva naso}i za deluvawe. normalen lat. pravilen, propisen, takov kako {to treba da bide, voobi~aen, du{evno zdrav. nostalgija lat. kopne`, golem streme` kon tatkovinata, domot, nekoj sakan i sl. nostrifikacija lat. zakonska postapka spored koja nekoja vo stranstvo steknata isprava se izedna~uva so istovidna doma{a isprava. not ut edam vivo, sed ut vivam edo lat. ne ìveam za da jadam, tuku jadam za da ìveam. nota bene lat. pamti dobro! nemoj da zaboravi{! da ne se zaboravi! 279

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ nota lat. sluèbna pismena diplomatska pretstavka na edna kon druga vlada. notabilitet lat. uglednost, ugledna li~nost. notar lat. bele`nik, slu`beno lice ~ija dol`nost e zaveruvawe, oblikuvawe na pravni akti so cel da im se dade verodostojnost. notifikacija lat. izvestuvawe na edna na druga dràva za razni me|unarodni akti. notiranje lat. zabeleùvawe. notoren lat. 1. op{topoznat, 2. ozloglasen. noumen lat. vo Kantovata dualisti~ka filozofija stvar za sebe koja, sprotivno na fenomenot, ne moè da se spoznae i da se zabelì so ~uvstvata. noumenon fil. ne{to {to ne moè da se soznae so setilata, tuku samo so razumot. novacija lat. obnovuvawe, dogovor spored koj starata obrska se ukinuva so vospostavuvawe na novata obvrska. novator lat. ~ovek koj hrabro voveduva ne{to novo. novela lat. 1. kratka prikazna, 2. izmena ili dopolnuvawe na zakonot. novicijat lat. vreme na isku{enie, podgotovka za sve{tni~ko zvawe. novitet lat. novost. novum prav. ne{to novo, prav. okolnost koja po zavr{ena pravna postapka dava povod za zapo~nuvawe na nova postapka. nugget an. golemo par~e na samorodno zlato. nukleus lat. jadro, upori{te. nula dies sine linea lat. nieden den bez crta, t.e. sekoj den treba ne{o da se pravi vo svojata struka: moto na slikarot Apel. nulla iuris ratio patitur ut quae pro utilitate hominum introducuntur, duriore interpretatione contra ipsorum commodum producere (Modestinus) lat. ne mu odgovara na duhot na pravoto ona {to e vovedeno vo korist na lu|eto so tesno tolkuvawe da se svrti na nivna {teta. nulla lex setis commoda omnibus est lat. nitu eden zakon ne e dovolno povolen za site. nulla regula sine exceptione lat. nema pravilo bez isklu~ok. nulli mortalium iniuriae suae pervae videntur (Sallustius) lat. nitu na eden ~ovek ne mu se ~inat mali nepravdite {to mu se storeni nemu. nulli vendemus, nulli negabimus aut differemus rectum vel iustitiam lat. nikomu nema da mu prodademe, nikomu da mu odbieme ili oklevame da mu puìme pravda ili pravi~nost (dol`nost i obvrska na sudot). nullimus addictus iurare in verba magistri (Horatius) lat. nikoj ne e osuden (obvrzan) da se zakolnuva vo zborovite na u~itelot; sekoj ima pravo samostojno da misli i zaklu~va. nullius boni sine sicio iucunda possessio (Seneka) lat. ne e prijatno da ima{ ne{to ako nema{ so kogo da go podeli{.

280

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ nullum commodum capere potest de sua propria iniuria (Ulpianus) lat. nikoj ne moè da vle~e korist od svoja sopstvena nepravda; ne moè da se vle~e korist od sopstveno zlodelo. nullum exemplum est idem omnibus lat. nitu eden slu~aj ne ednakov na drug. nullum iniquum est praesumendum in lege lat. ne smee da se pretpostavi deka vo zakonot ima {to i da e nepravi~no. nullum malum est sine aliquo bono (Plinius) lat. nema nitu edno zlo bez nekoe dobro, vo sekoe zlo ima dobro. nullum malum inpunitum, nullum bonum irrenumeratum (Boetius) lat. nitu edno zlo neka ne bide nekazneto, nitu niedno dobro nenagradeno). nullum scelus rationem habet lat. nitu edno zlostorstvo nema opravduvawe. nullus effectus sine causa lat. bez pri~ina nema posledica. nullus pro alio patiatur iniuriam lat. nikoj ne treba da trpi nepravda za drug. numeracija lat. stavawe broevi na knigi, spisi i sl. numerantur enim sentetiae, non ponderantur (Plinius) lat. glasovite ne se merat, tuku se brojat. numeriranje lat. ozna~uvawe so broevi.. numerus lat. broj. numerus clausus (lat. zatvoren broj) odredba deka vo nekoe u~ili{te ili vo nekoja slu`ba se primaat samo odreden broj na lu|e. numizmatika lat. 1. nauka za kovani pari i medali kako i za kulturno umetni~ki spomenici, 2. sobirawe na stari pari. numquam malum malo curatur lat. nikoga{ zloto ne se lekuva so zlo. nunc aut nunquam lat. sega ili nikoga{. nunc et semper lat. sega i sekoga{. nuncij lat. papski pratenik. nuncijatura lat. 1. prateni{tvo, 2. ~est i dostoinstvo na nunciite. nunquam sapiens irascitur lat. mudriot nikoga{ ne se luti. nupcija lat. brak, ven~avka. nusquam est, qui ubique est (Seneka) lat. koj e sekade ne e nikade. nutricionist lat. stru~wak za ishrana. nutritiven lat. hranliv, koj sluì za ishrana. O O' - prefiks pred irksi prezimiwa so zna~ewe: potomok, sin, prim. O'Neill - potomok na Neill. o tempora, o mores! lat. o kakvi ~udni vremiwa, kakvi ~udni obi~ai! oaza gr~. mala povr{ina vo pustina so voda i vegetacija. obdukcija lat. autopsija, otvarawe na mrtvo telo zaradi nau~no prou~uvawe ili zaradi utrvrduvawe na pri~inata na smrta. 281

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ obeijencija lat. poslu{nost, pokoruvawe. obektivizam lat. metod na prou~uvawe koj sprotivno na subjektivizmot poa|a od prou~uvawe na objektivnata stvarnost pri{to se ograni~uva na pasivno registirawe na nastanite, konstatacija na nivnata nu`nost, so opravduvawe na se {to se slu~uva. obelisk gr~, visok spomenik od kamen so vreàn tekst. obit anus, abit onus lat. umre babata, otide tovarot. obiter dicta lat. slu~ajni zabele{ki. obiter dictum lat. patem kaàno. objekcija lat. prigovor, zbele{ka. objekt lat. predmet koj so~inuva del od nadvore{niot svet, predmet na spoznavawe i deluvawe na subjektot. objektiven idealizam (Hegel, [eling) osnovata na se {to postoi e apsolutnata ideja, svetskiot duh, vo krajna linija - gospod. objektiven lat. 1. stvaren, koj vistinski postoi, 2. nezavisen od spoznanieto, objektivna stvarnost - se {to postoi nezavisno od na{eto spoznanie, objektivna vistina - znaewe koe ja odrazuva stvarnosta takva kakva {to e, 3 nepristrasen, bez odreden stav. objektivnost lat. toa {to se sogalasuva so objektot, nepristrasen, neodreden odnos kon dadena pojava, nepristrasnost. oblagten lat. obavezen, zadolìtelen, dolèn, nuèn, obi~aen. obligacija lat. 1. obvrska, dolg, 2. vid na vrednosana hartija. obligaciono pravo lat. grnka na gr|anskoto prvo koja se zaimava so obvrskite. obligatotren lat. koj obvrzuva "mora{", toa {to ne e prepu{teno na sloboden izbor, sprot, fakulatativen. oboa gr~. vid na duva~ki instrument. obol gr~. 1. sitni pari vo stara Grcija, 2. pomal pari~en prilog, podarok. obrogiranje lat. koga ne{to se menuva vo zakon. v. rogiranje, abrogiranje, derogiranje, subrogiranje. obskuran lat. mra~en, temen, skrien, nepoznat. obskurant lat. temni~ar, neprijatel na naukata i obrazovanieto. obskurantizam lat. krajno neprijatelski odnos sprema naukata i prosvetata. octo lat. osum. oculum pro oculo, dentum pro dente lat. oko za oko, zab za zab. oculus lat. oko. oda lat. sve~ana lirska pesna so koja se slavi nekoj zna~aen istoriski nastan ili istoriska li~nost. odaja tur. soba. odbranbeni mehanizmi psih. nesvesni strategii so koi nekoj se koristi za da se za{titi od anksioznost. odeon gr~. 1. trkalezna zrada vo stara Grcija nameneta za muzi~ki izvedbi i natprevari, 2. denes dvorana za umetni~ki priredbi. 282

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ oderint per metuant (Cicero) lat. neka me mrazat, samo neka mi se pla{at. odi et amo lat. mrzam i sakam. odi profanum vulgus et arceo (Horacius) lat. gi mrazam prostite lu|e i se vardam od niv. odiozen lat. neugoden, nesakan, neprifatliv, koj predizvikuva negativen odnos, gaden. odium lat. omraza. omrazenost, neprijatelstvo, odvratnost. odontitis gr~. vospalenie na zabite. odontologija gr~. nauka za zabite. ofanziva lat. napad. ofanziven lat. napa|a~}i. oferiranje lat. nudewe, podnesuvawe ponuda. oferta lat. ponuda, molba. officium lat. dol`nost, postapka koja sum obvrzan da ja ispolnam kon drugite. oficij lat. slu`ba, sluèbna molitva. oficijalen lat. na vlaata, slu`ben, pren. formalen. oficina lat. labaratorija. oficioz lat. organ koj gi zastapuva gledi{tata na vladatata. oficiozen lat. poluslu`ben, povrzan so vladata, koj gi sproveduva nejzinite direktvi no nadvore{no e formalo nezavisen od vladata, oficiozen delikt - krivi~no delo koe dràvata go goni po sluèbna dol`nost. oficir lat. sekoe voeno lice nositel na ~in pogolem od zastavnik. ofidiologija gr~. nauka za zmiite. oformuvanje lat. davawe na oblik, oftalmologija gr~. nauka za o~ite. ogar ung. vid na lov~ki pes. oglu tur. sin. ohlokratija gr~. vladeewe na prost narod. okarina it. mal dolgnavest duva~ki instrument. okazija lat. 1. slu~aj, prilika, zgodna prilika za nekoja rabota, 2. nastan, neprijatna slu~ajnost, neprilika. okazionen lat. prigoden, okaziona proda`ba - prigodna proda`ba, prodaba za mali pari. okeanografija gr~. nauka koja go prou~uva moreto. okjular lat. kaj opti~ki instrumenti stakloto od koe se gleda. oklagija tur. sukalo. oksid gr~. spoj na nekoja materija so kislorod. oksidacija gr~. spojuvawe na nekoja materija so kislorod. oksidiranje gr~. 1. pravewe za{titen sloj od oksid na povr{inata na metali zaradi spre~uvawe na 'rgosuvawe, 2. farbawe na kosata. oksigen (O.) hem. kislorod, gas bez boja, miris i vkus, poteòk od vozdhot, samiot ne gori, no go pod`ruva goreweto, spoen so vodorod ja sozdava vodata. 283

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ oksimoron gr~, stilska figura koga duhovito se spojuvaat dva protivr~ni poimi, prim. ~esen krdec, mudri gluposti. oktaedar gr~. pravilen osmoagolnik. oktava lat. 1. osmi ton na dijatonskata skala, 2. interval koj opfa}a 12 polutonovi od koi prviot i posledniot sekoga{ imaat isto ime. oktet lat. 1. grupa od osum, obi~no pea~i, muzi~ari, 2. kompozicija za osum solisti~ki instrumenti ili glasovi.. oktilijun lat. broj koj se pi{uva so 1 i 48 nuli. oktogon gr~. osmoagolnik. oktroiranje franc. nametnuvawe odozgora, oktroiran ustav - ustav nametnat od vladetelot bez u~estvo na parlamentot. oktroj franc. nametnato odozgora, osobeno zakoni. okulist med. specijalist za o~ni bolesti. okultizam lat. antinau~no, misti~no, izmisleno, tajna, skriena sila na prirodata, nedopirlivi svojstva na ne{tata pristapni samo za sfa}awe na izbranite, prosvetenite. Op{t naziv za antinau~ni izmislici (magii, asrtologii, spiritizam) za tajnie sili na prirodata koi boèm im se pristapni samo na izbrani i posveteni lu|e. U~ewe za tainstvenite, skrieni i natprirodni pojavi koi moàt da se objasnat so poznati prirodni zakoni i po racionalen pat. Okultistite veruvaat deka nevidliviot skrien svet se manifestira preku tainstven fluid. Praktikata na okultizmot e tajna za{to nivnite obredi se dostapni samo na posvetenite. Okultizmot vklu~uva astrologija, visoka magija, alhemija, raznovidni ve{tini na prorekuvawe, okultna medicina, Kabala, hermetizam itn. okupacija lat. 1. zazemawe tu|i teritori so voena sila, 2. prav. steknuvawe sopstvenost vrz stvari koi ne se nikogo so nivno zamaewe vo vladeewe. okupiran lat. 1. zazemen, zaposednat, 2, vraboten, prezafaten. olfaktoren korteks med. podra~je na mozokot odgovorno za setiloto na miris. oligarhja gr~. vladeewe na aristokrati ili bogata{i. oliva lat. maslinka om - edinica za merewe na elektren otpor, spored germanskiot fizi~ar Ohm, (1787-1854). omen lat. dobar ili zol znak, predznak, kob, pret~ustvo koj na ne{to ukaùva. omen nocet minium lat. se {to e premnogu, {teti. omimozen lat. koj ne{to pretskaùva, koj ne odi na dobro, zlokoben, zakanuva~}i. omisija (lat. omissio) propust, pogre{ka, oma{ka. omlet franc. kajgana. omne nimium nocet lat. se {to e premnogu na{tetuva. omne nimium vertitur in vitium lat. se {to e premnogu se pretvora vo porok. 284

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ omne pareclatra rara lat. se {to e mnogu ubavo e retko. omne quod non iure fit, iniuria fieri dicitur (Ulpianus) lat. se {to ne e vo soglasnost so pravoto se smeta za nepravda. omni ratione colenda et retinenda iustitia est (Cicero) lat. pravdata treba da se ~uva i po~ituva so site sredstva. omnia ad maiorem dei glorem celta gi opravduva sredstvata, lat. - aksiom na ezuitite: Treba da sĂŽ pravi se za bo`jata slava. Ova maksima vo 17 vek {panskite ezuiti Eskobar i Mendoza ja iskaàa kako - Celta gi opravduva sredstvata. omnia mea mecum (Bijant) lat. seto svoe so sebe go nosam, t.e. vistinsko bogatsttvo na ~ovekot e negovata vnatre{na vrednost. omnia mots aequat lat. smrtta izedna~uva se. omnia mutantur lat. se se menuva. omnia vincit amor lat. qubovta pobeduva se. omnibus (lat. - na site, za se) golema kola so pogolem broj sedi{ta. omnipotencija lat. semo}nost, semo`nost. omnis indemnatus pro innoxio legibus habetur (Ulpianus) lat. sekoj koj ne bil osuduvan, zakonite go smetaat za ~esen (nevin). omnis iniuria et damnum reprimatur (Justinian) lat. sekoja nepravda i {teta treba da se suzbie. omnium consensu lat. so soglanost na site. omnivora lat. ìvotni koi se hranat so rastenija i meso. onanija, onanizam - masturbacija, seksualno samozadovoluvawe (spored bibliskata li~nost Onan). ondulacija franc. 1. branuvawe, 2. ve{ta~ko vitkawe na kosata.. onerozen lat. neprili~en, teòk, tereten. onihofagija gr~. bolno grickawe na noktite. oniks gr~. poluskapocen kamen. oniomanija gr~. bolen nagon za kupuvawe na se i se{to. oniromant gr~. tolkuva~ na soni{ta. onkologija med. nauka za tumori. onoma gr~. ime. onomastika gram. nauka koja se zanimava so izu~uvawe na li~nite imiwa. onomatlogija gr~. nauka za tvorbata i zna~eweto na imiwata. onomatopeja gr~. zborovi sozdadeni so podrùvawe na glasovi od prirodata ili na ìvotiski glasovi, prim. bum, tres, kikiriku. ontogeneza gr~. istorija na individualen razvoj na ìvo bitie. ontologija (metafizika) fil. u~ewe za bitieto, u~ewe za su{tinata na svetot, u~ewe za ona {to e bitno za sĂŽ {to postoi. Predmet na ontologijata e svetot vo celina, seto ona to postoi, no ne vo poedinosti i konkretno, tuku vo su{tina, apstraktno. Glavni pra{awa na koi taa treba da odgovori se dali voop{to ne{to (svetot) postoi, a ako postoi, zo{to postoi tokmu taka kako {to postoi, a ne poinaku, i najposle {to e su{tinata na toa {to postoi, t.e. {to nu`no mora da ima (da po285

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ seduva) sĂŽ {to postoi, kako i eventualno koi sĂŽ vidovi gi ima toa {to postoi. Pritoa, pra{aweto ne se vrzuva so ona {to e dadeno vo iskustvoto, tuku se odnesuva i na nadiskustvoto. onus probandi lat. teret na dokaùvawe. op{t metodolo{ki pristap metod. znaewa i pretpostavki za karakterot i mo`nostite na poznavaweto, sistem na generalizirani znaewa i pretpostavki za predmetot, izvorite i granicite i mo`nostite na poznavaweto, za kriteriumite na negovata vistinitost i za osnovnite poznavatelni kategorii, ovie znaewa obi~no se formuliraat vo vid na metodolo{ki principi i zakoni i pretstavuvaat op{ta metodolo{ka osnova vo procesot na poznavaweto, op{t metodolo{ki pristap neposredno e usloven od op{tata teoretska orientacija, odnosno toj e nejzina konkretizacija vo procesot na nau~noto poznavawe op{tata teoretska orientacija metod. teoretski znaewa i pretpostavki za stvarnosta voop{to i za predmetot na istraùvaweto posebno, sistem na prethodno akumulirani znaewa i pretpostavki vrz ~ija osnova zapo~nuva i se vr{i sekoj vid na nau~na rabota i od koj {to izviraat opredeleni metodolo{ki principi i konkretni nau~ni metodi. opal sanskr. skapocen kamen. opat lat. stare{ina na ma{ki manastir. opatija lat. katoli~ki manastir. opcija lat. 1. sloboden izbor, pravo na slobodno opredeluvawe, 2. dogovor so koj nekomu mu se dava pravo po sopstven izbor da kupi nekoja star vo opredelen rok. opera it. muzi~ka drama, opera buffa - komi~na opera. operari sequitur esse lat. toa {to nekoj go pravi sleduva od toa {to toj vsu{nost e (postapkata sleduva od bitieto ili sekoe ne{to dejstvuva takvo kakovo {to toa e, spored negovata priroda) spored toa kakov {to e ~ovekot taka mora i da postapuva. operativa lat. izvr{ni organi i poedinci koi go sproveduvat izvr{uvaweto na nekoja zada~a, 2. prakti~na dejnost. opereta lat. muzi~ko delo vo koe oddelni ulogi se peat, a oddelni ulogi se govorat. opetacija lat. 1 med. hirur{ka operacija so koja se otstranuvaat bolni orani ili nivni delovi, 2. dejnost na golemi voeni formacii, 3. izvr{uvawe na nekoja zada~a od finansiska, kreditna, matemati~ka ili druga priroda. opija gr~. sufiks so zna~ewe gledawe, viduvawe. spor. miopija, niktalopija. opijat gr~. uspiva~ko sredstvo vo koe ima opium. opium lat. gust sok koj se dobiva od makot na afionot (papaver somniferum) rastenie po poteklo od Azija. Negoviot plod se sostoi od ~u{ka so sitno seme (mak) so bela, sinkasta, òlta ili crna boja. Opiumot se dobiva so zasekuvawe na ~u{kata od koja protekuva mle~en sok koj vo dopir so vozduhot brzo oksidira taka {to vedna{ se su{i i potem286

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ nuva. Opiumot sodrì brojni alkaloidi od koi najva`ni se morfiumot i kodeinot. Narkomanite glavno go pu{at ili go zemaat oralno ili so potko`no vbrizgnuvawe. Opiumot se upotrebuval u{te od najstarite civilizacii kako sredstvo za truewe, pri vr{ewe na samoubistvo no, i kako lek protiv razni bolki. Edna afionska ~u{ka sodrì okolu 0,02 do 0,05 grama opium. Negovata upotreba doveduva do blaèni ~uvstva i smiruvawe. oponent lat. 1. protivnik vo spor, 2. lice koe izrazuva sprotivno mislewe. oportunist lat. toj koj lesno se prilagoduva na prilikite, koj se dviì po linijata na najmal otpor, onoj koj gi iskoristuva povolnite okolnosti, koj ne se vodi za svoite sfa}awa za nekomu da ne mu se zameri, ~ovek koj znae da se snao|a, (vo raboti~koto dvièwe onoj koj e privrzanik na burùazijata, onoj koj se spogoduva so neprijatelite na rabotni~kata klasa). oportunitet lat. celishodnost, dobra prilika, zgodna prilika, povolno vreme, povolni okolnosti, li~na korist i dobivka. oportunizam lat. prilagoduvawe, iskoristuvawe povolni priliki zaradi postignuvawe na celi osobeno vo politikata. oportuno lat. probita~no, korisno, povolno, podesno, soodvetno, prikladno, zgodno, celesoobrazno, ona {to e vo na{ interes. opozicija lat. 1. protivakcija, sprotivstavuvawe na svoite satvovi i politika na nekoi drugi stavovi i politika, 2. stranka ili politi~ka partija koja vr{i takvo sprotivstavuvawe. opozit (lat. oppositum) toa {to se sprotivstavuva, sprotivnost, opre~nost. opresija lat. podjarmuvawe. opscen lat. koj navreduva, sramen, bezsramen. opservacija lat. posmatrawe, zabeleùvawe. opservacionen lat. posmatra~ki. opservator lat. posmatra~. opservatorija, opservatorium lat. specijalno uredena zgrada za vr{ewe astronomski i drugi posmatrawa. opsesija psih. 1. sostojba na ~ovek obzemen, opsednat so ne{to, prim. so misli, so idei, 2. uporni misli, pretstavi i impulsi koi predizvikuvaat anksioznost. opsesivno kompulzivni rastrojstva psih. anskiozno rastrojstvo koe se pojavuva vo tri vida: 1. uporni intenzivni misli, pretstavi ili impulsi koi predizvikuvaat opsesii, 2. neodoliv poriv za vr{ewe odredeni dejstvija i rituali koi ja namaluvaat anksioznosta i 3. kombinacija na prethodnite dva vida. opsignacija (lat. opsignare) sudsko zape~atuvawe na prostorii ili stvari. opskurantizam lat. negativen odnos sprema naukata i prosvetata. opskuren (lat. obscurus) mra~en, temen, somnitelen, problemati~en. 287

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ opsolenten zakon nadminat zakon. opstinacija (lat. obstinatio) svoeglavost, upornost, tvrdoglavost. opstinaten lat. dosleden, tvrdoglav, nepokolebliv. opstrukcija lat. vid na protest, metod na naj~esto parlamentarna borba koja se sostoi vo onevozmoùvawe na sednici, prim. so drèwe predolgi govori koi ne se vo soglasnost so predmetot na rasprava, so predizvikuvawe bu~ava, so ~esti prekini, dofrluvawa i sl. optacija lat. izbor na dràvjanstvo dozvolen na naselenieto na teritorii prezemeni na edna od druga dràva. optant lat. lice koe ima pravo na optacija. optativ lat. posakuvan na~in, prim. rado bi videl. opti~ar gr~. lice koi pravi opti~ki spravi (nao~ari, dvogledi, teleskopi, mikroskopi i sl.) ili trguva so niv. opti~en gr~. koj se odnesuva na optika, svetlosen, viden. optika gr~. del od fizikata {to gi prou~uva svojstvata na svetlosta. optima fide lat. vo najdobra namera, ne mislej}i zlo, bezzlobno. optima forma lat. vo najdobar oblik. optimalen lat. najpovolen, koj najdobro soodvetstvuva. optime lat. najdobro, mnogu dobro. optimizam lat. stav, verba vo dobra idnina, sprot. pesimizam. optimum lat. zbir na najpovolni uslovi. optiranje lat. izbirawe, opredeluvawe, glasawe za ne{to, izbirawe na dràvna pripadnost. optometrija gr~. merewe i opredeluvawe na ja~inata na vidot. opturacija (lat. obturacitio) med. za~epuvawe na nekoj kanal ili crevo. opulencija lat. bogatstvo, izobilie, rasko{. opulenten lat. bogat, izobilen. opus citatum (op. cit.) lat. navedeno delo. opus Herculeum lat. Herkulsko delo, delo za koe e potrebna isklu~itelna sila. opus lat. proizvod, delo, literaturno ili nau~no delo. opus supererogationis lat. delo koe go nadminuva ona {to e barano. oralen, oralno gr~. ne{to {to se odnesuva na ustata, usten. oralno gr~. zemawe lekovi preku usta. oranàda franc. pijalok od portokal. oranèrija franc. staklenik, staklena bav~a, plastenica, prostor pokrien zatvoren so staklo ili pasti~na providna materija za odgeduvawe na rastenija. orator lat. govornik, ~ovek koj e sposoben, stru~en da drì govori. oratorium lat. golemo muzi~ko koncertno delo so dramska sodrìna nameneto za hor, solisti~ki pea~i i orkestar. orbis lat. krug, svet. orbita lat. kriva linija po koja se dviàt nebesnite tela, prenos. krug, sfera.

288

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ordalii ang. dokazno sredstvo, srednovekoven bo`ji sud zaradi dokaùvawe na nevinosta, koj se sostoel vo vadewe na èlezo od vrela voda, nosewe na vè{teno èlezo i sl. orden lat. medal, odlikuvawe, osobeno za voeni zaslugi. ordever franc. predjadewe, jadewe koe se jade pred supata i glavnoto jadewe, "daska." ordinacija lat. 1. propis, lekarsko propi{uvawe, 2. prostorija za pregled na bolni. ordinaren lat. obi~en, sekojdneven, prost, vulgaren. ordinarius lat. 1. redoven univerzitetski profesor, 2. lekar na zdravstvena ustanova koj samostojno vodi lekarski oddel. ordiniranje lat. 1. odreduvawe, propi{uvawe, 2. primawe na bolen na pregled i lekuvawe. ordo lat. red. ordonans franc. vojnik, podoficir ili oficir dodelen na komandantot zaradi prenesuvawe na vesti. oreadi v. nimfi. oreol (aureola) lat. 1. zlaten krug okolu glavata na svetci. 2. prenos. slava, po~it. oreol franc. svetle~ki krug. orevuar (au revoir) franc. dogledawe! orfej mit. pea~ koj so svojot glas gi razdviùval drvjata i pe{terite i gi skrotuval ìvotnite, prenos. pea~ so dobar glas. orfeum gr~. 1. prostor za muzi~ki priredbi, 2. zabavi{te. organizacija gr~. 1. spojuvawe, soedinuvawe na ne{to vo edna celina, doveduvawe vo ureden sistem, 2. grupa lu|e soedineti so zaedni~ka programa, cel ili zada~a. organizator gr~. ~ovek koj ureduava i vodi nekoja organizacija. organon gr~. 1. sprava, alatka, oradie. 2. fil. sredstvo za soznavawe na vistinata organski gr~. koj se odnesuva na organite, svojstven na organizmot, vroden, 2. koj mu pripa|a na ìvotinskiot ili rastitelniot svet. orgazam gr~. vrv na seksualnoto uìvawe. orgija gr~. razuzdana gozba. orgulji gr~. muzi~ki instrument so dol|i trubi i klavijatura. origami jap. japonska ve{tina na oblikuvawe razli~ni figuri od hartija. original lat. 1. izvornik za razlika od kopija, 2. opstven trud na avtorot. originalen lat. vistinski, izvoren orijent lat. 1. istok, 2. zemjite i narodite isto~no od Evropa. orijentacija lat. 1. odreduvawe na svojata upatenost spored odredena to~ka (prvi~no spored istok), 2. prenos. naso~uvawe na dejnosta na nekoja strana. orijentacionen lat. 1. koj sluì za orientacija, 2. priblièn. 289

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ orijentalist lat. 1. poznava~ na kulturata i na jazikot na isto~na~kite narodi. orijentalistika lat. nauka za isto~wa~kite narodi i nivnite jazici. orijentir lat. to~ka za odreduvawe na pravecot. ork mit. podzemen svet. orkan gr~. silen veter. orkestar gr~. zbir na site svira~i na muzi~kiu instrumenti. ormuzd (Ahura Mazda) vo zarasutrizmot bog na dobroto i svetlosta. sprot. ahriman. ornament lat. likoven, grafi~ki ili skulpturen ukras. ornat lat. sve~ena obleka na sve{tenicite koja se nosi pri bogoslu`bite. ornis gr~. ptica. ornitologija gr~. del od zoologijata koj gi prou~uva pticite. orografija gr~. nau~no opi{uvawe na planinite. orometrija gr~. nauka za merewe na visinata na planinite. oros gr~. planina, gora. orospija tur. bludnica, fuksa, kurva. oroz tur. 1. petel, 2. okinuva~ na ogneno oru`je. ortak tur. drugar, kompawon. ortakluk tur. zdruùvawe zaradi izvr{uvawe nekoja stopanska dejnost ili zlostorstvo. orthos gr~. prav, ispraven, vistinit, od vistinsko gledi{te. orto gr~. prefiks vo sloènki zo zna~ewe: prav, pravilen, vistinski. ortodoksen gr~. 1. toj koj striktno se pridrùva na u~eweto i propisite na nekoja, osobeno verska, ideologija, pravoveren, 2. toj koj to~no se pridrùva na na~elata na nekoja nauka, umetnost, politika, preav, vistinski. ortodoksen gr~. pravoveren sprot. heterodoksen. ortodoksen gr~. pravoveren, koj bez zastranuvawe se drì do temelite na nekoja nauka. ortodoksija gr~. nepokoleblivo istrajuvawe vrz principite vostanoveni na nekoe podra~je. ortodontija gr~. za{tita i lekuvawe na nepravilnostite na vilicata i zabite. ortoepija gr~. pravila na pravilen izgovor. ortogeneza gr~. razvoj koj se ostvaruva po normalen tek. ortogon gr~. pravoagolnik. ortogonalen gr~. pravoagolen. ortopedija gr~. del od medicinata koj se zanimava so ispravawe na nepravilnostite na ~ovekovoto telo, osobeno na nozete. oscilacija lat. treperewe, lulawe, klatewe, krlawe. oscilator lat. sekoe telo koe moè da treperi. osmologija gr~. nauka za mirisite. osmoza hem. sposobnost za me{awe na te~nosti preku tenka koì~ka. 290

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ostealgija gr~. bolki vo koskite. ostentativen (lat. ostentativus) jasen, o~igleden. ostentativno lat. jasno, o~igledno, demonstrativno. osteologija gr~. nauka za koskite. osteoporoza med. {uplivost ili razredenost na kos}enoto tkivo. ostinaten lat. tvrdokoren, uporen, nepopustliv. ostipacija lat. zapek, tvrda stolica. ostitis gr~. vospalenie na koskite. ostrakizam gr~. progonstvo, vo stara Atina progonstvo na lu|e za koi se smetalo deka moàt da se nametnat kako tirani. otijatriaja gr~. lekuvawe na u{ni bolesti. otium lat. slobodno vreme, bezrabotica. otologija lat. nauka za bolesti na u{ite. otorinolaringologija lat. nauka za bolesti na uvo, grlo i nos. ovacija lat. voodu{eveno i dolgotrajno iskaùvawe na odobruvawe i pozdravuvawe. oval lat. jajcevidna forma. ovulacija lat. sozrevawe na ènskata jajna kletka. oziris mit. egipetski bog na plodnosta, a potoa i na sonceto, koj bil ubien od negoviot brat Set. Sopruga mu bila Izida. Simbol na Oziris bil bikot Apis. ozon hem. koncentriran kislorod koj nastanuva pri elektri~ni praznewa vo vozduhot. oùljak hrv. mart. P pacifik lat. Tihi okean. pacifizam politi~ko dvièwe koe e protiv kakva i da e vojna. pacta conveta lat. dogovor za personalna unija me|u ungarskite i hrvatskite feudalci od 1102 godina. pacta sunt servanda lat. prav. dogovorite mora da se po~ituvaat. padagog gr~. vospituva~. pagan (lat. paganus - selanec, seqjak, neuk ~ovek) lat. mnogubo`nik, bezbo`nik. paganizam lat. mnogubo`tvo, veruvawe vo mnogu bogovi. pagina lat. stranica vo kniga. paginiranje lat. numerirawe, ozna~uvawe so broevi na stranici vo rakopis. pagoda pers. vid na budisti~ki hram, hram na Hindusi i Kinezi. pajaco it. {egobiec, lakrdija{, klovn. pakt lat. megunaroden dogovor. paladium (Pd.) hem. vid na srebrenosiv metal. palador hem. leguara od paladium i zlato. 291

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ palata (lat. palatium - carski dvorec) luksuzna zgrada, dvorec. paleo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: star, dreven. paleoantropologija gr~. nauka koja gi prou~uva ~ovekovite rasi vo praistorijata. paleocen gr~. period so koj zapo~nuva najmladata (kenozojska) era vo geolo{kata istorija na Zemjata. paleogen gr~. prv period na kenozojskata era. paleolit gr~. period na kamenoto vreme koj go karakterizira upotreba kako oradie na neobraboten kamen. paleontologija gr~. nauka za izumreni rastenija i ìvotni spored nivnite okameneti ostatoci. paleozoik gr~. period vo razvojot na Zemjata koga se sozdavani planini i se slu~il razvojot na vodeniot svet vo suvozemni vleka~i, period koj se deli na pet periodi: kambrijski, silurski, devonski, karbonski i permski. palestra lat. 1. {kolo za borewe i me~uvawe kaj starite Grci i Rimjani, 2. mesto za gimnasti~ki ve`bi. paleta franc. mala plo~a so otvor za palecot od levata raka koja na slikarite im sluì kako podloga za me{awe na boi. pali sanskr. eden od izumrenite indiski jazici. palijativ lat. 1. sredstvo koe samo privremeno gi ublaùva bolkite ili go poprava zloto, no ne gi iskorenuva, 2. prenos. polovi~na merka, delumi~no re{enie. palijativen lat. ublaùva~ki. palindrom gr~. zbor koj koga se ~ina naopaku ja zadrùva istata smisla, prim. potop, ratar, kapak, palingeneza gr~. povtorno ra|awe, prerodba, voskrsnuvawe, pojavuvawe na osobinite na pretcite kaj potomcite. palpabilen lat. dopirliv, opipliv. palpacija lat. dijagnosticirawe na bolst so dopirawe. palpitacija lat. prekumerno ot~ukuvawe na srceto. pamflet ang. delo so aktuelna tema vo koe so ostra obvinitelna forma ismejuva i navreduva nekoe lice ili pojava. pampasi {pan. {iroki trevnati stepi vo umerenite predeli na Ju`na Amerika. pan mit. 1. gr~ki bog, polu ~ovek, polu ma`, bog na {umite i gospodar na stadata od ìvotnite, 2. prefiks vo sloènki so zna~ewe - se, seopfaten. panaceja gr~. sredstvo koe (boèm) gi lekuva site bolesti. panagija gr~. "seseveta" t.e. bogorodica, lik na bogorodica koi pravoslavnite vladici go nosat na gradite. panahija gr~. varena i za{ekerena p~enka koja se jade pri izvesni obredi kaj pravoslavnite vernici. pancer it. 1. metalen oklop za za{tita na teloto na voinot, 2. zool. tvrd oklop kaj nekoi ìvotni (èlki, krokodili). 292

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ pandan franc. 1. ne{to {to spa|a kon ne{to drugo, {to moè da se stavi pokraj ne{to, 2. sli~no, ednakvo, ramno. pandekta lat. del od Corpus iuris civilis na Justinijan, podocna naziv za Rimskoto pravo koe se primenuvalo vo praktikata. pandemija gr~. med. epidemija koja ja zafatila cela edna zemja, mnogu {iroko ra{irena zarazna bolest. pandora (so sĂŽ obdarena) gr~. ènata koja na svetot gi donela site zla i stradawa. Ottamu {to titanot Epimetej im gi podaril na ìvotnite site dobri osobini, bratmu Prometej go ukrade ognot i kako ne{to posebno, {to go nemaat ìvotnite, im go podari na lu|eto. Gneven poradi toa, Zevs go okoval Prometej i go pratil orelot sekoj den da mu gi kolvea drobovite se dodeka Herkules ne go oslobodil. A za da gi kazni lu|eto, Zevs im naredil na drugite bogovi da ja sozdadat ènata i sekoj od niv da Ă dade podarok (Zevs ja sozdal mrzliva, nemirna i budalesta, Hera ja napravila qubopitna, Hermes i podaril kutija i ja pratile na zemjata so predupreduvawe da ne ja otvora. No taa ja otvorila i od nea izleglo site zla (~uma, taga, siroma{tvo, zlostorstva, o~aj, pohlepnost, starost, bolest, ludost, inaet, glad, izmama) i se razlilo vrz dotoga{ bezgri`noto ~ove{tvo. Koga go videla toa, Pandora brzo ja zatvorila kutijata no vnatre ostanala samo nade`ta. Pandora potoa videla deka svetot bez nade` e zanikade i povtorno ja otvorila kutijata za od nea da izleze i nade`ta. Taka svetot so site zla ja dobil i nade`ta. (Druga verzija zboruva deka nade`ta, vsu{not, bila najgolemo od site zla, za{to bila ednakva na stra{noto predznanie i demek so zatvoraweto na vreme na kutijata, Pandora vpro~em go spasila svetot od najlo{ata {teta. Imeno na gr~ki nade` zna~ela - predviduvawe nesre}a). pandur tur. policaec, straàr, ~uvar. panem et circenses lat. leb i igri. panihida gr~. opelo. panika gr~. psih. najintenziven strav, anksiozno doìvuvawe na uàs i neposredno zakanuva~ki opasnosti sledeni so zabrzano ~ukawe na srceto, zabrzano di{ewe, muskulen tremot i pa|awe vo nesvest. panislamizam streme` za obedinuvawe na site narodi so islamska verosipoved. pankreas lat. `lezda so vnatre{no la~ewe koja la~i sokovi va`ni za varewe na hranata. pano franc. prostor na yid staven vo nakakva ramka, slika od pogolemi razmeri. panopin hem. alkaloid na opiumot. Se zema vo foram na kapki, tableti i so injektirawe. Deluva lagodno, nema sledovatelni neprijatni pojavi kako kaj morfiumot. Sozdava celosno smiruvawe i blaèni ~uvstva i neobi~no e prikladen za kombinacija so ostanatite drogi. panorama gr~. pogled na nekoj kraj koj nadaleku se prostira. panslavizam streme` za politi~ko obedinuvawe na site slovenski narodi. 293

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ panta rhei (Heraklit) gr~. se te~e se se menuva. panteizam gr~. veruvawe vo bog kako priroda: prirodata e bog. panteon gr~. hram posveten na mnogu (na site) bogovi. pantomima gr~. dramska pretstava vo koja dejstvieto se izrazuva samo so posredstvo na dvièwa na teloto i mimika. papazjanija gr~. jadewe od meso i sekakov zelen~uk, prenos. me{avina od se i se{to. papilotna franc. predmet vo vid na cilinder koj sluì za vitkawe kosa, v. vikler. papirus pove}egodi{no tropsko rastenie od koe vo stariot Egipet se pravela hartija za pi{uvawe. par distance franc. na oddale~enost, neintimno, nedoverlivo. par ekselans (franc. par excellance) naro~ito, osobeno, izvonredno, vo vistinska smisla na zborot, vo prv red, bez premec, prva liga. par exemple franc. na primer. par ger. dve od ne{to, prim. par ~orapi, broj koj moè da se podeli so brojot dva. par pari refertur (Ciceron) lat. ednakvo so ednakvo se vra}a. parabola gr~. 1. sporedba, 2. izmislena prikazna so prenosno zna~ewe, 3. vid na kriva. parabola sporedba, izmislena prikazna. parada franc. sve~ena smotra na vojka, sve~ena povorka. paradentoza lat. zaboluvawe na zabnite nepca. paradigma gr~. primer, uzor, obrazec. paradiz gr~. raj. paradoks gr~. neo~ekuvana pojava koja ne soodvetstvuva na obi~nite pretstavi. paradoksalen gr~. koj e sprotiven na vobi~aenoto mislewe. paraf franc. skraten potpis, prethodno odobruvawe na nekoe re{enie. parafin franc. materija sli~na na vosokot koja se dobiva od nafta. parafraza gr~. preraskaùvawe so sopstveni zborovi. parafraziranje gr~. kaùvawe so drugi zborovi, preraskaùvawe na tugi misli i tekstovi so svoi zborovi. paragraf gr~. 1. po~etok na del od tekst koj ima novo zna~ewe i se odbeleùva so znakot & 2. samiot znak &. paraklet gr~. ute{itel, pomaga~. paralela gr~. linija koja so celata svoja dolìna e na ista odale~enost od druga linija, prenos. sporedba. paralelizam gr~. istovremeno postoewe ili ostvaruvawe na dve isti pojavi ili nastani. paralelogram gr~. postoewe na ~etvoroagolnik kaj koj sprotivnite strani se ednakvi, pravoagolnik. paralelopiped gr~. telo vo forma na tula.

294

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ paraliza gr~. bolest koja se sostoi vo uko~enost na oddelni delovi od teloto, prenos. uko~enost. paralogizam gr~. pogre{en zaklu~ok od krivi pretpostavki, koga do izmena ili zamena na tezi doa|a nesvesno ili nebre`no poradi nedovolna preciznost na misleweto, osobeno pri podolgotraen proces na dokaùvawe na nekoja teza koga se slu~uva namesto dadenata da se dokaùva sli~na, srodna, no ~esto i celosno poinakva ili druga teza. parametar gr~. postojana golemina koja go ~uva svoeto zna~ewe samo vo uslovi na konkretnata zada~a. parampar~e tur. ne{to skr{eno do najsitni delovi. paranoja gr~. du{evna bolest kaj koja bolniot umisluva deka pretstavuva nekakva golemina koja site ja progonuvaat. parapet it. potpira~ na balkoni, na rabovite na mostovite. paraplegija gr~. odzemenost na dvete race ili dvete noze. parapsihologija gr~. del od psihologijata koja se zanimava so pojavi koi se zasnovaat vrz neosnovani i neprou~eni procesi vo koi spa|aat okultizam, spiritizam, telepatija. parasimpatikus gr~. del od avtonomniot nerven sistem koj upravuva so organite so koi ne moème da upravuvame po sopstvena volja (srceto, èludnikot, crevata). paraspur - neureden, nesreden ~ovek. parastos gr~. pravoslaven crkoven obred za pokoj na du{ite na umrenite, zadu{nica, pomen. paravan franc. podvi`na pregrada. parazit gr~. rastenie ili ìvotno koe ìvee vo teloto ili vrz teloto na drugo ìvo su{testvo, prenos. ~ovek koj saka da ìvee na smetka na drug. parce tempori! lat. {tedi vreme (bidi kratok). parcela franc. 1. izdvoeno par~e na zamji{te, 2. zemji{te koe e vneseno vo katastarskite planovi za gradewe. parcijalen lat. delumen, necelosen. pardon! franc. prostete, izvinete. pareneza gr~. opomena, moralna pouka. parentela lat. semejna loza, srodstvo, rodninstvo. parenteza gr~. 1. vklopena re~enica, 2. zagradata so koja se odvojuva vmetnatiot zbor ili re~enica. parere lat. stru~no mislewe. pareteralen gr~. koj vo organizmot se venesuva nadvor od organite za varewe, prim. so inekcii. pareza lat. stvrdnuvawe, neosetlivost, delumna odzemenost na delovi od teloto. parfem franc. mil miris. parhet ar. pamu~na tkaenina so vlaknenca od ednata strana. paribus delictis par imponenda est poena lat. za isti delikti treba da se odredi ednakva kazna. 295

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ parifikacija lat. izedna~uvawe. pariranje lat. odbivawe na udar, napad ili dokaz na protivnikot. paritet lat. 1. ednakvost, ednakva vrednost, ednakov odnos, ramnopravnost, ednakva polo`ba, 2. ekon. utvrden odnos me|u dve valuti. pariteten princip lat. princip na ednakvost. park ang. 1. uredena povr{ina so zelenilo, 2. zbir na raspolo`livi vozila, parki mit. tri sestri - boìci na sudbinata kaj starite Rimjani, v. mojri. parlament lat. najvisok zakonodaven organ: sobranie (Makedonija, kongres (SAD). parmezan it. tvrdo polumasno italijansko sirewe. parnas gr~. visoka planina vo Grcija kade ìveel Apolon - bogot na umetnosta. parniciozen (lat. parniciosus) opasen, poguben, ubistven, parniciozna anemija - osobeno opasna malokrvnost. parodija gr~. {egobijno imitirawe na nekoe literaturno ili filmsko delo so iskrivuvawe na su{tinata. paroksizam gr~. 1. ostar nastap ili nenadejno vlo{uvawe na bolseta, 2. ostra forma na proìvuvawe na nekoe ~uvstvo, prim, paroksizam na gnev. parola gr~. lozinka, geslo, srèvite re~enica so propaganden karakter. pars pro toto lat. del namesto celina, govorni~ka ve{tina, prim. ogni{te ili pokriv, namesto ku}a, glava namesto ~ovek. parter franc. mesta vo nekoja dvorana (teatar, kino) smesteni vo ramni redovi do gledali{teto. particija lat. delba, podelba, ras~lenuvawe na sostavnite delovi. participacija lat. u~estvo, sou~estvo. partija lat. 1. grupa na lu|e sobrana za ostvaruvawe na nekoja politi~ka cel, stranka, 2. grupa na isprateni predmeti, prim. partija knigi, 3. celokupna igra, prim. partija {ah, 4. del od muzi~ko delo. partikula lat. ~esti~ka. partikularen lat. 1. koj se odnesuva na eden del, delumen, 2. partikularno pravo - pravo koe vaì samo vo eden del od dràvata. partikularizam lat. streme` na oddelni delovi za pogolema nezavisnost na {teta na interesote na cetarot (zednicata). partner ang. soigra~ vo tanc ili vo sportski natprevar, sou~esnik vo nekoja delovna aktivnost. parusija gr~. vtoroto doa|awe na Isus. parvati v. {iva. pasa` (franc. passage) prolaz pod nekoja golema gradba koj izleguva na dve ili pove}e ulici. pasarela it. most nad {ini.

296

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ pasat meteo. veter koj duva na viso~ina pod 4000 m. (postojani severoisto~ni vetri{ta vo severnata, jugoisto~nata i ju`nata polutopka koi duvaat vo podra~jeto na ekvatorot), sprot. antipasat - veter koj duva vo sprotiven pravec od pasatot. pasha hebr. 1. preminuvawe, 2. nacionalni praznik na Evreite vo spomen na nivniot izlez od Egipet. pasija franc. strast, silna èlba, naklonetost. pasijans franc. igra so karti bez partner. pasioniran franc. strastven, zagrean, voodu{even. pasiva lat. site dolgovi i obvrski na edno pretprijatie, sprot. aktiva. pasivnost lat. neaktivnost, ramnodu{nost, bezvolnost, sprot. aktivnost. paskvil it. sostav so klevetni~ki karakter. pasta it. masa sli~na na testo. pastel it. vid na slikarska boja, slika izrabotena so takva boja, meki molivi vo boja. pasterizacija zagrevawe na te~nosti na temperatura od 550 do 700 zaradi uni{tuvawe na mikroorganizmite pri {to se za~uvuvaat vitaminite i drugite korisni svojstva na te~nosta, prim. na mlekoto. pastor lat. protestantski sve{tenik. pastorala lat. delo (naj~esto dramsko) koe vo idili~na forma go pretstavuva ednostavniot pastirski ìvot. pastrma tur. su{eno govedsko ili ov~o meso. pasus lat. otse~ok vo kniga. pater lat. tatko, pater familias - glava na ku}ata. paternalizam lat. sfa}awe spored koe golemi grupi lu|e se tretiraat kako nedorasnati nezreli i deka ottamu im e potrebna tatkovska grià. paternitet lat. tatkovstvo. pateti~en gr~. strastven, poln so ~uvstva, koj go dopira srceto, koj voznemiruva, sve~en, dostoinstven, preteran govor. pathos gr~. nesre}a, zlo, nevolja, trpewe. pati quis iniuriam, etiamsi non sentiat potest (Ulpianus) lat. nekoj moè da trpi nepravda iako ne ja ~uvstvuva. patogen gr~. koj predizvikuva bolest. patogeneza gr~. na~in na razvojot na nekoja bolest. patologija med. nauka koja za potekloto i razvojot na bolestite. patos gr~. 1. golema vozbuda, zanos, 2. premnogu pateti~no izrazen ton osobeno pri recitirawe ili gluma. patres conscripti (lat. izbrani tatkovci) po~esen naziv za ~lenovite na senatot vo stariot Rim. patria lat. tatkovina. patricii lat. lica koi im pripa|ale na povlasteniot stale` vo stariot Rim, sprot. plebejci. 297

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ patrijar{ija gr~. najvisoka pravoslavna oblast koja se sostoi od nekolku episkopii. patrijarh gr~. 1. pratatko, 2. glava na rodot vo rodovskoto op{testvo, 3. glava na avtokefalnata pravoslavna crkva. patrijarhat lat. forma na prvobitno op{testvo koga maìte upravuvale so ìvotot na zaednicata, sprot. matrijarhat. patrimonijalen lat. rodovski, nasleden. patrimonium lat. tatkov{tina. patriot lat. ~ovek koj ja saka tatkovinata. patriotizam lat. qubov kon tatkovinata. patristika period na hristijanskata filozofija od II do VIII vek. pretstavnici: Origen (185-254), Laktancij (250-325) i Ambrozij (340-397) i Avgustin (354-430). patrocinij lat. staratelstvo. patrola franc. mal vooruèn odred koj posetuva nekoi krai{ta zaradi nadzor, zaradi odrùvawe red i zaradi proveruvawe na budnosta na straàrite. patron lat. 1. ~aura za barut i sa~mi ili metak, 2. pokrovitel, 3. za{titnik. patronat lat. za{titni{tvo, pokrovitelstvo. pau{al ger. suma opredelena od oko, iznos koj se pla}a |uture, pretpresmetkovna suma. pauper lat. beden ~ovek, li{en od site sredstva za ìvot. pauperizacija lat. masovno osiroma{uvawe, materijalno propa|awe. pauza lat. vremenski prekin za odmor. pavijan vid na golem majmun so glava sli~na na ku~e. pazar tur. trgovija, kupoproda`ba, mesto za vr{ewe trgovija, pari zaraboteni od proda`ba, pazaren den. peòrativ (lat. peior - polo{) grd, pogrden zbor. peòrativen lat. koj mu dava lo{a, grda smisla, koj go nagrduva zna~eweto na ne{to. pe{ke{ tur. podarok. pedagogija gr~. nauka za obrazovanie i vospituvawe na mladite. pedal franc. poluga koja se razdviùva so noga. pedanten it. toj koj vodi smetka za najmali podrobnosti, gri`liv, to~en, ureden. pedanterija franc. sitni~ava to~nost, cepidla~ewe. pedantnost franc. urednost do sitnici. peder - ma{ki homoseksualec. pederastija gr~. homoseksualizam. pedijatar gr~. lekar specijalist za detski bolesti. pedijatrija gr~. nauka za bolesti na decata. pediker franc. lice od medicinska struka koe simnuva strup~iwa i gi ureduva noktite na nozete. pedofilija gr~. polova naklonetost kon deca. 298

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ pedofilija gr~. seksualna privle~nost kon deca od sprotiven pol. pegaz mit. krilest kow na Zevs koj izlegol od trupot na meduzata Gorgona koga Persej i ja presekol glavata. peh ger. maler, heuspeh, nezgoda. pejsa` franc. 1. predel, kraj, 2. slika koja go pretstavuva izgledot na nekoj predel. pekmez tur. xem. pekol ìveali{te na onie koi ne veruvaat vo Isus i vr{at golemi grevovi za vreme na ìvotot, mesto na ve~na kazna i stradawe bez {ansi za iskupuvawe i spas na onie koi se vo nego. peksimit tur. dvopek. pelagra it. bolest koja nastanuva poradi nedostatok na vitaminot B2 vo ishranata. pelc ger. bunda od ìvotinsko krzno. pelerina franc. {iroka nametka bez rakavi, obi~no so kapuqa~a. pelivan tur. atleta, bora~, junak. pempere argo. sitno {traf~e, {ajbna, tipla, klin~e i dr. {to obi~no se ~uvaat vo edna kutija. v. mantipule, mente{e. penal (lat. poenalis - kaznen) 1. pari~na kazna, globa koja se pla}a za neispolnuvawe na dogovorni obvrski, 2. sport. kaznen udar na sportski natprevari od 11 metri (fudbal), 7 metri (rakomet) itn. penati mit. rimski bogovi pokriviteli na doma{noto ogni{te. pendenten lat. 1. koj visi, 2. prav. koj se nao|a vo postapka, a ne e sosema sigurno kako }e bide re{en/presuden. penelopa mit. 1. ènata na Odisej, prens. verna èna. penetracija lat. 1. prodirawe, probivawe, 2. ekonomsko ili kulturno probivawe vo druga dràva. penetranten lat. prodoren. penis lat. ma{ki polov organ. penitencijaren lat. koj se odnesuva na kaznata, kaznen. penjoar franc. ènski ogrta~ koj se oblekuva posle bawawe. penologija lat. nauka za izvr{uvawe na krivi~nite sankcii. pentagon gr~. petoagolnik. pentagram gr~. petokraka. pentarenje ka~uvawe. pentatlon gr~. petoboj, atletski natprevar koj se sostoi od pet disciplini. pepita {pans. pokrupno zrno ili par~e od zlato. pepun tur. diwa. per accidens lat. slu~ajno. per acclamationem lat. ednoglasno, so ednoglasno odobruvawe, bez ~ie i da e protivewe. per analogiam lat. po sli~nost. per aspera ad astra (Seneka) lat. preku trwe do yvezdite, t.e. so trud do uspeh. 299

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ per aval lat. so emstvo, so garancija, kako garant. per conto lat. na smetka. per fas et nefas lat. spored pravoto i protiv pravoto, t.e. so site dozvoleni i nedozvoleni sredstva. per fas lat. na dozvolen, dopu{ten na~in, per lat. niz, so pomo{. per longum et latum lat. nadolgo i na{iroko. per negas lat. na neopravdan na~in, na nedopu{ten na~in. per procuram lat. po ovlastuvawe, so polnomo{no. per saldo lat. za izravnuvawe. per se lat. po sebe, od sebe, sam od sebe. per si lat. obra}awe kon nekogo na Vie. per tu lat. obra}awe kon nekogo na ti. percepcija lat. zabeleùvawe, proces koga setilnite zabeleùvawe se pretvoraat vo vpe~atok. perde tur. zavesa. pereat lat. neka propadne. peremptoren (lat. peremptorius) re{itelen, presuden, besusloven, koj ne se menuva (ne e podloèn na promeni). perfekcija lat. sovr{enstvo, prav. pravosilnost na nekoe pravo delo. perfekten lat. sovr{en, izvonreden. perfektuiranje lat. izvr{uvawe, uspe{no zavr{uvawe, zaklu~uvawe na nekoe pravno delo. perfiden lat. lukav, podmolen. perfidija gr~. lukavstvo, podmolnost, zloba. perforacija lat. dupewe, otvorawe dup~iwa. perforator lat. dup~alka. pergament gr~. specijalno izraboten materijal od {tavena koà koj nekoga{ sluèl kako hartija za pi{uvawe i materijal za tapani. peri gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe - okolu, kaj. periculum in mora lat. opasnosta e vo odloùvaweto, kolebaweto, zavlekuvaweto (treba brzo da se raboti). periferen gr~. strani~en, koj e na rabovite. periferija gr~. 1. nadvore{en del na nekoj predmet za razlika od centarot, 2. predgradie. perigej gr~. najbliska to~ka na patot na Mese~inata do Zemjata. perihel gr~. polo`ba na Zemjata koga se nao|a najblisku do Sonceto, najmala odale~enost na edna planeta od sonceto. sprot. afel. perika franc. la`na kosa. perimetar geom. obem. period (lat. periodus) 1. vremetski otse~ok, vremensko rastojanie, 2. traewe na edno dvièwe ili pojava koja se povtoruva. periodi~en sprot. epizoden.

300

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ peripateti~ari, peripatetici (gr~. peripateticos - {eta~) u~enici ili sledbenici na Aristotel, koi gi sledele predavawata na Aristotel dodeka {etale. peripetija gr~. nagol, sudbonosen presvrt, nenadejna promena vo ìvotot, neo~ekuvan zaplet. periskop gr~. opti~ka sprava za posmatrawe od podmornici. perla franc. biser. perlon ve{ta~ko tekstilno vlakno. perlustracija lat. otvorawe i ~itawe na pisma bez znaewe na adresatite, tajno otvorawe i ~itawe na tu|i pisma, {pionirawe. permanencija lat. postojano traewe, neprekidnost. permanenten lat. neprekiden, postojan, traen. permeabilen lat. propustliv, koj propu{ta, prim. voda. permisija lat. dozvola, dopu{tawe, odobrenie. permisiven (lat. permissio) dopu{ten, dozvolen, permutacija lat. zamenuvawe, promena na redosledot na odreden broj na ne{ta, prim. namesto izgovorenite broevi 1345, zapameten e redosledot 1435. perniciozen lat. poguben, zloben. peron franc. platforma na koja doa|aat i od koja zaminuvaat vozovite. peronospora gr~. gabi~ka koja predizvikuva bolesti na kompirot i na vinovata loza. peroracija lat. javen govor, zaklu~ok, zavr{uvawe na govorot. peroralno lat. koe se zema preku usta, prim lek. peroriranje lat. op{irno pateti~no govorewe. perpetuacija lat. prawe ne{to trajno, ovekove~uvawe. perpetuum mobile lat. ve~en motor. perpleksen lat. 1. zabezeknat, zaprepasten, zbunet, 2. neodlu~en, kolebliv. persekucija lat. gonewe, sudsko gonewe, progonuvawe, progonstvo. persiflaà, persifliranje lat. duhovno podbivawe, ismejuvawe na fin i duhovit na~in. persona grata lat. dobro primena li~nost, poèlna li~nost (vo dru{tvo, vo zemjata vo koja e akreditirana i sl.). persona non grata lat. nepoèlna li~nost, li~nost na koja vo diplomatijata i e skratena mo`nosta da pretstojuva vo akreditiranata zemja. personal lat. vrabotenite vo nekoe pretprijatie ili ustanova. personalen lat. li~en. personifikacija lat. oli~uvawe, pretstavuvawe na nekoj apstrakten poim ili ideja vo lik na ~ovek. perspektiva lat. 1. dlabinsko prikaùvawe na predmetite vo slikarstvoto, 2. pogled na dale~ni predmeti, 3. stojali{te od koe ne{to se gleda, 4. prenos. pretstava za idninata, o~ekuvawe, nade`.

301

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ perspektiven lat. 1. koj se odnesuva na perspektivata, 2. koj se odnesuva na idninata. perspitacija lat. potewe. pertificiranje lat. skamenuvawe. pertinax lat. tvrdoglav, tvrdokoren. pertinencija (lat. pertinere - prostirawe) 1. doli~nost, primernost, 2. delokrug, nadle`nost. pertinenten lat. prikladen, umesen, odnosen, neodloèn. pertitiven lat. delben. pertla germ. vrzonka, osobeno za konduri. perturbacija lat. 1. naru{uvawe, promena, zbrka, 2. naru{uvawe na poredokot koe predizvikuva zbrka, naru{uvawe na normalniot tek na pojavata, 3. naru{uvawe na pravilno dvièwe na planeta pod vlijanie na privle~nata sila na druga planeta. pervaz tur. rab. perverzen lat. protivpriroden, nastran, iskol~en vo pogled na seksualnosta. perverznost lat. seksualna nastranost. perzistencija (lat. persistentia) istrajnost, izdr`livost, upornost. pesimizam lat. sklonost na negativno, beznade`no, mra~no gledawe kon ìvotot, neveruvawe vo dobra idnina, sprot. optimizam. pesona lat. li~nost, ad personam - samo za edna li~nost, samo za konkretniot slu~aj, in persona lat. li~no. pesticidi (lat. pestis - ~uma i occidi - da se ubie) hemiski sredstva za uni{tuvawe na rastitelni {teto~ini. petent lat. molitel, ~ovek koj podnesuva molba. peticija lat. kolektivna molba, obi~no do najvisokata vlast. petitio principi lat. pretpostavuvawe na ona {to doprva treba da se dokaè, argument zasnovan vrz izvod koj doprva treba da se dokaè (anticipirawe na principi ili gre{ka na "barawata na razlogot" poradi otsustvo na toj razlog vo dokazot), nekoja teza da se obiduva da se dokaè so druga teza koja odnapred se smeat za dokaàna, prim. 1. komarxiite ne vr{at grabeì. 2. nie sme komarxii, zna~i nie ne vr{ime grabeì, tuku do pari doa|ame so lukavstvo: prvata teza "komarxiite ne vr{at grabeì" se zema kako op{tousvoena i so toa dokaàna, iako doprva treba da se dokaùva, za{to sekoga{ treba da se dopu{ti mo`nost da postoi nekoj komarxija koj vr{i grabeì. petno fleka, damka. petra gr~. kamen, stena. petrefakt lat. skameneto rastenie ili ìvoto. pia desideria lat. pusti èlbi, "pobo`ni èlbi" t.e. zaludni èlbi, èlbi koj ne moàt da se ispolnat. pigment lat. materija koja im dava boja na tkivata. pignus lat. ra~en zalog. pijedestal franc. podno`je na kipovite, spomenicite. 302

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ pijesa franc. dramsko ili muzi~ko delo. pijetet lat. dlaboka po~it kon nekogo ili ne{to. pikanten franc. 1. lut, ostar vkus, 2. predizvikuva~ki, koj predizvikuva interes. pikanterija franc. duhovita malku nepristojna {ega. pike feanc. vid na pamu~na tkaenina. piknik ang. zaedni~ki ru~ek nadvor od gradot. pikolo lat. male~ok. piktija tur. pa~a. piktura lat. slikarstvo. pikturalen lat. slikarski. pilav tur. oriz. piligrim lat. patuva~ki bogomolec, axija, prenos. patnik. pinksit (lat. pinxit) naslikano od (se stava pod umetni~ko delo so potpis na slikarot). pion franc. 1. pe{ak vo {ahot. 2. prenos. lice so koe nekoj se sluì za svoi celi kako so {ahovska figura. pioniri ang. luge koi otvarat novi pati{ta na nekoe podra~je. pipeta franc. stakleno cev~e so gumen dodatok koe sluì za crpewe i ispu{tawe na te~nost kapka po kapka. pirat lat. morski razbojnik. pire franc. ka{a, obi~no od kompiri. pirolatrija gr~. oboùvawe na ognot. piromanija gr~. bolen nagon za podmetnuvawe na poàri. pirotehnika lat. tehnika koja se zanimava so pravewe na zapalivi i eksplozivni materii. pirova pobeda - pobeda koja ne gi opravduva pretrpenite zagubi (spored epirskiot kral Pir koj vo 3 vek p.n.e. gi pobedil Rimjanite, me|utoa so pregolemi zagubi. pirueta franc. kru`no zavrtuvawe na teloto pri tanc. pitekantrop gr~. ~ovekolik majmun, najstar tip vo razvojot na ~ovekot. pitii èni vo koi i preku koi vragot zboruva ili izveduva nekoi ~udni dejstvija. pitija mit. proro~ica vo Delfi. pitoreska it. slikovitost, ìvopisnost, {arenolikost. pizma gr~. omraza. placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem lat. vo site ne{ta podobro e da se vodi smetka a pravdata i pravednosta odo{to za strogoto pravno na~elo (carski reskript na Konstantin i Lucinij). plagijat lat. prisvojuvawe na tu|o avtorstvo. plakar franc. vgraden drven orman vo yid. plakat lat. golem oglas. plan franc. 1. namera, 2. crte` koj pretstavuva nekoja zgrada ili zemji{te, 3. nacrt za izvr{uvawe na nekoja rabota. 303

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ planeta gr~. nebesno telo. planski - odnapred smislen i zasnovan. plantaà lat. 1. golema povr{ina na zamji{te na koe se odleduva eden vid na zemjodelska kultura, 2 nasad. plasman franc. 1. mesto na tabelata spored rezultatite na edna ekipa postignati na sportski natprevari, 2. iznesuvawe na proda`ba i samata proda`ba na trgovska stoka, 3. vloùvawe pari, investirawe vo nekoja dejnost. plastelin it. sme{a na glina, vosok i masti pogodna za modelirawe. plasti~en gr~. 1. materijal sposoben da primi i za~uva odredena forma, 2. slikovit, ìvopisen, relefen. platforma franc. 1. podium, 2. prenos. program na rabota, 3. podloga koja ovozmoùva pregovori ili dogovori. platina (Pt.) hem. cvrst metal. platonska ljubov gr~. qubov zasnovana vrz duhovna privle~ost. plauzibilen uverliv, koj moè da se prifati, prifatliv. plauzibilno uverlivo, prifatlivo plazma gr~. òltenikava te~nost na krvta bez krvni zrnca. plea bargeining an. spogodbeno odreduvawe na kaznata (ili napu{tawe na principot na legalitet (napu{tawe na materijalnata vistina i pravdata) za smetka na voveduvawe na konsensualni procesni formi vo goneweto. Vo aglosaksonskata varijanta na akuzatornata postapka ako optuèniot ne go ospori obvinenieto, sudijata moè (ne mora!) da go proglasi za vinoven bez rasprava, i neposredno da pristapi kon odlu~uvawe za kaznata. Na toj na~in se otvora mo`nost za odbegnuvawe na mnogu skapata i dolgotrajna rasprava pred porotata. Toa posebna procesna mo`nost dovede do tn. plea bargeining - pregovarawe na optu`bata i odbranata. Vo tekot na tie pregovori javniot obvinitel mu nudi na obvinetiot opredeleni koncesii ako toj odbie da da go ospori obvinenieto. Koncesijata e vetuvawe na obvinitelot deka na sudot }e mu predloì poniska kaza od onaa koja bi sleduvala po raspravata. Toj predlog sudijata dodu{a moè da go odbie, me|utoa toa vo praktikata se slu~uva sosema isklu~itelno. Glavnata pri~ina za toa e stravuvaweto deka bi moèle da se spre~at idnite pregovori na optu`bata so odbranata {to bi moèlo da dovede do zgolemuvawe na raspravite pred porotata i do te{ka pravosudna kriza. plebejci lat. vo stariot Rim, slobodni, no politi~ki bespravni lica, sprot. patricii. vo sredniot vek naziv za {irokite sloevi na siroma{nite masi. plebiscit lat. odluka na narodot za odredeno pra{awe donesena so op{to glasawe, referendum. plediranje lat. 1. zalagawe, zazemawe, zastapuvawe za ne{to pred sud, 2. odbrana na ne{to, 3. uporno barawe ne{to pri nekoj govor. pledoaeje franc. zavr{en govor na branitelot na sud, odbramben govor, govor na javniot obvinitel na sud. 304

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ plegijat (lat. plagium - kra`ba, kidnapirawe na lu|e) prepi{uvawe i objavuvawe na tu|i dela pod svoe ime. plejada - grupa na lica istaknati vo nekoja nasoka i povrzani vo svojata dejnost so zaedni~i pogledi i stavovi. plejadi mit. kerki na Atlas koi bile milosnici na boèstvata i lu|eto, a koi se samoubile koga ~ule deka tatko umrel po {to Zevs gi izdignal na neboto kako sozvezdie. plejboj ang. dobro situiran mlad ~ovek komu zabavata mu e glavna cel vo ìvotot. pleksus lat. zbir na nervi i krvni sadovi vo podra~jeto na stomakot. plenaren (lat. plenarius) cel, potpoln, plenarna sednica - zasedanie na koja prisustvuvaat site ~lenovi na nekoj organ, organizacija ili zdruènie. plenum lat. sednica na koja prisustvuvaat site ~lenovi na nekoj organ, organizacija ili zdruènie. pleonazam gr~. nepotrebno, odvi{no trupawe na istozna~ni zborovi vo govorot, prim. stara baba, namesto samo baba. pleonexia da se saka pove}e odo{to na ~ovek mu pripa|a (lakomost). plerumque fit lat. {to ~esto se slu~uva. plezanterija franc. {ega na tu|a smetka, zajadlivost. plezir franc. uìvawe, zabava, èlba. pli{ franc. kadifena tkaenina. plintus lat. lajsna. plise franc. napraveni nabori na ènski su}ni. plisiran franc. so nabori. plomba franc. 1. par~e olovo koe se pricvrstuva na vrati i razni kapaci zaradi nivno posigurno zatvorawe, 2. cvrsta sme{a so koja se popolnuva {uplina na zab. plumbum (Pb.) hem. olovo. pluris is oculatur testis unus quam auriti decem (Plaut) lat. pove}e vredi eden svedok koj videl odo{to deset koi slu{nale. plus lat. 1. znak koj se upotrebuva za ozna~uvawe na sobirawe ili za ozna~uvawe na pozitivna golemina, sprot. minus. plus potest negare asinus quam probare philosophus lat. magareto moè pove}e da negira otkolku {to filozofot moè da dokaè. plutokratija gr~. vlast na bogati lu|e. pluton 1. mit. bog na podzemjeto kaj Rimjanite, v. had. 2. deveta od sonceto najodale~ena planeta. plutonium (Pu.) hem. radioaktiven element. pluvia lat. do`d. pneuma gr~. di{ewe, zdiv, ìvotna sila, du{a. pneumati~ki gr~. koj se razdviùva so pomo{ na kompresiran vozduh. pneumatik gr~. avtomobilsko trkalo napumpano so vozduh. pneumatologija nauka za duhovi. pneumonija gr~. vospalenie na belite drobovi. 305

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ poema gr~. literaturno epsko delo vo stihovi. poena lat. kazna - postapka so koja nekoj ~ovek ili grupa lu|e, so posebno ovlastuvawe toa da go pravat, nekomu koj storil prestap, zaradi toa {to storil prestap, namerno mu nanesuvaat nekoe zlo (trpewe ili {teta). poenta franc. 1. srèvito izrazena glavna misla na kraj na govor, pesna, i sl. 2. smisla na vic, anegdota. pofaniranje lat. skvernavewe, upotreba za niski celi. pogrom rus. masovno progonstvo na lu|e od odredeni narodnosti, klasi, dvièwa. polaren lat. 1. fiz. koj se odnesuva na polovite na Zemjata, 2. prenos. celosno sprotiven, opre~en. polarizacija lat. 1. fiz. sobirawe na ~esti~ki okolu sprotivnite polovi, 2. prenos. sobirawe okolu dva sprotivni tabori, ideologii. polemika gr~. spor, pismena ili govorna rasprava po nekoe pra{awe. polen lat. cveten prav. poli gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: pove}e, mnogu, mnoèstvo, za~estenost. poliandrija gr~. èna so mnogu maì. polifonija gr~. pove}eglasno svirewe ili peewe. poligamija gr~. mnogubra~nost, lice so pove}e brakovi, sprot. monogamija. poliglot gr~. ~ovek koj zboruva pove}e jazici. poligon gr~. 1. mnoguagolnik, 2. streli{te, 3. prostor za voeno ve`bawe. poligraf gr~. pisatel koj pi{uva za se i se{to. polihimnija mit. muza na religiska i seriozna poezija. v. muzi. polimastija gr~. pojava kaj nekoi èni da se ima pove}e od dve gradi. polimorfen gr~. koj se javuva vo mnogu formi, oblici. polio gr~. detska paraliza, odzemenost na muskulite. polip gr~. 1. hobotnica, 2. izrastok na sluznoto tkivo na nosot, matericata, crevata. poliptih gr~. slika sostavena od pove}e delovi so razli~i prizori. polis gr~. grad-dràva vo stara Grcija. polisaharidi gr~. organski i hemiski edna~ini od grupata na jagleni hidrati: celuloza, skrob, glikogen, insulin, hitin, gumiarabika, pektin i dr. politeizam gr~. veruvawe vo mnogu bogovi. politika gr~. dejnost vo vrska so dràvata. politikanstvo gr~. spletkarewe. pollice verso (lat. "so palecot nadolu") gest vo rimskite amfite-atri so koj na pobedeniot gladiator mu se uskratuva milosta - ima zna~ewe: nema milost, ubijte go. polonium (Po.) hem. vid na radioaktiven element.

306

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ poltron franc. podlizurko, stra{livec, ~ovek bez karakter koj im laska na lu|eto. polucija lat. izliv na sperma za vreme na spiewe. pomologija lat. nauka za ovo{nite plodovi. pompa lat. sve~enost presmetana da predizvika nadvore{en efekt. pompezen lat. poln so pompa, sve~en, rasko{en. ponderabilen lat. merliv, koj moè teìnski da se meri. ponderabilii lat. ne{ta koi moàt teìnski da se merat. ponerologija nauka za potekloto na politi~kot zlo poneros zlo. ponograf gr~. sprava za merewe na osetlivosta za bolka. pontifakt lat. prvosve{tenstvo, dostoinstvo i vlast na papata. pontifex maksimus lat. vrhoven sve{tenik vo stariot Rim, denes titulata Papa. pontifikat lat. vladeewe na Papata. ponton franc. niza na ~amci koi sluàt kako podloga za privremeni mostovi. pontus lat. more. populacija lat. naselenie. popularen lat. 1. op{to sfatliv, izloèn na lesno razbirliv na~in, 2. poznat, koj ima uspeh vo po{irok krug. popularizacija lat. 1. izloùvawe na ne{to zapletkano vo op{to razbirliva forma, 2. {iroko rasprostranuvawe na nekoja ideja. populus lat. narod. pora lat. najmal otvor na koàta koj sluì kako potna `lezda. porcija lat. 1. del, udel, 2. obrok, jadewe, 3. sad za jadewe. porculan lat. fina glina. pornografija gr~. nepristojna literatura ili sliki. poroznost gr~. svojstvo na nekoja tvrda materija poradi malite {uplini vo nea da propu{ta te~ost ili gasovi. porta it. kapija, vrata. portabl franc. koj moè da se nosi. portal lat. 1. golema crkovna vrata, 2. bogato izraboten vlez vo golema zgrada. porter lat. sopstvenik na hartii od vrednost. portfelj franc. resor na dràvnata uprava na ~ie ~elo stoi minister. portir franc. hotelski vratar, klu~ar. porto franco it. pomorsko podra~je koe ima pravo na bescarinski uvoz ili izvoz na stoka. posejdon mit. bog na moreto kaj starite Grci, v. neptun. posesiven lat. prisvoen, posvoen. post Christum natum lat. po Hristosovoto ra|awe. post factum lauda lat. pofali po izvr{enoto. post festum (lat. - "posle gozba") posle sve~enosta, t.e. predocna.

307

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ post hoc ergo propter hoc lat. gre{ka vo dokaùvawe - posle ova, zna~i poradi ova, od vremenskoto sleduvawe na dve pojavi se izveduva zaklu~ok za nivnanta kauzalna vrska, prim. zatoa {to ma~kata pomina pred mene, mi se slu~i zlo. post lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: zad, potoa, posle. post restant franc. pismoto ostanuva vo po{tata dodeka toj na koj {to e adresirano od tamu ne go podigne. post scriptum (P.S.) dopolnenie vo pismo po negovoto zavr{uvawe. post urbem conditam lat. po izgradbata na Rim (753 god. p.n.e). postament lat. podno`je, postoqe za stolb ili spomenik, postcipando lat. nanazad, naknadno. postdatiranje lat. podocna stavawe datum na isprava ili pismo, sprot. antedatiranje. poster ang. plakat na koj ne{to se objavuva so slika ili so zborovi. posterioren lat. koj se slu~il po ne{to drugo, podocneèn. posthumno lat. 1. lice koe e rodeno po smrta na tatkoto, 2. delo koe e objaveno po smrtta na avtorot. posticipacija lat. pla}awe po dospeanosta na stokata. postulat lat. 1. postavka koja bez dokazi se zema za osnova na dokaùvaweto. 2. barawe. potamologija gr~. nauka koja se bavi so vodenite tekovi. potencija lat. mo}, mo`nost, sposobnost, poseduvawe dovolna sila za izvr{uvawe na nekoe dejstvie. potencijal lat. stepen na sila (na skrienite mo`nosti) vo nekoj odnos. potencijalen lat. moèn, koj postoi vo potencija, skrien, koj ne e izrazen. potencijalna energija fiz. energija na telo koe e vo miruvawe, prim. na podignato telo (potencijalna energija na teìna), na stisnata spirala (potencijalna energija na elasti~nost), sprot. kineti~ka energija. potenciranje lat. zasiluvawe, zgolemuvawe, naglasuvawe. potentat lat. toj vo ~ii race e silata i vlasta. potenten lat. mo}en, snaèn, sposoben za izvr{uvawe na nekoja dejnost. potentia debet sequi iustitiam, non antecedere lat. silata treba da ja sledi pravednosta, a ne da Ă prethodi. poza franc. 1. stav, polo`ba na teloto, 2. prenos. naduenost, neiskreno povedenie. pozamenterija franc. 1. gajtani konci i traki, 2. rabotilnica za gajtani konci i traki. pozer lat. ~ovek koj se drì izve{ta~eno, koj ima namesteno drèwe, komu mu e do nadvore{niot efekt od svoeto povedenie, koj se pravi vaèn. pozicija lat. 1. polo`ba, raspored, 2. prenos. stanovi{te, odnos kon ne{to.

308

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ poziranje franc. 1. zazemawe na odredena polo`ba, 2. sluèwe kako model za slikawe, 3. prenos. nadueno drèwe. pozitiv lat. fotografija dobiena od negativot. pozitrivizam lat. filozofski pravec od 19 vek (Ogist Kont, Herbert Spenser) koj iskustvoto go sfa}a kako zbir na subjektivni zabeleùvawa i pretstavi, a ulogata na naukata se ograni~uva na sobirawe i sistematizacija na fakti i nivno opi{uvawe, a ne i objasnuvawe. pozitron lat. elementarna ~esti~ka so pozitiven elektricitet, pozitiven elektron. pra~apati sanskr. gospodar na su{testvata, bog koj go sozdal univerzumot. praestat beneficil quam maleficii memorem esse lat. podobro e da se pamti dobro, odo{to lo{o delo. praeter legem lat. pokraj zakonot, sudijata odi pokraj zakonot trudej}i se neposredno da ne mu protivre~i. pragma gr~. delo, rabota, deluvawe. pragmatika gr~. praktika, delovna dejnost. pragmatizam gr~. filozofski pravec koj go priznava za vistinito samo toa {to e prakti~ki korisno. praksa gr~. ve`ba, iskustvo, ve{tina vo deluvaweto, ve{tina steknata so rabota. prakti~en gr~. celishoden, spreten. prakti~en um - um koj sodrì op{ti i nu`ni principi na ~ovekovoto moralno deluvawe ili na ~ovekovata volja. Toj ne e ni{to drugo, tuku prakti~na upotreba na ~istiot um, osobeno so ogled na ideite za gospod, besmrtnosta, kauzalitetot i slobodata. îstiot um ne go spoznava i ne ja sogleduva na siguren na~in mo`nosta na gospod i besmrtnosta, me|utoa negovata prakti~na upotreba ("prakti~niot um") moè i mora da ja pretpostavuva nivnata mo`nost (Kant). prakticiranje gr~. vr{ewe nekoja rabota, sproveduvawe vo delo, ve`bawe, steknuvawe iskustvo. prakticizam gr~. pretpostavuvawe na praksata pred teorijata. praktikant gr~. pripravnik. praktikum lat. ve`bi. pralini franc. polneti ~okoladni bomboni. pravna norma pravilo za povedenie koe sodrì i sankcija vo slu~aj na negovo prekr{uvawe. Normata kako propis ({to zna~i i pravoto) e ne{to {to e, ona {to e. Ona {to ne e, tuku ona {to treba da bide, e samo propi{ano so nea. Zna~i normata e i ona {to e (kako propis) i ona {to treba da bide (ona {to e propi{ano so toj propis). So drugi zborovi pravoto e ona {to e, iako ne go utvrduva ona {to e, tuku go propi{uva ona {to treba da bide. Ottamu, pravoto kako norma, t.e. kako idealna pojava, zna~i sepak mu pripa|a na svetot na ona {to e, za{to i idealnata pojava e ne{to {to e, iako e na drug na~in od realnata pojava. 309

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ pravni fakti se nastani, dejstvija itn. poradi koi nastanuva, se menuva ili prestanuva pravniot odnos. pravni fikcii nasproti pretpostavkite vrz osnova na koi se zema deka e to~no samo ona {to e verojatno, fikcijata e pravnotehni~ko sredstvo so koi se proglasuva za to~no ona {to ne e to~no i za {to se znae deka e to~no (prim. za~nato, no nerodeno dete se smeta za rodeno za{to toa e potrebno za obezbeduvawe na negovite interesi). Iako naizgled besmisleni i protivni na osnovnite pravni i op{testveni vrednostoi, tie se samo metod so ~ija pomo{ pravoto na najlesen na~in postignuva izvesni dopu{teni celi. pravni pretpostavki pravnotehni~ko sredstvo za da se izbegne dokaùvawe (koga bez kakvo i e dokaùvawe se pretpostavuva deka postojat opredeleni pravno relevantni fakti). Normalno e da se pretpostavuva postoewe na onie fakti koi postojat vo najgolem broj na odnosnite slu~ai, i za koi spored toa e verojatno deka postojat i vo konkretniot slu~aj (primer: deka ~ovek e zdrav, deka ne storil krivi~no delo, deka go ima pravoto koe go vr{i). Nesoborivite pretpostavki se zemaat kako utvrdeni vistini. pravni standardi kaj pravnite standardi moàt da se voo~at tri karakteristiki. Prvo, site tie podrazbiraat izvesno moralno prosuduvawe na povedenieto. Toa povedenie mora da bide "~esno" ili "sovesno" ili "razumno" ili "vredno." Vtoro, tie ne baraat to~na primena na vistinskoto pravno znaewe, tuku zdrav razum vo pogled na sekojdnevnite ne{ta, ili izgradena intuicija vo pogled na onie raboti koi izleguvaat od ramkite na ~ovekovoto iskustvo. Treto, Ni zakonodavecot, nitu sudijata so svoja odluka ne gi definirale pravnite standardi na apsoluten na~in, nitu im dale to~na sodrìna pa tie se relativni spored svoeto zna~ewe, za{to zavisat od vremeto, prostorot i okolnostite, i koga se zemaat kako vodilki mora da se ima vo vid fakti~kata sostojba koja ja imame pred nas. So niv se pretpostavuva deka sekoj slu~aj do opredelena granica e edinstven. pravno delo dogovor za kupoproda`ba, zaem, trampa, podarok, testament... (ednostrani i dvostrani, inter vivos ili mortis causae, dobro namerni ili tovarni, formalni i neformalni) = izjava na volja koja proizveduva opredeleno gra|anskopravno dejstvo. Taa volja mora da bide izjavena seriozno i slobodno, upatena kon ne{to {to fizi~ki i pravno e mo`no i da ima svoj predmet (stvari, nekoe dejstvie, pravo ili vozdrùvawe) i kauza (cel koja so nea se postignuva). pravno sredstvo izjava na volja naso~ena kon ocenka na zakonitosta vo pravniot poredok. pravo pravoto e postapka koja sum ovlasten da ja o~ekuvam da bide ispolneta od drugite kon mene. Drugite ne treba da go popre~at moite obidi ne{to da storam ili da imam {to i da e, bez ogled dali toa e za moe sopstveno dobro ili ne e. pre lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: pred, porano. 310

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ preadolescencija gr~. dve godini pred pubertetot (od 10-12 god). preambula lat. uvoden del vo me|unarodni dogovori koj gi objasnuva negovite op{ti stavki. prebenda lat. 1. imot koj go ima vo vladeenie nekoj povisok sve{tenik, 2. prihod od takviot imot. precedens lat. slu~aj koj porano nastanal ili koj sluì kako primer ili opravduvawe za podocne`nite slu~ai. precept lat. u~ewe, pouka, propis, pravilo, nalog, naredba. preceptor lat. u~itel, instruktor. preciozen lat. skapocen. precizen franc. to~en do najsitna podrobnost. preciziranje franc. to~no odreduvawe. predestinacija lat. predodredenost, u~ewe deka sudbinata na ~ovekot odnapred mu e opredelena, predopredelenost (za spasenie), brojot na predopredelenite e ograni~en i ramen na mestata koi vo rajot se isprazneti so padot na angelite (Avgustin), v. massa perditionis. predestiniranje lat. predodreduvawe, odnapred opredeluvawe. predika (lat. preadicatio) 1. crkovna propoved, 2. ostar prekor so pouka. predikat lat. 1. toa {to vo sud se kaùva za predmetot, 2. gram. zbor koj objasnuva {to raboti subjektot. predikatski metod. konstanti termini ili poimi koi ozna~uvaat ili zna~at postojani svojstva ili osobini na nekoi predmeti. predikatni izrazi: ruàta e crvena, Petar e student, kredata e bela. predilekcija lat. osobena sklonost. predisponiran lat. oddnapred odreden za ne{to, osetliv na ne{to, odnapred podgotven za ne{to. predisponiran lat. sklon. predispozicija lat. 1. prirodna sklonost, 2. podgotvenost, 3. prirodna osetlivost kon nekoja bolest. predominacija lat. prevlast, nadmo}. predominanten lat. nadmo}en. preegzistencija lat. u~ewe deka ~ovekovata du{a postoela pred postoeweto na teloto, pred ra|aweto. prefekt lat. 1. vo stariot Rim naziv za redica administrativni i voeni slu`bi, 2. vo Francija i drugi zemji najvisok upraven ~inovnik vo departmanot, vo provincijata i okrugot. prefektura lat. 1. slu`ba i zvawe na prefektot, 2. kancelarija na prefektot, 3. delokrug na prefektot. preferencija lat. davawe prednost, prvenstvo, povlasnica, olesnuvawe. preferencijali lat. dogovori me|u dve dràvi so koi zaemno si davaat posebni olesnuvawa koi ne mora da gi dadat na treti dràvi. preferiranje lat. davawe prednost, sakawe na ne{to pove}e od ne{to drugo. 311

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ prefiks (lat. praefixum) zbor koj se stava pred nekoj drug zbor za da se dobie negovo novo zna~ewe. prefrigan it. prepreden, lukav. pregnanten lat. 1. vaèn, zna~aen, 2. kratok, jadrovit, srèvit. prejudiciranje lat. odnapred odreduvawe, odnapred davawe na sud za ne{to. prekaren (lat. precarius) lo{, slab, zavisen, nesiguren, nepostojan. prekarij lat. prepu{tawe na stvar na upotreba na drug do otpovikuvaweto. prekluzija lat. prav. isklu~uvawe, odbivawe od nekoe barawe. prekluzivni rokovi prav. rokovi ~ie traewe ne moè da se prodolì i ako toj rok se propu{ti za prezemaweto na edno procesno dejstvie, se gubi pravoto na negovoto prezemawe. Imeto na ovie rokovi poteknuva od poimot prekluzija (lat. praecludere - zatvora), i zna~i gubewe na pravoto na vr{ewe na procesno dejstvie poradi propu{tawe na odredeni rokovi. Negova cel e vo krivi~nata postapka da se obezbedi procesna disciplina. Site zakonski rokovi po pravilo imaat prekluzivno dejstvo. prelat lat. naziv za visok crkoven dostojanstvenik (biskup, opat). prelevman franc. posebna taksa za sobirawe na razlikata vo cenite me|u doma{nata i uvezenata stoka vo zemjite na Evropskata Unija. preliminaren lat. prethoden. preludium lat. voveden del na muzi~ko delo, predigra, 2. prenos. pristap, uvod, po~etok. premeditacija lat. predumisla, podolgo razmisluvawe pred aktot. premier franc. prv minister, pretsedatel na vlada. premiera franc. prvo prikaùvawe na nekoe se u{te neprikaùvano umetni~ko delo. premija lat. 1. posebna nagrada za u~inokot preku normata ili spogodbata, 2. dopolnitelna plata, 3. redoven pari~en vlog na osigurenikot kon osiguritelnoto dru{tvo, 4. glavna nagrada na lotarija, 5. nagrada koja im se dodeluva na izvoznicite zaradi zasiluvawe na izvozot. premiranje lat. nagraduvawe. premisa lat. eden od barem dva sudovi od koj se izveduva zaklu~ok, pretpostavka. preokupacija lat. zafatenost, zagriènost, preopteretenost, okupiranost so rabota. preorientacija lat. naso~uvawe na nekoe dejstvie vo drug pravec. preparacija lat. podgotvuvawe, prireduvawe. preparandija lat. u~itelsko {kolo. preparat hem. 1. materija podgotvena za istraùvawe, 2. lek, farmacevtska me{avina izrabotena vo labaratorija. preparatoren lat. prethoden, pripremen. prepariranje lat. prigotvuvawe, pripremawe. preponderacija lat. prete`nost, nadmo}. 312

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ prepotencija lat. 1. nadmo}, pogolema sposobnost, 2. naduenost, drskost. prepozicija lat. gram. predlog (prim. do, na, kaj, pokraj). prerija {iroka stepa vo Severna Amerika. prerogativ 1. lat. prav. povlasnica, prednost, prvenstveno pravo, 2. isklu~ivo pravo na pretsedatelot na dràvata (prim. na pomiluvawe). prerogativi lat. povlasnici, posebni prava, isklu~itelni prava, prednosti, povrzani so visoka polo`ba. pres konferencija franc. konferencija za pe~at. presa franc. ma{ina za pritiskawe, tropskawe, zbivawe, cedewe. presedan franc. nastan koj porano se slu~il i sluì kako primer i opravduvawe za natamo{nite nastani so sli~na fakti~ka sostojba. presija lat. pritisok, prisiluvawe, nasilstvo. preskriptiven jazik imperativen jazik spored toa {to ni kaùva da go storime ova ili ona. Toj se deli na dve klasi: 1. Klasa koja gi opfa}a imperativite vo voobi~aena smisla. Treba da re~enicite, dokolku vistinski se vrednosni, povlekuvaat imperativi upateni na koj bilo vklu~itelno i na sebesi (na onoj koj gi izrekuva). primer: "Treba da mu pomognam na onoj ~ovek za{to umira od glad." 2. Klasa koja gi opfa}a vistinskite vrednosni izrazi. Re~enicite Dobro e se koristat za prepora~uvawe. Da se nare~e X dobro, zna~i da se kaè deka toa e od onoj vid X koj bi trebalo da go izbereme koga bi sakale nekoe X. preskriptivni veruvanja (vrednosti) se onie vo koi celite ili sredstvata na dejstvuvaweto se ocenuvaat (sudat) kako poèlni ili nepoèlni. (poèlno-nepoèlno) presti` franc. ugled, avtoritet, vlijanie, uvaùvawe. prestigijator (lat. praestigiator) opsenar, magioni~ar, izmamnik. presumpcija lat. 1. pretpostavka zasnovana vrz verojatnost, 2. prav. priznavawe na faktite za pravno verodostojni dodeka ne se dokaè sprotivnoto. presumptiven lat. verojaten, koj se pretpostavuva. pretekst (lat. praetextus) izmislena pri~ina za opravduvawe na ne{to, izgovor. pretenciozen franc. toj koj polaga pravo na toa da mu se uvaàt, priznat nekoi svojstva koi obi~no mu nedostasuvaat, koj za sebe ima preterano visoko mislewe, voobrazen, naduen, nadmen, koj ne{to bara. pretendent lat. ~ovek koj istaknuva barawa, koj se stremi kon ne{to, koj polaga pravo na ne{to. pretendiranje lat. barawe, stremewe, polagawe pravo kon ne{to. pretenzija lat. barawe, èlba, streme`. preteriranje lat. razminuvawe, zapostavuvawe, frlawe na nekogo vo pozadina. pretium affestionis lat. afetivna vrednost, osobena vrednost koja nekoja stvar ja ima za toj {to ja saka.

313

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ pretor lat. vo stariot Rim - prvi~no visok ~inovnik koj upravuval so rabotite na vnatre{niot poredok i pravoto, - podocna pretstavnik na najvisokata sudska vlast. pretorijanci lat. telesni straàri na pretorite i starorimskite imperatori. prevalencija lat. nadmo}, prete`nost. prevalenten lat. nadmo}en. prevencija lat. prethodna za{tita. preventiven lat. za{titen, koj ne{to spre~uva. prezbijatrija gr~. medicina koja se zanimava so stare~ki bolesti. prezbiopija gr~. dalekuvidnost. prezbiter crkoven sve{tenik, crkoven funkcioner. prezbiterijanci verska organizacija vo Anglija i Amerika. prezent lat. 1. podarok, 2. gram. sega{no vreme. prezentabilen lat. reprezetativen, ugleden. prezentacija lat. 1. pokaùvawe, pretstavuvawe, 2. predo~uvawe na plativa menica. prezentat lat. priemen ìg na nekoja ustanova koj svedo~i za denot na priemot na nekoj podnesok. prezervacija lat. ~uvawe, za{tita. prezervativ za{titna gumi~ka za spre~uvawe bremenost, kondom. prezident lat. izboren pretsedatel. prezidijalen lat. pretsedatelski. prezumpcija lat. 1. pretpostavka. 2. prav. priznavawe na faktite za verodostojni dodeka ne se dokaè sprotivnoto. pri (franc. prix) cena, nagrada vo nekoj natprevar. priavcija lat. li{uvawe, otsustvo na ne{to. prijap mit. starogr~ki bog na plodnosta. prima facie lat. na prv pogled prima pars aequitatis - aequalitas lat. kaj pravednosta e najva`na ednakvosta. primaren lat. prvi~en, po~eten, izvoren. primarius lat. prv, glaven lekar. primas lat. najvisok crkoven dostoinstvenik vo nekoja zemja. primat lat. prvenstvo, glavarstvo, prvenstveno zna~ewe. primati lat. najvisok red na cica~i vklu~itelno na polumajmunite, majmunite i ~ovekot. primitiven lat. 1. prvobiten, 2. prost, obi~en, ednostaven. primitivnost, primitivizam lat. prvobitnost, nerazvienost, prostak-luk, neobrazovanost, nekultura. primogenitura lat. pravo na prvorodeniot sin na nasledstvo na prestolot. primor tempore, potior in iure lat. prv vo vremeto, posilen vo pravoto. primordijalen lat. prvobiten, praiskonski, najosnoven. 314

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ primus inter pares lat. prv me|u ednakvite. primus lat. prv. princ franc. prestolonaslednik. princeps lat. prvak. princeps legibus solutus vladetelot e isklu~en od primena na krivi~niot zakon. princeza franc. }erka na vladetelot. princip lat. pojdovna to~ka, rakovodna ideja, osnovno pravilo na povedenie, na~elo. principal lat. {ef, glavar, sopstvenik. principia probant, non probantur lat. principite dokaùvaat, a ne se dokaùvaat. principielen lat. dosleden, staloèn, na~elen. principus legibus solutus est lat. vladetelot e osloboden od zakonska odgovornost. prioritet lat. prvenstvo, prednost. pritanej gr~. ustanova vo stara Atina kade se hranele pritanite (dràvnite sovetnici) i drugi zaslu`ni gra|ani. privaten lat. koj nema slu`ben karakter. privatist lat. u~enik koj ne odi vo u~ili{te, tuku na krajot na {kolskata godina samo gi polaga ispitite. privativen lat. toj koj li{uva, odre~uva, isklu~uva. privilegija lat. prednost, isklu~ivo pravo, pogodnost, povlasnica. privilegiran lat. toj {to se koristi so privilegija. pro aris et focis (Ciceron) lat. za oltarite i ogni{tata. pro copia lat. vredi kako prepis. pro domo sua lat. za svojata sopstvena ku}a, za sebe, vo svoj prilog. pro et contra lat. za ili protiv. pro forma lat. prividnost, izvr{uvawe na ne{to samo na oko, zaradi zadovoluvawe na formata. pro foro externo lat. za nadvore{na upotreba, t.e. za javnost. pro foro interno lat. za vnatre{na upotreba. pro futuro lat. za idninata. pro lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: za, naklonet odnos kon... pro optimo est minime malus lat. najdobar go smetame onoj koj e najmalku zol. pro primo lat. vo prv red. pro rata lat. srazmerno, spored presmetka. pro secundo lat. vo vtor red, vtoro, potoa. pro tempore lat. zasega, privremeno. pro{ek it. vino dobieno od suvo grozje. probabilen lat. verojaten. probabilnost lat. verojatnost. problem gr~. teoretsko ili prakti~no pra{awe koe bara re{enie. problemati~en gr~. moèn, no nedokaàn, pretpostaven, somnitelen. 315

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ problematika gr~. zbir na problemi. procedura lat. postapka. procent lat. stoti del na nekoja koli~ina ili broj. proces lat. 1. dosledna promena na sostojbi vo razvojot ili rabotata, 2. sudska rasprava, 3. tek na bolest koja e vo razvoj. procesija lat. sve~en masoven obred. processus causarum in infinitum lat. beskone~no pomestuvawe na pri~inite. procesualno pravo lat. pravila so koi se odreduva sudeweto. procivius est iniuriae quam officii vicem exsolvere (Tacitus) lat. polesno e da se vrati navreda odo{to usluga - zlo odo{to dobro. prodigij lat. ~udo, ~udovi{te. prodigiozen lat. ~uden, ~udovi{en, golem. prodigius lat. rasipnik. producent lat. proizveduva~. produciranje lat. proizveduvawe. produkcija lat. proizvodstvo, prikaùvawe na nekoe delo, produkcioni sili - Marksov poim za sredstavta za proizvodstvo i lu|eto so svoite sposobnosti i iskustvo, produkcioni odnosi - Marksov poim za odnosite na lu|eto vo procesot na proizvodstvoto. produkt lat. proizvod. produktiven lat. ploden, koj ostvaruva golemo proizvodstvo. produktivnost lat. plodnost, proizvodnost. proeciranje lat. pravewe nacrt ili plan, pretstavuvawe. proekcija psih. koga nekoja èlba koja ne moè da se zadovoli (za{to op{testvoto go osuduva nejzinoto ostvaruvawe), ili nekoj motiv koj nitu pred drugite, ni pred sebe ne smee da se priznae (za{to e vo sprotivnost so moralnite principi ili interiozriziranoto vospituvawe), ponekoga{ se zadovoluva na toj na~in {to na drugi im se pripi{uva postoeweto na takvi èlbi i motivi. Za proekcija stanuva zbor i toga{ koga nekoja izrazeno negativna sopstvena osobina mu se prepi{uva na drug kaj kogo takvata osobina postoi no, vo mnogu pomala mera, ili voop{to ne postoi. Kako primeri za proekcija se naveduvaat: koga nekoe pla{livo lice za site drugi lica tvrdi deka se kukavici, ili koga lice kaj koe postojat intenzivni seksualni èlbi koi od op{testveni pri~ini ne smee da gi zadovoli ~esto go ocenuva povedenieto na drugite kako nemoralno. Psiholo{koto zna~ewe na proekcijata e rastovaruvawe, za{to za li~nosta e pomalku voznemiruva~ko da se otkrijat agresivni tendencii kaj nekoj drug, odo{to da se priznae deka takvi tendencii postojat vo sopstvenata li~nost. Izrazena vo pogolem stepen, proekcijata moè da stane opasna za na~inot na misleweto i integritetot na li~nosta, za{to spre~uva li~nosta da se sogleda onakva kakva {to e i moè da ja odvede vo ekstremen kriticizam, sarkazam, pesimizam, cinizam, netolerantnost i omraza. Stavot na onoj koj se proicira vo odnos na onoj na kogo se projektira, sekoga{ e agresiven i 316

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ neprijatelski, predizvikuva opredelena koncentracija, i se razbira, li~nosta ja doveduva vo brojni nepriliki. proekt lat. 1. razraboten plan, 2. plan, zamisla, osnova, nacrt. proektant lat. izrabotuva~ na proekt. profan lat. 1. ~ovek koj voop{to ne e upaten vo ne{to, 2. koj ne e crkoven, tuku svetoven. profanacija, profaniranje lat. neu~tivost, nebrièn odnos kon ne{to {to se smeta dostojno za po~it, nepo~ituvawe, skvernavewe, poniùvawe, smaluvawe na zna~eweto na ne{to (so svoe neznaewe). profao lat. svetovno, nereligiozno. profesija lat. vid na dejnost, postojano zanimawe, struka. profesionalen lat. stru~en. profet gr~. prorok. profil (franc. an plofil) izgled na predmet ili lice gledani od strana. profilaksa lat. za{tita, ~uvawe od bolest, zbir na merki za spre~u-vawe na bolesti. profilakti~en lat. za{titen, koj spre~uva bolesti. profit franc. dobivka, zarabotuva~ka, korist. profiter lat. ~ovek koj od se saka da izvle~e profit, korist. progenitura lat. potomstvo. progerija gr~. predvremeno stareewe. progesteron lat. hormon koj se nao|a vo ènskite jajnici. prognoza gr~. predviduvawe, pretskaùvawe zasnovano vrz realni podatoci. program lat. 1. plan na predvidena dejnost, 2. temelni zada~i i celi na nekoja stranka, 3. popis na oddelnite to~ki koi se izveduvaat na nekoja pretstava, 4. kratok sistematski pregled na sodrìnata na nekoj kurs. progres lat. napredok. odewe napred. preod vo posvisok stadium na razvoj. progresija lat. mat. redica od broevi ili golemini koi postepeno se zgolemuvaat spored odredeno pravilo. aritmeti~ka progresija - red na broevi kade sekoj nareden broj se dobiva od prethodniot so dodavawe na eden ist broj, prim. na brojot 3: 2, 5, 8, 11..., geometriska progresija red na broevi od koi sekoj sleden se dobiva od prethodniot so mnoèwe so nekoj postojan broj, prim. so brojot 2: - 2, 4, 8, 16... progresiranje lat. 1. dvièwe napred, postignuvawe na uspesi, 2. zasiluvawe, zgolemuvawe (prim. na bolest) progresiven lat. 1. napreden. 2. koj postepeno raste ili se razviva. progresivna paraliza psih. postepeno propa|awe na mentalnoto i telesnoto funkcionirawe, golema promena vo li~nosta prosledena so deluzii i halucinacii. prohibicija (lat. prohibitio) zabrana, osobeno zabrana na proizvodstvo i proda`ba na alkoholni pijaloci. prohibitiven lat. koj zabranuva, spre~uva. 317

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ prohibitivna carina lat. carina koja so svojata visina onevozmoùva uzoz na stranska stoka. projekcija lat. geom. nacrt na nekoj predmet na ramnina. proklamacija, proklamiranje lat. obnaroduvawe, sve~eno objavuvawe, proglasuvawe, 2. letok, naj~esto ilegalen so agitacionen karakter. prokrustova postela lat. mit. krevet na starorimskiot razbojnik Prokrust na koj toj gi staval svoite `rtvi, pa na onie koi bile podolgi od krevetot im gi se~el, a na onie na koi bile pokratki, im gi istegnuval nozete. prokura lat. op{to trgovsko polnomo{no. prokurator lat. 1. upravitel vo stariot Rim koj upravuval so carskoto zemji{te vo ime na carot, 2. polnomo{mnik. prokuratura lat. javno obvinitelstvo. prolegomena gr~. prethodni napomeni, predgovor, uvod za idno literaturno delo, podgotvitelni predavawa na univerzitet proleter lat. 1. pripadnik na najsiroma{nata klasa vo stariot Rim, 2. vo kapitalizmot naemen rabotnik li{en od sredstvata za proizvodstvo. proliferacija lat. 1. pupewe, izniknuvawe, 2. mnoèwe, razmnoùvawe na kletka so delewe. prolog gr~. predgovor, predigra vo literaturno delo, voveden del koj govori za nastanite koi mu prethodele na toa {to pretstavuva sodrìna na glavniot del, sprot. epilog. prolongacija lat. prav. 1. prodolùvawe na traeweto na nekoj praven odnos. 2. odloùvawe na rokot za pla}awe. promenada franc. 1. {etawe, 2. {etali{te. prometej v. pandora. promil lat. iljaditi del na nekoja koli~ina ili broj. prominent lat, istaknat stru~wak, ugleden i poznat javen rabotnik. prominenten lat. koj se istaknuva, vode~ki, zna~itelen. promisija lat. vetuvawe. promiskuitet lat. pome{anost, slobodno polovo op{tewe na ma` so site èni od plemeto. promisla (lat. providencija) grià, sozdavawe, predviduvawe, na~in na koj gospod vo sklopot na svojata tvorte~ka i iskupuva~ka ikonomija upravuva i rakovodi so svetot spored kone~nata cel zaradi koja e i sozdaden toj svet. promisorna zakletva lat. zakletva koja se dava pred davaweto na iskaz, v. asertorna zakletva. promocija lat. sve~eno proglasuvawe i podelba na akademska stepen doktor na nauki. promotor lat. 1. razdviùva~, 2. profesor koj ceremonijalno voveduva nekogo vo akademski stepen doktor na nauki. promovent lat. lice koe treba da bide promovirano, proglaseno za doktor na nauki. 318

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ prompten lat. brz, to~en. promulgacija lat. javno odbjavuvawe, proglasuvawe na zakon ili nekoj dràven akt. pronomen lat. zamenka. prononsiran franc. izrazit, naglasen, op{topoznat. propaganda lat. plansko {irewe na nekoe u~ewe i principi so cel za trajno pridobivawe na privrzanici, za razlika od agitacijata koja zna~i pridobivawe na golem broj lu|e makar i za kratko vreme zaradi postignuvawe na poedine~ni politi~ki celi. propedeutika gr~. prednaobrazba za nau~na rabota na univerzitet. proponiranje lat. predlagawe. proporcija lat. 1. srazmer, zaemen odnos na delovite, 2. mat. ednakvost na dva odnosi, prim 16 : 4 = 8 : 2. proporcionalen danok danok koj se pla}a srazmerno spored golemi-nata na dobivkata (za razlika od progresivniot danok). proporcionalen lat. koj ima pravilen odnos na delovite sprema celinata, srazmeren, soodveten, ednakost na odnosi, ravnomeren, pravilno ureden ili podelen, to~no odmeren, mat. ednakvost na dva odnosi (primer. 5:15 = 6:18, a:b = v:g) proporcionalni golemini - golemini koi zavisat edna od druga na toj na~in {to so zgolemuvaweto na zna~eweto na ednata od niv, isto tolku se zgolemuva i zna~eweto na drugata (direktno proporcionalni golemini) ili taa srazmerno se namaluva (obratno proporcionalna golemina), (ednakvi golemini) = golemini koi zavisat edna od druga, taka {to so zgolemuvaweto (pravoproporcionalen odnos) ili so namaluvaweto (obratno proporcionalen odnos) na zna~eweto na edna od niv za nekolku pati, srazmerno (isto tolku pati) se zgolemuva ili namaluva i drugata golemina. proporcionalno prestavni{tvo - sistem na izbornoto pravo vo koj se glasa spored listi, pri {to sekoja lista dobiva mandati srazmerno (proporcionalno) spored brojot na za nea dobienite glasovi. sprot. majoritetno prestavni{tvo. propozicija lat. 1. predlog, pretpostavka, 2. stav, tvrdewe, 3. pretpostavka, stav, uslov. propria laus sordet lat. sopstvenoto falewe e odvratno. proprietet lat. sopstvenost. propulzija lat. fiz. pogonska sila potrebna za razdviùvawe na nekoe telo. proroda na ne{tata drvoto da gori, vodata da navodenuva, kowot da ima ~etiri noze, ìrafata da ima dolg vrat, smokvata da ra|a smokvi. prosektura lat. ustanova kade se vr{i secirawe na le{evi. prosinac hrv. dekemvri. prosit lat. sre}no! na zdravje! ìveli! proskribiranje lat. 1. javno ìgosuvawe, 2. zapi{uvawe na nekogo me|u onie koi treba da se zatvorat, progonat, ubijat. 319

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ proskripcija lat. vo stariot Rim javna osuda za prestap, naj~esto od politi~ka priroda so objavuvawe deka vinovnicite se nao|aat nadvor od zakonot i nivno vnesuvawe vo javni proskripcioni listi. prospekt lat. 1. ramna dolga i {iroka gradska ulica, 2. pe~ateno izdanie na prozivodite na nekoe pretprijatie zaradi nivna reklama. prospektiven (lat. prospectivus) dalekuviden, koj predviduva {to }e se slu~i vo idninata prospektivno (prospectivus) dalekuvidno, koe predviduva {to }e bide vo idninata. prosperiranje lat. uspevawe. prosperitet lat. uspeh, napredok. prostata lat. polova `lezda kaj maìte. prostitucija lat. odavawe na seks za pari, prodavawe na svoeto telo. prostracija lat. med. celosno gubewe na silata, krajna iznemo{tenost. protagonist gr~. 1. prvoborec, glaven pobornik, glavna li~nost, prvak, 2. glumec koj igra glavna uloga, prvak na drama. protagonist gr~. lice koje ja igralo glavnata uloga vo starogr~kite drami. proteìranje franc. davawe protekcija, manifestirawe za{titni~ki odnos kon nekogo, zazemawe za nekogo, pomagawe nekomu. protei mit. starogr~ko morsko boènstvo koe bilo sposobno da se prestori vo razli~ni ìvotni i ~udovi{ta. protein gr~. belankovina. protekcija lat. pokrovitelstvo koe nekomu mu se ukaùva od vlijatelna li~nost, za{tita, zazemawe za nekogo. protekcionizam lat. sistem na za{titni carini (voveduvawe na visoki uvozni carini so sniùvawe na izvoznite) kako sredstvo za razvivawe na nacionalnoto stopanstvo. protektor lat. pokrovitel, za{titnik. protektorat lat. pokrovitelstvo na posilna vrz poslaba dràva. protest lat. energi~en prigovor protiv toa {to se smeta za nepravilno, javno izrazeno nezadovolstvo. protestanstvo, protestanizam lat. religiozno dvièwe ~ie ime doa|a od stavot na nekolku knezovi na germanski dràvi koi vo ime na verata na Luter protestirale na sostanokot vo [pajer (Speyer) 1529, protiv odlukata na Karlo V prisilno da go ubedi Luter da se otkaè od svojata vera. Protestantski religii se: anglikanci, luterijanci, reformisti, evangelisti, harizmatici, preziterijanci, baptisti, metodisti, anabaptisti, adventisti, kvekeri, pentekostnici... Protestantskite crkvi ~esto se osporuvaat i se smetaat za sekti. protestant lat. privrzanik na protestantizmot, ~len na protestanskata crkva. protestantizam lat. op{t naziv za site hristijanski verski u~ewa koi se otcepile od katolicizmot vo periodot na reformacijata vo XVI vek. 320

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ proteza gr~. mehani~ka sprava koja zamenuva izgubeni delovi od teloto. protivreformacija lat. dvièwe na katoli~kata crkva vo XVI i XVII vek, protiv reformacijata, zaradi zacvrstuvawe na katolicizmot. protokol gr~. 1. zapisnik, 2. zapisnik ili re{enie od diplomatska konferencija, 3. ceremonijalni pravila koi se primenuvaat vo diplomatskite odnosi, 4. oddelenie vo ministerstvo za nadvore{ni raboti koe se zanimava so takva dejnost. protokoliranje gr~. zemawe na zapisnik. proton gr~. elementarna ~asti~ka vo jadroto na atomot so pozitiven elektri~en naboj, sprot. neutron. protoplazma gr~. osnovna materija na sekoja ìvotinska ili rastitelna ìva kelija. prototip gr~. prvi~en lik, pra primer. protozoi gr~. najniski ednostani~ni ìvotinski organizmi. protuberancii lat. ogneni snopovi okolu sonceto. proveniencija lat. poteklo (prim. na stoka), proizleguvawe, izvor, poteknuvawe. provincija lat. 1. pokraina, golema upravna oblast, 2. prenos. kulturna zaostanatost, malogra|an{tina. provizija lat. nagrada za posreduvawe vo nekoja rabota. provizor lat. upravitel, farmacevstko zvawe koe dava pravo na samostojna farmacevstka dejnost i na upravuvawe so apteka. provizoren lat. prethoden, privremen. provizorium lat. privremena sostojba. provokacija lat. predizvikuvawe na ne{to so zlonamerna cel, pottiknuvawe na nekogo kon dejnosti {to se {tetni za nego. provokator lat. predizvikuva~. agent provokator taen policiski slu`benik vovle~en vo nekoe zlostorni~o zdruènie zaradi predizvikuvawe presatpi koi bi dovele do otkrivawe i apsewe na negovite ~lenovi. proza lat. literatura pi{ana so nevrzan govor, sprot. poezija. prozai~en lat. nepoetski, sekojdneven, siv, nezanimliv, dosaden. prozai~no suvoparno, sekojdnevno, dosadno. prozelit gr~. nov preobraten privrzanik, novajlija vo nekoja vera, partija, nauka i sl., nov privrzanik na ne{to. prudens quaestio dimidium scientiae mudroto pra{awe e polovina znaewe. prudentia razboritost, ne{to {to se odnesuva na sopstveno dobro. Lesen uvid vo toa {to treba da se pravi vo razni ìvotni situacii. Grià i razumno nastojuvawe kon na{iot sopstven interes i sre}a (sprotivno - nepromislenost). Znaewe kako da se vodi smetka za okolnostite. Prakti~na mudrost i trezvenost so koja ~ovekot ja odmeruva svojata mo}. Grià i razumno nastojuvawe za na{iot sopstven interes i sre}a (sprotivno - nepromislenost). prudentis est nonnunquam silere lat. ponekoga{ e razuno da se mol~i. 321

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ psalm gr~. pesni na kralot David. psaltir gr~. 1. kniga na psalmi, 2. vid na muzi~ki ì~an instrument. pseudo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe - laèn, nadri, |oa, |omiti, boèmen, navoden, demek, ko bajagi. prim. pseudodemokratija - la`na demokratija. pseudonim gr~. izmisleno ime ili prezaime, prekar. psiha gr~. du{a, du{even ìvot. psihalgija gr~. du{evna bolka, bolka predizvikana od du{evni pri~ini. psihi~ki gr~. du{even. psihijatrija gr~. del od medicinata koja se zanimava so prou~uvawe i lekuvawe na du{evnite bolesti. psiho gr~. prefiks vo sloènici koj ozna~uva: odnos kon du{evniot ìvot i du{evnite procesi, duh, du{a, du{even. psihoanaliti~ka teorija psih. stanovi{te spored koe najgolemiot del od ona {to go mislime i pravime e pottiknato od nesvesni procesi. psihoanaliza psih. metod na lekuvawe na mentalnite rastrojstva koj go razvil Sigmund Frojd vrz osnova na psihoanaliti~kata teorija. psihologija gr~. nauka koja se zanimava so prou~uvawe na zakonitostite na psihi~kite dejnosti na ~ovekot i ìvotnite. psihopatologija gr~. nauka za du{evnite bolesti. psihostenija gr~. nervno zaboluvawe koe se manifestira vo krajna koleblivost, nesigurnost vo sebe, poti{tenost i sklonost kon fiksni idei. psihoza psih. najte{ko du{evno rastrojstvo pri koe misleweto i ~uvstvata se do tolku o{teteni {to bolniot gubi sekakov kontakt so stvarnosta. pubertet lat. period na polovo sozrevawe na kaj maìte. publice lat. javno. publicist lat. pisatel na temi od op{testvenopoliti~kiot ìvot. publicistika lat. novinarstvo. publicitet lat. javnost, rasprostranetost. publika lat. javnost, zbir na lu|e, slu{ateli. publikacija lat. pe~ateno delo, izdadena kniga, objavuvawe. puerilizam lat. detsko odnesuvawe na vozrasni. pulpa lat. sr` na zabot vo koj se nao|a nerv i krvni sadovi. pult lat. 1. postoqe za stavawe na kniga, 2. postoqe za instrumenti koi sluàt za upravuvawe so elektronski sistemi, 3. tezga. punca it. slu`beno vtisnat znak na predmeti od zlato i srebro. punkcija med. vadewe na krv i gnoj od teloto so igla zaradi dijagnza ili lekuvawe. punkt lat. to~ka, baza. pupil lat. sirak. pupila lat. zenica. puplin franc. tenka svilena tkaenina so pamu~na i volnena osnova. 322

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ purgativ lat, lek za ~istewe na èludnikot i crevata, sredstvo za regulirawe na stoliucata, v. laksativ. purgatorium lat. ~istili{te kade du{ite na mrtvite prethodno se ~istat od grevovite za da odat vo rajot. puritanci angliska protestanska verska sekta, kalvinistite vo Anglija se narekuvale puriranci (puritus - ~istota: poradi preteruvaweto vo moralnoto ~istunstvo), prenos. lu|e so strog moral. putativen lat. boèmen, ne{to {to vo zabluda se drì deka e ispravno. putrefakcija lat. gniewe, raspa|awe. Q quae rerum natura prohibentur, nulla lege confirmata sunt (Celsus) lat. toa {to prirodata na ne{tata go zabranuva, nitu eden zakon ne moè da go opravda. quaelibet ex proprio fructu dignoscitur arbor lat. sekoe drvo se poznava spored svojot plod. quaerite et invenietis lat. barajte i }e najdete. qualis pater, talis filius lat. kakov tatko takov sin. quam deus perdere vult, dementat prius (Sophocles) lat. toj kogo gospod saka da go upropasti, }e mu go zeme umot (}e go zaludi). quam di diligunt, adolescens moritur (Plaut) lat. kogo bogovite go sakaat mlad umira. quantum bonum aequum, iudici videbitur (Ulpianus) lat. sudijata }e iznajde kako e dobro i pravi~no. qui bene amat bene, castigar lat. koj dobro razlikuva, dobro sfa}a. qui dare vult aliis, non debet: vultis lat. koj saka da dade ne treba da pra{a: "Dali saka{." qui desetrit occasionem, deseritur ab occasione lat. koj propu{ti prilika i prilikata nego }e go propu{ti. qui differt poenas, peccandi lexsat habenas lat. koj go propu{ta kaznuvaweto, gi popu{ta uzdite na zlostorstvoto . qui iure suo utitur, nemini facit iniuriam (Gaius) lat. koj se koristi so svoeto pravo, nikomu ne mu pri~inuva nepravda. qui nolet fieri desidiosus, amet (Ovidie) lat. koj ne saka da bide nevraboten neka se zaqubi. qui non propulsat iniuriam quando potest, infert lat. koj ne ja odbiva nepravdata koga moè, samiot ja nanesuva. qui parcit nocentibus, inocentes punit lat. koj im prostuva na vinovnicite, gi kaznuva nevinite. qui pro quo lat. nedorazbirawe, zamena na lica. qui sibimet vivat aliis merito est mortuus (Publilius) lat. koj ìvee samo za sebe, opravdano za drugite e mrtov. 323

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ qui statuit aliquid, parte inaudita altera, aequum licet statuerit, haud aequus fuit (Seneka) lat. koj ne{to odlu~i bez da ja soslu{a i drugata strana, pa duri i ako pravi~no odlu~il, nepravi~no postapil. qui tacet non utique feteur sed tamen verum est eum non negare lat. koj mol~i ne zna~i deka se soglasuva, no vo sekoj slu~aj vistina e deka ne negira. qui tacet, consentire videtur lat. koj mol~i se ~ini kako da odobruva. qui vult finem, velle etiem creditur media, sine quibus finis obtineri nequit lat. koj ja saka celta, se veruva deka |i saka i sredstvata bez koi taa ne moè da se postigne. quid faciendum lat. {to da se pravi? quid non est, confirmari nequit lat. toa {to ne postoi ne moè ni da se potvrdi. quid prodest lat. za {to sluì toa? quid sit ius, et in quo consistit iniuria, legis est definire lat. zakonot treba da opredeli {to e pravoto i vo {to se sostoi nepravdata. quidquod est contra normam recti est iniuria (Ulpianus) lat. se {to mu e sprotivno na pravnata noram, toa e nepravda. quiscue praesumitur bonus, donec probetur contrarium za sekogo odnapred se pretpostavuva deka e dobar se dodeka ne se dokaè sprotivnoto. quo titulo lat. vrz osnova na {to? so koe pravo? quo vadis lat. kade odi{, v. apostoli. quod abundat non vitiat (Paulus) lat. {to e suvi{no ne pre~i. quod alias bonum et iustum est, si per vim vel fraudem petatur, malum et iniustum efficitur lat. toa {to inaku e dobro i pravi~no, se smeta za lo{o i nepravi~no ako se ostvaruva so sila ili izmama. quod capita, tot sensus lat. kolku glavi tolku mislewa. quod enim semel aut bis existit, praetereunt legislatores (Celsus) zakonodavcite ne vodat smetka za ona {to edna{ ili dvapati se slu~ilo. quod homines, tot sententiae lat. kolku lu|e tolku mislewa. quod inconsulto facimus, consultus revocamus lat. toa {to nepromisleno sme go storile, treba promisleno da go otpovikame. quod inito vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (Paulus) lat. toa {to {to od po~etok e nevaè~ko (manlivo) ne moè so tek na vreme da stane vaè~ko, toa {to grbavo }e se rodi vremeto ne moè da se ispravi, toa {to od po~etok ne e zakonito, so vreme ne stanuva zakonito. quod leges sine moribus lat. {to vredi prazen zakon bez negovo po~ituvawe. quod licet Jovi, non licet bovi lat. {to mu e dozvoleno na Jupiter ne mu e dozvoleno na volot. quod non est in actis, non est in mundo lat. toa {to go nema vo spisite se zema kako voop{to da ne postoi vo svetot (birokratska maksima). quod non habet principium, non habet finem lat. toa {to nema po~etok, nema ni kraj. 324

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ quod principi placuit, legis habet vigorem (Ulpian) lat. toa {to princepsot go saka ima sila na zakon. quod raro fit, non observant legislatore (Celsus) lat. na ona {to retko se slu~uva zakonodavecot ne mu obrnuva vnimanie. quod senmper aequum ac bonum est, ius dicitur (Paulus) lat. pravo se narekuva ona {to sekoga{ e pravi~no i dobro. quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris lat. toa {to ne go posakuva{ za sebe ne mu go pravina drug, quod tibi non nocet, et alteri prodest, facile concedendum est lat. lesno se dozvoluva toa {to tebe ne ti {kodi, a na drug mu koristi. quod tibi non optas, alii ne feceris ulii toa {to ne saka{ tebe da ti se slu~i, nemoj da mu go stori{ nikomu. quod tibi vis fieri, alii praestare memento toa {to tebe saka{ da ne ti se slu~i, napravi mu go na drug. R rabat it. odbitok od proda`nata cena, popust. rabin hebr. evrejski sve{tenik. racionalen lat. razumen, potkrepen so iskustvo. racionalisti~ka filozfija Rene Dekart (1596-1650), Batruh de Sopinoza (1632-1677), Gotfrid Viljem Lajbnic (1646-1716). racionalizcija psih. odbranben mehanizam so ~ija pomo{ liceto za da go opravda svoeto povedenie, namesto vistinskite pri~ini (koi inaku op{testvoto bi gi osudilo) iznesuva inskonstruirani, la`ni pri~ini. Postojat dva vida racionalizacija: "kiselo e grozjeto" ili "podobro {to taka se slu~i" (koga ne moè da ja dostigne celta kon koja se stremi, poedinecot go razre{uva konfliktot na toj na~in {to go smaluva zna~eweto na taa cel, uveruvajki gi sebesi i drugite deka ne se raboti za tolku vredna cel da se vloùva golem napor za nejzinoto postignuvawe) i "sladok e limunot" ili "toa ba{ dobro mi dojde" (poedinecot prezel ostvaruvawe na golema i va`na cel, no so ogled na postignatiot siten i bezna~aen rezultat istiot se preuveli~uva i se prikaùva kako zna~aen uspeh). Vtoriot mehanizam ~esto moè da se sretne kaj sportistite koi izjavuvaat: "Va`no e da se u~estvuva, a ne da se pobedi." racionalno lat. razumno. radamant mit. sudija vo podzemniot svet. radikal lat. 1. hem. grupa na atomi koja nepromeneta preo|a od edno hemisko soedinuvawe vo drugo, no koja ne moè samostojno da postoi, 2. toj koj se stremi kon korenita promena na sostojbite. radikalen lat. korenit, temelen, zasnovan, tok koj {to e za koreniti promeni, prenos. re{itelen, odlu~en.

325

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ radikalizam lat. streme` kon koreniti promeni, doslednost vo zastapuvaweto na nekoi sfa}awa, ili vo sproveduvawe na nekoi merki. radiks (lat. radix) koren, temel, osnova. radiostezija lat. fiziolo{ka ~uvstvitelnost na nekoi lu|e sprema zra~ewe koi poteknuvaat od razni materii. radium (Ra.) hem. vid na radioaktiven element. radius geom. polupre~nik na krug. rahitis gr~. bolest koja se manifestira vo nepravilno rastewe na koskite. raison d'etre franc. pri~ina na postoeweto, smisla. raj (carstvo nebesno, carstvo bo`je, eshaton, edenska gradina) mesto na neboto kade ìvee gospod i du{ite na site onie koi go prifatile Isus kako svoj spasitel. rajh germ. dràva, carstvo. randevu franc. quboven sostanok. ranec germ. torba koja se nosi na grb. rapiden franc. brz. raport franc. izve{taj za izvr{ena obvrska. rapsodija muz. instrumentalna kompozicija zasnovana vrz splet na narodni pesni od epski karakter, fantazija na tema na narodni pesni. raptus lat. 1. grabe`, 2. nenadeen nastap na silna voznemirenost. rara avis lat. retka prica. rara iuvant lat. {to e retko toa e prijatno. raritet lat. retkost, skapocenost. ratifikacija lat. potvrda koja sobranieto mu ja dava na me|unaroden dogovor. ratihabitio lat. naknadno odobruvawe na ni{tovno pravno delo. ratio in iure aequitas inregra (Cicero) lat. smislata na pravoto e celosna pravednost. ratio iris lat. smisla na zakonot, pravoto, cel koja se saka da se postigne so pravnata norma. ratio legis est anima legis smislata na zakonot, e du{a na zakonot. razboritost v. prudentia. re lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe - obratno, nazad, povtorno, nanovo. re vera lat. navistina. reìja lat. administrativni tro{oci, reìski tro{oci - tro{oci koi ne moàt direktno da se presmetaat po oddelen proizvod, tuku go optovaruvaat pretprijatieto vo celina. reìm lat. 1. dràven poredok, na~in na vladeewe, 2. to~no opredelen red na na~inot na ìvot, rabota, odmor i ishrana, prim. vo bolnici, senatoriumi, logori i sl. 3. sistem na pravila za postignuvawe opredelena cel. re{ ger. dobro pe~en. reakcija lat. sprotivno deluvawe na nadvore{no deluvawe. 326

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ reakcioner lat. protivnik na progresot, na napredokot. reaktiven lat. koj deluva vo sprotiven pravec, koj ima sprotivno deluvawe. reaktiviranje lat. vra}awe na porane{nata rabota. realen lat. koj postoi vo stvarnosta, stvaren, ostvarliv, koj soodvetstvuva so stvarnata sostojba. realizacija lat. ostvaruvawe na ne{to. realizam srednovekovno logi~ko u~ewe spored koe op{tite poimi imaat svoja realna egzistencija pred ne{tata - samoto u~ewe objektiven idealizam.) realizator lat. izvr{itel. reanimacija lat. vra}awe vo ìvot. oìvuvawe. rebalansiranje lat. povtorno doveduvawe vo ramnoteà. rebel lat. buntovnik. rebus lat. zagatka so zborovi, sliki i znaci. rebus sic stantibus lat. prav. pod tie okolnosti, dodeka taka stojat ne{tata: klauzula deka dogovorot e sklu~en pod odredeni okolnosti i deka vo slu~aj na nivna promena dogovorot prestanuva da vaì. recenzent lat. ocenuva~, kriti~ar. recenzija lat. ocena na nekoe literaturno, umetni~ko ili nau~no delo. recepcija lat. 1. primawe, usvojuvawe, 2. poseben oddel vo hoteli kade se vr{i priem na gostite. recepiranje lat. primawe. recepis lat. potvrda, priznanica za predadeno pismo, stvar i sl. recept lat. upatstvo za pravewe ne{to. receptiven lat. sposoben za primawe, priem~iv. receptor lat. organ koj gi prima i prenesuva drazbite. receptura lat. 1. prigotvuvawe na lekovi po lekarsko upatstvo, 2. propi{uvawe na lekovi. recesija lat. vra}awe, nagodba, poravnuvawe. recidiv lat. povrat, povtorno slu~uvawe ili pojavuvawe. recidivist lat. povratnik, povtornik na prestap. recidivizam lat. povtoro izvr{uvawe na krivi~ni dela, povtorno vra}awe na nekoja bolest. recipient (lat. recipere) bolen koj prima transfuzija na krv. recipiranje lat. primawe, usvojuvawe, prifa}awe, dopu{tawe na pristap. reciprocitet lat. zaemnost, me|usebnost. recurso d'amparo ustavna tu`ba. redakcija lat. 1. prireduvawe na nekoj rakopis za pe~atewe, 2. obrabotka, 3. personalot, uredni{tvoto na vesnici ili ~asopisi. redaktor lat. urednik. redigiranje lat. 1. ureduvawe na vesnici ili ~asopisi, 2. podgotvuvawe na tekst za pe~atewe. 327

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ redivivus (lat. - "oìveal") koj se pojavil po dolgo otsustvo. reduciranje lat. smaluvawe, namaluvawe, ograni~uvawe, sveduvawe na pomal broj. reductio ab absurdum lat. sveduvawe na besmislenost, pobivawe na edan teza so nejzino sveduvawe na apsudr (besmislica). redukcija lat. 1. sveduvawe na ne{to sloèno na poprost oblik, 2. biol. oslabuvawe, smaluvawe, 3. ling. oslabuvawe na zvukot, 4. smaluvawe na brojot na rabotnici i sl. refakcija lat. popust vo cenata poradi slab kvalitet na stokata. referat lat. 1. javno pretstavuvawe, 2. izloùvawe na su{tinata na nekoe pra{awe. referenca franc. preporaka. referent lat. 1. izvestitel, podnositel na izve{taj, 2. liceto koe ~ita referat, predava~, 3. slu`benik, sovetnik za opredeleni pra{awa. referiranje lat. izvestuvawe. reflacija (lat. reflatus - sprotiven veter) ekon. vnimatelno zgolemu-vawe na parite vo optek za da se spre~i porast na cenite. spored. inflacija. refleks lat. 1. odsjaj, odblesok, 2. nesvesna i avtomatska reakcija na organizmot na nadvore{na drazba. refleksija lat. 1. odbivawe na svetlost ili zvuk od ramna povr{ina, 2. razmisluvawe. reflektiranje lat. 1. odbivawe, 2. promisluvawe, du{evno razglobuvawe, 3. smetawe na ne{to. reflektor lat. sprava za naso~uvawe na svetlosta. reforma lat. preoblikuvawe, promena, preureduvawe. reformacija odvojuvawe na posebna reformatorska ili protestanska crkva od katoli~kata crkva. Reformacijata vo nekoi odnosi be{e poradikalna odo{to humanizmot. Humanizmot spored svojata su{tina neprijatelski orientiran sprema apsolutizmot na crkvata i nejzinoto drèwe na naukata vo okovi, ne nastapuva{e direktno protiv katolicizmot iako vo svoite istraùvawa podgotvuva{e podatoci {to Ă bea potrebni na reformacijata. Prodolùvaj}i ja rabotata na humanizmot, reformacijata otvoreno nastapi protiv papstvoto i neposredno napadna na netolerancijata na katolicizmot sprema mislata i sovesta." Od vremeto na reformacijata hristijanstvoto se deli na tri glavni granki: katolicizam: rimokatoli~ka crkva, i isto~no hristijanstvo: isto~na pravoslavna crkva, asirska crkva i pravoslavni crkvi. reformatio in peius lat. prav. promena (na presudata) na polo{o. reformator lat. preureduva~, preobrazuva~. refrakcija lat. prekr{uvawe na svetlosnite zraci. refren franc. stihovi koi se povtoruvaat. refugium lat. skloni{te. refundacija lat. povrat, vra}awe na pravilno ili nepravilno isplateni pari. refus it. alla renfuza nepakuvano, na kup, otvoreno. 328

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ regal lat. kralsko pravo. regalen lat. kralski. regeneracija biol. obnovuvawe, vra}awe na izgubeni delovi od organizmot. regeneriranje lat. obnovuvawe, povtorno sozdavawe. regent lat. privremen vladetel na dràvata na mesto na monarhot. regionalizam lat. jaknewe na oddelni delovi na zemjata na {teta na celinata. registar lat. popis na ne{to, kniga vo koja se vr{i popisot. registracija lat. vnesuvawe vo popis, vo kniga. registratura lat. mesto kade se ~uvaat registarskite knigi. reglamentacija franc. vospostavuvawe na odredeni pravila. regleman franc. pravilo, propis, zbir na uredbi, pravilnik, delovnik, pravila na slu`bata. regres lat. 1. preod od najvisoki oblici na razvoj na poniski, nazaduvawe, promena kon polo{o, sprot. progres, 2. prav. o{teta, nadomest. regresija lat. 1. nazaduvawe, vra}awe, 2. psih. odbranben mehanizam na frustracii koj se javuva pri doìvuvawe na nekoj neuspeh koja li~nosta ne moè sebesi da si ja dopu{ti (prim. ne moèj}i da re{i nekoj problem vozrasen ~ovek pcue ili treska). Taa zna~i vra}awe na li~nosta na na~inite na odnesuvaweto karakteristi~i za nekoj porane{en period od ìvotot na poedinecot. Se karakterizira so impulsivni i nekontrolirani na~in na rea|irawe, neodgovoren i neobjektiven odnos sprema rabotata, so preterana ~uvstvitelnost, zaguba na samokontrola i lesna sugestibilnost. regula lat. pravilo. regula pro lege, si deficit lex lat. vo nedostog na zakon, pravnoto pravilo ima sila na zakon. regulacija lat. ureduvawe, sreduvawe, doveduvawe vo red regularen lat. pravilen, ramnomeren. regulativ lat. 1. propis, uredba, utvrden deloven red, 2. toa {to regulira. regulativen lat. koj naso~uva, koj vnesuva red, koj rakovodi. regulator lat. 1. sprava za avtomatsko odrùvawe na ramnomernoto rabotewe na nekoj mehanizam, za odrùvawe na opredelena brzina, temperatura i sl. 2. pojava ili sila koja na odredeno podra~je vnesuva red i stabilnost. reguliranje lat. 1. odrùvawe na pravilen poredok na ne{tata, ureduvawe, 2. vospostavuvawe pravilen odnos me|u delovite na mehanizmot. rehabilitacija lat. 1. povtorno vra}awe na dobriot glas, 2. prav. vospostavuvawe na porane{nite prava. rei vindicatio lat. tu`ba za priznavawe na pravoto na sopstvenost. reinkarnacija lat. povtorno ra|awe, preseluvawe na du{ata vo drugo telo (budisti~ko veruvawe).

329

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ reintegracija lat. 1. popolnuvawe, dopolnuvawe, 2. prav. povrat na odzemenite stvari, zvawa, prava i sl. reis-ul-ulema ar. vrhoven stare{ina na islamska verska zaednica. rejekcija lat. otfrlawe na nekoe pravno barawe. rejon franc. podra~je na dejnost, delokrug. rekapitulacija lat. povtoruvawe, sumirawe na bitnite delovi na nekoe predavawe, spis, govor. rekapituliranje lat. nakratko povtoruvawe, povtoruvawe na najglavnoto od sodrìnata na nekoe predavawe. rekcviziti lat. predmeti potrebni za teatarska pretstava i sl. reklamacija lat. àlba, prigovor, protest, na ispora~ana roba ili na izvr{ena usluga poradi utvrdeni nedostatoci vo pogled na kvalitetot, kusok vo teìnata i sl. rekluzija (lat. reclusio) zatvor zato~uvawe, isklu~uvawe od dotoga{noto mesto na ìveewe, povle~enost, osamenost. rekognosciranje lat. 1. voj. izviduvawe na podra~jeto, na protivnikot, na naselenieto i sl. 2. prav. povtorno doznavawe, potvrduvawe na to~nosta na ne{to vrz osnova na prethodno ispituvawe. rekomandirano franc. prepora~ano (pismo). rekomendacija franc. povolna usmena ili pismena preporaka. rekompenzacija lat. nadomest, o{teta. rekoncilijacija lat. pomiruvawe. rekonstrukcija lat. temelno preustrojstvo. rekonvalescencija lat. oporavuvawe od bolest. rekonverzija lat. vra}awe. rekord lat. najvisok uspeh predizvikan vo nekoe natprevaruvawe. rekreacija lat. odmor, osveùvawe. rekrudescencija lat. vlo{uvawe na bolesta. rekte (lat. recte) pravilno, ispravno. rektifikacija, rektificiranje (lat. rectificare) ispravawe, popravawe, 2. mat. odreduvawe na dolìnata na kriva linija, hem. pre~istuvawe (na te~nost). rektum lat. zavr{en del na debeloto crevo. rekuparacija (lat. recuparare - zemawe nazad) sobirawe na otpadoci i sporedni proizvodi na nekoj proces zaradi nivno povtorno iskoristuvawe. rekuriranje lat. 1. obra}awe nekomu za pomo{, 2. vloùvawe àlba. rekurs lat. àlba do povisoka vlast ili sud na re{enie na poniska vlast ili sud. rekvijem lat. 1. zadu{nica, katoli~ka slu`ba za mretvite. 2. muzi~ko delo so taèn karakter. rekvizicija lat. prav, prisilno otu|uvawe so naplata ili privremeno odzemawe na imot na privatni lica ili pretprijatija od strana na dràvata za voeni potrebi.

330

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ rekvizit lat. sekoj potreben predmet za izveduvawe na teatarska pretstava. relacija lat. 1. odnos na golemini me|u oddelni predmeti, 2. odale~enost, rastojanie me|u dva predmeti. relaksacija (lat. relaxatio - olesnuvawe) 1. odmor, oporavuvawe, 2. med. popu{tawe na zategnatost, olabavuvawe, smiruvawe na bolki, 3. prav. olesnuvawe, ublaùvawe, prostuvawe. relata refero lat. go kaùvam toa {to mene mi e kaàno, zboruvam toa {to sum go slu{nal. relativitet lat. odnosnost, uslovenost, srazmernost. relativizam u~ewe koe ja negira mo`nosta za objektivno spoznavawe vrz osnova na relativnosta na na{eto znaewe. relativno lat. ne{to {to moè da se stavi vo odnos so ne{to drugo, ne{to {to moè da bide usloveno, ne{to koe moè da bide i vakvo i takvo, da se promeni - da se zgolemi i namali, podobri i vlo{i i sl. sprot. apsolutno. relegacija lat. 1. progonstvo, isklu~uvawe, otstranuvawe od dràvata, 2. privremeno ili trajno isklu~uvawe od visoka {kola. relevacija lat. prav. osloboduvawe od obvrski. razre{uvawe, olesnuvawe. relevanten franc. zna~aen, vaèn, jadrovit, biten. reliefen franc. 1. ispup~en, 2. prenos. pregleden, jasen. religio lat. blago~oev~nost, du{evno dvoumewe, pobo`nost, vera. religiozen lat. poboèn. relijef lat. 1. ispup~enie, ispup~ena slika na ramnina, 2. forma na zemjinata kora na nekoe mesto. relikt lat. ostatok, predmet, pojava ili organizam so~uvan kako ostatok od stari damne{ni vremiwa. relikvija lat. 1. ostatok, predmet so religiozna mo} i po~it, 2. osobeno po~ituvan drag spomen (prim. ostanat od nekoja uvaèna ili draga li~nost). remanencija lat. preostanata koli~ina, sodrìna na ne{to vo ne{to, sposobnost za zadrùvawe na nekoe svojstvo i po otstranuvaweto na silata koja normalno go predizvikuva. remanenten lat. preostanat, zaostanat. remarkabl franc. ~uden, vpe~atliv. remedium (lat. remedium) lek, sredstvo. remedura lat. mera za spre~uvawe ili ostranuvawe na neko zlo. remi lat. nere{en rezultat vo {ah ili vo nekoj natprevar. remifikacija lat. razgranetost. reminiscencija lat. 1. nejasno se}avawe, pojava koja naveduva na se}avawe, odek, 2. odek na tu|o delo vo poezijata, muzikata i sl. remisija lat. 1. vra}awe, 2. otpust, sniùvawe (na kazna), 3. minlivo popu{tawe na nekoi simptomi na bolesta. remisiven lat. koj popu{ta, koj prostuva, prostliv. 331

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ remisorno re{enie prav. re{enie so koe predmetot se vra}a na dopolnuvawe na ponisok organ , a so toa da ne se re{ava glavnoto pra{awe. remitenda lat. ostatok, prim. na knigi i vesnici {to ne se prodadeni koi im se vra}aat na izdava~ot. remitent lat. liceto po ~ija naredba treba da se plati dospeanata suma kaj menicata. remonstracija lat. prigovor, àlba, protivtu`ba. remont franc. popravawe na ma{ini i aparati po nivna podolga upotreba. remontiranje franc. popravawe, prepravawe. remorker franc. vleka~, mal motoren ~amec za vle~ewe na golemi brodovi. remota iustitia, quid sunt regna nisi magna latrocinia (Avgustinus) lat. ako se izzeme pravdata, {to drugo se kralstvata ako ne golemi razbojni~ki druìni. remuneracija lat. vonredna nagrada koja se dava pokraj redovnata plata. renegat lat. ~ovek koj go promenil svoeto uveruvawe i preminal vo sprotivniot tabor, odmetnik. renesansa franc. obnova, predorba. renitencija (lat. renitos - se protivam) otpornost, neposlu{nost, tvrdoglavost. renitenten lat. otporen. renitenten lat. uporen, inatliv, tvrdoglav. renome franc. dobro ime, reputacija, slava, popularnost, ugled, dobar glas. renomiran franc. ugleden, poznat, koj e na dobar glas. renovacija lat. obnova, popravawe, menuvawe na podobro. renta lat. sekoj regularno dobien prihod od kapital, imot ili zemji{te koj od svoite sopstvenici ne bara nikakvi pretpriema~ki dejnosti. rentabilen franc. vnosen, koj nosi dobivka. rentgentologija lat. nauka za rentgentskite zraci i nivnata primena. renuncijacia (lat. renuntiatio) 1. otkaùvawe, otstapuvawe od ne{to, otkaz, 2. objavuvawe, obznanuvawe, promena na postojnata organizacija. reorganizacija lat. preobrazba, preustrojstvo. reparabilen lat. popravliv, koj moè da se popravi, nadomestliv. reparacija lat. 1. popravena sostojba, obnova, prerodba, 2. prav. celosen ili delumen nadomest na {teta koja pobedenata dràva i ja dava na dràvata koja pobedila vo vojna. repariranje lat. popravawe. reparticija lat. raspredelba. repatatura lat. popravka. repatrijacija lat. vra}awe na voeni zarobenici, na begalci, na raseleni lica, na lica koi baraat azil, na iselenici vo tatkovinata. 332

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ reper franc. izarazena to~ka na terenot koja sluì za opredeluvawe na odale~enosta. reperkusija lat. 1. fiz. odbivawe na svetlost, zvuk i dr., 2. prenos. protivudar, odek, protivdejstvo. repertoar franc. 1. site pretstavi koi se izvedeni ili koi }e se izvedat vo nekoj teatar. 2. site ulogi koi gi igra nekoj glumec ili zbir na muzi~ki literarni dela koi gi izveduva nekoj muzi~ar, recitator. repete lat. repetere povtori! nanovo! pak! u{te! repetent lat. povtoruva~. repeticija, repetiranje lat. povtoruvawe. repetitio est mater studiorum lat. povtoruvaweto e majka na u~eweto. repetitorium lat. kniga za povtoruvawe na nau~eniot materijal. replantacija lat. povtorno vsaduvawe, vnesuvawe prim. na zabi. repliciranje lat. odgovarawe, odvra}awe (na ne~ij odgovor). replika lat. 1. kratok odgovor na ne~ij govor, 2. zabele{ka od mesto (vo sobranie, na kongres). report franc. 1. izve{taj, 2. sekojdnevni novosti vo vesnicite. reportaà franc. kratok literaren sostav vo koj na novinarski na~in se prikaùva nekoj nastan, se obraboruva nekoe pra{awe, ili se opi{uva nekoe mesto. reporter ang. sorabotnik koj za vesnicite donesuva dnevni novosti od lice mesto na nastanot. represalii lat. sredstva za me|unarodna prisilba koi se sostojat vo toa {to edna dràva, kako odgovor na protivpravnite dejstva na druga dràva, vr{i isti takvi dejstvija sprema organite, gra|anite i sl. na taa dràva. represija 1, lat. prav. kaznena merka, 2. psih, represija ili potisnu-vanje odbranben mehanizam na frustracii koj postoi toga{ koga motivite {to se vo sprotivnost so socijalnite normi se potisnuvaat od svesta. Toa se pravi: 10 poradi toa {to tie motivi se vo sprotivnost so interioriziranite eti~ki principi i 20 za{to znaweto za postoeweto na takvi motivi kaj poedinecot predizvikuva voznemirenost i ~uvstvo na vina. Na potisnuvaweto mu se pripi{uva zaboravaweto na obvrskite {to na opredelen na~in se neprijatni (~esto se zboruva da se dojde na dogovoren sostanok, da se vrati pozajmena kniga i sl. na {to vistinskiot izvor e èlbata da ne se dojde na sostanokot ili da se zadrì knigata), ili gre{kite koi se pravat vo govorot. represiranje lat. primena na kazneni merki zadi spre~uvawe na op{testveno opasni povedenija. represiven lat. kaznen, koj ima za cel da spre~i op{testveno opasni dejnosti. reprezent, reprezentacija lat. pretstavni{tvo. reprezentant lat. pretstavnik, zastapnik. reprezentativen lat. pretstavni~ki, poseben.

333

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ reprezentiranje lat. 1. zastapuvawe, 2. pretstavuvawe (na nekoja vrednost), 3. nastapuvawe vo slu`beno svojstvo. repriza franc. 1. povtoruvawe, 2. povtorno izveduvawe na teatarska pretstava. reprobacija lat. 1. otfrlawe, neodobruavwe, osuduvawe, 2. popraven ispit, 3. protivdokaz. reproduciranje lat. povtorno izveduvawe na tu|o delo. reprodukcija lat. 1. izvedba na tu|o, osobeno na muzi~ko delo, 2. kopija, umnoèn crte`, slika ili fotogarfija. reproduktivna umetnost lat. umetnost koja se zanimava so izvedba na gotovi tu|i dela. reprosit lat. odgovor na prosit, reptil lat. zool. 1. vleka~, 2. pol-tron, ulizica. reptili lat. vleka~i (zmii, gu{teri i sl.). republika lat. oblik na dràvo ureduvawe kade{to naselenieto preku izbori ja odreduva vlasta za odreden broj godini. sprot. monarhija kade{to dràvnata vlast e nasledna. repudijacija lat. odbivawe na nasledstvo. repulzija lat. 1. odbivawe, otfrlawe, odale~uvawe, sudirawe, sprot. atrakcija, 2. nepovolen odgovor na molba, 3. neuspeh, poraz, 4. odvratnost, gadewe. repulziven lat. odboen, odvraten, omrazen, nesimpati~en. repunca lat. ìg so koj se overuva vrednosta na plemenitite metali. reputacija lat. javno mislewe za ne~ii vrednosti ili nedostatoci. requiescat in pace lat. po~ivaj vo mir. rerna ger. del od {poretot vo koj se pe~e hranata. rerum natura lat. priroda na ne{tata, priroda na rabotite. res iudicata lat. presudena rabota, pravosilna odluka, predmet za koj pove}e ne smee da se presuduva. res lat. stvar, res aliena - tu|a stvar, res nullius lat. ni~ija stvar, res dubia - somnitelna stvar. res, non verba lat. dela, a ne zborovi. resantiman (franc. ressentir - povtorno da se ~uvstvuva) lutina, nezadovolstvo kako iskustvo od negativna emocija, prim. zloba, lutina, zavist, omraza, pakost, {to kako posledica ima nagon za odmazda, izliv na gnev protiv sre}nite: resentiman e zavist kon nekogo samo zardi toa {to toj postoi (podobro e da go nema za{to znae da ìvee). reskripcija lat. zapoved, naredba. reskript lat. naredba, raspis, otpis, pismeno re{enie na najvisokata vlast. resolviranje lat. 1. sveduvawe, 2. rastvorawe, 3. odlu~uvawe, zaklu~uvawe. resor franc. struka, delokrug, nadle`nost, granka na drànata uprava na ~elo so minister. resorbiranje, resorpcija lat. vpivawe, {mukawe na hranlivi materii. 334

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ respekt franc. po~ituvawe, uvaùvawe. respektabilen lat. dostoen za po~it, uvaèn, ugleden. respektive lat. odnosno, konkretno. respicient lat. izvestitel. respiracija lat. 1. di{ewe, 2. oporavuvawe, odmor, 3. isparuvawe (na voda). respondibilen lat. odgovoren. respondiranje lat. odgovarawe. responsa lat. prav. odgovori na poznati pravnici vo stariot Rim koi odgovori bile zadolìtelni za sudiite. rest lat. ostatok, toa {to preostanuva. restant lat. prav. dol`nik koj zaostanuva vo pla}aweto. restauracija, restavracija lat. 1. povtorno vospostavuvawe na poredokot soboren so revolucija, 2. popravka na stari umetni~ki predmeti taka {to }e dobijat izgled kakov {to go imale nekoga{. restitutio in integrum lat. vra}awe vo porane{nata sostojba. restoran franc. podobra gostilnica. restrikcija lat. ograni~uvawe. restriktiven lat. koj ograni~uva, stesnuva. restriktivno tolkuvanje prav. stesnuvawe na zna~eweto na eden izraz ili poim (koga na po{irokoto zna~ewe na propisot mu se dava potesno zna~ewe). Do nego doa|a koga, po gramati~koto tolkuvawe, od propisot {to se tolkuva proizleguva pove}e od ona {to donositelot sakal da go kaè (plus dixist quam voluit). v. ekstenzivno tolkuvanje. restringiranje lat. ograni~uvawe, stegnuvawe, stesnuvawe. resurekcija (lat. resurrectio) voskrsnuvawe, obnova, prerodba. resursi lat. sredstva, zalihi, izvori na prihodi, izvori na stopanstvoto (od kade se dobivaat surovini). retabliranje franc. obnovuvawe, vra}awe vo porane{na sostojba, povtorno osposobuvawe. retardacija lat. usporuvawe, zadocnuvawe. retencija lat. 1. prav. zadrùvawe, odrùvawe (na tu|a stvar), 2. psih. sposobnost za zadrùvawe na doìvuvawata vo svesta, pamtewe. retikulum lat. med. mreà na krvni sadovi ili nervi. retina lat. mre`nica vo okoto. retiriranje franc. povlekuvawe, otstapuvawe od nekoja namera. retor gr~. 1. u~itel vo govorni{tvo, 2. prenos. govornik koj govori nakiteno, no besodràjno. retorika gr~. nauka za govorni{tvoto ve{tina na govorewe. retorta lat. sad vo forma na topka koj sluì za hemiski eksperimenti. retorzija lat. protivmerka, dejnost koja ja prezema edna protiv druga dràva kako odgovor na pritisokot ili na povredata na ekonomskite interesi. retro lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: nazad, nanazad. 335

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ retroaktiven lat. koj deluva nanazad, koj ima povratno dejstvo. retroaktivno dejstvo na zakonot - protegawe na zakonskite propisi i vrz slu~ai koi se slu~ile pred objavuvaweto na toj zakon. retrograden lat. koj odi nazad, povraten. retrospekcija lat. pogled na nazad, osvrt na nekoga{nite nastani. retrospektiven lat. koj gleda vo minatoto, koj e posveten na razgleduvawe na minatoto. retu{ franc. ispravawe, doteruvawe na crte`, slika, fotografija. retur franc. vra}awe. reumatizam gr~. zbiren naziv za bolesti na zglobovite i muskulite. revalorizacija lat. 1. povtorno utvrduvawe na vrednosta, 2. vra}awe na vrednosta na pari ili na stoka koja vo me|uvreme bila padnata. revalvacija lat. vra}awe na vrednosta na parite. revan{ franc. 1. odmazda za poraz (vo vojna, vo igra), 2. povtorna borba ili igra koja se prezema zaradi pobeda nad prethodniot pobednik, 2. vozvra}awe voop{to, razdolùvawe za nekoja storena usluga, 3. vra}awe so ista mera. revan{iranje franc. vozvra}awe na podarok, vra}awe milo za drago. revers franc. 1. potvrda za pozajmena stvar, 2. zadna strana na kovani pari ili medal. sprot. avers. reverzibilen franc. povraten, obraten, povratliv, koj moè da se svrti i od drugata strana. reverzija lat. povratok. revident lat. predlaga~, ispituva~ (na smetka). revidiranje lat. 1. pregleduvawe, ispituvawe, razgleduvawe, kontrolirawe, 2. povtorno pregleduvawe i izmenuvawe, preina~uvawe. revija franc. 1. smotra, 2. ~asopis, 3. rasko{no opremena teatarska pretstava so pesni, muzika i tanci, 4. prikaùvawe na najnovi modni primeroci. revindikacija (rei vindicatio) lat. tu`ba so koja se bara pravoto na sopstvenost. revizija lat. 1. pregled na rabotata na oddelni ustanovi ili lica, 2. prav. àlba do povisokiot sud, 3. promena voop{to. revizor lat. toj koj pregleduva, kontrolira. revokacija, revociranje lat. otpovikuvawe, povlekuvawe, osporuvawe. revolt franc. 1. silno vozbuduvawe, lutina, ogor~enost, 2. bunt. revolucija lat. prestvrt, prevrat, naglo i nasilno menuvawe na postojniot op{testven poredok. rex debet esse sub lege, quai lex facit regem lat. kralot mora da mu bide podreden na zakonot, za{to zakonot e toa {to go pravi kral. rex lat. kral. rezerva franc. 1. zaliha, 2. vozdrànost, oprez, ograduvawe. rezervacija lat. zadrùvawe na pravoto na ne{to.

336

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ rezervat lat. 1. prav. pravo na pridrùvawe, 2. doverliv spis, 3. podra~je na koe se za{titeni ostatocite od nekoj narod, retki ìvotni ili rastenija. rezerven lat. ne{to {to se ~uva kako zaliha, kako dopolnitelen fond, kako "zlu ne trebalo". rezerviran lat. vozdràn. rezerviranje lat. pridrùvawe ili pri~uvawe ne{to za sebe ili za drug, ostavawe na ne{to za podocne`na upotreba. rezervoar franc. skladi{te za te~nosti i gasovi vo forma na bazen, bure, kanta i sl. rezidencija lat. mesto na postojano ìveewe na {ef na dràvata ili na visoki funkcioneri. rezident lat. 1. vid na diplomatski pretstavnik, 2. gra|anin na nekoja zemja koj postojano ìvee vo druga dràva. rezidium lat. 1. hem. ostatok od sogoruvawe, ispatuvawe, talog, 2. med. trajna posledica od nekoja povreda ili bolest. rezignacija lat. 1. prepu{tawe na sudbinata, pomiruvawe so sudbinata, 2. psih. odbramben mehanizam na frustracii koj se projavuva vo pasiven odnos kon okolinata: poedinecot ednostavno im se prepu{ta na svoite neuspesi i ne e spremen za aksija koja bi dovela do uspeh i otstranuvawe na pote{kotiite. rezil tur. sram, posramenost, izblamiranost. rezime franc. kratka sodrìna od ne{to (kniga, govor). rezimiranje franc. pravewe rezime. rezistencija lat. otpor, sprotivstavuvawe, odbrana. rezistenten lat. otporen, tvrd. rezolucija lat. odluka, zaklu~ok. rezoluten lat. odlu~en, re{itelen. rezon franc. osnova, razlog, pri~ina so koj se opravduva nekoja postapka. rezonanca 1. fiz. svojstvo na nekoe fizi~ko telo da zatreperi na posreden na~in preku trepereweto na sli~no telo vo neposredna blizina, odeknuvawe. 2. porast na intenzivnosta na trepereweto na zvukot. rezoniranje franc. rasuduvawe, razmisluvawe, umuvawe, mudruvawe. rezultanta lat. sila koja nastanuva poradi zaedni~koto deluvawe na dve ili pove}e sili (komponenti). rezultat lat. posledica od nekoe deluvawe, izvod, zaklu~ok, presmetka, ishod, u~inok. rezultira lat. proizleguva (od ne{to). rezus faktor, Rh-faktor lat. tip na krvta. ricinus lat. rastenie od koe se dobiva maslo za ~istewe na utrobata od glisti. riel - pari~na edinica na Kamboxa. rigiden lat. krut, tvrd, uko~en, strog, nepopustliv.

337

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ rigorizam lat. 1. preterana strogost, nepopustlivost, 2. strogo beskompromisno ~uvawe na moralnite principi. rigorozen lat. strog (osobeno vo moralot), sovesen. rigoroznost lat. strogost, strogo po~ituvawe na propisi. rijal pari~na edinica na Iran. rik{a jap. dvokolka koja sluì za prevoz na patnici, a koja ja vle~e samiot prevoznik. riko{et franc. otfrlawe, otskoknuvawe (na metak, granata) od povr{inata vo koja udira. rimski broevi - broevi koi i denes se upotrebuvaat: I=1, V=5, X=10, C=100, D=500, M=1000, prim. MCMLIX = 1959. ringla ger. plo~a na elektri~en {poret. rinofonija gr~. govorewe na nos. rinologija gr~. nauka za bolestite na nosot. ripostiranje it. brzo i zgodno odgovarawe na navredliva {ega, dosetlivo vozvra}awe. riskanten lat. rizi~en, opasen, povrzan so mo`nost od neuspeh. risum taneatis? lat. moète li da ne se nasmeete? ritam gr~. ramnomerno menuvawe na odredeni elementi. ritenuto it. muz. naglo usporuvawe na tempo. riter ger. vitez. ritmi~nost gr~. pravilnost, drèwe na ritam. ritual lat. zbir na obredi koi se vr{at so nekoj religiozen akt i pretstavuvaat negovo nadvore{no obele`je. ritualno lat. obredno. ritus lat. obred, verski propis, obi~aj. riva it. breg, obala. rival franc. sopernik, konkurent. rivijera it. primorje, morsko kapali{te. rizik it. ospasnost, stavawe na kocka. robot - ve{ta~ki ~ovek, ~ovek avtomat. robusten (lat. robustus) jak, silen, cvrst. rogiranje lat. donesuvawe na zakon. v. abrogiranje, derogiranje, subrogiranje, obrogiranje. rokada franc. dozvolena zamena na mestata na kralot i topot vo igrata {ah. rokoko franc. naziv za smer vo umetnosta od vtorata polovina na XVIII vek koj se karakterizira so premnogu ukrasni formi, meki boi i zabavna sodrìna. rolna ger. namotana hartija ili {tof vo forma na valjak. rolomobil, romobil franc. detsko vozilo koe se sostoi od daska so dve trkala i ra~ki za upravuvawe. Se upotrebuva taka {to ednata noga se drì na voziloto, a so drugata noga se dobiva zabrzuvawe. roman franc. podolgo literaturno delo. sprot. novela.

338

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ romansa franc.1. malo vokalno ili instrumentalno delo so lirska sodrìna, 2. prijaten quboven nastan. romansier franc. pisatel na romani. romantizam franc. pravec vo literaturata i umetnosta od prvata polovina na XIX vek koj se karakterizira so kraen individualizam, ponirawe vo sebe, prevlast na fantazijata nad razumot, idealizirawe na minatoto i celosna sloboda vo izrazuvaweto. rondo franc. muzi~ka kompozicija so vedar karakter. rostbif ang. napola pe~eno govedsko meso. rostfraj ger. koj ne 'rgosuva. rostra lat. govornica. rotacija lat. 1. kru`no dvièwe, vrtewe okolu svojata oska, 2. naizmeni~no menuvawe na polo`bite, funkciite. promena, smena. rotiranje lat. vrtewe, kruèwe, menuvawe na polo`bite so drug. rotonda lat. kru`na mala gradba so kupola. rotor fiz. del od ma{ina koj se vrti dodeka taa raboti, v. stator. rozeta franc. ornament vo forma na ruà. r{um tur. karawe i zakana. ru{vet tur. potkup, v. kurtaà. rubin tur. skapocen kamen so crvena boja. rudiment lat. prv po~etok, za~etok na nekoj organizam, zakr`laven ostatok. rudimentacija lat. zaskr`lavena sostojba, zaostanatost vo razvojot. rudimentaren lat. nerazvien, koj is~eznuva, koj e zaostanat. ruina lat. ru{evina, propast. ruiniranje lat. upropastuvawe, uni{tuvawe, ru{ewe, silno o{tetuvawe. rujan hrv. septemvri. rulet franc. vid na hazardna igra. rumba {pan. vid na tanc. runda ang. period od 2-3 minuti na borba vo bokot, krug. ruptura lat. 1. med. prelom, kr{ewe, pukawe, kinewe, istegnuvawe na nekoj vnatre{en organ ili tkivo, 2. prenos. raskinuvawe na odnosite, kavga. ruralen lat. selski. rusfaj tur. lom, golema gu`va, mete`, nered. rustikalen lat. selski. rutina franc. 1. robuvawe na vostaveni naviki, pravila i {abloni, 2. ve{tina, spretnost, izve`banost, iskusnost postignati so dolga rabota. rutiniran lat. izve`ban, prepreden.

339

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ S sabajle tur. rano nautro. sabat hebr. sabota, neraboten den kaj Ereite. sabazija mit. frigiski bog kogo Grcite go izedna~uvale so Dionis. sabotaà franc. namerno onevozmoùvawe i izbegnuvawe na rabotata od strana na rabotnicite zaradi naveduvawe na rabotodava~ite da gi prifatat nivnite uslovi. saceritet lat. prokletstvo. sa~ tur. metalen poklopec pod koj se pe~e leb i drugi specijaliteti (|omleze i sl.). sa~mi tur. olovni zdrna za love~ki pu{ki. sacro egoismo it. sveti egoizam. sadaka ar. milostina. sadizam - 1. polova izopa~enost, nastranost pri koja se postignuva seksualno zadovoluvawe samo toga{ koga se vr{i zlostavuvawa i mu se nanesuvaat bolki na partnerot, 2. prenos. nasladuvawe na tu|i ma}i. safe our souls (S.O.S.) ang. povik za pomo{ - spasete gi na{ite du{i. safijan {tavena i vo crno oboena ov~a ili kozja koà (spored gradot Safi vo severna Afrika). safir ar. skapocen kamen so sina boja. safizam gr~. lezbejstvo. saga norv. herojska prozna prikazna od staroskandinavskata literatura vo koja se se govori za podvizite na bogovite i za prvite kralstva. saharin lat. hemiski preparat 500 pati posladok od {ekerot koj te{ko se topi. sairijaza gr~. nenormalno razvien sesualen prohtev kaj maìte. sakralen lat. koj se odnesuva na religijata, na religiozni obredi. sakrament lat. sveta tajna - vidliv znak spored koj se dava nevidlivata bo`ja milost (kr{tevawe, pri~est i sl.). sakramentalen lat. svet, obreden. sakrilegij lat. svetogrdie. sakristija lat. prostorija vo ili pokraj crkvata kade se ~uvaat predmetite za bogosluènie. sakrosankten lat. svet i neprikosnoven, nepovredliv. saksija tur. sad za odgleduvawe na cve}e. salamander gr~. mit. gu{ter za koj se veruvalo deka ìvee vo ogan. salarij lat. godi{na plata. saldo it. ostatok kaj zaklu~uvawe na presmetkata. salmoneli biol. vid na bakterii. salon franc. 1. golema prostorija, dvorana, 2. prostorija za umetni~ki izlo`bi. salus publica suprema lex esto lat. prav. javnata blagosostojba e najvisok zakon. 340

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ salusa publica lat. javna dobrobit, javna blagosostojba. salut franc. pozdrav na osoben sve~en na~in (so istreli od pu{ka ili od topovi, so spu{tawe zname na brod i sl.). salva lat. po~esni istreli, po~esen ogan od pu{ki ili topovi. salvacionizam u~ewe koe se zanimava so spasenieto. salvator lat. spasitel. salve lat. zravo! salvus conductus lat. 1. vetuvawe na nepre~eno minuvawe i za{tita, 2. sprovodno za{titno pismo. samadhi 1. vo budizmot - koncentraciona tehnika, 2. vo jogata - vrvno nivo na obedinuva~ka kontemplacija. samar tur. drveno sedlo. samarjanci narod od oblasta Samaraja severno od Izrael odvoen od Evreite po vra}aweto od vavilonskiot egzil. samit ang. konferencija na najvisoki pretstavnici na dràvite. samsara sanskr. - sinxir na pri~inosti - trkalo na ra|awa i smrt, kruèn tek na ìvotot: glaven izvor na stradawata na oddelni razumni su{testva. Sega{niot ìvot na edno razumno su{testvo e samo eden aspekt vo celiot ovoj proces. Smrtta ne e kraj na negovoto postoewe, tuku samo drug aspekt na toa postoewe. Ona {to poedinecot e vo ovoj ìvot e rezultat na toa {to go pravel vo minatoto, a toa {to go pravi vo sega{nosta }e opredeli {to }e bide vo idninata: toa {to sega go pravi, }e mu donese plodovi vo idniot ìvot, a toa {to toga{ }e go pravi povtornoo }e dade plodovi vo drug iden ìvot i taka ad infinitum. samuraj jap. japonski vitez. sanacija lat. izlekuvawe, ozdravuvawe, podobruvawe, sreduvawe, doveduvawe vo zdrava sostojba. sancta simplicitas lat. - blaèna glupost! izvikal Jan Hus koga videl kako nekoj selanec prinesuva drva na loma~ata vrz koja toj stoel ~ekaj}i go sopstvenoto spaluvawe. sandàk tur. pokraina. sangvinik lat. okreten snaèn ~ovek koj rado se zanesuva, koj e so ognen temperament. sangvis (lat. sanguis) krv. saniranje lat. ozdravuvawe. sanitet lat. javna ustanova za ~uvawe na zdravjeto, zdravstvo. sankcija lat. sekoja kaznena merka. sankim tur. boèmno, gomiti. sanktifikacija lat. proglasuvawe na svetci. sano sensu lat. vo vistinska smisla. sanskrit dreven jazik na Hindusite na koj e napi{an pogolemiot del od nivnata literatura. Kako naroden jazik e izumren no i natamu se koristi vo naukata. santra~ tur. drvena ograda okolu bunar. 341

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ sapienti sat! lat. na pametniot mu e dosta! za mudriot e dovolno! sara~ tur. sedlar, samarxija. saraceni - naziv za arapite vo [panija vo vremeto na krstonosnite vojni, naziv za muslimanite voop{to. saraf tur. menuva~ na pari. saraj tur. dvorec. sargija tur. gruba tkaenina koja sluì za pokrivawe i za zamotuvawe na stoka. sari sanskr. vid na ènska narodna nosija vo Indija. sarkasti~en gr~. pakosno podbiven. sarkazam gr~. zloba, zajadlivo ismejuvawe, pakosen podbiv. sarkofag gr~. luksuzen mrtove~ki sandak od mermer ili kamen, kamen grob, denes spomenik vo oblik na grob. sarks gr~. meso. saro{ tur. pijanica, bekjrija. saruk tur. {al ili tenko platno obvitkano okolu kapata, nalikuva na ~alma. satana rel. |avol. pri~initel na zloto spored bibliskoto svedo~ewe. Toj ne e ontolo{ko na~elo (nema postoewe vo sebe), no moè da primi postoewe vo subjektot i toa po volja na samiot subjekt. satara tur. mesarska sekira so podolgo se~ivo i pokratka ra~ka. saten franc. vid na svilena tkaenina. satir mit. {umsko su{testvo so mali rogovi, kozji noze i opa{ka koe se karakteriziralo so pohotlivost. satira gr~. literaturno delo so koe se ismejuvaat pojavite vo stvarnosta. satirijazis gr~. bolno zgolemen polov nagon kaj maìte. satisfakcija (lat. satisfactio) zadovoluvawe, izvinuvawe, opravduvawe. satori cel na zen budizmot (budewe, prosvetluvawe, dobivawe mudrost - pard`na), preku sede~ka meditacija (samadi - kontemplacija), so pomo{ na d`jana, darma ili vindàna majstori. Bidej}i u~eweto na Buda e pat na osloboduvaweto, toa nema druga cel, osven doìvuvawe na nirvana (sega{no spokojstvo). satrap pers. despot, toj {to samovolno upravuva, ovlasten namestnik vo provincija, prenos. despot, okruten i samovlasten poglavar. satrapija gr~. 1. pokraina so koja upravuval satrap, 2. dràva so samovolno i okrutno upravuvawe. saturacija lat. zasitenost zasituvawe. saturn mit. 1. starorimski bog na vremeto i na plodnosta. 2. {esta planeta na son~eviot sistem, 3. kaj alhemi~rite - naziv za olovo. saturnalii lat. kaj starire Rimjani sedmodnevno narodno slavje po zavr{uvawe na polskite raboti vo znak na Saturn, 2. divi orgii. saum ar. post, edna od pette dol`nosti (stolbovi) na islamot - za vreme na mesec ramazan scabies lat. ~e{awe. 342

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ scena gr~. 1. pozornica, 2. prizor, 3. odelna epizoda vo literaturno delo, 4. prenos. nastan, epizoda, ostar razgovor, kavga. scenario gr~. plan na dramsko ili filmsko delo. scenograf gr~. teatarski slikar. scientia est potentia lat. znaeweto e mo}. scila i haribda mit. dve ~udovi{ta na bregovite na Mesinskiot zaliv koi gi progoltuvale pomorcite, prenos. polo`ba koga opasnosta se zakanuva od enata i od drugata strana - me|u ~ekan i nakovalna. scilicet (sc.) lat. se razbira, to est, imeno. se la vi (franc. c'est la vue) takov e ìvotot. seansa franc. spiritisti~ki sostanok. seboreja lat. med. preterano izla~uvawe na masti na odredeni delovi na teloto. secesija lat. oddeluvawe osobeno vo politi~ki pogled. secesionisti~ka vojna - vojna me|u ju`nite i severnite dràvi zaradi oddeluvawe na ju`nite delovi na SAD i ukinuvawe na crne~koto ropstvo (1861-1864). seciranje lat. parawe, anatomsko preparirawe. secundogenitura lat. pravo na vtororodeniot sin i na negovite potomci na nasledstvo, sprot. primogenitura. sedativ lat. sredstvo za smiruvawe. sedef tur. bleskava materija so koja e obloèna vnatre{nosta na {kolkite od koja se pravi nakit. sediment lat. talog, sloj, tiwa. sedimentacija lat. taloèwe. sedukcija (lat. seductio) zavedlivost, {arm. privle~nost. sedukeji politi~ka i religiozna grupi na evreite, bogata gorna klasa. Tie bile aristokrati (svetovni i duhovni). Evrejska sekta ~ie ime poteknuva od Sadok, sve{tenikot na carot David. Sprotivno na farisejite go otfrlaat usmeniot zakon i neveruvale vo ve~nosta na du{ata. sefte tur. prvite pari koi trgovecot gi zema vo tekot na denot od prviot kupuva~. segment lat. del od ne{to. segmentacija (lat. segmentatio) 1. delewe, razdeluvawe, kinewe, 2. biol. sozdavawe kelii so delba. segregacija lat. oddeluvawe. seir tur. posmatrawe so uìvawe. seizmi~ki gr~. koj se odnesuva na zemjoteres. seizmograf gr~. aparat koj registrira zemjoteresi. seizmologija gr~. nauka za zemjotresite. sejmen tur. vojni~ki ku~kar. sekcija lat. oddelenie, otsek (na ustanova, organizacija, zduènie). sekcio cezarea (lat. sectio caesarea) carski rez: otvarawe na stomakot i matericata zaradi vadewe na bebeto. sekiranje it. dosaduvawe, gwavewe. 343

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ sekrecija lat. izla~uvawe, proces na izla~uvawe na (za organizmot) neophodni sekreti preku razni `lezdi. sekret lat. 1. tajna, 2. taen pe~at, 3. materija koja ja izla~uvaat `lezdite. sekret lat. te~nost koja ja izla~uva nekoja `lezda. seks (lat. sexus) polov nagon, polov akt. seksipil lat. polova privle~nost. seksomanija lat. bolna strast za seks. seksus lat. 1. pol, 2. polov nagon. sekta lat. religiozna grupa koja se otcepila od vladea~kata grupa, 2. prenos. zatvorena grupa koja se otu|uva od {irokite masi. sekularen lat. 1. stogodi{en, 2. svetoven. sekularizacija lat. 1. izemawe ne{to od crkvata i predavawe vo racete na svetovnite vlasti, 2. pretvorawe na crkovnata vo dràvna sopstvenost, 3. prenos. osloboduvawe od crkovno vlijanie. sekulenten lat. so~en. sekulum lat. vek, stoletie. sekundant lat. posredik i svedok na ednoto lice vo dvoboj. sekundaren lat. vtorostepen, sporeden, sprot. primaren. sekundarius lat. vtor ~ovek vo bolnica, vtor lekar po rang, pomo{nik na primariusot. spor. primarius. sekurit (lat. sekurus bezgrièn, siguren) vid na cvrsto staklo koe se kr{i vo bezbroj sitni bezopasni delovi. sekvenca lat. 1, toa {to doa|a potoa, toa {to sleduva po ne{to, 2. muz. povtoruvawe na nekoj motiv, 3. najmala scena, epizoda vo film. sekvestar lat. 1. pravn. sudsko odzemawe na tu| imot i predavawe na nekoe lice na privremeno ~uvawe, 2. upravuva~ na imot koj e staven pod sekvestracija. sekvestracija lat. privremeno odzemawe na upravuvaweto nad celokupniot ili na del od imotot na lice protiv koe se vodi krivi~na postapka. selam ar. pozdrav. selam-alejkum, selam-ale~ ar. tur. mir so tebe (so vas)! da si (ste) zdravo! selamet ar. tur. spasenie, spas, vistinski pat, sre}a, uspeh, zdravje. selekcija lat. izbor, odbirawe na najdobroto. selekciona teorija - teorija na Darvin spored koja vo ìvot ostanuvaat i se mnoàt ìvotnite i rastenijata koi najdobro se prilagoduvaat na sredinata, a nesposobnite izumiraat. selektor lat. izbira~ izdvojuva~. selen (Se.) hemiski element - metaloid. selena/luna mit. boìca na mese~inata (}erka na titanot Hiperion i Teja) kaj Grcite/Rimjanite. semantika gr~. del od lingvistikata koja se zanimava so zna~eweto na zborovite. 344

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ semel pro semper lat. edna{ zasekoga{. semestar lat. polugodie na univerziteti i visoki {koli. semi lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: polovina, polu, napola, delumno. semifinale lat. polufinale. semiotika gr~. op{ta filozofska i lingvisti~ka teorija na znaci i simboli so akcent vrz nivnata komunikativna funkicija. semipermeabilitet lat, fiz. polupropustlivost. semper lat. sekoga{, semper idem sekoga{ isto. sempre it. muz. sekoga{, neprekinato isto. senat lat. 1. sobranie na starci, najvisoko zakonodavno telo vo stariot Rim, 2. vo nekoi zemji goren dom na parlamentot, 3. sudski ili univerzitetski sovet. senatorium lat. zdravstvena ustanova za bolni na koi najpove}e im treba lekuvawe so dieta, sreden na~in na ìvot, posebni klimatski uslovi i fizioterapija. senatus consultum lat. zaklu~ok na senatot (imal sila na zakon). senilen lat. stare~ki. senilnost lat. duhovna i telesna slabost, stara~ka slabost, izlapenot. senior lat. postar ~ovek. senium praecox lat. predvremena ostarenost. sensus, non aetas inventit sapientium lat. pametot, a ne godinite davaat mudrost. sentencija lat. 1. mudra izreka, 2. sudska odluka. sentiment lat. oset, ~uvstvo, osetlivost, silna du{evna vozbuda. sentimentalen lat. preterano ~uvstvitelen. senzacija lat. 1. silen vpe~atok, 2. nastan, vest koja predizvikuva ìv interes. senzacionalen lat. vozbudliv. senzibilen lat. mogu ~uvstvitelen na fizi~ki i moralni vpe~atoci, koj ima sposobnost za ~uvstvitelni i moralni doìvuvawa, sprot. inteligibilen. senzibilnost, senzivilnost lat. osetlivost, ~uvstvitelnost, vozbudlivost. senzitiven lat. ~uvstvitelen, lesno vozbudliv. senzualen lat. sklon kon ~ulni uìvawa. senzualnost lat. setivnost, ~uvstvitelnost. separacija lat. izdvojuvawe, oddeluvawe, otcepuvawe. separat lat. poseben otpe~atok na nekoj napis od ~asopis ili kniga. separaten lat. oddelen, izdvoen. separatist lat. toj koj se stremi kon otcepuvawe od nekoja zaednica. separatizam lat. streme` za otcepuvawe, izdvojuvawe. separe franc. zasebna, oddelena prostorija. separiranje lat. oddeluvawe.

345

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ sepsa med. op{ta zaraza so mikroorganizmi koi cirkuliraat niz krvta. sequi debet potentia iustitiam, non praecedere lat. silata treba da odi pred pravdata, a ne zad nea. seraf, serafim hebr. angel od najvisok red. serbez tur. bezgrièn. serdar pers. zapovednik, vojskovoditel. serenada it. qubovna pesna koja se peela na otvoreno. serija lat. zbir ili redica na predmeti sovr{eno isti ili takvi koi imaat nekoi zaedni~ki obele`ja, sledovatelna niza od ne{to. seriozen lat. ozbilen. serioznost (lat. serius - ozbilen) promislenost, ozbilnost. sermo mollis frangit iram lat. ubavite zborovi go stivnuvaat gnevot. serolog lat. stru~wak za serologija. serologija lat. nauka za biolo{kite svojstva na serumot, nauka za serumite vo krvta na ~ovekot i ìvotnite. seroterapija lat. lekuvawe so serumi. serpens lat. zmija. serpentina lat. krivulest pat. serum lat. bistra zlatnoòlta te~nost koja se izdvojuva od krvta. servilen lat. ropski, ponizen. servilnost. lat. poniznost, ropska poniznost, dodvoruvawe. servis lat. 1. slu`ba, sluèwe, nagrada, napojnica za usluga, 2. uslu`no pretprijatie, 3. po~eten udar vo tenis. servitut lat. pravo na slu`benost. serviz franc. celosen broj na pribor za jadewe. servum arbitrium lat. podredena, neslobodna volja. servus lat. rob, sluga. sesija lat. period na rabota na zdruènija, pretstavni~ki organi, sudovi i sl. sevap tur. dobro delo, dobrodetel, zaslu`no delo. sevdah tur. qubov, quboven kopne`, quboven zanos.. sevdalinka tur. qubovna pesna. sezona franc. godi{no vreme. sfera gr~. 1. topka, povr{ina na topka, 2. prenos. podra~je, delokrug, sredina. sfinga gr~. 1. statua kaj starite Egipjani vo forma na lav so ~ove~ka glava, 2. prenos. zagonetna li~nost. sholastika gr~. osobena nauka (pravec na verskata filozofija ili teologija) i metod na crkvata za sistematizirawe i izloùvawe na nejzinite dogmi. Osnovni karakteristiki i se: idealizam (so ogled deka bog e ideja, ideite se realnost: kolku {to idejata i e pobliska na bogot praidejata, tolku e porealna, a materijalniot svet e najnesovr{en izraz i odraz na ideite) i dedukcija (poniskite idei se izveduvaat od povisokite). Prirodnite nau}i, eksperimenti, obratniot, individua346

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ len pat kon proveruvawe na materijalniot svet (indukcija), patot od poniskata realnost kon povisokata, vo sredniot vek bea zabraneti, toa be{e obid za zabraneta kritika - delo i pottik na |avolot. Za osnova~ na sholastikata se smeta Anselmo Kanterberiski. si duo faciunt idem, non est idem lat. ako dvajca rabotat isto, ne e isto. si fabula vera lat. ako prikaznata e vistinata. si licet parva componere magnis (Vergilie) lat. ako e dopu{teno malite raboti da se sporeduvaat so golemite (izraz za iskaùvawe na la`na skromnost). si placet lat. ako vi e po volja, dokolku vi se dopa|a. si tacuisses philosophus mensisses lat. da mol~e{e }e ostane{e filozof. si vis pacem, para bellum lat. ako saka{ mir, podgotvuvaj se za vojna. siè franc. osnovna tema na nau~no ili umetni~ko delo. sic itur ad astra lat. taka se odi do yvezdite (t.e. do slavata i ~esta) sic transit gloria mundi lat. taka minuva slavata na svetot. sic volo, sic iubeo lat. taka sakam, taka zapovedam. sic! lat. 1. taka! - zbor so koj vo tekstot se predupreduva deka napi{anoto od zbor do zbor e to~no taka, 2. znak ze ~udewe ili tekstualen navod na nekoja gre{ka. siderizam gr~. 1. u~ewe za vlijanie na yvezdite na ìvotnite i rastenijata, 2. sposobnost da se po~ustvuva deka pod zemjata ima metal ili voda. siesta {pan. popladneven odmor. sifilis gr~. zarazna veneri~na bolest. sifon lat. 1. {i{e za soda voda, 2. zatvora~ kaj sanitarni uredi koj ja spre~uva lo{ata mirizba. signal lat. 1. zvu~en ili viden znak so koj ne{to se soop{tuva, 2. okolnost koja sluì kako opomena deka treba ne{to da se prezeme. signalizacija lat. 1. davawe signali, 2. oprema za davawe signali. signatar lat. toj koj so svoj potpis se obvrzal na ne{to, potpisnik. signatura lat. 1. znak koj ne{to odbeleùva, 2. nalepnica od hartija {to se stava na korica od kniga zaradi opredeluvawe na nejzinoto mesto vo bibliote~niot fond. signifikanten lat. zna~itelen, karakteristi~en. signiranje lat. 1. ozna~uvawe, 2. potpi{uvawe. signum lat. znak. signum temporis lat. znak na vremeto. sijaset tur. mnoèstvo, mnogu. sikizam religija koja se temeli na u~eweto na 10 gurui koi ìveele vo Indija vo 16 i 17 vek. sikofant gr~. {piun, dou{nik, klevetnik. silencium (lat. silentium) ti{ina, mir, vnimanie. sileni mit. pijani glavno }elavi i debeli pridru`nici na bogot Dionis. 347

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ siliciu (Si.) hemiski element. silicium (Si.) hem. najrasprostranet element vo zemjinata kora. silogizam gr~. logi~ki zaklu~ok koj se izveduva od dve ili pove}e premisi, prim. ~etvoroagolnikot ima ~etiri strani, kvadratot e ~etvoroagolnik, spored toa - kvadratot e ~etvoroagolnik. silueta lat. nejasna fugura koja pove}e se nasetuva odo{to se gleda. simbioza gr~. dolgotraen soìvot na dva organizami od koi imaat zaemna korist i dvata organizami. simbol gr~. dogovoren znak za raspoznavawe na ~lenovite na edna grupa. simboli~ki gr~. slikovit. simentalsko govedo plemenit vid na govedo od {vajcarsko poteklo. simetrala gr~. oska na simetrijata. simetrija gr~. ramnomernost, skladnost, harmonija, srazmernost na delovi vo prostorot pri {to ednata polovina na predmetot e kako odraz vo ogledalo na drugiot del od predmetot. similia similibus curantur lat. sli~no so sli~no se lekuva, prenos. klin so klin se izbiva. similis simili gaudet lat. sli~en na sli~niot mu se raduva. simit tur. bel leb. simonija trgovija so crkovni predmeti, slu`bi i funkcii, prodavawe na crkovnite polo`bi za pari. simpati~en gr~. mil, privle~en, prijaten, omilen, sprot. antipati~en. simpatija gr~. 1. ~uvstvo na bliskot so drug, du{evna privle~nost, privle~na sila, sklonost, naklonetost kon nekogo ili, ne{to (predmet ili ideja), 2. soìvuvawe, so~uvstvo so emocionalnata sostojba na druga bliska li~nost, sposobnost da se so~uvstvuva so dobroto i bolkata na drugite, sprot. antipatija. simpatikus gr~. avtomomen nerven sistem koj rakovodi so `lezdite, krvnite sadovi, srceto i koj ne e zavisen od na{ata volja. simpatizer gr~. 1. toj koj ~ustvuva simpatija kon nekogo ili kon ne{to, 2. toj koj ne e aktiven vo nekoe dvièwe, no ja sledi i ja podrùva negovata rabota. simpleks lat. 1. ednostaven, 2. ludak, budala. simplifikacija lat. uprostuvawe, poednostavuvawe. simplifikator lat. toj koj {to gi poednostavuva rabotite, toj koj gi pravi prosti, ednostavni ne{tata. simpozion gr~. gozba. simptom gr~. znak koj nagovestuva nekoja pojava (prim. bolest). simptomati~en gr~. zasnovan vrz nadvore{ni obele`ja, koj sluì kako simptom. simulacija, simuliranje lat. prepravawe. simulant lat. ~ovek koj se preprava. simultan lat. istovremen.

348

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ simultanka lat. istovremena igra na {ah na eden igra~ protiv pove}e igra~i. sin 1. gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: so, zaedno, zbirno, istovremeno, 2. rel. vavilonski bog na mese~inata. sinagoga gr~. evrejski hram. sindìr tir. lanec. sindaktilija gr~. vrodena megusebna srasnatost na prstite. sindikat gr~. zdruènie na rabotnici. sindrom med. grupa na simptomi karakteristi~ni za opredelena bolest. sindzir tur. lanec. sine anno (s.a.) lat. vo signatura - bez nazna~uvawe na godinata. sine ira et studio lat. bez omraza i naklonetost - nepristrasno. sine loco (s.l.) lat. vo signatura - bez nazna~uvawe na mestoto. sine nomine (s.n.) vo signatura - bez nazna~uvawe na imeto na pisatelot. sine obligo lat. bez obvrska. sine summa iustitia rem publicam geri nullo modo posse (Cicero) lat. bez celosna pravda nikoj ne moè da upravuva so dràvata. sineast franc. filmski kriti~ar. sinedrij gr~. najvisoka sudska ustanova vo Judeja. sinekura lat. dobro platena slu`ba na koja ni{to ne se raboti. sinergija - zaemno, zaedni~ko deluvawe, sorabotka, pomagawe, zdruùvawe na pove}e organi (muskuli) zaradi vr{ewe na nekoe dejstvie ili nekoj pokret. sinergizam u~ewe za sodejstvoto, u~ewe za slobodnoto sodejstvo na lu|eto so streme` kon svoeto popravawe i steknuvawe na blaènstvo. sinfonija gr~. golemo muzi~ko delo za orkestar koe obi~no se sostoi od ~etiri dela koi me|usebno se razlikuvaat spored tempoto i karakterot. singamija gr~. polovo razmnoùvawe. singular lat. gram. ednina, sprot. plural. singularen lat. poedine~en, poseben. singularia tantum lat. imenki koi imaat samo singular (ednina), prim. Skopje, Filip, mleko. sprot. plurale tantum. sinhroni~en, sinhronizam gr~. istovremen, koj se slu~uva vo isto vreme. sinhronizacija, sinhroniziranje lat. 1. vr{ewe na dve raboti vo isto vreme, 2. vnesvawe govoren prevod vo filmovi, namesto titluvawe na prevodot, 3. vremensko usoglasuvawe na tonot i slikata vo film. sinkrazija gr~. me{awe, spojuvawe, me{avina, smesa. sinkretizam gr~. 1. edinstvenost, nerazdelivost, 2. vid na eklekticizam, 2. spojuvawe na protivre~ni, me|usebno nespojlivi stojali{ta. sinod gr~. sovet na episkopi vo pravoslavnite crkvi, najvisoka crkovna vlast.

349

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ sinonimi gr~. zborovi razli~ni po zvu~ost, no isti spored zna~eweto, prim. "somne`" i "nedoverba." sinopti~ar gr~. meteorolog. sinopti~ki gr~. sostaven, pregleden, koj dava pregled na site delovi na sloènata celina. sinoptici gr~. sli~ni evangelija, evangelijata na Matej, Marko i Luka. sintagma gr~. zbir od dva ili pove}e zborovi koi vo re~enicata se organski povrzani. sintaksa gr~. del od gramatikata koj gi prou~uva re~enicite i nejzinite delovi, sloùvaweto i mesteweto na zborovite vo re~enicata, povrzuvaweto na edni re~enici so drugi vo edna celina, i sl. sintetika gr~. proizvodi od plasti~na masa. sintetiziranje gr~. spojuvawe vo celina, vr{ewe sinteza. sinteza gr~. metod na prou~uvawe na predmetot vo negovata celost. sinuozen lat. krivulest, so nabori. sinus lat. {uplina, dupka. siplifikacija, simplificiranje lat. poednostavuvawe. sirena gr~. mit. 1. morska nimfa koja so svoeto peewe gi zaveduvala mornarite na opasni mesta kade nivnite brodovi potonuvale, 2. prenos. zavodliva, no bezdu{na èna, 3. signalen aparat za proizveduvawe silni i visoki tonovi za predupreduvawe. sistem gr~. 1. zbir na elementi koi me|usebno se nao|aat vo opredeleni pravilni odnosi i zavisat edni od drugi, taka {to obrazuvaat edan organizirana celina, 2. poredok so plansko rasporedeni delovi, 3. celost. zbir na principi koi sluàt kako temel na nekoja nauka, 4. oblik na op{testvena organizacija, 5. zbir na delovi povrzani so op{ta funkcija, 6. ustrojstvo ili organizacija na ne{to. sistemati~en gr~. rasporeden spored opredelen plan, dosleden, skladen. sistematika, sistematizacija gr~. sozdavawe, doveduvawe vo odreden sistem. sistola lat. stegnuvawe na srceviot muskul so smaluvawe na srcevite {uplini, v. dijastola. sit tibi terra levis lat. neka ti bide lesna zemjata. sit venia verbo lat. neka bide dopu{teno da se kaè. sitrup lat. lek protiv ka{lica. situacija lat. polo`ba, sostojba, prilika, stek na okolnosti. situiran lat. 1. smesten, 2. bogat, imoten. situiranje lat. smestuvawe, postavuvawe. sizeren franc. gospodar na zavisnite vazali. skabijes lat. ~e{awe. skafander gr~. posebna obleka za nurka~i i astronauti. skaj ang. ve{at~ka koà. skalpel lat. mal hirur{ki no`. skamija lat. klupa. 350

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ skandal gr~. uzbuna koja ja predizvukuva sramen akt. skaraden rus. gaden, grd, nepristoen. skelet gr~. kostur. skepsa gr~. somne`, nedoverba. skepticizam gr~. 1. filozofski pravec koj ja negira mo`nosta za sigurno spoznavawe, 2. somne` vo se, nedoverlivost. skeptik gr~. ~ovek koj se somneva vo se. skica it. provizoren nacrt. skipter (èzlo, ceptar) palica od plemenit metal koj na vrvot obi~no imal dvokraten krst i bil ukrasen so skapoceni kamewa. skolastika lat. 1. idealisti~ki filozofski pravec koj se zasnoval vrz religiozni dogmi: stav deka filozofijata treba da i bide sluìtelka na verata, 2. prenos. besplodno umuvawe, formalno znaewe otrgnato od ìvotot i praktikata. skolatsik, skolasti~ar lat. ~ovek koj ja primil samo nadvore{nosta, samo formalnata strana od nekoja nauka. skor ang. zbir na poeni, zbir na bodovi vo igra ili pri testirawe. skribomanija lat. preterana volja za pi{uvawe. skripta lat. 1 ona {to e napi{ano, 2. bele{ki od predavawe na univerzitetski profesori umnoèni za upotreba od strana na studentite. skriptor lat. pisatel. skrupula lat. 1. somnenie, 2. grià na sovest, 3. kolebawe. skrupulozen lat. 1. gri`liv, to~en, pedanten, 2. sitni~av. skrutator lat. istraùva~, ispituva~, broja~ na glasovite pri glasawe. skulptor lat. vajar, kipar. skurilen lat. sme{en, {egovit, prosta~ki. slam ang. gradska ~etvrt kade {to ìvee najsiroma{noto naselenie. slang, sleng ang. v. àrgon. slentium videtur confessio lat. mol~eweto se smeta kako priznavawe. slogan ang. propagandna parola, deviza, lozinka. smaragd gr~. skapocen kamen so sjajna zelena boja. smog (ang. kovanica od smoke - ~ad i fog - magla) zgaden vozduh. smoking ang. crn xaket za sve~ani priliki. snob (lat. kratenka od sine nobilite - bez plemstvo) prostak koj saka da se pravi vaèn. snob ang. lu|e koi slepo se podveduvaat od novite trendovi vo modata i obi~aite vo visokite krugovi. snobizam lat. izigruvawe na va`na li~not, pokondirenost. societet lat. ortakluk, op{testven dogovor. socijalizacija lat. poop{testvuvawe. socinijani (unitarijanci) dvièwe osnovano od bra}ata Lelius Socianus (1525-1562) i Faustus Socianus (1539-1604) koe go prodolì u~eweto na kalvinizmot vo [panija i Italija. Toa e u~ewe za tn. unitarizam, a protiv svetoto trojstvo (gospod e eden a Isus e samo prorok `rtvuvan 351

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ za narodot od strana na gospod). Semo}ta na gospod e vo toa {to moè da pravi {to saka, no toj go saka samo toa {to e mo`no. Zatoa toj e vrzan so sopstvenite zakoni koi gi postavil. Na toj na~in socinijanite go otfrlaat u~eweto za predestinacijata {to podocna }e vlijae na pojavata na deizmot. sociologija lat. nauka za op{testvoto. socius lat. sodru`nik. sodomija lat. polovo op{tewe so ìvotni. sofija gr~. mudrost. sofist gr~. 1. u~en ~ovek, 2. u~itel na nauka i na politi~ka ve{tina, 3. u~itel po filozofija i retorika, 4. platen u~itel, 5. pog. naziv za ~ovek koj parite gi stava nad vistinata, koj namerno ja izvrtuva vistinata sofistika gr~. 1. prvi~no - nauka na sofistite koja vrz temelite na zdraviot razum go pobivala tn. {kolsko znaewe, odnosno krutite formi na mislewe i predrasudite, 2. podocna - primena na la`ni, zveduva~ki dokazi, sofizmi, finti vo govorot koi lu|eto gi naveduvaat na zabludi. sofistika gr~. namerno izvrtuvawe na vistinata i sozdavawe la`ni zaklu~oci i prividni dokazi, ve{tina da se napravi ne{to da se ~ini vistinski, odo{to da bide vistina. sofizam gr~. 1. lukavstvo, somnenie i kritka na ~ovekovata sposobnost za soznavawe, 2. ~ovek koj so izvrtuvawe na vistinata sozdava la`ni zaklu~oci, 3. laèn zaklu~ok koj navidum izgleda formalno pravilen, a se izveduva vrz osnova na dvosmislenost na poimite i so pomo{ ne napotpolni pretpostavki. sofra tur. trpeza. sofrosina gr~. trezvenost, umerenost, vozdrùvawe, mudrost, dogovor na strastite deka so niv treba da vladee razumot. sogan tur. kromid. solaren lat. son~ev. solicitator lat. advokatski pomo{nik bez pravna naobrazba. solidaren lat. 1. povrzan so nekoko zaradi isti celi na deluvawe ili odgovornosti, 2. solidarni obvrski - obvrskina na pove}e dol`nosti za ispolnuvawe na ista prestacija kade{to sekoj dol`nik odgovara za celata obvrska, a izvr{uvaweto od strana na edniot gi osloboduva od obvrskata drugite dol`nici. solidariziranje lat. soglasuvawe so nekogo po nekoe pra{awe, barawe i sl. solidarnost lat. ednakvodu{nost, ednakvo mislewe, zaednica na interesi. soliden lat. 1. temelen, siguren, 2. prenos. seriozen, trezen. solidnost lat. cvrstina, ~esnost, trezvenost. solilokvij lat. razgovor so samiot sebesi. solilokvist lat. toj koj {to glasno razgovara sam so sebe. 352

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ solipcizam gr~. u~ewe spored koe realno postojam samo jas, seto ostanato postoi samo vo mojata svest, priznavawe na sopstvenoto spoznavawe (na sopstvenoto jas) za edinstvena realnost. Negirawe na postoeweto na nadvore{niot svet (Berkli). solipsismus lat. samoìvost solipsist lat. samoìvnik, onoj komu mu e seedno kako im e na drugite samo ako nemu mu e dobro. solipsizam lat. subjektiven idealizam spored koj za edinstvena realnost se priznava sopstvenoto spoznavawe, negirawe na postoewe na nadvore{niot svet. solis medicis concessum est mendacium lat. laèweto im e dozvoleno samo na lekarite. solucija lat. re{enie, kako izlez od nekoja zamrsena situacija. solum bonum lat. edinstveno dobro. solvencija, solventnost lat. plate`na sposobnost. solviranje lat. 1. rastopuvawe, 2. razre{uvawe, 3. ispla}awe, razdolùvawe. soma gr~. telo. prefiks vo sloènki so zna~ewe: za teloto. somati~en gr~. za teloto, telesen, koj se odnesuva na teloto. somatologija gr~. nauka za op{tite osobini na ~ove~koto i ìvotinskoto telo. somnambulist lat. mese~ar. somnambulizam lat. odewe vo son, mese~arewe. somnolencija lat. pospanost. somnus lat. son. somun tur. mal trkalezen leb. sonant lat. samogasnik. sonar lat. sprava za merewe na dlabo~inata na moreto. sonda franc. instrument za navleguvawe i ispituvawe vo nekakvi dlabo~ini (vo teloto, vo more, pod zemja i sl.). sondiranje franc. 1. istraùvawe so sonda, 2. prenos. prethodno istraùvawe na ne{to, prigotvuvawe na teren. sonoren lat. zvu~en. sophrosune gr~. doblest na ~ovek koj bi moèl, no ne ja zloupotrebuva svojata mo}. (Toa e i koga telesnite stremeì gi prifa}aat ograni~uvawata {to im gi postavuva umot). sopran it. najvisok ènski ili detski glas. sorpcija lat. goltawe na edna materija od druga materija. sorta lat. vid (na stoka, pari) soj (na lu|e) sortiman franc. golem izbor na razli~en vid stoka. sortiranje it. razdeluvawe, razvrstuvawe. soter gr~. spasitel. sotirologija, soterologija gr~. hristijansko u~ewe za spesenieto (iskupuvawe) na lu|eto od grevot. sotona hebr. |avol. 353

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ sovest (superego) glas na internaliziran avtoritet, sozdavawe pravila i zabrani vo soglasnost so nekoj avtoritet: na roditelite, religijata, dràvata... spacijum lat. vremenski razdel. spahija pers. 1. turski feudalen kowanik, 2. zemjoposednik, golemoposednik, feudalec. spahiluk pers. feudalen imot. spasenie (osloboduvawe, isceluvawe, lat. salus-utis) delo so koe gospod povtorno go doveduva ~ovekot vo sostojba na li~na zaednica so sebe davaj}i mu nov ve~en ìvot. spazma gr~. stegawe na muskulite kako refleksivno dvièwe, gr~. species lat. vid, poseben vid. specifi~en lat. poseben, zna~aen, isklu~iv, svojstven isklu~ivo na nekoj predmet, lice ili pojava specifikacija, specificiranje lat. 1. poedine~no naveduvawe, poblisko ozna~uvawe, razvrstuvawe, 3. nabrojuvawe na poedinostite, 3. dokument koj sodrì opis na delovite ili podrobno gi naveduva site tehni~ki uslovi koi mora da gi ispolnuva nara~aniot predmet. specifikum lat. posebnost, osobenost. specijalen lat. poseben, osoben. specijalist lat. stru~wak. specijalitet lat. poseben vid na nekoja stoka ili hrana. specijalizacija lat. steknuvawe posebni znaewa vo nekoja struka. specijalnio lat. poedine~no, osobeno, posebno, odredeno, to~no, poblisko opredeleno, sprot. generalno. specijalnost lat. posebna ve{tina, posebnost, osobenost, stru~nost. specimen lat. pokus, obid. spekrar lat. raznobojni svetla koi se dobivaat so prekr{uvawe na belata svetlost vo staklena prizma. spektabilis (lat. spectabilis) uvaèn, ugleden (nekoga{ titula na univerzitetskite dekani) spektakl lat. 1. buka, vikawe, 2. prizor, narodna pretstava. spektator lat. gleda~, posmatra~. spekulacija (lat. speculatio - istraùvawe, umovawe, mislewe), 1. trgovija presmetana kon lesna dobivka, 2. fil. streme` da se dojde do vistinata preku apstraktno umuvawe, nezavisno od iskustvoto i praktikata. spekulativen lat. apstrakten, zasnovan vrz apstraktno mislewe, odale~en od iskustvoto i praktikata. spekulativen um - izraz koj Kant go koristi za onaa strana na ~istiot um koja gi opfa}a ideite za gospod i besmrtnosta, a koja tvrdej}i deka na siguren na~in znae za postoeweto na gospod i besmrtnosta, gi nadminuva granicite na mo`noto iskustvo i na toj na~in i granicite na svojata legitimna soznajna upotreba.

354

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ spekulativno, {pekulativno 1. filoz. - zasnovano vrz apstraktno mislewe, daleku od iskustvo i praktika, 2. presmetano od lesna i brza zarabotuva~ka. spekulum (lat. speculum - ogledalo) sprava za posmatrawe na kanali i {uplini vo teloto (nos, uvo, vagina). speleologija gr~. nauka za pe{teri i podzemni prostori. spes vana lat. prazna nade`. spiker ang. 1. govornik, 2. pretsedatel na angliskiot parlament. spinalen lat. ki~men. spirit lat. duh. spiritizam lat. veruvawe vo zadgroben ìvot na du{ite na po~inatite lu|e i vo mo`nost za komunicirawe so niv. spiritualen lat. duhoven. spiritualizam lat. filozofski pravec koj ja priznava duhovnata su{tina na svetot i ja negira stvarnosta na materijata. spirituozi lat. alkoholni pijaloci. spiritus agens lat. duhoven razdviùva~. spiritus rektor (lat. spiritus rector) duhovna misla, vode~ka misla. splendiden lat. 1. sjaen, 2. dare`liv. splin ang. taga, dosada, poti{tenost. spontan gr~. predizvikan sam od sebe, od vnatre{en pottik. spontanost gr~. deluvawe samo od sebe, samodeluvawe. sporadi~en gr~. koj se pojavuva od slu~aj do slu~aj. srma tur. 1. ~isto srebro, 2. srebren konec za vezewe. srpanj hrv. juli. stabilen lat. cvrst, postojan, koj ne se menuva, sprot. labilen. stabilizacija lat. doveduvawe vo postojana sostojba. stacionaren lat. nepodvièn, stalen, nepromenliv, koj ostanuva na svoeto mesto, stacionarno lekuvanje - lekuvawe vo postela, za razlika od ambulantno lekuvawe. stadium gr~. period vo razvojot na ne{to. stagnacija lat. nepodvi`nost, zastoj, nedostig na razvoj. stalagmit lat. stolb od ledeni kapki koj se izdiga nagore. stalaktit lat. stolb od ledeni kapki koj visi nadolu. standard ang. mera, obrazec, norma, osnova. standarden ang. tipi~en, koj odgovara na negovite uslovi. standardizacija lat. sveduvawe na mnogute formi na proizvodi na pomal broj na tipi~ni obrasci (standardi) so opredelen kvalitet, forma, razmer, teìna i sl. staniliziranje lat. pravewe ne{to trajno, cvrsto, postojano. stante pede lat. vedna{, smesta. stante sessione lat. po zavr{uvawe na sednicata. stati~en gr~. nepodvièn, vo sostojba na miruvawe i ramnoteà. statika gr~. 1. nauka za ramnoteà na silite, 2. sostojba na miruvawe vo odreden moment, sprot. dinamika. 355

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ statist gr~. 1. lice koe vo film ili vo teatarska pretstav igra uloga bez da zboruva, 2. prenos. bezna~aen ~ovek. statistika lat. nauka koja gi prou~uva goleminata i dvièweto na naselenieto i masovnite pojavi. stativ lat. stalak za razli~ni spravi i instrumenti. stator fiz. del od ma{ina koj se miruva dodeka taa raboti, v. rotor. statua lat. kip, skulptura na lu|e, predmeti ili ìvotni. statuiranje lat. postavuvawe, opredeluvawe, odreduvawe. status lat. pravna polo`ba na gra|aninte. status nescandi lat. moment na ra|awe, t.e. po~etna sostojba, nastanuvawe na nekoe pravno delo. staus quo lat. polo`ba kakva {to bila vo odreden moment i kakva {to e sega, neizmeneta polo`ba. stavni (propozicioni) variabli p, q, r... ili stavovi so varijabilno zna~ewe, ozna~uvaat klasi na iskazi, na primer p moè da zna~i vrne do`d, duva veter. stela lat. yvezda. stenija gr~. telesna sila. stenografija gr~. na~ina na brzo pi{uvawe so pomo{ na posebni znaci. stenogram gr~. tekst napi{an stenografski. sterilnost lat. neplodnost. stetoskop gr~. lekarska slu{alka. stigma gr~. znak, to~ka, ìg, obele`je. stigmatizacija gr~. vtisnuvawe na ìg. stihiski gr~. 1. elementaren, takov kakov {to e vo prirodata, 2. koj poteknuva od prirodnite sili, 3. neorganiziran, koj poteknuva bez svesno organizirawe. stil gr~. na~in na tvorewe, povedenie i ìveewe, metod na rabota. stilizacija gr~. davawe na deloto na nekoi sopstveni maniri, poseben stil, imitirawe na nekoj stil. stiliziran gr~. izraboten kako imitacija na nekoj stil. stilski gr~. izveden vo odreden stil. stimul(ans) lat. pottik za deluvawe, pottik za aktivnost, potstrek. stimulacija lat. pottiknuvawe na aktivnost. stipendija lat. mese~na potkrepa. stipsa gr~. sredstvo za dezinfekcija i zapirawe na iste~uvawe na krv. stipulacija lat. spogodba, dogovor. stipuliranje lat. dogovarawe. stoi~ki gr~. 1. svojstven na stoicite, 2. cvrst, maèstven, koj mirno gi podnesuva isku{enijata. stoicizam gr~. 1. filoozofsko u~ewe spored koe treba da se spoznae razumnata vrska i zakonitosta na ne{tata i da se ìvee po primerot na prirodata osloboden od pritisokot na strastite, 2. prenos. cvrstina, pri ìvotnite nesre}i i isku{enija. stoma gr~. usta. 356

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ stomatitis gr~. vospalenie na usnata {uplina. stomatologija gr~. nauka za bolestite na organite na usnata {uplina. stop ang. stoj, zastani. storniranje, storno it. ispravawe, zapirawe, ukinuvawe, poni{tuvawe. strateg gr~. vojskovoditel. strategija gr~. nauka za vodewe na vojna. stratifikacija lat. sloùvawe vo sloevi, sloevitost, taloèwe. stratos gr~. vojska. stratosfera gr~. sloj na atosferata 10-11 km. nad povr{ina na moreto. stratum lat. sloj. stres (ang. stress - napor, pritisok) 1. fiz. sposobnost da se izdrì odredeno optovaruvawe, 2. med. naru{uvawe na nervniot sistem i organite na krvotokot po nenadejni i silni vozbuduvawa. stroncium (Sr.) metal. struktura lat. gradba, ustrojstvo, sostav, na~in na koj se vklopeni delovite na odredena celina. studeni hrv. noemvri. stultitiam simulare loco summa sapientia est lat. najgolema mudrost e da se simulira ludilo koga toa e potrebno. stupiden lat. priglup. stupor lat. med. prekin na celokupnata fizi~ka i psihi~ka aktivnost, neosetlivost, uko~enost. stuprum lat. polov odnos, prequba. sua sponte lat. svoevolno, po svoja volja, po sopstvean inicijativa. sub condicione (lat. sub conditione) pod uslov. sub jove lat. pod otvoreno nebo. sub judice lat. pod sonceto. sub lat. prefiks vo sloènki so zna~ewe: dolu, pod, deka ne{to e pot~ineto. sub lege libertas lat. (da se bide) pod zakonot e sloboda. sub rosa (lat. pod ruà) doverlivo, vo doverba, tajno. sub specie aeternitatis lat. od gledi{tena ve~osta. sub voce (s.v.) vidi tamu. subalteren lat. podreden, zavisen, pot~inet. subalternacija lat. podrednost, zavisnost, pot~inetost. subhastacija lat. prisilno javno nadavawe na zemji{te. subjekt lat. 1. li~nost, bitie, 2. gram. podmet vo re~enica, 3. prav. lice kako nositel na nekoe pravo. subjektiven idealizam (Berkli, mahizam) odre~uvawe na objektivnoto postoewe na materijalniot svet, postoi samo individualnata svest i subjektivnoto ~uvstvo (solipcizam = subjektiven idealizam izveden do krajni zaklu~ocvi: priznavawe na sopstvenoto spoznavawe - sopstvenoto jas - za edinstvena realnost, negirawe na postoeweto na nadvore{niot svet. U~ewe deka svetot e samo pretstava na na{eto mislovno Jas i deka samo toa postoi: nadvore{niot svet e samo pretstava, a realno 357

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ postoi samo posmatra~ot). subjektiven lat. li~en, sprot. objektiven. subjektivnost lat. li~en odnos kon ne{tata. sublimacija lat. 1. pretvorawe na cvrsta materija neposredno vo parea ili na parea vo cvrsta materija, 2. psih. odbranben mehanizam na frustracii spored koj li~nosta koja ne moèla da gi zadovoli celite kon koi se sremela gi zadovoluva so ostvaruvawe celi koi se op{testveno polezni. Obi~no se sre}ava kako oblik na reagirawe na frustracija predizvikana so nemo`nosta da se zadovoli seksualniot nagon, prim. vo nedostig na seksualen partner, nekoja skromna devojka, moè da se zanimava so umetnost, literatura ili nauka. subliman lat. vozvi{en. sublimat lat. produkt na sublimacijata. sublimiranje lat. 1. vr{ewe na sublimacija, 2. pretvorawe vo ne{to povisoko, nedofatno, oplemenuvawe. submarina lat. podmornica. subordinacija lat. pot~inetost, podredenost, pot~inuvawe na pomlad na postar. subrogiranje lat. koga ne{to mu se dodava na zakon. v. rogirawe, abrogirawe, derogirawe, obrogirawe. subsignacija lat. potpi{uvawe. substancijalen lat. biten, osnoven. substitut lat. 1. liceto koe go zamenuva drugoto lice, 2. zamenata, nadomestokot. substitut lat. zamena, zamenik, zastapnik. subvencija lat. forma na finansiska pomo{ {to ja dava dràvata. subverziven lat. prevratni~ki. sudski rokovi prav. vremenski periodi opredeleni od strana na sudot vo koi mora da se prezeme edno procesno dejstvie. Sudot samostojno go opredeluva vremetraeweto na ovie rokovi. Takvi se, na primer, rokot vo koj treba da se izvr{i ve{ta~ewe, rokot vo koj strankite treba da prezentiraat novi dokazi i sl. v. zakonski rokovi. sueta èlba da se bide falen iako ne e vreden za falene, slavoqubie, ta{tina. suficit lat. vi{ok, sprot. deficit. sufiks gram. nastavka, sprot. prefiks. sufizam (ar. tasavuf, pers. erfan) misti~en aspekt na islamot, na~in na ìvot naso~en kon ostvaruvawe na bo`joto edinstvo i prisustvo preku qubov, iskustveno spoznavawe, asketizam i esteti~ko edinstvo so sakaniot tvorec. sufler franc. {epnuva~, prenos. potkaùva~. sufra{izam ang. ènsko dvièwe za dobivawe izbira~koto pravo. sugeriranje lat. du{evno vlijanie vrz misleweto, voljata ili ~uvstvata na nekoe lice. sugestija lat. mo} na vlijanie na drugi. 358

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ sugestiven lat. vlijatelen. sugestivni pra{anja prav. pra{awa vo koi e ve}e sodràno kako treba na niv da se odgovori: pra{awa so koi se predo~uvaat fakti koi doprva treba da se soznaat duri od dobieniot odgovor, i ottamu naveduvaat na odreden iskaz, prim. namesto svedokot da se zapra{a dali obvinetiot imal ne{to vo rakata, mu se postavuva sugestivno pra{awe dali obvinetiot imal pi{tol vo rakata. sui generis lat. svoviden, od svoj vid, poseben. sui prodest scelus - si facit (Seneca) lat. zlostorstvoto go storil onoj koj od nego ima korist. suicid lat. samoubistvo. sukcesija lat. zaemnost, nasleduvawe, nasledstvo. sukcesiven lat. postapen, postepen, vremenski eden zad drug. sukubi (kaj Grcite - panovi, satiri kaj Rimjanite - fauni, a kaj Galite - duzii) - |avoli koi gi napastvuvaat pohotnite maì zaradi telesno soedinuvawe so niv. Pritoa, naj~esto nekoj sukub stepuva vo seksualen odnos so ma` od kogo ja zema spermata, a potoa se pretvora vo inkub za pri seksualen odnos so èna i go isturi prethodno zemenoto od maòt. sukus lat. 1. sok, 2. sr`, su{tina, bitnot. suma lat. zbir, iznos, svota. sumaren lat. dobien kako zbir, kako rezultat na sobirawe, sevkupen. sumeri star narod koj do{ol od severna Indija i se naselil me|u Tigar i Eufrat vo Mesoporanija vo 5000 god. p.n.e. Vo 2370 god. p.n.e. Sumer bea porazeni od Sargon od Akada. No, sumerskata civilizacija ne propadna, tuku se pretopila so vavilonskata. Od sumerskite mitovi popoznati se onoj za sozdavaweto na svetot - Enuma Eli{ (Koga e gore) i epot za Gilgame{. sumiranje lat. 1. sobirawe, 2. pravewe zaklu~oci, voop{tuvawe. summa summarum lat. se na se, se vo edno, koga }e se zeme se predvid, koga }e se sobere se. summum bonum lat. dobro, seto ona kon {to se te`nee (kon {to nekoj se stremi), dobro po sebe (~isto dobro) = ne zavisi od drug, nema cel nadvor od sebe, niti za cel ima nekoja korist (interes), korisno dobro = ima za cel nekoja korist (interes). Vo hristijanskata, evrejskata i islamskata religija najvisoko dobro e bog, site poedine~ni dobra se stremat da mu se pribliàt na vrhovnoto dobro. summum bonum najvisoko, vrvno, apsolutno, najgolemo dobro. summum ius, summa iniuria (Cicero) lat. najgolemo pravo, najgolema nepravda: pravo dovedeno do apsurd e nepravda, t.e. preteranoto pridrùvawe i kruto tolkuvawe na pravoto moè da sodrì najgolema nepravda. sumpsumcija lat. podveduvawe pod povisok poim. sumpsumiranje, lat. podveduvawe, svrstuvawe na poedine~nite poimi pod op{ti pravila. sumpur (S.) hemiski element. 359

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ sumus ad iustitiam nati, neque opinione, sed natura, constitutum est ius (Cicero) lat. nesporno pravilo e deka sme rodeni za pravednost, ne spored svoe mislewe, tuku spored samata priroda. sunet tur. obreùvawe, v. cirkumcizija. suo tempore lat. vo svoe vreme, svoevremeno. superego psih. del od li~nosta koj procenuva dali akciite se dobri ili lo{i. superficies lat. zgrada izgradena na tu|o zemji{te. superintencionalen lat. preku umislata, koga posledicite od krivi~noto delo se pote{ki od onie koi gi sakal storitelot. superioren lat. nadmo}en, preteèn, vi{i, pove}e vreden, nadreden, sprot. inferioren. superiornost lat. nadmo}nost, prete`nost. superlativ. gram. vtor stepen vo stepenuvawe na pridavkite, prim. nov ponov - najnov, v. komparativ. supersticija lat. praznoverie. suplement lat. dopolnenie, dodatok. suplementen, suplementaren, supletoren lat. dopolnitelen, nadopolnuva~ki. suplent lat. zamenik. supletiven lat. dopolnitelen. suplika lat. molba. suponiranje lat. pretpostavuvawe. supozicija lat. pretposatavka. supra lat. 1. prefiks vo sloènki so zna~ewe nad, 2. vide supra vidi gore, napred, porano (upatuvawe vo kniga). supranaturalizam lat. verba vo nadprirodnoto. suprematija lat. 1. vrhovna vlast, 2. nadmo}, nadmo}nost. suprtakcija lat. mat. odzemawe, odbivawe. supsidijaren lat. pomo{en, sporeden, vtorostepen, koj doa|a predvid vo vtor plan, vo vtor red. supstanca, supstancija lat. materija, masa, bitie, sr` na site ne{ta i pojavi (spored edni - duhot, spored drugi - materijata). supstitucija lat. nadomestuvawe na edno lice so drugo, zamena na ne{to so ne{to drugo. supstituiranje lat, zamenuvawe. supstrat lat. edinstvena materijalna osnova na razli~ni pojavi i procesi. supsumpcija, supsumiranje lat. podreduvawe, svrstuvawe na poedine~ni pod op{ti poimi. suptilen lat. neèn, kr{liv, fin, prefinet, tenok. sura ar. red, glava, poglavie od kuranot. surduk tur. provalija.

360

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ surogat lat. nadomestok, ne{to {to samo delumno zamenuva drugo ne{to so koe ima nekoi zaedeni~ki svojstva, prim. soja namesto meso, margarin namesto puter. suspekten lat. somnitelen. suspenzija, suspendiranje lat. privremeno otstranuvawe, prim. od slu`ba. suspenziven lat. koj zapira, koj odlaga. suspenzivno veto - pravo na vladetelot (monarhot ili pretsedatelot na dràvata) da go odbie potpi{uvaweto na zakonot {to go donel parlamentot, so toa {to, ako parlamentot go donese po vtor pat, toj zakon sepak vleguva vo sila. sustine et abstine lat. izdrì i vozdrì se! suteren franc. podrumski stan. suum cuique lat. sekoj da go dobie svoeto. suum ius summa iniuria (Cicero) lat. najgolemo pravo, najgolema nepravda (pravo dovedeno do apsurd e nepravda). suvenir franc. spomen. suvenir lat. podarok za spomen. suveren franc. nositel na vrhovnata vlast. suverenitet franc. nezavisnost, samostojnost na dràvata od drugite dràvi vo svoite vnatre{ni i nadvore{ni odnosi. suversenitet (lat. supremus ) najvisok, vrhoven, se upotrebuva da ozna~i obele`je na nekoj subjekt deka e vrhoven (a toa zna~i i nezavisen) vo svojot domen. svita franc. pridru`ba na istaknati li~nosti. [ {ablon franc. kalap, obrazec. {abloniziran franc. vkalapen. {ablonski franc. po kalap, mehani~ki, ednostaven. {adrvan tur. vodoskok. {ah pers. monarh, kral vo Iran. {ah-mat pers. kralot e mrtov. {ama{ rel. bog na sonceto i pravdata vo Vavilon. {aman - vol{{ebnik, vra~. {ampinjon franc. pe~urka. {ampion franc. prvak vo nekoe natprevaruvawe. {ampionat franc. prvenstvo. {anàn franc. tkaenina koja se preliva. {ansa fran. verojatnost, mo`nost za uspeh, za sre}a, dobra prilika. sprot. rizik. {ansona franc. pesna so {egovita ili plitka sodrìna. {arada franc. 1. zagonetka vo slogovi., 2. prenos. nejasna rabota. 361

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ {arlatan franc. 1. opsenuva~, 2. nadrilekar. {armanten fran. mil, drag, privle~en. {ehadet (svedo~ewe) edna od pette dol`nosti (stolbovi) na islamot nema drug bog osven Alah i Muhamed kako negov prorok. {ejtan tur. gavol, sotona, vrag. {em{e tur. ~ador. {ema gr~. 1. slika ili opis vo op{ti, osnovni crti, 2. prethodna skica, 3. apstrakten poednostaven prikaz ili izlagawe, 4. obarzec, model. {ematizam lat. poednostavuvawe na prikaz. {ematski lat. prikaàn vo op{ti crti. {eret ar. lukav, prepereden, neiskren, podmolen,podmukol. {eretluk tur. lukavstvo. prepredenost. {erif ar. lice so plemenito poteklo. {erijat ar. zbir na muslimanski verski, krivi~ni i gra|anski zakoni zasnovani vrz kuranot, za razlika od adetot zasnovan vrz obi~aite. {ik franc. 1. dobar vkust, 2. zgoden, ubav, {ikana franc. 1. zloba, zlobno zajaduvawe, 2. progonuvawe, pravewe nepriliki. {ikaniranje franc. 1. zlobno zajaduvawe, 2. sozdavawe nekomu te{kotii i pakosti. {indra ger. tenki {ti~iwa za pokrivi. {inter ger. fa}a~ i otstranuva~ od ulici na ku~iwa. {iva rel. prvobitno bog na ognot koj se pretstavuva so dve lica od koi ednoto ozna~uva plodnost, a drugoto milost. Simboli na [iva se bikot Nandi i falusot Linga. [iva e bog na qubovta i smrta. Toj e dobro~uden i milostiv spasitel od nesre}i i boènski iscelitel. Toj e za{titnik na "~ove~kata glutnica," so grlo sino od otrovot koj trebalo da ja uni{ti ~ove~kata rasa, no koj samiot go ispil za da gi spasi lu|eto. Toj e bog i na asketizmot i samiot e asket. Toj e bog na mudrosta, bog na spoznanieto i na svetlinata. Toj e i gospodar na zloto koj ìvi na grobi{tata i vo krematoriumite i nosi kruna od zmija i gerdan od ~erepi. [iva e istovremeno bog, sve{tenik, `rtva, t.e. siot univerzum. Negovata sopatni~ka e ednakvo tajnovite i kontradiktorna kako {to e i toj samiot. Taa ima mnogu razli~ni lica i ja poznavaat pod mnogu imiwa: Parvati - boìca na ubavinata, qubovta i sre}ata. Durga - za{titnica na majkite i semejstvata i Kali - gospodar na grobi{tata, tan~erka me|u duhovite, boìca na zloto, bolestite, ubistvata i istovremeno boìca na mudrosta i otkrovenieto. {klagvort ger, zgoden odgovor. {lif ger. ugladenost, fino povedenie. {lifofanje ger. brusewe. {mizla (ger. schmusen - blebetawe) devojka koja mnogu brbori. {najder ger. kroja~. {ofer franc. voza~.

362

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ {ok franc. te{ko op{to naru{uvawe na site funkcii na organizmot poradi du{even ili telesen potres. {ovinizam franc. politi~ki pravec vo Francija koj se sostoel vo {irewe na nacionalna omraza i nacionalna isklu~ivost: najgrub nacionalizam, ugnetuvawe i istrebuvawe na dru|i narodi, raspaluvawe na nacionalna omraza, propa|irawe na nacionalna isklu~ivost (spored francuskiot vojniuk Chauvin, privrzanik na osvojuva~kata politika na Napoleon). {palir ger. redovi na vojska od dvete strani na patot po koj proa|a liceto komu mu se odava vojni~ka ~est. {palta germ. 1. novinarski stolb, 2. otpe~atok na pe~atarski slog pred da se pristapi kon prelom na stranicite. {paranje germ. {tedewe. {pedicija lat. otpremuvawe na stoka. {pricer ger. vino pome{ano so soda ili so gazirana mineralna voda. {tab ger. 1. organ za upravuvawe so voenite trupi, 2. prenos. najvisokiot rakovoden organ na ne{to. {tangla ger. metralna poluga. {timung ger. nastroenost, raspoloènie. {tof germ. tkaenina za obleka. {toperica ang. sat za precizno merewe na mali vremenski periodi. {topl ger. ~ep, zapu{a~. {trajkbreher ger. {trajkokr{a~, lice koe ne go prodrùva {trajkot. {trapac it. zamorna rabota, napregnuvawe, napor. {udra ind. najniska klasa na stara Indija - nadni~ari, slu|i. {ukur tur. fala. {und germ. |ubre, nevredna stoka, {und literatura - knigi bez literaturna vrednost. {uster ger. konduraxija. {valer franc. lubovnik, ènkar. {vercer ger. krium~ar, kontrabandist. {vindler ger. izmamnik. T tabernakul lat. orman~e na oltarot vo koj se ~uva hostija. table d'hote franc. ru~ek vo gostilnica ednakov za site, za razlika od ru~ek a la carte kade gostinot go izbira i pla}a jadewe spored menito. tableta franc. lek vo forma na plo~ka. tabu - 1. zabrana koja se stava na nekoj predmet, ìvotno, rabota ili zbor, ~ie naru{uvawe povlekuva te{ka nesre}a, bolest ili smrt. 2. prenos. zabraneti predmeti, pra{awa, mislewa, temi za razgovor i sl. tabula raza (lat. tabula rasa) 1. izbri{ana tabla, prazna tabla, 2. prenos. celosno neznaewe.. 363

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ tabulator lat. ra~ka na ma{ina za pi{uvawe ili kop~e na kompjuterska tastatuta za pravewe prored pri pi{uvaweto tekstovi. taburet(ka) franc. nisko stol~e bez naslon. tacito consensu lat. so mol~e{ka soglasnost, t.e. nikoj ne se sprotivstavil. taedium vitae lat. odvratnost kon ìvotot. taft pers. lesna tkaenina so silen sjaj. tahikardija gr~. zabrzana rabota (~ukawe) na srceto. tajfun ang. silen uragan vo ju`nite i isto~nite moriwa na Azija od Arabija do Japonija. tajga rus. sibirska pra{uma. tajmaut ang. kratok prekin na sportski natprevar, obi~no vo ko{arka. taksa gr~. da`bina kon dràvata za pravni i drugi raboti. taksativno nabrojuvanje - poimeni~no izre~no nabrojuvawe na site slu~ai ili vidovi. takt lat. 1. ramnomerni vremenski rastojanija, 2. smisla za odnesuvawe i snao|awe. takti~ar lat. ~ovek koj postapuva spored plan, planski, promisleno. takti~en lat. spreten, obziren, vnimatelen. taktika lat. formi i na~ini na deluvawe pri postignuvawe na odredena cel, prim. vo vojna, vo borba protiv kriminal i sl. taktilen lat. dopirliv. taktiziranje lat. vnimatelno, pretpazlivo postapuvawe. talambas tur. vid na tapan. talasoterapija gr~. lekuvawe so kapewe vo more. talent lat. 1. darba, nadarenost, posebna sposobnost na nekoe podra~je, 2. merka za teìna (150 gr.). talija mit. muza na komedijata, nejzini atributi se: br{lenov venec i komi~na maska, v. muzi. taliri ger. vid na stari avtriski pari. talis interpretatio semper fienda est ut evitetur absurdum et inconveniens, et ne iudicium sit illusorum lat. tolkuvaweto na propisite sekoga{ treba da bide takvo da se izbegne nemo`noto i besmislenoto i sudskata presuda da ne bide iluzorna. talisman (ar. gr~. - danok, porez, da se plati, izvr{i, ispolni) ma|iski predmet koj na onoj koj go nosi mu dava vol{ebna mo} - vo soglasnost so negovata volja predizvikuva promeni kaj sopstvenikot i negovata okolina: talismanot deluva aktivno, v. amulet. talmi lat. bezvredna stoka. talmud - zbirka na raspravi koi gi vodele rabinite za evrejskoto pravo, etika, obi~aite i istorijata. Talmudot se sostoi od dva dela: Mi{na koj pretstavuva prv pi{an pregled na evrejskoto usmeno pravo i Gemara koja pretstavuva rasprava za Mi{na. Nakratko so posredstvo na Mojsie na evrejskiot narod mu e daden dvokraten zakon: pi{an zakon 364

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ (Tora) i usmen zakon (Talmud). Talmudot bil napi{an vrz osnova na usmenitenite predanija od Mojsie dadeni na Isus Navin i od nego na ostanatite Evrei, a koi podocna bile napi{an kako Talmud. Na toa rabotele 2.500 rabini celi 500 godini - od 100 god. p.n.e. do 400 godina od na{ata era. tamam tur. vo red, tokmu taka, OK. tambura pers. muzi~ki instrument so ìci. tampon franc. med. par~e pamuk ili gaza koe se stava vo rana zaradi spre~uavwe na krvarewe ili upivawe na gnoj. tamuz rel. vostinski sin, vavilonski bog na prirodata i vodata. tanatofobija gr~. bolen strav od smrt. tanatos gr~. 1. smrt, 2. bog na smrta kaj Grcite/Rimjanite. tandem aliquando lat. kone~no! edvaj na eden! tandem ang. par od ne{to. tangeta geom. prava linija koja vo edna to~ka dopira kriva linija. tangiranje lat. dopirawe, odnesuvawe na. tantal (Ta.) hem. siv metal. tantalovi maki mit. maki predizvikani so blizinata na sakanata cel koja ne moè da se postigne (spored starolidiskiot kral Tantal koj bil osuden ve~no da bide gladen i èden iako stoel do voda i pod drvo so vkusno ovo{je koi ne moèl da gi zeme. tantijema franc. 1. nadomestok od ~istata dobivka na industriski, trgovski, bankarski pretprijatija i akcionerski dru{tva, 2. procent, del od prihodot od teatarski ili muzi~kui izvedbi koj im se ispla}a na avorite kako nagrada za izveduvawe na nivnite dela. tapija pers. sudski zaverena javna isprava za sopstvenost na nedvi`nosti. tar~ ger. brborewe, klevetewe. tara, dara ar. teìna na opakovkata na stokata. taraba ar. ograda od {tici ili letvi. taran gr~. oven, staro oru`je za razbivawe na yidini na tvrdini. tarana tur. suvo testo vo zrnesta forma. taratom gr~. izraslina, xmunka, ~ir. tarde lat. docna. tarde sed tute lat. docna no sigurno. tarde venientibus ossa lat. tie koi docnat |i dobivaat koskite, t.e. ostatocite od gozbata. targika gr~. potresenost. tarifa ar. cenovnik, slu`beno vostanoven popis na stavkite za danok, za pla}awe na ne{to, carina na ne{to. taurgija gr~. vol{ebni{tvo, ~udotvornost. tauto gr~. isto. tautologija gr~. 1. definicija koja samo vo druga forma go kaùva toa {to porano e ve}e kaàno, 2. natrupuvawe na razli~ni zborovi so isto zna~ewe, prim jas se pla{am i mi e strav. 365

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ taze tur. koj e sve`, obi~no leb. teatralen gr~. namesten, presmetan da predizvika efekst. teferi~ ar. zabava, odmor, piknik. tefter tur. bele`nik, notes, obi~no vo bakalnici za beleèwa na pobaruvawa i dolguvawa. tehnokraija gr~. ekonomsko dvièwe vo SAD koe propa|ira{e reorganizacija na stopanstvoto pod rakovodstvo na tehni~ari. tehnologija gr~. nauka za na~into na prerabotka na sirovinite vo gotovi proizvodi. teist ~ovek koj veruva vo eden bog pretstaven kako li~nost. teizam - u~ewe koe go priznava postoeweto na gospod kako li~nost. gospod e personificirano su{testvo so mo`nost so svoja volja, providenie, da vlijae na ìvotot i deluvaweto na lu|eto. tektonika gr~. 1. del od geologijata koj gi prou~uva talozite od zemjata i procesite na sozdavawe na planinite, 2. vnatre{no ustrojstvo na zemjinata kora i promenite vo nea. tektonski potres gr~. potres koj nastanuva poradi razdviùvawe na zemjinata kora. tektura lat. traka od hartija ili novootpe~aten list koj se zalepuva nad pogre{no otpe~aten tekst. telal tur. objavuva~. tele gr~. prefiks vo sloènivci koj ozna~uva odnos sprema dale~ina, odale~enost. teleolo{ki gr~. koj ima cel, celishoden. teleolofija gr~. idealisti~ki smer vo filozofijats spored koj se {to postoi vo prirodata e uredeno celishodno i sekoj razvoj gi ostvaruva celite koi odnapred bile opredeleni. telepatija gr~. prenesuvawe na misli, na~in na komunicirawe na dale~ina so pomo{ na mislite. telos gr~. kraj, zavr{etok, cel, svrha. telur (Te.) hem. metaloid. tema gr~. 1. glavna misla na rasprava ili na govor, 2. predmet na rasprava ili govor, 3. zada~a. tematija gr~. predmet na nekoe nau~no ili umetni~ko podra~je. tematski gr~. koj se odnesuva na temata. temena ar. na~in na pozdravuvawe pri koj najprvin rakata se stava na srce so mal naklon, a potoa na ~eloto. temida gr~. 1. boìca na pravdata, 2. prenos. pravosudstvo, 3. ime na eden od devete sateliti na Saturn. temperamenten lat. ~ovek koj e pod neposredno dejstvo na strastite, ìv, poleten. tempiranje lat. mestewe na zapalka da predizvika eksplozija na bomba, dinamit i sl. vo odredeno vreme. templ lat. evrejski hram.

366

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ templari lat. hramovci, bo`jaci, srednovekoven katoli~ki, vite{komona{ki red. tempora mutantur, et nos mutamur in iilis lat. vremiwata se menuvaat, i nie se menuvame so niv. temporalen lat. vremenski. tempus vulnera sanat lat. vremeto gi lekuva ranite. ten franc. boja na liceto i koàta. tenda it. platnen pokriv, obi~no za za{tita od sonce. tendencija lat. 1. streme` kon ne{to, 2. prezemena misla koj se sproveduva niz nekoe delo, 3. nasoka kon koja se dviì razvojot na nekoja pojava. tendencija lat. streme` naso~ena kon odredena cel, presmetana namera za postignuvawe vo odreden smer. tendenciozen lat. podloèn kon prezemenata misla, pristrasen. tendenciozen lat. toj koj{to raboti so odredena odnapred presmetana namera. tender ang. poseben, vagon vedna{ zad lokomotivata vo koj se prevezuva jaglen, voda. tenere lupum auribus lat. drèwe na volkot za u{i, prenos. da se bide vo bezizlezna polo`ba: da go drì{ volkot e opasno, a da go pu{ti{ u{te poopasno. tenor lat. 1. drèwe, 2. na~in na govor, 3. duh na zakonot, 4. izreka, dispozitiv na presudata (del od presudata koj ja sodrì odlukata na sudot), 5. najvisok ma{ki glas. tentamen lat. predispit. tenzija lat. fizi~ka ili psihi~ka napnatost, zategnatost. teodikeja - opravduvawe na gospod, pravdawe na gospod od faktot deka postoi zlo vo svetot. teogoija gr~. u~ewe za potekloto na bogovite. teokratija gr~. oblik na vlasta na ~elo so sve{tenstvoto. teologija gr~. bogoslovie, religiozno u~ewe. teomanija gr~. versko ludilo, preteran verski zanes vo koj li~nosta zamisluva deka e bog. teorema gr~. matemati~ka vistina vo ~ija to~nost treba da se uverime so pomo{ na dokazi. teorija gr~. logi~ko voop{tuvawe na iskustvoto, sistem na rakovodni idei, nau~no tolkuvawe na zakonomernostite na razvojot. tepsija tur. plitok a {irok bakaren sad vo koj se pe~e burek, zelnik, baklava. terakota it. 1. pe~ena ~ista glina, 2. umetni~ki predmeti napraveni od pe~ena ~ista glina. terapevt, terapeut gr~. lekar specijalist za vnatre{ni bolesti. terapija, terapeutika gr~. 1. del od medicinata koj |i prou~uva metodite na lekuvawe na vnatre{nite bolesti, 2. na~in na lekuvawe. terazija tur. vaga. 367

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ terbij (Tb.) hem. retka ruda. teren franc. povr{ina, podra~je. terevenka tur. pijanka, lumperaj, luduvawe, orgijawe. teritorija lat. prostor na edna dràva. termalen gr~. vrel. termi~ki gr~. toplinski. termika gr~. nauka za toplinata i goreweto. termin lat. 1. zbor koj to~no ozna~uva odreden poim vo naukata, tehnikata, umetnosta, 2. rok. terminalen lat. zavr{en, kraen. terminator lat. 1. toj koj ograni~uva, ome|uva, 2. toa {to se ograni~uva, granica. terminologija lat. zbir na termini koi se upotrebuvaat vo odredeno podra~je na naukata, tehnikata, umetnosta. terminus ad quem lat. rok do koga mora ne{to da se objavi. terminus prefixus lat. utvrden rok. terminus tehnicus lat. stru~ni naziv, stru~i izraz. termiti lat. belo mravki koi ìveat vo golemi zaednici. termo gr~. prefiks vo sloènki koj ozna~uva odnos kon toplina, temperatura. termo gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: topol, toploten. termofor gr~. gumeno perni~e koe se polni so vrela voda i sluì za zagrevawe na teloto. termos gr~. specijalno {i{e koe sluì za odrùvawe na postojana temperaturata na te~osti (prim. ~aj, kafe). termostat gr~. sprava za odrùvawe na temperaturata na ednakvo nivo. termoterapija gr~. lekuvawe so topla voda. teror lat. primena na intenzivno nasilstvo so sozdavawe strav od takvoto nasilstvo. terpsihora mit. muza na tancuvaweto i horskoto peewe. v. muzi. terra incognita lat. nepoznata zemja, neistraèno podra~je, toa vo {to re~isi nikoj ne se razbira. tertium non datur lat. treto nema! postojat samo dve mo`nosti, a ne i treta mo`nost! terzija tur. kroja~. test ang. pra{awe so koe se proveruva ne~ija sposobnost ili inteligencija. test na tematska apercepcija (TAT) psih. na ispitanikot mu se pokaùvaat 20 pove}ezna~ni sliki na lica i sceni i od nego se bara za sekoja od niv da izmisli prikazna. testera (tur. testere) pila za se~ewe drva. testija tur. glinen sad za voda. testimonium lat. svedo`ba, potvrda, dokaz, testemonium paupertatist svedo`ba za siroma{tijata. testis lat. ma{ka polova `lezda, smestena vo jajcata. 368

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ testis unus, testis nullus lat. eden svedok kako nieden. testitis lat. vospalenie na ma{kite polovi `lezdi, jajca. testosteron gr~. ma{ki polov hormon. tetanus gr~. med, napnatost, zarazno zaboluvawe koe predizvikuva uko~enost na muskulite. tetra gr~. prefiks vo sloènki so zna~ewe: ~etiri. tetralogija gr~. ~etiri zasebni literaturni ili umetni~ki dela povrzani vo edna celina. tetraplegija gr~. odzemenost na site ~etiri ekstremiteti (race i noze). teza gr~. tvrdewe koe avtorot, govornikot namerava da ja dokaè, brani. tezauracija lat. natrupuvawe na skapocenosti (vsu{nost nivno izvlekuvawe od prometot i stavawe vo trezor), prim. ~uvawe pari doma, namesto vo banka. tezga tur. 1. dolga masa na koja se izlaga trgovska stoka, 2. prenos. izvor na dopolnitelna zarabotuva~ka. ti{ler ger. stolar. tifus gr~. zarazna bolest na crevata prosledena so visoka temperatura i pojava na pegi po teloto. tik franc. nervna bolest koja se manifestira vo postojano dviène na oddelni muskuli. timeo Danaos et dona ferentes lat. se pla{am od Danajcite (t.e. Grcite) duri i koga nosat podaroci (stih od Vergilovata Eneida pri {to se misli na trojanskiot kow). timokratija gr~. 1. dràven poredok kade {to vladeat bogata{i, 2. ustaven poredok kade {to pravata na gra|anite se merat spored dano~nite optovaruvawa (takov Ustav bil Solonoviot vo Atina i Servieviot vo Rim), 3. dràven poredok kade {to pravata na gra|anite zavisat od nivnata imotna sostojba. timologija gr~. teorija za vrednostite. timpan gr~. vid na tapan, v. talambas. tingeltangel ger. 1. kabare, 2. zabavi{te od najniok vid. tinktura lat. 1. te~na boja, 2. te~en ekstrakt od rastenija koj se koristi za proizvodstvo na lekarstva i parfemi. tip gr~. 1. obrazec, model za grupa na predmeti, 2. voop{ten lik koj |i sodrì karakteristikite na odredena grupa lu|e. tipi~en gr~. koj gi ima zna~ajnite crti, karakteristiki od ne{to. tipizacija, tipizirabje gr~. 1. grupirawe, razvrstuvawe, sreduvawe, ureduvawe koe se vr{i spored odredeni tipovi, spored zna~ajni karakteristiki, obele`ja na ne{tata, 2. sveduvawe na najmal broj karakteristiki na ne{tata. tipografija gr~. {tampawe, {tamparija. tira` franc. koli~ina na primeroci na nekoe pe~ateno izdanie. tirada franc. dolga fraza, na{iroko izvedena replika, otse~ok od govor izre~en so povi{en ton. 369

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ tiranija gr~. 1. svirepa despotska vlast, 2. prenos. ugnetuvawe. tiranin gr~. 1. ~ovek koj nasilno ja prigrabil vlasta, 2. vladetel koj vladee samovolno i nasilni~ki, 3. strog ~ovek, ma~itel. tirkiz franc. skapocen kamen so ubava modra boja i golema cvrstina. titan (Ti.) hem. siv metal. titani mit. titanite se sinovi i ker}i na bogot na neboto Uran i boìcata na zemjata Geja. Najprvin postoeja slednive {est ma{ki: Okean, Kej, Krij, Hioerion, Japet i Hron, i {est ènski titani: Teja, Reja Mnemosina, Feba, Temida i Tetija. titila lat. naziv za obeleùvawe na stepenot na nekoe dostignuvawe. titularen lat. nasloven. tnasferzala lat. pravec koj se~e dva drugi pravci. toatlitet lat. seopfatnost, celovitost. tokata it. muzi~ka kompozicija so slobodna forma za instrumenti so tipki. tokmak tur. 1. mal bozdogan, 2. tupav, glup ~ovek. toksi~en gr~. otroven. toksikologija gr~. nauka za otrovite. toksini gr~. otrovi. tolerantnost, tolerancija lat. trpelivost, dopu{tawe, podnoslivost kon tugi mislewa i uveruvawa. tomija gr~. sufiks vo sloènki so zna~ewe se~ewe. tonus (gr~. napon) med. sostojba na necelosno skrateni ili istegnati musluki prosleden so zamor koj trae podolgo vreme. tonzili lat. krajnici (vo grloto). topal tur. sakat, invalid, v. kripal. topaz gr~. poluskapocen kamen so òlta boja. topika gr~. nauka za redot na zborovite vo re~enicata. topografija gr~. merewe i snimawe na opredeleni podra~ja zaradi prikaùvawe na karti. topoimija gr~. 1. vkupnost na imiwata na mestata na nekoe podra~je, 2. nauka koja se zanimava so izu~uvawe na toponimite. toponim gr~. naziv na nekoe geografsko mesto. toponomistika gr~. nauka za potekloto i zna~eweto na imiwata na gradovite i selata. topuz tur. bozdogan. tora hebr. naziv za pette knigi na Mojsie od Biblijata. toraks gr~. graden ko{. toreador {pans. borec so bikovi. tornado {pans. silen veter na amerikanskoto krajbreìe. torpiden lat. uko~en, bez~ustvitelen, koj ne rea|ira. tortura lat. izma~uvawe. torzija 1. lat. svitkuvawe, 2. fiz. otpor na cvrsto telo (stap, ìca) i silata so koja nekoe telo se opira na svitkuvaweto. torzo it. 1. trup bez ekstremiteti, 2. nedovr{eno umetni~ko delo. 370

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ totalen, totalitaren lat. cel, celosen, vkupen, seopfaten, koj opfa}a se. totalitarizam lat. sistem na upravuvawe vo koj dràvata ima vlast na site podra~ja od op{testveniot ìvot. totalitarnost lat. seopfatnost, celosnost, potpolnost. totem ìvotno, rastenie ili predmet koi se smetaat za pradedo na plemeto i zatoa se po~ituvaat. totemizam oboùvawe na totemi. totus lat. cel, celosen. tradicija lat. pravila na povedenie koi preo|aat od koleno na koleno. tradicionalen lat. voobi~aen od damne{ni vremiwa. tradicionalizam lat. veruvawe vo tradicijata. traektorija lat. pat na dvièwe na materijalna to~ka ili na fizi~ko telo. trafika ar. prodavnica za tutun i cigari. tragedija gr~. golema nesre}a. tragikomedija gr~. teatarska pretstava vo koja e izmea{ano tragi~noto i komi~noto. traheidi bot, kelii na nekoi rastenija koi ja sproveduvaat vodata i drugi mineralni materii od korenot do listot. traheja gr~. du{nik. trahit sua quemque voluptas (Virgilie) lat. sekogo go vle~e negovata strast. trahom gr~. hroni~na zarazna bolest na o~ite koja se manifestira preku sozdavawe na sivkasti zrnca na o~nite kapaci od nivnata nadvore{na strana. traktat lat. 1. teoretsko delo koe rasprava za nekoe poedine~no pra{awe, 2. me|unaroden dogovor. tramontana it. severen veter vo Italija. trampa tur. zamena (prenos na sopstvenost so zamena, dobro za dobra, a ne so pari), zamena na stoka za stoka, v. barat. tran{a lat. suma na nekoja emisija na vrednosni hartii. tranat it. sledbenik. trans ang. 1. besnilo, ekstaza, 2. pomra~uvawe na svesta, 3. zaguba na voljata kaj hipnoza, 3. prefiks vo sloènki so zna~ewe: preku, niz, od drugata strana. transakcija lat. trgovska zdelka, potfat, spogodba, dogovor. transcedentalno - ona {to se nao|a pred sekoe iskustvo, nad iskustvoto i go ovozmoùva i samoto iskustvo, transcedentalno istraùvanje - postapka koja ne se zanimava so predmetite, tuku so oblicite na na{iot um koi toa predmetno spoznavawe go uslovuvaat. transcedentno - ona {to go preminuva granicite na mo`noto iskustvo i spored toa ostanuva nepoznato. transcendentalen lat. nepristapen na spoznanieto, koj e nadvor od granicite na iskustvoto.

371

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ transfer lat. 1. prenos, premestuvawe, 2. prenos na pari od edna vo druga finansiska ustanova. transferiranje lat. prenesuvawe, premestuvawe, preveduvawe (na drug jazik). transferzalen lat. popre~en. transfiguracija lat. promena na formata, preobrazba. transformacija lat. 1. preobrazuvawe, preina~uvawe, promena na formata, 2. pretvorawe na edno vo drugo. transformator lat. sprava za povi{uvawe ili sniùvawe na naponot na elektri~nata energija. transfuzija lat. preto~uvawe na krvta od eden vo drug organizam. transit lat. preminuvawe vo edna preku drugi dràvi koi se nao|aat me|u niv bez pretovar na tovarot. transkribiranje lat. prepi{uvawe. transkripcija lat. 1. prenesuvawe na tekst od edno vo drugo pismo, 2. fonetsko pi{uvawe na zborovi. transkriprcija lat. 1. pismo koe se upotrebuva vo nau~i celi, 2. prenesuvawe na muzi~ko delo koe e napi{ano za eden na drug instrument i glas. transmisija lat. prenos, prenesuvawe, prevod. transparenten lat. providen, svetol, sjaen, jasen. transpiracija lat. prepotuvawe. transplantacija lat. presaduvawe na organi od eden na drug oraganizam. transport lat. prevozni sredstva i uredi. transporter lat. prevozno sredstvo ili liceto ili ustanovata koja se javuva kako prevoznik. transpozicija lat. prenos. transupstancija rel. pretvorawe na lebot i vinoto vo Isusovo telo i krv. transverzala lat. geom. popre~na prava koja se~e dve ili pove}e pravi so koi leì na ista ramnina. transvestizam lat. bolen nagon za oblekuvawe vo obleka koja pripa|a na sprotivniot pol. trapez gr~. ~etvoroagolnik so samo dve paralelni strani. trapezoid gr~. ~etvoroagolnik kaj koj voop{to ne postojat paralelni strani. trasiranje lat. ozna~uvawe na pat, èlezni~ka linija, kanal i sl. spored planot po koj }e se gradat. trauma gr~. povreda na organizmot predizvikana so nadvore{no vlijanie. travanj hrv. april. traverza lat. èlezna ili drvena greda. travestija, travestiranje it. literaturno delo vo koe serioznata sodrìna se zamenuva so {egobien tekst. tref franc. edna od boite kaj igrata so karti - "detelina." 372

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ treger ger. nosa~, nose~ka greda vo grade`ni{tvoto. trema gr~. strav, treperewe, silna vozbuda, nervozna sostojba pred nekoj nastap ili ispit. tremor lat. treperewe, tresewe. trend lat. osnoven pravec na dvièwe na nekoj op{testven proces ili pojava: na ceni, vranotenost i sl. tres faciunt collegium lat. trojca so~nuvaat dru{tvo. tretiranje lat. postapuvawe so nekogo ili so ne{to, 2. obrabotuvawe na nekoe pra{awe. tretman franc. na~in na postapuvawe, na~in na prio|awe kon nekoe pra{awe, na~in na lekuvawe. trezor franc. blago, mesto kade se ~uvaat skapocenosti. tria praecepta iuris sunt: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere lat. postojat tri pravni na~ela: da se ìvee ~esno, drugiot da ne se navreduva, sekomu da mu se dade negovoto. triangl lat. triagolnik. triangulacija lat. na~in na premeruvawe na zemji{teto so pomo{ na mreà na trijagolnici. tribada gr~. lezbejka. tribina lat. 1. povi{eno mesto za gleda~i (prim. na stadioni za fudbalski natprevari, 2. mesto za nastapi kade se iskaùvaat razli~ni mislewa. tribun 1. slu`benik koj go izbirale plebejcite od svoite redovi vo stariot Rim za za{tita na nivnite prava, 2. prenos. voda~ na narodot, popularen govornik. tribunal lat. sudki kolegium, sud, sudi{te. tribut lat. 1. danok od podredenata dràva, 2. prenos. dolg. trijas gr~. prv period na mezozojskata era. trijumf lat. 1. sve~eno vleguvawe na vojskovoditelot pobednik vo stariot Rim, 2. sjaen uspeh. trik lat. ve{ta izmama. triko franc. rastegliva tkaenina. trilateralen lat. trostran. triler ang. detektivski ili {piunski film. trilion - milion bilioni, se pi{uva so brojot 1 i 18 nuli. trilogija gr~. tri romani ili drami na eden ist avtor povrzani so edinstvena op{ta zamisla. trimestar lat. tromese~ie. trinitet lat. trojstvo. tripartiten lat. troen, trikraten, trodelen, izvr{en od trojca. tripleks lat. trokraten. triptihon gr~. trodelna slika. triton mit. bog na morskite dlabo~ni, sin na Posejdon. triumfiranje lat. pobeduvawe, odnesuvawe kako pobednik.

373

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ triumvirat lat. 1. zaedni~ko vladeewe so dràvata koe vo stariot Rim go vr{ele tri lica: prv triumvirat - Cezar, Pompej i Kras, vtor triumvirat - Avgust, Antonije i Lepid, 2. zdruùvawe na trojca zaradi postignuvawe odredena cel. trivijalen lat. obi~en, plitok, izliten. trofej gr~. imot na protivnikot zaplenet od pobednikot za vreme na vojna: znamiwa, oru`je, tenkovi, avioni i sl. tromb gr~. zgru{ena krv koja se sozdava vo arterijata. trombon it. golema truba. tromboza med. sozdavawe tromb vo krvnite sadovi. tron gr~. prestol. troposfera gr~. dolniot sloj na zemjinata atmosfera, v. stratosfera. trotil, trinitrotoliol - eksplozivna materija so silna razorna mo}. trupa franc. 1. vojska, 2. kolektiv na umetnici koi rabota vo teatar ili cirkus. trust vid na kapitalisti~ki monopol, koj se razlikuva od kartal i sindikat spored toa {to pretprijatijata koi se zdruùvaat vo trust ja gubat svojata trgovska i proizvodna samostojnost i se pot~inuvaat na edinstvena uprava. tu quoque Brute, mi fili? (Julie Cezar) lat. zarem i ti sine Brute? tuberkoloza lat. su{ica. tumbe tur. prevrteno, naopaku, strmoglavo. tumor lat. izrastok. tumut lat. mete`, buka, uzbuna. tundra rus. golemi ravnici na krajniot sever na Rusija obrasnati so niski rastenija. tunuika lat. starorimska volnena ko{ula. turban pers. ~alma, fes obvitkan so lesen materijal. turbulenten lat. buren. turmalin it. skapocen kamen vo razni boi. turneja franc. 1. kru`no patuvawe, 2. patuvawe na razni umetnici zaradi gostuvawe vo drugi gradovi. turnir franc. natprevar. turnus lat. povtoren sled spored odnapred vostanoven red. turpija lat. ~eli~na poluga so zapci koja sluì za strugawe na èlezo i drugi pome}i metali. turpitudo lat. smaluvawe na ~esta i ugledot vrz osnova na javnoto mislewe na gra|anite. tustaban tur. ramno stopalo. tutela lat. staratelstvo nad maloletnici ili du{evno bolni lica. tuto, cito iucunde lat. (lekarot treba da deluva) sigurno, brzo i prijatno. tutor lat. staratel. tutti-frutti it. se i se{to.

374

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ tuzla tur. 1. poparena sol (za sto~na hrana), 2. sol dobiena od solena voda. U ubi aequitas evidens poscit, subveniendum est (Marcellus) lat. kade {to o~iglednata pravednost ne{to bara, treba da Ă se izleze vo presret. ubi bene, ibi patria lat. kade {to e dobro tamu e i tatkovinata. ubi concordia, ibi victoria lat. kade{to e slogata, tamu e pobedata. ubi iudicat qui accusat, non lex valet, sed violentia lat. tamu kade {to sudi toj {to i tuì, ne vladee zakonot, tuku nasilstvoto. ubi ius incertum, ibi ius nullum lat. neopredeleno pravo, nepostoe~ko pravo. ubi lex, ibi poena lat. tamu kade{to ima zakon, ima i kazna. ubi malos praemia sequuntur, haud facile quisquam gratuito bonus (Salustius) lat. kade {to lo{ite dobivaat nagrada, ne e lesno besplatno da se bide dobar. ubikacija lat. mestnost, svojstvo na ne{to da bide na odredeno mesto. ubikvisti lat. rastenija i ìvotni koi gi ima sekade i koi uspevaat sekade. ubikvitet lat. sposobnost na ne{to da se nao|a, da egzistira sekade (na sekoe mesto). udère fioka. u~kur tur. tenok pojas od platno za ga}i. ugr gr~. sufiks vo sloènki so zna~ewe: tvorec, sodava~. ugursuz tur. kradec, neranimajko. ujdurma tur. podmetnuvawe. ulcerozen lat. gnoen, zagnoen. ulema ar. bogoslov i pravnik vo muslimanstvoto. ulkus (lat. ulcus) ~ir. ultima lat. posleden slog vo zborot. ultimatum lat. definitivno barawe koe edan dràva i go upatuva na druga dràva so zakana deka vo slu~aj na neispolnuvawe na istoto vedna{ }e primeni opredeleni merki vku~itelno i na vojna. ultimo lat. posleden den vo mesecot. ultra lat. prefiks vo sloènici so zna~ewe - nad, pove}e, preku, krajno. ultra posse nemo tenetur (Calsus) lat. nikoj ne e dolèn da pravi ne{to {to ne e vozmo`no: nikoj ne e dolèn da dade/stori pove}e otkolku {to moè. ultra vires lat. "preku, nadvor od ovlastuvawata" bez praven u~inok. koga organot gi pre~ekoril svoite nadle`nosti ili gi zloupotrebil ovlastuvawata ili donel akti koi imaat nedostatok vo formata. una hirundo non facit ver lat. edna lastovica ne ja pravi proleta. 375

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ una voce lat. ednoglasno. uneribus vel dii capiuntur lat. duri i bogovite se pridobivaat so podaroci. unificiranje lat. soedinuvawe, izedna~uvawe. unija lat. zdru`enie, edinstvo, sojuz. unikat lat. prv ili edinstven izraboten primerok od ne{to, original. unikaten lat. edinstven, isklu~itelen. unikum lat. ne{to edinstveno, retko. unilateralen lat. ednostran. unisquisque tantum iuris habet, quantum potentia valet (Spinoza) lat. tolku kolku {to nekoj e mo}en, tolku prava ima. unitaren lat. edinstven, soedinuva~ki. univerzalen lat. seop{t, seopfaten, raznoviden, prikladen za se. uno apsurdo dato, infinita sequuntur lat. ako se po~ne so edna besmisla, }e ja sledat bezbroj drugi. unus lat. eden. uragan ang. mnogu silen veter, tropski ciklon. uran/uran gr~/lat. 1. bog na neboto kaj Grcite/Rimjanite, 2. sedma planeta na son~evito sistem, 3. hem. (U.) radioaktiven metal. uranija mit. muza na astronomijata, nejzin atribu e globusot, v. muzi. urbanizacija lat. proces na koncentrirawe na naselenieto vo gradovite. urbi et orbi (lat. na gradot (Rim) i na svetot) da se objavi na celiot svet, na site. urbs lat. grad. urgencija lat. zabrzuva~, opomena, urgentno lat. ubrzano, koe treba da se ubrza. urgiranje lat. zabrzauvawe. urin, urina lat. mo~, mokra~a. uriniranje lat. mokrewe. urna lat. sad za ~uvawe na pepelot na kremirani pokojnici. urnek tur. primerok, uzorak. urologija gr~. nauka za bolesti na urinarnite organi. usus est altera natura lat. navikata e druga priroda. ut quod alii, aliis fiat acre venenum (Lucretius) lat. toa {to nekomu mu e hrana e lut otrov a drug. ut sementam feceris, ita metes (Cicero) lat. kako }e posee{, taka i }e `nee{. ut supra (dictum) lat. kako {to e gore (ka`ano). uterini lat. deca koi poteknuvaat od ista majka, no od razli~ni tatkovci. uterus lat. materica. utija tur. pegla. utilitaren lat. korisen, prakti~en, upotrebliv. 376

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ utilitarizam lat. 1. filozofski pravec koj korista ili dobivkata ja smeta za osnova na moralot: filozofski i eti~ki pravec spored koj najgolemo dobro e toa {to predizvikuva korist. Prednosti na utilitarizmot: 10 neposredna uverlivost na stanovi{teto deka za ocenuvawe na ~ovekovite postapki se presudni nivnite posledici, kako i uveruvaweto deka edinstveno takov pristap ovozmoùva moralnoto rasuduvawe da bide racionalno, objektivno, jasno i precizno, dodeka site drugi sfa}awa otvaraat vrata za razli~ni oblici na dogmatizmam ili sentimentalizam i vodat vo konfuzija... Spored Mil, i mnogu podocne`ni privrzanici na utilitarizmot, edinstveno so vrzuvaweto na moralnosta za nekoja cel i procenuvaweto na site ~ove~ki postapki spored toa vo koj stepen pridonesuvaat za postignuvawe na taa cel, kolku posledicite im se dobri ili lo{i od stanovi{te na taa cel, obezbeduvaat mo`nost za diskusija i sporewe za pra{awata na moralot. 20 So ogled na toa {to vo utilitaristi~kata kalkulacija posledicite na razli~nite mo`ni postapki me|u koi treba da se odlu~ime podednakvo se zemaat interesite na site onie koi se tangirani, vklu~itelno i na interesite na onoj poedinec za ~ii postapki se raboti, ~esto kako zna~ajna prednost na utilitarizmot se istaknuva deka taa teorija obezbeduva razumen i prikladen odnos me|u moite sopstveni interesi i interesite na moite bliski, odnosno me|u individualnite i kolektivnite interesi, pa deka so nea e nadminata superiornosta na egoizmot i prenaglaseniot altruizam, odnosno individualizmot i kolektivizmot. Tokmu zatoa mnogu filozofi veruvaat deka utilitarizmot dava solidna osnova za izgradba na humanisti~ka i demokratska socijalna etika i politi~ka filozofija, 2. prenos. streme` od se da se izvle~e korist. utilitas lat. korist, dobro, interes, sre}a. Ako korista se definira kako zadovolstvo postoi hedonizam. Ako korista se definira kako sre}a postoi eudomonizam. utopija gr~. mesto koe {to ne postoi i èlba koja ne moè da se ostvari: najdobro od site mesta, sprot. distopija. utopiski gr~. nestvarno, fantasti~no, neostvarlivo. uvertira franc. muzi~ki voved vo opersko delo, opereta ili balet. uzansi farnc. trgovski obi~ai. uzurpacija lat. protivzakonsko prisvojuvawe na vlast ili na tu|i prava na ne{to. uzus lat. upotreba, slu`benost, pravo na upotrabuvawe na nekoja stvar bez pravo na plodovite na taa stvar so za~uvuvawe na nejzinata supstancija. V vade sanskr. znaewe, sveti knigi na bramanite vo Indija. vadimonium lat. vetuvawe. 377

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ vae victis lat. te{ko na pobedenite! vagabund (lat. vagabundus) skitnik, bezdomnik, bagabont. vagina lat. ènski polov organ, rodnica. vahabisti ar. pripadnici na religioznoto dvièwe na Muhamed Ibn Abdek-Vahab koi od XVIII vek barale vra}awe na islamot kon prvi~nata ~istina i ednostavnost. vakancija lat. 1. lesten {kolski raspust, 2. slobodno mesto, nepopolneto mesto (vo ustanova). vakant lat. imot bez sopstvenik. vakantno lat. prazno, nepopolneto (mesto, slu`ba). vaksacija lat. ma~ewe, dosaduvawe, gwavewe, zajadlivost. vakuf ar. zave{tanie za religiozni i humani celi: podigawe na xamii, {koli, bolnici itn. vakum (lat. vacuum) bezvozdu{en prostor. vale! lat. da si mi zdrav! valencija lat. 1. vrednost, va`nost 2. hem. merka za sposobnosta na nekoj atom da vrze atomi na drugi hemiski elementi. validacija lat. potvrda, potrvrduvawe, zaverka, zaveruvawe, priznavawe na pravnata va`nost na nekoj akt. validen lat. 1. silen, zdrav, cvrst, 2. prav. pravnovaèn, vaè~ki, polnovaèn. valiza franc. zape~atena patna ra~na torba na diplomatski kuriri so pravo na nejzina nepovredlivost.. valor entrinsekus (lat. valor extrinsecus) nadvore{na vrednost na parite. valor intrinsekus vnatre{na vrednost na parite. valor lat. vrednost, cena, hartija od vrednost. valorizacija lat. 1. odreduvawe na vrednosta, 2. zbir na merki za ve{ta~ko podi|awe na padnata vrednost na stoka, pari, vrednosni hartii. valvula lat. zatvora~, zalistok na srce, veni, creva. vandali - 1. germansko pleme koe vo 445 go osvoilo i go razurnalo gradot Rim, 2. prenos. divjaci, lu|e koi uni{tuvaat umetni~ki predmeti. vandalizam lat. diva strast za razurnuvawe (spored germanskoto pleme Vandali koe vo 455 trieset dena gi razurnuvalo site umetni~ki dela i spomenici vo Rim). vanitas lat. sueta, ta{tina. vapor it. parabrod. vaporizacija lat. pretvorawe na te~nost vo parea, isparuvawe. variatio delectat lat. promenata e ugodna. varietet franc. razli~nost, raznovidnost, razlika. varijabilen lat. promenliv, sklon kon menuvawe. varijabilnost lat. promenlivost. varijabla lat. promenliva golemina, 2. metod. ne{to {to moè da se pojavuva vo razli~ni vrednosti. poimna varijabla metod. sekoj op{t ili klasen poim ~ie zna~ewe moè da se menuva, prim. poimot "~ovek" za378

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ {to toj poim moè da zna~i ma`, èna, dete itn. Varijabli se op{tite poimi: op{testvo, pol, vozrast, bra~na sostojba, zanimawe, profesija, politi~ka opredelba itn. Sekoja varijabla ima vrednost, na primer, profesija: profesor, student, muzi~ar, ~elist itn. zavisna varijabla metod. pojavata koja se ispituva zavisi od vlijanieto na niza faktori koi se narekuvaat nezavisni varijabli. nezavisna varijabla faktor koj vlijae na kvalitetot, intenzitetot i traeweto na nekoja pojava koja sakame da ja ispituvame, t.e. na karakteristikite na zavisniata varijabla. Varijabla koja stoi pove}e levo ili vo levo, dodeka zavisna se onaa koja stoi desno ili pove}e vo desno, prim. vo nizata: ekonomija politika - kultura, ekonomijata e nezavisna vo odnos na onie vo desno, politikata e nezavisna vo odnos na kulturata, a kulturata e zavisna vo odnos i na ekonomijata i na politikata. varijacija (lat. variatio) promena, menivawe, izmena na likot. varijanta lat, druga forma, drug plan, eden od oblicite vo koi se javuva ista sodrìna. varijete franc. no}en lokal, teatar koj neguva lesna muzika, pesni, {e|i, igrawe i ònglerirawe. variks (lat. varix) pro{iruvawe na venite. variola lat. golemi sipanici. variranje (lat. variare) razlikuvawe, preminuvawe od edno vo drugo mislewe, promenlivost vo uspehot, promenlivost vo osobinite. variranje lat. menuvawe na lik, dobivawe druga forma., menuvawe, kolebawe. varius lat. razli~en. vartolomejska nok no} me|u 23 i 24 avgust 1572, koga se slu~i kole` na iljadnici hegenoti po naredba na Katerina Medi~i, majka na kralot Karlo IX vo srav od odmazda po neuspe{niot atentat vrz voda~ot na hegenotite Koliwi. varuna bog na neboto i do`dot, na zakonite i na podzemniot svet vo hinduizmot. varvarin gr~. vo stara Grcija sekoj koj ne znael da zboruva gr~ki, prenos. neobrazovan, grub, div ~ovek. varvarstvo gr~. neobrazovanost, grubost, surovost, divja{tvo. vasiliki gr~. golem vizantiski zakonik od XI vek, prerabotka na Justinijanovoto pravo na gr~ki jazik. vaskularen lat. koj se odnesuva na krvnite sadovi. vastacija lat. pusto{uvawe. vastitet (lat. vastitas) praznina, pustelija, prostranost, neizmernost. vat (W) fiz. edinica za sila, za 1 vat sekunda se izvr{uva rabota od 1 xul, 1000 W = 1 kilovat (Kw), spored {kotskiot fizi~ar Xems Vat 1736-1819. vau~er (an. voucher) svedok garant, vid na ~ek. vaya con dios {pan. odi so gospod.

379

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ vazektomija lat. otstranivawe na semenskite kanali kaj maì zaradi spre~uvawe na oploduvawe. vazomotoren lat. koj gi stesnuva i pro{iruva krvite sadovi. vedeta lat. slavna glumica. vegetabilen (lat. vegetabilis) rastitelen. vegetacija lat. 1. ìvot i rastewe na rastenijata, 2. prenos. bujnost. vegetarijanec lat. ~ovek koj glavno se hrani so rastitelna hrana. vegetativen nerven sistem, avtonomen nerven sistem anat. del od nerven sistem koj ja regulira rabotata na vnatre{nite organi: del na periferniot nerven sistem koj upravuva so maznata muskulatura na organite i `lezdite. Se deli na simpatikus i parasimpatikus. koi megusebno dejstvuvaat sprotivno. vegetiarnje lat. 1. ìvurkawe, ìveewe i rastewe kako rastenie, 2. prenos. ìveewe kolku da se ìvee, bez da se raboti. vehemancija lat. èstina, naglost. vehementen lat. èstok, ùstar, strastven, nezapirliv, nagol. vehementnost (lat. vehementia) èstina, ùstrina, ognenost, silovitost. veiozi lat. zarazni bolesti predizvikani so virusi. vektor mat. otse~ka so odredena dol`nina i nasoka. veledrom lat. trka~ka staza za biciklisti. velja~a hrv. fevruari. velter ang. 1. kategorija vo boks, teìna od 65,5 do 70 kg. 2. kategorija vo borewe, reìna od od 70 do 78 kg. velur franc. vid na tkaenina. velvet ang. vid na tkaenina - somot, kadife. vendetta it. krvna odmazda. vendicija (lat. venditio) prodavawe. vendicija lat. proda`ba. venera gr~. 1. boìca na ubavinata i qubovta kaj Rimjanite, v. Afrodita, 2. vtora planeta vo son~eviot sistem. venera mit. najubavata boìca vo Rim, v. afrodita. veneri~ki bolesti lat. zarazni bolesti koi vo prv red se prenesuvaat preku polov akt: gonoreja, sifilis. veni, vidi, vici lat. dojdov, vidov, pobediv: zve{taj na Julie Cezar pred Senatot za pobedata nad Farnak kaj Zela vo 47 god. p.n.e.) venia aetatis lat. proglasuvawe na polnoletstvo pred so zakon utvrdenoto vreme. venia docendi lat. dozvola za drèwe predavawa na univerzitet. venter lat. stomak. venus lat. v. venera. veranda ind. kon ku}a pridodadena staklena ili otvorena galerija so pokriv. verastilite (lat. versatilitas) prevrtlivost, koleblivost, promenlivost, snaodlivost. 380

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ verb. lat. glagol. verba volant, exempla trahgunt lat. zborovite letaat, primerite dokaùvaat. verba volant, scripta manent lat. zborovite letaat, napi{anoto ostanuva. verbalen delikt lat. krivi~no delo storeno so izre~eni ili napi{ani zborovi (navreda, kleveta). verbalen lat. usmen, govoren. verbalist lat. toj koj{to pove}e drì do zborovite otkolku do sodrinata na ne{tata. verbalizam lat. prazno rasfrlawe so zborovi. verbis expressis lat. izre~no. verbum lat. glagol. verdikt lat. presuda. veresija tur. kupuvawe ili prodavawe na po~ek, na doverba, doverba, davawe na zaem stoka ili pari za odredeno vreme koi se vra}aat bez kamata, v. kredit. verifikacija lat. 1. potvrduvawe, proveruvawe, zaveruvawe, utvrduvawe na vistinskata sostojba, svedo`ba 2. iskustveno utvrduvawe na to~nosta na edna pretpostavka. veritas habenda est in iuratore, iustitia et iudicium in iudice lat. porotnikot treba da se drì do vistinata, a sudijata do pravoto i pravdata. veritas iuridica lat. pravna vistina. veritas sempiterna est lat. vistinata e ve~na. vermaht (ger. wehrmacht - odbrambena sila) naziv za germanskata vojska od vremeto na nacizmot. vermut ger. vino vareno so pelin. vernilitet (lat. vernilitas) ropsko povedenie, podlizuvawe, prostotilak, neotesanost, pravewe glupi {e|i. versifikacija lat. stihotvorstvo. versifikator lat. pisatel na stihovi, poet, versio in rem lat. prav. upotreba na stvari vo tu|a korist bez polnomo{no na sopstvenikot na upotrebanata stvar. versius lat. vistinit. verso lat. parna strana na listot, sprot. recto. verte lat. svrti! vertigo lat. vrtoglavica. verzal lat. golema po~etna bukva. verzifikacija lat. pravewe na stihovi. verzifikator lat. stihotvorec. verzija lat. edno od pove}eto me|usebno razli~ni izloùvawa ili objasnuvawa na nekoj fakt ili nastan. verziran lat. upaten vo ne{to, ve{t, iskusen, izve`ban. verziran lat. upaten.

381

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ verzura (lat. versura) prav. menuvawe na doveritelot, zemawe pari na zaem za so niv da se pokrie nekoj drug dolg. vespera laudatur dies lat. denot se fali nave~er. vesta lat. mit. rimska boìca na ognot, doma{nata sloga, blagoslovot i sigurnosta vo gradovite i dràvite. vesta mit. boìca na ogni{teto kaj Rimjanite, v. hestija. vestalinki - sve{teni~ki na boìcata Vesta koi go ~uvale svetiot ogan vo nejzinito hram, a ne smeele da se maàt. vestalinki (lat. vestales) mit. devici koi morale 30 godini da sluàt vo hramot na boìcata Vesta, a potoa moèle da se omaàt: za prekr{uvawe na ~ednosta bile ìvi zakopuvani. veteran lat. postar borec. veto lat. 1. zabranuvam, otfrlam, ne primam: izraz so koj narodnite tribuni vo stariot Rim gi proglasuvale odlukite na Senatot za nevaè~ki, 2. pravo na poedinec ili na dràva da moè samo so svojot glas da onevozmoì donesuvawe na nekoj zakon, odluka i sl. vi mandati lat. po zapoved, vrz osnova na naredba. vi{nu rel. eden od trite glavni bogovi vo brahmanizmot, mom~e koe vo svoite ~etri race gi drì atributite: {kolka, disk, stapo i lotosov cvet. Bog koj ~esto se simnuva na Zamjata za da gi kazni zlostornicite, i nagradi dobrite: simnuvawa koi se narekuvaat avatari ili inkarnaci. Dosega se simnal devet pati vo razli~ni oblici (1. Matsija riba, 2. Kurma - èlka, 3. Varaha - diva sviwa, 4. Narasimha - ~ovek lav, 5. Vamana - xuxe, 6. Parasumara - Rama so sekira, 7. Rama. 8. Kri{na, 9 Buda), a koga na krajot na vremeto }e se simne po deseti pat kako Kalki }e gi uni{ti site svoi neprijateli i }e go oslobodi narodot od tu|insko vladeewe. via facti lat. so sila, nasilno, samovolno. via lat. 1. pat, 2. preku. viargo lat. polovo neraziena èna. vibracija lat. treperewe, tresewe. vibrafon lat. muzi~ki instrument so udiralki. vibratot lat. telo koe treperi. vic grem. dosetka, ostroumnost, {ega. vicca vid religija za koja vaì eden zakon: "dodeka ne gi povreduva{ drugite, raboti {to ti e volja." Nejzino glavno veruvawe e praviloto 3 x 3, {to zna~i deka se {to nekoj }e napravi, trikratno mu se vra}a. Toa zna~i deka se veruva vo karma, pa spored toa i vo reinkarnacija. Vikanite pravat talismani, ja prou~uvaat astrologijata i kabalata, frlaat vol{ebstva i ja slavat promenata na Majkata Zemja. Site drevni boìci se posmatraat kako golema boìca koja ima broji imiwa (Izida, Dijana, Haketa, Kadivden, Afrodita, itn). Taa e devica i majka starica. Taa ima odnosi so golemiot bog kogo isto taka go so~inuvaat site drevni bogovi. Toj e rogatiot bog Pan, Lucifer (ne Satana, tuku starorimskiot bog na utrinskata yvezda). Za ma|iski rituali se koris382

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ ti pentagram koj e vcrtan na disk {to moè da bide od razli~en matetijal i koj treba da e postaven na oltar. Se koristi vo najednostavni vol{ebstva koi se izveduvaat so pomo{ na sve}i. Okolu pentagramot e vcrtan krug koj ja pretstavuva boìcata i bogot. Toj krug reflektira svetlost i na negoviot nositel mu donesuva seop{ta inteligencija, univerzalna mudrost i za{tita. Vo dene{no vreme pentagramot stanal simbol na zloto, a ovaa predrasuda e pottiknata so pojavata na satanisti~kite sekti koi go koristat prevrteniot pentagram vo svoite rituali. vice lat. prefiks koj se stava pred opredeleni zvawa so zna~ewe: pod, zamenik, pomo{nik, prim. vicepremier. vice versa lat. obratno, vo sprotivno, vo sprotiven slu~aj. vicijum (lat. vitium) porok, vina, grev, mana, nedostatok, gre{ka. viciozen lat. poro~en, manliv, fali~en, rasipan, izopa~en. videatur lat. neka se vidi, treba da se vidi. videbimus infra lat. }e vidime podocna. videlicet lat. kako {to moè jasno da se vidi. video meliora proboque: deteriora sequor (Ovidie) lat. gledam {to e podobro, se obiduvam, no sepak odam po ona {to e polo{o (t.e. razumot bara edno, a strastite odat kon drugo). videtur lat. 1. izgleda, se ~ini, 2. (davawe na) mislewe za ne{to, nao|awe, sfa}awe. vigilancija (lat. vigilantia) pretpazlivost, vnimatelnost, budnost, gri`livost, opreznost. vigilanten lat. buden, vnimatelen. vigilantia lat. budnost, vnimanie. vigilantibus leges sunt scriptere lat. zakonite se napi{ani za pretpazlivite. vigor lat. ìvotna sila, ìvost. vigovci ang. slobodwaci, prijateli na slobodata, ~lenovi na angliskata liberalna stranka sprotivna na torievcite. vigvam koliba na severnoamerikanskite indijanci. vija gracija (lat. via gratiae) po pat na milost. vijadukt (lat. viae-ductus) most nad pat, nad mo~uri{te. vijatikum (lat. viaticum) 1. patarina, 2. pari koi im se stavale na mrtvite vrz ustata za da moàt da mu go platat na Haron prevozot preku rekata Stiks, 3. kaj katolicite posledna pri~est. vikar (lat. vicarus) zastapnik na papata vo nekoja oblast, pomo{en sve{tenik. viking ger. borec, vojnik, junak, gusar. vikinzi ger. germanski ìteli vo Skandinavija koi od VIII do XI vek bile na lo{ glas kako gusari. vikler ger. predmet vo vid na cilinder koj sluì za vitkawe kosa, v. papilotna. vikont franc. francuska vite{ka titula me|u grof i baron. 383

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ viktimologija lat. disciplina na kriminologijata koja ja prou~uva ulogata na `rtvata vo nastanuvaweto na kriminalitetot. viktorija lat. 1. pobeda, 2. boìca na pobedata kaj starite Rimjani, v. nike. vilaet ar. 1. golema administrativno-teritorijalna edinica vo Turcija koja se deli na sanxaci, 2. svet. vim vi repellere omnes leges omniaque iura permitunt (Paulus) lat. site zakoni i site prava dozvoluvaat sila da se brani so sila. vindex lat. 1. emec, 2. odmazdnik. vindiciranje (lat. vindicare) odmazduvawe, kaznuvawe, za{tituvawe, polagawe pravo na sopstvenost, tu`ba za vra}awe na stvari. vindikacija (lat. vindicatio) 1. odmazda, 2. barawe za vra}awe na stvarite na doveritelot. vindikaciona tu`ba lat. tu`ba za za{tita na sopstvenosta. vindikativen (lat. vindicativus) odmazdoqubiv. vindikta (lat. vindikto) 1. odzmazda, kaznuvawe, 2. zakonsko gonewe i kaznuvawe na prestapnikot, 3. tu`ba poradi nanesena {teta, 4. stap so koj rimskiot pretor go dopiral robot pri negovoto osloboduvawe. vindjakna (ger. windjacke) kratko palto od tkaenina {to ne propu{ta veter. vinjeta franc. ukras vo kniga ili rakopis vo oblik na mala slika ili ornament na po~etokot ili na krajot na tekstot. vinkl ger. instrument za merewe na agli. vinkulacija (lat. vinkula - prangii, okovi) 1. vrzuvawe, 2. ograni~uvawe na pravoto na raspolagawe so hartii od vrednost i nivno prenesuvawe na drugi lica. violacija lat. povreda na pravo, prestap, skrnavewe. violencija lat. èstokost, nasilstvo, preteranost. violenten lat. nasilen, èstok, violenten lat. nasilen, grub. virgo lat. devica, virgo intacta - negibnata, nedoprena devica. viri boni est scire pati, nec faecre iniuriam (Publilius Sirus) lat. dobar ~ovek znae da podnesuva nepravda, a ne znae da ja pravi. viribus unitis lat. so obedienti sili. virilen lat. 1. ma{ki, 2. {to mu pripa|a na poedinec po sopstveno pravo. virman franc. isplata koja se vr{i bez gotovina, prenesuvawe pari od edna na druga smetka. virola franc. spirala vo ~asovnik. virtualen lat. skrien, koj ne se pojavuva no moè da se pojavi, moèn vo idninata. virtuelen lik lat. lik na nekoj predmet dobien so odbivawe na svetlosta od ogledalo ili so prekr{uvawe na svetlosta preku le}a. virtum lat. doblest, vrednost sprot. vitium.

384

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ virtuoz it. ~ovek koj vo svojata rabota dostignal sovr{enstvo, najvisok stepen na majstorstvo. virtuozen lat. odli~en, sovr{en, majstorski, izvonreden. virtus in medio posita est (Seneka) lat. doblesta se nao|a na sredina. virtus lat. doblest, vrednost, vrlina sposobnost na povedenie vo soglasnost so najvisokite moralni i pravni normi, v. arete. viruelen (lat. virtus sposobnost, vrednost, sila) snaèn, mo}en, nastroen za deluvawe, sposoben za dejstvo, no so taa sposobnost ne se koristi, nerealen, sprot. realen. virulencija lat. gnoewe na rana, otrovnost. virulenten lat. otroven, gnoen. virus lat. otrov, otrov {to go la~at ìvi ili mrtvi bakterii. vis lat. sila, snaga, mo}, vlast. vis apsoluta (lat. vis absoluta) apsolutna sila, sila od koja ne e mo`na odbrana ili koja ne moè da se odbie). vis legis lat. zakonska sila. vis maior lat. vi{a sila, nepredvidliv slu~aj. vis probandi lat. dokazna sila. vis vitalis lat. ìvotna sila. vis-a-vis, vizavi franc. lice vo lice, nasproti toa. viskoza lat. celulozna masa sluì za izrabotka na ve{ta~ka svila i filmovi. viskozen lat. lepliv, gusto te~en. viskozitet lat. leplivost, isteglivost. vist ang. vid na igra so karti. vita lat. ìvot. vita sedentaria lat. sede~ki ìvot. vitalen lat. sposoben za ìvot, ìvoten. vitalnost lat. ìvotna sila, sposobnost za ìvot. vitra` franc. staklena vrata, staklena pregrada. vitrina franc. staklen orman. vitriol hem. sumpurna kiselina. vitrum lat. staklo, kristal. viva voks (lat. viva vox) ìv glas, ìv zbor, usmeno podu~uvawe. viva vox docet lat. ìviot zbor pou~uva. viva~e it. muz. ìvo, ogneno, so àr. vivant lat. da ìveeme! vivat, crascat, floreat lat. ìvej, rasti, cvetaj! (zdravica). vivisekcija lat. se~ewe na ìvo ìvotno zaradi prou~uvawe na funkciite na organizmot. viza lat. videno, pregledano, zvani~na zaverka so potpis i pe~at deka ne{to e videno i pregledano (osobeno za patni ispravi). vizantija gr~. Isto~no Rimsko Carstvo (395-1453). vizavi franc. nasproti, eden sprema drug. vizibilen lat. vidliv, zabele`liv, o~igleden. 385

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ vizibilitet lat. vidlivost, o~iglednost. vizija (lat. visio gledawe) psih. halucinacija, prividenie, pretstava koja zaradi bolest na centralniot nerven sistem se smeta za vistinita, privid, prividuvawe. vizioner lat. ~ovek koj gleda vo idninata, prorok, vidovit ~ovek. vizir lat. 1. del od {lem niz koj moè da se gleda, a koj moè da se spu{ta i podiga, 2. ni{an na ogneno oru`je. viziranje (lat. visere - gledawe, zagleduvawe) 1. zemawe na ni{an, 2. imawe vo vid, 3. te`nenie kon ne{to, 4. zaveruvawe na patna isprava. vizita franc. poseta, poseta od lekar. vizuelen tip gr~. ~ovek koj najmnogu pamti spored toa {to go videl. vladeenje na pravoto ograni~uvawe na dràvnata vlast (zakonodavna, izvr{na i sudska) so pomo{ na na pravoto (ustavno i zakonsko ograni~uvawe na dràvnata vlast: ustavnost i zakonitost) zaradi spre~uvawe na samovolno vladeewe (vladeewe na volja i sila), odnosno zaradi obezbeduvawe na ~ovekovite prava i slobodi. vodan mit. najvisok bog na site germanski narodi: bog na veterot, pobedata, mrtvite, dobrata ètva i lekarstvata. vodeni nimfi mit. za{titini~ki na vodata, vodeni nimfi bile: Nejadi, Neraidi, Okenaidi, Sireni (ker}i na re~niot bog Ahel i muzite; bile pridru`ni~ki na Persefona i zatoa {to ne ja za{titile koga ja grabnal Had, Demetra gi pretvorila vo su{testva so glava na devojka i telo na riba: tie so svoite pesni gi opsenuvale nevnimatelnite mornari i gi davele vo moreto) i Halijadi. vojaerizam franc. doìvuvawe seksualno zadovolstvo preku gledawe na razgoleni lu|e. vokabular (lat. vokabulum) re~nik. vokacija (lat. vocatio) darba, sklonost kon nekoe zanimawe, zanaet, struka itn. voks (lat. vox) glas, zbor, izraz, ton, zvuk. volente Deo lat. ako dade gospod! volenti non fit iniuria (Ulpianus) lat. ne mu se pravi nepravda na toj koj ja saka, (na toj koj{to napravenoto zlo go ~uvstvuva kako ne{to dobro), nulla iniuria est, quae in volentem fiat (Ulpianus) lat. ne e nepravedno ona {to nekomu bi mu se napravilo so negova soglasnost, nullam potest videi iniuriam accipere qui semel voluit (Paulus) lat. ne moè da se smeta deka trpi nepravda onoj koj edna{ na toa se soglasil, numquam volentibus dolus infertur (Ulpianus) lat. nikoga{ ne im se pravi nepravda na onie koi na nea se soglasuvaat, quia nulla est iniuria, quae in volentem fiat (Ulpianus) lat. nema nepravda koja nekomu so negova soglasnost mu se pravi. volfram (W.) mnogu cvrst metal. volonter (lat. volontarius) toj koj raboti ne{to besplatno, xabe. volt (V) edinica ze merewe na naponot na elektri~nata energija. volumen fiz. prostor {to go zafa}a edno telo, obem, zapremnina. 386

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ voluminozen lat. obemen, golem, opseèn, glomazen, kabast, debel. voluntarizam fil. filozofski pravec koj su{tinata na ìvotot ja objasnuva so pomo{ na ~ovekovata volja kako osnovna funkcija na psihata ([openhauer, Vunt i dr.). voluntas lat. volja. voluptas lat. strast. voluptate homine captantur, ut hamo pisces lat. lu|eto se fa}aat na uìvawe kako ribite na jadica. von pari~na edinica na Ju`na i Severna Koreja. voodoo (hoodoo voudon) zbir na magi~ni veruvawa i praktiki koi se manifestiraat vo nekoi delovi na Afrika, Ju`na Amerika, zapadna Indija, a osobeno na Haiti. Voodoo se razvi na plantaìte na robovi vo Afrika vo XVII vek. Spored nego postojat Loi duhovi koi gi povikuvaat sve{tenik (houngan) ili sve{teni~ka (mambo) vo ceremonii za vreme na koi nasobranite lu|e stanuvaat opsednati so duhovite i pa|aat vo trans. Postojat dva osnovni pravci na Voodoo. Rada e familija na Voodoo duhovi i toa na relativno miroqubivi i sre}ni Loi. Petro e crna ma|ija vo Voodoo i toa Voodoo od besni i podli Loi ili duhovi. Vo Petro Voodoo se slu~uvaat opasni nastani, me|u koi smrt na prokleti i sozdavawe na Zombi. Zombite se sozdadeni od crnite magi~ari nare~eni Bokor koi stavaat eden vid otrov vrz koàta na `rtvite. Nikoj od nepovikanite ne go znae sostavot na otrovot, me|utoa se pretpostavuva deka sodrì elementi od toksi~ni ìvotni i rastenija. Potoa, `rtvata stanuva napolno paralizirana i pa|a vo koma. Grisgris e Voodoo magija koja so sigurnost go predizvikuva nastanot (dobar ili lo{), a osven toa se koristi i za za{tita od zlo i za obezbeduvawe na dobra sre}a. voskrsnuvanje stanuvawe na mrtvi, vra}awe na mrtov ~ovek vo ìvot, oìvuvawe na mrtvo telo (na koe, spored Kuranot, }e mu se stori deka samo edna ve~er bil vo mrtva sostojba, vo smrtno sonuvawe). Smrta, spored Al-Gazali, e "po~inka me|u dve budewa" - maloto na ovoj svet i golemoto na onoj svet. votum lat. zavet, vetuvawe, glas koj se dava za ne{to, glasawe, rezultat od glasawe, mislewe, votum separatum - izdvoeno mislewe. votum decisivum lat. re{ava~ki, odlu~uva~ki glas. vox populi, vox dei lat. glasot na narodot e glas bo`ji. vrednosti svest za ona {to e poèlno, ona {to se o~ekuva, ona {to gi opredeluva motivite, interesite (interesen aspekt na vrednostite), ili normativni o~ekuvawa (normativen aspekt na vrednostite). vulgaren lat. v. vulgaris. vulgaris lat. vulgaren, op{t, sekojdneven, nizok, uprosten, nepristoen, prosta~ki, prostakluk, bezobrazkuk. vulgarizacija lat. preterano poednostavuvawe na nekoja nauka koe grubo ja sniùva nejzinata su{tina.

387

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ vulgata lat. latinski prevod na biblijata koj go napravil sv. Jeronim i koj od rimokatoli~kata crkva e proglasen za ispraven prevod. vulgo lat. narodski ka`no, prosto re~eno. vulgus amicitiam utilitate probat (Ovidie) lat. lu|eto go cenat prijatelstvoto spored korista ({to od nego ja imaat). vulkan mit. bog na ognot kaj Rimjanite, v. Hefest. vulnerabilnost lat. ranlivost, povredlivost, slabost, neotpornost. vulva lat. v. vagina. vunderkind (grm. ~udo od dete) posebno nadareno dete Y yang prvobitno zna~el son~eva svetlost ili ona {to i pripa|a na son~evata svetlost i na svetlosta voop{to vo svetot i voop{to, a yin, otsustvo na son~eva svetlost, t.e senka ili temnina: vo podocne`niot razvoj yang i yin zapo~nale da se smetaat za dve kosmi~ki na~ela ili na sili koi pretstavuvaat ma{kost, toplina, svetlost, suvost, tvrdost (yang), odnosno, ènstvenost, pasivnost, studenost, temnina, vla`nost, mekost (yin). Z zafir gr~. zapaden veter, blag veter predvesnik na proleta, mit. bog na vetrovite. zagar tur. love~ki pes. zakonski rokovi prav. rokovi vo koi so zakon e opredelen vremenskiot interval vo koj mora da se prezeme edno procesno dejstvie (vreme vo koe e dopu{teno prezemaweto na odredeno procesno dejstvie - peremptorni, finalni rokovi), prim. rokot za prigovor protiv obvinitelen akt {to iznesuva 8 dena, ili rokot za àlba protiv presuda donesena vo prv stepen koj iznesuva 15 dena od denot na dostavuvaweto na prepisot na presudata. Zakonski se i onie rokovi vo koi so zakon e opredeleno vremeto vo koe ne smee da se prezeme edno procesno dejstvie (dilatorni rokovi). Taka, na primer, glavniot pretres ne moè da se odrì pred izminuvawe na 8 dena otkako obvinetiot ja primil pokanata. Me|u zakonskite rokovi treba da se pomestat i instruktivnite (ordinatorni, monitorni) rokovi so koi se odreduva periodot na vreme vo koj e dopu{teno ili propi{ano izvr{uvaweto na odredeno procesno dejstvie, me|utoa nivnoto propu{tawe, za razlika od prethodnite rokovi, ne povlekuva nikakva sankcija. v. sudski rokovi. zambo {pan. melez roden od Amerikanski Crnec i Indijanec. zamena na tezi ne se dokaùva ili ne se pobiva spornata teza, tuku druga od nea razli~na teza, omilen "metod" na mnogu polemi~ari, koi

388

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ najprvin ja izvrtuvaat tezata na oponentot pa potem ja napa|aat taka izvrtenata teza so navredlivi argumenti. zekat milostiwa, edna od pette dol`nosti (stolbovi) na islamot. zeloti politi~ka i religiozna grupi na evreite, sloj na borbene nastroeni lica protiv Rimskata imperija zen (budizam) sofisticirana {kola na japonski budizam koj se javuva vo dve varijanti: rinzai i soto. zevs gr~. vrhoven bog kaj Grcite, v. Jupiter. zigurati golemi stepenesti gradbi vo Sumer so hram na vrvot posveten na gradskoto boènstvo. ziher ger. pouzdan, siguren. zihera{ ger. naziv za nekoj koj odi na sigurno, koj ne rizikuva. ziusudra klasi~en red na evrejskata kabala. zodijak gr~. ìvotinski krug sostaven od yvezdite Oven, Bik, Bliznaci, Rak, Lav, Devica, Terazija, [korpija, Strelec, Jarec, Vodolija i Ribi. zograf gr~. slikar na ikoni, ikonopisec. zohar hebr. kniga na svetlosta, najva`na kniga na kabalata. zombi rel. 1. vo afri~ko-karipskiot kult vudu, pretstavuva su{testvo ~ija du{a zaposednalo nekoe drugo lice po pat na magija i so ~ie telo beskrajno raspolaga liceto koe go izvr{ilo obredot. 2. su{testvo koe se podignuva od mrtvite, ìv mrtovec, za da vr{i zlodela. zoo gr~. prilog vo slo`nici so zna~ewe ìvotno, ìvotinsko. zoofagija gr~. hranewe so meso. zoofilija gr~. polova naklonetost kon ìvotni: koga miluvaweto na ìvotni go predizvikuva poloviot nagon. zoofobija gr~. bolen strav od ìvotni. zoolatrija gr~. oboàvawe, religiozno po~ituvawe na opredeleni ìvotni. zoologija gr~. nauka za ìvotnite. zoomorfen gr~. koj ima oblik na ìvotno. zoon gr~. ìvotno. zoopsihologija gr~. nauka za du{evnite pojavi kaj ìvotnite. zoopsija gr~. prividuvawe na ìvotni. zootomija gr~. ìvotinska anatomija. zor tur. sila, snaga, mo}, nasilstvo, bes. zoren tur. silen, snaèn, mo}en, nasilen, besen. zorli tur. silno, sna`no, mo}no, nasilno, besno. zort tur. strav. zulum tur. nasilstvo, ugnetuvawe, tiranija.

389

A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @ @ àrdinijera (franc. jardinijere) stalak za cve}e. àrgon (franc. jargon) slang, argo, poseben govor na nekoja op{testvena grupa. èdub (franc. j'adoube) izraz koj se upotrebuva vo igrata {ah koga igra~ot ja dopira figurata samo za podobro da ja namesti a ne i da ja da odigra istata. èlatin (franc. jelatine) ~isto tutkalo, ~isto lepilo. èle franc. sok svaren so {eker. èton franc. plo~ka koja sluì kako presmetkovna edinica za pari i sluì kako zamena za niv vo komar. ìgolo (franc. gigolo) 1. mlad ~ovek koj glavno ìvee od odrùvawe na qubovni odnosi so postari imotni èni, 2. profesionalen igra~ koj dava ~asovi po ku}i. ìri (ang. jury) porota, poroten sud, odbor za dodeluvawe nagradi ili za izbor na umetnici na odredeni konkursi. ìtije staroslovenski izraz za opis na ìvotot na svetcite, biografski prikaz na ne~ii ìvot. òngliranje franc. pokaùvawe na razni ve{tini. `rtvuvanje - 1. zaradi prostuvawe na grevovi (kako izraz na ~ovekovata gre{nost pred gospod) 2. kako blagodarnost za bo`jite dobri dela storeni kon lu|eto. `rva otkup, cena za otkup (prostuvawe) na grev. ùrnal franc. dnevnik, vesti, dneven vesnik, moden ~asopis, filmski pregled.

390

IZBRANI MISLI NA GOLEMI LU\E * Najgolemite nepravdi ne se pravat zradi zadovoluvawe na nuìte (ìvotni) potrebi, tuku od èlbata da se nadmine drugiot (zaradi vi{okot). (Aristotel) * Podobro e grst mo}, odo{to cela vre}a so prava ([tirner). * Da veruva{ vo pravda e isto kako da veruva{ (da ima{ doverba) vo svojot lekar, dol`nik, avtomobil. (Kolakovski). * Treba da se bide umeren vo umerenosta (Epikur). * Ako stekne{ dobrodetel, i so nea se trudi{ da pravi{ dobri dela, nema da ima za {to da im zaviduva{ na onie od visoko semejstvo, bidej}i krvta se nasleduva a dobrodetelta se steknuva, a taa vredi pove}e otkolku {to krvta moè da vredi bilo koga. (Servantes) * Ako sakame da go popravime moralot na nekoj drug, toga{ mora prvo da go popravime svojot. (*) * Ako sakate dobro da mislat za vas, nikoga{ ne zboruvajte za toa. (Paskal) * Ako saka{ da soznae{ {to si, pogledaj gi grobi{tata pokraj patot, tamu po~ivaat telata na lu|e od visoki rodovi, kralevi, nu~nici, onie koi bile na visok glas no vremeto site gi zgazilo. Podzemjeto e mestoto na smrtnite, pogledni i vrazumi se kolki si ni{toèn. (Menander) * @eludnikot ne slu{a naredbi, toj bara, povikuva. (Seneka) * Bogovite se su{testva koi postojat samo za ~ovekot i preku ~ovekot. (Foerbah) * Ne e siromav toj koj {to ima malku, tuku toj koj {to kopnee kon pove}e. Vistinska mera na bogatstvoto e prvo, da se ima toa {to e potrebno i vtoro, da se ima toa {to e dovolno. (Seneka)

391

* Pravdata (iustum) kako sr` na pravoto se sostoi vo utvrduvawe i uvaùvawe na uslovite koi ~ovekovata komunikacija vo zaedicata ja pravat mo`na. Nejzinata prva zapoved e: "Ne im go pravi na drugite ona {to ne saka{ drugite da ti go storat tebe." Moralot bara pove}e od toa: toj pretpostavuva deka na drugite treba da im go pravime ona {to bi sakale drugite da ni go storat nam." (âvo{ki) * Pravdata sekoga{ mora da se dostigne sega i ovde: nejzinoto odloùvawe za utre ili zadutre pove}e ne se smeta za razumno. ([ek) * Slobodna volja i sloboden rob se isto ne{to. (Lajbnic) * Nikoj ne moè da izvle~e korist od sopstvenoto nepravo (od sopstvenoto kr{ewe na pravoto). (*) * Se dodeka e neminovno A da zazema nekoe mesto vo vselenata seedno dali se raboti za pe{tera, niva, mesto za ribolov, ili dobro platena rabota - dotoga{ }e postoi B, V, G, D i dr. koi bi sakale da bidat to~no na mestoto na koe e A. ([ek) * Ako ima kogo da kazni{ so sila, ne pridodavaj na kaznata pogrdni zborovi, na nesre}nikot mu e dosta telesnata kazna bez grdi zborovi. (Servantes) * Ako nekoi lu|e ne pravat dobri dela, tie ne odat dotamu kade {to im e dadeno da stignat, toa doa|a od nedostatokot na nivno primarno {kolo. (La Brijer) * Ako ja sledime, brkame sre}ata do nejzinoto tajno skrivali{te, i tamu }e ja najdeme vo perfektna telesna sostojba. (*) * Ako se sudi na qubovta spored delata, toga{ taa pove}e li~i na omraza otkolku na prijatelstvo. (La Ro{fuko) * Ako se zboruva za tebe lo{o, a toa e vistina toga{ popravi se, a ako e laga smej se. (Epiktet) * Koga po~nav da studiram pravo profesorot mi kaà dve raboti: 1. Od denes koga majkati }e ti kaè deka te saka somnevaj se vo toa - In omnibus dubitandum (Vo se treba da se somneva{), i 2. Pravdata baraj ja vo javna ku}a, a ako saka{ da bide{ sureden odi na sud. (*)

392

* Kako {to dvièweto na kamen ne e mo`no bez pri~ina, taka ni dvièweto na voljata ne e mo`no bez interes (Zakonot na celta glasi: nema sakawe, ili {to e isto, nema postapka bez cel). (Jering) * Ekvivalentot e ostvaruvawe na pravdata na podra~jeto na prometot (sistem za zadovoluvawe na ~ovekovite potrebi). Za{to, pravdata, izrazeno jasno i razbirlivi, ne e ni{to drugo, tuku ona {to im odgovara na site, pri {to site moàt da opsatanat. (Jering) * Nepravedno koja i da e grupa pa makar i mnozinstvoto da vladee vo sopstven interes. (Aristotel) * Nie gi naso~uvame site svoi nameri kon op{toto dobro i gledame deka nema pogolem interes od toa da se usoglasuvame so onoj na mnozinstvoto. (Lajbnic) * Filozofijata na pravoto ne moè da razre{i dali oddelni akti se pravedni, tuku samo pod koi uslovi eden akt bi bil praveden. * Bez razgovor so ~ovek te{ko e da utvrdi{ dali toj e dobar ili zol. Samo dobriot ~ovek moè da bide trajno sre}en. Zlite mora da bidat nesre}eni. (Sokrat) * Bez razlog gi obvinuvame ènite, tie nas ne ne razo~aruvaat, tuku idealot koj sme go sozdale za niv. (Bu{er) * Podigawe na duhot bez sloboda e nevozmo`no. (V. Kuzen) * Da bide{ roden zna~i da bide{ osuden na smrt, so neopredelen vremenski rok. (V. Igo) * Da bide{ sre}en ne e ni{to, dodeka da se smeta{ za takov e se. (Barklej) * Da bide{ premnogu nezadovolen so sebesi e slabost, dodeka da bide{ prezadovolen so sebesi e glupost. (Sable) * ]e bidete zadovolni od ìvotot dokolku go upotrebite dobro. (Renon) * Onoj koj neznae da se zadovoli so pomalku }e bide zasekoga{ rob. (Koracije)

393

* Blagosostojbata na eden narod ne zavisi od goleminata na nivniot dohod, nitu od ubavinata na nivnite gradovi, bogatstvoto se sostoi vo brojot na obrazovani i karakterni lu|e. (Luter) * Blagosta e dobrota kon na{ite neprijateli. (Vovnarg) * Blagosta e eden od najsigurnite znaci za otmenosta i plemenitosta na eden ~ovek. (S. Smajls) * Bogatstvoto e kako morskata voda, kolku pove}e pie{ tolku pove}e si èden. ([openhauer) * Bogatstvoto pomalku gi rasipuva lu|eto otkolku samata trka po nego. (De Ronend) * Bogatstvoto go stvrdnuva srceto pobrzo otkolku {to vrelata voda go stvrdnuva jajceto. (Berne) * Podobro sovremenicite da ne priznavaat, otkolku da ni se voshituvaat potomcite. (Fenelon) * Podobro frlete kamen niz veterot, otkolku zbor. (Sekstijus) * Podobro }e bide da se pokaùvame onakvi kakvi {to sme, otkolku da se trudime da bideme ona {to ne sme. (La Ro{fuko) * Borbata e nuèn uslov za pobeda. (S. Smajls) * Bidi kako p~ela vreden i trudoqubiv, no ne kako p~ela koja pu{ta osilo koga i da ja doprat. Bidi kako ~asovnik to~en, no ne dozvoluvaj sekoj da moè da te navie. (*) * Bidi nemilosrden prema sebesi, ne o~ajuvaj za ni{to. (Pitagora) * Bidete blagi i strplivi kon site, soven kon sebesi. (@uber) * Bidete kova~ vo svojata kova~ka rabotilnica. Toga{ }e moè{ da sogleda{ deka ìvotot e katok so nedogledni ubavini. (M. Vukasovi}) * Bidete strogi kriti~ari sprema sebesi. (Boalo)

394

* Bidi uveren deka sekoj den ti e posleden, toga{ }e ti bide posladok sekoj ~as koj nikoga{ ne si go ni zabeleàl. (Horacije) * Bidete ~isti kako ogledalo, beli kako sneg, sepak nema da izbegnete nekoj da ve nakleveti. ([ekspir) * Vredi pove}e pati da se razmisili za ona {to moè da se napravi edna{. (Seneka) * Pogolemiot del od lu|eto se po priroda glupaci i mrzlivci, kolku i da im se pomaga tie pa|aat na dnoto. Da im pomaga{ na niv zna~i da to~i{ voda vo bure bez dno. (*) * Golemata du{a se izdiga so dobrina i vo najsitni priliki, a sitnata polzi kon svojata dol`nost. (Konfu~ie) * Golema nesre}a e nikoga{ da ne padnete vo neprilika. (Ciceron) * Golema pre~ka da se bide sre}en, e o~ekuvawe premnogu sre}a. (Fontenel) * Golemite lu|e treba da gi tretirate kako i ognot, ne e dobro nitu da ste preblisku do niv, nitu predaleku. (Diogen) * Golemite lu|e ni bi bile voobrazeni, i ne bi se smetale za polubogovi dokolku ne bi bile predmet na oboùvawe kaj "malite" lu|e. (Milton) * Glupostite na golemcite, pominuvaat kako mudri misli. (Sarvantes) * Golemite nesre}i se edinstven test za du{evnata mo}. (La Ro{fuko) * Golem ~ovek e samo onoj koj ìvee za malite. (Vejo) * Golemite lu|e prezemaat golemi dela, bidej}i i takvi se, a budalite se faj}aat za golemi dela zatoa {to mislat deka se mali. (Jung) * Golemo dobro pravi onoj koj im pomaga na vrednite i dobri lu|e. (*)

395

for)

* Velikodu{nosta e samo so`aluvawe od plemenito srce. ([an-

* Golemo zlo e da ne pravi{ dobro. (@. @. Ruso) * Golemo ~udo e toa {to lu|eto veruvaat vo ~uda. (*) * Golema osobina e sitnite stvari da se smetaat za sitni, a golemite za golemi. (Lesing) * Vernosta se dokaùva so delo, a ne so zborovi. (*) * Veselosta se sostoi vo toa, {to so nea se zgolemuva sopstvenata mo}. (Spinoza) * Golem broj od lu|eto tro{at dobar del od svojot ìvot za da im na{tetat na drugite. (La Brijer) * Se}avaweto za minatoto ja oslabnuva energijata na sega{nosta, a ja potkopuva nade`ta za idninata. (M. Gorki) * Visoka kultura e piramida, moè da postoi samo na golema osnova. (*) * Pove}e gi sakam neprijatelite koj mi zboruvaat vo o~i, otkolku prijatelite koj me laàt. (Kanton) * Pove}e vredi vojska od Magariwa koja ja predvodi Lav, otkolku vojska Lavovi koja ja predvodi Magare. (Napoleon) * Pove}e treba da se pla{ime od pritvoreni prijateli, otkolku slobodni neprijateli. (*) * Vladeeweto ne e sozdadeno za zadovolstvo i ugled na onie koj vladeat. (Mirabo) * Sekoj koj namerava da napravi zlo, bez isklu~ok se pravda sebesi : Na krajot na krai{tata, pa ~ovek sum. (Sidni X. Haris). * U~en budala e pogolem budala od obi~en glupak (Molier). * Lu|eto imaat edno ne{to zaedni~ko - site se razli~ni (Robert Zeld).

396

* Heroj e ~ovek koj se pla{i da izbega (Angliska pogovorka). * Nie prezirame mnogu raboti, za da ne se prezirame sebesi. (*) * Verojatno e deka pogolema nesre}a na svetot mu nanele ~esnite budali na visoka polo`ba, odo{to intelektualnite nikakveci. (Frej * Ako si na vlast, nema da moè{ da se prepoznae{ samiot sebesi, a ako ne si nikoj nema da te prepoznae. ([panska narodna izreka) * Ako sretneme nekoj koj ni dolì blagodarnost na vedna{ toa se prisetuvame, no kolku pati sme sretnale nekoj na kogo dolìme blagodarnost, pa na toa ne sme se setile. (Gete) * Ako ti izgleda nedovolno ona {to go ima{, toga{ i celiot svet da bidej tvoj nema da bide{ sre}en. (Seneka) * Ako ~ovekot go pravat sre}en pominatite opasnosti, zar ne treba da go pravat sre}en idnite zadovolstva? Zar toa ne zna~i dvojno uìvawe? (Balzak) * Avtoritetot na onie koi pou~uvaat im pre~i na onie koi sakat da bidat pou~eni. (Ciceron) * Lesno e da nau~i{ da vladee{, ama da upravuva{ e te{ko. (Gete) * Vlasta koja e zasnovana na strav, e nesigurna, bidej}i stravot lesno preo|a vo omraza. ([ekspir) * Vremeto ni{to ne ostava vo senka. (Servantes) * Da saka{ zna~i, vo tu|ata sre}a da ja najde{ svojata. (Lajbnic) * Vremeto im gi olesnuva makite samo na ludacite, za mudrite razumot e toj koj go pravi toa. (Epiktet) * Dobrodetelta, e navika da ìvee{ razumno, a bidej}i razumot e glavnata karakteristika na ~ovekot, proizleguva deka dobrodetelta e najgolemata ~ovekova osobina. (Bosije) * Dobrodetelta e voena sostojba, a da se ìvee so nea zna~i ~ovek da bide vo borba protiv samiot sebe. (@. @. Ruso)

397

* Dobrodetelta e pobeda na voqata, nad prirodata. (Kant) * Dobrodetelta sekoga{ ìvee goneta od zlite, a pomalku podrùvana od dobrite. (Servantes) * Mnogu korisno e da se ~ita, koga ~ovek razmisluva za ona {to go ~ita. (Malbran{) * Kade {to vladee pravdata oru`jeto e nepotrebno. (Amio) * Genijalnosta e 2% nadarenost, a 98% rabota. (Edison) * Genijalcite se bedni dodeka se ìvi, a slavni po smrtta. (*) * Gledaj gi drugite, kako ednakvo dostoinstveni so tebe, i vozdrì se da gi upotrebi{ kako sredstva za svoi sebi~ni celi. (Kant) * Da zboruva{ koga e potrebno, vredi pove}e otkolku da zboruva{ postojano. (B. Gracijan) * Dolgogodi{en trud e potreben za da se postigne du{even mir, a eden ~as e dovolen za da se izgubi. (E. Rej) * Gordosta pojaduva obilno, ru~a oskudno, a ve~era sramno. (Frankli) * Gordosta e najosetliviot del od srceto, ako samo go dopre{ predizvikuva stra{en krik. (Burdalu) * Gordosta e strast, koja ne naso~uva od se na svetot da se cenime samo sebesi. (La Brijer) * Gordosta na srceto e atribut na ~esnite lu|e, a gordoto odnesuvawe na budalite. (Diklo) * Gre{kata na mladosta e vo toa sekoga{ da se smetame posre}ni ili ponesre}ni otkolku {to navistina sme. (Solon) * Grià na sovest, e bolka koja ne opomenuva za nekoj nered vo nas samite, sluì kako fizi~ka bolka za spasuvawe na ìvotot. (Lajne) * Grubiot sovet nema nikakov efekt, toj e kako ~ekan koj odskoknuva od nakovalna. (Helvecijus)

398

* Za da bideme prirodni, ~esto ni nedostasuva malku smelost. (Jakobsen) * Za da bideme slobodni, mora da bideme robovi na zakonot. (Ciceron) * Daj na zaem malku pari, }e ima{ dol`nik, daj mnogu }e ima{ neprijaetl. (Seneka) * Za da se osetat golemite dobra, najprvo treba da se spoznaat malite zla. (@an @ak ruso) * Za ~ovek da bide soboden, potrebni se dve ne{ta, da znae da bide sloboden, i toa da go posakuva. (@il Simon) * Za da ja zadrì{ sre}ata, treba da bide{ sre}en tiho. (Alfons Kar) * Prudens quaestio dimidium scientiae (Mudroto pra{awe e polovina znaeewe). * Strasta kon ru{ewe e tvore~ka strast (Mihail Bakuwin). * Ne moè{ da nau~i{ star pes na nov trik (Norve{ka pogovorka). * Po Oktomvrsiskata revolucija Sovetskata vlast go ukinala duri i pravoto na mol~ewe. (Loski) * Za ìvotot da ti bide podnosliv mora da se nau~i{ da |i trpi{ lo{oto vreme i ~ove~kata nepravda. (Diogen) * Od dve raboti pazi se. Zavista na prijatelite, i omrazata na neprijatelite. (Svift) * Onoj koj misli deka }e se hrani so vistina, }e umre od glad. ([atobrijan) * Da deluva{ po odluka donesena vo qutina e isto kako da se ka~i{ na brod za vreme na bura. (*) * Diplomatijata e ve{tina da zboruvate, koga nemate {to da kaète, a isto taka ve{tina da mol~ite koga imate {to da kaète. (*)

399

* Dobrata nakovalna ne se pla{i od ~ekanot. (Turska pogovorka) * Dobriot ~ovek ostanuva po~etnik. (Gete) * Dobrata kniga ili govor, moàt da napravat mnogu, ama dobriot primer govori od srce. (Konfu~ije) * Dobrite nameri ne se ni{to ako ne se pretvorat vo dobri dela. (@uber) * Dobrite maniri ne se sitna rabota, tuku plod na plemenit duh i ~ista priroda. (Emerson) * Dobro e da se drì{ do toa pri dobro da se gordee{ pri zlo da ne se poniì{. (*) * ôvekot e dobar kon drugite samo zatoa {to saka tie da mu vratat so dobro: toj ne gi povreduva drugite samo zatoa {to ne saka da bide povreden ([openhauer). * Dobrite stvari koi ni gi pravat gi pi{uvame na pesokot, a lo{ite gi rezbame vo kamen. (Tomas Mor) * Dodeka veruva{ vo sebe, dotoga{ }e umee{ da ìvee{. (Gete) * Lu|eto treba da se pridobijat ili ubijat, bidej}i za mali navredi tie se osvetuvaat, a za golemi nemoàt. Zatoa ako treba nekogo da navredi{, navredi go taka mnogu da nemoè da se osveti. (Makijaveli) * Onoj koj }e mu pomogne na nekoj drug da dojde do mo}, i toa so lukavstvo i sila, sam propa|a. Bidej}i od ovie dve stvari im se gadi na mo}nicite. (Makijaveli) * Nesporno e deka se vo zabluda onie koi mislat deka, golemite lu|e gi prostuvaat starite navredi poradi novite dobrodeteli. (Makijaveli) * Zloto se pravi odedna{, kolku pove}e se odolgovlekuva tolku pomalku boli. (Makijaveli) * Dobroto treba da se pravi poleka, srazmerno za {to poubavo da se po~uvstvuva negovoto dejstvo. (Makijaveli)

400

* Vladetelot treba da ìvee taka {to nitu vo dobro nitu vo lo{o }e go menuva svojot karakter i odluki sprema svojte podanici. (Makijaveli) * Sekoja li~nost e posebna, vo svetot edinstven individuum, nepovtorliv spored bitieto i nezamenliv spored svojata vrednost. (Loski) * ]e veruvam deka e belo ona {to gledam deka e crno ako taka opredeli hierarhijata na crkvata (Ignacio Lojola). * Prisilbata deluva samo dodeka kam{ikot e na vidik, a nagradata neprestano (Jering) * Vistinskoto ~uvstvo na pravda ne se ra|a vo nas od pravdata {to nie ja dolìme, tuku od pravdata {to ni ja dolàt (Ruso). * Ne zaboravajte deka zaradi qubopitnosta sme izgoneti od rajot. (Kolakovski) * Pravda = dike, dikaios, dikaiosune. Osnovnoto zna~ewe na dike e poredok na svetot, napi{al Hju Lojd-Xons, a dikaios e ~ovek koj go po~ituva i ne go kr{i toj poredok. (Makintajer) * Koga vo edna prilika Kralot ârls II gi povikal ~lenovite na Kralskoto dru{tvo da mu objasnat zo{to mrtvata riba teì pove}e od istata riba koga e ìva, mu bile ponudeni brojni suptilni objasnuvawa. Potoa toj im kaàl deka taa ne e teì pove}e. (*) * Priroda na rabotite (priroda na ne{tata, su{tina) e temnoto da e temno, slatkoto - slatko, beloto - belo, pravednoto - pravedno. (*) * Go mrazam onoj od kogo {to se pla{am, a toj {to mrazi nekogo i smrtta mu ja posakuva (Enij). * Nekoi raboti mora da se napravat nepravedno, za mnogu drugi da se napravat pravedno. (Jason od Tesalija) * @elbite se nejasni za{to i onie koi se nepravedni se prepravaat deka posakuvaat da storat pravedni dela. (Aristotel) * Ogromen zlostor e dobro na zli da im ~ini{ (Enij). * Smrtta go pravi ednakov i kusiot i dolgiot ìvot. (Avgustin)

401

* Nema dobro (na~elo) koe ne moè lo{o da se upotrebi. (Kolakovski) * Za dobra sviwa nema lo{a pomija (Makedonska pogovorka) * Podbivot ponekoga{ e podoben na~in lu|eto da gi izvle~eme od zabludenost i toga{ toa e sredstvo na pravdata. (Paskal) * Da se odnesuvame kon ne{to seriozno (a ne so podbiv) e isto kako i da go odobruvame. Ima zna~i sodrìni koi treba da se prezrat, i koi zasluùvaat da im se potsmevame i da im se podbivame. (*) * I milosrdieto ponekoga{ ne prisiluva da se nasmeeme na gre{kite na lu|eto so cel i niv samite da gi navedeme da im se nasmeat i da gi odbegnuvaat (Avgustin) * ûdna e taa revnost na koja Ă pre~at onie koi gi napa|aat gre{kite, a ne onie koi gi pravat. Kakvo e toa milosrdie koe se navreduva zatoa {to o~iglednite gre{ki se razotkrivaat, a ne i zatoa {to so ovie gre{ki se ru{i moralot. (Paskal) * Nikoj ne e zadovolen od svojata sre}a i nikoj ne e nezadovolen od svojot razum. (Xon Golsvorti). * So ogled na toa {to ne moè{ da go promeni{ svetot, ostanuva da se promeni{ sebesi. Toa zna~i: Vo rasipano op{testvo treba da bide{ rasipan ako saka{ da opstane{ (Holbah). * Koga na nekoj slaven filozof mu bilo kaàno deka gospod go sozdal ~ovekot spored sopstvena slika, toj odgovoril: "ôvekot mu vrati milo za drago." (*) * Nasmej se i cel svet }e se smee so tebe, pla~i i }e pla~e{ sam. (Norve{ka pogovorka) * Gospode blagodaram {to me napravi ateist. (*) * Sudbina na poslabiot e voljata na posilniot, koj go ima poslabiot vo svoja vlast. (Avgustin) * Vie moè da tvrdite deka zemjata ne se vrti okolu sonceto i okolu sebe kolku {to sakate, no so toa ne moète da go soprete nejzinoto vrtewe (Makintaer).

402

* Ne veli: koga }e imam vreme }e storam, za{to moèbi nikoga{ nema i da ima{ vreme. (Talmud) * Proceni go sekoj ~ovek spored negovata podobra strana. (Talmud) * I na mesto kade nema lu|e nastojuvaj da bide{ ~ovek. (Talmud) * Moli se za dobroto na vlasta, za{to ~ovek bez strav od nea ìv bi go progoltal bli`niot svoj. (Talmud) * Neka e blagosloven toj, pred kogo nema nerpravda, nema zaborav, ni pristrasnost, ni primawe mito, za{to se e negovo. I znaj deka se e spored presmetka. (Talmud) * Rabi Juda re~e: Neka ergen ne bide pastir na krupna stoka. Neka dvajca ergeni ne spijat pod ist pokriva~. (Talmud) * Odloì go izvr{uvaweto na presudata za edna no} - i taa }e zagubi mo}. (Talmud) * ûvaj se od onoj koj te sovetuva vo svoja korist. (Talmud) * Koga }e vleze vinoto izleguva tajna. (Talmud) * Odel edna{ slepec po patot vo mra~na no} so fa}el vo raka. Go pra{aa: [to }e tie tebe fa}el? Toj im re~e: "Se dodeka e fa}elot vo moite race, me gledaat i me spasuvaat od jami, od trwe i glogiwi." (Talmud) * I na najdobrata me|u zmiite - sma~aj i ja glavata. (Talmud) * Ne dopu{taj vo srceto da ti prodre grià, za{to griàta i silni maì ubiva. (Talmud) * ôvek so mnogu prijateli odi vo propast. (Talmud) * Toj {to }e kaè: so {to }e go jadam ovoj leb - lebot zemi mu go. (Talmud) * Ne se àlosti zaradi utre{nata àlost, za{to ne znae{ {to }e donese denot, za{to utre{niot den mo`da nema da go ima, a toj àli za svetot koj ne e negov. (Talmud)

403

* Promenata na navikata e po~etok na bolest na èludnikot. (Talmud) * Nahum od Gimzo na se {to }e mu se slu~elo velel: "I toa e na dobro." (Talmud) * Lo{i se toa robovi koi baraat sovet i dopu{tewe otkako ne{to storile. (Talmud) * Antoninus mu re~e na Rabi: "Zo{to sonceto izleguva na istok, a zao|a na zapad."? A ovoj mu re~e: "Da e obratno, ti istoto bi me pra{al." (Talmud) * Ako va{iot bog gi saka siroma{nite, zo{to samiot ne gi zgriùva (opskrbuva)? Za{to spored niv nie se spasuvame od pekolot. (Talmud) * Rabi Juda rekol: "Deset silni ne{ta se sozdadeni na svetot. Ridot e silen, no èlezoto go se~e. @elezoto e silno, no jaglenot go pali. Ognot e silen, no vodata go gasne. Vodata e silna, no oblacite ja nosat. Oblacite se silni no veterot gi raznesuva. Veterot e silen, no teloto go podnesuva. Teloto e silno, no stravot go kr{i. Stravot e silen, no vinoto go razgonuva. Vinoto e silno, no sonot go rastreznuva. smrtta e posilna od site, pa sepak milost spasuva od smrt, za{to Spisite velat: pravednosta izbavuva od smrta..." (Talmud) * Vo Giveon gospod mu se javi na Solomon nave~er vo son i mu re~e: Pobaraj {to da ti dadam? Solomon re~e: Ako pobaram srebro i zlato, skapoceni kamewa i biseri, }e mi dade. Porado }e pobaram mudrost - a taa vklu~uva se. A gospod mu re~e: Solomone, mudrost pobara, a ne pobara bogatstvo i imot ni du{ite na tvoite neprijateli. Mudrost i znaewe }e ti bidat davani vo ìvotot, a so toa }e ti se dade i bogatstvo i imot. (Talmud) * ôvek ako e lo{, sposoben e da stori deset iljadi pati pove}e zla odo{to ìvotno ili yver. (Aristotel) * Ako veruva{ kamenot }e stane bog. Ako ne veruva{ bogot }e stane kamen. (*) * Naslikanite smokvi nikogo ne go zasituvaat (Diogen).

404

* Ako nekoj te izvesti kako nekoj za tebe lo{o zboruva, ne griì se okolu toa {to za tebe e re~eno tuku odgovori: toj sigurno ne znael za drugite falinki koi gi imam, inaku ne bi gi spomnal samo ovie (Epktet) * Obi~no mol~i, a inaku govori go samo ona {to e nu`no, pa i toa so najmalku zborovi. Ako si pak sam me|u stranci, toga{ mol~i (Epiktet). * Kako {to koga {eta{ vnimava{ da ne stapne{ na igla ili da ne ja is~a{i{ nogata, vnimavaj isto taka da ne mu na{teti{ na svojot um (Epiktet). * Kako {to nogata e merka za kondurite, neka poseduvaweto sekomu mu bide merka za potrebata na teloto (Epiktet). * Nikoj ne moè da kopa dupka: nikoj ne kopa dupka, tuku samo zemja. Dupkata e samo rezultatot (prazniot prostor) od kopaweto na zemjata. (*) * Ignota nulla curatio morbid (Nemoj ni da se obide{ da go lekuva{ toa {to ne go razbira{). (*) * Komarxijata od zakonot na verojatnosta o~ekuva ne{to {to toj zakon ne moè da go stori: da mu dozvoli da `nee ne{to {to ne go poseel. (Benet) * Toa {to mnogumina go smetaat za vistinito, ne mora da bide sosema neto~no (Aristotel) * Toj {to se pretvora vo crv, ne }e moè posle da se àli {to go gazat (Kant). * Ni{to ne e po~ove~ko, porasprostraneto odo{to gluposta, ni{to poprirodno, ni{to na ~ovekot ne mu e pove}e vrodeno odo{to neznaeweto, zatapenosta.(Foerbah) * Dolgo vreme u~ev da bidam beskorisen. Ima{e nekolku priliki vo koi bev re~isi uni{ten, no sega uspeav da bidam beskorien {to mi e od najgolema korist. (ûang C). * @abata od bunarot gleda samo par~e od neboto i misli deka neboto e tolkavo (ûang Ce).

405

* Pravdata se odnesuva samo na ednakvite: ako pak dve strani se neednakvi, toga{ "tie {to se vo nadmo}na polo`ba pravat sĂŽ {to e vo nivna mo}, dodeka poslabite mora da slu{aat. (Tukidit) * Smrtta gi izedna~uila Aleksandar Makedonski i negoviot mazgar. (Marko Aurelij) * Oslobodi se od nemirot ({to te odzema) koga se slu~uva ne{to {to e predizvikano od nadvore{ni pri~ini i bidi praveden za se ako si pottiknat od tvojata vnatre{na energija. A toa zna~i, tvoite nameri i tvoite dela da bidat vo soglasnost so tvojata priroda i da bidat naso~eni kon op{to dobro. (Marko Aurelij) * Nikoj ne se izmoruva od potragata po korist. Tragaweto po korist e zakon na prirodata. Spored toa neka ne bide naporno baraweto korist za drugi. (Marko Aurelij) * Ni{to ne e dobro za ~ovek ako ne go pravi praveden, razumen, hrabar, sloboden i ni{to za nego ne e zlo, {to ne e sprotivno na ova. (Marko Aurelij) * Toa {to e dobro mora da e i korisno. (Marko Aurelij) * Bogovite ili se mo}ni ili se sosema nemo}ni. Ako se nemo}ni, zo{to se moli{? Ako se mo}ni, moli se da napravat da ne se pla{i{ od ni{to, po ni{to da ne kopnee{ i na ni{to da ne se luti{. Zo{to namesto toa, bara{ nekoi rabototi da ti dadat, a nekoi da ne ti dadat? Ako tie voop{to pomagaat na lu|eto, moàt da pomognat i okolu toa. Moèbi }e kaè{: Bogovite napravija rabotite da zavisat od mene." (Marko Aurelij) * Nikoj ne e tolku blaèn, da nema pokraj svoeto smrtno leglo nekoj koj se raduva na negovata smrt. Seedno dali bil dobar i ~esen, sekoga{ }e se najde nekoj {to }e kaè: "Kone~no }e zdivneme od ovoj zdodeven u~itel. Iako toj ne be{e lo{ kon nikogo od nas, no jas zabeleàv deka postojano ne mrazi." Toa im se slu~uva na najdobrite. A kolku drugi nedostatoci ima vo nas, zaradi koi mnogumina bi sakale da ne nema. Misli na toa dodeka umira{, bidej}i polesno }e zamine{ so mislata: "Go napu{tam ìvotot vo koj duri i moite bliski, za koi tolku se borev, se molev i se grièv, sakaat da si zaminam, bidej}i mislea deka toa }e mi donese olesnuvawe. (Marko Aurelij) * Nie gi hranime site ìvotni za da se nahranime sebesi, no sebesi za da gi nahranime crvite. Zdebeleniot kral i slabiot prosjak

406

samo se samo dve razli~ni jadewa na ista trpeza, toa e kraj." ôvek moè da peca so crv {to jadel od nekoj kral, i da ja izede ribata {to go izela toj crv. Toa zna~i deka kralot moè da pomine niz crevata na eden prosjak. ([ekspir) * ôvekot ne mrazi koga potcenuva, tuku mrazi duri toga{ koga ednakvo ocenuva ili precenuva (Ni~e). * Si ja na{ol svojata vistina, toga{ i zadrìja za sebe. Nemoj na lu|eto da im ja odzema{ nivnata vistina. Zapali go sopstveniot ogan, nemoj da go gasne{ tugiot. (Ospenski) * Dobrite nameri so koi e poplo~en i patot do pekolot ne se zasmetuvaat vo zaslugi. (Radbruh) * Vo teologijata ne{tata ne se zamisluvaat i poèluvaat zatoa {to se, tuku se zatoa {to se zamisluvaat i poèluvaat. (Foerbah) * Pravoto e sredstvo za ostvaruvawe na pravdata (Paund) * Ona {to umot }e go stvori srceto ponekoga{ }e go razori, a toa {to srceto go gradi, toa ladniot razum ~esto go ragraduva. Te{ko e da se bori so srceto, za{to {to i da saka toa go kupuva po cena na svojata du{a. (*) * Minus bonum haebt ratonem mali (Nezna~itelnoto dobro ima priroda na zlo). (*) * Umerenosta e samovolna siroma{tija. (Seneka) * Ako si na vlast, nema da moè{ da se prepoznae{ samiot sebesi, a ako ne si nikoj nema da te prepoznae. ([panska narodna izreka) * Ako sretneme nekoj koj ni dolì blagodarnost na vedna{ toa se prisetuvame, no kolku pati sme sretnale nekoj na kogo dolìme blagodarnost, pa na toa ne sme se setile. (Gete) * Ako ti izgleda nedovolno ona {to go ima{, toga{ i celiot svet da bidej tvoj nema da bide{ sre}en. (Seneka) * Ako ~ovekot go pravat sre}en pominatite opasnosti, zar ne treba da go pravat sre}en idnite zadovolstva? Zar toa ne zna~i dvojno uìvawe? (Balzak)

407

* Apsurd e koga veruva{ deka postojat mazgi, a ne veruva{ deka ima kowi i magarici (Sokrat).

408

I NEKOLKU MOI SKROMNI MISLI Stravot poteknuva od zakana so zlo (smrt), a nade`ta poteknuva od o~ekuvawe na dobro (ìvot). Tie se nao|aat vo osnovata na sekoe ~ovekovo povedenie pa ottamu i vo ona povedenie {to e vo kakva i da e vrska so pravdata. Smetam deka pravdata se pojavuva vo tri vida: 1. kako verba (bo`ja pravda), 2. kako zakonitost (zakonska pravda) i, 3. kako moral (nadzakonska pravda). Za pravdata kako verba dovolno e da se veruva vo mo}ta na gospod (vo bo`joto pravo), za pravdata kako zakonitost - da se veruva vo redot i poredokot na dràvnata vlast (vo pozitivnoto pravo, vo silata na zakonot), a za pravdata kako moral - vo dobrinata na drugite lu|e (vo "prirodnoto pravo," vo moralot). Vo site tie vidovi pravda e sodràna uverenost vo goleminata na nekoja vrednost koja reflektira grià za dobroto na ~ovekoviot rod. Ottamu, toj {to e doblesen kon drugite od strav ili nade` od gospod - manifestira verba - toj e rezligiozen, toj e vernik. Toj {to e doblesen kon drugite od strav ili nade` od zakonot - manifestira zakonitost - toj e lojalen, toj e praveden. Toj {to e doblesen kon drugite od strav ili nade` od ~ovekot - manifestira qubov - toj e moralen, pravi~en. * Pravda od kutara (|uture) ne e pravda. *

Blaze si mu na onoj koj izmisluva bez da misli. *

Umre Stavre! Toa e dobra vest za lu|eto {to sakaat lo{i vesti. * Kakov bog, takvi lu|e. *

Kolku pove}e ne{to e nelogi~no, tolku e pogolema verata deka e vistinito. *

Ako gi osigurate va{ite roditeli vo na{ata kompanija, nivnata smrt }e vi bide najsre}niot moment vo va{iot `ivot. (Dobra reklama) *

Pravda e da se raboti kako {to sakaat drugite. *

Ne e se kako {to izgleda. Ako te vidat deka ~ita{ naopaku nekoja kniga, toa ne zna~i deka si nepismen - mo`ebi pe~atarot napaku gi slo`il stranicite.

409

Ako reinkarnacijata e selewe du{i od lu|e vo `ivotni i obratno - kolku du{i imalo na po~etokot, tolku treba da ne ima i sega, a ako ne e taka, a ne e, toa zna~i deka so namaluvaweto na brojot na `ivotnite i gadinkite se zgolemuva brojot na lu|eto. *

Ne ja tovime sviwata za nejzino, tuku za na{e dobro! *

Silnite go pravat toa {to mo`at, a slabite toa {to moraat. *

Edinaeseta bo`ja zapoved: Sakaj gi tu|ite `eni, kako {to ja saka{ svojata. Samo taka }e se elimiira prequbata. * Nema da se odgleduva ~uvstvo na omraza i odmazdoqubivost kon lu|eto {to storile nepravda (lu|e so nizok moralen standard, lu|e skloni kon vr{ewe zlo), samo ako se prifatat kako su{testva koi se na ponizok stepen na evolutivniot razvoj. *

Ne pravi zlo onoj koj od zlo se brani. *

Gospod go sozdal ~ovekot samo za da postoi inteligentno bitie od koe }e bide sakan i koe }e mu se voshituva na negovoto delo. *

Sloboda na voljata e mo} da se izbere da se deluva ili da ne se deluva, toga{ koga se prisutni site nadvore{nu uslovi za toa * Koj ne pee zlo misli. * Demokratija e i koga dva idioti i eden psihijatar po iscrpna rasprava so glasawe odlu~uvaat koj e najpameten me|u niv. *

Vardi se od takvi koi ne gi razlikuvaat mirisite na "dol~e kabana" i septi~ka jama. *

Pravdata mo`e sekogo da go zadovoli, no se u{te ne se rodil ma` {to mo`e nea da ja zadovoli. * I vo Ju`na Koreja ima sever. *

Koja e korista od pravdata za koja treba da se umre. *

Kade {to ima pari ima i pravda, samo {to kako i vo qubovta: ako za nea se zemat pari, taa ja menuva su{tinata.

410

Sud bez nezavisnost e kako ptica bez krilja. *

Pravdata e moralen stav na mnozinstvoto. * Frli mu na ~ovek (ili na ku~e, seedno) koska za da te saka. Mal tro{ok - golema dobivka. *

Ja otkrivme Amerika, samo zatoa {to Indijancite ne ja otkrija Evropa. * Za pravdata, kako i za boite i vkusovite ne se diskutira samo dotoga{ dodeka tvojata pravda ne posaka da ostanam bez mojot imot, tvojot vkus ne posaka da ostanam bez jadewe, tvojot omislena boja da ostanam bez moite plavi o~i. * Ideal - Site lu|e gi sakame ednakvo za{to ednakvo pridonesuvaat za mojata sre}a. Realnost - Gi sakame samo onie lu|e koi pridonesuvaat za mojata sre}a. *

Od istite pri~ini od koi go sakam Petko ne go sakam Igor. * ^ovek koj nema iteres }e se otka`e i od svojot tatko. Duri i zemjata se vrti okolu svojot interes. *

Neka o~ite ne sudat za zvucite, nitu u{ite za svetlosta i boite. *

Koj premnogu tera pravda - vodi gri`a za tu|i raboti. *

Obezbedi dvostran interes }e obezbedi{ so`ivot me|u lu|eto. *

SĂŽ {to sakam za tebe e zaradi sebe. *

I vozvra}aweto so nepravda na nepravda e pravda. *

data.

Pravdata ne smee da ostane bez sila (bez oru`je) protiv neprav*

Pravi dobro za da spie{ mirno, pravi zlo za da `ivee{ mirno. (Sovremena deviza na nesovremeni lu|e) *

Koga saka{ da doznae{ za delata napraveni od qubov - ~itaj crna hronika.

411

Za da napravi{ dvajca da se zasakaat, treba da gi razdeli{. *

Za da se ~uvstvuva{ osamen potrebno e da postojat drugi lu|e. *

I koga ne pravi{ izbor, si napravil izbor. *

Sre}en e onoj {to ne go posakuva toa {to ne mo`e da go ima. *

Pravdata e sozdadena vrednost od ~ovekot za da mu slu`i na ~ovekot, a ne e ~ovekot sozdaden od pravdata za da i slu`i na pravdata. *

Nema qubov bez granici, tuku samo interes bez granici. *

Davor Smrti~ izvestuva{e na lice mesto za licata {to go upukaa Ivo Pukani~. *

Site lu|e se ednakvi pred zakonot. I site `ivotni (barem vo [vajcarija) se ednakvi pred zakonot. Lu|eto i `ivotnite se ednakvi me|u sebe. *

Od zelenoto mi e `e{ko, za{to solenoto vla`no ja osvetluva ti{inata. Zatoa, temnoto sekoga{ mi mirisa tvrdo. (mudrost na nenafiksan politi~ar) *

Na gospod koj ima ~ove~ki oblik ne mu se voshituvame poradi toa {to go napravil ~ovekot (za{to ~ovek i so mièwe, moè da napravi duri i najgolemiot budala), tuku poradi toa {to gi napravil i sviwata i magareto, za{to za taa cel moral da zeme svinski i magare{ki oblik (a toa ve}e ne moè da go stori sekoj). ôvekot moè samo da se preprava deka e sviwa ili magare i ne moè i da napravi drugi sviwi i magariwa, a gospod e golem, tokmu za{to samiot moè da stane sviwa i magare i vo takov oblik da sozdava drugi sviwi i magariwa. Ako ova ne e vistina, toga{ ne samo ~ovekot, tuku i sekoe ìvotno mora da ima svoj bog. Ottamu, bogot na magariwata i samiot mora da e magare, a bogot na sviwite - sviwa. No, ako praveweto na magareto mu go prepu{til na magare{kiot, a na sviwata na svinskiot bog, koja e goleminata na na{iot gospod. Toga{ toj e samo ednakov so tie bogovi. Treto e pra{aweto {to ako na{iot bog gi sozdal tie bogovi. Toga{ e bog na/nad bogovite, a ne na{ bog. *

Site mislat ako umre Stavre, deka toj pove}e ne postoi za nas, a to~no e samo deka nie, na koj i da e na~in, ne postoime pove}e za nego. Toj i natamu postoi preku negovite (dobri ili lo{i) dela, preku negovite fotografii, preku na{ite dobri ili lo{i se}avawa za nego,

412

preku ostavenoto nasledstvo, umetni~kite dela (pesni, sliki, filmovi), preku napi{anite knigi itn. To~no e samo deka nie, na koj i da e na~in, ne postoime pove}e za nego. A mo`ebi i toa ne e to~no. *

{tvo.

^ovek e edinstvenoto su{testvo koe saka da bide sam vo dru*

Ne e to~no: Ako ne si so site, "ne si so site." To~no e: Ako si so site, "ne si so site." *

Ako lagata e {arena, vistinata e ednobojna. *

Ako saka{ ve~nost, zapri go vremeto, a ako saka{ da go zapre{ vremeto, zapri go di{eweto. Se tvrdi deka toa samo na Dio|en mu uspealo. *

Nekoi lu|e se kako musta}i bez tur~in, kako za~in bez manxa, kao balkon bez ku}a. *

^ovekot e sozdaden da odi samo napred. Duri i koga se vra}a toj odi napred - sekoga{ kon svojot interes. *

Ako nema pravda ne treba pove}e da se `ivee na zemjata vele{e Kant, a sepak ne se samoubi. *

Sakaj go bli`niot svoj kolku {to toj te saka tebe. Pomagaj im drugite kolku {to tie ti pomagaat tebe. *

Ako Fata e ime, a Morgana prezime, toga{ fatamorgana e bosanka, ama ne ĂŽ. *

[to e polesno - da turka{ ili da vle~e{. Zemi ortoma, pa }e doznae{. *

Pravdata e samo dobro kako sredstvo za da se postigne nejzinoto krajno dobro - op{to zadovolstvo (op{ta sre}a). *

Na Leonardo Di Kaprio koj doniral 1.000.000 dolari za sanirawe na {tetite od zemjotresot na Haiti (isto kako i na [akira i [on Pen), sekoj mo`e da mu ka`e deka iako rabotel vo korist na drug, rabotel nepravedno, za{to iako dal tie pari ne gi dal, na primer, za gladnite vo Iran i Avganistan.

413

Nema ~ovek {to ne veli - treba da se bori{ za pravda. Zo{to da se boram? Za{to do nea ne mo`e da se dojde bez borba. Za{to taa naj~esto se iznuduva so sila? *

Tamu kade {to nema zaedni~ki interesi, nema ni prijatelstvo, nitu pravda. Pravdata e instrument za nivelirawe (balansirawe) na zaedni~kite interesi. *

Budala{tina e da se bara toa {to nikoga{ ne si go zagubil. *

Ako saka{ da izumi{ ne{to {to se u{te ne e izumeno, izmili: anervorzer - aparat za suzbivawe na nervoza i lutina, stravoni - ~asti~ki za razbivawe (uni{uvawe) na nade`i ili nade`oni - ~asti~ki za razbivawe (uni{ruvawe) na strav. *

Sueten e onoj koj pove}e go po~ituva sopstvenoto mislewe za sebesi, otkolku misleweto na drugite. *

Migot e beskone~na sega{nost. *

Ako gospod e glavniot re`iser o~igledno e deka premnogu se ufilmal. *

Golem e onoj filozof samo ako e dotolku nejasen {to e potrebno mnogumina da go protolkuvaat na razli~en na~in. Za takviot (kako i za sekoj apstrakten slikar i poet) najjasnoto tu|o tolkuvawe na negovite misli e tokmu ona {to nebare samiot sakal da go ka`e. *

Ne im veruvaj na tie {to ne si veruvaat sebesi. *

Hristijanstvoto go smestuva najvisokoto ~ove~ko dobro vo idno vreme i zatoa mo`e lesno da gi opravduva i fali site minati i sega{ni nepravdi kako sredstva za postignuvawe na taa cel. Toa e `rtvuvawe na sekakvo minato i sega{nost zaradi navodnata sre}na idnina. *

Spored hristijanstvoto, `ivotot mora da se zagubi za da se so~uva: ^uden li nekoj princip - zagubi za da dobie{. *

Nikomu ne mu pravat spomenik zaradi postignuvawata na negoviot tatko. *

Duri i gospod i |avolot go qubat ~ovekot ne poradi nego, tuku poradi sebesi, od egoizam - od `elbata preku nego da se vozvi{at i da ja pro{irat svojata slava.

414

Pravdata e ona {to mu se dopa|a na boga ili na mnozinstvoto. *

Plukni na pravdata koja mora da se pravda. Takva e na primer, pravdata koja priznava kolateralna {eta. * ^ovek sekoga{ raboti vo sopstvena korist, dotolku zaneseno {to toa ~esto go pravi i vo korist na sopstvenata {teta. *

Koga gledam nekoi izrodi po~nuvam da veruvam deka e vo pravo Darvin, a ne Biblijata. *

Toa {to ne zavisi od mene ne e nitu dobro, ni zlo. * Ako sekoe zlo e za arno, koe dobro proizleze od bo`jata volja na najladnokrven i najstra{en na~in da se ubijat {est milioni Evrei, me|u koi ima{e golem broj deca. * Tamu kade {to ima apsolutna pravda, nema potreba od pravda, od prosta pri~ina {to vo takvi uslovi lu|eto ne znaat niti mo`at da znaat {to e nepravda. *

Zamislete lakar koj ve ubiva za da ja spre~i va{ata bolest. *

Ako saka{ vistinski prijatel, nabavi si ku~e. * Se sakaa kako bra}a - kako Kain i Aveq. *

Odnesuvaj se taka kako vo sekoj moment da si svesen deka te snima skriena kamera. *

Zemaweto na zakonot vo svoi race za mnogumina zna~i deka vo racete dr`at Slu`ben vesnik na Republika Makedonija. *

Dopri do koe i da e ~uvstvo na drugiot ako saka{ da go instrumentalizira{ za svoi celi. *

^ovek - toa e su{testvo koe ili se nadeva ili se pla{i. *

Site sme sozdadeni od eden majmun kogo go narekuvaat bog! *

Pravednosta nema bo`jo vtemeluvawe, nitu e priroden zakon, tuku e princip voveden od lu|eto.

415

Za da vidi{ pove}e mora da se ka~i{ povisoko. *

Taoizmot ovozmo`uva da javate na veter, da go ~uete glasot na ti{inata, da ja vidite svetlinata na temninata. * Pravdata ne se doka`uva. Vo nea se veruva ili ne se veruva. *

Ako sakate da bidete avtokefalni pro~itajte go glavno delo na Mojsie Maimonid (1135-1204) - Vodi~ za zbuneti. *

Da se dade malku za da se zeme mnogu - e cel ne samo na molitvata, tuku i na mitoto, komarot, pravdata itn. *

Pravdata e ideal, son za sakanata pravna stvarnost vo koja za zaslugata re{ava nepristrasnosta. * Pravoto se ostvaruva, pravdata se zadovoluva. * Pravdata e identi~no ~uvstvo na mnozinstvoto za toa {to e dobro i zlo, korisno i {tetno za samoto toa mnozinstvo. * Verbata vo pravda e zamena za verbata vo gospod, ili edno te isto verba vo gospod koj e olicetvorenie na pravdata. Ako e taka, toga{ verbata vo pravdata, a ne samata pravda e toa {to ja ~uva verbata vo redot i poredokot. *

Pravoto e sistem na normi na odnesuvawe postaveni isklu~ivo od strana na dràvata, so cel da se zamisli i odrùva privid na ednakvi me|usebni odnosi zaradi ovozmoùvawe pristoen ili barem podnosliv (kakov-takov) zaedni~ki ìvot me|u lu|eto. *

Licata koi se smetaat za pravedni ja poreknuvaat prirodata na svoeto devijantno povedenie (nekonformisti~ka devijacija), za{to smetaat deka normite koi sakat da gi promenat, iako se legalni, ne se legitimni. *

Pravdata e ispravniot rezultat od primenata na pravoto, ostvarenata cel na pravoto, vistinskiot efekt kon koj se stremelo pravoto. * Pravdata ima poteklo vo `elbata da mu se slu~i zlo na na onoj od kogo se pla{am (i zatoa go mrazam) i da mu se slu~i dobro na onoj od kogo se nadevam (i zatoa go sakam).

416

* Su{tina ili priroda na pravdata e vospostavuvawe na ramnote`a me|u dve ili pove}e ednakvi ili neednaki ne{ta. Osnovni instrumenti, pak, za ostvaruvawe na pravdata se silata i nepristrasnosta. * SĂŽ e ednakvo dobro i lo{o, ognot e dobar i lo{ - zavisi od toa {to, denes ili utre, kako, kade i kako za kogo gori. * Pravdata ne e ni {e}er nitu sol, tuku racionalna kategorija: ne postoi na~in taa precizno da se izmeri i utvrdi. * ^ovek znae da go ceni toa {to go ima samo otkako }e go izgubi. *

Pravda e i ednakvo da se podeli ukradenoto: bez pravda nema uspeha nitu na zlostorni~kite zdru`enija. * Pravda e koga sekoj }e (si) go dobie zaslu`enoto. *

Pravoto e zbir na normi obezbedeni so sila, no ednakvo i zbir na normi {to ja reguliraat silata. * Moè li da se kaè za sosema grda, najgrda, za gabor èna - onaa èna e idealno, apsolutno, sovr{eno grda. Ili, taa e sovr{eno nesovr{ena. Ako postoi sovr{en (idealen), apsoluten zlostor, sekako deka moè da postoi i sovr{eno grda èna (sovr{ena nesovr{enost, idealna neidealnost, apsolutna neapsolutnost). * Zakonot e zaedni~ki instrument za odbrana i napad na na{iot i op{testveniot neprijatel. *

Ne treba da se pravi lo{o vo nade` deka od nego }e rezultira ne{to dobro. *

optimizam = sekoe zlo za dobro, pesimizam = sekoe dobro za zlo *

Se, pa duri i prijatelstvoto i qubovta vo prv red se zasnova vrz principot na korisnosta: prijatelstvoto se sostoi vo zaemno potpomagawe i zaedni~ko spiskuvawe na slobodnoto vreme, qubovta vo zaemno seksualno i duhovno u`ivawe, itn. itn. *

Da nema{e zlo, nema{e da znaeme {to e dobro, da nema{e meko, nema{e da se znae {to e tvrdo. *

Ne ku~eto, tuku `enata e najdobar prijatel na ~ovektot.

417

So toa {to veli: Cur Deus Homo, Anselmo ne tvrdi deka bog ne stana ~ovek, tuku samo saka{e da objasni za{to bog stanal ~ovek. Vsu{nost, Cur Deus Homo (Zo{to bog stana ~ovek) e samo naslovot na negovata kniga. *

Religija e verba vo nad~ove~ki bitija koi upravuvaat so svetot, i obid da se pridobie nivnata naklonost. *

Komutativna nepravda e zlo koe se sostoi vo nevoedna~eno davawe ili odzemawe, naru{uvawe na ednakvosta nadvor od zaslu`enoto. Distributnivna nepravda e zlo koe se sostoi od otsustvo na akcija od strana dr`avata kon poedincite na koi trebalo da ne{to da im se podeli. *

Pravdata e sredstvo za postignuvawe na sopstvenata sre}a so posredstvo na tu|a sre}a. Nikoj ne qubi samo za da go zadovoli partnerot, tuku, pred se, preku nego da se zadovoli i sebesi. So drugi zborovi sĂŽ {to pravime dobro za drug, za op{to dobro, e zaradi sopstveno dobro, zaradi sopstven interes (zadovolstvo, sre}a). Takvata pravda e mo`na samo na mal prostor i za mali grupi. Ona {to vaì za dvajca (ma` i èna, na primer), za semejstvoto i za mali grupi (polis) koi zaemno se sakaat ne moè da se prenese i na celoto op{testvo, za{to jas ne doa|am do sre}ata so posredstvo na site Ma}edonci, a u{te pomalku so posredstvo na Peruancite i Kinezite, tuku so pomo{ta na svoite bliski. Samo vo taa smisla moè da se sfati i ceni hristijanskoto na~elo - qubi go svojot blièn kako sebesi. *

Celta (smislata) na pravdata e da se prekine zloto i da ne se prekine lanecot na dobroto - go vra}am toa {to sum go zel od drug za povtorno (da imam lice) da zemam, da dobijam, da pozajmam). Celta na pravdata zna~i ne e tvoeto (op{toto) tuku, moeto (poedine~oto) dobro. Istoto e i sekoe drugo moralno na~elo, na primer, so moralnoto na~elo - treba da se govori vistinata. Maksimata na ovaa doblest treba da glasi: "Ne la`i za{to koga ne{to }e ti bide potrebno, lu|eto nema da ti poveruvaat i nema da ti pomognat." Zna~i nitu govoreweto na vistinata ne e doblest izmislena zaradi op{to, tuku zaradi svoe sopstveno dobro. *

Postojat tri zakoni spored koi lu|eto ja ocenuvaat ispravnosta ili neispravnosta na svoite dejstvija: a) Bo`ji zakon, spored koj lu|eto ocenuvaat dali nivnite dejstvija se grevovi ili dol`nosti. b) Pozitiven zakon, spored koj lu|eto ocenuvaat dali nivnite dejstvija se zlostorni~ki ili nevini, i

418

v) Moral (zakon na javnoto mislewe) ili na reputacija, spored koj lu|eto ocenuvaat dali nivnite dejstvija se vrednosti ili poroci. *

Najte{to strada toj koj ~uvstvuva bolki {to ne mo`at da se po~uvstvuvaat. *

Neverojatno e {to se ~ovek mo`e da napravi koga ne mora da se pogleda vo ogledalo ili koga e nevidliv. *

Indijcite veruvaat deka vodite na Gang imaat posvetuva~ka mo}, pa smetaat deka onie koi }e umrat na nejzinite bregovi }e bidat po{tedeni od kaznite na onoj svet i deka }e prestojuvaat vo krai{ta polni so uìvawe. Ottamu, od najodale~eni mesta pra}aat urni so pepel na umrenite za da bidat istureni vo Gang. [to e va`no dali se ìvee ili ne se ìvee doblesno. Dovolno e da bide{ isturen vo Gang. *

Naukata u~i deka zborot ne moè da se pretvori vo meso. * Postani promenata {to ja o~ekuva{: ne moè{ da bide{ ni{to osven ona {to si. * Ako nema{ ni{to drugo vo ìvotot pobitno od samoto ìveewe, toga{ toa ne e ìvot vreden za ìveewe. * Nekoi stvari ostanuvaat, ne se gubat vo vremeto. Toa se onie koi se odnesuvaat na na{ata li~nost. * Bidi spremen da se iznenadi{ od sebesi? * Toa {to e zategnato treba da se opu{ti i obratno. * Pravi edna rabota at a time. * Ne bidi mrzeliv, vremeto e materijata od koja ìvotot e izgraden, so uìvawe pravi {to i da pravi{. * Ne razmisluvaj za rezultatot nitu za celta, uìvaj vo momentot. * Sistemot e cel sam za sebe. *

Ne jadi kako stoka, oblagorodi ja svojata naslada.

419

* Ako uìva{ celo vreme, nema da saka{ da uìva{ opredeleno vreme (nema da saka{ da lega~i{). * êkor po ~ekor, nau~i da odi{ pravo. *

Samo otkako }e izgubi{ se, sloboden si da pravi{ {to saka{. Vistinata e vo ubavinata.

420