100% Venetië by mo'media

1 0 0 % V E N E T I Ë In Venetië valt zo veel te zien en te beleven; waar moet je beginnen? Natuurlijk wil je naar het San Marcoplein, het Dogenpaleis, de Rialtobrug en over het Canal Grande varen. Maar je wilt ook kunst bewonderen in het Peggy Guggenheimmuseum en de vele kerken bezoeken, genieten van heerlijke wijn en cicchetti (Venetiaanse tapas) proeven op terrasjes, winkelen in de wijk San Marco en slenteren door de ontelbare steegjes van de stad. ’s Avonds flaneer je op de kades, eet je in goede restaurants en drink je een spritz of Bellini op het Campo Santa Margherita. Deze gids geeft je de kans het allemaal te ontdekken. Laat je verrassen in deze magische stad. De overzichtelijke plattegrondjes wijzen je de weg.

1 0 0 % V E N E T I Ë , O N T D E K D E S TA D I N N O - T I M E !

2 - ALGEMEEN

Venetie_Voorwerk.indd 2

30-05-11 11:59

Inhoud 100% OVERZICHTELIJK

HOTELS

VERVOER

WIJK 1: SAN MARCO

WIJK 2: SANTA CROCE & SAN POLO

WIJK 3: DORSODURO

WIJK 4: CANNAREGIO

WIJK 5: CASTELLO & GIARDINI

WIJK 6: DE EILANDEN BURANO, TORCELLO & MURANO

116

OVERIGE BEZIENSWAARDIGHEDEN

136

UITGAAN

138

INDEX

142

ALGEMEEN - 3

Venetie_Voorwerk.indd 3

30-05-11 11:59

100% overzichtelijk Om deze gids overzichtelijk te maken hebben we VenetiĂŤ opgedeeld in zes wijken en die voorzien van een gedetailleerde plattegrond. Op de overzichtskaart voor in de gids kun je zien waar die wijken zich ten opzichte van elkaar bevinden. Met de letters A t/m Z staat erop aangegeven waar je de hotels, overige bezienswaardigheden en uitgaansgelegenheden kunt vinden die verderop in de gids worden beschreven. In de zes hoofdstukken die volgen, staat steeds uitgebreid beschreven wat er in de betreffende wijk allemaal te doen is, wat de belangrijkste bezienswaardigheden zijn en waar je lekker kunt eten en drinken, shoppen en luieren en waar je leuke dingen kunt doen. Alle adressen zijn voorzien van een nummer 1 dat terug te vinden is op de plattegrond achter in het hoofdstuk. Aan de kleur van het nummer kun je zien om welk soort adres het gaat en dus waar het adres te vinden is bij de beschrijvingen:

bezienswaardigheden eten & drinken

shoppen leuk om te doen

ZES WANDELINGEN Aan elk hoofdstuk is een wandeling toegevoegd die, zonder de genoemde adressen uitgebreid te bezoeken, ongeveer twee Ă drie uur duurt. Op de plattegrond staat met een lijn aangegeven hoe de route loopt. De beschrijving van de wandeling vind je op de pagina ernaast en voert je vanzelf langs de meest interessante plekken en leukste adresjes van de wijk, zodat je niets mist. Je komt niet alleen langs bezienswaardigheden, musea en parken, maar ook langs bijzondere winkels, lekkere lunchadressen en goede restaurants. Wie geen zin heeft om de route te volgen, kan met de beschrijvingen en de plattegronden ook prima zelf alles ontdekken. PRIJSINDICATIE BIJ HOTELS EN RESTAURANTS Om je een idee te geven van de prijzen in hotels en restaurants, vind je bij de adresgegevens steeds prijsindicaties. De bedragen bij de hotels zijn, tenzij 4 - ALGEMEEN

Venetie_Voorwerk.indd 4

30-05-11 11:59

anders vermeld, de prijzen voor een tweepersoonskamer per nacht, inclusief ontbijt. De bedragen bij de restaurants zijn, tenzij anders vermeld, een indicatie voor de gemiddelde prijs van een hoofdgerecht. Houd er rekening mee dat er in Venetië meestal coperto (€ 2 à € 3 per persoon) en servicegeld (10-15% over het hele bedrag) wordt gevraagd. MUSEA EN KERKEN Als je veel musea en kerken gaat bezoeken, is het handig om een voordeelkaart aan te schaffen. Je kunt deze passen bij de kassa’s van de verschillende musea krijgen. De Museum Pass is geldig in elf belangrijke musea en kost € 18 (www.museiciviciveneziani.it). De Chorus Pass biedt toegang tot zestien kerken en kost € 10 (www.chorusvenezia.org). Kerken mag je overigens niet met blote schouders of knieën in. VENETIAANSE (EET)GEWOONTES Het leven in Venetië begint vroeg. In veel barretjes is het vanaf een uur of zes al een komen en gaan van Italianen die snel even een koffie en een brioche nemen. Eten is een belangrijk onderdeel van het Venetiaanse leven. De lunch is vaak uitgebreid en warm, maar in veel osteria’s kun je ook kleine, belegde broodjes (panini) of cicchetti (tapas) eten. De meeste bars hebben ook een uitgebreid assortiment van broodjes en tramezzini. Ook zijn er de laatste jaren enkele wijnbars en restaurants bijgekomen die met hun tijd meegaan en lichte lunchmaaltijden serveren. ITALIAANSE EN VENETIAANSE TERMEN bacaro Traditionele wijnbar of restaurant waar je wijn en prosecco kunt drinken. Ze hebben vaak cicchetti en een kleine kaart. cicchetti Typisch Venetiaanse hapjes van vis, groente en vlees (tapas). enoteca Wijnwinkel waar je vaak ook wat kunt drinken en eten. ombra de vin Glas wijn. Deze wijn drink je in bars en bacari aan de bar. prosecco Mousserende witte wijn uit de streek Veneto. spritz Populair aperitief met Campari of Aperol. tramezzini Driehoekige sandwiches zonder korst en met veel vulling. trattoria/osteria Eenvoudig restaurant, waar je over het algemeen traditionele en typisch Venetiaanse gerechten kunt eten. ALGEMEEN - 5

Venetie_Voorwerk.indd 5

30-05-11 11:59

GOED OM TE WETEN Vooral in de wintermaanden moet je rekening houden met acqua alta, hoog water in de stad. Het San Marcoplein en verschillende delen van de stad lopen dan bij vloed onder water. Via verhoogde loopplanken kun je je meestal toch verplaatsen zonder natte voeten te krijgen. Hoog water wordt aangekondigd met loeiende sirenes. FEESTDAGEN VenetiĂŤ kent naast Nieuwjaar, Pasen, Pinksteren, Hemelvaart en Kerstmis de volgende feest- en gedenkdagen: 6 januari - La Befana, een heks brengt een sok met snoep aan kinderen februari/maart - Carnaval 25 april - Festa di San Marco, feest van de patroonheilige van de stad. Mannen geven hun vrouw of vriendin een rode roos. 1 mei - Dag van de Arbeid zondag na Hemelvaart - Festa della Sensa, een processie van boten en gondels 2 juni - Festa della Repubblica 15 augustus - Maria Hemelvaart 1 november - Allerheiligen 21 november - Festa della Madonna della Salute 8 december - Onbevlekte Ontvangenis FESTIVALS EN EVENEMENTEN Vogalonga: Een 32 kilometer lange regatta (roeiwedstrijd) op pinksterzondag, ontstaan als een protest tegen de vele vervuilende motorvaartuigen. De start is bij het San Marcoplein en de race eindigt bij de Punta della Dogana. www.vogalonga.it Biennale: Internationale tentoonstelling van moderne kunst, elk oneven jaar van juni tot oktober. In de even jaren is er een internationale architectuurtentoonstelling. De Biennale kent inmiddels ook andere kunstvormen, zoals dans, theater en muziek. www.labiennale.org 6 - ALGEMEEN

Venetie_Voorwerk.indd 6

30-05-11 11:59

Festa del Redentore: Al vanaf 1576 wordt in het derde weekend van juli gevierd dat er een einde kwam aan de pest. Redentore betekent Verlosser. Het feest is enorm populair en wordt gevierd met een parade van honderden versierde boten die zich op zaterdagavond verzamelen bij het eiland Giudecca en San Marco. De avond wordt afgesloten met een vuurwerkspektakel. Filmfestival van Venetië: Jaarlijks vindt van eind augustus tot begin september op het Lido het oudste filmfestival ter wereld plaats. www.labiennale.org/en/cinema Regata Storica: Een botenparade met historische schepen en een roeiwedstrijd op het Canal Grande, op de eerste zondag in september. Het hele jaar door zijn er in Venetië roeibotenraces, maar dit is een van de belangrijkste. Houd er rekening mee dat de vaporetti (busboten) op die dag niet of nauwelijks varen! www.regatastoricavenezia.it Marathon van Venetië: Vindt elk jaar in oktober plaats. Het traject begint bij Villa Pisani in Stra en de finish is in de Riva Sette Martiri in Venetië, een originele plek voor een sportevenement. www.venicemarathon.it Oud en Nieuw: Al een paar jaar staat de jaarwisseling in het teken van LOVE (de laatste twee letters zijn ook de afkorting van de provincie Venetië). De boodschap is ‘liefde, vrede en broederschap’. Uiteraard wordt er geproost met een Bellinicocktail. HEB JE NOG TIPS? We hebben deze gids zo zorgvuldig mogelijk samengesteld. Het aanbod van winkels, eetgelegenheden, cafés en bars wisselt in Venetië echter regelmatig. Mocht je onverhoopt een adres niet meer kunnen vinden of heb je andere opmerkingen of tips, laat het ons dan weten op www.100procenttravel.com. Op het forum van deze site vind je alle updates voor en aanvullingen op de gids. Voor de goede orde moet worden vermeld dat geen van de geselecteerde adressen voor vermelding heeft betaald, niet voor de tekst en niet voor de foto’s. Alle teksten zijn geschreven door een onafhankelijke redactie. ALGEMEEN - 7

Venetie_Voorwerk.indd 7

30-05-11 11:59

Hotels Hoewel het aanbod van hotels in Venetië groot is, zijn ze over het algemeen niet goedkoop. Uitwijken naar het vasteland is een optie en misschien zelfs handig als je met de auto op doorreis bent. Piekperiodes in Venetië zijn: Kerstmis en Nieuwjaar, carnaval, Pasen en de maanden mei tot en met oktober. Hieronder volgen onze favoriete overnachtingsadressen. De bijbehorende letters vind je terug op de overzichtskaart voor in de gids. Venetië is een kleine stad, dus je bent altijd dicht bij het beroemde San Marcoplein. De minimumen maximumprijzen die genoemd worden, zijn voor een tweepersoonskamer per nacht inclusief ontbijt, tenzij anders vermeld. Als je langer wilt blijven, kun je ook een appartement huren. Zie voor meer hotels en appartementen: www.hotelinvenice.com, www.housesinvenice.com, www.magicavenezia.com en www.turismovenezia.it/venezia/eng (klik op accommodation). LAGERE PRIJSKLASSE Op een halfuurtje met de trein van Venetië, ligt B&B Il Tulipano, van een Nederlands-Italiaanse familie. Het huis is landelijk gelegen, ideaal voor mensen die na een drukke dag in de stad lekker in de tuin willen uitrusten met een glaasje prosecco. Er zijn gratis parkeerplaatsen. Dit is ook een prima adres voor mensen op doorreis. via don bosco 12, 30010 camponogara (provincie venetië), www.bedandbreakfastvenetie.nl, telefoon 041 5150083, prijs € 70, trein camponogara - campagna lupia A

In een rustige steeg bevindt zich Hotel Casa Boccassini, een voordelig hotel met charme. De binnentuin is enigszins kitsch, maar wel leuk. Met de kamers moet je het treffen; sommige zijn gezellig, andere zijn minder sfeervol. cannaregio 5295, calle del volto (zijstraat van calle del fumo), www.hotelboccassini.com, telefoon 041 5229892, prijs € 60-140, boot fondamenta nuove B

8 - HOTELS

Venetie_Voorwerk.indd 8

30-05-11 11:59

B&B SANDRA

Venetie_Voorwerk.indd 9

30-05-11 11:59

Sandra runt haar kleine B&B Sandra met twee kamers op de bovenste verdiepingen van een oud huis. De kamer op zolder kun je vanwege de grootte eigenlijk beter een etage noemen, met eigen dakterras(!). Dat is fijn voor het ontbijt, want vanaf hier heb je een spectaculair uitzicht over Venetië. cannaregio 2452, corte trapolin, www.bbalessandra.com, telefoon 041 720957, prijs € 105-140, boot san marcuola, ca’ d’oro C

Al Ponte Mocenigo ligt op een rustige plek. Je komt het charmante hotel binnen via een privébruggetje en de karakteristieke binnenplaats. In de zomer kun je er buiten ontbijten of ’s avonds een prosecco drinken tussen de pilaren en planten. Leuk detail: ze hebben een Turks bad met kleurentherapie. santa croce 2063, calle dei preti, www.alpontemocenigo.com, telefoon 041 5244797, prijs € 60-200, boot san stae D

In een 17-eeuws palazzo en op een steenworp afstand van het Canal Grande ligt B&B Campiello Zen. De drie kamers zijn ruim en sfeervol en ingericht met antieke familiestukken, kostbare tapijten en mooie schilderijen. De gastvrije eigenaars Susanna en Andrea geven graag leuke tips over Venetië. santa croce 1285, rio terà, www.campiellozen.com, telefoon 041 710365, prijs € 80-190, boot riva di biasio E

MIDDENKLASSE Hotel Al Malcanton ligt aan een pleintje, dicht bij Piazzale Roma waar je de auto kunt parkeren. De kamers zijn ingericht in een typisch Venetiaanse stijl van rond 1700, wat een chique uitstraling geeft. De prijzen in het laagseizoen zijn zeer interessant. dorsoduro 3587, corte surian, www.hotelalmalcanton.com, telefoon 041 2750897, prijs € 50-250, boot piazzale roma, san tomà F

Ca’ San Giorgio is gevestigd in een prachtig opgeknapt middeleeuws huis. De mooiste kamer heeft een eigen dakterras. Het kleine hotel ligt naast de traghetto-oversteek San Marcuola; met de gondel ben je dus zo aan de andere kant van het Canal Grande. santa croce 1725, salizada fondaco dei turchi, www.casangiorgio.com, telefoon 0441 2759177, prijs € 90-250, boot riva di biasio, san stae G

10 - HOTELS

Venetie_Voorwerk.indd 10

30-05-11 11:59

LO CAN DA L A C O R T E

De prijs-kwaliteitverhouding is bij Hotel La Calcina dik in orde. Het hotel ligt aan de Zattere en de kamers aan de voorkant hebben een spectaculair uitzicht op het eiland Giudecca. Alle kamers hebben een parketvloer en zijn van alle gemakken voorzien. dorsoduro 780, zattere ai gesuati, www.lacalcina.com, telefoon 041 5206466, prijs € 110-250, boot zattere H

Locanda La Corte ligt vlak bij de kerk Santi Giovanni e Paolo. Je slaapt er in ruime kamers met oude plafondbalken en prachtige marmeren vloeren. Het meubilair is traditioneel Venetiaans. De leukste kamers grenzen aan het kanaal. ’s Zomers ontbijt je hier in de tuin. castello 6317, calle bressana, www.locandalacorte.it, telefoon 041 2411300, I

prijs € 72-300, boot fondamenta nuove HOTELS - 11

Venetie_Voorwerk.indd 11

30-05-11 12:00

HOGERE PRIJSKLASSE De mooie ligging aan het Canal Grande, de grote tuin en de gezellige ontbijtzaal maken Pensione Accademia Villa Maravege tot een prettig hotel. Tel daarbij op dat het in een van de leukste wijken van Venetië ligt, en weinig kan je verblijf in deze stad dan nog bederven. dorsoduro 1058, fondamenta bollani, www.pensioneaccademia.it, telefoon 041 5210188, prijs € 135-289, boot accademia J

Het eerste designhotel in Venetië is het Ca’ Pisani Hotel, gevestigd in een 16e-eeuws palazzo. In de stijlvolle kamers staat meubilair uit de jaren dertig en veertig en in de lobby en gangen hangt kunst van de futuristische Italiaanse kunstenaarsgroep Fortunato Depero. dorsoduro 979a, rio terà antonio foscarini, www.capisanihotel.it, telefoon 041 2401411, prijs € 204-381, boot salute K

Het huis waarin Oltre il Giardino is gevestigd, behoorde ooit toe aan Alma Mahler, de vrouw van de beroemde componist Gustav Mahler. Het hotel heeft zes stijlvolle kamers en een heerlijke, ommuurde tuin, waar je op mooie dagen natuurlijk mag ontbijten. san polo 2542, fondamenta contarini, www.oltreilgiardino-venezia.com, telefoon 041 2750015, prijs € 150-420, boot san tomà L

DD724 is een design- en boetiekhotel in de wijk Dorsoduro, naast het Peggy Guggenheimmuseum. Het hotel is een unieke combinatie tussen luxe Italiaans design en gezelligheid. En er zijn prachtige kamers met spectaculaire uitzichten. dorsoduro 724, ramo della mula, www.thecharminghouse.com, telefoon 041 2770262, prijs € 50-700, boot accademia M

12 - HOTELS

Venetie_Voorwerk.indd 12

30-05-11 12:00

CA’ P I S A N I H O T E L

Venetie_Voorwerk.indd 13

SECTIE 30-05-11 - PB

12:00

Vervoer Vanaf Marco Polo, de luchthaven die het dichtst bij Venetië ligt, kun je op verschillende manieren de stad bereiken. Het goedkoopst is de bus. Met de snelbus ben je voor € 3 in ongeveer 20 minuten op Piazzale Roma. Vanaf daar neem je de vaporetto (boot). Spectaculairder is een aankomst in de stad per boot. Vanaf de luchthaven kun je een busboot nemen: de Alilaguna (www.alilaguna.it). Verschillende lijnen van deze maatschappij brengen je voor ongeveer € 13 naar de stad. Het snelst is een privéwatertaxi (www.veneziataxi.it). Dan ben je binnen 20 minuten in Venetië, maar het tochtje kost wel € 100 tot € 120. Als je op het vliegveld van Treviso aankomt, waar luchtvaartmaatschappijen als Transavia en Ryanair op vliegen, kun je de shuttlebus nemen. Een retourtje kost € 10 en is een week geldig; een enkeltje kost € 6. Treviso ligt op 30 kilometer van Venetië en de reis duurt ongeveer 50 minuten. Venetië is een autoloze stad en er rijden dus ook geen bussen. Het belangrijkste middel van openbaar vervoer is de vaporetto, een ‘busboot’ die op verschillende plekken in de stad stopt. De drukste en belangrijkste lijndienst is nummer 1, die vanaf Piazzale Roma naar Lido gaat. Deze boot doet bijna alle haltes van het Canal Grande aan, waaronder Rialto en San Marco. Reizen met de vaporetto is voor toeristen niet goedkoop. Een enkele reis kost € 6,50 en is 60 minuten geldig. Voor meer dan één stuk bagage wordt ook nog eens hetzelfde bedrag in rekening gebracht. Waarschijnlijk ben je beter af met een 12-uurskaart voor € 16, een 24-uurskaart voor € 18, een 36-uurskaart voor € 23 of een 72-uurskaart voor € 33. Als je een week blijft, is een 7-dagenkaart voor € 50 het voordeligst. Ook de busdiensten van ACTV in Mestre en op het eiland Lido vallen hieronder. Online kun je voordelige vervoerskaarten kopen: www.veniceconnected.com. Omdat er maar vier bruggen zijn die de ene kant van het Canal Grande met de andere verbinden, zijn er op verschillende plekken traghetti. Dit zijn een soort gondels waarmee je voor € 0,50 wordt overgezet. Op de meeste stadsplattegronden staan de oversteekplaatsen aangegeven. Venetianen maken er veel gebruik van en blijven tijdens het tochtje meestal staan. 14 - VERVOER

Venetie_Voorwerk.indd 14

30-05-11 12:00

En natuurlijk zijn er de gondels. Vroeger waren die hét middel van transport, nu zijn ze er alleen nog voor toeristische pleziertochtjes. Venetië is een van de meest romantische plekken ter wereld en een tocht in een authentieke gondel hoort daarbij. Voor 35 minuten ben je ongeveer € 90 kwijt, ’s avonds moet je € 20 extra betalen. Op de website www.veneziagondola.com kun je een gondeltocht boeken. Sinds 2010 is er eindelijk een vrouwelijke gondelier in Venetië: Giorgia Boscolo. Ze erfde haar passie voor de gondels van haar vader, die ook gondelier is. Ze draagt het traditionele wit-blauw gestreepte shirt en de zwarte broek, met als finishing touch een blonde vlecht en nagellak.

VERVOER - 15

Venetie_Voorwerk.indd 15

30-05-11 12:00

San Marco

Het hart van Venetië De sestiere (stadswijk) San Marco is een drukke en levendige wijk in het hart van Venetië en het San Marcoplein wordt door velen beschouwd als de mooiste salon van de wereld. Het prachtige plein is wereldberoemd, net als de prijzen die er gevraagd worden voor een kopje koffie in de beroemde koffiebars. Ben je in het hoogseizoen in Venetië, bezoek het San Marcoplein dan eens ’s morgens vroeg, voordat alle toeristen de stad binnenstromen. Dan is het sprookjesachtig mooi om de basiliek, het Dogenpaleis en het plein te bewonderen. Met carnaval is deze wijk het centrum van de feestelijkheden. De hele stad viert twee weken lang uitbundig feest, maar voor de grootste evenementen moet je op het San Marcoplein zijn. Zo is er traditiegetrouw il Volo dell’Angelo (de vlucht van de engel), waarbij een beroemdheid vanaf de toren naar beneden vliegt. Ook zijn er grote carnavalsparades en optredens op het plein. Het complete programma kun je vinden op www.carnivalofvenice.com.

Venetie_Wandeling_01.indd 16

30-05-11 12:16

1 Gelukkig zijn er zelfs in deze drukke wijk plekken waar je niet wordt opgeslokt door het toerisme. Stap bijvoorbeeld een van de kerken binnen, zoals de Santo Stefano met zijn mooie schilderijen van Tintoretto. Ga voor een expositie van moderne kunst naar het Palazzo Grassi, waar je uitkijkend over het Canal Grande ook prima kunt lunchen. Neem een rondleiding in het beroemde Teatro La Fenice of duik de donkere stegen bij de Rialtobrug in voor een glas wijn en een lekker hapje in een van de barretjes. Ook als je van winkelen houdt, moet je in de wijk San Marco zijn. Bijna alle grote Italiaanse kledingmerken hebben hier een vestiging. Wist je dat een ombra de vin (een glas wijn, letterlijke betekenis: een schaduw van wijn) ontstaan is op het San Marcoplein? In de zomer kan het erg warm zijn in VenetiĂŤ. Om de wijn koel te houden, verplaatsten de marktlui hun kraampjes met wijn gedurende de dag rondom de kerktoren, zodat ze steeds in de schaduw stonden. Eeuwen later bestellen de Venetianen nog steeds een ombra de vin. SAN MAR CO - 1 7

Venetie_Wandeling_01.indd 17

30-05-11 12:16

6x zeker doen volgens de locals!

Basilica di San Marco

Giovanna Zanella

Bewonder de prachtige

Koop een paar

basiliek.

originele schoenen.

Osteria Enoteca San Marco

Teatro La Fenice

Geniet van de Venetiaanse keuken en atmosfeer.

Venetie_Wandeling_01.indd 18

Bekijk het trappenhuis

Neem een rondleiding door het beroemde opera-

Beziensw aardigheden Shoppen

Palazzo Contarini del Bovolo

en theatergebouw.

in de vorm van een slakkenhuis.

Palazzo Ducale

Bekijk de immense raadszaal van de dogen.

Eten & drinken Leuk om te doen

30-05-11 12:17

Bezienswaardigheden Het Palazzo Contarini del Bovolo is beroemd om het trappenhuis aan de buitenkant van het gebouw, dat doet denken aan een slakkenhuis. Bovolo betekent dan ook slakkenhuis in het Venetiaanse dialect. san marco 4299, corte contarini del bovolo, niet geopend voor publiek, boot rialto, s.angelo 5

Rust en ruimte vind je in de grote gotische kerk Santo Stefano. In het museumgedeelte hangen vier werken van de beroemde Venetiaanse kunstschilder Tintoretto, waaronder een enorm Laatste Avondmaal. De kerk ligt aan een mooi plein met enkele fijne terrassen. san marco, campo santo stefano, open ma-za 10.00-17.00, entree museum € 3, boot s.angelo, san samuele 7

Het Piazza San Marco (San Marcoplein) is onbetwist het hart van Venetië. Veel belangrijke bezienswaardigheden, zoals de San Marcobasiliek, het Palazzo Ducale (Dogenpaleis), de Campanile (toren), de Torre dell’Orologio (klokkentoren) en het Museo Correr zijn hier gevestigd. Zowel het plein als de basiliek is vernoemd naar San Marco, de beschermheilige van de stad. Deze heilige is in de bijbel afgebeeld als een leeuw met vleugels. De afbeelding werd later het symbool van de Serenissima (Republiek Venetië) en prijkt nog altijd op de vlag van de stad. san marco, piazza san marco, boot vallaresso, san zaccaria 23

In Museo Correr kom je meer te weten over de geschiedenis van Venetië. Daarnaast heeft het museum een indrukwekkende collectie schilderijen, van zeer vroege tot 17e-eeuwse kunst. Er hangen enkele beroemde werken van Carpaccio. Minstens zo interessant zijn de tentoonstellingen van moderne kunst die hier regelmatig worden gehouden. Vanuit het museumcafé heb je een mooi uitzicht op het Piazza San Marco. san marco, piazza san marco, www.museiciviciveneziani.it, telefoon 041 2405211, open dagelijks apr-okt 9.00-19.00, nov-mrt 9.00-17.00, entree met museumkaart san marcoplein, boot vallaresso, san zaccaria 24

SAN MAR CO - 1 9

Venetie_Wandeling_01.indd 19

30-05-11 12:17

De Basilica di San Marco (San Marcobasiliek) is met zijn extravagante mozaïeken, prachtige marmeren vloeren en kunstschatten een van de indrukwekkendste monumenten van Venetië. De basiliek dateert uit 1063 en was eeuwenlang de privékerk van de dogen, de voormalige heersers van Venetië. Pas in 1807 werd de kerk tot kathedraal gewijd. Een van de pronkstukken is de Pala d’Oro, een met edelstenen ingelegd altaarstuk dat tussen de 10e en 14e eeuw werd vervaardigd. In de Tesoro (schatkamer) zijn de kostbare voorwerpen te zien die tijdens de plunderingen van Istanbul in 1204 door de Venetianen zijn vergaard. Via een lange trap kom je bij het kerkmuseum, waar je onder meer de vier beroemde paarden van de basiliek van dichtbij kunt bewonderen. Buiten staan nu replica’s. De originele paarden staan binnen, zodat ze tegen luchtvervuiling beschermd zijn. san marco, piazza san marco, www.basilicasanmarco.it, telefoon 041 5225697, open basiliek pasen-okt ma-za 9.45-17.00, zo 14.00-17.00, nov-pasen ma-za 9.45-17.00, zo 13.00-16.00, entree basiliek gratis, pala d’oro € 2, tesoro € 3, museum € 4, boot san zaccaria, vallaresso 25

Vanaf de Campanile heb je een adembenemend uitzicht over de lagune en de daken van Venetië. Gelukkig is er een lift en hoef je de bijna 100 meter hoge toren niet te voet te beklimmen. Deze campanile is een identieke versie van zijn voorganger, een toren uit 1173 die in 1902 ineens in elkaar stortte. san marco, piazza san marco, open dagelijks zomer (hoogseizoen) 9.00-19.00, winter 9.30-16.00, entree € 8, boot san zaccaria, vallaresso 26

Hoewel het Palazzo Ducale (Dogenpaleis) al sinds de 9e eeuw bestaat, dateert de huidige vorm met zijn gotische façade uit de 14e en 15e eeuw. Het paleis was eeuwenlang het politieke hart van de republiek. De raadszaal is zo immens groot, dat er meer dan 1500 raadsheren in pasten. Via het Dogenpaleis kom je bij de Ponte dei Sospiri (Brug der Zuchten) en de oude gevangenissen. san marco, piazzetta san marco, www.museiciviciveneziani.it, telefoon 041 2719012, open dagelijks apr-okt 9.00-19.00, nov-mrt 9.00-17.00, entree met museumkaart san marcoplein, boot san zaccaria, vallaresso 27

20 - SAN MAR CO

Venetie_Wandeling_01.indd 20

30-05-11 12:17

C A MPA N I L E

Venetie_Wandeling_01.indd 21

SECTIE 30-05-11 - PB

12:17

Eten & drinken Hoe kun je een stadswandeling beter beginnen dan met een lekkere cappuccino of espresso bij Caffè al Ponte Lovo!? Deze bar heeft een eigen koffiemerk, Caffè del Doge en verkoopt verschillende koffiemelanges. Na je vakantie kun je deze speciale koffie ook online bestellen en thuis laten bezorgen. san marco 4819, ponte dell’ovo, www.caffedeldoge.com, telefoon 041 5208439, open dagelijks 8.00-21.30, prijs espresso vanaf € 0,90, boot rialto 1

Marchini Time is de bar-pasticceria van de chocoladewinkel Marchini. Hier drink je aan de bar een kop koffie met iets lekkers erbij. De zoete broodjes en taartjes op de toonbank zijn allemaal even onweerstaanbaar. san marco 4589, campo san luca, www.pasticceriamarchini.com, telefoon 041 2413087, open dagelijks 7.30-20.30, prijs koffie vanaf € 1, boot rialto 4

Bacaro da Fiore staat vol met de lekkerste cicchetti. Je kunt hier in maart, april, oktober en november ook de Venetiaanse specialiteit moèche krijgen. Dit zijn gefrituurde krabbetjes die je met schaal en al opeet. Er is een betrekkelijk groot restaurantgedeelte en bij mooi weer worden er tafeltjes buiten in de steeg gezet. san marco 3461, calle delle botteghe, www.dafiore.it, telefoon 041 5235310, open wo-ma 9.00-22.30, prijs cicchetti € 2, boot s.angelo, san samuele 8

Verwacht bij Osteria al Bacareto geen moderne gerechten op je bord. Dit traditionele restaurant van de familie De Giulio heeft alle Venetiaanse specialiteiten op de kaart staan. Neem bijvoorbeeld bigoli in salsa (pasta met ansjovissaus) en baccalà mantecato (romige stokvis). Buurtbewoners komen hier graag en het is er bijna altijd druk. san marco 3447, calle crosera, www.bacareto.it, telefoon 041 5289336, open ma-za 8.00-16.30 & 18.30-23.00, prijs € 35, boot s.angelo, san samuele 11

22 - SAN MAR CO

Venetie_Wandeling_01.indd 22

30-05-11 12:18

O STERI A A L B AC A R E TO

SAN MAR CO - 23

Venetie_Wandeling_01.indd 23

30-05-11 12:18

24 - SAN MAR CO

Venetie_Wandeling_01.indd 24

30-05-11 12:18

De wijnbar Vino Vino is de goedkope dependance van het chique, aangrenzende restaurant Antico Martini. Het eten komt uit de keuken van ‘het dure broertje’ en is eenvoudig, maar goed. Vino Vino ligt om de hoek van theater La Fenice en is een prima locatie om voor of na een voorstelling iets te eten. In de zomer kun je heerlijk in de tuin zitten. san marco 2007a, calle delle veste, telefoon 041 2417688, open dagelijks 11.30-23.30, prijs € 25, boot santa maria del giglio 18

Osteria Enoteca San Marco met zijn hoge plafonds, ruimte en gezellige atmosfeer is een verademing als je al een tijdje in deze drukke wijk hebt rondgelopen. De keuken is Venetiaans met een inventieve draai. Behalve uitgebreid eten, kun je hier ook een lekker glas wijn en een bordje met kaas of worst nemen. san marco 1610, frezzeria, www.osteriasanmarco.it, telefoon 041 5285242, open ma-za 12.30-23.00, prijs € 35, boot vallaresso 21

De beroemde Bellinicocktail is bedacht door Giuseppe Cipriani, eigenaar van Harry’s bar, en beroemd geworden door klanten als Hemingway. Deze heerlijke cocktail bestaat uit prosecco en perziksap. Houd rekening met de gepeperde prijzen! san marco 1323, calle vallaresso, www.cipriani.com, telefoon 041 5285777, open dagelijks 10.30-23.00, prijs cocktail € 15, boot vallaresso 22

Het beroemde Caffè Florian heeft een lange geschiedenis. Sinds 1720 wordt dit café bezocht door intellectuelen, kunstenaars, dichters, schrijvers en politici. Bekendheden als Goethe, Proust, Byron, Wagner en Casanova kwamen hier. Ben je bereid om een torenhoge prijs voor een kop koffie te betalen, dan is Florian met zijn verweerde spiegels, oude muurschilderingen en fluwelen banken zeker een bezoek waard. san marco 56/59, piazza san marco, www.caffeflorian.com, telefoon 041 5205641, open dagelijks 10.00-23.00, prijs espresso € 8, boot vallaresso, san zaccaria 28

SAN MAR CO - 25

Venetie_Wandeling_01.indd 25

30-05-11 12:18

CAFF Ă&#x2C6; F L OR I AN

PB SECTIE Venetie_Wandeling_01.indd 26

30-05-11 12:18

Osteria Alle Testiere serveert visspecialiteiten. Het zit er bijna altijd vol en reserveren is dan ook sterk aan te raden. Het is er zó klein, dat je soms niet bij je tafel kunt komen zonder dat er andere gasten voor je opzij moeten schuiven. De sfeer, de bediening en niet te vergeten het eten zijn allemaal dik in orde. Er wordt met veel liefde gekookt, en dat proef je. castello 5801, calle del mondo novo, www.osterialletestiere.it, telefoon 041 5227220, open di-za 12.00-15.00 & 19.00-0.00, prijs € 50, boot rialto 30

La Boutique del Gelato is misschien wel het kleinste ijszaakje van de stad, maar daarom niet minder populair. Probeer eens de smaken tiramisu, zabaione of het romige, frisse yoghurtijs. Allemaal even lekker! castello 5727, salizada san lio, telefoon 041 5223283, open dagelijks 10.00-0.00, ’s winters 10.00-22.00, prijs 1 bolletje € 1,50, boot rialto 31

Al Portego is een van die goede traditionele osteria’s waar je even snel een glas wijn of een prosecco drinkt, met cicchetti erbij. Het is hier bijna altijd druk. Je kunt ook wat uitgebreider eten aan de tafels in het kleine restaurantgedeelte. castello 6015, calle della malvasia, telefoon 041 5229038, open dagelijks 10.30-15.00 & 17.30-22.00, prijs cicchetti € 2, boot rialto 33

Osteria I Rusteghi is een combinatie van traditioneel, intrigerend en innovatief. Ze serveren hier belegde panini (broodjes) en salades en ’s avonds visgerechten. Op het prettige terras kun je in alle rust zitten, terwijl het wasgoed boven je hoofd te drogen hangt. Binnen staat vrijwel altijd jazzmuziek op. san marco 5513, corte del tentor, www.osteriairusteghi.com, telefoon 041 5232205, open ma-za 10.30-15.00 & 18.30-23.30, prijs broodje € 1,50, boot rialto 34

SAN MAR CO - 27

Venetie_Wandeling_01.indd 27

30-05-11 12:18

Shoppen De kleine brillen-, kleding- en tassenwinkel Ottico Fabbricatore wordt gerund door een echtpaar. Hij ontwerpt de brillen en gebruikt daarbij hoorn van de Amerikaanse buffel en titanium. Zij maakt de leren tassen en elegante kledingstukken van zijde en kasjmier. san marco 4773, calle del lovo, www.otticofabbricatore.com, telefoon 041 5225263, open ma-za 9.30-12.30 & 15.30-19.30, zo 11.00-15.00, boot rialto 2

De kleurrijke kleding van Malìparmi is vrouwelijk en stoer. Veel kledingstukken zijn voorzien van originele details. Achter in de winkel is een grote afdeling met tassen en schoenen. Ben je nog op zoek naar comfortabele sandalen of mooie laarzen? Ook dan zit je hier goed. san marco 4600a, calle del teatro, www.maliparmi.it, telefoon 041 5285608, open ma-za 10.00-19.00, zo 11.00-18.30, boot rialto 3

Alberto Valese maakt uniek gemarmerd papier met een speciale techniek die oorspronkelijk uit Japan komt. Deze techniek past hij ook toe op zijde, hout en diverse andere materialen. In zijn winkel Alberto Valese-Ebrû kun je al zijn ontwerpen bewonderen en kopen. san marco 3471, campo santo stefano, www.albertovalese-ebru.it, telefoon 041 5238830, open ma-za 10.00-19.00, zo 10.00-17.00, boot s.angelo 6

Zin in een lekker wijntje? Stop even bij Dai do Cancari, een vineria. Deze gespecialiseerde wijnwinkel bezorgt de wijn in elk land. De specialiteiten zijn prosecco en orto, de enige witte wijn van het Venetiaanse eiland Sant’Erasmo. san marco 1234, calle delle botteghe, www.daidocancari.it, telefoon 041 2410634, open dagelijks zomer 10.30-22.30, winter 10.30-20.30, boot s.angelo, san samuele 9

Het kleine tweedehands winkeltje van Laura Crovato hangt vol met cocktail- en galajurken, veelal afdankertjes van de Venetiaanse high society. Besluit je op het laatste moment om naar een voorstelling in La Fenice te gaan? Wie weet vind je hier een passende avondjurk voor je opera-avondje. san marco 2995, calle delle botteghe, telefoon 041 5204170, open ma 15.30-19.30, di-za 11.00-13.00 & 15.30-19.30, boot s.angelo, san samuele 10

28 - SAN MAR CO

Venetie_Wandeling_01.indd 28

30-05-11 12:18

MA L Ă&#x152; PA R MI

Bij Santa Maria Novella verkopen ze eau de cologne die gemaakt is naar een eeuwenoud natuurlijk recept. De geuren zijn puur en de verpakking is mooi traditioneel. Ook hebben ze zeep, shampoo en huidverzorgingsproducten. san marco 3149, salizada san samuele, www.smnovella.com, telefoon 041 5220814, open ma-za 10.00-13.00 & 14.00-19.30, zo 11.00-13.00 & 14.00-18.00, boot san samuele, s.angelo 12

Livio de Marchi is de galerie van Livio de Marchi. Deze Venetiaanse kunstenaar maakt allerlei gebruiksvoorwerpen zoals tassen en hoeden na, voornamelijk van hout. Ze zien er opvallend echt uit. Ook ontwierp hij ooit voor zichzelf een huis in de vorm van een stapel boeken. san marco 3157a, salizada san samuele, www.liviodemarchi.com, telefoon 041 13

5285694, open ma-vr 9.00-12.30 & 13.30-17.00, boot san samuele, s.angelo SAN MAR CO - 29

Venetie_Wandeling_01.indd 29

30-05-11 12:18

De kleurrijke, leren tassen van Raggio Veneziano zijn origineel en heel betaalbaar. Ze zijn vervaardigd van plantaardig gelooid leder. Achter in de winkel zit een klein atelier waar je kunt zien hoe de tassen worden gemaakt. Verder kun je hier ook portemonnees, in leer gebonden schriften, ceinturen en zelfs oorbellen van leer kopen. san marco 2953, campo santo stefano, www.raggioveneziano.com, telefoon 041 2412712, open dagelijks 10.00-18.30, boot san samuele, accademia 15

Op de deur van Legatoria Piazzesi hangt het bordje: ‘this is the oldest papershop in Italy’. Deze rommelige, maar leuke papierwinkel bestaat sinds 1851. Je kunt hier Venetiaans, perkamentachtig papier kopen. san marco 2511c, campiello della feltrina, www.legatoriapiazzesi.it, telefoon 041 5221202, open ma-za 9.30-12.30 & 16.00-19.30, boot santa maria del giglio 16

In de straten Calle Larga XXII Marzo, Campo di San Moisè en Salizada San Moisè vind je winkels van Italiaanse topmerken als Versace, Gucci, Prada, Valentino, Fendi, Bulgari en Salvatore Ferragamo. Ook de exclusieve glaswinkel van Carlo Moretti zit hier (www.carlomoretti.com). san marco, boot vallaresso, santa maria del giglio 17

Trek even wat tijd uit om bij Mondadori te neuzen in de boeken. Op de begane grond van deze grote boekwinkel is een afdeling over Venetië ingericht. Hier kun je terecht voor reisgidsen en kaarten, maar ook voor foto-, kunst- en kookboeken en romans over de stad. Verder zijn er leuke kinderboeken over Venetië te vinden. Boven zit de gewone boekwinkel, waar ze veel Engelstalige boeken hebben. san marco 1345, salizada san moisè, www.libreriamondadorivenezia.it, telefoon 041 5222193, open ma-za 10.00-19.30, zo 11.00-19.30, boot vallaresso 20

Als je langs Marchini loopt, weet je het meteen: hier wordt chocola verkocht. Chocola in veel verschillende smaken en vormen. Dit is de ideale winkel voor een cadeautje voor het ‘chocoholic’ thuisfront. In de winter kun je hier lekkere warme chocolademelk krijgen. san marco 676, calle spadaria, telefoon 041 5229109, open ma & wo-zo 9.00-20.00, boot san zaccaria 29

30 - SAN MAR CO

Venetie_Wandeling_01.indd 30

30-05-11 12:18

ALBERTO VA L E S E - E B R Û

Giovanna Zanella maakt in haar kleine winkel de vreemdste, maar ook mooiste schoenen op maat. Prachtige, kleurige rijglaarsjes of hooggehakte pumps met veren. Het duurt wel een paar maanden voordat je het exclusieve paar schoenen in huis hebt. castello 5641, calle carminati, www.giovannazanella.it, telefoon 041 5235500, open ma-za 9.30-13.00 & 15.00-19.00, boot rialto 32

Bottega della Solidarietà is een leuke winkel bij de Rialtobrug met mooie leren artikelen die gemaakt worden door probleemjongeren. Je vindt er hippe tassen, prachtige riemen, agenda’s met een leren kaft en andere accessoires. san marco 5164, salizada pio x, www.coopfilo.it, telefoon 041 5227545, open dagelijks 10.00-19.30, boot rialto 35

SAN MAR CO - 31

Venetie_Wandeling_01.indd 31

30-05-11 12:19

Leuk om te doen In Palazzo Grassi aan het Canal Grande zijn regelmatig vooruitstrevende tentoonstellingen van moderne kunst. In het strak ingerichte café-restaurant op de eerste verdieping kun je uitkijkend over het Canal Grande genieten van een lichte lunch. De minimalistische inrichting alleen al maakt het de moeite waard om het palazzo van binnen te zien. san marco 3231, campo san samuele, www.palazzograssi.it, telefoon 0445 230313, open di-zo 10.00-19.00, entree € 12, boot san samuele, s.angelo 14

Teatro La Fenice is een van de beroemdste operahuizen ter wereld. Het theater werd in 1792 gebouwd en brandde daarna tot twee keer toe af, in 1836 en in 1996. Inmiddels is het weer opgebouwd naar de oorspronkelijke bouwtekeningen. Als je geen voorstelling wilt bijwonen, dan is het leuk een rondleiding te volgen. Via de website kun je kaarten voor voorstellingen reserveren. san marco 1965, campo san fantin, www.teatrolafenice.it, telefoon 041 786511, open dagelijks 10.00-18.00, prijs rondleiding € 7, boot santa maria del giglio 19

Wil je deze stadswijk vanuit een bepaald thema bekijken, dan is het een leuk idee om met de Nederlandse gids Ine Legerstee een themawandeling te maken. Ze geeft rondleidingen met als thema muziek, Vivaldi of Casanova. Neem ruim van tevoren contact op om een rondleiding te boeken. start bij rialtobrug, www.rondleidingenvenetie.eu, telefoon 041 631358, open dagelijks, prijs vanaf € 130 voor 2-3 uur, maximaal 8 personen, boot rialto 36

32 - SAN MAR CO

Venetie_Wandeling_01.indd 32

30-05-11 12:19

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

Caffè al Ponte Lovo! Ottico Fabbricatore Malìparmi Marchini Time Palazzo Contarini del Bovolo Alberto Valese-Ebrû Santo Stefano Bacaro da Fiore Dai do Cancari Laura Crovato Osteria al Bacareto Santa Maria Novella Livio de Marchi Palazzo Grassi Raggio Veneziano Legatoria Piazzesi Calle Larga XXII Marzo / Campo di San Moisè / Salizada San Moisè Vino Vino Teatro La Fenice Mondadori Osteria Enoteca San Marco Harry’s bar Piazza San Marco Museo Correr Basilica di San Marco Campanile Palazzo Ducale Caffè Florian Marchini Osteria Alle Testiere La Boutique del Gelato Giovanna Zanella Al Portego Osteria I Rusteghi Bottega della Solidarietà Themawandeling met Ned. gids

Santa Croce & San Polo

Ontmoetingsplaats voor de Venetianen In deze wijken heerst een gezellige drukte. De Venetianen ontmoeten elkaar op de pleinen voor een praatje, drinken samen wat in een van de bars of doen inkopen op de markt bij de Rialtobrug. Op Campo San Giacomo dell’Orio komen jonge gezinnen, studenten en oude vrouwtjes aan het eind van de middag bij elkaar. ’s Zomers, meestal op dinsdagavond, wordt er in de zwoele avondlucht de tango gedanst. Op de vis- en groentemarkt bij de Rialtobrug bruist het ook altijd. ’s Morgens vroeg leggen inkopers van restaurants er met hun bootjes aan, om de verste en mooiste vis te bemachtigen. Lang niet meer alle vis wordt in de lagune gevangen, maar toch kun je hier nog veel lokale specialiteiten krijgen, zoals sint-jakobsschelpen, krabbetjes en venusschelpjes. PA L A ZZO GRA SSI

De bars in de buurt van de markt doen ’s morgens al goede zaken. Italianen lopen hier met hun tassen en karren vol koopwaar naar binnen voor een kop koffie aan de toog. En de marktkooplui nemen even snel een glas huiswijn

SAN MAR CO - 33

Venetie_Map_wandeling_01.indd 36

Venetie_Wandeling_02.indd 36

30-05-11 12:23

Venetie_Wandeling_01.indd 33

30-05-11 07-06-11 12:19 09:03

San Marco W A N D E L I N G

= beziensw aardigheden = eten & drinken = shoppen = leuk om te doen

Start bij de Rialtobrug. Ga via Mazaria 2 Aprile naar C. de L’Ovo en C. del Teatro. Je komt langs een bar 1 en leuke kleding- en accessoirewinkels 2 3 . Ga aan het einde van C. del Teatro linksaf, steek Campo San Luca 4 schuin rechts over en loop naar Campo Manin. Ga op dit plein links het steegje in (bij het bord ‘Scala Contarini del Bovolo’) om de trap van het palazzo te bekijken 5 . Loop terug naar Campo Manin voor het vervolg van de wandeling. Via het plein Campo Sant’Angelo (Sant’Anzolo) 6 wandel je verder naar Campo Santo Stefano 7 . Ga op dit plein meteen rechtsaf C. delle Botteghe in. Hier tref je een paar leuke osteria’s en bijzondere winkels 8 9 10 11 . Ga linksaf Salizada San Samuele in 12 13 . Pik een expositie mee in Palazzo Grassi 14 . Loop terug naar Campo Santo Stefano 15 en steek het plein over. Neem het steegje C. del Spezier. Via verschillende straten met veel souvenirwinkels, galeries en papierwinkels 16 kom je bij de chique winkelstraat C. Larga 22 Marzo 17 . Ga linksaf bij C. delle Veste 18 voor operahuis La Fenice 19 . Loop terug naar C. Larga 22 Marzo om de wandeling te vervolgen. Loop via Salizada San Moisè 20 richting het San Marcoplein. Voordat je het plein op gaat, vind je links in Frezzeria een goede lunchplek 21 en rechts in C. Vallaresso een beroemde bar 22 . Op het San Marcoplein is genoeg te zien en te doen 23 24 25 26 27 . Geniet in stijl van het uitzicht bij het oudste koffiehuis van Venetië 28 . Ga daarna via Piazzetta dei Leoni en C. San Basso naar C. Spadaria 29 . Sla aan het einde van deze straat, voor het kerkje, rechtsaf. Loop via Campo de la Guera naar C. de la Casseleria. Ga hier linksaf de Salizada San Lio in. In het eerste steegje rechts bevindt zich het visrestaurant Alle Testiere 30 . Loop de Salizada San Lio weer in om lekker ijs te proeven 31 . Ga op het kleine plein Campo San Lio rechtsaf. Je komt dan bij een bijzondere schoenenwinkel 32 en een osteria . Loop een stukje terug en vervolg de route. Voor een osteria met jazzmuziek duik je rechts de Calle della Bissa in, dan kom je op een pleintje 34 . Net voor de Rialtobrug is nog een leuke winkel met leren accessoires 35 . Wil je deze wijk met een gids verkennen, volg dan een themarondleiding 36 . 33

34 - SAN MARCO

Venetie_Map_wandeling_01.indd 34

07-06-11 09:03

San Marco W A N D E L I N G

= beziensw aardigheden = eten & drinken = shoppen = leuk om te doen

34 - SAN MARCO

Venetie_Map_wandeling_01.indd 34

07-06-11 09:03