Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina. by Zuza S.

Praca Dyplomowa Magisterska

Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina. Inż. arch. Zuzanna Woźniak Promotor: Dr hab. inż. arch. Mirosław Orzechowski, prof. uczelni

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

SPIS TREŚCI STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM ..............................................................................................................7 STRESZCZENIE W JĘZYKU ANGIELSKIM ......................................................................................................8 WSTĘP ...........................................................................................................................................................................9 1.

Słowo wstępne - przedstawienie tematu .......................................................................................................9

Motyw wyboru tematu pracy ......................................................................................................................... 10

Problem badawczy ............................................................................................................................................. 12

Cel pracy ............................................................................................................................................................... 12

Metodologia badań ............................................................................................................................................ 12

Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań...................................................................................... 14

Struktura pracy magisterskiej ......................................................................................................................... 14

ROZDZIAŁ 1. CZĘŚĆ BADAWCZO-ANALITYCZNA ................................................................................. 15 1.

ZAGADNIENIE ZAPAŚCI MAŁEGO MIASTA...................................................................................... 15 1.1.Charakterystyka małych miast zapaści – doprecyzowanie pojęcia ........................................... 15 1.2.Procesy przyczyniające się do zapaści ................................................................................................ 16 1.3.Przykłady małych i średnich miast zapaści ........................................................................................ 17 1.4.Możliwości rozwoju i rozwiązań ............................................................................................................ 18

DZIEDZICTWO KULTUROWE .................................................................................................................. 20 2.1.Próby doprecyzowania pojęcia .............................................................................................................. 20 2.2.Tożsamość miasta ...................................................................................................................................... 22 2.3.Pamięć miejsca / Miejsce pamięci ....................................................................................................... 23

UPAMIĘTNIANIE DZIEDZICTWA JAKO SPOSÓB NA WALKĘ Z ZAPAŚCIĄ MIASTA .. 24 3.1.Teza projektowa ......................................................................................................................................... 24 3.2.Przykłady działań interwencyjnych ilustrujące rozwiązania projektowe .................................. 25

ŻYCHLIN .............................................................................................................................................................. 28 4.1.Uwarunkowania geograficzne i ogólna charakterystyka ............................................................... 28 4.2.Rys historyczny............................................................................................................................................ 28 4.3.Wpływ przemysłu na miasto Żychlin ................................................................................................... 34 4.4.Analiza architektury – Tropy historii .................................................................................................... 36 4.5.Analizy urbanistyczne ................................................................................................................................ 45 4.6.Analiza dziedzictwa kulturowego zieleni ............................................................................................. 52 4.7.Analiza demograficzna .............................................................................................................................. 55 4.8.Badanie opinii publicznej ......................................................................................................................... 56 4.9.Analiza dokumentów planistycznych ................................................................................................... 64

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Wnioski do pracy projektowej ........................................................................................................................ 70

ROZDZIAŁ 2. CZĘŚĆ PROJEKTOWA .............................................................................................................. 73 1.

WSTĘP – OKREŚLENIE ZAKRESU I PODEJŚCIA DO PROJEKTU ............................................. 73

ZAŁOŻENIA PROJEKTOWE........................................................................................................................ 74 2.1.Upamiętnianie dziedzictwa kulturowego............................................................................................. 74 2.2.Układ przestrzenny miasta ....................................................................................................................... 74 2.3.Układ komunikacyjny ................................................................................................................................ 74 2.4. Aspekty przyrodnicze ............................................................................................................................... 74 2.5.Rola mieszkańców ...................................................................................................................................... 74

SKALA MAKRO – MIASTO ........................................................................................................................... 75

SKALA MEZO – PARK .................................................................................................................................... 79

SKALA MIKRO - PLAC Z PAWILONEM ................................................................................................. 93

ZAŁOŻENIA REALIZACYJNE .................................................................................................................. 104 6.1.Etapowanie projektu ............................................................................................................................... 104 6.2.Pobudzenie gospodarcze ....................................................................................................................... 104

BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................................................................... 105 ZAŁĄCZNIKI GRAFICZNE................................................................................................................................. 109

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Zdjęcie 1 – W ogrodzie dziadków, ul. 3 maja 26 (daw. 18), Żychlin, 1936 Źródło: archiwum rodzinne

Andrzej Kosmowski

Ogród dziadków od jakże dawna o tym wiem a jednak za każdym razem boleśnie zaskakują troskliwie zadeptane tropy dzieciństwa

przepastny pełen tajemnic sekretów baz schowków wojen aliansów i miłości ogród dziadków przemieniony w skład budowlany już tylko w mrocznych tunelach snów zachowały się rozświetlone tunele tego ogrodu a ja wciąż siedzę z dziadkiem w konarach gruszy zwanej panienką i znów rozmywają się granice prostują drogi mieszają się czasy historie role ludzie a każdy trop wiedzie w przyszłość moją przyszłość choć mój czas przeszły okazał się czymś zupełnie odmiennym od tamtej przyszłość to jutro przychodzi wnuczka a ja rozpaczliwie szukam swojej gruszy

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina. Tezą pracy teoretycznej zostało upamiętnianie dziedzictwa kulturowego jako sposób na walkę z zapaścią miasta. Szczególnie w małych miastach, takich jak Żychlin, które borykają się z dużym stopniem emigracji i problemem z utrzymaniem satysfakcjonującego poziomu życia mieszkańców. Założeniem jest poprawienie warunków w mieście poprzez proces rewitalizacji, który swoje fundamenty oprze przede wszystkim na lokalnym dziedzictwie kulturowym i tożsamości miasta. Co za tym idzie praca teoretyczna zawiera analizę zagadnienia jakim jest zapaść małych miast. Na bazie literatury przedmiotu oraz aktualnych badań przeprowadzonych w Polsce przez renomowane instytuty przedstawiona została definicja określenia jakim jest zapaść miasta oraz procesy, które do niej doprowadzają. Są to zarówno wcześniej wspomniane procesy demograficzne jak i ekonomiczne, społeczne oraz środowiskowe. Ukazane zostały również przykłady miast o charakterystyce podobnej do Żychlina by dokładniej zbliżyć obraz miasta zapaści. Ponadto na podstawie literatury oraz programów prowadzonych przez państwo polskie nakreślone zostały możliwości rozwiązań oraz rozwoju. Jednym z nich jest właśnie opieranie zabiegów zajmujących się miastem na jego dziedzictwie kulturowym. Opracowane zostało także szeroko pojęte zagadnienie dziedzictwa kulturowego. Podjęta próba jego definicji zaowocowała rozszerzeniem omówienia o zagadnienia tematyczne takie jak tożsamość miasta oraz pamięć miejsca. W oparciu o powyższe analizy zaprezentowane zostały argumenty popierające tezę „upamiętnianie dziedzictwa kulturowego jako sposób na walkę z zapaścią miasta”. Przedstawione zostały także przykłady interwencji o podobnym charakterze zarówno w Polsce jak i w Europie (case study). Druga część pracy teoretycznej zajmuje się szczegółową analizą miasta Żychlin. Analizy te zostały częścią pracy teoretycznej, ponieważ w dużej mierze to z nich płyną wnioski projektowe, które popierają tezę naukową pracy, a które wykorzystane zostały w następnie przygotowanej koncepcyjnej pracy projektowej. Przeprowadzone zostały szerokie badania historyczne, które połączone z analizą tkanki urbanistycznej doprowadziły do rozpoznania historii budowy miasta. Pozostałe analizy urbanistyczne (komunikacyjna, funkcjonalna oraz planistyczna) pozwoliły poznać dzisiejszy obraz miasta. Analizy zostały poszerzone o badania demograficzne oraz badania opinii publicznej, które ostatecznie uzupełniły i ukazały obraz miasta nie tylko dla postronnego obserwatora, ale także w świadomości mieszkańców. Nie bez znaczenia był aspekt autorski tzn. rodzinne powiązania autorki z miastem. To one skłoniły do zajęcia się tym właśnie miastem oraz do zgłębienia procesów, które zachodzą w małych miastach w Polsce. Także dzięki rodzinnym powiązaniom praca projektowa przybrała osobisty wymiar, który jedynie podkreśla uchwycone aspekty dziedzictwa kulturowego małego miasta Żychlin. Słowa kluczowe: Dziedzictwo kulturowe; Małe miasto; Zapaść miasta; Tożsamość miasta; Upamiętnianie dziedzictwa;

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

STRESZCZENIE W JĘZYKU ANGIELSKIM Traces of history. Cultural heritage of a small town on the example of Żychlin. The thesis of this theoretical paper was the commemoration of cultural heritage as a way to fight urban decline. Especially in small towns, such as Żychlin, which face a high level of emigration and the problem of maintaining a satisfactory standard of living for its inhabitants. The aim is to improve the conditions of the city through a revitalization process based on the local cultural heritage and the identity of the city. Consequently, the theoretical work contains an analysis of the issue of small-town decline. Based on the literature and current research carried out in Poland by renowned institutes, a definition of urban decline and the processes that lead to it are presented. These processes include the demographic, economic, social, and environmental processes mentioned earlier. Examples of cities with characteristics similar to those of Żychlin are also presented to give a more detailed picture of the city's decline. Moreover, on the basis of literature and programmes run by the Polish state, possibilities of solutions and development were outlined. One of them is to base the measures of dealing with the city on its cultural heritage. The issue of cultural heritage in its broadest sense was also elaborated. The attempt to define it has resulted in expanding the discussion by thematic issues such as the identity of the city and the memory of the place. Based on the above-mentioned analyses, arguments supporting the thesis "commemorating cultural heritage as a way to fight urban decline" were presented. Examples of interventions of a similar nature both in Poland and in Europe were also presented (case study). The second part of the theoretical work deals with a detailed analysis of the city Żychlin. These analyses became a part of the theoretical work, because to a significant extent it is on the basis of them that the project's conclusions are drawn, which support the scientific thesis of the work, and which were used in the subsequently prepared conceptual design work. Extensive historical research was conducted, which combined with an analysis of the urban structure led to a recognition of the history of the city's development. Other urban analyses (transport, functional, and town planning) allowed to get to know the current image of the city. The research was supplemented by both demographic analysis and public opinion surveys, which ultimately complemented and revealed the image of the city not only to an outside observer, but also in the minds of its inhabitants. The author's own aspect, i.e., the author's family connections to the city, was not without significance. They prompted to take up this particular city and to explore the processes that take place in small towns in Poland. Also, thanks to the family connections, the project work took on a personal dimension, which only emphasizes the captured aspects of the cultural heritage of the small town of Żychlin. Key words: Cultural heritage; Small town; Urban decline; City identity; Heritage commemoration;

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

WSTĘP 1. Słowo wstępne - przedstawienie tematu Człowiek ma nieodpartą potrzebę wiedzieć skąd pochodzi. Bez tego czuje się niepełny i oderwany. Nasza historia zapisana jest w tym co po sobie pozostawiamy, jest to nasze dziedzictwo. Dla funkcjonowania społeczeństwa potrzebna jest ciągłość, to dzięki niej identyfikujemy się jako grupa i utożsamiamy z danym miejscem. Aby więc zachować ciągłość dziedzictwa nie wystarczy przekaz słowny, musimy zachować pamięć miejsca. To miasto i budynki są świadkami naszej historii i są jej nieodzownym elementem. Zachowanie i/lub upamiętnienie ich jest naszym obowiązkiem. Odnoszenie się do przeszłości ma sens, ponieważ:

Zdjęcie 2 - Moja babcia Hania ze swoją babcią Antoniną, rynek w Żychlinie, 1932, źródło: archiwum rodzinne

→ To w przeszłości zawiera się nasza tożsamość, to ona definiuje kim jesteśmy i jako kto się identyfikujemy; → Z przeszłości możemy wyciągnąć wnioski i uczyć się na nich; → Na wnioskach z przeszłości powinniśmy budować przyszłość. Nie możemy wciąż zaczynać od nowa; → Dzięki świadomości swojej tożsamości/dziedzictwa możemy lepiej identyfikować się z miejscem, a co za tym idzie dbać o nie i je rozwijać.

Dziedzictwo jest zapisane w tropach historii. Mogą one objawiać się w różnej formie: zarówno w przestrzeni jak i w przekazie słownym/papierowym. Mogą to być zarówno budynki, elementy małej architektury czy zieleń miejska jak i zdjęcia, ryciny, czy teksty. Są one bezustannie tworzone, ich suma składa się na dziedzictwo danego miejsca. Naszym zadaniem jako użytkowników i tworzących przestrzeń jest zachowanie ciągłości tropów historii w taki sposób, by dziedzictwo było upamiętnione. Dzięki temu pamięć miejsca zostanie zachowana, a przestrzeń może się spójnie rozwijać. Miasta jako jednostki osadnicze mają swoją własną specyfikę dziedzictwa kulturowego oraz tożsamości miejsca – dokładniej tożsamości miasta. Kolejną podgrupą są małe miasta. Są one na tyle specyficzne, że społeczeństwo jest stworzone z jednej jednostki społecznej. Wszyscy się znają i tworzą jeden spójny organizm. Niestety przez ostatnie lata w Polsce mamy do czynienia ze zjawiskiem zapaści społeczno-ekonomicznej małych i średnich miast. Zachodzi ona ze względu na różne czynniki jednak prowadzi do tragicznego w skutkach stanu małych miast. Moją tezą jest założenie, iż upamiętnienie dziedzictwa może pozytywnie wpłynąć na warunki społeczno-ekonomiczne miasta i poziom życia jego mieszkańców. Miasto Żychlin systematycznie od lat zatraca swoją tożsamość. Coraz mniej mieszkańców pamięta czasy świetności miasta, panuje wśród nich rezygnacja, co zostanie przedstawione w poniższym opracowaniu. Upamiętnienie dziedzictwa pozwoli na podbudowanie tożsamości oraz morale mieszkańców. Może być to także atrakcyjne dla potencjalnych turystów i co za tym idzie pomóc odbudować gospodarkę miasta.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

2. Motyw wyboru tematu pracy > Aspekt autorski - powiązania rodzinne Do wyboru tematu skłoniły mnie moje powiązania rodzinne z miastem Żychlin oraz moje własne obserwacje miasta. Z Żychlina pochodzi rodzina mojej mamy, Elżbiety Słabik - jej rodzice, dziadkowie i wiele pokoleń wstecz. Moje skojarzenia z miastem z młodszych lat wiązały się jedynie ze sporadycznymi wyjazdami do cioci lub kuzynki na wakacje. Oczami dziecka obserwowałam miasto raczej z wnętrza samochodu jednak już wtedy widziałam, że nie jest ono w najlepszym stanie. Budynki dosyć zapuszczone, brak przyjaznych przestrzeni publicznych, gdzie mogłabym się bawić czy spacerować, brak kawiarni czy restauracji, gdzie moglibyśmy spotkać się z rodziną. Ten stan przez ostatnie kilkanaście lat tylko się pogorszył. Ważnym źródłem informacji o Żychlinie były wspomnienia opowiadane przez członków rodziny. W ich opowieściach miasto było piękne i zielone, a fabryka EMiT była siłą napędową rozwoju. Elementem przewijającym się przez wszystkie opowieści był ogród moich pradziadków przy ul. 3 maja 26 (daw.18). Ogród opisany został przez mojego wujka A. Kosmowskiego w wierszu pt.: „Ogród Dziadków”. Ogród ten urósł w moich wyobrażeniach do pewnego stopnia mitycznego i magicznego miejsca. Niestety prawie nic z niego nie zostało, jak wspomina wujek, zmienił się w skład budowlany. Jest to znamienna sytuacja dla Żychlina. Wiele miejsc tworzących jego tożsamość zatraca swój wygląd i charakterystyczne cechy. Kontrast Zdjęcie 3 - Zdjęcie w ogrodzie rodzinnym, Żychlin, źródło: archiwum rodzinne między obrazem miasta zapisanym w pamięci członków mojej rodziny, a tym co widziałam bardzo mnie zaciekawił. To była pierwsza inspiracja do tego by zająć się miastem Żychlin i zbadać jego historię oraz dowiedzieć się co doprowadziło do jego zapaści. Drugim czynnikiem, który ostatecznie skłonił mnie do zajęcia się Żychlinem była genealogiczno – historyczna pasja mojej mamy. Zaczęło się to kilka lat temu, a w tym momencie moje drzewo genealogiczne ma już około 500 członków (najstarszy Trojan Kościelski ur. ~1200r). W tym czasie mama opublikowała kilka artykułów, które ukazały się między innymi w Kutnowskich Zeszytach Regionalnych (tom XXIII oraz XXIV), a także prowadziła wykład w Miejskiej Bibliotece w Żychlinie nt.:” Burmistrzowie Żychlina, pospolite i niepospolite postacie”. W ten sposób zaczęłam zaznajamiać się z historią moich przodków, a co za tym idzie również z historią miasta.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

W trakcie moich badań napotkałam wielu członków rodziny, którzy byli ściśle związani z historią miasta, oto kilku z nich: • • • • •

• •

•

Marcin Borowicz (1780 – 1852) – Ławnik miejski Mateusz Głogowski (1814-97) – Ławnik miejski Jakub Nowakowski (1826-1904) – Weteran powstania styczniowego; Zesłany na Syberię; Pracował w cukrowni Walentynów Roman Kosmowski (1903-72) – Rada Miejska; Producent rowerów przed wojną; Zakład naprawczy rowerów po wojnie Stefan Głogowski (1891-1976) – Pierwsza rada gminy i dozór szkolny (1921); zarząd Banku Spółdzielczego (1934); prezes straży ogniowej (1935), spółdzielnia „Rolnik”; sekretarz Towarzystwa Samoobrony Społecznej „Rozwój” (lata 30); Zarząd miejski (1945); przewodniczący Gminnej Kasy Spółdzielczej (1953); Józef Głogowski (1917-44) – Powstaniec warszawski; Lekarz Matylda Jakubowska-Czaja (ur.1975) – Stowarzyszenie na rzecz rozwoju gminy Żychlin „cztery łapy Żychlin”; Radna Miejska; Nauczycielka; w V Edycji Konkursu „PULS ŻYCHLINA” została laureatem w kategorii „Osobowość roku” (2017) Anna Jakubowska (ur.1979) – prowadzi Firmę Usługowo-Handlową „Pod Aniołem”, która w IV Edycji Konkursu „PULS ŻYCHLINA” zdobyła wyróżnienie w kategorii „Mecenas kultury oświaty i sportu” (2016)

Rysunek 1 - Drzewo genealogiczne autorki wykonane przy pomocy programu Ahnenblatt, Strzałkami zaznaczone osoby, które zostały wymienione na liście powyżej.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

3. Problem badawczy Praca teoretyczna porusza problem badawczy jakim jest zapaść małych miast, tj. (wg definicji GUS1) poniżej 20 tys. Mieszkańców w kontekście ich dziedzictwa kulturowego. Miasta, które czasy swojej świetności mają zwykle za sobą i żyją duchem własnej historii. Historii, która zwykle sięga czasów średniowiecza – miasta te często powstałe na bazie miast lokacyjnych, z pozostałościami historycznych układów urbanistycznych. Miasta, które przeszły wojny, pożary, potopy, a w większości do ich ostatecznej zapaści doprowadziła transformacja ustrojowa, która spowodowała zamknięcie fabryk i znaczny spadek poziomu życia. W wielu przypadkach to właśnie fabryki były motorem napędowym rozwoju małych miast. Badanie dotyczy wpływu dziedzictwa kulturowego zapisanego w tropach historii na wprowadzanie nowych form i funkcji do miasta przy jednoczesnym upamiętnianiu dziedzictwa i uwypuklaniu go w przestrzeni miejskiej. Czy wartości, które niesie historia miejsca mogą stworzyć wartość dodaną dla małego miasta? Czy kreowanie miejsc tożsamości może wpłynąć pozytywnie na rozwój całego miasta i poprawienie poziomu życia mieszkańców?

4. Cel pracy Celem pracy dyplomowej jest zbadanie wpływu dziedzictwa kulturowego na procesy rozwoju małego miasta przeżywającego zapaść społeczno-ekonomiczną na przykładzie Żychlina. Historia miejsca i jego duch ma ogromny wpływ na to jak dana przestrzeń się rozwija i co sobą reprezentuje. Kreuje jego tożsamość. W pracy przedstawione zostanie jak wydarzenia historyczne oraz rozwój przestrzenny wpłynęły na dziedzictwo kulturowe miasta oraz w jaki sposób można to dziedzictwo upamiętnić by zachowało się dla kolejnych pokoleń. Praca ma na celu również pokazanie jaki wpływ może mieć dziedzictwo na kształtowanie nowych form i funkcji w mieście. A co za tym idzie udowodnienie, że uwzględnienie i upamiętnienie dziedzictwa podczas projektowania jest wartością dodaną i wpływa pozytywnie na projekt i na jego odbiór przez społeczeństwo. Dzieje się tak ponieważ projekt zostaje wpisany w tożsamość miejsca i nie jest oderwany od rzeczywistości. Zachowujemy ciągłość historyczną i spójność przestrzeni, przy okazji tworząc wartościową dla mieszkańców przestrzeń i podnosząc poziom ich życia.

5. Metodologia badań W swojej pracy zastosowałam pełen wachlarz technik, metod i narzędzi badawczych. Pierwszym elementem było zbadanie tła teoretycznego wybranego tematu. Zatem zgłębienie tematyki dziedzictwa kulturowego oraz zagadnieniem zapaści społeczno-ekonomicznej małych miast poprzez zapoznanie z literaturą przedmiotu. Następnie zanim zagłębiłam się w badania historii Żychlina, postanowiłam odwiedzić miasto na wizję lokalną z tzw. „czystą głową” by móc obserwować je i odczuwać to jak żyje. By przyjrzeć się miastu już bardziej okiem architekta niż dziecka. Zostało to udokumentowane szkicami, zapiskami, zdjęciami oraz filmami.

Główny Urząd Statystyczny

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Po wizji lokalnej przyszedł czas na zapoznanie się z dostępnymi materiałami na temat miasta i zgłębienie, a następnie ustrukturyzowanie jego historii. Dostępne materiały historyczne to między innymi dwie monografie miasta, historyczne plany, szereg artykułów naukowych (Szczególnie autorstwa Pana Bogdana Popławskiego – architekta i historyka pochodzącego z Żychlina) m.in.: Rysunek 2 - Dom Garczyńskich, szkic autorski z wizji lokalnej w Żychlinie w kwietniu 2021 Kutnowskie Zeszyty Regionalne, Studia i Materiały z dziejów Kutna i powiatu. Oprócz powyższych zapoznałam się również z dostępnymi dokumentami planistycznymi m.in.: Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju gminy Żychlin ostatni raz aktualizowane w 2013; Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Żychlin na lata 2017-20; Strategia Rozwoju Gminy Żychlin na lata 2015 – 2022; „Strategia wizerunku Żychlina. Żychlin – miasto z pulsem” z 2009. Ostatnim źródłem, z którego czerpałam informacje były archiwa rodzinne, wszelkie zdjęcia i zapiski. Następnie odbyłam drugą wizję lokalną z oprowadzeniem po najważniejszych lokalizacjach przez Henryka i Agnieszkę Olszewskich, parę miejscowych historyków. Ta wizyta została również przeze mnie dokładnie opisana i udokumentowana szkicami oraz zdjęciami. W dalszej kolejności przeprowadziłam szereg rozmów z mieszkańcami, ekspertami nt. Żychlina itd. Rozmowy te zostały udokumentowane nagraniami na dyktafon i zapiskami. Były to m.in. rozmowy z Elżbietą Słabik, Henrykiem i Agnieszką Olszewskimi, Bogdanem Popławskim, Emilią Nowak, Matyldą JakubowskąCzają oraz z innymi członkami mojej rodziny mieszkającymi w Żychlinie. Moim kolejnym krokiem było badanie ankietowe wśród mieszkańców stworzone przeze mnie na bazie badania z 2009 roku ze strategii wizerunkowej. Więcej o nim można przeczytać w Rozdziale 1, punkt 2, podpunkt 8. Trzecia z kolei wizja lokalna odbyła się pod kątem projektu. Podczas tej wizyty, na bazie zdobytej wiedzy poszukiwałam lokalizacji, które najbardziej potrzebowałoby interwencji. To poprowadziło bezpośrednio do tworzenia projektu, który opiera się na ingerencji w tkankę miejską w różnych skalach, od skali makro do mikro. Mamy więc zalecenia ogólne dla całego miasta, rozrysowany masterplan z wyznaczonymi ścieżkami tropami historii oraz projekt koncepcyjny dla parku nad rzeką.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

6. Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań Problematyka zapaści społeczno-gospodarczej małych i średnich miast jest ostatnio szerzej poruszana, szczególnie jeżeli weźmiemy pod uwagę raporty Głównego Urzędu Statystycznego, Polskiego Instytutu Ekonomicznego czy też Polskiej Akademii Nauk. Niestety temat ten nie jest zbyt często poruszany w mediach krajowych czy w publikacjach popularnonaukowych, czyli w przekazie o większym zasięgu odbioru. Odmianą w tej kwestii jest niedawno opublikowany zbiór reportaży Marka Szymaniaka pt.: „Zapaść – reportaże z mniejszych miast” wydana przez wydawnictwo Czarne w 2021 roku. Ta pozycja stała się dla mnie bazą do badań miast o podobnej do Żychlina charakterystyce. Była to dla mnie również baza wiedzy na temat problemów, które dotykają mniejszych miast przedstawiona za pomocą rozmów z mieszkańcami. Było to dla mnie inspiracją do przeprowadzenia podobnych rozmów i badań opinii publicznej mieszkańców Żychlina. Jeżeli chodzi o dziedzictwo kulturowe oraz tożsamość miast to tematy te były już wielokrotnie opisywane, jednak tutaj problemem jest duża niejednoznaczność. Istnieje wiele definicji podawanych przez różne źródła zaczynając od komitetu UNESCO, poprzez publikacje pokonferencyjne na artykułach naukowych kończąc. Tutaj problemem była więc analiza i synteza znalezionych informacji i wysnucie wniosków na potrzeby pracy teoretycznej i projektowej. Najmniej zgłębionym powszechnie elementem pracy jest połączenie dwóch powyższych tematów, czyli wpływu dziedzictwa kulturowego na zapaść społeczno-ekonomiczną małego miasta. Ten temat był kluczowy dla istoty pracy magisterskiej. Jego opracowanie powstało więc na bazie materiałów o dwóch powyższych zakresach tematycznych oraz metod dedukcji, analizy i stawiania wniosków.

7. Struktura pracy magisterskiej Praca dyplomowa składa się z części opisowej oraz załączników graficznych, czyli plansz projektowych. Część opisowa dzieli się na 2 rozdziały – część badawczo-analityczną oraz część z opisem projektu. W części badawczo-analitycznej przedstawione zostało opracowanie tła teoretycznego, zbadanie podobnych przypadków miast, przykładowe rozwiązania projektowe oraz badanie samego Żychlina. Badanie miasto rozłożyło się na kilka elementów: o o o

Badanie historii miasta Badanie istniejącej tkanki miejskiej Badanie opinii publicznej

Następnie zostały przedstawione wyciągnięte wnioski projektowe co kończy rozdział badawczoanalityczny. Kolejny rozdział dotyczy pracy projektowej ideowej oraz koncepcyjnej, która rozłożyła się na działanie w różnych skalach miasta, od skali makro do mikro.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

ROZDZIAŁ 1. CZĘŚĆ BADAWCZO-ANALITYCZNA 1. ZAGADNIENIE ZAPAŚCI MAŁEGO MIASTA 1.1. Charakterystyka małych miast zapaści – doprecyzowanie pojęcia Przez ostatnie lata mamy do czynienia z pogłębiającym się niekorzystnym zjawiskiem, jakim jest zapaść małych i średnich miast. Określenie „zapaści” zostało przeze mnie zapożyczone z niedawnej publikacji Marka Szymaniaka p.t.:” Zapaść – Reportaże z mniejszych miast”. Jest ono niezwykle trafne, gdy zapoznamy się z wszystkimi procesami, które zachodzą w małych miastach. Pojęcie to można również powiązać z określeniem zapaści społeczno-ekonomicznej, na którą szczególnie narażone są małe i średnie miasta w Polsce2. Inną nazwą stosowaną do tego typu miast to „miasta kurczące się”. To określenie zastosował Mikołaj Gomułka w swojej książce „POSTMIASTO - strategie dla wyludniających się miast”. W Polsce są obecnie 954 miasta, 767 z nich to miasta małe, tzn. poniżej 25 tys. mieszkańców. Oznacza to, że mieszka w nich aż 13% obywateli Polski3. Są ważnym fragmentem struktury sieci osadniczej Polski, stanowią lokalne ośrodki handlowe oraz są miejscem koncentracji działalności gospodarczej. Borykają się z wieloma problemami, które jednak rzadko zauważane są przez media czy polityków. Warto nadmienić, że nie każde małe miasto jest miastem zapaści. Bazując na raporcie dotyczącym scenariuszy rozwoju małych miast, wykonanego przez Polski Instytut Ekonomiczny w 2019 roku, że tylko około 1/3 małych miast potrzebuje impulsu rozwojowego ratującego je przed zapaścią. W publikacji małe miasta zostały podzielone na 3 typy: • • •

M1 – miasta potrzebujące impulsu rozwojowego (W tej grupie badawczej znalazł się Żychlin), M2 – miasta niewykorzystanych szans, M3 – miasta przyjazne do życia.

Dla każdego z miast zostały przedstawione dokładne charakterystyki oraz scenariusze rozwoju. Umieszczenie Żychlina w grupie M1 utwierdza w pierwotnej negatywnej ocenie stanu miasta. Miasta M1 opisane zostały w raporcie jako ośrodki wielofunkcyjne o liczbie ok. 5-10 tys. mieszkańców, o bardzo krytycznej samoocenie w porównaniu z pozostałymi typami. Według informacji GUS miasta te są w słabej sytuacji ekonomicznej, panuje niska aktywność firm oraz niekorzystna sytuacja demograficzna.

Rysunek 3 - Położenie geograficzne miast M1 źródło: „Scenariusze rozwoju małych miast” – PIE, Grudzień 2019 - Żychlin

M. Szymaniak „Zapaść – Reportaże z mniejszych miast”, Wyd. Czarne, 2021 „Scenariusze rozwoju małych miast” – Polski Instytut Ekonomiczny, Grudzień 2019, praca grupowa pod redakcją: Jakuba Nowaka i Małgorzaty Wieteskiej 2 3

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

1.2. Procesy przyczyniające się do zapaści Aby przybliżyć obraz miasta zapaści należy przedstawić procesy, które w nim zachodzą. Można podzielić je na kilka kategorii: DEMOGRAFICZNE: Emigracja młodych ludzi (najczęściej zarobkowa); Mniejszy przyrost naturalny; Starzejące i zmniejszające się społeczeństwo; EKONOMICZNE: Upadek zakładów przemysłowych spowodowany najczęściej transformacją ustrojową, brak uzupełnienia tej luki na rynku pracy; Wysokie bezrobocie, zdecydowanie wyższe niż średnie krajowe (ok. 20% w porównaniu do ok. 5%); Niskie zarobki, najczęściej najniższa krajowa; Brak perspektyw rozwoju, trudność w znalezieniu pracy dla wykwalifikowanych pracowników lub dla osób bez znajomości w zarządach; POLITYCZNE/ADMINISTRACYJNE/SPOŁECZNE: Problemy mieszkaniowe: brak zasobów mieszkaniowych lub zbyt wysokie ceny dla mieszkańców; Ograniczony dostęp do usług publicznych – np. medycyny, oświaty. Zamykane kolejne oddziały, najczęściej ze względu na braki kadrowe; Radykalizacja poglądów; Nepotyzm; ŚRODOWISKOWE: Zanieczyszczone powietrze (smog); Brak ekologicznej świadomości społeczeństwa, palenie śmieciami itd.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

1.3. Przykłady małych i średnich miast zapaści Przykłady zostały wybrane i opisane na podstawie książki Marka Szymaniaka p.t.:” Zapaść – Reportaże z mniejszych miast” oraz raportu „Scenariusze rozwoju małych miast” – Polskiego Instytutu Ekonomicznego. MIASTO

CHARAKTERYSTYKA

Bielawa

Podobnie do Żychlina, historia Bielawy sięga średniowiecza. Historia miasta jest głęboko powiązana z fabryką wyrobów bawełnianych „Jedynką” (daw. Zakłady Dierga). Zakład był głównym czynnikiem napędzającym rozwój miasta oraz dumą mieszkańców. Powstało zakładowe przedszkole oraz przychodnia, a także tereny rekreacyjne. Niestety po transformacji ustrojowej fabryka została zamknięta, bezrobocie wzrosło do 21% i dwukrotnie przewyższało ówczesną średnią krajową. Obecnie jest to miasto emerytów, co 4 mieszkaniec ma ponad 60 lat.

Dolnośląskie 29 971 os.

Braniewo War-Mazurskie 16 992 os.

Hajnówka Podlaskie 20 488 os.

Kraśnik Lubelskie 36 072 os.

Prudnik Opolskie 21 170 os.

Szprotawa Lubuskie 11 711 os.

Braniewo jest nazywane pierwszym miastem Warmii. Jego historia sięga XII wieku. Poniosło poważne zniszczenia wojenne. Ze względu na bliską lokalizację do granicy z Rosją wielu mieszkańców miasta przez lata żyło z przewozu legalnego bądź nielegalnego. W mieście znajduje się kilka jednostek wojskowych, browar oraz kilka mniejszych zakładów, których część upadła w latach ‘90. Miasto rozwinięte z osady leśnej, powstałej w XVI wieku, niedaleko granicy z Białorusią. Na początku XX wieku w Hajnówce powstały tartaki i fabryka suchej destylacji drewna. Przed wojną zakłady rozwijały się a do Hajnówki przybywała ludność z różnych stron polski. Miasto stało się ośrodkiem wielokulturowym, w którym Polacy stanowili około 70% ludności. Wojna mocno zahamowała rozwój miasta, zniszczeniu uległy zakłady, zabudowa oraz stacja i tory kolejowe. Obecnie w Hajnówce znajduje się kilka zakładów, ale liczba ludności cały czas się zmniejsza, W przeciągu ostatnich 25 lat liczba ludności spadła o 15%. Prognozy wskazują na spadek o połowę do 2050 roku. Mieszkańcy skarżą się również na nepotyzm w zakładach pracy, ciężko dostać posadę bez znajomości. Historia Kraśnika sięga XIV wieku. Układ przestrzenny Kraśnika dokładnie ukazuje historię jego rozwoju. Miasto podzielone jest bowiem na dwie części, Kraśnik Stary oraz Kraśnik Fabryczny, który powstał w latach ‘30 XX wieku. W obrębie Kraśnika Fabrycznego oprócz fabryki amunicji (obecnie fabryka łożysk tocznych) znajduje się zabudowa mieszkaniowa, szpital, kino i szkoła. Historia Prudnika powiązana jest z zakładami tkackimi Fortex (daw. Zakłady Frankla), które powstały już w połowie XIX wieku. Po wojnie nastąpił bardzo prężny rozwój, przez 20 lat miasto zwiększyło ilość mieszkańców o 60%. Zakłady w latach 70 zatrudniały ponad 3 tysiące osób i zapewniały pełen wachlarz usług publicznych dla pracowników. Po transformacji zakłady przez lata zmniejszały swoją działalność, aż w końcu w 2010 ogłoszono ich upadłość. Jak mówi jeden z mieszkańców Prudnika Markowi Szymaniakowi: „Potem zrozumiałem, że te miejsca różnią się nie tylko skalą, ale i tym, zdjęcie jaki mają wpływ na miasto. Zakład Frankla, a potem Fortex, decydował o jego rozwoju, rozkwicie, napędzał do życia. Kiedy upadł, mnóstwo ludzi wyjechało. Owszem powstały jakieś nowe fabryczki, ale mają już inną rolę, nie są tak ważne dla miasta. Prudnik ich właściwie nie obchodzi. Mogłyby być gdziekolwiek”4 Genezy miasta można doszukiwać się w śladach grodziska z X wieku. W 1260 powstało miasto lokacyjne, na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. Miasto miało głównie funkcję targową. W XVIII i XIX wieku nastąpił szybki rozwój przemysłu, uruchomiona została linia kolejowa. Miasto i mieszkańcy bardzo ucierpieli w wyniku II WŚ. Po wojnie otworzono kilka zakładów, natomiast szczytową ilość mieszkańców Szprotawa osiągnęła w latach 90 (13 139). Obecnie ich ilość maleje, a społeczeństwo starzeje się.

M. Szymaniak „Zapaść…”

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

1.4. Możliwości rozwoju i rozwiązań Rozważając zagadnienie miast zapaści nie sposób nie zastanowić się jak mogą potoczyć się ich dalsze losy. Jeżeli procesy, którym ulegają miasta nie zostaną zatrzymane można przewidywać ich powolny upadek, poprzez zamykanie kolejnych zakładów pracy i coraz gorszą sytuację demograficzną. Istnieją jednak pewne scenariusze, które pozwalają na rozwój czy też chociaż zachowanie aktualnego statusu małych miast. Przedstawione zostaną kilka z nich.

Rysunek 4 - Osie i nazwy scenariuszy rozwoju miast M1 źródło: „Scenariusze rozwoju małych miast” – PIE, Grudzień 2019

W raporcie „Scenariusze rozwoju małych miast” – Polskiego Instytutu Ekonomicznego5 przedstawione zostały cztery scenariusze rozwoju dla miast typu M1. Jako ich osie wybrane zostały dwa czynniki: poziom nakładów inwestycyjnych oraz poziom aktywności liderów lub elit lokalnych. Scenariusz najbardziej pozytywny („Inteligentny sangwinik”) zakłada wystąpienie jednocześnie wysokiego poziomu nakładów inwestycyjnych i wysokiej aktywności liderów lub elit lokalnych. Zakłada on wysoki napływ środków zewnętrznych przy wykorzystaniu chęci do działania aktywnych elit lokalnych. Pozostałe iteracje są bardziej pesymistyczne, ale również ukazują możliwe perspektywy rozwoju małych miast.

Marek Szymaniak w swoim reportażu6 jako remedium na wyludnianie się mniejszych ośrodków ukazuje deglomerację. Oznacza to między innymi przenoszenie urzędów centralnych do mniejszych miast (szczególnie tych które przestały być stolicami wojewódzkimi w 1999). Dzięki temu ośrodki mogłyby zyskać na prestiżu oraz mogłyby zatrzymać absolwentów studiów wyższych i zapewniając im miejsca pracy. Byłby to doskonały impuls do rozwoju miasta. Mogłoby być to również opłacalne dla państwa, gdyż w Warszawie brakuje już miejsca, a w małych miejscowościach zasoby lokalowe są tańsze. Podobne rozproszenie powiodło się już za granicą – Szwecja, Słowacja, Czechy, Niemcy. Niestety ta taktyka ma też swoje minusy. Istnieje ryzyko obniżenia jakości usług, wydatki na szkolenie nowej kadry oraz uciążliwość dla obywateli ze względu na trudniejszy dojazd do mniejszych ośrodków. Jednak pewne początki deglomeracji możemy już w Polsce zaobserwować np. Chełm, w którym powstały: Centrum Usług Wspólnych NFZ, Centrum Doradztwa Polskiego Funduszu Rozwoju oraz Wydział Obsługi Kont Nieaktywnych ZUS.

5 6

„Scenariusze rozwoju…” – Polski Instytut Ekonomiczny M. Szymaniak „Zapaść…”

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Wiele kierunków rozwoju małych miast przedstawia Anna Majewska w swojej publikacji pt.: „Przekształcenia małych miast w Polsce”7. Są to między innymi: o o o o o

Koncepcja miasta dobrego do życia Koncepcja cittaslow Idea Nowego Urbanizmu Compact city Miasta przyjazne starzeniu

Jako podstawowy kierunek rozwoju autorka wskazuje model naprawianego miasta tzn.– „Przebudowa niesprawnych systemów komunikacji, kształtowanie przestrzeni publicznych i terenów otwartych, tworzenie nowych miejsc pracy i zespołów usługowych. Rozwój miasta „do wewnątrz: czyli wykorzystanie terenów już częściowo zaopatrzonych w infrastrukturę, położonych korzystnie względem centrum miasta i „ożywienie społeczno-gospodarcze”, mające na celu zwiększenie potencjału turystycznego i kulturalnego miasta”8. Co istotne autorka zwraca uwagę na kwestię zrównoważonego rozwoju. W obecnych realiach często najlepszą decyzją o zabudowie jest „powstrzymanie się przed zabudową” na rzecz adaptacji i modernizacji struktur istniejących. Zajęcie się terenami miast poprzez rewitalizację istniejących struktur pozwala na poprawę jakości życia oraz wykreowanie przestrzeni publicznej przy wykorzystaniu konkretnych cech danego miejsca oraz podkreślanie jego potencjału w tym dziedzictwa kulturowego. Celem powinno być więc między innymi zachowanie elementów ukazujących etapy rozwoju przestrzennego miast. Anna Majewska podkreśla, że potencjałem miast małych i średnich w Polsce jest zachowana struktura urbanistyczna, unikatowa na tle innych miast UE, o którą warto walczyć. Zbigniew Paszkowski określa idealne miasto, którego rozwój oparty jest na dziedzictwie kulturowym i tradycji jako retropolis9. Oparcie rozwoju miasta na wartościach zabytkowych znaczących elementów dziedzictwa traktowany jest wówczas jako czynnik atrakcyjny zarówno dla mieszkańców jak i turystów, co może prowadzić do wzrostu poziomu życia i rozwoju gospodarczego.

A. Majewska „Przekształcenia małych miast w Polsce. Studium wybranych miast w strefie podmiejskiej Warszawy”, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 2021 8 J.w. 9 Z. Paszkowski „Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną”, Wyd. Universitas, 2012 7

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

2. DZIEDZICTWO KULTUROWE 2.1. Próby doprecyzowania pojęcia Pojęcie to w ostatnim czasie zyskuje na dużej popularności. Jednakże jego zakres znaczeniowy nie jest jednorodny, istnieje kilka definicji. Najbardziej ogólnie można powiedzieć, że jest to suma wszystkich elementów, które zapisały się w historii. Wszystkie wydarzenia, budowle, historie ludzkie, tradycje, rzeczy materialne i niematerialne – suma tego składa się na dziedzictwo kulturowe. Wszystko co pamiętamy, zapisało się w formie, słowie lub pamięci. Wg UNESCO10 dziedzictwo kulturalne (cultural heritage/patrimoine culturel) dzieli się na: • •

Dziedzictwo materialne – zabytki nieruchome i ruchome Dziedzictwo niematerialne – przekaz ustny i tradycja

Bardziej szczegółową definicję przedstawił prof. Jan Pruszyński w monografii „Dziedzictwo kultury Polski”: (...) zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi uznawanymi za podstawę ochrony prawnej dla dobra konkretnego społeczeństwa i jego rozwoju oraz dla przekazania ich następnym pokoleniom, z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej.”11 W tej definicji warty zauważenia jest aspekt upamiętniania i ciągłości, istotnych z punktu widzenia kreowania nowych miejsc tożsamości. Ciekawym podejściem jest to prezentowane przez Jacka Pruchlę w jego artykule „Dziedzictwo kulturowe a kapitał społeczny12” które głosi, że „o ile zabytek należy do przeszłości to dziedzictwo służy współczesnym celom. Dziedzictwo to przy tym nie tylko materialne dobra kultury, lecz także nasza pamięć i tożsamość. W tym tkwi również rosnące znaczenie dziedzictwa kulturowego. Bo dziedzictwo należy do nas wszystkich, a dostęp do dziedzictwa to jedno z podstawowych praw człowieka.” Z tego podejścia można wywnioskować jak kluczowa jest rola dziedzictwa kulturowego w kreowaniu tożsamości i poczucia więzi społecznych. Tylko dzięki wysokiemu poczuciu tożsamości możemy liczyć na skuteczną ochronę i zachowanie dziedzictwa. Stanowi ono nie tylko wartość samą w sobie, ale i „potencjał, który winien zostać wykorzystany dla przyszłego rozwoju”13 Zbigniew Kobyliński w swoim artykule „Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?” podkreśla, iż „Dziedzictwo kulturowe to część dawnych dóbr kultury, która uznana została za wartościową przez kolejne, następne pokolenia i dzięki temu dotrwała do chwili obecnej.”14 To ważny aspekt wartościujący elementy dziedzictwa kulturowego, czyli uznaniowość kolejnych pokoleń. To one tak naprawdę decydują o obrazie dziedzictwa kulturowego przekazywanego kolejnym pokoleniom. To co my dziś uznamy za wartościowe następne pokolenia przyjmą jako

Polski Komitet ds. UNESCO https://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/ Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury Polski, jego straty i ochrona prawna, t. I-II, Kraków 2001. 12 Purchla, J. (2013). Dziedzictwo kulturowe a kapitał społeczny. W: A. Rottermund (red.), Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe? (s. 21–30). Pobrane z: www.unesco.pl/dlaczegoijak/Dlaczego_i_jak_w_nowoczesny_sposob.pdf (18.08.2021). 13 J.w. 14 Kobyliński Z. (2011), Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe? Warszawa 10 11

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

historyczny skarb. Należy mieć to na uwadze decydując o losach dziedzictwa materialnego, ale także niematerialnego podtrzymując tradycje i podając przekaz ustny dotyczący historii miejsca. Warto też zwrócić uwagę, iż „Rola dziedzictwa kulturowego w przypadku mniejszych ośrodków miejskich jest często marginalizowana zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w odniesieniu do ich rozwoju, szczególnie tam, gdzie nie można z tego dziedzictwa czerpać bezpośrednich korzyści ekonomicznych”15. W tym opisie podkreślona została problematyka upamiętniania i ochrony dziedzictwa w przypadku małych miast. A to właśnie w nich obecnie tak potrzebna jest ta ochrona, to one cierpią ze względu na emigrację ludności do większych ośrodków i spadające poczucie tożsamości i więzi z miejscem. Podtrzymując dziedzictwo kulturowe można w pewnym stopniu zaradzić tym problemom. Jak wspominają autorki „Trudne dziedzictwo, a turystyka”: "Nie ulega wątpliwości, że dziedzictwo kulturowe jest terminem wielopłaszczyznowym i niezwykle złożonym. Jeśli przyjąć za Hewisonem 16, że "dziedzictwo może oznaczać cokolwiek” (anything you want), sprawa wydaje się całkowicie przegrana, podobnie jak przy próbie zdefiniowania terminu "kultura”. Wychodząc jednak z założenia, że – jak każde pojęcie – również i "dziedzictwo” jest konstruowane społecznie i kulturowo, możemy starać się pokazać, że zakres rozumienia terminu zmienia się, a jego definiowanie odzwierciedla niekończący się proces negocjowania znaczenia.”17 Podsumowując bez względu na wybraną definicję dziedzictwa kulturowego, możemy określić je jako wyższą wartość, która niewątpliwie może przynieść korzyści, jeżeli uwzględnimy ją w swoich planach projektowych. Korzyści nie tylko społeczne, takie jak podnoszenie poziomu więzi z miejscem i uwydatniania jego tożsamości, a także możliwe korzyści ekonomiczne, jeżeli dobrze wykorzystamy potencjał turystyczny zachowanych elementów dziedzictwa kulturowego.

Rudan, E. (2010). The development of cultural tourism in small historical towns. Tourism & Hospitality Management, 10, 577–586. 16 Hewison R., (1987), The Heritage Industry: Britain in a Climate of Decline, Methuen, London 17 Owsianowska S. Banszkiewicz M. (2015), Trudne dziedzictwo a turystyka. O dysonansie dziedzictwa kulturowego, Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 15

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

2.2. Tożsamość miasta Poruszona w poprzednim podrozdziale tożsamość miejsca czy też tożsamość miasta jest istotnym zagadnieniem w kreowaniu przestrzeni miejskich. Należy brać ją pod uwagę w procesie projektowym w taki sposób by wpisać się w jej ramy, a nowe uzupełnienia wtopiły się w tożsamość miasta. Jednak, aby to zrobić należy najpierw przyjrzeć się dokładnej definicji rzeczonej tożsamości miasta. Tożsamość miasta jest swojego rodzaju odmianą tożsamości społecznej, która jednak jest silnie powiązana z danym terytorium i kulturą tam panującą18. Nie można o niej mówić w oderwaniu od miejsca i jego kontekstu. Jest bardziej przywiązana do miejsca niż do ludzi, którzy jednak pozostają jej odbiorcami/nośnikami. Tożsamość społeczną należy bowiem rozumieć jako zbiór tożsamości indywidualnych19. Zagadnienie tożsamości miasta można przyrównać do tożsamości miejsca. W odróżnieniu do tożsamości metropolii, która jest bliższa tożsamości przestrzeni. Tu istotna jest definicja miejsca oraz przestrzeni, gdzie miejsce rozumiemy jako coś określonego, oswojonego, przyjaznego i bezpiecznego natomiast przestrzeń jest czymś wolnym, bezosobowym i otwartym20. Miejsce łączy się z tradycją i kulturą danego regionu, jest od niego nierozłączne. Przestrzeń metropolii jest bezosobowa w związku z czym jej mieszkańcy nie przywiązują się do niej i często zmieniają miejsce zamieszkania. Tutaj należy też pamiętać o tożsamości miejsca jako genius loci. Wg definicji są to “materialne i niematerialne, fizyczne i duchowe elementy, które nadają miejscu jego swoistą tożsamość i znaczenie posiadające wartości emocjonalne, w tym aurę tajemniczości. Duch miejsca kreuje przestrzeń, zaś przestrzeń tworzy i kształtuje jej ducha”21. Tożsamość miasta może być również rozumiana w kontekście nauk o zarządzaniu i organizacji, to znaczy w ujęciu “marki” przedsiębiorstwa. Definicja tożsamości organizacji według Anny Zarębskiej: „suma elementów, które identyfikują przedsiębiorstwo, wyróżniając je spośród innych firm. […] Ponadto tożsamość organizacyjna to cele, treść i formy działania, które firma chce utrwalić w otoczeniu”22. Wówczas tożsamość miasta jest zbiorem charakterystycznych cech, które wyróżniają dane miasto na tle innych i tym samym sprzyjają poczuciu przynależności wśród mieszkańców oraz integracji. Podsumowując warto przytoczyć definicję tożsamości miasta wg Ewy Glińskiej jako: „zbiór uwarunkowanych historycznie cech charakterystycznych dla miasta, które wyróżniają je spośród innych i wyrażają się wszelkimi działaniami, jakie są podejmowane w mieście w celu tworzenia jego swoistej osobowości i charakteru”23. Jest to szeroka definicja, która zawiera wszystkie istotne dla pojęcia elementy.

Joanna Z. Radziszewska, “Tożsamość miasta w kontekście przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych we współczesnej Polsce. Przypadek Kielc.” 19 A. Śliz, M. Szczepański “Tożsamość jednostkowa i zbiorowa w procesie metropolizacji”, w: Stałość i zmienność tożsamości, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s. 276. 20 Yi Fu Tuan, “Przestrzeń i miejsce”, PIW, Warszawa 1987, s. 75. 21 “Deklaracja w sprawie zachowania genius loci”, ICOMOS, Quebec, 2008 22 A. Zarębska, “Tożsamość organizacyjna przedsiębiorstwa. Jak stworzyć konkurencyjną firmę?”, Difin, Warszawa 2008, s. 9–10. 18

E. Glińska, “Socjologiczna i marketingowa koncepcja tożsamości miasta”, t. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006, s. 33. 23

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Projektując więc dla danej lokalizacji należy najpierw określić jej tożsamość, a następnie uwzględnić jej cechy w planowaniu nowych ingerencji w tkankę miejską.

2.3. Pamięć miejsca / Miejsce pamięci W słowie wstępnym do pracy poruszone zostało również takie zagadnienie jak pamięć miejsca. Jest to kolejne hasło z tej samej grupy tematycznej co dwa poprzednie jednak należy je dokładniej rozwinąć. W powszechnym stosowaniu częściej występuje określenie jakim jest „miejsce pamięci”. Jednakże w świadomości społeczeństwa figuruje ono raczej jako miejsce upamiętniające pewne tragiczne wydarzenie jak bitwa czy miejsce masowego pogromu. Pamięć miejsca ma zgoła inne znaczenie. Wcale nie musi wiązać się z tragedią Jak wspomina na początku swojego eseju Grzegorz Rytel „na przełomie lat 70. i 80. XX w. francuski historyk Pierre Nora wprowadził do terminologii badań historycznych nowe odczytanie terminu miejsce pamięci (lieux de mémoire). Według autorskiej koncepcji termin ten odnosi się, oprócz miejsc znajdujących się w realnej przestrzeni, do artefaktów, procesów dziejowych, wydarzeń, postaci rzeczywistych i wyimaginowanych oraz innych zjawisk, które formują grupowe poczucie tożsamości, tworzą zrąb wspólnotowego dziedzictwa”24 Z powyższego możemy wywnioskować powiązania pomiędzy pamięcią miejsca, tożsamością oraz dziedzictwem. Pamięć miejsca stwarza poczucie tożsamości co prowadzi do tworzenia się dziedzictwa. Zaprezentowane to zostało na poniższym schemacie: dziedzictwo kulturowe tożsamość miasta

pamięć miejsca

Rysunek 5 – Autorski schemat zakresu znaczeniowego pojęć

24 25

„O ile dla wykrystalizowania się miejsc pamięci kluczową rolę odgrywają procesy, wydarzenia, społeczności i ludzie, to w wielu przypadkach nośnikiem wartości, ich reprezentacją, niekiedy symbolem staje się materia, obiekt fizyczny, niejednokrotnie – architektoniczny”25 Pamięć miejsca tworzą więc zwykle elementy materialne, w skali miasta są to często budynki, budowle, elementy infrastruktury. Składają się one na obraz miejsca zachowując w sobie wartości zabytkowe. Są to właśnie wskazane w tytule pracy tropy historii, które przechowują pamięć miejsca, sumarycznie tworzą tożsamość miasta i co za tym idzie dziedzictwo kulturowe.

Grzegorz Rytel „Pamięć miejsca. Rola i znaczenie materialnego komponentu w ‚stawaniu się’ miejsc pamięci”, 2018 J.w.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

3. UPAMIĘTNIANIE DZIEDZICTWA JAKO SPOSÓB NA WALKĘ Z ZAPAŚCIĄ MIASTA 3.1. Teza projektowa Autorską tezą projektową jest stwierdzenie, iż upamiętnienie dziedzictwa kulturowego może być efektywnym sposobem na walkę z zapaścią małego miasta. Swojego rodzaju rewitalizacja poprzez odtworzenie czy też podkreślenie stanu nadal częściowo występującego w świadomości mieszkańców w połączeniu ze stworzeniem wartościowej przestrzeni dla mieszkańców, a tym samym wyprowadzenie danego obszaru ze stanu kryzysowego. Upamiętnianie dziedzictwa na bazie pamięci miejsca zwiększy poczucie tożsamości i przynależności. Może to pośrednio doprowadzić do zmniejszenia problemów z emigracją i co za tym idzie starzeniem się społeczeństwa. Jedynie w połączeniu z tworzeniem wartościowych przestrzeni publicznych, które pozwolą bezpośrednio na stworzenie nowych miejsc pracy jak i pośrednio sprawią, że w mieście będzie więcej turystów i tym samym zwiększy się zapotrzebowanie na rynku pracy. Nie można pominąć aspektu psychologicznego. Poprzez podkreślanie dziedzictwa i zwiększanie poczucia tożsamości doprowadzamy do zakorzenienia mieszkańców. Czują się oni przywiązani do swojego miejsca zamieszkania, chcą o nie dbać i je rozwijać. Podbudowuje się patriotyzm lokalny. Jak twierdzi Profesor Danuta Kłosek-Kozłowska potencjał dziedzictwa zarówno w sferze jego wpływu na możliwości ekonomicznego rozwoju miasta, jak i wpływu na uzyskiwanie przestrzeni publicznych o wysokich standardach jakości, (…) pozwala jednocześnie zachować indywidualizm miejskiej przestrzeni, w której centrum znajduje się człowiek z jego potrzebami i aspiracjami. Wykorzystanie i ochrona wartości kulturowych miast oznacza bowiem panowanie nad różnorodnymi procesami, a nie ich hamowanie. (…).26 Pani Profesor porusza niezwykle ważny aspekt ciągłości rozwijania miast. W czerpaniu z dziedzictwa kulturowego podczas rewitalizacji miast leży bardzo wiele korzyści. Są to między innymi27: → Tworzenie lokalnego wizerunku, który jest istotny zarówno ze względu na turystów jak i potencjalnych inwestorów, → Poprawienie jakości życia mieszkańców (zaspokojenie potrzeb kulturalnych, rekreacyjnych, estetycznych, poczucia tożsamości i dumy), → Napływ do budżetu miasta z tytułu używania przestrzeni publicznych powstałych w procesie rewitalizacji, → Zajecie się obszarami zdegradowanymi i poprawienie ich jakości, → Tworzenie miejsc pracy, → Elementy edukacji społeczeństwa, → Dziedzictwo jako inspiracja dla produktów czy usług tworzonych przez kreatywne branże.

D. Kłosek-Kozłowska „Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka”, OWPW, 2017 Spis stworzony na podstawie fragmentu ++-artykułu K. Leśniewskiej – Napierała „The potential of cultural heritage of national minorities in small towns – the case of Brzeziny” 2017 26 27

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

3.2. Przykłady działań interwencyjnych ilustrujące rozwiązania projektowe Starachowice 49 513 os. Rewitalizacja miasta, rewaloryzacja rynku Wierzbnika

eM4. Pracownia Architektury. Brataniec

Realizacja 2014 Źródła opracowania i ilustracji: https://architektura.mur atorplus.pl/realizacje/ry nek-miejski-wstarachowicach_6738.ht ml http://www.em4.pl/inde x.php?/urbanistyka/rewi talizacja-dwierzbnikastarachowice/

Autorzy projektu podczas analiz ocenili Starachowice jako rozczłonkowane. Ich nadrzędnym celem stała się więc integracja miasta, którego centralnym punktem jest rynek Wierzbnika. Rynek w ciągu ostatnich 25 lat stał się po prostu parkingiem i miejscem przesiadek. Na szczęście władze miasta zdecydowały się na zorganizowanie konkursu i wprowadzenie zmian. Wydłużony plac dzieli się na kilka stref funkcjonalnych, strefa zielona z miejscami do siedzenia, plac z fontanną do organizacji wydarzeń i tuż obok niego podest służący za scenę. Przez środek rynku przebiega trasa ścieżki edukacyjnej, na której zaznaczone zostały kolejne etapy rozwoju regionu. Wykonana została z elementów cortenu co jest nawiązaniem do historii żelaza wydobywanego w regionie. Jest to pierwszy stopień odwołania do lokalnego dziedzictwa kulturowego. Oprócz interwencji w dużej skali projektanci nawiązali do lokalnych tradycji również przy wyborze materiałów. Wszystkie posadzki wykonane zostały ze skał z okolic miasta. Powstała również galeria geologiczna kamieni świętokrzyskich. Jak mówią projektanci, przestrzeń rynku opowiada o genezie Starachowic.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Dąbrowa Górnicza 121 409 os. Modernizacja ulicy 3 maja „Żywa ulica” Paweł Jaworski

Realizacja 2018 Źródła opracowania i ilustracji: https://issuu.com/pa weozyrysjaworski/doc s/_ywa_ulica_raport_ ko_cowy_z_wizuali

Projekt modernizacji ulicy 3 maja w Dąbrowie Górniczej powstał jako element programu „Żywa Ulica”, który ma na celu przekształcanie dróg (czyli obszarów zdominowanych przez ruch samochodowy) w ulice miejskie o wielu funkcjach potrzebnych jej użytkownikom. Wyjątkowość procesu polega na współpracy z mieszkańcami oraz zastosowaniu tzw. Zwinnej urbanistyki. Oznacza to wprowadzanie zmian etapami. Każdy pomysł projektowy jest najpierw sprawdzany poprzez zastosowanie prototypów i wprowadzenie ich do przestrzeni miejskiej. Nazywamy to projektowaniem iteracyjnym. W trakcie etapów odbywają się również konsultacje i warsztaty z mieszkańcami. Dzięki temu użytkownicy przestrzeni mają realny wpływ na jej wygląd. Po przeprowadzeniu kilku iteracji prototypowania powstały ostateczne wytyczne oraz projekt zagospodarowania przedstawiony powyżej. Zakładają one spowolnienie oraz ograniczenie ruchu, zmniejszenie ilości miejsc parkingowych, dodanie zieleni. Uwzględnione zostały historyczne skwery i zieleńce, które również zostały poddane modernizacji.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Mszczonów 6 433 os. Rewitalizacja centrum miasta Anna Majewska, Małgorzata Denis

Projekt z 2019 Źródła opracowania i ilustracji: A. Majewska „Przekształcenia małych miast w Polsce. Studium wybranych miast w strefie podmiejskiej Warszawy”, OWPW, 2021

Projekt rewitalizacji centrum Mszczonowa jest kolejnym przykładem na zmianę nastawienia władz małych miast co do zagospodarowania ich centralnych części. Projekt przygotowany na zlecenie władz Mszczonowa przez Katedrę Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym PW uwzględnia ograniczenie ruchu kołowego w centrum miasta, wprowadzenie ulic jednokierunkowych (woonerf) oraz przekierowanie samochodów na ulice wokół centrum historycznego. Rynek, który obecnie pełni funkcję parkingową ma zostać zagospodarowany jako zielony skwer i miejsce spotkań mieszkańców.

Val de Reuil (Francja) 13 269 os. Rewitalizacja miasta

RVA architects and urbanists

Projekt z 2013 Źródła opracowania i ilustracji: https://www.agencerv a.com/projet/val-dereuil/ A. Majewska „Przekształcenia małych miast w Polsce. Studium wybranych miast w strefie podmiejskiej Warszawy”, OWPW, 2021

Przykład rewitalizacji tzw. Miasta nowego (powstało w 1972 roku). Miasto mimo swojej krótkiej historii zaczęło przeżywać kryzys i doszło do depopulacji. Decyzja o potrzebie rewitalizacji zapadła w 2005 roku. Ingerencje zostały zaplanowane od skali makro do mikro. Od kreowania i rewaloryzacji przestrzeni publicznych poprzez modernizację zdegradowanych budynków po wytyczne estetyczne, które na celu miały nawiązanie do tradycji lokalnych Normandii. Jak mówią projektanci nadrzędnym celem było połączenie i zachowanie lokalnych tożsamości i struktur architektonicznych w jeden spójny zespół. Dzielnice zostały zorganizowane wzdłuż jednej głównej przestrzeni publicznej (typu rambla), którą projektanci nazywają wektorem animacji i miejskiej solidarności.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4. ŻYCHLIN28 Ta część opracowania dotyczy miasta Żychlin: analiza historyczna, analiza tkanki urbanistycznej, badanie opinii publicznej oraz inne elementy sumarycznie ukażą obraz miasta i elementy jego tożsamości, a także cechy dziedzictwa kulturowego warte podkreślenia i upamiętnienia.

4.1. Uwarunkowania geograficzne i ogólna charakterystyka Lokalizacją części badawczej oraz projektu jest miasto Żychlin położne w województwie łódzkim, powiecie kutnowskim. Miasto znajduje się 80 km na północ od Łodzi. Powierzchnia miasta to obecnie 8,69 km2. Populacja (na dzień 31.12.2019) wynosiła 8109 osób - 933,1 os./km2. Miasto leży na nizinie Środkowo mazowieckiej w mezoregionie Równiny kutnowskiej, w dolinie rzeki Słudwi, która przepływa przez miasto z zachodu na wschód i trafia do Bzury.

X-XIV

OKRES PRZED LOKACYJNY - DZIEJE OSADY WIEJSKIEJ

4.2. Rys historyczny29 Miasto wywodzi się z małej osady targowej, która istnieć mogła już nawet pod koniec X wieku30. Wieś Żychlińska (Żychelska) znajdowała się na zbiegu ważnych traktów handlowych i komunikacyjnych. Były to prastary szlak z południa na północ z Kalisza i Łęczycy do Płocka oraz późniejszy szlak wschód-zachód z Wielkopolski do Warszawy. Niedaleko wsi znajdował się także zamek z grodem. Umiejscowiony był na terenach bagnistych niedaleko przeprawy przez rzekę Słudwię. Jego dokładna lokalizacja nie jest ustalona, jednak w swojej publikacji Bogdan Popławski podaje dwie możliwe lokalizacje, z Rysunek 6 Rekonstrukcja wczesnoczego jedną wskazuje jako bardziej średniowiecznego układu urbanistycznego Wsi prawdopodobną31. Gród musiał istnieć już w Żychlińskiej Oprac. B. Popławski 1. – stary kościół 2. – cmentarz grzebalny; 3. – teren 1397 roku, gdyż wtedy to chorąży łęczycki wsi; późniejszego miasta lokacyjnego otoczonego Klemens nabył prawo do zamku i dóbr w wałami ziemnymi Żychlinie. Układ wsi bazował na głównych ciągach komunikacyjnych, z placem na ich przecięciu. Istnieją jednak różne teorie co do dokładnego kształtu układu przestrzennego. Jednym z nich jest wskazywana przez badaczy wieś owalnicowa, z placem o soczewkowym kształcie. Był to typowy rodzaj wsi dla Polski środkowej. Inną hipotezą jest wydłużony plac targowy z kościołem na końcu. Tę teorię bada B. Popławski w swojej publikacji „Żychlin -Rozwój przestrzenny i zabytki”. We Wsi Żychlińskiej była także siedziba parafii, dzięki czemu była to miejscowość wysokiej rangi. Kościół znajdujący się przy rynku dawnej osady datowany jest na około XII-XIII wiek.

Rozdział opracowany na podstawie artykułu przygotowanego przez autorkę jako praca zaliczeniowa na przedmiot „Metodyka pracy naukowej” pt.:” Wpływ cech układu przestrzennego na tożsamość miasta. Przypadek Żychlina. Problematyka miast o charakterze przemysłowym.”, styczeń 2021 29 nazewnictwo okresów wg. Jana Józefeckiego “Żychlin - Zarys dziejów do 1918” 30 S. M. Zajączkowski, Uwagi nad dziejami miasta Żychlina (do lat siedemdziesiątych XVI w.), [w:] Gdańskie studia z dziejów średniowiecza, 1995, nr 4, s.216 – za J. Józefecki, Żychlin..., s.23. 31 Bogdan Popławski „Żychlin - Początki rozwoju przestrzennego prywatnego miasteczka lokacyjnego” 28

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

XIV-XVI

OKRES ROZWOJU

Żychlin otrzymał prawa miejskie prawdopodobnie już w połowie XIV wieku. Jak podaje Jan Józefecki mógł być to nawet 1340-48 rok32, a nie tak jak podają inne źródła 1397. Miasto zostało wytyczone według panujących zasad i wzorów, tj. wg miary prętowo-sznurowej. Miasto w kształcie owalu utworzonego wokół rynku miało modularny plan, otoczone zostało obwałowaniami ziemnymi (bez murów przez cały okres istnienia) i miało wówczas około 4 ha powierzchni33. W pierwszym założeniu rynek miał wielkość 56x86m, a cała jego północna pierzeja została przeznaczona dla kościoła. Przez środek rynku przebiegał zaś wcześniej wspomniany trakt z północy na południe. Wpływ tych założeń widoczny jest do Rysunek 7 - Rekonstrukcja układu przestrzennego Wsi Żychlińskiej, dzisiaj w postaci rozmiarów miasta lokacyjnego i zamku z połowy XIV wieku. Ro – rynek wsi; Ko (60x10m) i wyglądu posesji przy –stary kościół wsi; Cm – cmentarz przykościelny; R – rynek miasta lokacyjnego; K – kościół drewniany (prawdopodobna pierwotna rynku miejskim: zabudowa lokalizacja); S – synagoga (późniejsza lokalizacja); frontowa reprezentacyjna, Z1 lub Z2 – hipotetyczna lokalizacja zamku wg B. Popławskiego podwórze zamknięte spichlerzem Oprac. B. Popławski lub płotem z dostępem do uliczki gospodarczej. W XIX wieku uzupełniono zabudowę oficynami mieszkalnymi umiejscowionymi w terenie podwórza wzdłuż działki. Jak pisze Bogdan Popławski “Przyjęty w XIV wieku schemat struktury miasta i główne trakty komunikacyjne, pomimo wielu późniejszych zmian, stanowiły podstawę jego rozwoju przestrzennego w latach przyszłych”34. Do XVI wieku charakter Żychlina był głównie rolniczy. Do tego momentu miasto rozwijało się bardzo prężnie. W połowie XVI wieku w mieście żyło 131 rodzin i był to jeden z najwyższych poziomów zaludnienia w Rzeczypospolitej Szlacheckiej. W 1542 roku król Zygmunt I nadał Żychlinowi przywilej jarmarkowy.

Jan Józefecki “Żychlin - Zarys dziejów do 1918” Bogdan Popławski “Obwałowania miasta lokacyjnego Żychlina” 34 Bogdan Popławski “Żychlin - początki rozwoju przestrzennego prywatnego miasteczka lokacyjnego” 32 33

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

XVI - XVIII XVIII - Poł XIX

OKRES UPADKU OKRES STAGNACJI

W drugiej połowie XVI wieku nastąpił zwrot w historii miasta. Rozległy pożar skonsumował dużą część miasta, co spowodowało zatrzymanie rozwoju oraz obniżenie liczby mieszkańców. Pożar stał się pretekstem do modernizacji i ulepszeń, co na początku XVII wieku objawiło się utworzeniem folwarku, powiększeniem rynku dwukrotnie (86x113m) oraz przesunięciem traktu z osi rynku na jego zachodnią stronę (utworzenie ulicy Łowickiej). Powolna odbudowa, została przerwana w połowie XVII wieku przez potop szwedzki, który pozostawił miasto w ruinie. Zamek został zniszczony, doszło do ogólnego zubożenia 8 - Rekonstrukcja układu działek około rynkowych z i rozdrobnienia dóbr. Skutkiem Rysunek początku XVIII wieku – po przesunięciu pierzei wschodniej ubocznym był upadek rzemiosła. rynku, na tle zabudowy z 1811 r. Przełom XVII i XVIII wieku to również Oprac. B. Popławski moment powstania kolonii żydowskiej - szybko zyskiwała ona na znaczeniu ze względu na umiejętności społeczeństwa judaistycznego do dostosowania się do trudnych warunków życia. To dzięki żydom Żychlin szybko wyszedł z kryzysu. Pod koniec XVIII wieku ponad połowę mieszkańców Żychlina stanowiła ludność żydowska. Początek zaborów Jan Józefecki35 określa jako okres stagnacji. Miasto powoli otrząsnęło się z trudnych wydarzeń poprzednich lat. W latach 50. XIX wieku na miejscu pobliskiego folwarku Budzyń powstała cukrownia Walentynów, która odegrała bardzo ważną rolę w historii miasta. Istotnymi wydarzeniami w tym okresie są także epidemia cholery i pożar z 1852 roku oraz powstanie styczniowe, w którym mieszkańcy Żychlina brali udział. Rysunek 9 - Zabudowa miasta ŻYCHLINA w 1811 r. K – kościół parafialny S – synagoga 1- Rynek; 2- wytyczona ul.Łowicka (Budzyńska); 3- ul. Podwale; 4- drewniany most; 5- targ; 6- stary cmentarz; 7- budynki folwarku Żychlin; 8budynki przy dawnej drodze do zamku; 9- wiatrak; 10podmokłe łąki nad rzeką; 11- ul. Poznańska; 12- ul. Warszawska; 13- droga do Gąbina; 14- dawna droga do Oporowa; 15- droga do Zagrób i Osmolina; 16-grunty po dawnym drewnianym kościele Oprac. B. Popławski

Jan Józefecki “Żychlin - Zarys dziejów do 1918”

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Poł XIX - 1914 1914 - 1990

OKRES SZYBKIEGO ROZWOJU PRZEMYSŁOWEGO WOJNA I OKRES POWOJENNY

Po upadku powstania styczniowego kolejne lata obfitowały w coraz większy ucisk polityczny i ograniczanie autonomii, co powodowało organizowanie się mieszkańców i liczne protesty. W 1870 roku doszło do utraty praw miejskich na mocy ukazu carskiego (z powodu udziału mieszczan w Powstaniu Styczniowym). Dzięki powstaniu cukrowni liczba ludności wzrosła, a do miasta przybywali robotnicy i inżynierowie ze świata. Usprawnienie produkcji wspomogło także powstanie w 1862 roku kolei żelaznej Warszawa – Bydgoszcz ze stacją w Żychlinie. Należy wspomnieć, że w obecnym okresie cukrownia leżała poza granicami miasta, jednakże nie można pomijać siły jej oddziaływania na rozwój Żychlina. W okresie międzywojennym Rysunek 10 - Zabudowa miasta Żychlina w 1869 r. cukrownia została wykupiona przez K – kościół parafialny; S – synagoga (bóżnica); CS – stary cmentarz katolicki; C – nowy cmentarz katolicki szwajcarską firmę, działającą w Polsce pod (poza nim istniały: cmentarz choleryczny – na północy nazwą “Polskie Zakłady Elektryczne Brown miasta i cmentarz żydowski przy ul. Warszawskiej); Z – oberża; J – jatki rzeźnicze; F – folwark Żychlin. - Bovery Sp. Akc.”, co doprowadziło do zajazd, 1- Stary Rynek; 2– Nowy Rynek; 3– Targ handlu końmi; dużego rozwoju przemysłu samego w sobie Oprac. B. Popławski jak i miasta (budowa nowych osiedli robotniczych, budynków usług publicznych itd.). W 1924 roku Żychlin odzyskał prawa miejskie. Czas wojny, to jak w całej Polsce, okres bardzo burzliwy i trudny. Duża część mieszkańców za opór zapłaciła życiem lub została zesłana do obozów. Miasto straciło blisko połowę mieszkańców, były to osoby pochodzenia żydowskiego. W mieście działały organizacje podziemne. Okres powojenny to przede wszystkim odbudowa zniszczeń, a następnie prężny rozwój miasta. Siłą napędową rzeczonego rozwoju była głównie działalność zakładu produkcyjnego EMIT, który w 1945 przejął budynki po Zakładach Elektrycznych Brown - Bovery. Dzięki temu, rozwijały się osiedla mieszkaniowe dla robotników, a życie społeczne rozkwitło. Nie odbywało się to oczywiście bez kontekstu politycznego i wpływu władzy ludowej. Lata 90. XX wieku to czas Rysunek 11 - Zabudowa miasta Żychlina w 1981 r. transformacji i wielu problemów, z którymi Oprac. B. Popławski musiało borykać się miasto. Bezrobocie, brak infrastruktury czy też niedopasowanie struktury gospodarczej do nowej rzeczywistości to tylko niektóre z problemów z którymi mierzył się Żychlin.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

1990 - dziś

WSPÓŁCZESNOŚĆ

Obecnie Żychlin jest miastem starzejącym się zarówno pod względem demograficznym jak i infrastrukturalnym. Znaczny procent młodych mieszkańców decyduje się na przeprowadzkę do większego miasta lub za granicę. Zakłady EMIT nadal działają, jednakże zostały rozbite na kilka mniejszych zakładów, wciąż mają znaczące miejsce w tożsamości miasta. Miasto rozbudowuje się na swoich obrzeżach głównie w formie zabudowy jednorodzinnej. Nie można pominąć inicjatyw ze strony Rady Miasta i mieszkańców w celu poprawienia wizerunku miasta, jak np. modernizacja rynku. Rysunek 12 - Rozwój przestrzenny ŻYCHLINA od XIII wieku do lat 90.XX wieku. A, B – hipotetyczna lokalizacja zamku; CK- cmentarz katolicki; CŻcmentarz żydowski; CCH- cmentarz choleryczny Oprac. B. Popławski

ANALIZA HISTORYCZNA - PODSUMOWANIE Podsumowując, miasto Żychlin miało bardzo bogatą historię, która doskonale zapisała się w jego układzie przestrzennym. Przedstawione zostało to na planie podsumowującym analizę historyczną (Rys. 13). Z planu jasno wynika wyraźny podział miasta na część północną i południową. Północna o genezie średniowiecznej miasta lokacyjnego oraz południowa, która powstała w wyniku rozrostu Cukrowni Walentynów oraz późniejszych Zakładów Przemysłowych. Miasto prężniej rozwijało się bardziej w kierunku północ-południe ze względu na ważny trakt handlowy, który przebiega w tym kierunku (Płock - Łęczyca). Części te rozdziela rzeka Słudwia, która w swojej historii miała zupełnie inny przebieg niż obecnie. Na historycznych planach widać rozlewiska i bardziej naturalny przebieg, który został uregulowany w XX wieku. Historyczny układ urbanistyczny Żychlina jest wpisany na listę ewidencji zabytków, będąc jednym z najcenniejszych elementów dziedzictwa kulturowego miasta. Struktura urbanistyczna tworzy tożsamość miasta i stanowi potencjał dla jego dalszego rozwoju. Plany przedstawione w powyższym rozdziale pochodzą z publikacji Pana Bogdana Popławskiego: • „Żychlin – Rozwój przestrzenny i zabytki”, 2020 • „Historia zabudowy ulicy Narutowicza w Żychlinie dawnym małym mieście lokacyjnym” Czasopismo PAN 2018 • „Historia i zabudowa parafii w Żychlinie” – Notatki Płockie, 2017 • „Żychlin – początki rozwoju przestrzennego prywatnego miasteczka lokacyjnego”, 2015

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Rysunek 13 - Plan Żychlina z zaznaczonymi elementami analizy historycznej. Opracowanie autorki.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4.3. Wpływ przemysłu na miasto Żychlin Obszar zespołu przemysłowego w Żychlinie jest ciekawym przykładem przestrzeni industrialnej i jej wpływu na miasto. Schemat zabudowy, który przyjęto w XIX wieku przetrwał do chwili obecnej. Wykorzystywany był z początku przez cukrownie, następnie zakłady Brown Bovery SA, kończąc na zakładach EMIT, które funkcjonują do dzisiaj. → Cukrownia Walentynów Cukrownia powstała już w 1 połowie XIX wieku. Zapis w księdze hipotecznej Budzynia potwierdza powstanie cukrowni w 1853 roku z inicjatywy Tomasza Pruszaka. Powstała w miejscu fragmentu folwarku Budzyń w bliskim położeniu do miasta Żychlin. Bliskość rzeki i podmokłe tereny sprawiły, że było to idealne miejsce na uprawę buraka cukrowego i co za tym idzie cukrownię. W okolicy z tego względu powstało kilka cukrowni (np. W pobliskim Dobrzelinie czy Oporowie). Zabudowa cukrowni (Zdj. 1.) została rozbudowana w latach 70. XIX wieku - zrealizowane budynki ceglane z bogato rzeźbionym detalem przedstawiają wysoki kunszt rzemieślników i budowniczych. Wybudowanie kolei żelaznej sprawiły, że cukrownia świetnie sobie radziła aż do 1 Wojny Światowej.

Zdjęcie 4 – Główna hala produkcyjna d. cukrowni z lat 70 XIX wieku, przebudowana w 1922 r. Fot. Bogdan Popławski, 2010

Rysunek 14 - Plan miasta i dóbr z folwarkiem Budzyń oraz cukrownią "Walentynów" opracowanie: B. Popławski, "Historyczny zespół przemysłowy w Żychlinie" - Notatki Płockie 56/2 2011

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Zakłady Elektryczne Brown Bovery SA w 1921 roku cukrownia została sprzedana szwajcarskiej firmie Brown Bovery. Firmę reprezentował inż. Zygmunt Okoniewski. Adaptacji uległy istniejące budynki, jak również powstało wiele nowych. Budowa nowych budynków przemysłowych jak i budynków mieszkalnych (Osiedle Wyzwolenia) trwała w latach 1922-23 pod okiem inż. Karola Fabiana. Dzięki dobremu rozwojowi w 1928 zakłady dalej rozbudowywano. Produkowano głównie maszyny prądu stałego i przemiennego, silniki, stacje rozdzielcze, transformatory itd. Zakłady zajęły się również elektryfikacją miasta, oprócz założenia sieci elektrycznej w centrum miasta na rynku stanęła wieża zegarowa z ukrytym w środku transformatorem. Okres przed wojną był burzliwy, ze względu na kryzys zakłady zostały zamknięte w 1931 roku. W 1932 nastąpiło ponowne otwarcie po fuzji z Odlewnią Rohn-Zieliński. W wyniku wojny budynki zakładu nie ucierpiały, gdyż bombardowaniu uległo głównie centrum Żychlina. Przez większość okresu wojennego zakłady produkowały sprzęt na potrzeby wojska niemieckiego. → Zakłady Wytwórcze Maszyn Elektrycznych i Transformatorów EMIT Po wojnie w 1945 roku wznowiono produkcję w zakładach, a od 1948 roku nadano im nazwę “Państwowe Zakłady Wytwórcze Maszyn Elektrycznych i Transformatorów. W PRL-u doszło do dwóch poważnych rozbudów w latach 50. i 70. Zakłady stały się najważniejszym w kraju producentem silników elektrycznych i transformatorów. Władze fabryki opiekowały się swoimi pracownikami w wielu zakresach. W tym okresie rozbudowano osiedle mieszkaniowe oraz wybudowano technikum elektryczne i stadion, funkcjonowała zakładowa stołówka oraz przedszkole. W latach 90. EMIT rozdzielił się na kilka mniejszych spółek i stracił na znaczeniu, zmniejszyła się także znacząco ilość zatrudnionych robotników. Obecnie nadal jest to miejsce pracy dla wielu mieszkańców Żychlina oraz miejsce historyczne figurujące w świadomości mieszkańców jako wyróżnik miasta na tle okolicy. Niestety ze względu na upływ czasu i ogólną tendencję odchodzenia od przemysłu fabryka utraciła na znaczeniu i czasy świetności ma za sobą.

Rysunek 15 - Współczesna zabudowa części zabytkowej Zakładów Wytwórczych Maszyn Elektrycznych i Transformatorów EMIT w Żychlinie. Rysunek na podstawie opracowania Bogdana Popławskiego „Dawna osada fabryczna Walentynów obecnie Browery w Żychlinie”

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4.4. Analiza architektury – Tropy historii W Żychlinie istnieje wiele obiektów figurujących w gminnej ewidencji, a kilka z nich również w rejestrze zabytków. W poniższym rozdziale przedstawione zostały najważniejsze z nich, z podziałem na kategorie tematyczne. W spisie figurują również pozycje, które nie znajdują się na żadnej oficjalnej liście jednak według badań istnieją w świadomości mieszkańców i są istotnymi tropami historii. Dla każdego obiektu został podany orientacyjny okres powstania oraz adres, a także ogólna ocena stanu zachowania. Na następnych stronach zostały przedstawione karty charakterystyki obiektów (po jednym obiekcie dla każdej kategorii ze względu na dużą objętość materiałów).

Rysunek 16 – plan Żychlina z zaznaczonymi obiektami z listy. Opracowanie autorki

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

LISTA OBIEKTÓW: Kategoria RELIGIA CHRZEŚCIJAŃSKA

RELIGIA JUDAISTYCZNA

PRZEMYSŁ

ARCHITEKTURA MIESZKANIOWA

OBRONNOŚĆ FUNKCJE PUBLICZNE/ ADMINISTRACJA

ZIELEŃ*

Obiekt Zespół kościoła św. Piotra i Pawła

Kościół parafialny Dzwonnica Plebania Wikariat

Grób skrzynkowy Ochronka (Dom z figurą NMP) Cmentarze Parafialny Choleryczny Stary cmentarz wiejski Bożnica/Synagoga Cmentarz żydowski Getto

Rok/okres powstania 1684 1828 1846 1913/14 Ok. V p.n.e. 1929 II poł XIX w. 1852 Średniowiecze

1875-80 1820 1940

Szkoła żydowska Zespół Hala produkcyjna A przemysłowy Hala produkcyjna B "EMiT", Stara elektrownia Spawalnia acetylenowa Portiernia Daw. trafostacja, ob. wieża zegarowa Młyn motorowy Zabudowa rynkowa Dom Pruszaka Dom Tkaczy Dom Kumowej (typ willi włoskiej) Dawny pałacyk (obecnie przedszkole) Średniowieczne obwałowania Średniowieczny gród Zajazd Sąd Poczta Apteka Szkoła Dawne kino/teatr Remiza straży pożarnej Szpalery lipowe

XIX w. Poł XIX w.

Aleja Kasztanowa Park miejski

1893-94 Lata 30 XXw.

Pocz. XX w. 1926 Kon. XIX w. 1809-11 1868-69 1855-57 Kon. XIX w. Kon. XIX w. XIV w. Ok. X w. Lata60 XIXw. XIX/XX w. XX wiek. Pocz. XIX I poł. XX 1938-39 Ok. 1905 1893-94

Adres

Stan /Nr

Pl. JP II 2

Pl. JP II 2A Pl. JP II 2B Pl. 29 listopada Ściegiennego 5 Cmentarna 7 Polna Ściegiennego

2 3 4 5 6 7 8 9

Kilińskiego 6 Łukasińskiego 53 Traugutta x Narutowicza x Łukasińskiego Barlickiego 3 Narutowicza 72/74/76

Pl. 29 listopada 3 Maja 1 Pl. 29 lis. 24-28 Narutowicza 80 1 Maja 17/19 Narutowicza 61 1 Maja 36 Centrum miasta Nad Słudwią Narutowicza 1 Kilińskiego 9 Łukasińskiego Narutowicza 26 1 Maja 23/25 Barlickiego 4 Pl. Wolności 4 Narutowicza, 1 Maja Narutowicza Al. Racławickie x Kościuszki x Barlickiego

10 11 12

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

LEGENDA: Stan zachowania obiektów: bardzo dobry, dobry, średni, słaby, zły, obiekt w rejestrze zabytków *elementy zieleni nie zostały ujęte w ewidencji zabytków jednak zostały uznane przez autorkę jako ważne elementy dziedzictwa kulturowego miasta – więcej na ten temat w rozdziale 4.6 – Analiza dziedzictwa kulturowego zieleni

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Rysunki

Lokalizacja

TROP 1 KOŚCIÓŁ PARAFIALNY ŚW. PIOTRA I PAWŁA Rok powstania 1684 / 1782 / 1848 Rejestr zabytków 29/270 (18.07.1967) 126/233 (14.07.1977) Pl. 29 Listopada 2

Zdjęcia aktualne

Zdjęcia historyczne

Rzut przyziemia kościoła św. Piotra i Pawła w Żychlinie – etapy rozbudowy. Oprac. B. Popławski 1 – nawa główna; 2 – prezbiterium; 3 – kaplica Pana Jezusa; 4 – kaplica św. Walentego; 5 – zakrystia; 6 – babiniec; 7 – wejście do podziemnej krypty pod prezbiterium; 8 – kruchta nad nią chór.

Stan tech.

Opis

Projekt przebudowy z 1910 r. autorstwa J. Wojciechowskiego

Kościół św. Piotra i Pawła według ostatnich odkryć został wymurowany w pierwszej formie już w 1684 roku. Wcześniej w tym samym miejscu znajdował się obiekt drewniany, który powstał wraz z lokacją miasta w połowie XIV wieku. Zgodnie z założeniami baroku kościół stanął na osi rynku, frontem na południe zostając dominantą przestrzenną. W kolejnych wiekach obiekt był sukcesywnie powiększany (np. przy okazji powiększenia rynku). Na początku XX wieku ówczesny proboszcz zlecił opracowanie projektu przebudowy architektowi Jarosławowi Wojciechowskiemu. Nie doszło do realizacji ze względu na wybuch II WŚ. Kościół nie uległ zniszczeniu w trakcie wojny, służył Niemcom za magazyn zboża. W latach 60. i 70. XX wieku kościół poddano modernizacji. Ze względu na modernizację, którą kościół przeszedł w drugiej połowie XX wieku oraz prace remontowe (m.in. wymiana tynku) w 2018 roku stan techniczny należy ocenić jako bardzo dobry.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Rysunki

Lokalizacja

TROP 10 BOŻNICA/SYNAGOGA Rok powstania 1875-80 Rejestr zabytków 547 (30.12.1986) Ul. Kilińskiego 6

Stan tech.

Opis

Zdjęcia aktualne

Zdjęcia historyczne

Rzut przyziemia oraz przekroje budynku synagogi (bóżnicy) z 1876 r. w Żychlinie. Oprac. B. Popławski 1 – sala modlitw z galerią dla kobiet (nieistniejącą); 2 – bima; 3 – wnęka na szafę ołtarzową (Aron Ha-kodesz); 4 - d. główne wejście dla mężczyzn; 5 – przedsionek ze sklepieniem kolebkowym; 6 – korytarz – przejście do sali modlitw; 7 – d. wejścia boczne dla kobiet podkreślone pilastrami i tympanonem (ob. zamurowane)

Zgodę na wybudowanie synagogi gmina żydowska otrzymała w 1780 roku. Wówczas powstał budynek drewniany, który dopiero po 100 latach został zburzony i wymieniony na murowany projektu inż. Jana Kowalskiego. Wolno stojący, 2 kondygnacyjny budynek powstał w obszarze przeznaczonym do zamieszkania dla gminy żydowskiej tzn. między rynkiem, a obecną ulicą Kilińskiego, jednakże tuż za historycznymi obwałowaniami miasta. Układ budynku został zmieniony w II połowie XX wieku. Stan techniczny budynku jest bardzo zły. Jest zaniedbany i opuszczony. W ostatnich latach zawaliło się drewniane przekrycie dachowe, a murowane ściany stoją tylko dzięki drewnianym prowizorycznym podporom. Niestety, jeżeli nie zostaną podjęte odpowiednie kroki, budynek prawdopodobnie będzie musiał zostać rozebrany, ponieważ już teraz stanowi zagrożenie.

Źródła zdjęć i ilustracji: Archiwa rodzinne autorki, Archiwa Biblioteki Publicznej miasta Żychlin, B. Popławski „Żychlin – Rozwój przestrzenny i zabytki”, 2020, zdjęcia autorki z 2021 roku. ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Rysunki

Lokalizacja

TROP 14 HALA PRODUKCYJNA „A” ZESPOŁU PRZEMYSŁOWEGO EMiT Rok powstania Połowa XIX wieku Ul. Narutowicza 72/74/76

Zdjęcia historyczne

Zdjęcia aktualne Budynek hali produkcyjnej A jest jednym z najstarszych obiektów zespołu przemysłowego EMiT. Hala ta jest dawnym budynkiem cukrowni Walentynów i powstała w latach 70. XIX wieku. Jest to doskonały przykład wielkokubaturowej hali wzniesionej w XIX-wiecznym stylu zwanym Rundbogenstill, który jak pisze B. Popławski, charakteryzował się użyciem czerwonej nietynkowanej cegły, oszczędnym dekorowaniem, starannie wykonanym detalem pseudoromańskim odzwierciedlających solidność ówczesnego rzemiosła budowlanego36.

Stan t.

Opis

Rzut parteru głównej hali produkcyjnej d. cukrowni z lat 70.XIX wieku, przebudowanej w 1922 r. dla potrzeb Zakładów Elektrycznych Brown-Boveri. Oprac. B. Popławski 1-hala główna z antresolą, wysokości około 13,0 m, 1.kondygnacyjna; 2-skrzydło północne hali, 3.kondygnacyjne z użytkowym poddaszem, podpiwniczone; 3-skrzydło południowe hali z użytkowym poddaszem; 4-metalowe schody zewnętrzne; 5-dobudowa z lat 70.XX wieku (istniejąca); 6-dobudowana hala produkcyjna z 1923 r., wyburzona

Stan techniczny hali produkcyjnej jest bardzo słaby. Budynek jest obecnie niewykorzystywany, wymaga generalnego remontu, oczyszczenia z bezstylowych dobudówek oraz zabezpieczenia przed postępującym zniszczeniem (m.in. przeciekające dachy, wybite okna).

B. Popławski „Najcenniejsze zabytki Żychlina, małego miasteczka mazowieckiego”, Zeszyty kutnowskie

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Rysunki

Lokalizacja

TROP 21 DOMY MUROWANE PRZY RYNKU Rok powstania 1810-11, 1847-50 Rejestr zabytków Dom nr 24 – 384-III-17 (20.02.1947), Dom nr 24 – 384-III-17 (20.02.1947) Pl. 29 Listopada nr 24,25/26,27,28

Stan tech.

Opis

Zdjęcia aktualne

Zdjęcia historyczne

Rzut parteru budynków mieszkalnych z 1809-1811 (nr 24,25/26) i 1847 r. (nr 27) w pierzei wschodniej rynku w Żychlinie (Pl. 29 listopada) oraz rzut piętra budynku nr 27 i przekroje A-A, B-B. Opracowanie autora, rzut parteru wg rys. mgr J. Graczyk w karcie ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa z 1983 r., Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie. 1 – sklepy; 2 – magazyny sklepów; 3 – korytarze; 4 – lokale mieszkalne; 5 – oficyny mieszkalne dobudowane w końcu XIX wieku

Domy czynszowe powstały na zlecenie właściciela miasta, Aleksandra Pruszaka. Budowane parami, w latach 1809-11 oraz 1847-50. Ostatni pod nr 28 w latach 50. XX wieku został rozebrany ze względu na zły stan techniczny i odbudowany w podobnym. Dwa najstarsze od 1947 roku są w rejestrze zabytków i objęte są ochroną konserwatorską. Domy o bardzo prostym układzie, ze sklepami w parterach. Z klatki schodowej dostęp do 3-4 mieszkań. Na tyłach działek pierwotnie znajdowały się ogrody, następnie w XIX wieku dobudowano oficyny. Elementem charakterystycznym są kute okiennice drzwi i okien z wypisanym rokiem budowy. Stan techniczny budynków jest dobry. Z budynków 24 i 25/26 zostały zdjęte kute okiennice, co nie jest zgodne z wytycznymi ochrony konserwatorskiej. Na budynku 24 został odnowiony dach. Obecnie kute okiennice pozostały jedynie na budynku 27 oraz na połowie budynku 25/26.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

ŚREDNIOWIECZNE OBWAŁOWANIA MIASTA LOKACYJNEGO XIV wiek

Lokalizacja

Rysunki

TROP 26 Rok powstania

Stan tech.

Opis

Zdjęcia aktualne

Zdjęcia historyczne

Hipotetyczny przekrój wałów obronnych z częstokołem miasta lokacyjnego Żychlina. Oprac. B. Popławski. Objętość ziemi wałów o ogólnej długości około 800 m wynosi: [(8,0 + 3,1): 2] x 2,5 x 800 = 11100 m3

Rekonstrukcja układu przestrzennego miasta lokacyjnego z II połowy XIV. Oprac. B. Popławski,

Zarys obwałowań miasta lokacyjnego od strony północno-zachodniej ob. ul. Kościuszki – terenu parafii żychlińskiej. Foto B. Popławski, 2009

Obwałowania powstały przy lokacji miasta co oznacza około połowę XIV wieku. Otoczyły one teren o powierzchni około 4 ha. Miasto rozmierzone zostało w mierze sznurowo-prętowej oraz uwzględnione zostały przebiegi traktów komunikacyjnych. Przez cały okres średniowiecza miasta otoczone było tylko wałami, nigdy murami, na co wskazuje nazwa ulicy Podwale (ob. Pl. JP II), która przetrwała do połowy XIX wieku. Istnieją również dowody na istnienie czterech drewnianych bram wjazdowych na każdym wjeździe do miasta. Długość obwałowań sumuje się do około 800m i rozgraniczała wówczas teren zwartej zabudowy. Do powstania wałów wykorzystano ziemię wykopaną na północny zachód od miasta. Dół po tym wykopie istnieje do dzisiaj i znajduje się w obrębie parku miejskiego. Obwałowania jako takie nie istnieją, jednak ich zarys został zachowany w przebiegu części ulic oraz płotu posesji parafialnej za kościołem, gdzie zachowała się różnica wysokości między posesją, a ulicą. Wały zostały zlikwidowane prawdopodobnie w tym samym okresie, w którym doszło do poszerzenia rynku, tj. na przełomie XVII i XVIII wieku.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Rysunki

Lokalizacja

TROP 28 ZAJAZD Rok powstania Lata 60 XIX wieku Ul. Narutowicza 1

Zdjęcia aktualne

Zdjęcia historyczne

Rzut parteru i piętra oraz przekrój A-A budynku d. zajazdu z 1860 r. wraz z rzutem sąsiedniego budynku d. stajni i wozowni przebudowanych na mieszkania, usytuowanych u zbiegu rynku i ul. Narutowicza (d. Budzyńskiej, Łowickiej) w Żychlinie. Oprac. B. Popławski 1 – część budynku wyburzona w 1935 r.; 2 – sklepy, lokale użytkowe; 3 – d. przejazd bramny ze sklepieniem odcinkowym zburzonym w 2001-02 r.; 4 – klatki schodowe; 5 – lokale mieszkalne; 6 – d. Bank Spółdzielczy obecnie mieszkanie 2009 Fot. B.P

Stan tech.

Opis

2021 Fot. autorka

Zajazd zbudowany został w XIX wieku na miejscu drewnianej oberży. Budynek dwutraktowy, dwukondygnacyjny kryty dachem dwuspadowym z charakterystycznymi naczółkami. Usytuowany w narożniku rynku, na wylocie ulicy Narutowicza. W 1935 roku część budynku została wyburzona, aby poszerzyć wylot ulicy (szerokości ok. 3,5m). Budynek stoi przy centralnym rondzie na rynku, po drugiej stronie ulicy znajduje się historyczna stacja transformatorowa (obecnie zegar z cukiernią w parterze). W tym budynku zaczęło się Powstanie Styczniowe w Żychlinie. Dawny zajazd obecnie stanowi funkcję mieszkalną z usługami w parterze. Obecnie budynek jest w lepszym stanie niż choćby 10 lat temu, gdy bardzo dużą część jego elewacji pokrywały elementy reklamowe oraz różnokolorowy tynk. Został jednolicie pomalowany, jednakże pokrycie dachowe nadal wymaga wymiany.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

SZPALERY LIPOWE WZDŁUŻ ULICY NARUTOWICZA i 1 MAJA 1893-94

Lokalizacja

Zdjęcia historyczne

TROP 35 Rok powstania

szpaler lip przy ulicy 1 Maja, rok 1950

Zdjęcia aktualne

szpaler lip przy ulicy Narutowicza, rok 1950

Stan tech.

Opis

szpaler lip przy ulicy 1 maja, rok 2021

szpaler lip przy ulicy Narutowicza, rok 2021

Szpalery lip założone pod koniec XIX wieku przy głównych historycznych traktach w Żychlinie. Uwydatniały one ważną rolę ulic Narutowicza oraz 1 Maja. Niestety, przez lata część drzew została wycięta, a te które pozostały, zostały obłożone płytami chodnikowymi wokół pnia. Między lipy wkradły się gatunki inwazyjne, takie jak klon jesionolistny.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4.5. Analizy urbanistyczne MIASTO W SKALI REGIONU

Rysunek 17 – Żychlin w skali regionu. Opracowanie autorki

Miasto w skali regionu Żychlin znajduje się w województwie Łódzkim, powiecie Kutnowskim. Miasto znajduje się 80 km na północ od Łodzi oraz około 100 km od Warszawy na zachód. Będąc w województwie łódzkim, Żychlin częściowo wchodzi do Specjalnej Łódzkiej Strefy Ekonomicznej. Jednak tylko kilka działek w mieście podpada obecnie pod ulgi strefy. Obydwie znajdują się przy ulicy 1 Maja. W ocenie mieszkańców Żychlin jest swojego rodzaju zapleczem sypialnianym dla osób pracujących w Kutnie. Stąd dużo połączeń PKS właśnie z tym miastem. Komunikacja Do miasta można dostać się drogami wojewódzkimi o nr 583 oraz 573. W niedalekiej odległości znajduje się droga krajowa nr 92, która łączy się również z autostradami A1 i A2. Niedaleko miasta idzie również linia kolejowa ze stacją „Żychlin” która znajduje się 4 km od granicy miasta we wsi Pniewo. Ze względu na niskie znaczenie miasta w regionie bardzo mała liczba pociągów faktycznie zatrzymuje się na stacji Żychlin i są to zwykle pociągi relacji Łowicz – Kutno. W Żychlinie znajduje się dworzec PKS przy ulicy Łąkowej.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

ANALIZA KOMUNIKACYJNA

Rysunek 18 – analiza komunikacyjna miasta Żychlin, opracowanie autorki

W opisach znajdują się zdjęcia autorki z wizji lokalnej w dniach 12-25.04.2021 46

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Układ drogowy

Sieć drogowa nie jest zbyt rozwinięta. Przez środek miasta przebiega trasa tranzytowa (droga wojewódzka nr 583), która na północy rozgałęzia się na wysokości Pl. Wolności (na drogi 573 i 583). Główną osią komunikacyjną miasta zarówno historycznie jak i funkcjonalnie jest ulica Narutowicza (Zdj. I), która na odcinku od rynku do rzeki jest obecnie jednokierunkowa z nieuporządkowanym pasem do parkowania. W sieci drogowej brakuje połączeń północ – południe i z tego względu połączenie na moście na odcinku centralnym ulicy Narutowicza jest bardzo obciążone. Miejsca parkingowe

W mieście parkowanie w większości odbywa się na pasach drogowych wzdłuż ulic (Zdj. I – parkowanie wzdłuż ulicy Narutowicza w szerokości pasa drogowego) bądź w wiatach parkingowych przy osiedlach wielorodzinnych (Zdj. II – wiata parkingowa przy rzece Słudwii). Pojedyncze place parkingowe znajdują się zwykle przy sklepach wielkopowierzchniowych. Mieszkańcy uskarżają się na brak placu parkingowego przy targowicy miejskiej co staje się bardzo uciążliwe w dniu targu (tj. czwartek i sobota). Komunikacja zbiorowa W zakresie komunikacji zbiorowej w Żychlinie funkcjonuje dworzec PKS przy ulicy Łąkowej oraz kilka przystanków na terenie miasta. Funkcjonuje 5 linii autobusowych łączących Żychlin z: • • • • •

Dworcem w Pniewie (Rys. III – Trasa linii nr 1) Śleszynem Drzewoszkami Kaczkowizną Żbikowem.

III

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

ANALIZA FUNKCJONALNA

Rysunek 19 – analiza funkcjonalna miasta Żychlin, opracowanie autorki

W opisach znajdują się zdjęcia autorki z wizji lokalnej w dniach 12-25.04.2021 48

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Zabudowa mieszkaniowa I

III

W Żychlinie występują 3 typy zabudowy. W centralnej części miasta na terenach miasta lokacyjnego dominuje zabudowa pierzejowa typu kamienicznego budynków (zdj. I – ul. Narutowicza 42 i 44) 2 kondygnacyjnych na podłużnych działkach z oficynami/budynkami gospodarczymi z tyłu. W tego typu zabudowie bardzo częste są usługi w parterach oraz mieszkania na wyższych piętrach. Zabudowa ta przy rynku oraz przy ulicy Narutowicza jest w dobrym stanie jednak budynki przy zapleczowych ulicach są w bardzo złym stanie i wymagają natychmiastowej renowacji (szczególnie okolicy ulicy Kilińskiego i Złotej – zdj. II). W południowo - wschodniej części miasta znajdują się 3 osiedla wielorodzinne. Po północnej stronie rzeki osiedla Łąkowe i Traugutta oraz po południowej stronie osiedle Wyzwolenia (pot. Browery/Narutowicza). Oprócz połączenia osiedli ulicą Narutowicza istnieje też połączenie piesze przez łąki z mostkiem nad rzeką Słudwią. Budynki wielorodzinne pochodzą w większości z okresu PRL-u wyłączając niektóre budynki na osiedlu Narutowicza, które zostały zbudowane już pod koniec XIX wieku jako budynki towarzyszące zakładowi (zdj. III–Narutowicza 85c - 83).

Na obrzeżach miasta, przy drogach wylotowych ukształtowała się zabudowa jednorodzinna wolnostojąca. Są to w większości budynki powstałe w drugiej połowie XX wieku oraz w XIX wieku. Obecnie cała nowa zabudowa mieszkaniowa to właśnie zabudowania tego typu, które rozpraszają się coraz dalej od centrum miasta. Przestrzenie publiczne Centralną przestrzenią publiczną Żychlina jest rynek tzn. pl. 29 listopada. Przy tym placu znajduje się kościół parafialny oraz zabytkowa zabudowa z XIX wieku. Dominantą rynku jest wieża zegarowa, która powstała w 1926 roku jako miejska trafostacja (zdj. IV). Plac został poddany modernizacji w 2007 roku w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego na lata 2007 – 2013 Priorytet VI. „Odnowa Obszarów Miejskich, Działania VI. 1 Rewitalizacja obszarów problemowych”. Plac został dostosowany do obecnych wymogów budowlanych, a także do użytku dla niepełnosprawnych. Modernizacja miała na celu zahamowanie degradacji, poprawę jakości życia IV

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

mieszkańców oraz ożywienie gospodarcze W ocenie mieszkańców jest to najbardziej reprezentacyjna przestrzeń miasta, jednak „im dalej od centrum to gorzej”. Warto nadmienić, że mieszkańcy nie używają określenia „rynek” w stosunku do pl. 29 listopada. W świadomości mieszkańców słowo rynek przypisywane jest targowicy miejskiej. Poza rynkiem w mieście są również dwa zielone skwery – plac Jana Pawła 2 oraz plac Wolności (dawny koński targ). Plac JP2 znajduje się za kościołem i podobnie jak rynek jest w dobrym stanie. Plac Wolności nie jest w tak dobrym stanie, mieszkańcy raczej z niego nie korzystają. Ostatnim miejscem, które można określić jako zorganizowaną przestrzeń publiczną jest targowica miejska (Zdj. V). Funkcjonuje ona 2 razy w tygodniu w czwartki i soboty w godzinach 6-13. Jest to nadal bardzo ważna przestrzeń handlowa, a wywodzi się już z XV wieku, kiedy to Żychlin otrzymał przywilej jarmarkowy. V

Warto zwrócić uwagę, że wszystkie z wymienionych powyżej przestrzeni znajdują się w północnej części miasta. Poza tym jako przestrzenie publiczne można określić podwórka i place zabaw na osiedlach wielorodzinnych jednak nie są to przestrzenie istotne w skali całego miasta. Funkcje publiczne/ Administracja

W Żychlinie istnieje podstawowy wachlarz usług publicznych i administracyjnych. Z zakresu kultury dostępna jest publiczna biblioteka oraz dom kultury (Zdj. VI), który organizuje szereg zajęć oraz wydarzeń. Standardowe obiekty takie jak urząd, poczta czy komisariat znajdują się w północnej części miasta. W południowej części Żychlina znajduje się stadion, który jest stadionem tylko z nazwy, gdyż jest to po prostu boisko, na którym mają miejsce okazjonalne festyny i koncerty. Oświata W mieście funkcjonują 2 przedszkola, 2 szkoły podstawowe oraz 2 szkoły ponadpodstawowe w tym liceum oraz technikum. Zespoły szkół znajdują się przy ulicy Łukasińskiego, Żeromskiego oraz Narutowicza. Usługi Funkcjonuje kilka sklepów wielkopowierzchniowych takich jak Biedronka, Polo czy Tesco. Poza tym mamy do czynienia z wieloma małymi działalnościami gospodarczymi, często znajdującymi się w parterach budynków jednorodzinnych (szczególnie przy pl. 29 Listopada i ul. Narutowicza) Przemysł Historia Żychlina jest mocno powiązana z przemysłem. Główne zakłady przemysłowe wywodzą się z cukrowni Walentynów, obecnie EMiT (Więcej o zakładach przemysłowych w rozdziale 4.3). Obecnie na terenie zakładów funkcjonuje kilka mniejszych firm: 50

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

• • •

Zakład Maszyn Elektrycznych EMIT S.A. (Grupa Cantoni), EV Żychlińskie Transformatory (obecnie Fabryka Transformatorów w Żychlinie), Zakład Narzędziowy „NARMOD” Sp. z o.o. Oprócz tego w mieście funkcjonuje również fabryka Union Chocolate Sp. z o.o. produkująca wyroby czekoladowe (przy alejach Racławickich). Zieleń zorganizowana Głównym terenem zorganizowanej zieleni w Żychlinie jest Park miejski na północny zachód od rynku. Między ulicami Kościuszki, Barlickiego i Al. Racławickimi. Park w części południowej jest otoczony starym płotem natomiast od północy jest otwarty i w tej części znajduje się publiczna biblioteka. Północna część parku jest bardziej zorganizowana i zadbana. Natomiast część południowa nie jest dokładnie zagospodarowana, znajduje się na niej plac zabaw, jest też znacznie obniżona w stosunku do otaczających park ulic. Jest to uwarunkowane historycznie, to z tego terenu pobierana była ziemia na budowę obwałowań miasta lokacyjnego oraz ówczesnych zabudowań mieszkalnych. Park wymaga modernizacji, szczególnie w jego południowej części. VII

W mieście znajduje się także drugi park przed domem kultury. Jest on zdecydowanie mniejszy od parku miejskiego natomiast jest w dobrym stanie i służy mieszkańcom południowej części miasta jako jedna z niewielu przestrzeni publicznych w tej części Żychlina. Cmentarze

VIII

W Żychlinie znajdują się trzy cmentarze. Główny cmentarz parafialny – katolicki, cmentarz choleryczny z połowy XIX wieku oraz pozostałości cmentarza żydowskiego (Zdj. VII). Cmentarz żydowski jest w bardzo złym stanie, w większości zarośnięty zaroślami. W latach 70 lokalny artysta stworzył pomniki z pozostałości macew znalezionych na cmentarzu. Luki w zabudowie

W mieście znajduje się wiele luk w zabudowie ze względu na zniszczenia wojenne lub też powolne samowolne niszczenie budynków. Są to w szczególności działki przy ul Narutowicza oraz Kilińskiego. Na zdjęciu VIII jedna z przykładowych luk przy ulicy Złotej (dawna dzielnica żydowska). Inną swojego rodzaju luką w mieście są tereny łąkowe nad rzeką Słudwią (Zdj. IX). Jest to rozległy obszerny obszar, historycznie zalewany przez rzekę. Obecnie mieszkańcy korzystają z łąk nad rzeką jako przestrzeni spotkań mimo tego, że jest to teren zupełnie niezagospodarowany.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4.6. Analiza dziedzictwa kulturowego zieleni Poniżej znajdują się zdjęcia autorki z wizji lokalnej w dniach 12-25.04.2021 oraz zdjęcia z archiwów rodzinnych autorki, a także archiwów Biblioteki Publicznej miasta Żychlin.

ZIELEŃ HISTORYCZNA (Przełom XIX i XX wieku)

ZIELEŃ AKTUALNA (XXI wiek)

1. Ul. Narutowicza – widok na wieżę zegarową

Początek XXw. 2. Ul. Narutowicza

1950 52

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

3. Ul. 1 Maja – szkoła podstawowa

1930 4. Południowa pierzeja pl. 29 listopada

Lata 70. XX wieku 5. Rzeka Słudwia

20-lecie międzywojenne 6. Wschodnia pierzeja pl. 29 listopada

1933 7. Teren kościoła parafialnego

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Zieleń w mieście – zagadnienie dziedzictwa kulturowego zieleni Nie tylko tkanka urbanistyczna czy architektoniczna jest materialnym elementem dziedzictwa kulturowego. Zieleń również może być częścią dziedzictwa, szczególnie jeżeli była/jest charakterystyczna dla danego miejsca. Środowisko naturalne może tworzyć tożsamość miejsca, gdyż jest nieodłącznym elementem przestrzeni miejskiej. Dziedzictwo kulturowe zieleni może być zapisane poprzez: → Tradycyjne/lokalne gatunki → Sposób pielęgnacji zieleni (np. specyficzny sposób przystrzygania drzew) → Historyczny układ zieleni (np. szpalery drzew jako sposób podkreślenia znaczenia danej arterii miejskiej, układy parkowe) Zachowując i pielęgnując elementy historycznej zieleni nie tylko dbamy o środowisko, ale także ugruntowujemy lokalną tożsamość. Dziedzictwo zieleni w Żychlinie W Żychlinie występuje wiele elementów dziedzictwa kulturowego zieleni. Są to między innymi: •

•

Szpalery o Lipowe przy ulicy Narutowicza, 1 Maja, o Aleja kasztanowa przy ulicy Narutowicza Parki o Park miejski o Park przy domu kultury o Zielony skwer na pl. Jana Pawła II Pomniki przyrody o Dąb „Wojtek” szypułkowy położony na terenie zakładu „Emit” w Żychlinie o Lipa drobnolistna położona na placu Jana Pawła przy ogrodzeniu kościoła w Żychlinie. Typowe gatunki drzew o o o o o o

Lipa drobnolistna (ogławiana) Dąb szypułkowy Kasztanowiec pospolity Topola biała Jesion wyniosły Wierzba

•

Rzeka Słudwia i jej rozlewiska Miasto Żychlin odwadniana jest w przeważającej części do rzeki Słudwi (lewy dopływ Bzury), która przepływa przez nią równoleżnikowo z zachodu na wschód. Rzeka obecnie jest uregulowana i jej głębokość wynosi około 1-1,5m (w okolicach mostu około 3-4m). W historii miasta jednak istnieje inny obraz rzeki. Była ona stanowczo głębsza i szersza, a także miała swoje liczne rozlewiska (pkt 4.6.e. oraz oznaczone rozlewiska na planie zieleni historycznej). W latach 50. XX w. funkcjonowała w Żychlinie harcerska stanica wodna, z której organizowane były spływy kajakowe rzeką. Obecnie miasto nie korzysta z rzeki w żadnym stopniu oprócz zrzucania do niej zanieczyszczeń. Jest to duża strata ze względu na to, że dolina Słudwi i Przysowy stanowi Obszar Natura 2000 z niezwykle malowniczym krajobrazem przyrodniczym.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4.7. Analiza demograficzna Wykresy (Wyk. 1. i 2.) przedstawiają dwie wartości: Ilość domów i ilość mieszkańców w stosunku do lat. Ilość domów została przedstawiona ze względu na większą ilość tego typu danych sprzed XIX wieku. Zmiany stanu ludności miasta Żychlin jednoznacznie odzwierciedlają procesy jakie zachodziły w mieście takie jak np. pożar i potop szwedzki w XVII wieku lub 2 Wojna Światowa. Ważną obserwacją jest także fakt spadku populacji w ostatnich dziesięcioleciach co świadczy o wyludnianiu miasta Żychlin. Ze spadkiem liczby ludności mamy do czynienia od połowy lat 90 XIX wieku, kiedy to liczba mieszkańców Żychlina była największa w historii tj. ponad 10 tysięcy osób (1994 rok). Obecnie ilość mieszkańców spadła poniżej 8 tysięcy i ciągle spada. Między 2019, a 2020 rokiem spadek wyniósł aż 391 osób. W tym tempie do 2030 roku populacja Żychlina może spaść nawet o połowę. Ilość domów: 700 600 500 400 300 200 100 0

607

205

131 13

115

1400 1500 1550 1661 1790 1798 1810 1890 1932

Ilość mieszkańców: 12000 10213 10000 8248 8000 7098 6000

8203 6836

7718

5900

4000

3949 2112

2000 0

9021 8576

400 0

750

384

820

1232

Wyk. 1 i 2. Wykresy opracowane przez autorkę na podstawie: Opisów statystycznych Żychlina (Archiwum Główne Akt Dawnych); Jan Józefecki Żychlin - Zarys dziejów do 1918; Żychlin - dzieje miasta i gminy w latach 1918-1975 Dr Piotr A. Stasiak; Żychlin - początki rozwoju przestrzennego prywatnego miasteczka lokacyjnego Bogdan Popławski; Studium rozwoju gminy Żychlin z 2013 roku. ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4.8. Badanie opinii publicznej Strategia wizerunku Żychlina z 2009 roku W 2009 roku na zlecenie gminy Żychlin powstała “Strategia wizerunku Żychlina”37 stworzona przez Jakuba Grabowskiego. W swojej pracy przedstawił on bardzo ciekawe badania przeprowadzone wśród mieszkańców nt. wizerunku Żychlina. Badanie przeprowadzone na dwa sposoby - FGI (Focus Group Interviews - badania fokusowe na grupach reprezentacyjnych) oraz badania ankietowe wykazały ciekawe wnioski. Podczas badań fokusowych zarówno członkowie Młodzieżowej Rady Miasta jak i liderzy opinii (dyrektorzy przedsiębiorstw, nauczyciele, działacze społeczni etc.) wśród wyróżników Żychlina na tle okolicznych miejscowości wskazali na zakłady przemysłowe EMIT oraz fabrykę czekolady, a także dziedzictwo historyczne związane z kulturą żydowską (Rys. 17).

Rysunek 20 i 21 - wyniki badań FGI, opracowanie J. Grabowski „Strategia wizerunku Żychlina. Żychlin – miasto z pulsem” 2009

Niestety z wyników badań płyną też negatywne wnioski, a mianowicie obraz wizerunku Żychlina w świadomości mieszkańców jako biednego, “szarego” miasta, bez perspektyw (Rys. 18). Te cechy wykazane zostały również w badaniu ankietowym:

Rysunek 22 - Określenia oddające charakter Żychlina wg jego mieszkańców przy wykorzystaniu wskaźnika akceptacji wizerunku, opracowanie J. Grabowski „Strategia wizerunku Żychlina. Żychlin – miasto z pulsem” 2009

Powyższe wyniki badań wyraźnie wskazują problemy z którymi obecnie boryka się Żychlin, a także pomogą w określeniu jego tożsamości. Jak można było przypuszczać w opinii mieszkańców Żychlina najistotniejsze wydają się kwestie związane z pozyskiwaniem inwestorów i co za tym idzie, tworzeniem nowych miejsc pracy (rys. 19). Ta postawa wydaje się zrozumiała. Warto dodać, że rozwój gospodarczy wpływa na jakość życia, a ta z kolei kształtuje nastawienie do miejsca. Badania pokazują również, że mieszkańcy Żychlina w dużej mierze chcieliby poprawy dostępu do oferty kulturalnej i rozrywkowej.

UCHWAŁA NR XLI/208/09 RADY MIEJSKIEJ W ŻYCHLINIE z dnia 26 czerwca 2009 r. w sprawie: przyjęcia „Strategii wizerunku Żychlina. Żychlin – miasto z pulsem”. 37

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Autorskie badanie opinii publicznej z 2021 roku Na bazie badania z 2009 roku przeprowadzone zostało badanie autorskie na przestrzeni tygodnia w kwietniu 2021 roku (16-23.04.2021). Badanie zostało przeprowadzone za pomocą formularza Google Forms (https://forms.gle/QTwBdKSjd3WaSrgv8). Badanie zostało udostępnione wśród mieszkańców Żychlina za pomocą platformy Facebook poprzez: Matyldę Jakubowską - Czaja, fanpage „Żychlin Historia”, fanpage Gminy Żychlin. W ciągu tygodnia formularz został uzupełniony przez 339 osób. Oto odpowiedzi na poszczególne pytania: CZĘŚĆ I: Pytania bazowe 1. Przedział wiekowy

2. Wykształcenie

3. Miejsce zamieszkania i pochodzenie

Sytuacja zawodowa

Podsumowanie części I Przeważająca część ankietowanych w wieku produkcyjnym (83,2%). Wykształcenie ankietowanych to prawie w połowie wykształcenie wyższe. Również połowa ankietowanych mieszka w Żychlinie od urodzenia. Dosyć spora grupa osób ankietowanych mieszka poza Żychlinem (1/3) jednakże może to być spowodowane udostępnieniem ankiety wśród osób obserwujących fanpage na Facebooku „Żychlin Historia” gdzie gromadzą się osoby zainteresowane historią miasta. Są to głównie osoby, które czują się związane z miastem, ale niekoniecznie nadal w nim mieszkają. Około 2/3 osób ankietowanych to osoby pracujące.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

CZĘŚĆ II: Pytania o ocenę wizerunku miasta 1. Ocena zmian zachodzących w Żychlinie w ostatnich latach

2. Czy dana cecha dobrze opisuje charakter Żychlina

3. Które z dwóch określeń lepiej opisuje Żychlin (wskaźnik akceptacji wizerunku)

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4. Które obszary funkcjonowania Żychlina wymagają specjalnej uwagi

5. Dowolne skojarzenia z Żychlinem wśród jego mieszkańców (pytanie otwarte) (Odpowiedzi zostały podzielone na kategorie po skończeniu badania, posortowane wg ilości podobnych odpowiedzi oraz podzielone na skojarzenia pozytywne, negatywne oraz neutralne)

Emocje

Powiązania rodzinne

Określenia dotyczące mieszkańców

Określenia dotyczące miasta

Obiekty w mieście

Gospodarka/Administracja

Inne

Nuda Wspomnienia Spokój Marazm Przygnębienie Bezpieczeństwo Sentyment Dom Rodzina Dzieciństwo Przyjaciele Młodość Patologia /menelstwo Emeryci i renciści Plotkarze Smutni Brak ducha społeczności Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego Wspaniali ludzie Smutne, szare Brudne /nieład /nędza Moje Czas stanął w miejscu Prowincja /Dziura Wymierające Małe Duch miejsca Słodkie Rondo (czerwone) EMiT Zegar Słudwia Fontanna Szkoła Łąki Nepotyzm/ niekompetentna władza Brak rozwoju Brak perspektyw Korupcja Brak pracy Nietrafione inwestycje Czekolada / Union Chocolate Zabawy na patelni/ patelnia PRL Ludwik Zalewski Należy uciekać Imprezy w plenerze Cztery łapy Żychlin Historia

10 6 5 4 2 2 2 17 14 12 4 3 12 11 4 3 2 2 2 15 9 7 6 6 5 2 2 2 16 9 6 5 4 4 3 8 7 7 3 2 2 9 3 3 3 3 3 2 2

Pozostałe skojarzenia miały tylko 1 głos w związku z czym nie znalazły się w zestawieniu.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Podsumowanie części II W pytaniu II.1 możemy zauważyć pozytywny trend, a mianowicie mieszkańcy zauważają pewne zmiany, które zachodzą w mieście. Jednakże nie można pominąć faktu, że według ankietowanych również „wiele zostało do zrobienia”. Następne dwa pytania pokazują bardzo smutny obraz miasta. W pytaniu II.2 mieszkańcy oceniają je jako nieciekawe, o niskim stopniu bezpieczeństwa, z niskim standardem życia mieszkańców, bardzo niskim poziomem prestiżu oraz o słabej reputacji. Jedyne punkty, które choć w niskim stopniu zostały ocenione pozytywnie to baza sportowa oraz przyjaźni mieszkańcy, choć ten punkt może być mało obiektywny. W pytaniu II.3 kontynuuje się przedstawienie miasta jako szarego, starzejącego, bez perspektyw i o wysokim stopniu bezrobocia. Jedyny pozytywnie oceniony aspekt to bogata i ciekawa historia miasta, aż 70% ankietowanych zgodziło się z tym stwierdzeniem. Na bazie pytania II.4 możemy utwierdzić się w zdaniu, że Żychlin najbardziej potrzebuje impulsu do rozwoju gospodarczego, a także poszerzenia oferty kulturalnej. Pytanie II.5 było swojego rodzaju eksperymentem. 1/3 ankietowanych nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie, duża część napisała zaledwie kilka słów, kilka osób napisało naprawdę sporo. Dzięki braku narzuconych haseł utworzył się rzeczywisty obraz tożsamości miasta w świadomości mieszkańców. Jest on przytłaczająco smutny, jednakże daje też nadzieję. Na bazie pytania II.5 o dowolne skojarzenia z miastem powstała tzw. „chmura słów”:

Rysunek 23 - chmura słów - skojarzenia mieszkańców z miastem Żychlin. Opracowanie autorki

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

CZĘŚĆ III: Pytania o dziedzictwo kulturowe miasta 1. Wskaż budynki, które według Ciebie odegrały istotną rolę w historii Żychlina Poczta ZS1 Dom Pruszaków Dom kultury Dom Kumowej Stara portiernia Straż pożarna Zabudowa rynkowa Stary bud. szkoły podstawowej Stacja kolejowa Zegar Biblioteka Synagoga Kościół Zabudowania cukrowni/EMiT

71 82 103 110 119 119 121 125 130 140 162 175 199 212 235 0

100

150

200

250

2. Jakie są ważne przestrzenie publiczne w Żychlinie / miejsca spotkań / punkty orientacyjne Park przy domu kultury Stadion Parking przy ul Orłowskiego Łąki PKS Plac Wolności Plac Jana Pawła 2 Cmentarz miejski Park miejski Plac 29 listopada Targowica

1 2 5 10 14 59 66 116 132 168 189 0

100

120

140

160

180

200

3. Które czynniki miały wpływ na obraz dzisiejszego miasta (w skali od 1-mały wpływ, do 5-duży wpływ – z ocen ankietowanych została wyciągnięta średnia dla każdego czynnika) Zabudowa współczesna

2,17

Zabudowa historyczna

2,48

Historyczny układ przestrzenny

2,54

Położenie geograficzne miasta

2,84

Historia do 1939

2,91

II Wojna Światowa

2,97

Społeczeństwo żydowskie

3,01

Historia po 1945

3,02

Przemysł

3,66 0

0,5

1,5

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

2,5

3,5

4. Inne czynniki wpływające na obraz miasta (pytanie otwarte) Ankietowani jako inne czynniki wpływające na obraz miasta wymienili w przeważającej części wiele negatywnych kwestii. Zaczynając od bliskości Kutna i tamtejszej strefy przemysłowej, poprzez w ich opinii złą władzę, zaniedbanie i brak koncepcji na rozwój miasta po problemy z patologią oraz ogólnie określoną mentalnością mieszkańców. 5. Czy czujesz się przywiązany do Żychlina? Czy odczuwasz patriotyzm lokalny?

6. Co sprawia, że tak jest? (pytanie otwarte) Zsumowując głosy oddane w ankiecie na opcje „tak” oraz „raczej tak” można powiedzieć, że 2/3 ankietowanych czuje się przywiązane do Żychlina oraz odczuwa patriotyzm lokalny. W uzupełniającym pytaniu większość ankietowanych wymieniła takie kwestie jak „Rodzina”, „Sentyment”, „Wspomnienia” oraz „Dom”. Wszystkie z powyższych są z tej samej grupy tematycznej i wskazują na głęboką więź mieszkańców z ich miastem. 7. Czy uważasz, że upamiętnianie dziedzictwa kulturowego miasta jest potrzebne?

Podsumowanie części III W pytaniach III.1 – III.3 potwierdza się wyraźne powiązanie miasta i jego mieszkańców z zakładami przemysłowymi EMiT. Zostały one wskazane zarówno jako ważny obiekt w mieście jak i główny czynnik, który miał oraz nadal ma wpływ na obraz i tożsamość miasta. Bardzo podnoszące na duchu są ostatnie pytania. Aż 2/3 osób wskazało, że czuje się przywiązana do Żychlina, natomiast aż 83% ankietowanych uważa, że odnoszenie się do dziedzictwa kulturowego i upamiętnianie go jest potrzebne. Stanowi to bardzo dobrą podstawę do przeprowadzenia zaplanowanego projektu.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

CZĘŚĆ IV: Pytania dodatkowe 1. Jakiego rodzaju obiekt/funkcja jest potrzebna mieszkańcom Żychlina, sprawiłaby, że żyłoby się lepiej (pytanie otwarte) Bulwary nad rzeką Słudwią

Ścieżki rowerowe

Przestrzeń publiczna/rekreacji/rozrywki/…

Obiekt kultury

Skatepark

Biznes/ nowe przedsiębiorstwa/ miejsca…

Miejsce dla dzieci i młodzieży

Obiekt sportowy

Restauracja/Kawiarnia

Basen

Parki/Zieleń

Kino

54 0

Pozostałe propozycje otrzymały poniżej 10 głosów. Były to między innymi obiekty handlowe, rewitalizacja miasta (renowacja obecnych zabudowań oraz nowe budownictwo mieszkalne), różne obiekty rekreacyjne (lodowisko, ścianka wspinaczkowa) oraz obiekty infrastruktury miasta (żłobki, parkingi). Podsumowanie części IV Ostatnia część badania odnosiła się bezpośrednio do planowanego projektu. W pytaniu otwartym ankietowani mogli przedstawić swoje wizje na to co powinno powstać w Żychlinie. Zdecydowana większość odpowiedzi odnosiła się w jakiś sposób do miejsc/przestrzeni publicznych w mieście. Drugą kategoria była ogólnie pojęta gospodarka i wskazane zapotrzebowanie na nowe miejsca pracy/ nowe inwestycje. Kolejnym obszarem tematycznym było zagadnienie rewitalizacji miasta w różnych aspektach. Od modernizacji ulicy Narutowicza i budynków przy niej, poprzez renowację istniejącej zabudowy mieszkaniowej po potrzebę powstania nowej zabudowy wielorodzinnej. Cenną obserwacją jest wykazana przez ankietowanych potrzeba upamiętnienia dziedzictwa miasta (np. miejsce pamięci na cmentarzu żydowskim). Podsumowując i próbując zebrać w spójną wizję odpowiedzi ankietowanych, mieszkańcy potrzebują przyjaznej przestrzeni publicznej, najpewniej w postaci parku, preferowanie nad rzeką Słudwią (połączenie dwóch części miasta), który zawierać będzie wiele możliwości rekreacji (w szczególności kino letnie) odpowiednich dla wszystkich grup wiekowych. Tak określa to jedna z odpowiedzi ankietowanych: „[W Żychlinie potrzebne jest] Zagospodarowanie ulicy Narutowicza, a szczególnie terenu nad rzeką. Powinno tu powstać miejsce, które scali dwie części miasta. Mógłby być to park z wieloma atrakcjami dla różnych grup wiekowych. (Kawiarnia/lodziarnia, plac zabaw dla najmłodszych, skatepark, ścian wspinaczkowa, tężnia, amfiteatr, miejsce na lodowisko/ boisko do siatkówki, miejsce do grillowania.) Wyciągnąć historyczne atuty miasta. „

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4.9. Analiza dokumentów planistycznych STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNGO GMINY ŻYCHLIN Pierwszy raz uchwalona w 2001 roku, następnie aktualizowana, ostatnia aktualizacja 27.06.2013 Uchwała nr XXXVII/199/13

Przy analizie zapisów studium należy pamiętać, że jego pierwsza wersja powstała 20 lat temu i pewne elementy mogły się już przedawnić. Studium składa się z bardzo głębokiej analizy uwarunkowań, które w większości zostały już przedstawione w punktach od 4.1 do 4.7. Warte zauważenia jest, że jako największa wartość miasta przedstawiona została historyczna struktura przestrzenna. Za główny cel studium przedstawia „Harmonijny, zrównoważony rozwój gminy sprzyjający osiąganiu zadawalającego standardu życia mieszkańców w przyjaznym środowisku przyrodniczym.” Wśród licznych wytycznych co do kierunków rozwoju można wyznaczyć kilka grup tematycznych.38 (wybrane przez autorkę istotne zapisy z poszczególnych grup (w kontekście dziedzictwa kulturowego i zieleni), które następnie zostały naniesione na poglądowy plan): •

Obszary i obiekty chronione o Układ urbanistyczny historycznego miasta

Podlega ochronie jako przestrzenne założenie w historycznych liniach regulacyjnych i liniach zabudowy; W sporządzanych miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego należy uwzględnić zachowanie historycznego układu ulic i placów, linii regulacyjnych i linii zabudowy oraz ustalić stosowne warunki zabudowy i zagospodarowania.

•

Środowisko przyrodnicze o Tereny otwarte, aktywne biologicznie

ciągi ekologiczne trwałych użytków zielonych w dolinie Słudwi i Przysowy. Mają znaczenie ekologiczne, są regulatorami stosunków wodnych, aktywnie uczestniczą w procesach biologicznych. Stanowią ciągi nawietrzające i poprawiające klimat przestrzeni zurbanizowanej. Wzdłuż rzeki Słudwi celowe jest utrzymanie ciągu poprzez uzupełnienie zadrzewieniem i zakrzewieniem.

Cieki i zbiorniki wodne

rzeka Słudwia i inne cieki naturalne oraz wszelkie oczka wodne spełniają rolę aktywnych regulatorów stosunków wodnych. Objęte ochroną przed zanieczyszczeniem. Winny być włączone do zagospodarowania i wkomponowania w krajobraz zurbanizowany stanowiąc jego wzbogacenie i urozmaicenie.

•

Kierunki urbanizacji – tereny potencjalnego rozwoju wg dominującej funkcji o Usługowej powiązanej z zielenią urządzoną

są to tereny usytuowane w części Śródmiejskiej. Ze względu na ich lokalizację i zagospodarowanie terenu bezpośrednio sąsiadującego predysponowane są dla lokalizacji centrotwórczych usług realizowanych w powiązaniu z zielenią urządzoną.

Rozbudowa zieleni miejskiej

przewidziana jest jako powiększenie ogólnodostępnej powierzchni skwerów i zieleńców w centralnej części miasta. Wskazane jest na tych terenach wprowadzanie małej architektury, uzupełniającej zagospodarowanie zielenią.

Cytaty z tekstu studium.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

•

Tereny wyłączone z zabudowy o Ciągi ekologiczne trwałych użytków zielonych o Parki, skwery, zieleńce o Pasy terenu dla projektowanych odcinków podstawowego układu komunikacyjnego

•

Polityka przestrzenna o Strefa centrum Śródmieścia

priorytet dla działań poprawiających wizerunek miasta powinien obejmować głównie obszar miasta historycznego w jego strefie (A) pełnej ochrony konserwatorskiej. Celowe jest opracowanie programu rewitalizacji centrum miasta o najwyższych walorach kulturowych, z włączeniem do jego opracowania i realizacji społeczności lokalnej, służb konserwatorskich oraz z pozyskaniem sponsorów.

Kreowanie miejsc tożsamości

opracowanie i wdrożenie programu poprawy wizerunku miasta poprzez zagospodarowanie miejsc identyfikacji miasta. Są to place Wolności, Jana Pawła II oraz pierzeje ulic miasta historycznego, głównie ul. Narutowicza. Celowe jest uzupełnienie nasadzeń zieleni miejskiej, wprowadzenie małej architektury i likwidacja elementów tymczasowego zagospodarowania. Poza wymienionymi miejscami tożsamości na terenie miasta są pojedyncze obiekty o ciekawej architekturze (dawnej i współczesnej) i zagospodarowaniu, które wyeksponowane w przestrzeni wskazują na walory miasta. W szczególności należałoby poprawić stan techniczny obiektów wpisanych do Gminnej ewidencji zabytków.

Przekształcenia istniejącego zagospodarowania na funkcje centrotwórcze

tereny w sąsiedztwie Urzędu Gminy i Miasta są predysponowane dla obiektów i urządzeń ogólnodostępnych, uzupełniających strefę centrum. Tego typu zagospodarowanie sprzyjałoby poprawie atrakcyjności lokalizacyjnej miasta. Zagospodarowanie terenów należy powiązać z zielenią urządzoną na powierzchni co najmniej 20% terenu. Projektowana zieleń urządzona ogólnodostępna przewidziana jest jako kontynuacja zasady usytuowania placów z zielenią w sąsiedztwie strefy śródmiejskiej z ciągami pieszymi.

Strefa preferowana do wprowadzenia zadrzewień i zakrzewień

wskazano dolinę Słudwi i ciąg trwałych użytków zielonych na płn. miasta w których na podstawie opracowanego profesjonalnego programu przeciwdziałania stepowieniu gleb poprzez zadrzewienia i zakrzewienia można poprawić stosunki wodne gruntów rolnych i klimat Po północnej stronie terenu byłego Zakładu "Emit" wzdłuż rzeki Słudwi celowe jest uzupełnienie naturalnego ciągu ekologicznego poprzez wprowadzenie zieleni wysokiej.

przywracanie równowagi ekologicznej

wdrażanie programu małej retencji wspomagającego działania na rzecz poprawy stosunków wodnych w glebie. Elementy programu: odbudowa stawów i modernizacja jazów mogą być prowadzone wg "Programu małej retencji - w woj. płockim" lub w oparciu o nowy, profesjonalny program.

•

Infrastruktura techniczna i układ komunikacyjny o Modernizacja podstawowego układu komunikacyjnego

wiąże się z istniejącymi uciążliwościami na drogach wojewódzkich mających swoje przebiegi wewnątrz miasta, wśród zabudowy mieszkaniowej i historycznie ukształtowanej. Wskazano możliwość sukcesywnego udrożnienia układu i jego rozwoju wraz z postępująca urbanizacją. Docelowo przewiduje się przełożenie ruchu tranzytowego poza strefę miejską, po jej zachodniej stronie.

Ścieżki rowerowe

zaprojektowano jako ciągi łączące miejsca pracy i wypoczynku z miejscami zamieszkania. o Ciągi piesze

w większości mogą być projektowane jako równoległe do ścieżek rowerowych; szczególnie wskazane w strefie centrum tj. obszarze nasycenia obiektami i urządzeniami obsługi mieszkańców oraz terenami zieleni

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Oryginalny rysunek kierunków rozwoju ze Studium

Rysunek 24 - analiza wytycznych ze studium miasta Żychlin, opracowanie autorki

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

STRATEGIA WIZERUNKU MIASTA ŻYCHLIN Uchwalona w 2009 roku, Uchwała nr XLI/208/09

Ciekawy dokument, który mimo tego, że został opracowany ponad 10 lat temu dobrze przedstawia wizerunek miasta Żychlin. Wizerunek jest w nim prezentowany jako pochodna tożsamości miasta i tego jak miasto komunikuje się z otoczeniem. Jak pisze autor „Wizerunek miejsca jest, jak widać efektem subiektywnego odbioru rzeczywistości, której obiektywnym wyrazem jest tożsamość miejsca.”39. W opracowaniu autor analizuje poszczególne elementy wizerunku Żychlina (subprodukty) i jako główne wyróżniki miasta na tle regionu podaje 3 główne punkty: • • •

Żychlin – miasto w sercu „kutnowskiej równiny krzemowej” (zakłady przemysłowe Towarzystwo Obserwatorów Słońca Nie tylko Akademia Futbolu, czyli Żychlin miastem sportu

Jako cele strategiczne autor wyznacza 4 główne punkty: 1. Budowa pozytywnego wizerunku Żychlina wśród jego mieszkańców oraz silnych relacji emocjonalnych mieszkańców z miastem. 2. Wypracowanie poczucia lokalnej tożsamości, dumy oraz świadomości obywatelskiej. 3. Budowa wizerunku Żychlina jako sprawnie zarządzanej i nowoczesnej gminy, dającej możliwości potencjalnego zainwestowania gospodarczego. 4. Upowszechnienie wizerunku Żychlina jako nowoczesnego centrum mikroregionu administracyjnogospodarczego z bogatą ofertą produktów terytorialnych. Przedstawiony został również szereg możliwych rozwiązań, które doprowadzą do powyżej wyznaczonych celów. Jednym z nich jest pomysł związany z dziedzictwem historycznym miasta, a mianowicie Miejska Trasa Spacerowa. Założenie polega na „wyznaczeniu w przestrzeni miejskiej szeregu punktów ważnych związanych z jego historią, mieszkańcami bądź istotnych dla miasta”40 Miałoby to również zaistnieć w przestrzeni miejskiej w postaci tablic informacyjnych. STRATEGIA ROZWOJU GMINY ŻYCHLIN NA LATA 2015 – 2022 Uchwalona w 2015 roku

Strategia w swojej pierwszej części oprócz przedstawienia aktualnej sytuacji społecznogospodarczej identyfikuje również najważniejsze problemy występujące na zadanym obszarze. Są to głównie problemy ekonomiczne dotyczące sytuacji na rynku pracy, wykształcenie społeczeństwa, brak infrastruktury turystycznej oraz środowiskowej, a także braki w kultywowaniu tradycji. Za główny cel, podobnie jak w studium, zostało postawione „zapewnienie warunków dla zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego, w celu polepszenia warunków bytowych oraz poziomu życia mieszkańców poprzez efektywne wykorzystanie zasobów lokalnych, z jednoczesnym zachowaniem równowagi przyrodniczej”. Jest to cel wpisujący się w obecny od lat trend zrównoważonego rozwoju. Cel ten rozkłada się na 4 cele strategiczne, a każdy z nich na cele cząstkowe.

39 40

J. Grabowski „Strategia wizerunku Żychlina. Miasto z plusem”, 2009 J.w.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Cele strategiczne to: 1. Poprawa warunków życia mieszkańców gminy Żychlin poprzez ochronę zdrowia, zapewnienie bezpieczeństwa publicznego, socjalnego, edukację, oświatę i sport 2. Wspieranie i rozwój przedsiębiorczości, w szczególności poprzez aktywizację lokalnych zasobów oraz wykorzystanie lokalnych i regionalnych specjalizacji 3. Ochrona środowiska przyrodniczego i kształtowanie ładu przestrzennego 4. Odnowa wsi - pielęgnacja kultury i dziedzictwa historycznego Zadania zmierzające do poprawy sytuacji to w dużej mierze zadania modernizacyjne budynków i rewitalizacyjne obszarów (np. park miejski, ulica Narutowicza), a także rozbudowa infrastruktury miejskiej. Ciekawym zadaniem jest „renowacja zieleni miejskiej i drzewostanu.”. Wiele zadań ze strategii jest bardzo przyziemna (np. termomodernizacje budynków) jednak to przede wszystkim takie zdania są istotne w drodze do poprawy jakości życia mieszkańców. W zadaniach brak założeń wielkoskalowych dla całego miasta, jednak można zakładać, że te pojedyncze działania doprowadzą do rewitalizacji całego Żychlina. GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI NA LATA 2017-20 Uchwalona w 2017 roku, Uchwała nr XXXVI/193/17

Jako najważniejsze elementy program określa układ urbanistyczny miasta, dzielnicę żydowską, zespół przemysłowy oraz szereg obiektów mieszkalnych i publicznych. Stan zachowania zabytków został oceniony jako niezadowalający, wiele obiektów wymaga rewitalizacji i rewaloryzacji. Jako największe zagrożenia wymienione zostały dwie grupy problemowe: • •

Zagrożenia wynikające z zaniedbania Zagrożenia wynikające z nieprzemyślanych i agresywnych ingerencji w tkankę zabytkową

Zostały określone dwa główne cele Programu opieki nad zabytkami, po pierwsze zachowanie ciągłości dziedzictwa kulturowego, po drugie promocja dziedzictwa i edukacja służąca budowaniu tożsamości kulturowej mieszkańców. Każdy z nich został rozpisany na poszczególne zadania z wyznaczeniem budynków do renowacji. Z perspektywy czasu można ocenić, że tylko niektóre z wyznaczonych w programie zadań zostały przeprowadzone. Owszem doprowadzono do remontu zabytkowego kościoła (w 2017 r) jednak zapowiadana odbudowa synagogi nie doszła do skutku.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

SWOT dla miasta Żychlin (na bazie powyższych dokumentów planistycznych oraz własnych analiz) Mocne strony • • • • • •

• • • •

Cenne elementy krajobrazu przyrodniczego (obszar Natura 2000), Bogate dziedzictwo kulturowe (zabytki ruchome i nieruchome), Historyczny układ urbanistyczny, Funkcjonujący Żychliński Dom Kultury, Wiele stowarzyszeń, Funkcjonowanie Podstrefy Żychlin będącej częścią Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Korzystne położenie komunikacyjne w stosunku do dróg krajowych, Dobre warunki dla rolnictwa, Dobry dostęp do oświaty do poziomu ponadpodstawowego, Dostęp do podstawowych usług publicznych (opieka zdrowotna, biblioteka, dom kultury).

Słabe strony • • • • • • • • • • • • • • •

Szanse • • • • •

•

Planowane przez gminę modernizacje dróg i infrastruktury, Bliskość lotniska w Łodzi, Coraz więcej możliwości na pozyskiwanie środków zewnętrznych, Współpraca z sąsiednimi gminami, Prace gminy mające na celu zwiększenie poczucia bezpieczeństwa mieszkańców, Kreowanie miejsc tożsamości gminy oraz promocja walorów,

Zmniejszająca się ilość ludności, Starzejące się społeczeństwo, Wysokie bezrobocie, Problem ubóstwa, patologii, alkoholizmu Silne uzależnienie od pomocy społecznej Niska lesistość krajobrazu (0,3% gminy), Układ komunikacyjny wewnątrz miasta, Słaby stan zieleni miejskiej, Zanieczyszczone powietrze (smog), Uboga baza turystyczna, mała liczba turystów, brak promocji gminy Brak wystarczającej infrastruktury technicznej (kanalizacja, gaz) Słaba sytuacja gospodarcza, Brak parkingów, Niedostateczna promocja gminy, Mało atrakcyjny wizerunek miasta, Zagrożenia

• • • • •

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Niestabilna sytuacja ekonomiczno – gospodarcza, Tendencje migracji ludności, Brak kapitału inwestycyjnego, Coraz niższa opłacalność produkcji rolnej, Ograniczony budżet gminy,

5. Wnioski do pracy projektowej

1. ZAPAŚĆ MAŁEGO MIASTA

→ Istnieje szereg możliwych dróg mogących poprawić stan miast zapaści; → Miasto zapaści niekoniecznie trzeba wycofać z jego drogi, najważniejsze jest kontrolowanie procesu i zapewnianie mieszkańcom jak najwyższego poziomu życia; → Żychlin został zakwalifikowany jako miasto potrzebujące impulsu rozwojowego. Co za tym idzie do rozwoju potrzebuje wysokich nakładów inwestycyjnych oraz wysokiego poziomu aktywności liderów oraz elit lokalnych.

2. DZIEDZICTWO KULTUROWE

→ Bazowanie na dziedzictwie kulturowym może przynieść wymierne korzyści. Zaczynając od ugruntowania zakorzenienia powiązania mieszkańców z miastem, kończąc na podniesieniu wartości turystycznych. → Potencjał korzystania z dziedzictwa kulturowego znajduje się w sferze jego wpływu na ekonomiczne możliwości rozwoju miasta przy zachowaniu indywidualizmu. → Korzystanie z wartości kulturowych oznacza kontynuowanie procesów rozwojowych miasta i spójność tego rozwoju.

3. PRZYKŁADY DZIAŁAŃ INTERWENCYJNYCH

→ Projekty rewitalizacyjne i renowacyjne nabierają dodatkowej wartości, gdy fundamenty ich idei oparte są o lokalną tożsamość. (np. odwołanie do historii wydobywania żelaza w Starachowicach) → Odwołanie do lokalności nie musi odbywać się tylko na poziomie ideowym. Może mieć miejsce również na stopniu technologicznym np. w doborze materiałów lokalnego pochodzenia. → Wartościowym zabiegiem jest uwzględnienie opinii mieszkańców w pracach projektowych. → Poprawienie kondycji miasta nie może opierać się jedynie na zmianach wielkoskalowych i wytycznych co do gospodarki przestrzennej. Małe ingerencje mogą być równie efektywne, jeżeli zostaną dobrze przemyślane i oparte na lokalnej tożsamości.

4. ŻYCHLIN

→ Miasto jest wyraźnie bardziej rozwinięte w kierunku płn-płd ze względu na historycznie najważniejszą trasę komunikacyjną właśnie w tych kierunkach, ten aspekt powinien być uwzględniony w ingerencjach i planowaniu dalszego rozwoju. → Na planie widać historyczne elementy (rynki, trakty, podział sznurowo - prętowy itd.). Ma to wyraźny wpływ na charakter przestrzenny miasta. Miasto składa się z zabudowy o dwóch odmiennych fizjonomiach - zabudowy wg historycznego podziału posesji oraz zabudowy wielorodzinnej z XX wieku, a także rozrzuconej między nimi luźnej zabudowy. → Istotnym aspektem lokalnej tożsamości jest powiązanie miasta z kulturą żydowską, co należy uwzględnić w pracy projektowej.

Analiza historyczna

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Wpływ przemysłu

→ Przemysł miał ogromny wpływ na rozwój miasta, a także na jego tożsamość („EMiT to Żychlin, Żychlin to EMiT”). → Południowa część miasta ma genezę przemysłową. Charakter jej zabudowy odnosi się do historii przemysłu.

→ W Żychlinie istnieje dużo obiektów o wysokiej wartości Analiza tkanki architektonicznej, jednakże większość z nich jest w słabym lub złym architektonicznej

stanie zachowania, należy podjąć proces poprawienia ich stanu. → W najgorszym stanie zachowania są obiekty związane z kulturą żydowską co wydaje się znamienne dla wielu małych miast w Polsce, gdzie nadal mamy do czynienia z występowaniem śladów antysemityzmu. → W najlepszym stanie są obiekty związane z religią chrześcijańską.

Analiza tkanki urbanistycznej

Miasto w skali regionu: → Żychlin obecnie funkcjonuje w cieniu Kutna co obecnie jest oceniane negatywnie, ale istnieje szansa na przekucie tego w zaletę i wykorzystanie potencjału tej zależności → Ewidentnym poprawieniem sytuacji komunikacyjnej w regionie mogłoby być odnowienie dworca kolejowego w Pniewie i zwiększenie ilości połączeń PKP, które zatrzymywałyby się w Żychlinie. Analiza komunikacji: → Tranzyt przez miasto znajduje się poza głównymi placami – istnieje możliwość spowolnienia ruchu przy głównym rynku oraz na ulicy Narutowicza → Ograniczona ilość miejsc parkingowych - zdecydowany brak miejsc przy targowicy miejskiej – potrzeba wprowadzenia dodatkowego parkingu → Należy wprowadzić więcej połączeń północ-południe, obecnie jedyne połączenie w centrum miasta to ul. Narutowicza → brak możliwości objazdu centrum miasta – należy wprowadzić proponowaną w studium trasę obwodnicy miasta tak by tranzyt samochodami ciężarowymi nie musiał być przeprowadzany przez środek miasta. Analiza funkcji: → Mała ilość obiektów usług publicznych – brak szczególnie usług o charakterze rozrywkowym oraz gastronomicznym. → Luka w zabudowie pomiędzy częściami północną i południową wymaga zagospodarowania i wytworzenia połączeń

Analiza zieleni

→ Zieleń w mieście jest zaniedbana i potrzebuje szczególnej uwagi, zwłaszcza przy głównym trakcie miejskim jakim jest ul. Narutowicza → Tereny wzdłuż rzeki Słudwii mają potencjał przeobrażenia w korytarz ekologiczny jednak ze względu na regulację rzeki, która nastąpiła w I połowie XX wieku jest to obecnie utrudnione, ciek wodny stanowi jedynie funkcje technologiczne. Do wykorzystania jest jego potencjał przyrodniczy oraz krajobrazowy

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Żychlin znajduje się na równinie kutnowskiej, która jak wiele innych terenów w Polsce boryka się z problemem stepowienia gleb i suszy. Wprowadzenie programu dodatkowej retencji mogłoby pomóc z wyżej opisanym problemem.

Badanie opinii publicznej

→ Mieszkańcy odczuwają potrzebę ingerencji na terenie całego miasta, problemy związane z zagospodarowaniem przestrzennym wpływają na poziom ich życia. → Mieszkańcom brakuje obiektów rekreacyjnych typu kino, skatepark, zieleń zorganizowana → Zasugerowana została również potrzeba zajęcia się terenem nad rzeką Słudwią, który już obecnie funkcjonuje jako miejsce spotkań (tzw. Łąki). → Obraz miasta w świadomości mieszkańców kształtuje się dosyć smutno, ale nostalgicznie. Przy wprowadzeniu ingerencji w tkankę miejską możliwe jest podkreślenie owych nostalgicznych skojarzeń i zniwelowanie skojarzeń negatywnych

Analiza dokumentów planistycznych

→ Najważniejszym cennym aspektem dziedzictwa kulturowego Żychlina jest jego zachowany historyczny układ przestrzenny, który należy zachować i podkreślać. → Kreowanie miejsc tożsamości – w studium została przedstawiona strefa, w której należy kreować miejsca tożsamości. Zalecone zostało również podkreślenie obiektów, które wskazują na walory miasta, a także poprawienie ich stanu technicznego. → Należy stworzyć ciąg ekologiczny wzdłuż rzeki Słudwi. → Zalecone zostało wprowadzenie zadrzewień i zakrzewień w celu przeciwdziałania procesowi stepowienia. → Wprowadzenie programu małej retencji może odbyć się na postawie „programu małej retencji w woj. Płockim”. → Zasugerowana została modernizacja układu komunikacyjnego miasta. O ile wprowadzenie obwodnicy jest trafnym pomysłem (pozwoli wyprowadzić ruch tranzytowy z centrum miasta), to zmiana układu komunikacyjnego zwłaszcza w okolicach mostu na Słudwi wydaje się nietrafiona. Będzie ingerować w ciąg przyrodniczy, a także zmieniać historyczny układ przestrzenny.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

ROZDZIAŁ 2. CZĘŚĆ PROJEKTOWA 1. WSTĘP – OKREŚLENIE ZAKRESU I PODEJŚCIA DO PROJEKTU

Ze względu na złożoność problemów, które dotykają Żychlina podjęłam decyzję o przeprowadzeniu pracy wielotorowo. Założenie polega więc na przeprowadzeniu kompleksowego projektu rewitalizacji miasta poprzez ingerencje na kilku poziomach. Będą to więc ingerencje w skali całego miasta jak i w skali pojedynczych przestrzeni. Zostało to przedstawione na poniższym schemacie. MAKRO

MEZO

MIKRO

Podstawowym założeniem projektowym jest oparcie procesu rewitalizacji na dziedzictwie kulturowym oraz tożsamości miasta przy pomocy ingerencji w zagospodarowanie przestrzenne. Zatem każdy podjęty krok ma swoje podłoże i połączenie z dziedzictwem, ale także z założenia poprawia jakość przestrzeni miejskich.

INGERENCJE PROJEKTOWE

UPAMIĘTNIANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

ZMIANY W ZAGOSPODAROWANIU PRZESTRZENNYM

2. ZAŁOŻENIA PROJEKTOWE 2.1. Upamiętnianie dziedzictwa kulturowego Jest to podstawowy aspekt, na którym jak wcześniej zostało wspomniane opierają się wszelkie ruchy projektowe. Objawia się to zatem zajęciem się i podkreśleniem ważnych cech czy obiektów w przestrzeni miejskiej. Nie jest to jednak jedyny aspekt, w swoich decyzjach projektowych starałam się jak najmocniej bazować na lokalnym kontekście historycznym badając informacje o nieistniejących już obiektach lub też uprzednim wyglądem poszczególnych struktur, tak by wprowadzenie nowych obiektów czy funkcji nie kolidowało z tożsamością miasta Żychlin.

2.2. Układ przestrzenny miasta Jak wyniknęło z analiz przedstawionych w rozdziale pierwszym największym tropem historii i najważniejszym czynnikiem tworzącym tożsamość miasta Żychlin jest jego zachowany historyczny układ przestrzenny. Głównym celem zostało więc podkreślenie tego układu poprzez projekt, a także wytyczne dotyczące zagospodarowania przestrzennego takie jak wskazanie obiektów i terenów do modernizacji oraz wskazanie możliwości rozwoju przestrzennego miasta.

2.3. Układ komunikacyjny Zgodnie z sugestią zawartą w studium uwarunkowań i kierunków gminy, aby podnieść jakość życia mieszkańców i rozwiązać problemy z ruchem kołowym w centrum miasta należy przeprowadzić modernizację układu komunikacyjnego. Najważniejszym ruchem w tym kierunku powinno zostać powstanie obwodnicy miasta, która odciąży ulicę Narutowicza, która zamiast pełnienia funkcji tranzytowej będzie mogła pełnić godnie funkcję reprezentacyjną, jako najważniejsza ulica w mieście. Dodatkowo korzystne będzie ograniczenie szybkości ruchu w centrum miasta oraz np. wprowadzenie strefy pieszo-jezdnej w weekendy

2.4. Aspekty przyrodnicze Ze względu na panujący obecnie kryzys klimatyczny, zadaniem projektantów i włodarzy powinno być uwzględnianie aspektów ekologicznych w każdym podejmowanym działaniu. W związku z tym projekt zakłada wprowadzenie rozwiązań, które będą polegały nie tylko na wprowadzeniu większej ilości zieleni do miasta, ale także poprawieniu warunków krajobrazowo-przyrodniczych rzeki Słudwii poprzez jej renaturyzację. Dodatkowo istotnym zostało stworzenie zasugerowanego w studium korytarza/ciągu ekologicznego, dzięki któremu ludzie i przyroda mogą harmonijnie współżyć.

2.5. Rola mieszkańców Ostatnim, ale nie najmniej ważnym założeniem było uwzględnienie opinii publicznej podczas procesu projektowego. W związku z tym przeprowadzone zostało badanie opinii publicznej, które nie tylko przedstawiło tożsamość miasta w świadomości mieszkańców, ale także pozwoliło na uwzględnienie sugestii mieszkańców w ustalaniu programu funkcjonalnego projektu. 74

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

3. SKALA MAKRO – MIASTO

PROCES MYŚLOWY: +

Oparcie na dziedzictwie kulturowym miasta (układ przestrzenny)

Podkreślenie obiektów wartościowych, a nie zawsze znanych mieszkańcom i przyjezdnym

Ingerencja w przestrzeń miejską - element dodany do

Ścieżka tropami historii

tkanki miejskiej +

Potrzeby mieszkańców – upamiętnianie dziedzictwa kulturowego

Stworzenie atrakcji turystycznej

Problemy przestrzenne wynikające z analiz i badań

Wytyczne z dokumentów planistycznych

Potrzeby mieszkańców – wprowadzenie ładu przestrzennego

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Wytyczne dla zagospodarowania przestrzennego miasta

INGERENCJE W GRANICACH MIASTA - ŚCIEŻKA TROPAMI HISTORII: → Objaśnienie założenia: Ścieżka tropami historii ma na celu podkreślenie najbardziej wartościowych obiektów dziedzictwa kulturowego Żychlina poprzez ingerencje w przestrzeń miejską. Ścieżka zostanie zaznaczona w przestrzeni miejskiej poprzez specjalne płyty chodnikowe w kolorze ceglanym, na których wypisane będą informacje na temat poszczególnych tropów. Te drobne ingerencje stanowić jednak będą podstawę do systemu identyfikacji wizualnej miasta oraz stworzą bazę do rozwoju gospodarki turystycznej w Żychlinie. Zabieg ten wpisuje się w strategię zasugerowaną zarówno w studium uwarunkowań i kierunków rozwoju Żychlina, a także jego strategii wizerunkowej (Wypracowanie poczucia lokalnej tożsamości, dumy oraz świadomości obywatelskiej). → Wyznaczenie obiektów/tropów: Sieć tropów składa się z poszczególnych elementów, a każdy z nich sklasyfikowany został w odpowiedniej kategorii (przedstawione w rozdziale 1.4.4 „Analiza architektury – Tropy historii”). Są to obiekty zarówno publiczne jak i prywatne domy. Najstarszym obiektem jest kościół parafialny św. Piotra i Pawła. Warto zauważyć, że jako tropy sklasyfikowane zostały nie tylko obiekty architektury, ale także obiekty przyrodnicze i fortyfikacyjne, które odegrały równie ważną rolę w historii miasta. → Wyznaczenie trasy Trasa została wyznaczona w taki sposób by przejść przez całe miasto zarazem trzymając się tylko na głównych arteriach komunikacyjnych. Jeżeli dany obiekt znajduje się w oddaleniu od trasy płyta, która go wyznacza jest swojego rodzaju drogowskazem w jego kierunku. Trasy zostały zaznaczone na rysunku przedstawionym na str. 78. → Wygląd trasy w przestrzeni miejskiej Płyty upamiętniające poszczególne tropy dziedzictwa wykonane są w miarę możliwości z istniejących już płyt pomalowanych na kolor bordowy, do których następnie przyczepione zostaną litery z mosiądzu. Kod QR prowadzący do odpowiedniej zakładki na stronie gminy (o historii konkretnego obiektu) wykonany zostanie w formie plastikowej plakietki.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

WYTYCZNE DLA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA: → Objaśnienie założenia Strategia zmian dla całego miasta powstała na podstawie analiz tkanki miasta oraz dokumentów planistycznych. Przedstawione zostały w postaci wytycznych przestrzennych, które mają na celu poprawienie poziomu życia mieszkańców, a także podniesienia poziomu ładu przestrzennego. Poruszony został także aspekt przyrodniczy. → Zieleń Z perspektywy dziedzictwa kulturowego zaproponowane zostało odtworzenie historycznych szpalerów lipowych. Dodatkową wytyczną jest, aby drzewa istniejące poddać procesowi rozpłytowania, co poprawi ich warunki korzeniowe. Przy wprowadzeniu uzupełnień należy uwzględnić obecne zagospodarowanie miasta i otwory okienne w budynkach tak by ich nadmiernie nie zacieniać. Uzupełnienia szpalerów powinno zostać przeprowadzone przy użyciu lokalnych gatunków takich jak lipa czy jesion. → Niezbędne renowacje budynków, wyburzenia i uzupełnienia zabudowy Wskazane zostały obszary, które wymagają najpilniejszego przeprowadzenia renowacji. Są to obszary wzdłuż ulicy Narutowicza, a co za tym idzie obszary, które powinny być najbardziej reprezentacyjne w mieście. Niestety obecnie w dobrym stanie jest jedynie zabudowa przyrynkowa tj. przy placu 29 listopada. Szczególnej uwagi wymaga teren byłego getta przy ul. Kilińskiego. Obiekty znajdujące się na tym obszarze są w bardzo złym stanie i częściowo mogą wymagać wyburzeń. Należy przeprowadzić dokładną ich ewaluacje i podjąć działania zgodne z teorią konserwatorską. → Modernizacja układu komunikacyjnego Priorytetowym działaniem powinno być powstanie obwodnicy miasta, która odciąży ulicę Narutowicza. Dzięki temu ta główna arteria zamiast pełnienia funkcji tranzytowej będzie mogła pełnić godnie funkcję reprezentacyjną jako najważniejsza ulica w mieście. Przebieg obwodnicy zasugerowany w kierunkach rozwoju gminy Żychlin jest odpowiedni do zaadaptowania, nie będzie ingerował w obecną strukturę miasta. Należy przewidzieć odpowiednie ekrany akustyczne i inne elementy infrastruktury drogowej. Dodatkowo korzystnym działaniem będzie ograniczenie szybkości ruchu w centrum miasta do 30km/h (Pl. Wolności, pl. Jana Pawła 2, Pl. 29 Listopada, ul. Narutowicza aż do rzeki, ul. 1 maja od SP 1 do ronda, ul. Łukasińskiego od Poczty do ronda), oraz wprowadzenie strefy pieszo-jezdnej w weekendy na odcinku ulicy Narutowicza od pl. 29 listopada do placu projektowanego nad rzeką Słudwią. Dzięki temu w te dni ulica stanie się deptakiem idealnym na rodzinne spacery. Dzięki ograniczeniu tego działania tylko do weekendu nie będą stratne obiekty usługowe, które potrzebują dojazdu w dni handlowe w celach dostawczych. → Kierunki dalszej zabudowy W wytycznych wskazane zostały również preferowane kierunki dalszej zabudowy miasta. Zgodnie ze wskazaniami ze studium oraz na podstawie badań miasta tereny te uzupełnią lukę między częścią północną i południową miasta tworząc spójną i zwartą strukturę, Zaproponowane zostały również przebiegi ulic dla nowej struktury, które są kontynuacją obecnego układu komunikacyjnego. 77 ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

WYTYCZNE DLA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MIASTA ŻYCHLIN 78

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

4. SKALA MEZO – PARK

PROCES MYŚLOWY: + + + + + +

Połączenia dwóch rozdzielonych części miasta północnej i południowej Uzupełnienie luki w przestrzeni miasta Wykorzystanie istniejących połączeń i zaproponowanie kolejnych Aspekty przyrodnicze – Renaturyzacja cieku wodnego i wprowadzenie korytarza ekologicznego nad rzeką Potrzeby mieszkańców – program rekreacyjny Dziedzictwo - próba odtworzenia historycznego charakteru rzeki

Park nad rzeką Słudwią

SCHEMATY IDEOWE

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

INGERENCJE W GRANICACH MIASTA: PARK NAD RZEKĄ SŁUDWIĄ → Lokalizacja Wybór lokalizacji był podyktowany wieloma czynnikami. Głównym z nich była chęć połączenia dwóch rozdzielonych części miasta. Oczywistym wyborem zostały więc tereny nad rzeką Słudwią jako luka w zabudowie miejskiej. Jednak, aby zachować dotychczasowy charakter przestrzeni i nie zmieniać jej przeznaczenia powstał pomysł stworzenia terenu parkowego. Obecnie tereny nad rzeką nie są zagospodarowane, a ich zastosowanie powstało z oddolnej inicjatywy mieszkańców. Co wykazało badanie opinii publicznej łąki nad Słudwią są nieoficjalnym miejscem spotkań mieszkańców, a szczególnie młodzieży. Dodatkowym aspektem utwierdzającym w pomyśle stworzenia terenu parkowego było studium uwarunkowań i kierunków rozwoju. Wskazuje ono rzeczone tereny jako tereny ciągu ekologicznego oraz obszar do wprowadzania zadrzewień i zakrzewień. Koryto rzeki zostało uregulowane w XX wieku, obecnie pełni funkcje raczej technologiczne, co skłoniło mnie do zainteresowania się tematem renaturyzacji cieków wodnych. Obecnie teren to łąki i tereny po rolnicze, z nielicznymi drzewami (głównie wierzby oraz klony jesionolistne). Przez środek terenu istnieje jedno połączenie piesze łączące osiedla Łąkowe i Wyzwolenia. OSIEDLE ŁĄKOWE D D

H F

E D

C B A

OSIEDLE WYZWOLENIA D D

Stan istniejący terenu nad rzeką Słudwią, zaznaczone miejsca z których zostały zrobione zdjęcia. źródło: google maps 80

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Stan istniejący terenu nad rzeką Słudwią, zdjęcia autorki z września 2021: A

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Opis założenia Projekt w skali Mezo, tzn. średniej skali obrazuje projekt przestrzeni publicznej łączącej dwie części Żychlina poprzez miejski park. Projekt przedstawiony w zakresie PZT oraz przekrojów terenowych, a także dyspozycji funkcjonalnych. Założenie parkowe uzupełnienia lukę w przestrzeni miasta tworząc przestrzeń zarówno dla mieszkańców jak i dla przyjezdnych. Również pierwsza inspiracja do zajęcia się miastem Żychlin, czyli opowieści o ogrodzie dziadków oraz wiersz o nim odnajdują swoje odzwierciedlenie w projekcie parku. Jest to swojego rodzaju magiczny ogród. Układ przestrzenny bazuje na wykorzystaniu istniejących połączeń i zaproponowanie kolejnych również opartych o dwa spotykające się ze sobą układy siatek ulic (schematy ideowe, str. 79). Między nimi wiją się pozostałe ścieżki parkowe oraz przestrzenie publiczne o różnych funkcjach. Kształtowane są one przy pomocy kompozycji złożonej z pojedynczych wnętrz krajobrazowych (schemat kompozycji krajobrazowej str. 83) Program funkcjonalny uwzględnia potrzeby mieszkańców miasta jak również funkcje, które potencjalnie mogą przyciągnąć turystów z całego powiatu. Są to między innymi naturalny plac zabaw, teren piknikowy, kino letnie a także stanica wodna z możliwością wypożyczania kajaków. To wszystko układa się wzdłuż nowo powstałych meandrów rzeki Słudwi, która zgodnie z projektem przechodzi proces renaturyzacji (str. 88). Wzdłuż rzeki wprowadzony został korytarz ekologiczny do którego nie mają dostępu przechodnie. Jest to obszar tylko dla fauny i flory. Tym samym park nad Słudwią staje się miejscem spotkań człowieka z przyrodą, w którym mogą harmonijnie współżyć. Podczas renaturyzacji została podjęta próba odtworzenia historycznego charakteru rzeki sprzed jej regulacji.

Projekt parku nad rzeką Słudwią

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Kompozycja krajobrazowa

Kompozycja krajobrazowa bazuje na pojęciach wprowadzonych do teorii przez J. Bogdanowskiego. Jego metoda stosowana w studiach i projektowaniu krajobrazu polega na kształtowaniu wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (WAK) za pomocą ścian, płaszczyzn poziomych, sklepień oraz brył wolnostojących (skala architektoniczna). Takie kształtowanie krajobrazu jest w swoich założeniach zbliżone do projektowania architektonicznego i pozwala na uzyskanie ciekawych efektów. Założenie parku nad Słudwią składa się z ciągu wnętrz krajobrazowych na przemian większych i mniejszych, które rozdzielone są łańcuchami i grupami wysokiej zieleni. Między poszczególnymi wnętrzami powstały połączenia widokowe. → Układ funkcjonalny

Układ funkcjonalny został ukształtowany wzdłuż koryta rzeki. Obszar najbliżej wody został zachowany jako korytarz ekologiczny oraz ograniczony został do niego dostęp pieszy dzięki odpowiedniemu kształtowaniu zieleni. Jego szerokość jest zmienna i przechodzi raz jedną, raz na drugą stronę rzeki. Przestrzenie dostępne dla człowieka zostały ukształtowane lustrzanie. Tam, gdzie korytarz ekologiczny się zawęża tam człowiek może podejść bliżej wody by obserwować przyrodę w swoim naturalnym stanie stając np. na tarasie widokowym lub moście pieszym. Funkcje rekreacyjne zostały utworzone wzdłuż ciągu pieszego, rozłożone równomiernie po terenie całego parku.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Układ komunikacyjny

Jak wcześniej wspomniałam układ komunikacyjny bazuje na istniejących połączeniach. Dodane połączenia piesze łączą dalsze tereny osiedli Wyzwolenia oraz Łąkowe, a także osiedle domów jednorodzinnych ciągnące się od ulicy Żeromskiego na południe. Największy napływ ludzi następuje bez wątpienia z ulicy Narutowicza, co sprawia, że plac z pawilonem nad rzeką stanie się niejako bramą do parku. Ścieżki pieszczę płn-płd są utwardzone i w razie potrzeby utrzymają pojazd kołowy. Ścieżki wsch-zachód wzdłuż rzeki mają przeznaczenie jedynie piesze. Przewidziany został parking wielostanowiskowy na południe od ulicy Łąkowej dla przyjezdnych użytkowników parku. W momencie powstania obwodnicy miasta parking należałoby przenieś na obrzeża obwodnicy tak by był łatwo dostępny dla przyjezdnych. → Program rekreacyjny

Program rekreacyjny parku nie jest bardzo szeroki jednak zaproponowane elementy odpowiadają na potrzeby mieszkańców miasta tworząc przestrzenie o zrównoważonym charakterze, idealnie wpasowujące się w krajobraz przyrodniczy. Poniżej zostały opisane poszczególne elementy 84

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Tarasy widokowe:

tripadvisor.ca

landezine.com

Wzdłuż meandrów rzeki zostały zaplanowane trzy tarasy widokowe. Na każdym z nich znajdują się miejsca siedzące i leżące (leżaki). Będą to punkty idealne do obserwacji zarówno flory jak i fauny. Dolina Słudwii i Przysowy (dopływ Słudwii), słyną z wielu rodzajów ptactwa. o

dailyskatetube.com

Scena/kino plenerowe:

Ziemia wykopana podczas renaturyzacji rzeki Słudwi zostanie wykorzystana na terenie parku. Usypane z niej pagórki wzdłuż rzeki posłużą do zróżnicowania krajobrazu jak również stworzą swojego rodzaju amfiteatr, u stóp którego rozkładać może się tak bardzo upragnione przez mieszkańców kino plenerowe. Zimą pagórki posłużą jako stoki saneczkarskie, których bardzo brakuje na równinie kutnowskiej. (W okolicy Żychlina nie ma żadnego saneczkarskiego stoku). o

Naturalny plac zabaw:

Naturalny plac zabaw nie tylko oznacza plac stworzony z naturalnych materiałów ale całą filozofię do kształtowania przestrzeni zabawy. Bazuje ona na stworzeniu jedynie ram i narzędzi, które dzieci dzięki swojej rozwijającej się wyobraźni zmienią w konkrety. Filozofia ta opisana została np. w książce Anny Komorowskiej „Jeżeli nie plac zabaw to co?”. nieplaczabaw.pl

Strefa piknikowa:

Zaplanowana nad rzeką strefa piknikowa składa się z ogólnodostępnych, zadaszonych pawilonów ze stanowiskami do grillowania oraz strefy rekreacyjnej.

pinterest.com

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Ścieżka sensoryczna: Ścieżka sensoryczna to pewnego rodzaju plac zabaw, którego celem jest stymulowanie różnych zmysłów dziecka, np. dotyku za pomocą różnych powierzchni. Korzystanie z tego rodzaju atrakcji wspomaga prawidłowy rozwój dziecka.

nieplaczabaw.pl

Skatepark:

dailyskatetube.com

Skatepark jest kolejnym elementem bardzo często wskazywanym przez mieszkańców w ankiecie. Został on umieszczony na granicach parku i osiedla łąkowego ze względu na dużą uciążliwość akustyczną i chęć oddalenia go od terenów czysto przyrodniczych.

→ Projekt zieleni Wzdłuż rzeki powstał wspomniany wcześniej korytarz ekologiczny widoczny na poniższym przekroju. Korytarz ekologiczny oznacza między innymi korytarz migracyjny dla zwierząt, swojego rodzaju enklawę przyrodniczą. Jest to teren, do którego człowiek nie ma wstępu.

Poza tym kształtowanie zieleni zostało przeprowadzone pasmowo, sekwencyjnie oddalając się od wody. Zaczynamy więc od gatunków nabrzeżnych, którym nie przeszkadza czasowe zalanie. Następnie jest to roślinność porastająca skarpy o zwartym systemie korzeniowym. Przestrzenie dostępne dla ludzi to łąki koszone 4 razy do roku. Między zaplanowane zostały grupy zieleni wysokiej oraz nasadzenia liniowe, a także solitery – pojedyncze drzewa dominanty. Poniżej zostały przedstawione gatunki roślinności odpowiadające konkretnym grupom zieleni.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Rodzaje zieleni i gatunki: Łąki (koszone 4x w roku)

Murawa rekreacyjna odporna na intensywne użytkowanie + roślinność łąkowa

Łąki zalewowe – roślinność nabrzeżna (koszone 1x w roku)

Pałka szerokolistna Łączeń Jaskier Irys Turzyca zwisła Trzcina pospolita

Skarpy

Bluszcz Barwinek Zawilce

Zakrzewienia

Rozchodnik Rudbekie Jeżówki Astry Trzcinnik

Zieleń wysoka wielopiętrowa

Jesion Lipa Buk czerwony

Zieleń wysoka + wielowarstwowe runo

j.w. + zakrzewienia

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Solitery

Lipa Wierzba zwisła Wierzba krucha ogławiana

Nasadzenia liniowe

Lipa Klon kulisty Wiśnia kulista Grab kolumnowy

Rośliny pnące na pergolach

Wiciokrzew

Źródła fotografii: panilaka.pl, wodne-rosliny.pl, kwiaty-ogrody.pl

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Rzeka Rzeka Słudwia obecnie przepływa przez miasto jakby niezauważona. Jej potencjał jest zupełnie niewykorzystany. W poprzednim stuleciu jej przebieg został uregulowany, narysowany od linijki. Tereny nad rzeką są okresowo zalewane. Poziom wody to około 1-1,5m z przegłębieniem w okolicach mostu do około 3-4m. Na zdjęciach poniżej został przedstawiony poziom rzeki w różnych porach roku. (Zdjęcia autorki): Poziom rzeki wiosna – jesień. 12.04.2021

22.09.2021

Historyczny bieg rzeki Z badań historycznych wynika, że przebieg rzeki wyglądał kiedyś zupełnie inaczej, był bardziej naturalny oraz koryto było zdecydowanie szersze. Przedstawione to zostało na poniższych fotografiach. Jednym z założeń jest więc próba odtworzenia tego historycznego charakteru rzeki i wykorzystanie jej potencjału

Zdjęcie 5 - Widok z mostu na rzekę Słudwię, lata 30. XX wieku, archiwa rodzinne B. Popławskiego

Zdjęcie 6 - Widok na most na Słudwi, archiwa Biblioteki publicznej miasta Żychlin

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

RENATURYZACJA CIEKU WODNEGO Wg podręcznika renaturyzacji41 opracowanego w ramach przedsięwzięcia „Opracowanie krajowego programu renaturyzacji wód powierzchniowych”, na zamówienie Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie – Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie w 2020 roku renaturyzacja to zbiór działań korygujących błędy przeszłości popełnione podczas zajmowania się ciekiem wodnym. Błędów, które mają negatywny wpływ na środowisko, który dzięki renaturyzacji można ograniczyć. Określenie to można przyrównać do rewitalizacji obszarów urbanistycznych. Na celu renaturyzacji stoi przywrócenie rzece jej naturalnego stanu lub jeżeli nie jest to możliwe, stworzenie warunków korzystnych dla fauny i flory.

Rysunek 25 – Proces planowania renaturyzacji cieków wodnych – „Renaturyzacja rzek” 2004, K. Kulesza, R. Wawręty, K. Czoch

Główna zasada, którą należy się kierować podczas przeprowadzania renaturyzacji to „premium non nocere” czyli „przede wszystkim nie szkodzić”. Aby przeprowadzić ten proces należy najpierw określić stan i stopień przekształcenia danej rzeki.

Na podstawie analiz wynika, że, Słudwia to: o o o o o

nizinna rzeka o znaczym stopniu przekształcenia hydromorfologicznego posiada wyprostowane koryto o trapezoidalnym przekroju, brak zróżnicowania głębokości i warunków przepływu, brak elementów hydromorfologicznych w korycie, istnieją pojedyncze zadrzewienia

Powyższe punkty sumują się na zły stan rzeki i są wskazaniem do przeprowadzenia procesu renaturyzacji. Proces ten jest bardzo skomplikowany i wymaga iteracji i sprawdzania procesu co nie jest możliwe do przeprowadzenia podczas wykonywania pracy magisterskiej. Jednak w celach projektowych przeprowadzony został eksperyment myślowy i zaprezentowane jego wnioski. Renaturyzacja Słudwii polegałaby na: o o o o o

Wprowadzeniu różnorodności morfologicznej struktur – meandry Zróżnicowanie szerokości i głębokości koryta Odnowa naturalnej dynamiki rzeki poprzez zróżnicowanie układu poziomego – wprowadzenie odsypów, ploso oraz bystrze Pozyskanie terenów przybrzeżnych i stworzenie pasów ochronnych cieku, a także tarasów zalewowych, czyli obszaru wodno-błotnego Ograniczenie sztucznych form zatrzymywania oraz regulacji cieku wodnego. Usuwanie źródeł zanieczyszczeń.

„Renaturyzacja wód – podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych” Państwowe Gospodarstwo Wodne – Wody Polskie, red. Paweł Pawlaczyk, 2020 41

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Poniżej przedstawione zostały przykłady przeprowadzonych renaturyzacji cieków wodnych: o

Mistelbach, Niemcy

Rzeka przed renaturyzacją w formie prostej, wybetonowanej rynny. W trakcie renaturyzacji zostały dodane kamienie utrudniające przepływ wody, które powodują zaburzenia nurtu strumienia korzystne dla procesów samooczyszczania się wody.

Zdjęcie 8 - Mistelbach przed renaturyzacją w formie rynny, źródło: „Renaturyzacja rzek” 2004, K. Kulesza, R. Wawręty, K. Czoch

Zdjęcie 7 - Mistelbach po rentauryzacji, źródło: „Renaturyzacja rzek” 2004, K. Kulesza, R. Wawręty, K. Czoch

Narewka, Białowieża, Polska,

Zdjęcia 9 i 10 - Zrenaturyzowane koryto Narewki i Białowieży, zdjęcia satelitarne z 2014 i 2018 roku. „Renaturyzacja wód – podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych” Państwowe Gospodarstwo Wodne – Wody Polskie, red. Paweł Pawlaczyk, 2020

Retencja: Dzięki wprowadzeniu tarasów zalewowych poprawi się sytuacja retencyjna. Poziom lustra wody po podniesieniu nawet o 2m nie powinien przekroczyć wałów przeciwpowodziowych.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

WIDOK Z MOSTU PIESZEGO

WIDOK Z TARASU WIDOKOWEGO

KINO PLENEROWE

92 KINO PLENEROWE

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

5. SKALA MIKRO - PLAC Z PAWILONEM

PROCES MYŚLOWY: +

+ + + + +

Najważniejszy punkt w układzie przestrzennym - zwornik połączenie osi historycznej (ul. Narutowicza) z osią przyrodniczą (rzeka Słudwia) Uzupełnienie luki w zabudowie Podkreślenie połączenia dwóch układów zabudowy w wyrazie architektury Historyczna zabudowa w tym miejscu Odtworzenie historycznej stanicy wodnej Potrzeby mieszkańców

Plac z pawilonem

SCHEMAT IDEOWY:

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

INGERENCJE W GRANICACH MIASTA: PLAC: → Lokalizacja Lokalizacja placu z pawilonem tak naprawdę nie mogła znaleźć się nigdzie indziej. To miejsce jest przecięciem ulicy Narutowicza (oś historyczna) z rzeką Słudwią (oś przyrodnicza). Jest to punkt centralny całego układu, który obecnie jest bardzo zaniedbany i zupełnie nie dorasta do rangi jaką narzuca mu układ przestrzenny całego miasta. Miejsce to to tak naprawdę luka w przestrzeni. Jak można odczytać z rysunku kierunków rozwoju gminy ze studium, to miejsce wchodzi w obszar kreowania miejsc tożsamości. Na podstawie powyższych punktów oraz wszystkich analiz z pierwszego rozdziału zajęcie się tym miejscem wydawało się oczywiste. Obecnie jest to łąka nad rzeką z kilkoma większymi drzewami (w słabym stanie, szczególnie stara wierzba) oraz kilkoma nowymi nasadzeniami powstałymi z inicjatywy urzędu miasta. Teren po drugiej stronie ul. Narutowicza służy za tymczasowy parking i ma postać klepiska. Nowy budynek na rogu ul. Narutowicza i Traugutta pozostaje niezagospodarowany od kilku lat.

D A

Stan istniejący terenu nad rzeką Słudwią, zaznaczone miejsca z których zostały zrobione zdjęcia. A B źródło: google maps D B

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Stan istniejący terenu nad rzeką Słudwią, zdjęcia autorki z września 2021: A

B C

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Tropy historii dotyczące lokalizacji: Jak wykazały analizy historyczne, przed wojną kwartał nad rzeką był zabudowany. Co ciekawe to właśnie tam jako małe dziecko mieszkał Pan Bogdan Popławski i to od niego otrzymałam przedstawiony poniżej plan. Ciekawym więc aspektem jest niejako odtworzenie tej zabudowy w postaci pawilonu usługowego.

Zdjęcie 12 - most na Słudwii, ul. Narutowicza lata 70. XX wieku, archiwa Biblioteki Publicznej w Żychlinie

Rysunek 26 – plan podziału placu z nieruchomościami pod nazwą „Kolonia Żychlin N:14 i 15” położonego przy ul. Narutowicza w mieście Żychlinie. 1935 r. materiał z archiwum rodzinnego Bogdana Popławskiego

Zdjęcie 11 - most na Słudwii, ul. Narutowicza lata 70. XX wieku, archiwa Biblioteki Publicznej w Żychlinie

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Opis założenia Centralnym punktem koncepcji jest plac na przecięciu ul. Narutowicza oraz rzeki Słudwii. Ten ważny punkt w przestrzeni miejskiej do tej pory pozostawał niezagospodarowany i zaniedbany. Historycznie w tym miejscu znajdowała się zabudowa mieszkalno-usługowa. Założeniem jest stworzenie „miejskiego zwornika”, charakterystycznego miejsca spotkań, które posłuży za swoistą bramę do planowanego parku. Propozycja zagospodarowania placu nad rzeką powstała ze względu na potrzebę podkreślenia znaczenia tego miejsca w skali całego miasta oraz uzupełnienia luki w przestrzeni miejskiej. Przez plac przechodzi opisana wcześniej ścieżka tropami dziedzictwa, która właśnie w tym punkcie ma swój element kulminacyjny w postaci postumentu. Zostanie on opisany w poniższym rozdziale.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Kompozycja urbanistyczna- kształtowanie pierzei placu

Plac został domknięty od wschodniej pierzei ul. Narutowicza poprzez zaproponowaną nową zabudowę, pozostałe jego ściany stanowią istniejące budynki mieszkalne, usługowe oraz zieleń. Od zachodu placu powstał pawilon gastronomiczny z funkcją stanicy wodnej. Łączy on miasto z projektowanym parkiem i rzeką Słudwią. W założeniach plac staje się punktem łączącym północ i południe, punktem orientacyjnym. → Postument i ścieżka tropami historii Wspomniany wcześniej postument to upamiętnienie najważniejszego tropu dziedzictwa kulturowego Żychlina, czyli historycznego układu przestrzennego. Został on ukazany w postaci makiety miasta na kamienny postumencie. Elementy makiety wykonane zostaną z mosiądzu. Na makiecie zaznaczone zostaną również tropy historii do których prowadzi ścieżka. Tym samym postument stanie się swojego rodzaju mapą i punktem startowym wycieczek. Projekt posadzki również podkreśla przechodzącą przez plac ścieżkę tropami historii, a także przecinające się kierunki układów zabudowy. Płyty o zmiennej wielkości podkreślają znaczenie postumentu z makietą miasta. → Mała architektura Na placu znajdują się elementy małej architektury w postaci ławek oraz oświetlenia. Zostały one wpasowane w układ posadzki jednocześnie tworząc ciekawe kompozycje przestrzenne.

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

PAWILON: → Tropy historii dotyczące funkcji: Czynnikiem, który skłonił mnie do zaprojektowania stanicy wodnej była informacja o istniejącej w latach powojennych harcerskiej stanicy wodnej w Żychlinie. Korzystał z niej mój dziadek Jerzy Kosmowski będąc nastolatkiem. Ówcześni mieszkańcy miasta dużo lepiej wykorzystywali potencjał rekreacyjny i przyrodniczy rzeki Słudwi.

Zdjęcie 14 - harcerska stanica wodna, lata 50. XX wieku, archiwa prywatne Pani Emilii Nowak

Zdjęcie 13 - harcerska stanica wodna, lata 50. XX wieku, archiwa prywatne Pani Emilii Nowak

→ Opis ogólny obiektu Pawilon ze stanicą wodną uzupełnia program funkcjonalny parku, a także stanowi swoistą bramę do parku nad rzeką. Prócz stanicy wodnej z wypożyczalnią kajaków, w pawilonie znalazł się również lokal gastronomiczny (kawiarnia) oraz zespół sanitariatów łącznie z wc dostępnym z zewnątrz dla osób odwiedzających park. Dojście do pawilonu możliwe jest drogą pieszą, a także zapleczowymi podjazdami od ulicy Traugutta → Kształtowanie bryły Zamysł na kształtowanie bryły pawilonu wynikł z chęci połączenia miasta i parku. Poziom parteru został więc wyniesiony o pół kondygnacji, tak by poziom stanicy wodnej był równie dostępny z poziomu ulicy. W bryle budynku uwidocznione zostało także połączenie kierunków dwóch układów zabudowy istniejących w Żychlinie. Podkreślone to zostało za pomocą drewnianych elementów ramowych. Elementy te w swoim wyrazie nawiązują do drewnianych pomostów wodnych jednocześnie tworząc lekką w swoim wyrazie architekturę pawilonu.

Rysunek 27 - Schemat ideowy ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Układ funkcjonalny Dwie główne funkcje pawilonu to funkcja gastronomiczna, umieszczona na kondygnacji +1 oraz funkcja stanicy wodnej, zlokalizowana na kondygnacji -1. Od południa rozciągają się tarasy z funkcją jadalnianą, z których rozciąga się widok na rzekę. Na kondygnacji -1 zlokalizowane zostały również pomieszczenia techniczne oraz przyłącza instalacyjne. Zaplecze kawiarni składa się z przestrzeni do przygotowywania posiłków, zaplecza oraz zmywalni, a także szatni i sanitariatu. Obok wejścia na zaplecze zlokalizowany został śmietnik z dostępem od północy.

100

Przestrzeń jadalniana Wewnątrz budynku

Sanitariaty

Przestrzeń jadalniana Na zewnątrz budynku

Pomieszczenia techniczne wypożyczalni kajaków

Zaplecze dla pracowników gastronomii/wypożyczalni kajaków

Pomieszczenia techniczne

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

→ Różnice poziomów

Pawilon stanowi połączenie poziomu ulicy z poziomem wody co przedstawione jest również w jego funkcji (-1 stanica wodna, +1 kawiarnia z zapleczem). Dzięki przesunięciu poziomów oraz zastosowaniu ramp obydwie konsygnacje są dostępne dla wszystkich użytkowników. Rampy o spadku 5% stanowią łagodne połączenie między kondygnacjami. Od zachodu zlokalizowany został podjazd techniczny do stanicy wodnej zrealizowany na rampie o spadku 15%. → Materiały Rozwiązania materiałowe zastosowane w projekcie to materiały naturalne. Lekkie ramy z zabezpieczonego, sosnowego drewna klejonego o wymiarach 10x30 użyte zostały nie tylko w projekcie pawilonu, ale także na tarasach widokowych wewnątrz parku. Wycofane elewacje pawilonu to w większości szklana fasada, ze stolarką w kolorze grafitowym (RAL 7016).

Drewno klejone sosnowe – ramy zewnętrzne,

Beton barwiony w masie na biało – część elewacji

Deski sosnowe – posadzka na tarasach

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

Grafitowa stal – stolarka okienna, drzwiowa i balustrady

101

→ Opis zagadnień technicznych Układ konstrukcyjny

Konstrukcja pawilonu zakłada układ słupowo płytowy wykonany z monolitycznego żelbetu. Całkowita wysokość budynku wynosi 10m. Wymiary w rzucie to 10x30m. Na kondygnacji +1 zastosowany został sufit podwieszony.

Fundamenty

Fundament zaprojektowany w postaci monolitycznej płyty dennej o grubości 20cm z pogłębieniami do 35cm w okolicach słupów konstrukcyjnych i ścian. Posadowienie budynku ze względu na bliskość wody i terenów podmokłych zaplanowane zostało w formie pali. Dokładna głębokość pali do określenia po wykonaniu badań gruntowych.

Ściany i Słupy

Ściany i słupy konstrukcyjne z żelbetu o grubości 30cm (słupy 30x30cm) z betonu zbrojonego.

Ramy drewniane

Z drewna klejonego klasy GL35, przekrój 10x30cm

Komunikacja pionowa

Schody z poziomu +1 na +2 zaplanowane zostały jako drewniane stopnie przymocowane do stalowej konstrukcji z dwuteowników. Pozostała komunikacja między poziomami odbywa się za pomocą ramp.

Rozwiązania instalacyjne

Sieć ciepłownicza

Sieć wodociągowa Sieć gazowa Sieć kanalizacji sanitarnej Odprowadzenie wody deszczowej Sieć elektroenergetyczna

Przyłącze do miejskiej sieci ciepłowniczej, dostęp od ulicy Traugutta. Przewody sieci poprowadzone prosto do pomieszczenia węzła CO na poziomie -1. Przyłącze do sieci w ul. Traugutta Przyłącze do sieci w ul. Traugutta Przyłącze do sieci w ul. Narutowicza Odprowadzenie na terenie działki Przyłącze do sieci w ul. Narutowicza

Wentylacja

Na poziomie -1 zostało zaplanowane pomieszczenie wentylatorni. W budynku zaplanowano poprowadzenie kanałów wentylacyjnych w przestrzeni sufitu podwieszonego. Kanał wentylacyjny wyprowadzający powietrze nad dach budynku znajduje się w narożniku pawilonu.

Ochrona przeciwpożarowa

Budynek ma całkowitą wysokość poniżej 12m co klasyfikuje go jako budynek niski (N). Biorąc pod uwagę funkcję obiektu należy sklasyfikować go jako obiekt należący do kategorii ZL III. Ze względu na swoją powierzchnie budynek jest jedną strefą pożarową.

Dostępność dla osób Wszystkie funkcje budynku są dostępne dla osób z ograniczeniami niepełnosprawnych ruchu. Jedynie taras na kondygnacji +2 jest dostępny jedynie za pomocą klatki schodowej ze względu na ograniczoną powierzchnie na dźwig. Na poziomie +1 znajdują się 2 toalety dostosowane dla osób niepełnosprawnych. 102

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

WIDOK NA PLAC

WIDOK OD ULICY TRAUGUTTA

WIDOK NA CZĘŚĆ GASTRONOMICZNĄ

WIDOK NA CZĘŚĆ GASTRONOMICZNĄ ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

WIDOK NA CZĘŚĆ GASTRONOMICZNĄ

103

6. ZAŁOŻENIA REALIZACYJNE 6.1. Etapowanie projektu Ze względu na przewidywane problemy ze zdobyciem finansowania projektu, przewidziałam możliwy schemat etapowania projektu. Elementy projektu zostały rozłożone na etapy w taki sposób by jak najszybciej mieszkańcy mogli korzystać choćby z podstawowych funkcji terenu nad rzeką.

• • •

Ścieżka tropami historii Uzupełnienia zieleni miejskiej Renowacja budynków w historycznym centrum miasta (szczególnie synagogi)

•

• • •

Rozpoczęcie zmiany przebiegu rzeki ziemia z wykopów usypana we wzniesienia terenu Skwer z pawilonem Nasadzenia drzew Uzupełnienie luk w zabudowie przy ul. Narutowicza

• • • •

Główna część parku Mała architektura parkowa Elementy wyposażenia parku Tymczasowy parking przy ul. Łąkowej

• •

Pozostała część parku Obwodnica miejska ze zjazdem od wschodniej strony parku oraz parkingiem wielostanowiskowym z zielenią

6.2. Pobudzenie gospodarcze Koncepcja zakłada możliwe drogi pobudzenia gospodarczego czy też stworzenia miejsc pracy w mieście. Przede wszystkim planowane funkcje w pawilonie – gastronomiczna oraz wypożyczalnia kajaków zapewnią kilka miejsc pracy. Natomiast jest to bardzo mała liczba w skali całego miasta. Założenia umożliwia także prowadzenie małych biznesów na terenie parku takich jak foodtrucki, wypożyczalnie rowerów itd. Kolejnym potencjałem jest miejsce w parku umożliwiające organizacje festiwali/koncertów/pikników oraz kina letniego. Suma wszystkich działań projektowych w założeniu poprawi atrakcyjność turystyczną miasta, tym samym pobudzając ruch turystów i co za tym idzie przypływ inwestorów do miasta. 104

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

SPIS ILUSTRACJI Rysunek 1 - Drzewo genealogiczne autorki wykonane przy pomocy programu Ahnenblatt................... 11 Rysunek 2 - Dom Garczyńskich, szkic autorski z wizji lokalnej w Żychlinie w kwietniu 2021 ............... 13 Rysunek 3 - Położenie geograficzne miast M1 źródło: „Scenariusze rozwoju małych miast” – PIE, Grudzień 2019..................................................................................................................................................................... 15 Rysunek 4 - Osie i nazwy scenariuszy rozwoju miast M1 .................................................................................... 18 Rysunek 5 – Autorski schemat zakresu znaczeniowego pojęć ........................................................................... 23 Rysunek 6 - Rekonstrukcja wczesno- średniowiecznego układu urbanistycznego Wsi Żychlińskiej Oprac. B. Popławski ......................................................................................................................................................... 28 Rysunek 7 - Rekonstrukcja układu przestrzennego Wsi Żychlińskiej, miasta lokacyjnego i zamku z połowy XIV wieku. wg B. Popławskiego ................................................................................................................... 29 Rysunek 8 - Rekonstrukcja układu działek około rynkowych z początku XVIII wieku – po przesunięciu pierzei wschodniej rynku, na tle zabudowy z 1811 r. ................................................................... 30 Rysunek 9 - Zabudowa miasta ŻYCHLINA w 1811 r. Oprac. B. Popławski................................................ 30 Rysunek 10 - Zabudowa miasta Żychlina w 1869 r. .............................................................................................. 31 Rysunek 11 - Zabudowa miasta Żychlina w 1981 r. .............................................................................................. 31 Rysunek 12 - Rozwój przestrzenny ŻYCHLINA od XIII wieku do lat 90.XX wieku. ............................... 32 Rysunek 13 - Plan Żychlina z zaznaczonymi elementami analizy historycznej. Opracowanie autorki. 33 Rysunek 14 - Plan miasta i dóbr z folwarkiem Budzyń oraz cukrownią "Walentynów" opracowanie: B. Popławski, "Historyczny zespół przemysłowy w Żychlinie" - Notatki Płockie 56/2 2011 ........................ 34 Rysunek 15 - Współczesna zabudowa części zabytkowej Zakładów Wytwórczych Maszyn Elektrycznych i Transformatorów EMIT w Żychlinie. .......................................................................................... 35 Rysunek 16 – plan Żychlina z zaznaczonymi obiektami z listy. Opracowanie autorki ............................... 36 Rysunek 17 – Żychlin w skali regionu. Opracowanie autorki............................................................................ 45 Rysunek 18 – analiza komunikacyjna miasta Żychlin, opracowanie autorki................................................. 46 Rysunek 19 – analiza funkcjonalna miasta Żychlin, opracowanie autorki ..................................................... 48 Rysunek 20 i 21 - wyniki badań FGI, opracowanie J. Grabowski „Strategia wizerunku Żychlina. Żychlin – miasto z pulsem” 2009.................................................................................................................................. 56 Rysunek 22 - Określenia oddające charakter Żychlina wg jego mieszkańców przy wykorzystaniu wskaźnika akceptacji wizerunku, opracowanie J. Grabowski „Strategia wizerunku Żychlina. Żychlin – miasto z pulsem” 2009 ..................................................................................................................................................... 56 Rysunek 23 - chmura słów - skojarzenia mieszkańców z miastem Żychlin. Opracowanie autorki ....... 60 Rysunek 24 - analiza wytycznych ze studium miasta Żychlin, opracowanie autorki .................................. 66 ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

105

Rysunek 25 – Proces planowania renaturyzacji cieków wodnych – „Renaturyzacja rzek” 2004, K. Kulesza, R. Wawręty, K. Czoch ..................................................................................................................................... 90 Rysunek 26 – plan podziału placu z nieruchomościami pod nazwą „Kolonia Żychlin N:14 i 15” położonego przy ul. Narutowicza w mieście Żychlinie. 1935 r. materiał z archiwum rodzinnego Bogdana Popławskiego ................................................................................................................................................... 96 Rysunek 27 - Schemat ideowy...................................................................................................................................... 99

Zdjęcie 1 – W ogrodzie dziadków, ul. 3 maja 26 (daw. 18), Żychlin, 1936 Źródło: archiwum rodzinne .6 Zdjęcie 2 - Moja babcia Hania ze swoją babcią Antoniną, rynek w Żychlinie, 1932, źródło: archiwum rodzinne ...................................................................................................................................................................................9 Zdjęcie 3 - Zdjęcie w ogrodzie rodzinnym, Żychlin, źródło: archiwum rodzinne ....................................... 10 Zdjęcie 4 – Główna hala produkcyjna d. cukrowni z lat 70 XIX wieku, przebudowana w 1922 r. Fot. Bogdan Popławski, 2010 ................................................................................................................................................ 34 Zdjęcie 5 - Widok z mostu na rzekę Słudwię, lata 30. XX wieku, archiwa rodzinne B. Popławskiego . 89 Zdjęcie 6 - Widok na most na Słudwi, archiwa Biblioteki publicznej miasta Żychlin ................................ 89 Zdjęcie 7 - Mistelbach po rentauryzacji, źródło: „Renaturyzacja rzek” 2004, K. Kulesza, R. Wawręty, K. Czoch ............................................................................................................................................................................... 91 Zdjęcie 8 - Mistelbach przed renaturyzacją w formie rynny, źródło: „Renaturyzacja rzek” 2004, K. Kulesza, R. Wawręty, K. Czoch ..................................................................................................................................... 91 Zdjęcia 9 i 10 - Zrenaturyzowane koryto Narewki i Białowieży, zdjęcia satelitarne z 2014 i 2018 roku. „Renaturyzacja wód – podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych” Państwowe Gospodarstwo Wodne – Wody Polskie, red. Paweł Pawlaczyk, 2020............................................................ 91 Zdjęcie 11 - most na Słudwii, ul. Narutowicza lata 70. XX wieku, archiwa Biblioteki Publicznej w Żychlinie............................................................................................................................................................................... 96 Zdjęcie 12 - most na Słudwii, ul. Narutowicza lata 70. XX wieku, archiwa Biblioteki Publicznej w Żychlinie............................................................................................................................................................................... 96 Zdjęcie 14 - harcerska stanica wodna, lata 50. XX wieku, archiwa prywatne Pani Emilii Nowak ........ 99 Zdjęcie 13 - harcerska stanica wodna, lata 50. XX wieku, archiwa prywatne Pani Emilii Nowak ........ 99

106

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

BIBLIOGRAFIA •

Bartosiewicz B, Marszał T. „Przemiany przestrzeni i potencjału małych miast w wybranych regionach Polski z perspektywy 20 lat transformacji” Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011

•

Bogdanowski J. „Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej”, Politechnika Krakowska, Kraków, 1994

•

Chmielewski J. M., Maciejewska A., Turek A. “możliwości ochrony tożsamości kulturowej, społecznej, przyrodniczej i urbanistycznej małego miasta” Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2013

•

Glińska E., “Socjologiczna i marketingowa koncepcja tożsamości miasta”, t. 1, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006, s. 33.

•

Grabowski J., “Strategia wizerunku Żychlina. Żychlin – miasto z pulsem”, Załącznik nr 1 Do Uchwały Nr XLI/208/09 Rady Miejskiej w Żychlinie Z dnia 26 czerwca 2009 r.

•

Hewison R., “The Heritage Industry: Britain in a Climate of Decline”, Methuen, London, 1987

•

ICOMOS, “Deklaracja w sprawie zachowania genius loci”, Quebec, 2008

•

Józefecki J. “Żychlin - zarys dziejów do 1918”, monografia z okazji 600-lecia miasta Żychlin, 1997

•

Kłosek-Kozłowska D. „Ochrona wartości kulturowych miast a urbanistyka”, OWPW, 2017

•

Kobyliński Z., „Czym jest, komu jest potrzebne i do kogo należy dziedzictwo kulturowe?”, Warszawa, 2011

•

Kulesza K., Wawręty R., Czoch K. „Renaturyzacja rzek”, 2004

•

Leśniewska – Napierała K. „The potential of cultural heritage of national minorities in small towns – the case of Brzeziny” 2017

•

Majewska A. „Przekształcenia małych miast w Polsce. Studium wybranych miast w strefie podmiejskiej Warszawy”, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 2021

•

Małowiecki R. „Małe miasteczka Mazowsza i Podlasia (1870-1939)”, Bieżuńskie Zeszyty Historyczne 19, 5-70, 2003

•

Obserwatorium Polityki Miejskiej IRMiR „Raport o stanie polskich miast – Rewitalizacja”, red. Jarczewski W., Kułaczkowska A., Warszawa, Kraków 2019

•

Owsianowska S. Banszkiewicz M. „Trudne dziedzictwo a turystyka. O dysonansie dziedzictwa kulturowego”, Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 2015

•

Państwowe Gospodarstwo Wodne – Wody Polskie, „Renaturyzacja wód – podręcznik dobrych praktyk renaturyzacji wód powierzchniowych”, red. Paweł Pawlaczyk, 2020

•

Paszkowski Z. „Miasto idealne w perspektywie europejskiej i jego związki z urbanistyką współczesną”, Wyd. Universitas, 2012

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

107

•

Polski Instytut Ekonomiczny „Scenariusze rozwoju małych miast” – praca grupowa pod redakcją: Jakuba Nowaka i Małgorzaty Wieteskiej, 2019

•

Popławski B. o o o o o o o

“Historyczny zespół przemysłowy w Żychlinie” Notatki Płockie 56/2, 2011 “Obwałowania miasta lokacyjnego Żychlina” Notatki Płockie 1/262, 2020 “Żychlin - początki rozwoju przestrzennego prywatnego miasteczka lokacyjnego” Kwartalnik Architektury i Urbanistyki: teoria i historia, Tom 55, Numer 3, 2010 „Historia zabudowy ulicy Narutowicza w Żychlinie dawnym małym mieście lokacyjnym” Czasopismo PAN, 2018 „Historia i zabudowa parafii w Żychlinie” – Notatki Płockie, 2017 „Żychlin – początki rozwoju przestrzennego prywatnego miasteczka lokacyjnego”, 2015 „Żychlin – Rozwój przestrzenny i zabytki”, 2020

•

Pruszyński J., „Dziedzictwo kultury Polski, jego straty i ochrona prawna”, t. I-II, Kraków 2001.

•

Purchla, J. „Dziedzictwo kulturowe a kapitał społeczny” 2013

•

Radziszewska J., “Tożsamość miasta w kontekście przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych we współczesnej Polsce. Przypadek Kielc.”

•

Rottermund A.(red.), „Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe?” (s. 21–30). Pobrane z: www.unesco.pl/dlaczegoijak/Dlaczego_i_jak_w_nowoczesny_sposob.pdf (18.08.2021).

•

Rudan, E. “The development of cultural tourism in small historical towns. Tourism & Hospitality Management”, 10, 577–586., 2010

•

Rytel G. „Pamięć miejsca. Rola i znaczenie materialnego komponentu w ‚stawaniu się’ miejsc pamięci”, 2018

•

Stasiak P. A., “Żychlin - dzieje miasta i gminy w latach 1918-1975” Wydawnictwo BUK, Urząd Gminy Żychlin, 2017

•

Szymaniak M. „Zapaść – Reportaże z mniejszych miast”, Wyd. Czarne, 2021

•

Śliz A., Szczepański M. “Tożsamość jednostkowa i zbiorowa w procesie metropolizacji”, w: Stałość i zmienność tożsamości, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s. 276.

•

Yi Fu Tuan, “Przestrzeń i miejsce”, PIW, Warszawa 1987, s. 75.

•

Zajączkowski S. M., „Uwagi nad dziejami miasta Żychlina (do lat siedemdziesiątych XVI w.)” [w:] Gdańskie studia z dziejów średniowiecza, 1995

•

Zarębska A., “Tożsamość organizacyjna przedsiębiorstwa. Jak stworzyć konkurencyjną firmę?”, Difin, Warszawa 2008, s. 9–10.

Strony www: • • • 108

Polski Komitet ds. UNESCO - www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe

Strona urzędu gminy Żychlin - gminazychlin.pl Geoportal gminy Żychlin - zychlin.e-mapa.net

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

ZAŁĄCZNIKI GRAFICZNE Do opisu dołączono miniatury 10 plansz 100x70 do formatu A3

ZUZANNA WOŹNIAK – Praca Magisterska Tropy historii. Dziedzictwo kulturowe małego miasta na przykładzie Żychlina.

109