ZEKER DOEN OVERNACHTEN O Layang Layang Island Resort, idyllisch eiland met de beste duikplekken > 24
O Royal Mulu Resort, luxe nabij grotten en regenwoud – met enorme kamers > 53
O Hotel Grand Millennium, vijfsterrenverwennerij in het centrum > 66
O Arwana Resort, op het eiland Perhentian Besar – bungalows aan wit strand > 105
O The Royal Peacock, goedkoop en lokaal, aan de rand van Chinatown > 153
MET DE KIDS O Tunku Abdul Rahman Nationaal Park, ‘picknickeilanden’ bij Kota Kinabalu met ondiep, warm snorkelwater > 23
O Sunway Lagoon, enorm waterpark
met surfbad, actie en spookhuis > 67
O Langkawi Beach Garden Resort,
verblijf langs de ‘strandweg’ met kindvriendelijk strand en boottochten > 89
ETEN & DRINKEN O Myniang Side, langhuisbezoek, met maaltijd
O Snow City, sleeheuvel en skipiste in
O Khatulistiwa, de hele dag topdrukte op de
SHOPPEN EN MARKTEN O Central Market, koopjes en goed aanbod
in bamboestokken en bananenbladen > 47
havenpromenade in Kuching > 54
tropische temperaturen > 147
van eten in mooi art-decogebouw in Kuala Lumpur > 62
O Sri Angkassa, draaiend restaurant in de
Menaratoren in hartje Kuala Lumpur > 65
O Estana Garden Bangkok Thai
Restaurant, goedkoop, goed Thais eten en bier > 72
O Ye Olde Smokehouse, goed Malaj-eten in Engelse stijl op Fraser’s Hills > 78
O Stadstocht per trishaw in Georgetowns Little India > 83
O New Bugis Street, leuke, rommelige, enorme markt > 145
O Tekka Centre, Little India – koop goedkope delicatessen en neem deel aan het volksleven > 146
O Tiong Shian Eating House, lokale hawkereetgelegenheid in Chinatown > 154
O Ion Orchard, futuristisch shoppingcenter
100% actief O Sipadan, fantastische riffen om te duiken en
aan Orchard Road met winkels van grote merken > 147
luxe ontspanning dicht bij het vasteland van Borneo > 34
O Bako Nationaal Park, trekking tussen neusapen > 45
O The Pinnacles, trekking naar het ‘rotsenbos’ > 51
O East Coast Park, met de locals op de fiets of rolschaatsen > 150
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 2
14-2-11 11:47
INHOUD VOORWOORD 5
O .. . . . . . . O . . O . . O . . O . . O . . O
OVER MALEISIË Maleisië nu 6, Afgehakte hoofden en iPhones 8, Bollywood en trommels 10, In de grote wok 12, Halte van de grootmachten 14, Alle denkbare kleuren 18
SABAH EN EILANDEN 21 Sarawak 39 KUALA LUMPUR EN OMGEVING 57 HET WESTELIJKE MALEISISCHE SCHIEREILAND 75 HET OOSTELIJKE MALEISISCHE SCHIEREILAND 93 PRAKTISCH in maleisiË 109 Voor vertrek 109, Reis en aankomst 112, Vervoer 112, Praktische info 113, In geval van nood 114, Lokale gebruiken 115, Agenda 116, Overnachten 116, Eten & drinken 117, Shoppen 117, Handig om te weten 117
100% ACTIEF 118 WOORDENLIJST 120
O........O..O
OVER SINGAPORE Singapore nu 122, We zijn volwassen nu 124, Mall en moskee 126, Varkensoor en groentenshots 128, In perfecte harmonie 130, 24 uur in Singapore 135
Singapore 137 PRAKTISCH in singapore 157 Voor vertrek 157, Reis en aankomst 159, Vervoer 159, Praktische info 160, In geval van nood 161, Lokale gebruiken 161, Agenda 162, Overnachten 163, Eten & drinken 164, Shoppen 164, Uitgaan 165, Handig om te weten 165, Activiteiten 165
index 166
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 3
14-2-11 11:47
kolofon 4
K o l o f on
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 4
14-2-11 11:47
VOORWOORD ‘Malaysia – Truly Asia’ is de slogan in de wereldwijde tv-reclames van Tourism Malaysia. De reclame laat zien dat Maleisië in tegenstelling tot veel van zijn buren een unieke veelzijdigheid aan natuur en bevolking heeft. Van teruggetrokken levende stammen tot het wolkenkrabberlandschap van Kuala Lumpur. Maar Maleisië is ook een land dat worstelt om de vele bevolkingsgroepen en religies bij elkaar te houden. De laatste jaren worden de verschillen tussen platteland en stad en tussen de generaties duidelijker dan ooit tevoren. Zoals bij de 24-jarige Intan uit het dorp Sungai Pasu (> 78). Binnen de vier huismuren wisselt ze haast van identiteit, wanneer ze zich ontdoet van haar traditionele klederdracht en hoofddoek. Dan staat er een moderne vrouw in spijkerbroek, strakke blouse en twinkelende ogen. In tegenstelling tot haar moeder wil Intan zelf een man vinden en kiezen. Ze wil niet in haar geboortedorp blijven, maar in een grotere stad wonen met kunst, cultuur en cafés, waar je casual gekleed naartoe kan. Tegelijkertijd moet ze alle regels van de sharia naleven – in het bijzonder die voor vrouwen gelden. Intan is Malajmoslim en geniet daarom bijzondere Malajprivileges, bijvoorbeeld een studiebeurs, die haar Chinese en Indische medestudenten niet ontvangen. Maar als de islamitische regels niet worden nageleefd, kan de prijs hiervoor hoog zijn. Dat ervoeren drie Maleisische vrouwen in 2010,
DE JEUGD DROOMT OVER MATERIëLE DINGEN EN EEN LEVEN DAT DE FAMILIE ACCEPTEERT.
toen ze werden veroordeeld tot zweepslagen. Ze hadden seks gehad buiten het huwelijk. Intans situatie is maar één voorbeeld van de vele cultuurbotsingen en paradoxen van het land. In een paar dagen tijd kun je stammen ontmoeten in grote familiehuizen in het regenwoud om kort daarna tegenover moderne architectonische wonderen te staan of te dansen bij internationale dj’s in Kuala Lumpur. Op een bepaalde manier voelt een reis door Maleisië niet als een bezoek aan één land, maar haast als een rondreis door een werelddeel.
SINGAPORES ZIJSTRATEN
Ook de zuiderbuur, Singapore, herbergt vele culturele lagen, die je gemakkelijk over het hoofd ziet tussen alle functionele flats. Die zijn noodzakelijk, aangezien dit gebied, dat zo groot is als de Noordoostpolder, 4,5 miljoen mensen moet bergen. In de zijstraten zie je Indiërs in sari’s, moslims met sluiers en oude Chinezen met slippers, gemengd met zakenlui met iPhones. En jongelui, die met oranje haar en klinknagels in de kleding afsteken tegen de strenge regelmaatschappij. Gelovigen lopen over gloeiende kolen in hindoetempels, terwijl buiten bij moskeeën wordt opgeroepen tot gebed. Daarna komt iedereen samen in de lokale hawker-eetgelegenheden voor een goede, goedkope en gezonde maaltijd en veel gesprekken. De extra kilo’s kunnen worden verbrand met hardlopen of fietsen langs het water in East Coast Park, op het groene recreatiemeer Sentosa of door powershopping in de enorme winkelcentra. O Ulla Lund VOORWOORD
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 5
5
14-2-11 11:47
M ALEISIË NU In het vijfsterrenhotel Grand Millennium (> 66) in Kuala Lumpur schikt een arbeider bloemen, die samen een grote vlag vormen. Overal hangen spandoeken met het woord merdeka erop voor het jaarlijkse verjaardagsfeest van Maleisië. Merdeka is het woord voor onafhankelijkheidsdag, maar staat ook voor vrijheid in bredere zin. Politici gebruiken het begrip als lijm voor het multi-etnische, moderne Maleisië.
In 2010 werd een rechtszaak tegen de vroegere vicepremier Anwar Ibrahim over toegegeven homoseksuele handelingen heropend. Dat veroorzaakte een discussie over in hoeverre homoseksuele relaties nog steeds verboden moeten worden. De zaak raakt ook het dilemma of het überhaupt mogelijk is een eerlijk proces te krijgen in Maleisië, wanneer politieke overwegingen ook een rol spelen.
SINDS DE ONAFHANKELIJKHEID IN 1957 GELDT HET LAND ALS HET MEEST STABIELE LAND IN ZUIDOOST-AZIE. HET IS VAN EEN ONTWIKKELINGSLAND eEN LAND MET EEN MIDDENINKOMEN GEWORDEN. Het constante smeulen van onrust tussen de etnische groepen wordt vooral veroorzaakt door de politieke voorkeursbehandeling van bepaalde bevolkingsgroepen, waarbij Malaj bepaalde privileges genieten (> 8). Dat resulteerde recent in protesten van de Indische bevolkingsgroep. Een ander probleemgebied zijn de groeiende verschillen in morele waarden tussen goed opgeleide jongeren in Kuala Lumpur en de meer orthodoxe dorpsbewoners en etnische minderheden.
6
AZIATISCHE DEMOCRATIE
Maleisië is een vreemde mix. Het is een sterk staatsgestuurd land – bijna zoals een communistisch bewind – maar tegelijkertijd is het bewind het eerste dat Chinees-Maleisische communistische guerrillaopstanden in het land en aan de grens met Thailand bevocht. Delen van de samenleving zijn moreel conservatief gefundeerd en het land is lid van de economische Aziatische unie ASEAN (Association of Southeast Asian Nations). Tegelijkertijd is de economie, evenals die van Singapore,
OVER MALEISIË
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 6
14-2-11 11:47
DE NIEUWE ADMINISTRATIEVE HOOFDSTAD PUTRAJAYA (> 69) IS AANGELEGD MET BRUGGEN OVER HET WATER EN WEERSPIEGELT DE ISLAMITISCHE INSLAG.
eerder naar Amerikaans model ingericht. Men heeft de laatste jaren moeten leven met groeipercentages van slechts 0,5 tot 2 procent, vergeleken met de 7 procent van de jaren daarvoor. De lage groeipercentages hebben hard toegeslagen, maar in breder perspectief wordt Maleisië sinds de onafhankelijkheid in 1957 gezien als het meest stabiele land in Zuidoost-Azië. Het is geen ontwikkelingsland meer en heeft nu het niveau van een middeninkomenland.
MALeisië in het kort Oppervlakte: 329.760 km2. (hiervan de deelstaten op Borneo: Sarawak, 124.967 km2, Sabah, 72.500 km2). Bevolkingsaantal: 24,4 miljoen. Etnische verdeling: Malaj 57%, Chinezen 25%, Indiërs 7%, etnische stammen 11%. Godsdienst: Moslims 52%, boeddhisten 17%, Chinese religies en natuurreligies (o.a. taoïsme en confucianisme) 24 %, christenen 7%. Hoofdtaal: Maleis (bahasa malaysia) en Chinees. Hoofdstad: Kuala Lumpur. Administratieve hoofdstad en residentie: Putrajaya. Bestuursvorm: Parlement en constitutionele monarchie. Munteenheid: Ringgit (1 RM = ca. 0,25 euro).
HET GROENE GOUD
De eerste jaren na de onafhankelijkheid was de landbouw de grootste bedrijfstak, met export van met name rubber en rijst. Tegenwoordig is de rubberhandel een klein onderdeel en importeert men rijst. In plaats daarvan is olie nu het belangrijkst. Palmolieplantages beslaan een gebied van meer dan 20.000 km2 – bijna de helft van Nederland – en palmolie is het belangrijkste landbouwproduct. Daarna volgt de houtindustrie, die regenwoud laat verdwijnen. Ook ‘gewone’ oliewinning op land en zee groeit. De industrie is de belangrijkste bedrijfstak, daarna service en handel, direct gevolgd door
toerisme. Het land van de koppensnellers is een servicegerichte industrienatie geworden en de traditionele stammendans wordt alleen nog opgevoerd voor de toeristen. O MALEISIË NU
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 7
7
14-2-11 11:47
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 20
14-2-11 11:47
|
SABAH EN EIL ANDEN CHECK: W W W.SABAHTOURISM.COM BEZOEK: L AYANG L AYANG PROEF: water uit lianen
SABAH EN EILANDEN Sabah is bergrijk en heuvelachtig, met grote, diepe grotten en weelderig regenwoud, gevuld met zeldzame dieren en planten. In de bossen en achter de bergen leven 32 etnische minderheden in afgelegen dorpen. En rond de eilanden voor de kust liggen enkele van Zuidoost-Aziës beste duikplekken.
VAN HANDELSPOST TOT MALEISISCHE DEELSTAAT
Chinese kooplui begonnen al in de 8e eeuw aan te leggen bij Sabah. Maar verder leefde het gebied een stil, geïsoleerd leven tot de Portugezen in 1521 arriveerden. Later volgden de Engelsen, die zich vanaf 1881 in het gebied vestigden. Ze stichtten handelsstations en begonnen rubber, tabak en hout te winnen. Er waren veel botsingen met lokale stammen – en slachtingen. De Japanners bezetten het gebied van 1942 tot 1945. Hierna werd het een Britse kolonie tot Sabah in 1963 een deel van Maleisië werd. Het is echter geen pais en vree tussen de machthebber op het vasteland en de lokale regering in Sabah. De inkomsten uit de naSABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 21
|
BIJ BORNEo KUN JE GOED DUIKEN EN SNORKELEN – ZELFS BIJ LAAG WATER. HIER BIJ LAYANG LAYANG.
prachtige stranden, modderschoonheidsbehandelingen en snorkeltochten bij kleine, verlaten rotseilanden. En dan zijn er de duikeilanden, behorend tot de beste ter wereld, zoals Sipadan en het verder weg gelegen Layang Layang. Op de koraalriffen wemelt het van leven in alle vormen en kleuren.
|
‘Waarom moeten we hier eigenlijk naar boven?’ klinkt het hijgend van achter. Het is vier uur ’s morgens op Mount Kinabalu, dicht bij Sabah’s noordkust. Het is compleet donker en inmiddels doet alles in ons lijf zeer. Nu wacht alleen nog een zware tocht over het laatste plateau tot we rond zonsopgang de top bereiken, waar het landschap baadt in een diffuus, zacht ochtendlicht. Het voelt alsof je op de top van de wereld bent. De deelstaat Sabah heeft een wilde en spannende natuur, verdeeld over een oppervlakte van bijna anderhalf keer Nederland. In Sepilok bij Sandakan kun je orang-oetans zien of naar de kleine eilandjes bij Kota Kinabalu gaan. Of naar de eilanden voor de oostkust, de Schildpadeilanden en Sipadan. Ook de warme bronnen in Poring, in het westen, en het beschermde regenwoud in Danum Valley in Centraal-Sabah zijn mooie plekken om de natuur in Sabah te beleven. Richting het zuidwesten ligt het eiland Pulau Tiga met
21
14-2-11 11:47
Pulau Banggi
N
Sabah 0
40
80 km
Sikuati
4
Cagayan Sulu (FILIPIJNS)
Kudat
Matunggong Kota Belud
Poring 6 Ranau
ei
Papar Pulau Labuan
Tambunan Beaufort
Sipitang Merapok
Keningau
da s
S A R AWA K
SABAH EN EIL ANDEN
12 abata 15 Kin 14
Telupid
Maliau 10 Basin
Kemabong
UBQ
13
Sandakan Beluran Sepilok
S A B A H
Tenom
Sungei Pa
Lawas
b uk
Sung
nga n
2 1
16
Schildpadeilanden
m
5
Trusan
t Sugu
Sungei
a
ga
3
Kota Kinabalu
ei S ung
La
Mount Kinabalu (4095 m) 9
Tuaran
Se
Lahad Datu
Danum Valley 11
Kunak
Sapulut
Semporna
Tawau 17
INDONESIË
Pulau Sipadan
1 Kota Kinabalu 2 Monsopiad Cultural Village 3 Tunku Abdul Rahman Nationaal Park 4 Duiktocht bij Layang Layang 5 Pulau Tiga 6 Gunung Kinabalu Nationaal Park (kaart, > 27) 9 De warme bronnen in Poring 0 Maliau Basin q Danum Valley w Gomantonggrotten e Sepilok orang oetan-rehabilitatiecentrum r Sukau Rainforest Lodge t Riviertocht op de Kinabatanganrivier y Schildpadeilanden u Duikeiland Sipadan tuurbronnen gaan naar de grote staatskas en slechts een klein deel daarvan komt terug. Ook van de grote olieopbrengsten die de laatste jaren zijn gegenereerd.
rivieren, in grotten en niet in het minst op de eilanden: sommige met schildpadden en andere met name voor duikers.
IN DIT HOOfDSTUK
WEST-SABAH
In West-Sabah is de stad Kota Kinabalu een goed vertrekpunt voor Mount Kinabalu. Maar ook voor de kleine, leuke dorpjes in het achterland en de warme bronnen in Poring, in het oosten. Wat je niet mag missen zijn de westelijke eilanden Layang Layang, bijna 300 kilometer vliegen naar het westen, de ‘Picknickeilanden’, maar een uur varen van Kota Kinabalu en het nationale park Pulau Tiga met nabijgelegen verlaten eilanden, in het zuidwesten. In Centraal-Sabah vindt het hoogtepunt van de reis op natuurlijk terrein plaats in het tot nog toe ongerepte gebied Maliau Basin en het regenwoud in Danum Valley. Bij Sabah’s oostkust en landinwaarts staan je verschillende belevenissen te wachten. In het orang-oetanreservaat, langs de 22
De stad Kota Kinabalu ligt centraal voor belevenissen in het noorden en westen. Hiervandaan is het kort rijden naar het basiskamp om een van de hoogste bergen van Zuidoost-Azië te beklimmen: Mount Kinabalu. Kijk hier rond in de mooie, kleine botanische bergtuin, voordat je de tocht naar de top maakt. Achter de berg vind je ook het bronnen- en bosgebied bij Poring. In de kleine dorpjes rond de berg, zoals Tiong Karanan, die je niet in de reisbrochures aantreft, heb je de unieke kans het leven van alledag te beleven. De eilanden in het westen bieden veel vertier in en rond het water. Op 300 kilometer vliegen van de kust ligt het duikeiland Layang Layang. Vanuit Kota Kinabalu gaan er ook dagtrips naar de eilanden in het nationale parkgebied Tunku Abdul Rahman Park,
SABAH EN EIlANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 22
Kaart p. 22
X
14-2-11 11:47
met de populaire bijnaam ‘Picknickeilanden’. Ook richting het zuidwesten – een paar uur rijden van de stad – vaar je snel naar de exotische eilanden in het nationale park Pulau Tiga met mooie stranden en kleine regenwouden.
KOTA KINABALU 1
Kota Kinabalu is de laatste jaren explosief gegroeid, met name qua oppervlakte. Onder andere door landwinning in de Gayabaai. Het heeft nu ongeveer een half miljoen inwoners. In de loop der tijd is de stad geplunderd door piraten en meermalen afgebrand maar is daarna steeds weer opgebouwd. Grote bezienswaardigheden zijn er niet veel, maar de sfeer is ontspannen. Ontdek de kleine markten en leuke winkeltjes in de stad. Met zijn internationale luchthaven is Kota Kinabalu de eerste kennismaking van toeristen met Borneo. Vanuit de stad zijn er goede vlieg- en busverbindingen.
Sabah Museum Het Sabah museum geeft een goed overzicht van hoe de verschillende stammen traditioneel leefden en zich kleedden. Vooral de etnografische afdeling is interessant. Hier zie je een mooie verzameling kleren, keramiek en veelzijdig gebruik van bamboe in het dagelijks leven. Op de eerste verdieping is een expositie over de flora en fauna. Jalan Mat Salleh/Bukit Istana Lama, å za-di 9-17, E 5 RM, w museum.sabah.gov.my. Monsopiad Cultural Village 2 Dit museum herbergt in het bijzondere gebouw onder andere 42 schedels. Kadazanstrijder Monsopiad, naar wie het museum
X
HANDIG OM TE WETEN OVER KOTA KINABALU i Sabah Tourism Board, 51 Jalan Gaya, 88000, t 088 212121, w sabahtourism. com, å 8-17, za 8-14. Een goede website is w sabahtravelguide.com. a De luchthaven ligt 6 km buiten de stad. b Shuttlebus naar centrum, 2 RM. x Taxicoupon koop je in de aankomsthal, circa 20 RM. b Langeafstandsbus vertrekt van Plaza Wawasan en aan de voet van Signal Hill bij het Sabah Museum. Meeste regen tussen oktober en maart. Dat kan invloed hebben op kleine paadjes, bergbeklimmen en het zicht in het water. q Groot oogstfestival in mei en nov (> 116). Zie w sabahtourism.com, bij events.
SABAH EN EIL ANDEN
Sabah staatsmoskee Masjid Sabah is de één na grootste moskee in het land, na de Nationale Moskee in Kuala Lumpur (> 60), en een voorbeeld van moderne islamitische architectuur. Hij is gebouwd in 1975. Het blauwe dak met goudpatronen kun je al van ver zien. De moskee ligt 3 kilometer buiten de stad en is omgeven door een kunstig aangelegde lagune, waardoor het lijkt of hij drijft. De staatsmoskee biedt plaats aan 5000 mensen, inclusief een balkon voor 500 vrouwen. Masjid Sabah, Jalan Tunku Abdul Rahman, 88673, å dgl 8-17, vr gesloten, x 15 RM per rit van/naar Kota Kinabalu.
is vernoemd, is verantwoordelijk voor de moord op 39 van de eigenaren. Hij leefde hier 200 jaar geleden en Kadazan is één van de grotere inheemse stammen. Je vindt hier veel lokale geschiedenis, met vaste dans- en muziekvoorstellingen in de openlucht. Het museum heeft ook een winkel en uitstekend restaurant, met o.a. een erg goede versie van de lokale specialiteit kadazandusun hinara – dunne plakken rauwe vis gemarineerd in limoen, peper en knoflook. 13 km ten oosten van Kota Kinabalu. Kampong Monsopiad, direct buiten het dorp Penampang (met zondagsmarkt), 153 Tanjung Aru 89458, w monsopiad.com. b Neem de groen-witte bus van Union Transport bij City Hall, å 9-17 (shows å 11, 14 en 16), E 65 RM, dus handig om een showtijdstip te kiezen, x circa 35 RM per rit.
TUNKU ABDUL RAHMAN NATIONAAL PARK 3
Van Kota Kinabalu is het maar kort varen naar de eilanden in het nationale park Tunku Abdul Rahman. Er zijn dagtochten naar een paar van de grotere eilanden, met name Pulau Gaya, en men vaart afwisselend naar de kleinere, Pulau Manukan en Pulau Mamutik. Het grootste eiland is Gaya, met faciliteiten als duikscholen, ijskramen en restaurants in het achterland bij het strand. Een paar kleine paden lopen vanaf de pier en veranderen in natuurpaden, die over een deel van het eiland voeren. Verscheidene boten leggen ook aan bij Mamutik. Het onderwaterleven is het mooist bij het eiland Manukan. Er zijn mooie plaatkoralen, waar talloze kleurrijke vissen zich ophouden.
Kaart p. 22
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 23
W E S T-S A B A H
23
14-2-11 11:47
In het weekend lijkt het of bijna heel Kota Kinabalu naar de eilanden trekt. Daarom worden ze ook wel Picknickeilanden genoemd. Heb je kinderen bij je of wil je alleen wat baden en varen, dan zijn ze erg geschikt.
HANDIG OM TE WETEN OVER TUNKU ABDUL RAHMAN f Boten vertrekken van de veerterminal in Kota Kinabalu, Banguanan Terminal Feri Penumpang, bij de taxfreeshop op Jalan Merdeka. Hiervandaan vertrekken ook boten naar het duikerseiland Labuan. Je kunt een van de vaste veerboten nemen, vanaf 20 RM enkele reis, check de retourtijden. Kaartjes koop je van tevoren bij Duta Muhibbah Agency, t 087 413827. Of koop een compleet reispakket bij een van de vele lokale organisatoren, die ook vanuit de meeste grote hotels verkopen. De prijs is circa 150 RM per persoon voor een lange boottocht met ontbijt en snorkeluitrusting (halve dag).
SABAH EN EIL ANDEN
DUIKTOCHT NAAR LAYANG LAYANG 4
Je hoeft niet bang te zijn dat je verdwaalt op het kleine eiland Layang Layang. De enige ‘straat’ is de landingsbaan met 50 meter zand aan beide kanten, voordat de golven aanspoelen. Layang Layang ligt 300 kilometer ten westen van Kota Kinabalu en is Maleisiës beste duikerseiland. Je kunt duikpakketten kopen met vlucht, duiken en overnachting in een prachtig hotel op het idyllische eiland.
Een uur na de landing zit je in een duikersboot richting een van de dertien grote koraalriffen. Dansende dolfijnen vergezellen de boot samen met vliegende vissen. Duik je dieper, dan ontdek je waaierende lila en witte vinnen en mooie, witte zeeanemonen (gorgonia’s). Op de riffen wemelt het van rijk koraalleven: kleine beenvissen, grote, kleurrijke trekkervissen, garibaldivissen met pruillip en doktersvissen zwemmen rustig rond. De belangrijkste riffen zijn Gorgonian Forest, The Point en Shark Cave. De rifwanden zijn zo weelderig en gezond dat het lijkt alsof ze geen deel uitmaken van het heden, waar klimaatverandering, cyclonen, tsunami’s en cyanidevisserij dreigen. Het zicht rond Layang Layang is normaal zo’n 20 meter. Je kunt tot 30 meter diep duiken. Op die diepte heb je kans om hamerhaaien tegen te komen. Bij Shark Cave slapen de haaien in grotten en ze worden niet onrustig van een paar voorzichtige duikers.
Layang Layang Island Resort Je zou hier weken kunnen blijven, als je creditcard dat toelaat. Super duikgelegenheid en dito eten, heerlijke kamers, een zwembad en formidabele snorkelomstandigheden op 20 meter van je kamer. Zelfs in laag water vind je harde koralen en erg veel leven. Onder andere ‘baby’s’ van de gigantische mosselen. Wanneer de korte schemering invalt, komen mensen naar de kust waar een
DE KLEINE ANEMOONVISSEN BEWAKEN MOEDIG HUN NAGESLACHT IN DE ZEEANEMONEN.
24
SABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 24
kaart p. 22
X
14-2-11 11:47
DE LAVA IS IN WONDERLIJKE VORMEN uitgehard OP DE TOP VAN MOUNT KINABALU (> 26).
HANDIG OM TE WETEN OVER LAYANG LAYANG i Zie w layanglayang.com. D Verblijf wordt in pakketten aangeboden met all inclusive: verblijf en drie duiken met flessen en lood. Duikuitrusting kan gehuurd worden. Boek op tijd. å Maart tot september. Je kunt maar 10 kg bagage meenemen in het kleine vliegtuig.
PULAU TIGA 5
Nationaal Park Pulau Tiga is een archipel voor de zuidwestkust van Sabah en bestaat uit onder andere het eiland Pulau Tiga. Het eiland herbergt maar één resort. Het eiland is 4,5 kilometer lang en 1,5 kilometer breed. Daarnaast heeft het park een paar kleinere eilanden: Kalampunian Damit en Kalampunian Besar. Toeristen komen af op de kleine idylle met maar één resort, snorkelmogelijkheden en de kleine moddervulkanen waar je van een gratis kuurbad kunt genieten.
X
Duiken en kajakken rond Pulau Tiga Een grijze pijlstaartrog flappert over de bodem en een paar kleurrijke papegaaivissen schieten weg onder de snorkelaars. De lokale reisgids van het resort kent de wisselende beste plekken om te duiken of te snorkelen. Je kunt het eiland ook per kajak verkennen, die het resort op Pulau Tiga verhuurt. Het is eenvoudig om zelfstandig rond te peddelen, als je op korte afstand blijft en de kust volgt. Je hebt een prachtig uitzicht over mooie stranden, gebieden met mangroven en de hooggelegen heuvelruggen. Als het avond wordt, neemt de wind behoorlijk toe. Kokosnoten kunnen bij de hutten naar beneden vallen, dus is het zaak op te passen. Er vallen naar verluidt meer doden door kokosnoten dan door haaienbeten of beten van zeeslangen (> 26). D Duikarrangementen koop je in het resort, inclusief flessenhuur en uitrusting. Ongeveer 50 RM per duik. Kajakhuur voor ongeveer 30 RM per dag. Zie w asiadivesite.com.
SABAH EN EIL ANDEN
onvoorstelbare lilakleurige zonsondergang in zee te zien is. Dit prachtige plaatje laat tijd en gedachten even stil staan. Reservering: Sdn. Bhd. Letter Box. Nr. 12, block A, unit A-0-3. Megan Phileo Avenue, 12 Jalan Yap Kwan Seng, 50450 Kuala Lumpur, t 03 2162 2877, w layanglayang.com. De tocht vanuit Kota Kinabalu boek je via het resort.
Slangeneiland Kalampunian Damit Van het resort in Pulau Tiga gaat een boottocht naar het slangeneiland van de archipel: Pulau Kalampunian Damit. Daar wordt het anker uitgegooid en kun je snorkelen. Richting een groepje met toeristen zwemt een van de giftigste slangen ter wereld: een 2 meter
Kaart p. 22
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 25
W E S T-S A B A H
25
14-2-11 11:48
lange, gestreepte zeeslang. Blijf rustig – haal diep adem. Hij kronkelt gracieus dichterbij, misschien trekken de luchtbellen hem aan. Pas als de avond valt komen de zeeslangen boven, want dan is het jachttijd (zie kader hieronder). Overdag kun je ze zien als ze op een warme rots liggen te slapen. Met een vastberaden greep pakt Sulaiman Bin Marzin van het kleine lokale zeeonderzoekstation ze beet. Op het verlaten slangeneiland zijn ongeveer 800 slangen te vinden.
SABAH EN EIL ANDEN
Modderbehandeling Midden in het kleine regenwoud op de top van Pulau Tiga, op 100 meter hoogte, vind je kleine, rustige microvulkanen waarin modder borrelt en die geschikt zijn als warme modderbron. Vanaf het resort leidt een pad ernaartoe. Het beste moment om te gaan is tijdens de koelte net voor zonsondergang, gekleed in stevige wandelschoenen en zwemkleding. Na een halfuur lopen kun je in de kleine, borrelende moddervulkanen stappen, die een meter diep zijn. Je huid krijgt een mineraalrijke modderbehandeling.
HANDIG OM TE WETEN OVER PULAU TIGA A 160 km ten zuiden van Kota Kinabalu naar het dorp Kuala Penya (2 uur rijden) en de boot naar Pulau Tiga (30 min. zeilen). g Boek via Pulau Tiga Resort (> 35), zie w pulau-tiga.com. Een pakketreis is incl. overnachtingen, auto- en boottransport, verzorging en een bezoek aan het Slangeneiland. g Er zijn ook arrangementen waar je toeristenversies van Expeditie Robinson kunt spelen, met hindernisbanen en kamperen in
VERBLIJFPLAATS VAN ZEESLANGEN Bij giftige slangen spreekt men wel over het 8 seconden-, 8 minuten- en 8 uur effect. Het gif van zeeslangen kan binnen 8 seconden dodelijk zijn, omdat hun gif zowel bloed, zenuwen als spieren, waaronder de hartspier, aantast. De verlaten rotseilanden rond Pulau Tiga staan bekend om het grote aantal zeeslangen. 27 van de totaal 50 zeeslangsoorten tref je bij de Maleisische kusten aan. De slangen kunnen wel 3 meter lang worden. Ze zijn allemaal erg giftig, maar niet agressief; behalve tijdens hun nachtelijke jacht.
26
de buitenlucht. Het eerste seizoen van dit tvprogramma werd op Pulau Tiga opgenomen.
GUNUNG KINABALU NATIONAAL PARK 6
Je kunt het grootste deel van de weg naar de top van Mount Kinabalu (4095 m boven zeeniveau) lopen. Mount Kinabalu is een van de hoogste bergen in Zuidoost-Azië – en ligt in Kinabalu Nationaal Park. Toch is het geen makkie. Hij werd voor het eerst beklommen in 1888 door zoöloog John Whitehead. In 2000 werden berg en park als eerste gebied in Maleisië beschermd via de werelderfgoedlijst van Unesco. Onderweg kom je alle klimaatzones tegen, van tropisch tot hoog alpine, en daardoor zie je een veelzijdige flora, onder andere met 1200 soorten wilde orchideeën. Er is ook een veelzijdige fauna, maar je ziet maar weinig dieren. Er leven hier 518 vogelsoorten. Het hele park beslaat 754 km2.
Trekking naar de top van Mount Kinabalu 7 De gids loopt – ondanks zijn losse plastic schoenen en de hoge treden – in een tempo dat zelfs goedgetrainde westerlingen met lange benen maar moeilijk kunnen volgen. Gelukkig is er zo veel te zien en te vragen tijdens de tocht op de eenvoudigste hoofdroute, Gunung Kinabalu trail, dat dat natuurlijke pauzes geeft. Het eerste deel gaat steil naar boven door tropisch regenwoud. Dat wordt afgelost door een meer gematigde, lagere versie met rododendrons. Daarna worden de bomen dunner, met mossen bedekt en wordt het bos mistig, tot de rotsen het overnemen. Een paar keer snijdt de gids af – waarbij je van steile, modderige hellingen moet glijden. Hij wijst een paar van de 1200 soorten wilde orchideeën aan en vleesetende nepenthesplanten, van groot tot klein. Op een paar plekken langs het pad zijn overdekte rustplekken. Het is fijn om bij Carson’s Camp op 2621 meter hoogte even je benen te strekken. Daarna wachten nog 3 uur tot de overnachtingsplek. Je begint de wind te voelen, maar in het open gebied komt het uitzicht beter tot zijn recht dan in de groene wildernis. Onder het genot van een kopje thee op het terras van Laban Rata – het kleine hotel en de enige overnachtingsmogelijkheid op 3350 meter hoogte – geniet je van de laatste stralen van het avondzonnetje.
SABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 26
Kaart p. 22 en 27
X
14-2-11 11:48
Liwa gu
0 Bukit U
200
400 m
Su ngei Liwagu
lar
Ranau
Nationaal park Mount Kinabalu
l
Liwagu trail
Bukit Borong Bukit Tupai
Mempening
Gunung trail
7
u Sila 8
a
Kiau Gap
i
Tu p
Mt. Kinabalu (4095 m)/Low’s Peak.
Energiecentrale (1.830 m)
N trai
B. il u tra a l i S u Sila
Silau
Hoofdkwartier van het park (1524 m)
Receptie
Hutten en slaapzalen
Hutten
Kiau
Wandelroutes Uitkijkpunt
tra
il Kota Kinabalu
UBQ
Rond 3 uur ’s nachts heeft de gids gezorgd voor wat warm eten, voor de laatste, steile klim met touwen en vaste tred begint. Ten slotte wacht het laatste, zware stuk op het redelijk vlakke rotsplateau, dat je voltooit met schuifelende passen en een zware ademhaling. Net als je denkt dat de top bereikt is, is het nog een stuk naar Low’s Peak, het hoogste punt van de berg. Dat bereik je op het moment dat de eerste rode stralen aan de horizon verschijnen. De tocht naar beneden gaat soepel naar Laban Rata, waar de grote bagage wordt verzameld. Verder naar beneden naar het hoofdkwartier voelt het eerst nog gemakkelijk, maar de tocht over het pad lijkt langer dan de nachtelijke avonturen. Tegen het einde zijn je benen papperig en pijnlijk. Je dijen voelen de treden naar beneden, die je intussen zijwaarts neemt om je benen te ontlasten. Er zijn meerdere routes naar de top. De Gunung Kinabalu trail is de meest gebruikelijke. Vanuit Mesilau, op 2000 meter hoogte, loopt verder de Liwagu trail. Bij Mesilau zijn ook overnachtingsmogelijkheden. Het maakt de tocht een paar uur langer, maar er zijn veel minder toeristen op dit pad.
X
V Liwagu trail van Mesilau: vertrekpunt is 15 km van het hoofdkwartier in het nationale park, maar je moet nog steeds betalen voor toegang. Gidsen en dragers kosten meer hiervandaan (incl. overnachtingsmogelijkheid). Kinabalu trail duurt 6 uur naar Laban Rata, daarvandaan 3 uur naar de top – en circa 6 uur weer naar beneden naar het hoofdkwartier.
SABAH EN EIL ANDEN
7 Trekking naar de top van Mount Kinabalu 8 Botanische Bergtuin
Botanische Bergtuin 8 In het gebied bij het hoofdkwartier in Base Camp, waar je een gids huurt of eventueel overnacht in hutten voor je naar boven gaat, ligt ook een botanische tuin. Vredig, mooi en met uitzicht op de scherpe pieken. å 7-17 zelf rondlopen in de bergtuin. g Rondleidingen met gids 9, 12 en 15. E 4 RM.
HANDIG OM TE WETEN OVER KINABALU NATIONAAL PARK b Bus vanuit Kota Kinabalu vertrekt å 8 en 12 en kost circa 10 RM per persoon. x circa 100 RM. g Verschillende reisorganisaties bieden arrangementen aan, alles inclusief. Boek bijvoorbeeld via Kinabalu Park, t 6088 211 881, zie w sabahparks.org en w mount-kinabalu-borneo.com.
Kaart p. 27
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 27
W E S T-S A B A H
27
14-2-11 11:48
ANGELINA’S KRUIDENTUIN – NGO-PROJECTEN IN DE DORPEN SABAH EN EIL ANDEN
Het dorp Tiong Karanan ligt in de weelderige bergstreek achter Mount Kinabalu. De inwoners hebben maar weinig om van te leven, nadat houtkapbedrijven het grootste deel van het oude regenwoud in het gebied hebben gekapt. De ngo Pacos probeert de inwoners door middel van opleiding te steunen om zelf kleine projecten te organiseren en ze toe te rusten voor de dialoog met de autoriteiten. Pacos’ lokale dorpsorganisator, Angelina, laat trots haar tuin met geneeskrachtige kruiden zien. Dichtbij ligt een mini houten huis op palen, waar een paar schedels uit de duistere geschiedenis van het dorp van koppensnellers (> 39) nu als beschermheiligen fungeren. Verder omhoog in de heldere berglucht, tussen cassave- en rubberbomen, helpt iedereen met het oogsten van lange bamboestokken. Het gezamenlijke project is het bouwen van een overdekt platform, waar de geoogste planten van de grote kruidentuin kunnen drogen. ‘Tegenwoordig weten alleen de ouderen, hoe je de planten gebruikt. Maar ik wil ervoor zorgen dat die kennis niet verdwijnt. We kunnen ook wat geld verdienen om spijkers voor het gezamenlijke huis te kopen door kruiden te verkopen op de markt’, verklaart Angelina. Het zeldzame bezoek van buitenaf moet gevierd worden. Men heet de gasten welkom
28
met een concert op grote, platte metalen trommels. Men danst de hele nacht tot de toeristen omvallen op de matrassen op de veranda.
EIGENDOMSPAPIEREN
Vrijwilligers helpen met het in kaart brengen van de gronden en gebieden, die de mensen al generaties gebruiken. Pacos is een ngo, die in plattelandsgebieden en onder de etnische stammen helpt, zodat het dorpsleven verbeterd kan worden. De kaarten moeten hun eigendom van de gronden helpen bewijzen. Dat is geen gemakkelijke opgave, met name doordat de eigenaren vaak niet kunnen lezen en schrijven en dus hun exacte bezittingen niet kunnen claimen.
NGO EN ECOTOERISME
Pacos organiseert geen ecotoerisme, maar ijvert om toeristen te leren over het dorpsleven en de gebruiken van de etnische stammen. Je kunt het geluk hebben dat Pacos op bezoek moet in een van de 25 gebieden in 12 districten waar ze in Sabah werken, met 500 families. Je kunt een donatie geven voor hun werk en aan de mensen in de dorpen voor het eten en de overnachting. Pacos, t 088 712 518, @ pacos@tm.net.my, w abah.net.my/pacos.
SABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 28
14-2-11 11:48
v Van goede hutten, gasthuizen met meerdere kamers tot een slaapzaal – allemaal dicht bij het hoofdkwartier. Van 15 tot 300 RM. Al de verschillende ruimten bespreek je via Sutera Sanctuary Lodges, begane grond in hoofdkwartier Wisma Sabah, 88000 Kota Kinabalu, w suterasanctuarylodges.com, t 088-243629. Reserveer je overnachting en gids op tijd. q Van november tot maart zijn de wegen het slechtst, maar er is het hele jaar door regen, wind en mist – met nachtvorst op hoogte. Z Uitrusting (> 119).
LEUK OM TE DOEN DE WARME BRONNEN IN PORING 9
Maliau Basin 0
Maliau is een groot beschermd regenwoudgebied – het grootste deel is nog steeds ongerept. Maliau wordt ook ‘de vergeten wereld’ genoemd. De lokale stammen, murut, hebben hier duizenden jaren gewoond. Maar pas in 1947 ontdekte een piloot het vaak met mist bedekte regenwoud, omgeven door steile rotsen. In 1988 vond de eerste expeditie plaats. Weinig toeristen bezoeken Maliau – het is duur, tijdrovend, zwaar maar absoluut fabelachtig. Een bezoek vraagt minstens 5 dagen en kan niet zonder een ranger. De laatste jaren zijn de toeristenfaciliteiten verbeterd met indoor overnachtingsmogelijkheden in Agathis Camp en de Camel Trophy Hut, diep in Maliau. De rest van de kampen bestaat uit plekken zonder faciliteiten, waar je mag kamperen als je met een ranger bent. VLEESETENDE NEPENTHESPLANTEN ZIJN ER VAN 5 TOT 30 CM GROOT.
SABAH EN EIL ANDEN
Het bronnen- en bosgebied bij Poring is onderdeel van Gunung Kinabalu Nationaal Park, maar je moet een omweg van 43 kilometer maken vanaf het hoofdkwartier in het park. De warme (lauwe) en koude bronnen ontspringen in een tropische tuin. Er zijn bassins met plek voor meerdere personen en privébaden bij de duurste hutten. Er zijn orchidee- en rafflesiacentra verbonden met de bronnen. De rafflesia is de grootste bloem ter wereld (zie foto > 118). Hij bloeit maar een paar weken per jaar. De bloem zelf heeft een diameter van 1 meter, is rood en witgestippeld, en ruikt licht verrot. Hier vind je ook een hangbrug tussen de boomtoppen, de jungle canopy walk. Die is op een kwartier lopen van het hoofdkwartier. Poring is een goede plek om je vermoeide spieren te ontspannen en kleine wandelingen te maken. In het weekend is het er erg druk. Poring Hot Springs, circa 43 km van het hoofdkwartier in Gunung Kinabalu Nationaal Park. b Bus naar Poring vanaf het parkhoofdkwartier, å 13 en 16. x Je kunt ook rechtstreeks vanaf Kota Kinabalu naar Poring rijden. b Vanaf het parkhoofdkwartier gaan ook bussen om 9, 13 en 16. i Prijzen, boeken, overnachting en goede kaarten op w suterasanctuarylodges.com.my. E Toegangsticket tot het hele Gunung Kinabalu Nationaal Park (> 26). Hangbrug in Poring: å 9-16, E 5 RM.
Danum Valley relatief makkelijk bereiken. Het vereist geen lastige vergunningen en er zijn goede overnachtingfaciliteiten voor toeristen. Het gedeeltelijk ongerepte natuurgebied Maliau Basin vraagt daarentegen een pioniersgeest, geld en een speciale vergunning. Zowel Danum als Maliau bieden grote natuurbelevenissen.
CENTRAAL-SABAH
Het centrale deel van Sabah herbergt mooie, toegankelijke natuurgebieden met zeldzame dieren en planten. Dit is het wilde binnenste van Borneo. Je kunt het regenwoudgebied
X
Kaart p. 22
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 29
C E N T R A A L- S A B A H
29
14-2-11 11:48
SABAH EN EIL ANDEN
De flora en fauna in Maliau tellen 300 grotere soorten zoogdieren, 270 vogelsoorten en 80 soorten wilde orchideeën, waarvan vele alleen hier groeien. En talloze paddenstoelen en vleesetende nepenthesplanten. Er leven wurgslangen van wel 8 meter, boomluipaarden, neusapen, orang-oetans, wilde zwijnen, muntjaks, dwergolifanten, Sumatraanse neushoorns enzovoort. Verder ook bloedzuigers (> 100) en giftige duizendpoten, die in het gebied rond de Camel Trophy Hut verblijven.
Agathis Camp Na zes uur rammelen over de onverharde wegen vanuit Tawau is het prettig om bij Agathis Camp aan te komen, voor de slagboom naar Maliau Basin, waar je je toegangsvergunningen moet laten zien. In het camp kun je genieten van luxe als een warm bad en elektriciteit. Je kunt ook een avondwandeling maken op het 1 kilometer lange natuurpad met zaklampen en het nachtleven van de natuur beleven. Meestal in de vorm van vogel- en apengeluiden en het blaffen van de muntjaks. Trekking naar de Camel Trophy Hut Met veel ontzag begin je aan de tocht in dit natuurrijk. De eerste uren zijn het zwaarst, met meer klauteren dan trekking. De klautertocht voert op en over het lange, met regenwoud bedekte rotsmassief om in Maliau Basin zelf uit te komen. Dat lijkt qua vorm op een gedoofde krater (maar is het niet) met een diameter van 25 kilometer. Het regenwoud is vochtig warm en je kleding is na een halfuur doorweekt. Je rugzak is zwaar van eten, water en kleding. Je moet je overgeven aan mierenkolonies, muggen, reuzenwespen en gulzige bloedzuigers en er groeien vreemde paddenstoelen op de grond en op de bomen. Je komt langs stukken met zeldzaam droog, meer open heidebos met lagere bomen. Over de smalle, begroeide rotskant richting het bassin zelf wordt het bos dunner, de bomen lager en zie je overal vleesetende nepenthesplanten – gestreept, gespikkeld en met patronen. In de kleverige kelk zit de buit, een insect. De stroompjes onderweg zijn okergeel door de grote hoeveelheid humus. Het water is schoon, maar de zure lucht zorgt dat je je adem inhoudt. Gelukkig beschikt de gids over veel kennis en vindt hij verse lianen, die 30
na een snelle slag met de machete een liter vers water per strekkende meter leveren. Na een zware tocht van 7 uur vanuit Agathis Camp resten alleen nog wat natte stammen, die de brug over een stroompje naar de Camel Trophy Hut vormen. De hut met plaats voor 15 personen ligt op een open plaats in het hart van Maliau, met een uitkijkplatform in een hoge boom, waar je op 30 meter hoogte op de top van het regenwoud staat. Je hebt een formidabel uitzicht over het woud, zo ver het oog reikt. In het stroompje was je je kleren en jezelf tegen de achtergrond van tropengeluiden. Als de duisternis invalt, begint een avondconcert in het woud. Geniet van de geluiden terwijl je veilig onder een klamboe op je bed ligt. De volgende dag gaat de tocht over smalle paden naar Maliau Falls. De brede waterval heeft 7 stromen met verkoelende bassins; een mooie plek om je lichaam te reinigen van bloedzuigers en kleine wondjes te spoelen.
HANDIG OM TE WETEN OVER MALIAU BASIN i Achtergrond en kaart op w etawau.com. g Je hebt 5 dagen/4 nachten nodig. Een bezoek aan Maliau vereist een speciale vergunning – laat een lokale organisator alles regelen, bijvoorbeeld w borneonaturetours. com en w borneoforestheritage.org.my. Entree kost 50 RM per persoon en een park ranger moet de hele tocht mee. Zie ook w etawau.com/Places/Interest/MaliauBasin. htm voor nadere informatie. De meeste tochten vertrekken uit Tawau, waarna je 180 km in een fourwheeldrive over onverharde wegen rammelt. Het duurt circa 6 uur naar de toegangspoort bij het Shell Maliau Basin Reception and Information Building; een klein informatiecentrum. Daarna 26 km naar Agathis en uiterlijk 6-8 uur trekking naar de Camel Trophy Hut. o Je kunt indoor overnachten bij Agathis Camp en de Camel Trophy Hut, maar ook in primitieve junglecamps. Z Uitrusting (> 119).
DANUM VALLEY q
Danum Valley is een 440 km2 groot, beschermd regenwoudgebied met een rijke flora en fauna, goede verblijfsmogelijkheden en aanbod van regenwoudtrekkings met gidsen, nachttochten en hangbruggen over rivieren of in boomtoppen. Danum is opgedeeld in
SABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 30
Kaart p. 27
X
14-2-11 11:48
ALS DE MIST DE BOMEN BEDEKT, VERWACHT JE HAAST DAT ER BIJZONDERE OERWEZENS OPDUIKEN.
Borneo Rainforest Lodge Danum is een van de meest comfortabele plekken om dicht bij de natuur van Borneo te komen en tegelijkertijd in mooie paal-
X
bungalows met rivierzicht en alle comfort te verblijven. Zonverwarmd badwater, een goed restaurant, prima gidsen en fotopresentaties in de avond. Er zijn hutten met badkamer en hutten met gedeelde faciliteiten. De beste liggen aan de rivier. Hiervandaan zijn er talloze mogelijkheden voor dag- en nachtwandelingen en er is verhuur van visgerei, mountainbikes, enzovoort.
HANDIG OM TE WETEN OVER DANUM VALLEY
SABAH EN EIL ANDEN
een onderzoeksstation en een toeristenresort, die dicht bij elkaar liggen. Je kunt daarom onderzoekers in de nabijgelegen gebouwen bezoeken, op het terras zitten met een hele natuurwetenschappelijke bibliotheek om je heen en kletsen met onderzoekers of fotografen van National Geographic. In Danum zijn meerdere platformen op de heuvels langs de paden gebouwd. Daarvandaan heb je de grootste kans het dierenleven te aanschouwen. Je moet een ladder van 10 meter op naar een half hutplatform. Hiervandaan heb je een goed overzicht over baardzwijnen en dwergherten, die lijken op grote muizen met lange achterpoten. Tegelijkertijd zijn de platformen een vrijplaats voor bloedzuigers (> 100). Op de tochten in het gebied laat de gids kleine, zeldzame gehoornde kikkers zien, die verbazingwekkend zacht zijn. Hij wijst ook op dode ‘bloedbomen’, die dikke rode hars ‘bloeden’ als hij een kleine snede maakt. De hars wordt medisch gebruikt om littekens te reinigen. In het regenwoudgebied vind je 200 boomsoorten en er leven onder andere gibbons, Maleise beren en 200 vogelsoorten.
A 82 km van Lahad Datu over slechte wegen. g o Borneo Nature Tours, Blok D, Lot 10, 3e verdieping, Sadong Jaya Complex in Kota Kinabalu, t 089 880 207, t 088 243 245, mail: ijl@po.jaring.my, w borneonaturetours.com, organiseert tochten naar en beheert Borneo Rainforest Lodge. Pakketreis omvat transport, overnachting, verpleging en tochten met gids. o Zie ook w ysnet.org.my. Hier kun je een vergunning aanvragen om in het goedkopere onderzoeksstation te verblijven, met kamers tot 80 RM en slaapzaal tot 50 RM. Z Uitrusting (> 119). Denk aan bloedzuigersokken.
SABAH’S OOSTKUST
Bij de oostkust, op de eilanden en landinwaarts biedt Borneo regenwoud, koraalleven
Kaart p. 22
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 31
C E N T R A A L- S A B A H
31
14-2-11 11:48
en grotten, zoals de Gomantonggrotten. In Sepilok kun je orang-oetans bezoeken in een reservaat, waar bedreigde apen worden geholpen om te overleven en opnieuw worden uitgezet in het regenwoud. Langs Sabah’s langste rivier, de Kinabatangan, vind je een ander type leven: neusapen, varanen en kleurrijke slangen. Bij de kust wachten de eilanden, zoals de Schildpadeilanden, waar de grote schildpadden hun eieren leggen. En dan is er nog het eiland Sipadan, een van Maleisiës beste duikgebieden.
SABAH EN EIL ANDEN
GOMANTONGGROTTEN w
Op de loopbrug de Gomantonggrotten in, kraakt het van de kakkerlakken onder je schoenen. Binnen in de donkere holen zijn druipsteenformaties aan het plafond en op de bodem – stalagmieten en stalactieten – en er hangen miljoenen vleermuizen en salanganen (gierzwaluwen). Hun nesten, vastgeplakt met het speeksel van de vogels, worden twee keer per jaar geoogst met behulp van smalle houten ladders. Het zijn dure delicatessen en de meeste worden geëxporteerd naar China en Japan, waar er prijzige zwaluwnestensoep wordt gemaakt. Helemaal binnenin opent de grote grot zich aan de bovenkant en stroomt zonlicht naar binnen.
HANDIG OM TE WETEN OVER DE GOMANTONGGROTTEN 30 km ten zuiden van Sandakan. å 8-16. t 011 817529. E 30 RM. g Makkelijkst te bereiken via een lokale organisator. Het is circa 2 uur rijden vanaf Sandakan en de tocht duurt ongeveer een dag, ook al worden ze als halve dagtochten verkocht. Koop evt. een pakketreis, inclusief een stop of een dag bij de nabijgelegen Kinabatanganrivier (> 33). Vraag bijv. Borneo Eco Tours, t 088 438 300. Voor prijzen zie w borneoecotours.com, die een goed lodge hebben bij Sukau (> 33).
SEPILOK ORANG-OETAN REHABILITATIECENTRUM e
Sepilok is een rehabilitatiecentrum voor bedreigde en ouderloze orang-oetans van alle leeftijden. Zoals het jong waarvan de moeder is doodgeschoten nadat ze ‘mensenterrein’ heeft betreden op zoek naar voedsel, bijvoorbeeld in een palmolieplantage, die de natuurlijke leefplekken van apen hebben verdreven. 32
In het 43 km2 grote regenwoudreservaat worden apen geleidelijk ‘heropgevoed’ om uitgezet te kunnen worden. Eerst in het rehabilitatiereservaat en later in het wild. Sepilok is een prachtige belevenis, ook al bestaat het om een zorgelijke reden. Twee keer per dag voedt men de apen op het grote A-platform, waar je op maar 20 meter van de dieren staat. Toeristen verzamelen zich rond voedertijd bij het platform en wachten gespannen. Orang-oetans van verschillende grootte slingeren acrobatisch naar het platform met melk, bananen en ander fruit. De ‘crèche’ en ‘kleuterschool’ van het centrum zijn gesloten voor bezoekers. Af en toe worden de jongen bij de groteren gezet, zodat je ze rond voedertijd bij de platforms kunt zien. Bezoek het kleine centrum bij de hoofdingang met video’s over orang-oetans en het rijke dierenleven in het beschermde gebied.
HANDIG OM TE WETEN OVER SEPILOK Sepilok Orang Oetan Sanctuary ligt in Sepilok Forest Reserve, A 24 km van Sandakan. t 089 531 180. å 9-12.30, 14-16.30. å Voedertijd op het A-platform om 10 en 15, de laatste keer is het minder druk. E Kaartje hele dag geldig, ook voor Mangrove Forest Trail. 3 uur lopen in beide richtingen. Het pad leidt door laag mangrovebos met kleine apen, krabben en vogels. i Sabah Wildlife Department heeft actuele informatie over Sepilok via t 089 531 180. b Er gaan meerdere bussen hiernaartoe vanuit Sandakan. g Vanaf Kota Kinabalu zijn ook tochten hiernaartoe (dagtochten) en met het vliegtuig naar Sandakan en de auto daarvandaan. Op w sabahtourism.com vind je een lijst met organisatoren (> 23).
SUKAU RAINFOREST LODGE r
Sukau Rainforest Lodge ligt formidabel, midden in het regenwoud aan de Kinabatanganrivier. De boottocht van het dorp Sukau naar de lodge is kort en de enige toegangsweg. Vreedzame varanen van een paar meter lang ontvangen je bij de paalbungalow, die in 2010 is gerestaureerd. Het is een vochtig gebied, maar achter de lodge is een klein systeem van loopbruggen gemaakt boven de zompige ondergrond, het woud in. Soms moet je door de modder over het pad dat kronkelt langs clusters van 15 meter
SABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 32
Kaart p. 22
X
14-2-11 11:48
hoge, dichte reuzenbamboe. Vanaf een paar uitkijkplatforms van 10 meter hoog kun je rondkijken zonder natte voeten te krijgen.
HANDIG OM TE WETEN OVER SUKAU RAINFOREST LODGE A Ligt 2 uur rijden van Sandakan en daarna een kwartier varen van het dorp Sukau. o Sukau Rainforest Lodge, w sukau.com Kantoor: Lot 1, Pusat Perindustrian, Kolombong Jaya, Mile 5.5. Hoofdkantoor: Jalan Kolombong, 88450 Kota Kinabalu. Goede hutten voor schappelijke prijs, speciaal voor tweedaags verblijf. g Bestel het arrangement met transport en overnachting op Sukau of een van de andere overnachtingsmogelijkheden in het gebied via een lokale organisator. Op w sabahtourism.com staat een lijst met organisatoren. Bijvoorbeeld w borneoecotours.com, t 088 438 300. Er zijn ook langere tochten over mooie, smalle zijrivieren (geen vaste prijzen) of een auto naar Sukau. V Uitrusting: denk aan waterdichte zakken om je fotoapparatuur te beschermen ( > 119).
X
DE BEDREIGDE karetSCHILDPADDEN LEGGEN HUN EIEREN OP DE STRANDEN IN MALEISIë.
SCHILDPADEILANDEN y
Een grote zeeschildpad kruipt sloom over het strand op zoek naar een plek om eieren te leggen, waar deze veilig zijn voor hoog water. Met haar grote vinnen graaft ze een meterdiep gat, waar de eieren, zo groot als golfballen, in vallen. Een groep toeristen met gids zit op afstand aandachtig te kijken naar haar inspanningen. De schildpad blijft onverstoorbaar haar eieren leggen en kruipt daarna terug naar de zee. De Schildpadeilanden bestaan uit acht kleine eilanden, waarvan er drie beschermd zijn. Op de eilanden komen zowel karetschildpadden (hawksbill) als soepschildpadden (green turtle) hun eieren begraven, meestal van juli tot oktober. Ook kun je de kleine schildpadden zien als ze zich uit het zand graven en naar de zee kruipen. De meeste zijn soepschildpadden. De eilanden zijn voor beide soorten de belangrijkste aan de oostkust. De schildpadden zijn beschermd en gemerkt door rangers. Het enige eiland dat beperkt toegankelijk is voor toeristen, is Pulau Seligan.
SABAH EN EIL ANDEN
Tocht op de Kinabatanganrivier t De hevige regen houdt in de namiddag een pauze, als we in een kleine toerboot vertrekken van het resort voor een late riviertocht. We varen door met bos bedekte, dichtbegroeide oevers. Een groep lawaaiige neusapen (> 46) zoekt bij het water een plekje voor de nacht. Plotseling springt een neusaap van 15 meter hoogte. En nog een. De apen plonzen een voor een in de rivier en steken als volleerde zwemmers over. De boot vaart dicht langs de oever, terwijl vogels fluiten en de apen meepraten. Een kopergroene mangroveslang slingert zich precies boven de boot om een tak. De Kinabatangan is de langste rivier van Sabah. Grote delen van het gebied rond de rivier – bosgebied en de mangrove in het deltagebied bij de oostkust – zijn beschermd. Het bos wordt met rust gelaten omdat het geen waardevol hardhout bevat. Je ziet hier veel krokodillen, boomluipaarden en dwergolifanten. Het riviergebied is bovendien een van de beste plekken in Sabah om wilde oerangoetans te spotten. De tocht is een deel van het arrangement bij een verblijf in het Sukau Rainforest Lodge.
HANDIG OM TE WETEN OVER DE SCHILDPADEILANDEN Turtle Islands National Park, in de ZuidChinese Zee, circa 40 km ten noorden van Sandakan.
Kaart p. 22
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 33
SABAH’S OOSTKUST
33
14-2-11 11:48
SABAH EN EIL ANDEN
EEN ‘TORNADO’ VAN BARRACUDA’S BIJ DUIKERSEILAND SIPADAN.
g Nachttochten op Pulau Selingan (1-3 uur per boot) voor maximaal 50 toeristen per tocht – reserveer op tijd. Er zijn ook dagtochten naar de eilanden. Een nachttocht kost vanaf 360 RM. Nadere informatie over de eilanden, bootannuleringen e.d. bij East Coast Parks op t 089 273 453. Boeking via organisator of Crystal Quest: o Maar 3 hutten, overnachting alleen te boeken via Crystal Quest, Sabah Park Jetty op Jalan Buli Sim Sim, t 089 212711, @ cquest@tm.net.my.
DUIKERSEILAND SIPADAN u
Jacques Cousteau beschreef het eiland Sipadan, ten zuiden van Semporna, eens als een ongerept paradijs. Het zeeleven bij het eiland maakt die naam nog steeds waar. Het koraalrif bij Sipadan kan vergeleken worden met het Great Barrier Reef in Australië. Er leven zeeschildpadden, roggen, haaien, barracuda’s en allerlei kleurrijke tropische vissen. Zelfs de aankomst in Sipadan is speciaal. Stap je aan de voorkant van de kleine 10-persoonsboot uit, dan komt het water tot je knieën. Aan de achterkant van de boot is het 600 meter tot de bodem. Sipadan is het enige oceanische eiland in Maleisië. Tot 2004 was het bewoond. Oorspronkelijk werd Sipadan in 1933 als vogelreservaat beschermd. Er is nog steeds regenwoud, er zijn talloze vogels en er is een keur aan zoogdieren – vliegende honden (vleermuizen) en kokoskrabben van 34
een halve meter met dodelijke scharen. De omliggende eilanden zijn daarentegen ontgonnen en beplant met kokospalmen. Het zeeleven wordt nu beschermd door de invoering van een beperkt aantal duikvergunningen per dag.
Duiken bij het koraalrif Op 15 tot 25 meter diepte barst het van het leven rond de honderden meter hoge koraalwanden. Anderhalve meter grote bultkoppapegaaivissen, Napoleonvissen en rifhaaien met zwart-witte staarten jagen bij het binnenste rif samen met ‘Charlie’, de eenzaam jagende volwassen barracuda. Hij beschouwt het rif eigenlijk als het zijne en staart verstoord naar snorkelaars. De zijkant van het rif steekt scherp af in het kristalheldere water met 30 meter onderwaterzicht. Het is overweldigend mooi hier bij Shark Point, een van de ongeveer tien duikplekken rond Sipadan. Met de duikersboot kun je naar Barracuda Point, een andere beroemde duikplek dicht bij Sipadan. Sommige duikorganisatoren gaan ook naar Kapalai, tussen Mabul en Sipadan. Met laag water, modderduiken en slecht zicht, maar een wonderlijk zeeleven dat je niet op de koraalriffen of ergens anders vindt. D Duiktochten naar Sipadan worden o.a. georganiseerd door organisatoren in resorts op Mabul, Mataking, Kapalai en in Semporna (> zie onder).
SABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 34
Kaart p. 22
X
14-2-11 11:48
Schildpadgrotten Sipadan is het leefgebied van veel grote zeeschildpadden, die ongestoord van het rif knabbelen, paren en van het zeegras eten. Zoals de eenzame schildpad bij een koraalzuil, die oogcontact maakt en vreedzaam met zijn vin een duiker aanraakt. Maar de schildpadden heersen hier zonder twijfel, en de duikers moeten wijken als er een schildpad op ramkoers komt aanzwemmen. Turtle Caves is een reeks diepe onderwatergrotten, een paar honderd meter van Sipadan, waar je skeletresten van de grote dieren kunt zien. De schildpadden komen hier echter niet om te sterven, maar zijn verdwaald in het grottenstelsel, waarin ook een paar roekeloze duikers zijn overleden (hun botten zijn echter verwijderd). Je moet hier de gids goed volgen en ervoor zorgen dat er geen zand opwervelt, zodat iedereen er weer uit kan komen. De duikgidsen leggen onderweg touw, zodat de groep bijna blind weer naar de uitgang kan komen.
HANDIG OM TE WETEN OVER SIPADAN Het eiland ligt in de Celebeszee, circa 2 uur varen van de stad Tawau. Zie w sipadan. com. o D Tegenwoordig woont men op de nabijgelegen eilanden of in de kuststad Semporna. Duiktochten naar Sipadan vertrekken uit deze plaatsen. Verblijf is mogelijk in verschillende prijsklassen, van privéverblijf in Badjau-visserdorp tot bijv. luxeresort Mabul Water Bungalow (> 36) op Mabul. Op Mataking is het luxeresort Mataking Island Reef Dive Resort (> 36). Op beide plaatsen zijn goede duikplekken. q Het beste moment om te duiken rond Sipadan is van februari tot midden december. Reserveer op tijd, omdat het aantal duikvergunningen beperkt is.
SABAH EN EIL ANDEN
OVERNACHTEN WEST-SABAH (> 22)
** Pulau Tiga Resort, Pulau Tiga, kantoor in Kota Kinabalu: A1103, 11e Etage, Wisma Merdeka, Jalan Tun Razak, 88000, t 088 240 584, w pulau-tiga.com. Uitstekende, eenvoudige bungalowhutten. Wat teruggetrokken van het strand. ** Sutera Sanctuary Lodges (> 29), Kinabalu Nationaal Park. *** Layang Layang Island Resort (> 24), Layang Layang. Kota Kinabalu (> 23) *** Shangri-La’s Tanjung Aru Resort, 20 Jalan Aru, Tanjung Aru, Locked Bag 174, 88995 Kota Kinabalu, t 088 225 800, w shangrila.com. Prachtig hotel, aan het strand, met
goede service en zwembaden; iets buiten de stad. Veel stellen op huwelijksreis. *** Promenade Hotel, 4 Lorong Api Api, 3 ApiApi Centre, 88000 Kota Kinabalu, t 088 265 555, w promenade.com.my. Erg centraal, ligt in een winkelcentrum. ** Mandarin Hotel, 138 Gaya Street, P.O. Box 11309, 88820 Kota Kinabalu, t 088 225 222. Goede grote kamers, uitzicht over de stad en vriendelijk personeel. * Borneo Backpackers, Sdn. Bhd., 24 Lorong Dewan, Pusat Bandar, 88000 Kota Kinabalu. Gezellig, centraal en erg goedkoop. Ook zijn er plaatsen in slaapzalen.
DE LEUKSTE ADRESSEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 35
35
14-2-11 11:48
CENTRAAL-SABAH (> 29)
*** Borneo Rainforest Lodge, Danum Valley (> 31). * Kampen in Maliau Basin (> 29). Laat bijv. w borneonaturetours.com alles regelen of probeer w sabahtravelguide.com of w hotelreservation.com.my/tour/maliau_basin5. Het meest gebruikt is Agathis Camp (> 30) of primitieve natuurplaatsen met eigen tent, zonder faciliteiten.
DE OOSTKUST
de leukste adressen
** Sukau Rainforest Lodge (> 33), Sukau. *** Pulau Selingan (> 39), Schildpadeilanden
Sipadan (> 34) Je kunt tegenwoordig niet op Sipadan zelf verblijven, maar wel op nabijgelegen eilanden (daarvandaan worden duiktochten naar Sipadan georganiseerd). *** Mabul Water Bungalows, Mabul, boeken via Explore Asia, Lot a1202-7 tot 11, 12e etage in Wisma Merdeka Palace, Jalan Tun Razak, 88000 Kota Kinabalu, t 088 230 006, w mabulwaterbungalows.com. Bungalows op palen, de duurste staan in het
water. Resort met alle comfort. Het eten is vaak inclusief, want er is weinig keuze aan eetgelegenheden. *** Sipadan Mabul Resort, Mabul (zelfde eigenaar/contactadres als Mabul Water Bungalows), w sipadan-mabul.com.my. Pasgebouwde strandbungalows met alle comfort, op de zuidpunt van het eiland Mabul. *** Mataking Island Reef Dive Resort, Mataking, t 089 770 022, w mataking.com. Luxeresort op het eiland Mataking. Ze hebben ook een steiger in de haven van Semporna, waarvandaan hun boten naar het resort varen. Zowel hutten als de luxe-kamers, zeezicht en spa. ** Borneo Divers Mabul Resort, Mabul (reserveer bij het hoofdkantoor, 9e verdieping, Menara Jubili, 53 Jalan Gaya, 88000 Kota Kinabalu, t 088 222 226). Een van de weinige in de middenklasse, maar met zwembad en duikfaciliteiten. * Uncle Chang’s (en Dragon Inn), Wisma Merdeka, Jalan Tun Razak, Semporna, t 089 781002. Uncle Chang in Semporna kan alles regelen, van goedkoop transport tot contacten en duiktochten naar Sipadan.
ETEN & DRINKEN Op de afgelegen eilanden eet je vaak op je verblijfplaats. Meer alternatieven vind je in de grotere steden. Met name in Kota Kinabalu is een ruime keus, van Chinees en de Malajkeuken tot internationale menu’s. De steden staan bekend om hun schaaldieren, maar let erop dat met name mosselen er vers uitzien en goed ruiken.
Italiaanse pizza of pasta, is dit de juiste plek. ** Sri Malaka, 9 Jalan Laiman Diki, Kampong Ayer (in het Sedco-komplex). Erg populair, ook lokaal, restaurant met zowel gemengde keuken als puur Malaj. ** Nagisa, Hyatt Hotel, Jalan Datuk Salleh Sulong, t 088 221 234. Leuke Japanse tent aan het water. Goede sushibar.
Kota Kinabalu (> 23)
Bij de kade en promenade liggen talrijke kleine restaurants als een soort kramen met een paar tafels en stoelen erbij. ** Kampong Nelayan Seafood market, Taman Tun Fuad, Bukit Padang 088 269 991. Hier worden gerechten aangeboden uit de Chinese en de Maleisische keuken. Populair onder grote toeristengroepen – af en toe zijn hier optredens met traditionele dansen. ** Little Italy, in Hotel Capital, 23 Jalan Haji Saman, t 088 232 231. Als de smaakpapillen verlangen naar afwisseling met een goede 36
SABAH EN EILANDEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 36
14-2-11 11:48
UITG AAN Kota Kinabalu (> 23)
In Kota Kinabalu zijn meerdere clubs, bars en discotheken rondom de havenkade; met name veel – ook buiten – aan de boulevard. Beach Street, tussen Jalan Pantai en Jalan Gaya. Shennagigan’s, Hyatt Hotel, Jalan Datuk Salleh Sulong, t 088 221 234. De bar is een populaire ontmoetingsplek voor vliegpersoneel op doorreis, vrij prijzig. Beach Club, Aan de rand van de kade in Jalan P. Ramlee. Nachtclub met grote dansvloer.
Bluenote (op Shangri-La’s Tanjung Aru Resort, > Overnachten). Grote club, livemuziek, biljart/pool. Cultural Palace Theatre Restaurant, Jalan Tanjung Lipat, t 088 251 844, iets buiten de stad (x neem een taxi). å Gesloten op maandag. Dansshows met lokale stammen, inclusief maaltijd. Kadazan-Dusun Cultural Centre, Hongkod Koisaan, KDCA Bldg., Mile 4,5, Jalan Penampang. Het restaurant is het hele jaar open en tijdens het oogstfestival (> 116) zijn hier talloze optredens.
DE LEUK STE ADRESSEN
SHOPPEN Kota Kinabalu (> 23)
Centrepoint Mall, Pusat Bandar, 88000. Enorm veel kleding in alle prijsklassen. Ook erg goedkope dvd’s.
Antiek Goede antiekzaken zijn te vinden aan het eind van Chun Eng Bldg. in Jalan Razak en een paar in Jalan Gaya – beide in het centrum van Kota Kinabalu. Denk eraan dat je een vergunning nodig heb om echt en zeldzaam antiek uit te voeren. Neem in dat geval contact op met het Sabah Museum, Jalan Penampang, Kota Kinabalu. å 9-17. Wisma Merdeka Jalan Haji Saman, 88817. Shoppingcenter met een paar antiekzaken en juwelierszaken. Markten Central Market en het ernaast gelegen Fish Market, Jalan Tun Fuad Stephens, Kota Kinabalu. å ’s Morgens. Groenten-, fruit- en vismarkt. Filipino Market, Jalan Tun Fuad Stephens, Kota Kinabalu, tegenover Central Market. ’s Avonds open. Veel kunsthandwerk en souvenirs, ook veel parels. Onderhandel over de prijs. Gaya Street Market, Jalan Gaya, Kota Kina-
balu. å Zondagmorgen en -middag. Meest fruit en vlees. Tamu, Kota Belud, 77 km van Kota Kinabalu. Grote openluchtmarkt met veel kunsthandwerk van de vele etnische groepen, die naar de markt komen. Veel reisorganisaties bieden pakketreizen aan. DE LEUKSTE ADRESSEN
6562-6690_Maleisie&Singapore_001-168_NL_CS4_def.indd 37
37
14-2-11 11:48