Ο Πολιτισμός του Νερού: Πασσαλόπηκτοι και Πλωτοί Οικισμοί ανά τον Κόσμο

Θεοδώρα Ντάουλα

Ο Πολιτισμός του Νερού Πασσαλόπηκτοι και Πλωτοί Οικισμοί ανά τον Κόσμο

1

2

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Καθηγητές: Γ. Παπαγιαννόπουλος Σ. Δενδρινός

Σεπτέμβριος 2018

3

4

Προοίμιο Το παρόν τεύχος συντάχθηκε στα πλαίσια του μαθήματος “Εισαγωγή στην Αρχιτεκτονική Έρευνα - Διάλεξη” από την φοιτήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου, Θεοδώρα Ντάουλα, στο ακαδημαϊκό έτος 2017-2018. Στην εργασία με τίτλο “Ο Πολιτισμός του Νερού: Πασσαλόπηκτοι και Πλωτοί Οικισμοί Ανά τον Κόσμο”, μελετάται το πως και το γιατί οι άνθρωποι επέλεξαν να εξαπλωθούν πάνω στο νερό, ποια είναι τα θετικά και ποια τα αρνητικά αυτού του είδους κατοίκησης. Αυτή η μελέτη γίνεται με την ανάλυση και την κατανόηση τέτοιου είδους οικισμών. Η σύνταξη του τεύχους βασίστηκε στη μελέτη βιβλίων, επιστημονικών άρθρων και εκθέσεων, η επεξεργασία των οποίων οδήγησε σε χρήσιμα συμπεράσματα αλλά και σε νέους προβληματισμούς για περαιτέρω μελέτη. Σε αυτό το σημείο, πριν την εισαγωγή στο κυρίως θέμα και την ανάλυση των διάφορων οικισμών του νερού, παραθέτω επιστολή του 1925 του Κ.Α. Στασινόπουλου από το βιβλίο του “Το Μεσολόγγι”. Στην οποία περιγράφει με ποιητικό λόγο το πως θα ήταν ένας ονειρεμένος πασσαλόπηκτος οικισμός πάνω στα νερά της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου, η θαλασσούπολη όπως την αναφέρει ο ίδιος.

5

6

7

8

9

Εισαγωγή 1.Προϊστορικοί Λιμναίοι Πασσαλόπηκτοι Οικισμοί

2. Πασσαλόπηκτοι Οικισμοί

3. Πλωτοί Οικισμοί

4. Πιθανά Μελλοντικά Σενάρια: Πλωτές Μητροπόλεις Επίλογος Βιβλιογραφία 10

9

1.1 Ελλάδα, Καστοριά, Δισπηλιό

11

1.2 Άλλοι προϊστορικοί λιμναίοι οικισμοί στην Ελλάδα

15

1.3 Π.Γ.Δ.Μ., Οχρίδα λίμνη, Bay of Bones

16

1.4 Ελβετία, Γερμανία, Λιμναίες εγκαταστάσεις γύρω από τις Άλπεις

19

2.1 Βενετία, Η Πόλη του Νερού

25

2.2 Βενεζουέλα, Λίμνη Maracaibo, Palafitos

31

2.3 Ελλάδα, Μεσολόγγι, Πελάδες

33

2.4 Ινδονησιακό – Μαλαισιακό Αρχιπέλαγος

39

2.5 Μαλδίβες Νήσοι, Τουριστικά Θέρετρα

45

2.6 Βιρμανία, Inle lake

47

2.7 Ταϊλάνδη

51

2.8 Νιγηρία, Λάγος, Μακόκο

55

3.1 Ιράκ, Οι κατοικίες των Madan

61

3.2 Περού, Λίμνη Titicaca, Η φυλή των Urus

65

3.3 Κίνα, Η φυλή των Tankas

69

3.4 Βιετνάμ, Ha Long Bay

73 76 79 81

11

Εισαγωγή Το νερό έχει τη δύναμη να ενώνει, να καταργεί σύνορα και να ενισχύει την αίσθηση της οικειότητας. Δεν έχει σημασία το ποια θάλασσα, ποια λίμνη ή ποιος ποταμός είναι. Τα βιώματα μας, οι αισθήσεις και η φαντασία μας, είναι αυτά που μας οδηγούν στην απόκτηση της εμπειρίας του νερού και στη μύηση μας σε αυτό. Η πηγή των πολιτισμών είναι το νερό. Οι σημαντικότεροι πολιτισμοί γεννήθηκαν κοντά στο νερό. Ιδιαίτερα, στη Μεσόγειο το νερό έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των πολιτισμών. Οι δρόμοι των ποταμών και των θαλασσών προμήθευαν στις ανθρώπινες κοινωνίες όχι µόνο νερό για τις καλλιέργειες και μέσα διατροφής, αλλά κι έναν ασφαλή κι εύκολο δρόμο για τις μετακινήσεις, το εμπόριο, τις ανταλλαγές προϊόντων, αλλά και την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, των λαών, των πολιτισμών! Στις περισσότερες θρησκείες, το νερό αποτελεί το σύμβολο της ζωής, της καθαρότητας, της ψυχικής υγείας. Στο Χριστιανισμό, οι πιστοί βαπτίζονται για να αποκτήσουν την ευλογία του Αγίου Πνεύματος και δέχονται το Άγιασμά της Εκκλησίας µε ευλάβεια, ως κάτι το θαυματουργό για καλή υγεία. Στη μουσουλμανική, αλλά και στην ιουδαϊκή θρησκεία οι πιστοί θεωρούν το νερό ένα από τα σημαντικότερα αγαθά και γι’ αυτό, προτού εισέλθουν στους χώρους προσευχής τους, πλένονται. Οι ινδουιστές συνήθιζαν να χτίζουν τους ναούς τους, κοντά σε τόπους όπου επικρατούσε το υγρό στοιχείο.1 Οι άνθρωποι ανέκαθεν επέλεγαν να κατοικήσουν εκεί που η γη συναντάει το νερό. Από τις 25 μεγαλύτερες πόλεις στον κόσμο, οι 21 βρίσκονται κοντά στον ωκεανό, τη θάλασσα, ή ένα μεγάλο ποταμό. Ακόμη αναλύσεις των χωρικών δεδομένων για όλο τον κόσμο, αποκαλύπτουν ότι πάνω από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε απόσταση μικρότερη των 3 χλμ. από το πλησιέστερο υγρό στοιχείο. Και μόνο το 10% του πληθυσμού ζει σε απόσταση μεγαλύτερη των 10 χλμ. από το νερό.2 Ο Γ. Χουρμουζιάδης έλεγε3 “Όταν μιλούμε, λοιπόν, για "πολιτισμό του νερού" αναφερόμαστε σε μια ζωή κοντά στο νερό, όπου η παρουσία του νερού σημαίνει και μια καθοριστική διαμόρφωση της καθημερινής συμπεριφοράς του ανθρώπου. Πρέπει να υποθέσουμε, επομένως, ότι ο προϊστορικός άνθρωπος που είναι αναγκασμένος να ζήσει δίπλα σε μια λίμνη βρίσκεται πολύ συχνά μπροστά στο ερώτημα που αναφέρεται στο που πρέπει να οργανώσει το χώρο όπου θα ζήσει. 'Έτσι, αναρωτιέται ο "παραλίμνιος" άνθρωπος αν πρέπει να φτιάξει το σπίτι του μέσα στο νερό, μέσα στη λίμνη ή αν πρέπει να το φτιάξει στην όχθη, ώστε ανάλογα με τη συμπεριφορά της στάθμης της, που πότε ανεβαίνει και πότε κατεβαίνει, ο οικισμός να είναι πότε λιμναίος και πότε όχι.” Γενικότερα, η επιμονή των ανθρώπων να δημιουργούν και να αναπτύσσουν οικισμούς και πολιτισμούς δίπλα σε στάσιμα νερά, πρέπει να αναζητηθεί στους πρώτους ανθρώπους οι οποίοι προτίμησαν να ζήσουν στο συγκεκριμένο οικοσύστημα, δικαιώνοντας τη ρήση των αρχαίων Αιγυπτίων ότι ο άνθρωπος είναι «έλειον και λιμνώδες ζώον».4 Με ποιόν τρόπο όμως αυτές οι πηγές νερού υπηρετούσαν αυτές τις κοινωνίες; Μέσω της μελέτης πασσαλόπηκτων και πλωτών οικισμών ανά τον κόσμο, θα καταλάβουμε τα πολλαπλά οφέλη που προσφέρει το υγρό στοιχείο σε μια κοινωνία. Θα κατανοήσουμε γιατί οι άνθρωποι από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και σήμερα, επέλεγαν μέρη κοντά σε νερό για να κατοικήσουν. Και θα δούμε πως οι λίμνες, τα ποτάμια και οι ωκεανοί βοηθούσαν τις κοινωνίες ως πηγή φαγητού και πόσιμου νερού, διαδρομές μεταφοράς, προστασία από τους εχθρούς, άρδευση για καλλιέργειες, πηγή ενέργειας, και άλλους ρόλους στην γεωργική και μεταποιητική οικονομία.

Νερό και Πολιτισμός [online] https://www.watersave.gr/files/PDF/05math.pdf How Close Do We Live to Water? A Global Analysis of Population Distance to Freshwater Bodies, M. Kummu, H. de Moel, P.J. Ward, O. Varis, 2011 3 Λόγια από χώμα, Χουρμουζιάδης Γ., 2009 4 Λιμναίοι Οικισμοί της Προϊστορίας, Μαρία Επαμ. Πυργάκη, 2009 1 2

12

1.Προιστορικοί Λιμναίοι Πασσαλόπηκτοι Οικισμοί Ένα ακόμη γοητευτικό μυστήριο του «μικρού μεγάλου κόσμου» της Προϊστορίας. Μόνιμες εγκαταστάσεις ανθρώπων κοντά σε μια λίμνη. Απομεινάρια ενός πολιτισμού, του πολιτισμού του νερού που δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε με βασικό χαρακτηριστικό την παρουσία και την επίδραση του νερού. Πριν από 8000 περίπου χρόνια , άνθρωποι όμοιοι με μας, μέρος μικρό μιας απέραντης ανθρωπότητας, επιλέγουν να ζήσουν μέσα ή κοντά στα ήσυχα νερά μιας λίμνης.

13

1.1 Ελλάδα, Καστοριά, Δισπηλιό Ο προϊστορικός λιμναίος οικισμός του Δισπηλιού βρίσκεται 8 χιλιόμετρα έξω από την Καστοριά στη θέση «Νησί» ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932.Χρονολογήται μεταξύ 5.500 και 3.500 π.Χ. και είναι ένας από τους αρχαιότερους λιμναίους οικισμούς που έχουν ανακαλυφθεί στην Ευρώπη. Προς το παρόν, ο οικισμός του Δισπηλιού είναι ο μοναδικός, που έχει ανασκαφεί στον ελληνικό χώρο. Σύμφωνα με τον Sivignon, φαίνεται πως στη Μακεδονία οι εγκαταστάσεις κοντά σε λίμνες και ιδιαίτερα στις βαλτώδεις όχθες τους δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο, σε μια εποχή μάλιστα που ήταν πολύ περισσότερες από σήμερα. Οι αναλύσεις του Bottema, στην ευρύτερη δυτική Μακεδονία έχουν δείξει πως το κλίμα ήταν ξηρότερο από το σημερινό, με αποτέλεσμα να συνοδεύεται από έντονες βροχοπτώσεις. Το νερό στο Δισπηλιό, τα νεολιθικά χρόνια, πιθανόν να ήταν πολύ περισσότερο και η λίμνη να πλημμύριζε μεγαλύτερες εκτάσεις. Υπολογίζεται ότι κατά την περίοδο της

ακμής του οικισμού θα πρέπει να ζούσαν εκεί κάπου 5000 άνθρωποι.5 Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, οι επιπτώσεις του συγκεκριμένου φυσικού περιβάλλοντος επηρεάζουν και τη βιολογική ανάπτυξη των ανθρώπων. Οι άνθρωποι που κατοικούν σε τέτοια οικοσυστήματα είναι νωχελικοί και με βαριά διάθεση. Τις καλύβες που έφτιαχναν, κυκλικές και ορθογώνιες, τις στήριζαν πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες. Ήταν ο σκελετός για να ανυψώσουν το επίπεδο των σπιτιών γιατί κάποια ήταν χτισμένα μέσα στη λίμνη και κάποια ανάλογα με την αυξομείωση της στάθμης του νερού άλλοτε βρισκόταν μέσα στη λίμνη και άλλοτε έξω από αυτή. Υπήρχαν και καλύβες που ήταν χτισμένες κοντά στη λίμνη. Έχοντας άψογη οργάνωση και πειθαρχία μάζευαν την τροφή τους, εξέτρεφαν κατοικίδια, ψάρευαν και κατασκεύαζαν εργαλεία και είδη καθημερινής χρήσης. Παράλληλα γνώριζαν μουσική και γραφή.6

H γεωγραφική εικόνα της Μακεδονίας, M. Sivignon, 1982 Οδηγός Καστοριάς, Λιμναίος Οικισμός [online] http://www.odigoskastorias.gr/touristikos-odigos/2010-11-26-12-04-48/2010-1201-16-11-12.html 5 6

Αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού της Καστοριάς [πηγή: http://eranistis.net/wordpress/2017/03/11/dispilio/] 14

Ο καθηγητής Αρχαιολογίας, Αντώνης Κεραμόπουλος, που ήδη από το 1930 ερευνούσε συστηματικά στην περιοχή με σκοπό να εντοπίσει την κοιτίδα των αρχαίων Μακεδόνων παρατήρησε πως η στάθμη της λίμνης είχε κατέβει, γιατί ο χειμώνας του 1932, που μόλις είχε τελειώσει, ήταν πολύ ξερός. Το αποτέλεσμα ήταν να αποκαλυφθούν οι κορυφές εκατοντάδων πασσάλων που αμέσως κατάλαβε ότι αποτελούσαν τα οικοδομικά λείψανα ενός προϊστορικού οικισμού. Το 1965, ο Καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος ήρθε στην περιοχή και συνέχισε τις έρευνες. Συστηματικές ανασκαφές στο Δισπηλιό άρχισαν στα 1992 με υπεύθυνο τον Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας , κ. Γιώργο Χουρμουζιάδη. Καθώς προχωρούσε η έρευνα οι αρχαιολόγοι σκέφθηκαν ότι από την ανασκαφή δεν θα φαινόταν τίποτε που να μπορούσε να καταλάβει ο ανειδίκευτος επισκέπτης. Έτσι κατέληξαν να κάνουν μια αναπαράσταση του οικισμού, έστω και μερική, με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα που είχαν συγκεντρώσει. Επελέγη ένας χώρος που διαμορφώθηκε ανάλογα και σε φυσικές διαστάσεις κτίστηκαν λίγες καλύβες, σύμφωνα πάντα με τις αρχαιολογικές πληροφορίες που έχει δώσει η ανασκαφή, ώστε ο επισκέπτης να μπορέσει να δει πώς ήταν οι κατοικίες και ποιος ήταν ο οικιακός εξοπλισμός σε έναν λιμναίο οικισμό της νεολιθικής εποχής. Έτσι, σε συνδυασμό με το μικρό μουσείο και τον αρχαιολογικό χώρο, ο επισκέπτης έχει μια πιο χειροπιαστή εικόνα της κατοίκησης εκείνης της μακρινής εποχής.

Οι πασσαλόπηκτες κατοικίες του οικισμού [πηγή: πάνω φωτ. https://www.trekearth.com/gallery/Europe/Greece/Macedonia/Kastoria/Dispilio/photo63 1640.htm , κάτω φωτ. http://eranistis.net/wordpress/2017/03/11/dispilio/]

15

Αναπαράσταση των ευρημάτων [πηγή: http://www.hellinon.net/Dispilio.htm] Αγκίστρια μαζί με άλλα τέχνεργα και ζωικά κατάλοιπα [πηγή: Αρχείο Ανασκαφών Δισπηλιού]

Η μονόξυλη βάρκα [πηγή: http://eranistis.net/wordpress/2017/03/11/dispilio/]

Οι καλύβες φτιάχνονται πάνω στην πασσαλόπηκτη ξύλινη πλατφόρμα, οι τοίχοι είναι από κάθετα και οριζόντια ξύλα και γεμίζονται με καλάμια, και σε κάποιες περιπτώσεις επικαλύπτονται από πηλό. Και οι στέγες είναι και αυτές από πολλές στρώσεις καλαμιών. Επίσης η κάθε καλύβα έχει την δική της πλατφόρμα. Τα ήσυχα πρασινογάλαζα νερά δεν ικανοποιούν μόνο την όραση και την ακοή, αλλά παρέχουν τη δυνατότητα για εύκολο και ασφαλές ψάρεμα. Τα εργαλεία και οι πρακτικές αλιείας δεν έχουν αλλάξει ριζικά, από τη Νεολιθική εποχή ως σήμερα. Οι αλλαγές αφορούν μόνο τα υλικά κατασκευής, που είναι αποτέλεσμα της προηγμένης τεχνολογίας. Στη λίμνη της Καστοριάς, όπως δείχνουν τα ευρήματα της ανασκαφής και οι σύγχρονες μαρτυρίες, οι ψαράδες, προϊστορικοί και σύγχρονοι, ψαρεύουν με πετονιές, με δίκτυα, με καμάκια και όταν υπάρχει πληθώρα ψαριών ακόμη και με τα χέρια. Η αλιεία από τους Προϊστορικούς ασκούνταν με αγκίστρι, απαιτούσε πετονιά, καλάμι ή κάποιο λεπτό κλαρί για να δεθεί η πετονιά και βαρίδιο για καταβύθιση και τρίαινα. Όσον αφορά τη διατροφή τους τα ιχθυοφαγικά κατάλοιπα μαρτυρούν ότι οι κάτοικοι του Δισπηλιού κατανάλωναν κυπρίνους, τσιρόνια, χέλια και μεγάλα λιμναία όστρεα. Όμως, οι Δισπηλιώτες δεν ήταν μόνο ψαράδες ήταν και κυνηγοί. Άλλωστε, το νερό μπορεί να ξεδιψάσει τα θηράματα, που εύκολα μπορούν να γίνουν στόχος των κυνηγών. Συνήθως το κλίμα στη λίμνη είναι περισσότερο ήπιο και εξυπηρετείται η κτηνοτροφία με τα υπάρχοντα βοσκοτόπια, ενώ ευνοείται και η ανάπτυξη της γεωργίας στις γειτονικές εκτάσεις. Το νερό της λίμνης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πότισμα των κοντινών καλλιεργειών. Ευρήματα, όπως απανθρακωμένοι καρποί δημητριακών, οι μυλόλιθοι , οι τριπτήρες, τα πέτρινα δρεπάνια, μας πληροφορούν για τις καλλιεργητικές ασχολίες. Όμως όπως αναφέρουν αρχαίες γραπτές πηγές σε τέτοιου είδους περιβάλλοντα τα νερά είναι στάσιμα και ζεστά και υπάρχουν περιπτώσεις που οι καρποί δεν προλαβαίνουν να ωριμάσουν και καλλιέργειες, όπως τα αμπέλια, συχνά καταστρέφονται. Επίσης, στο Δισπηλιό ο «λιμναίος» δρόμος, που τον διέσχιζαν με μονόξυλα συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός υποτυπώδους εμπορίου και στη διακοινοτική επικοινωνία. Οι αρχαίοι συγγραφείς συμπληρώνουν, μάλιστα, ότι τα μικρά ευκίνητα πλοιάρια, τα μονόξυλα, σε υγρά περιβάλλοντα, χρησιμοποιούνται και ως πολεμικό μέσο για ναυμαχίες, ενώ οι υδάτινοι δρόμοι, ενίοτε, γίνονται χώροι για ληστρικές δραστηριότητες και τυχοδιωκτική εκμετάλλευση. Το υγρό στοιχείο χρησιμοποιείται συχνά από τους ανθρώπους των λιμνών και ως αμυντική οχύρωση.

16

Καλύβες χτισμένες στην όχθη της λίμνης [πηγή: http://eranistis.net/wordpress/2017/03/11/dispilio/]

Από τα πιο σημαντικά ευρήματα των ανασκαφών είναι ένα κομμάτι ξύλο κέδρου, μια ξύλινη πινακίδα, που το 1993 βρέθηκε στο βυθό της λίμνης και χρονολογήθηκε με τη μέθοδο C14, στα 5260 π.Χ.. Στην επιφάνειά του έχουν χαραχτεί με αιχμηρό αντικείμενο εννιά αράδες με «περίεργες» γραμμές κάθετες και οριζόντιες, άλλες που μας θυμίζουν το Δ, το ανάποδο Ε ή το Λ. Παρόμοια σήματα συναντάμε στη γνωστή μας «Γραμμική Α», μια γραφή που δεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί και γι’ αυτό δεν μπορούμε να πούμε πολλά.7 Υπάρχουν, όμως, και άλλα ευρήματα, «λιγότερο εχέμυθα». Ένα τέτοιο είναι οι τρεις ή τέσσερις οστέινες φλογέρες που βρέθηκαν στο Δισπηλιό και ειδικότερα μια φλογέρα μήκους 12 εκ. που είναι σκαλισμένη στο μηριαίο οστό κάποιου μεγάλου πουλιού, ίσως κάποιου πελεκάνου. Αν και μορφολογικά θυμίζει σύγχρονη φλογέρα, το εύρημα χρονολογείται την 6η χιλιετία. Γύρω στο 3500 π.Χ. ο οικισμός του Δισπηλιού πρέπει να εγκαταλείφθηκε από το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του. Πιθανότατα για λόγους οικολογικούς (επισιτιστικούςοικονομικούς). Μερικοί έμειναν πίσω και συνέχισαν να ζουν στον «συρρικνωμένο πια λιμναίο οικισμό».

7

Η ξύλινη πινακίδα [πηγή: http://heterophoton.blogspot.com/2016/08/blogpost_30.html]

Φλογέρα σκαλισμένη σε οστό [πηγή: http://www.hellinon.net/Dispilio.htm]

Λιμναίοι Οικισμοί της Προϊστορίας, Μαρία Επαμ. Πυργάκη, 2009

17

1.2 Άλλοι προϊστορικοί λιμναίοι οικισμοί στην Ελλάδα Λιμναίοι οικισμοί, υπήρχαν και σε άλλες περιοχές, όπως για παράδειγμα, στην περιοχή ανάμεσα στο Στρυμόνα και τον Αλιάκμονα με κατοίκους τους Δερρίοπες, στην Εύρωπο της Αλμωπίας με κατοίκους τους Παιόπλες και γύρω από το Παγγαίο τους Παίονες και τους Δόβηρες. Αυτοί οι λιμναίοι λαοί ήταν κατάλοιπα των προϊστορικών κατοίκων της νεολιθικής εποχής.8 Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, υπήρχαν λιμναίοι οικισμοί και στην Πρασιάδα λίμνη στα χρόνια των Μηδικών πολέμων. Και στην περίπτωση αυτή, τα αίτια κατοίκησης της λίμνης, δεν ήταν άλλα παρά η ύπαρξη τροφής και η προστασία από τους εχθρούς. Αυτό είναι το απόσπασμα από τα κείμενα του Ηρόδοτου που περιγράφει τον λιμναίο οικισμό στην Πρασιάδα λίμνη: "Αλλά όσοι ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή του όρους Παγγαίου [και των Δοβήρων και των Αγριάνων και των Οδομάντων] και της λίμνης Πρασιάδας, κανένας τους δεν έπεσε στα χέρια του Μεγαβάζου. Δοκίμασε μάλιστα να κυριέψει κι εκείνους που έχουν εγκατασταθεί στη λίμνη με τον εξής τρόπο: έστησαν στη μέση της λίμνης μια εξέδρα που στηρίζεται σε ψηλούς πασσάλους κι επικοινωνεί με τη στεριά με μια στενή γέφυρα. Λοιπόν τους πασσάλους που υποβαστάζουν την πλατφόρμα κάποτε στα παλιά χρόνια τούς έστησαν όλοι οι πολίτες μαζί, αλλά αργότερα τους στήνουν κρατώντας το εξής έθιμο: καθένας τους που παντρεύεται, για κάθε γυναίκα που παίρνει κουβαλά από το βουνό που τ᾽ όνομά του είναι Όρβηλος, τρεις πασσάλους και τους στήνει από κάτω· κι ο καθένας τους παντρεύεται πολλές γυναίκες. Και ζούνε μ᾽ έναν τέτοιο τρόπο· ο καθένας τους πάνω στην εξέδρα είναι νοικοκύρης μιας καλύβας, μες στην οποία περνά τη ζωή του, και μιας καταπακτής που μέσ᾽ από τις σκαλωσιές σε κατεβάζει στη λίμνη. Και τα παιδάκια τα νήπια τα δένουν από το πόδι με σκοινί, από φόβο μήπως κατρακυλήσουν στο νερό. Αντί για χόρτο στ᾽ άλογα και στα καματερά τους δίνουν ψάρια. Κι ετούτα είναι τόσο άφθονα, που, όταν σπρώξεις προς τα κάτω την καταπακτή και κατεβάσεις με σκοινί άδειο κοφίνι στη λίμνη, δεν περιμένεις πολλή ώρα και το τραβάς απάνω γεμάτο ψάρια. Και τα ψάρια είναι δυο λογιώ, και τα λένε πάπρακες και τίλωνες." 9 Λιμναίοι οικισμοί, υπήρχαν επίσης στην λίμνη Κερκινίτιδα, στη λίμνη του Πραβίου, στα τενάγη των Φιλίππων που αποξηράθηκαν, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθούν πάσσαλοι σε καλή κατάσταση με απολιθωμένο το ξύλο, στην Πρέσπα και σε άλλες λίμνες. Επίσης, στην πόλη Φάση της Κοχλίδας, που βρίσκονταν μέσα στα έλη, σύμφωνα με τον Ιπποκράτη10 οι κατοικίες ήταν κατασκευασμένες με ξύλα και καλάμια και βρίσκονταν μέσα στο νερό. Αλλά και ο Αισχύλος11, περιγράφει τους λιμναίους οικισμούς στη λίμνη Κερκινίτιδα όμοιους με της Πρασιάδας του Ηρόδοτου, οχυρωμένους με περίβολο με ξύλινους πύργους, όπως οι λιμναίοι οικισμοί των Άλπεων

Χάρτης που δείχνει τις αρχαίες λίμνες Πρασιάδα και Κερκινίτιδα

Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά, Ιστορία - Μνημεία - Λαογραφία, από την ίδρυσή της μέχρι τον 10ο μ.Χ. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής-Τμήμα Αρχιτεκτόνων, τομ. Στ. Θεσσαλονίκη, 1974, σελ. 280-288 8

9

Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 5.16.1 - 5.16.4 [online] http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=30&page=125

10

Hippocrates, W.H.S. Jones, 1923, Ancient Medicine. Airs, Waters, Places. Epidemics 1 and 3. The Oath. Precepts. Nutriment. London: Harvard University Press, σελ 112

11

Αισχύλου, Πέρσαι, Cambridge: Broadhead, σελ. 28, στιχ. 865, σελ. 29

18

1.3 Π.Γ.Δ.Μ., Οχρίδα λίμνη, Bay of Bones Η Λίμνη Οχρίδα ή Αχρίδα βρίσκεται στα ορεινά σύνορα μεταξύ της νοτιοδυτικής ΠΓΔΜ και ανατολικής Αλβανίας. Είναι μια από τις βαθύτερες και αρχαιότερες λίμνες της Ευρώπης, με μοναδικό υδατικό οικοσύστημα, το οποίο περιλαμβάνει περισσότερα από 200 ενδημικά είδη και μέγιστο βάθος 288 m. Η Οχρίδα και οι Πρέσπες ανήκουν σε μια ομάδα λεκανών, που προήλθε από μια γεωτεκτονική κατάπτωση κατά τη διάρκεια της Πλειόκαινου εποχής πριν πέντε εκατομμύρια χρόνια στη δυτική πλευρά των Δειναρικών Άλπεων. Παγκοσμίως υπάρχουν μόνο λίγες λίμνες με τόσο αρχαία προέλευση. Σε αντίθεση με τη Λίμνη Οχρίδα, οι Πρέσπες είναι πιθανό να έχουν μετατραπεί σε ξηρά αρκετές φορές στην ιστορία τους.12 Ο κόλπος των οστών βρίσκεται 16 χλμ. νότια της πόλης της Οχρίδας. Το όνομα αυτό "Bay of Bones", δόθηκε σε αυτόν τον αρχαιολογικό χώρο, λόγω των πολλών ζωικών υπολειμμάτων και των κατακερματισμένων σκαφών που βρέθηκαν στην περιοχή. Ο Κόλπος των Οστών παρουσιάζει την προϊστορική ζωή των ανθρώπων σε αυτές τις περιοχές, μια προσέγγιση του πολιτισμού μιας μακρινής εποχής. Πρόκειται για ένα αρχαιολογικό συγκρότημα που βρίσκεται στις ανατολικές ακτές της λίμνης της Οχρίδας. Τα ερείπια του προϊστορικού οικισμού μαζί με τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι στην πραγματικότητα ήταν μια μικρή «προϊστορική πόλη».

Αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού στον κόλπο των οστών [πηγή: πάνω φωτ. http://macedonia.for91days.com/scuba-diving-in-the-bay-of-bones/ κάτω φωτ. https://experience-macedonia.com/place-to-visit/archaeological-cultural-heritageand-museums/bay-of-bones/]

Οχρίδα (λίμνη) - Βικιπαίδεια [online] https://el.wikipedia.org/wiki/Οχρίδα_(λίμνη) 12

19

Στα προιστορικά χρόνια η λίμνη Ορχίδα, φιλοξενούσε έναν πασσαλόπηκτο οικισμό, σε μια πλατφόρμα που στηρίζονταν πάνω σε 10.000 ξύλινους πασσάλους. Σήμερα αυτό το Μουσείο πάνω στο νερό είναι μια ανακατασκευή του οικισμού, όπως οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι θα έμοιαζε μεταξύ του 1.200 και 600 π.Χ.13 Στο παρελθόν ο οικισμός απλώνονταν σε μια συνολική επιφάνεια των 8.500 m². Ενώ τώρα έχουν φτιάξει ένα κομμάτι ενδεικτικά που περιλαμβάνει 24 καλύβες. Τα πολλά χρόνια υποβρύχιων αρχαιολογικών ερευνών στην περιοχή παρείχαν ένα πλούσιο ενημερωτικό υλικό για τη ζωή των προϊστορικών ανθρώπων που ζούσαν σε αυτό το μέρος. Η πρώτη υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα πραγματοποιήθηκε το 1997. Κατά τη διάρκεια των αρχαιολογικών ερευνών που διεξήχθησαν μεταξύ του 1997 και του 2005, βρέθηκαν πάνω από 6.000 υπολείμματα ξύλινων πασσάλων στον βυθό της λίμνης, καθώς και πολλά κινητά αρχαιολογικά υλικά που χρονολογούνται στο τέλος της εποχής του χαλκού και στην αρχή της εποχής του σιδήρου. Τα ερείπια του οικισμού ανακαλύφθηκαν σε απόσταση περίπου 10 μέτρων από την ακτή του κόλπου των οστών.

Ζωικά υπολείμματα στον βυθό της λίμνης [πηγή: https://divebuddies4life.com/macedonia-diving-the-bay-of-bones/]

Οι πυκνοί ξύλινοι πάσσαλοι που στηρίζουν την πλατφόρμα [πηγή: https://divebuddies4life.com/macedonia-diving-the-bay-of-bones/]

Museum on Water – Bay of Bones [online] https://www.lonelyplanet.com/macedonia/attractions/museum-on-water-bay-ofbones/a/poi-sig/1544350/360131 13

20

Τα υλικά της κατασκευής είναι τα εξής: το πάτωμα είναι από σανίδες, οι στέγες από καλάμια, και οι τοίχοι είναι μπαγδατί κατασκευασμένοι από καλάμια, καλυπτόμενοι με μια στρώση πηλού. Γενικά, η κατασκευή είναι αρκετά παρόμοια με αυτή του Δισπηλιού, με τη διαφορά ότι εδώ όλες οι καλύβες έχουν πηλό εξωτερικά και ότι βρίσκονται όλες σε μια ενιαία πλατφόρμα. Ο οικισμός κτίστηκε σε μια πλατφόρμα τοποθετημένη πάνω σε ξύλινους πασσάλους μπηγμένους στον πυθμένα της λίμνης και μια ξύλινη γέφυρα χρησιμοποιήθηκε για να συνδέσει τον οικισμό με την ακτογραμμή. Η έρευνα έδειξε ότι στο βυθό της λίμνης στην περιοχή του οικισμού υπάρχει εντυπωσιακή συγκέντρωση πλήρων και ιδιαίτερα κατακερματισμένων κεραμικών αγγείων, πέτρινων αντικειμένων και τεμαχισμένων οστών ζώων, γεγονός που καταδεικνύει έναν ιδιαίτερα ανεπτυγμένο οικισμό. Μέσα στο κινητό αρχαιολογικό υλικό υπάρχουν κυρίως στρογγυλά κεραμικά πλακίδια με διαφορετικές διαμέτρους, με δύο, τρία ή τέσσερα μικρά κυκλικά ανοίγματα. Μεταξύ των κεραμικών αντικειμένων υπάρχουν και αντικείμενα για τελετουργίες όπως θυσιαστικοί βωμοί.14 Οι καλύβες πάνω στην πλατφόρμα [πηγή: πάνω κ΄ κάτω φωτ. http://macedonia.for91days.com/scuba-diving-in-the-bay-of-bones/]

Bay of Bones – My Guide Macedonia [online] https://www.myguidemacedonia.com/travel-articles/bay-of-bones 14

21

1.4 Ελβετία, Γερμανία, Λιμναίες εγκαταστάσεις γύρω από τις Άλπεις Η Ελβετία είναι η κοιτίδα των λιμναίων εγκαταστάσεων, στην αλπική περιφέρεια, με περισσότερες από 450 λιμναίες θέσεις μεταξύ 4500 και 800 π.Χ., εκ των οποίων σχεδόν οι μισές βρίσκονται στην περιοχή των Τριών λιμνών (Λίμνες Neuchâtel, Bienne και Morat),αλλά, και στις άλλες μεγάλες λίμνες της Bodensee, της Ζυρίχης, της Léman αλλά και σε έλη. Σήμερα στην γερμανική μεριά της λίμνης Bodensee έχει γίνει αναπαράσταση ενός λιμναίου οικισμού. Για να σχηματίσουμε λοιπόν μια σαφή εικόνα των λιμναίων εγκαταστάσεων στην Προϊστορία θα πρέπει να ανατρέξουμε στα αρκετά διαφωτιστικά δεδομένα τα οποία έχουν προκύψει από τις ανασκαφικές έρευνες γύρω από την περιφέρεια των Άλπεων, όπου την πρωτοκαθεδρία στην έρευνα έχει η Ελβετία, γιατί οι μέθοδοι που εφαρμόζονται εκεί είναι πρωτοποριακές. Οι πρώτες έρευνες άρχισαν στην περιοχή των μεγάλων ελβετικών και

γερμανικών λιμνών, όταν το 1854 κατέβηκε η στάθμη τους, λόγω του ξερού χειμώνα. Αυτά συνέβησαν στο Obermeilen, κοντά στη Ζυρίχη, όπου αποκαλύφθηκε ένα σκούρο στρώμα ιζήματος που περιείχε οστά ζώων και τεχνουργήματα από το οποίο προεξείχαν δεκάδες πάσσαλοι. Ο πρώτος αρχαιολόγος που παρουσίασε επίσημα τη θεωρία του ήταν ο Ελβετός αρχαιολόγος F. Keller. Χαρακτηρίζεται ως ο πατέρας των λιμναίων πασσαλόπηκτων και είναι αυτός που καθιέρωσε τον όρο λιμναία πασσαλόπηκτη κατασκευή. Έδωσε ώθηση στη δημιουργία ενός ιδιαίτερου κλάδου στην αρχαιολογία, την αρχαιολογία των λιμνών. Ο F. Keller διατύπωσε τη θεωρία του, το 1854, στη Ζυρίχη, ότι στην Προϊστορία είχαν κατασκευαστεί οικοδομήματα πάνω σε μεγάλες εξέδρες στα ανοικτά των λιμνών γύρω από τις Άλπεις.

Αναπαράσταση λιμναίου οικισμού στη λίμνη Bodensee, στη Γερμανία [πηγή: https://www.dw.com/en/back-to-the-stone-age-at-the-lake-dwelling-museum-on-lakeconstance/a-19470746]

22

Ανάμεσα στα ευρήματα των λιμναίων οικισμών που σχετίζονται με την οργάνωση του χώρου διακρίνουμε τις λεγόμενες πασσαλότρυπες. Μέσα από αυτές τις απλές τρύπες οι αρχαιολόγοι βρίσκουν τον τρόπο να δουν τα μυστικά του προϊστορικού οικισμού, τις κατόψεις των σπιτιών και των βοηθητικών κατασκευών, και τους περιβόλους. Επίσης, έχει βρεθεί απανθρακωμένο δίκτυ, από την αλπική περιφέρεια, και στη θέση Montilier στη Λίμνη Morat της Ελβετίας έχει βρεθεί νεολιθική ιχθυοπαγίδα. Τα ξύλα μέσα στο χώμα σαπίζουν και καταστρέφονται. Διατηρούνται μόνο όταν οι ταφονομικές τους συνθήκες ήταν αναερόβιες, δηλαδή εκεί που βρίσκονταν τόσα χρόνια, δεν υπήρχε οξυγόνο και το μικροπεριβάλλον τους ήταν λασπώδες. Η λάσπη, με απλά λόγια, μέσα στην οποία βρίσκονταν τα ξύλα, δεν τα άφησε να σαπίσουν. Διατηρήθηκαν ολόκληρα και σε πολλά από αυτά σώζονται ακόμα και τα ίχνη της επεξεργασίας τους που επιτρέπουν χρήσιμες παρατηρήσεις σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι νεολιθικοί οικοδόμοι τα χρησιμοποιούσαν για να χτίσουν τα σπίτια τους.15

Διατηρημένοι προϊστορικοί ξύλινοι πάσσαλοι στον βυθό της λίμνης [πηγή: https://www.worldheritage-lakedwellings.com/]

Λεπτομέρεια σύνδεσης των δοκαριών της στέγης [πηγή:

Ξύλινη γέφυρα που ενώνει τον οικισμό με την ξηρά [πηγή:

https://www.timetravelturtle.com/prehistoric-pile-dwellings-alps-germany/]

https://www.timetravelturtle.com/prehistoric-pile-dwellings-alps-germany/]

15

Λιμναίοι Οικισμοί της Προϊστορίας, Μαρία Επαμ. Πυργάκη, 2009

23

Τα ψηλά και ευρύχωρα σπίτια στη λίμνη Bodensee [πηγή: http://www.bodensee.eu/en/what-to-experience/map-of-lake-constance/lake-dwelling-museumunteruhldingen_poi160]

Ενιαία πλατφόρμα, στην οποία πάνω από το ξύλινο δάπεδο έχει τοποθετηθεί στρώμα πηλού [πηγή: http://www.bodensee.eu/en/what-to-experience/tours/unescoworld-heritage-on-lake-constance_touroute995]

24

Οι ξύλινες γέφυρες που ένωναν τους οικισμούς αυτούς με την ξηρά είχαν πλάτος 1.2-3.0 μ. και μήκος 10-20μ. Υπήρχαν όμως γέφυρες όπως αυτή του λιμναίου οικισμού του Nidan, την εποχή του ορείχαλκου, που το μήκος της έφτανε τα 198 μ. και το πλάτος της τα 6 μ. και η γέφυρα Moeringen είχε μήκος 270 μ. και πλάτος 4.70μ.16 Αυτοί οι οικισμοί ίσως έμπαιναν τόσο μέσα στην λίμνη για μεγαλύτερη προστασία, όταν τα νερά της λίμνης ήταν ρηχά και τους δίνονταν η δυνατότητα να το κάνουν αυτό. Οι κάτοικοι της λίμνης Bodensee, η οποία βρίσκεται στις βόρειες Άλπεις μεταξύ Γερμανίας, Ελβετίας και Αυστρίας, κατοικούσαν σε ψηλά και ευρύχωρα σπίτια και όχι σε μικρά καταλύματα ή πρόχειρες καλύβες. Σε μετρήσεις που έγιναν βρέθηκε πως το μήκος των σπιτιών έφτανε τα 9.10 μ. και το πλάτος τα 5.80 μ. Επίσης οι στέγες έχουν πολύ έντονη κλίση, και αυτό λόγω του ότι βρίσκονταν γύρω από τις Άλπεις και έπρεπε να έχουν αυτή την κλίση για να πέφτουν τα χιόνια. Πάνω σε μια πλατφόρμα, για την οποία δεν είναι γνωστό εάν ήταν μονοκόμματη ή αν το κάθε κατάλυμα είχε τη δική του, διαμορφώνονταν αρχικά ένα καλά συναρμολογημένο ξύλινο δάπεδο και επάνω του τοποθετείτο ένα στρώμα πηλού πάχους 9-15 εκ. Τα κάθετα δοκάρια των τοίχων, έφεραν μαζί με το οριζόντιο δοκάρι την οροφή που ήταν επενδεδυμένη με καλάμια, διαπερνούσαν την πλατφόρμα και έφταναν στον πυθμένα της λίμνης.17 Οι τοίχοι ήταν από πλέγμα το οποίο έφερε από μέσα και από έξω μια στρώση πηλού.18 Σε έναν από αυτούς τους λιμναίους οικισμούς, στο Sipplingen, είχε αναπτυχθεί ένα αμυντικό σύστημα, το οποίο αποτελείτο από ένα φράγμα πασσάλων, κάτι που ενισχύει τη θεώρηση περί ύπαρξης πολύ καλά οχυρωμένων οικισμών, κατα τη διάρκεια της λίθινης εποχής στη Bodensee. Πιο συγκεκριμένα, το κυρίως φράγμα είχε πλάτος 1.25-1.40 μ. και ήταν μια σύνθεση από κάθετους, τον ένα δίπλα στον άλλο, μπηγμένους πασσάλους, των οποίων το ύψος ήταν γύρω στα 4 μ. πάνω από την επιφάνεια του νερού και η διάμετρος τους ήταν 10-12 εκ. Σε άλλους οικισμούς όπως το Riedschachen, βλέπουμε ότι το πάτωμα ήταν διαμορφωμένο από στρογγυλά ξύλα και σανίδες και βρίσκονταν πάνω σ' ένα υπόβαθρο το οποίο στηρίζονταν πάνω σε πασσάλους. Υπήρχαν δυο τρόποι ένωσης καθετων φορέων πασσάλων, με τις οριζόντιες σανίδες. Είτε η οριζόντια σανίδα έμπαινε μέσα στη σύνδεση που δημιουργούσε ο φορέας πάσσαλος, είτε δένονταν ανάμεσα σε δύο φορείς. Κάθε κατοικία απείχε από την επιφάνεια του νερού ή του βούρκου 45 εκ. Επιπλέον, κάθε οίκημα απείχε από το άλλο 3-4 μ. και ήταν χτισμένο πάνω στη δική του πλατφόρμα.

16

Αμυντικό σύστημα, με φράγμα πασσάλων και παρατηρητήριο [πηγή: https://www.timetravelturtle.com/prehistoric-pile-dwellings-alps-germany/]

Προϊστορική αρχαιολογία, Καββαδίας Π., 1909, σελ. 65

Αναπαράσταση κατοικίας του οικισμού Riedschachen [πηγή:

Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά, Ιστορία - Μνημεία - Λαογραφία, από την ίδρυσή της μέχρι τον 10ο μ.Χ. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής-Τμήμα Αρχιτεκτόνων, τομ. Στ. Θεσσαλονίκη, 1974, σελ. 300 17

18

https://en.wikipedia.org/wiki/Prehistoric_pile_dwellings_around_the_Alps]

Phalbauten am Bodensee, Reineth H., 1962, σελ 20

25

Ο αρχαιολόγος Ο. Paret, υποστήριξε ότι αυτοί οι οικισμοί δεν ήταν λιμναίοι, αλλά ότι αναπτύχθηκαν στην όχθη των λιμνών. Επίσης ο αρχαιολόγος H. Reinerth, υποστήριξε ότι ανάλογα με την στάθμη του νερου, πότε ήταν λιμναίοι πότε όχι. Όμως σύμφωνα με τον F. Keller, οι οικισμοί αυτοί, ήταν χτισμένοι πάνω στο νερό με πασσάλους για άμυνα στους εχθρούς και τα άγρια ζώα. Σύμφωνα με άλλες θεωρίες, οι οικισμοί αυτοί μπορεί να ήταν θερινά καταλύματα, μέρη συναθροίσεως, πρόχειρες καλύβες ψαράδων κλπ. Η θεωρία που θεωρείται η πλέον βάσιμη, είναι αυτή που υποστηρίζει πως λόγοι υγιεινής υποχρέωναν πολλούς ανθρώπους να χτίζουν τις κατοικίες τους πάνω στο νερό.19 Οι οικισμοί της Ελβετίας συνέχισαν να κατοικούνται μέχρι το 800 π.Χ.

Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά, Ιστορία - Μνημεία - Λαογραφία, από την ίδρυσή της μέχρι τον 10ο μ.Χ. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής-Τμήμα Αρχιτεκτόνων, τομ. Στ. Θεσσαλονίκη, 1974, σελ. 294 19

Κατοικίες στη λίμνη Bodensee [πηγή: πάνω φωτ. https://www.nachhaltigleben.ch/bildergallery/203-einzigartige-natur-und-kultur-unescowelterbe-in-der-schweiz/10 κάτω φωτ. https://www.worldheritage-lakedwellings.com/]

26

2.Πασσαλόπηκτοι Οικισμοί Άνθρωποι μέχρι και σήμερα ζουν πάνω στο νερό, σε πασσαλόπηκτες κατασκευές. Τοποθετημένες στα ρηχά νερά των θαλασσών, των λιμνοθαλασσών, των λιμνών και των ποταμών. Άλλοι από επιλογή τους σε άριστα κομψοτεχνήματα και άλλοι από ανάγκη σε ετοιμόρροπες καλύβες.

27

2.1 Βενετία, Η Πόλη του Νερού Η Βενετία αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα κατοίκησης πάνω στο νερό. Είναι χτισμένη πάνω σε μια ομάδα 118 μικρών νησιών που χωρίζονται από κανάλια και ενώνονται μεταξύ τους με πάνω από 400 γέφυρες. Βρίσκεται στην ομώνυμη ελώδη λιμνοθάλασσα που απλώνεται κατά μήκος της ακτογραμμής μεταξύ των εκβολών των ποταμών Πάδου και Πιάβε. Η Βενετία είναι φημισμένη για την ομορφιά της τοποθεσίας της, την αρχιτεκτονική της και τα έργα τέχνης της. Ολόκληρη η πόλη είναι καταγεγραμμένη ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, μαζί με τη λιμνοθάλασσά της. Στο παλιό κέντρο τα κανάλια έχουν το ρόλο των δρόμων και σχεδόν κάθε μορφή μεταφοράς είναι στο νερό ή με τα πόδια. Το 19ο αιώνα ένας υπερυψωμένος δρόμος προς την ξηρά έφερε το σιδηροδρομικό σταθμό Βενέτσια Σάντα Λουτσία στη Βενετία και τον 20ό αιώνα κατασκευάστηκε η γέφυρα Ponte della Libertà και χώροι στάθμευσης. Πέρα από τη σιδηροδρομική και οδική χερσαία είσοδο στο βόρειο άκρο της πόλης, οι μεταφορές μέσα στην πόλη παραμένουν (όπως τους προηγούμενους αιώνες) εξ' ολοκλήρου στο νερό και με τα πόδια. Η Βενετία είναι η μεγαλύτερη αστική περιοχή της Ευρώπης χωρίς αυτοκίνητα. Η Βενετία είναι μοναδική στην Ευρώπη έχοντας παραμείνει μια μεγάλη πόλη του εικοστού πρώτου αιώνα που λειτουργεί ολοκληρωτικά χωρίς αυτοκίνητα και φορτηγά.

Οι “δρόμοι” της Βενετίας [πηγή: https://justglowingwithhealth.com/highlightstrip-venice-stayed/]

Η Βενετία και η γέφυρα Ponte della Libertà [πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Ponte_della_Libert%C3%A0]

28

Το όνομα της πόλης προέρχεται από τον αρχαίο λαό των Βένετων, που κατοίκησαν την περιοχή από τον 10ο αιώνα π.Χ. Η Βενετία είναι γνωστή με αρκετά ονόματα όπως «Γαληνοτάτη», «Βασίλισσα της Αδριατικής», «Πόλη του Νερού», «Πόλη των Μασκών», «Πόλη των Γεφυρών», «Επιπλέουσα Πόλη» και «Πόλη των Καναλιών». Γύρω στο 400 μ.Χ. έγιναν οι πρώτες άγριες εισβολές στο έδαφος των Βένετων από πληθυσμούς που προέρχονταν από βορειοανατολικά. Έτσι προκάλεσαν προσωρινές μετακινήσεις ανθρώπων από την ηπειρωτική χώρα προς τα νησιά της λιμνοθάλασσας, που προσέφεραν καταφύγια τόσο στους φτωχούς όσο και στους πλούσιους. Όμως η παραδοσιακή ίδρυση της Βενετίας ταυτοποιείται με την αφιέρωση της πρώτης εκκλησίας, του San Giacomo στο νησάκι του Rialto, που λέγεται ότι έγινε το μεσημέρι της 25ης Μαρτίου του 421.20 Οι πρώτοι πρόσφυγες έχτισαν τα προσωρινά σπίτια τους στα ψηλότερα μικρά νησιά της λιμνοθάλασσας, όσο το δυνατόν πιο μακριά από την ηπειρωτική χώρα, για να ξεφύγουν από τους εισβολείς. Οι τοίχοι ήταν κατασκευασμένοι από πηλό, στον οποίο έβαζαν ένα πλεγμένο δίχτυ από νήματα "grollo" (ένα αγριόχορτο που αναπτύσσεται στα βάλτο της λιμνοθάλασσας) για να το καταστήσει πιο σταθερό. Η δομή της στέγης έγινε με κλαδιά δέντρων πάνω στα οποία έβαζαν δέσμες καλαμιών της λιμνοθάλασσας και τέλος της κάλυπταν με άχυρα. Όταν οι εισβολείς θα έφευγαν, οι πρόσφυγες θα επέστρεφαν στις πατρίδες τους στην ενδοχώρα για να ανοικοδομήσουν τα σπίτια τους και να εγκατασταθούν εκεί. Όμως η εισβολή των Λομβαρδών (6ο αιώνα μ.Χ.) ήταν στην πραγματικότητα το μεγάλο γεγονός που προκάλεσε τη μακρόχρονη μετανάστευση του πληθυσμού του Βένετο από την ηπειρωτική χώρα στα νησιά της λιμνοθάλασσας. Σε αντίθεση με τους προηγούμενους εισβολείς όπως οι Γότθοι και οι Ούννοι, οι Λομβαρδοί είχαν έρθει να μείνουν. Οι πλούσιες οικογένειες καθώς δεν μπορούσαν να ανεχτούν το καθεστώς των Λομβαρδών έφυγαν για τα νησιά της λιμνοθάλασσας αλλά έφεραν μαζί τους τις συνήθειες τους και τις απαιτήσεις της θέσης τους. Δεν μπορούσαν να συμβιβαστούν με τις απλές καλύβες και τα μικρά σπίτια όπως οι πρώτοι πρόσφυγες και σιγά σιγά άρχισαν να ανοικοδομούν την περιοχή στα πρότυπα της συνηθισμένης ζωής τους. Άρχισαν να κατασκευάζουν σπίτια 2 ορόφων: το ισόγειο, χτισμένο από πηλό, χρησιμοποιούνταν ως αποθήκη και ο πρώτος όροφος, χτισμένος από ξύλο, ήταν το πραγματικό τους νοικοκυριό.

San Giacomo, η πρώτη εκκλησία της Βενετίας, στο νησάκι του Rialto [πηγή: https://www.artemusicavenezia.it/en/musei/san-giacomo-di-rialto-church]

Απεικόνιση των προσωρινών κατοικιών των πρώτων προσφύγων [πηγή: http://veniceapartmentrentals.com/foundation-of-venice]

Βενετία – Βικιπαίδεια [online] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CF%84% CE%AF%CE%B1 20

29

Ο μεγάλος αριθμός νέων προσφύγων έφερε το αίτημα για περισσότερο χώρο στις μικρές νησίδες της λιμνοθάλασσας. Οι άποικοι έπρεπε να αυξήσουν τις εκτάσεις τις βαλτώδεις γης και να ενισχύσουν τις ακτές για να χτίσουν αποβάθρες και μικρά λιμανάκια. Στην εικόνα πάνω αριστερά φαίνεται το σύστημα ανάκτησης της βαλτώδους γης που χρησιμοποιήθηκε τον 6ο αιώνα. Οι πρώτοι άποικοι χρησιμοποιούσαν σαν στήριγμα μεγάλους ξύλινους πασσάλους και τους ένωναν με βέργες λυγαριάς για να δημιουργήσουν θύλακες που στην συνέχεια τους γέμιζαν με πέτρες και χώμα. Στη συνέχεια ανέπτυξαν διαφορετικές τεχνικές για να κερδίσουν γη από το νερό και να ανακτήσουν το βαλτώδες έδαφος. Στην εικόνα κάτω αριστερά φαίνεται πως έφτιαχναν ένα φράγμα

από ξύλινους πασσάλους για να δημιουργήσουν μια περιοχή που στη συνέχεια γεμίζονταν με πέτρες και χώμα. Σε μεταγενέστερο στάδιο, οι πρόσφυγες της δεύτερης μετανάστευσης άρχισαν να χτίζουν σπίτια και εκκλησίες από πέτρα. Η Βενετία ήταν αρχικά μια ομάδα 124 νησιών στα οποία οι πρόσφυγες έχτισαν τους ανεξάρτητους οικισμούς τους. Έπρεπε να επεκτείνουν τη διαθέσιμη γη πάνω από το νερό και να γεμίσουν θυλάκια και βρόχους με γη. Με την πάροδο του χρόνου, κάθε οικισμός ανέπτυξε ολοένα και περισσότερο την κατασκευή πέτρινων κτιρίων και εμφανίστηκε μια μορφή πολεοδομικού σχεδιασμού: μια κεντρική πλατεία που περιβάλλεται από κτίρια, πηγάδια συλλογής βρόχινου νερού και μια εκκλησία. Καθώς οι άποικοι κατόρθωσαν να κατακτήσουν ολοένα και περισσότερη γη από το νερό, τα νησιά συνδέθηκαν με γέφυρες.

Τρόποι ανάκτησης εδάφους που χρησιμοποιούσαν οι πρώτοι άποικοι [πηγή: http://veniceapartmentrentals.com/foundation-of-venice]

Τρισδιάστατη τομή ενός τοίχου καναλιού [πηγή: http://www.venipedia.org/wiki/index.php?title=Canal_Wall]

30

.

Τομή του υπεδάφους της Βενετίας [πηγή: http://veniceapartmentrentals.com/foundation-of-venice]

Το πως κατασκευάστηκε η Βενετία είναι αξιοθαύμαστο καθώς τα πρώτα στρώματα του εδάφους είναι μαλακά και χαλαρά, επομένως δεν ήταν κατάλληλα να φέρουν το βάρος των κτιρίων και των θεμελίων. Οι οικοδόμοι έπρεπε να βρουν λύσεις που θα μπορούσαν να επιτρέψουν την αντοχή και την ελαφρότητα. Χειροκίνητα οδηγούσαν τους πασσάλους από λάριξ η βελανιδιά στο έδαφος κάτω από το νερό. Οι πάσσαλοι είχαν μήκος 3 μέτρα, με διάμετρο 20 εκατοστά και μπήγονταν μέσα στο έδαφος μέχρι να φτάσουν στο σκληρότερο στρώμα, στο “caranto” που αποτελούνταν από πηλό και άμμο. Στην κορυφή των πασσάλων έβαζαν 2 στρώματα από ξύλινα δοκάρια για να υποστηρίξουν την πραγματική θεμελίωση των λίθων (ακόμα υπόγεια / στάθμη των υδάτων) και έπειτα τους τοίχους ή τους κίονες από τούβλα πάνω από τις πέτρες.

Οι πάσσαλοι τοποθετούνταν κατά μήκος της περίμετρού του κτιρίου, που έπρεπε να στηρίξει τους τοίχους. Αλλά εάν η στρώση “caranto” ήταν πολύ βαθιά, οι πάσσαλοι τοποθετούνταν σε όλη την περιοχή του κτιρίου, ξεκινώντας από την εξωτερική περίμετρο προς το κέντρο, ακολουθώντας ένα σπειροειδές μοτίβο. Αυτή η διαδικασία χρησιμοποιούνταν πάντα για την στήριξη πολύ βαρίων κτιρίων όπως οι εκκλησίες και τα καμπαναριά. Οι πέτρες είναι τα μόνα μέρη που έρχονται σε επαφή με τον αέρα και το νερό, οι ξύλινοι δοκοί και πάσσαλοι έμειναν μέσα στα στρώματα λάσπης και με την πάροδο του χρόνου επηρεάστηκαν από μια διαδικασία ανοργανοποίησης που τους έκανε πραγματικά πιο σκληρούς και πιο ανθεκτικούς.21

The founding and construction of Venice – How Venice was built – Venice Italy Apartment Rentals [online] http://veniceapartmentrentals.com/foundation-ofvenice 21

31

Καθώς δεν υπάρχουν δάση στη Βενετία, το ξύλο που χρειαζόταν για την κατασκευή των θεμελίων της πόλης συλλέχτηκε στα βουνά της Κροατίας και της Σλοβενίας. Μεγάλες ποσότητες λάριξ και βελανιδιάς μεταφέρθηκαν στη Βενετία μέσω της θάλασσας. Πολλοί άνθρωποι αναρωτιούνται πώς τα θεμέλια μπορούν να αντέξουν μέσα στο νερό χωρίς να σαπίσουν: η εξήγηση είναι ότι το ξύλο σαπίζει μόνο όταν εκτίθεται τόσο στο νερό όσο και στο οξυγόνο. Οι μικροοργανισμοί που προκαλούν την αποσύνθεση του ξύλου είναι κυρίως βακτήρια και μύκητες και χρειάζονται οξυγόνο για να επιβιώσουν. Οι ξύλινοι πάσσαλοι των θεμελίων οδηγούνταν πάντα πολύ βαθιά κάτω από το νερό, ήταν εντελώς βυθισμένοι και ποτέ δεν εκτίθενται στο οξυγόνο, επομένως οι μικροοργανισμοί που σαπίζουν το ξύλο δεν μπορούσαν να επιβιώσουν. Ως αποτέλεσμα, οι ξύλινοι πάσσαλοι όχι μόνο δεν σαπίζουν, αλλά γίνονται ολοένα και πιο σκληροί χρόνο με το χρόνο, καθώς συνεχώς εκτίθενται στη ροή του νερού πλούσιου σε μέταλλα και απορροφούν τα ιζήματα της λάσπης και του εδάφους της λιμνοθάλασσας, έως ότου αποκτούν μια δομή σαν πέτρα.

Καθώς τα περισσότερα οικοδομικά υλικά διαβρώνονται εύκολα όταν έρχονται σε επαφή με το αλμυρό νερό, οι πρώτοι Βενετοί εργάτες χρειάζονταν μια πολύ ειδική πέτρα για να χτίσουν μια πόλη σε βαλτώδη ασταθή γη που περιβάλλεται από τη λιμνοθάλασσα. Τότε συνειδητοποίησαν ότι ένας τύπος ασβεστόλιθου που βρέθηκε στην Κροατία, που ονομάζονταν “Istrian stone” είχε αξιοσημείωτες ιδιότητες, όπως: αντοχή στο νερό, αντοχή στις καιρικές συνθήκες της περιοχής, εξαιρετική αντοχή σε θλίψη, στην διάβρωση και την τριβή, απαλότητα και καλό οπτικό αποτέλεσμα. Η πέτρα Istrian είναι το τέλειο υλικό ανάμεσα στους ξύλινους δοκούς και στην τοιχοποιία των κτιρίων. Το στρώμα αυτό είναι απαραίτητο για να προστατεύσει τα τούβλα των κτιρίων από την διάβρωση. Όλη η πόλη της Βενετίας βρίσκεται σε μια βάση της πέτρας Istrian. Σήμερα η πέτρα Istrian εξακολουθεί να εξορύσσετε στα λατομεία της Κροατίας και αποστέλλεται στη Βενετία για τη συντήρηση παλαιών κτιρίων και την κατασκευή νέων.

Κτίριο περιτριγυρισμένο από κανάλια [πηγή:

Το καμπαναριό στο βάθος έχει γείρει λόγω του ασταθούς εδάφους [πηγή:

http://www.tourismchronicles.com/βενετία-στα-μυστικά-της-στέκια/]

https://www.archdaily.com/158009/venice-city-in-peril/tambako-the-jaguar]

32

Σύμφωνα με τον Γάλλο ιστορικό Braudel, “πάνω από όλα είναι το νερό της λιμνοθάλασσας, η μήτρα της Βενετίας. Η λιμνοθάλασσα είναι οι πρώτες διαστάσεις της ζωής και της ιστορίας της. Η λιμνοθάλασσα που την προστατεύει, η λιμνοθάλασσα που την διαπερνά με το κύμα της παλίρροιας, που ανεβαίνει και την σαρώνει με την άμπωτη, η λιμνοθάλασσα μονοπάτι του κόσμου. Αυτή είναι ταυτόχρονα η προστασία της πόλεως, αλλά και ένας διαρκής κίνδυνος.”22 Οι υψηλές παλίρροιες της Αδριατικής είναι ικανές να σπάσουν τις ταινίες από άμμο, τα “lidi”, που την προστατεύουν αλλά και οι προσχώσεις που δημιουργούνται από τα ποτάμια μπορούν πολλές φορές να τη γεμίσουν με χώμα. Τέλος το νερό από τις πλημμύρες των ποταμών προκαλεί άνοδο της στάθμης της θάλασσας – και τότε η πόλη πλημμυρίζει. Χωρίς λοιπόν να είναι μια η μοναδική αιτία, χωρίς να ευθύνεται μόνο το γλυκό ή μόνο το αλμυρό νερό, αυτές οι πλημμύρες βουλιάζουν τακτικά την πλατεία του Αγίου Μάρκου. Η μεγαλύτερη πλημμύρα ήταν αυτή στις 4 Νοέμβρη του 1966. Το νερό εφτάσε στο επίπεδο του 1.94 μ. πάνω από τη μέση στάθμη και κάλυψε όπως είναι λογικό ολόκληρη την πόλη.23 Η Βενετία βυθίζεται κατά 1.3 εκ. ανά αιώνα. Η Ιταλία, ως μέρος της αφρικανικής γεωλογικής πλάκας παρασύρεται βόρεια, ωθώντας την ευρωπαϊκή πλάκα. Αυτό κάνει τις Άλπεις να υψώνονται και τη Βενετία να βουλιάζει. Όμως οι καθιζήσεις που υπέστη επιδεινώθηκαν και από τις βιομηχανίες που αντλούσαν υπόγεια ύδατα κάτω από την πόλη, για κατασκευαστικούς και γεωργικούς σκοπούς, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πρακτική αυτή – η οποία διακόπηκε τη δεκαετία του 1970 – βύθισε την πόλη κατά 30 εκ. σε δύο δεκαετίες.24

Η πλημμύρα του 1966 [πηγή: https://www.theveniceinsider.com/acquagranda-flood-venice/]

Πλημμύρα του 1974, τοποθετήθηκε ένα δίκτυο κίνησης κατά μήκος των κύριων πεζόδρομων [πηγή: 22

F. Braudel, Η Μεσόγειος, Β΄ Τόμος, 1990, σελ. 146 – 152

https://www.theguardian.com/cities/gallery/2015/jun/16/history-flooding-sinkingcity-venice-in-pictures#img-4]

23

Acqua Granda: The Story of an Eventful Day in Venice [online] https://www.theveniceinsider.com/acqua-granda-flood-venice/ 24

Z. Merali, 2002, Saving Venice, Scientific American [online] https://www.scientificamerican.com/article/saving-venice/

33

2.2 Βενεζουέλα, Λίμνη Maracaibo, Palafitos Η Βενεζουέλα είναι χώρα της Νότιας Αμερικής, πρώην ισπανική αποικία. Συνορεύει με την Κολομβία, την Βραζιλία, τη Γουιάνα και στα βόρεια βρέχεται από τη θάλασσα της Καραϊβικής. Όπου υπάρχει είσοδος της θάλασσας που δημιουργεί έναν κόλπο. Αλλά αντί για κόλπο ή λιμνοθάλασσα, θεωρείται λίμνη (lake Maracaibo). Γεωλογικές έρευνες έχουν δείξει ότι ήταν πραγματική λίμνη στο παρελθόν, και μάλιστα μια από τις παλαιότερες λίμνες στη Γη ηλικίας 20-36 εκατομμυρίων ετών. Κατά μήκος των ακτών της λίμνης είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες πασσαλόπηκτες κατοικίες, που ονομάζονται palafitos. Η Βενεζουέλα μάλιστα, φαίνεται να παίρνει το όνομα της, από την ομοιότητα του σχεδιασμού των palafitos, με αυτή της αρχιτεκτονικής της Βενετίας, όπως παρατηρήθηκε από τους ευρωπαίους εξερευνητές των ακτών της Νότιας Αμερικής. Όταν το 1499, ο Amerigo Vespucci, έφτασε στην λίμνη Maracaibo, είδε τις καλύβες των ιθαγενών που ήταν χτισμένες σε πασσάλους, πάνω από την επιφάνεια του νερού. Οι οικισμοί αυτοί του θύμισαν την Βενετία κι έτσι ονόμασε την περιοχή Veneziola, που στα Ιταλικά σημαίνει «μικρή Βενετία». Υπό την επίδραση των Ισπανών η λέξη αυτή μετατράπηκε σε Venezuela, το σημερινό όνομα της χώρας.25

Παραδοσιακά Palafitos με τις πλευρές τους ανοιχτές [πηγή: πάνω κ’ κάτω φωτ. https://www.arquitecturayempresa.es/noticia/herencia-ecologica-en-america-lospalafitos]

Ονομασίες χωρών της Αμερικανικής Ηπείρου και της Ωκεανίας, του Γιάννη Παγουλάτου [online] http://www.flust.gr/ονομασίες-χωρών-της-αμερικανικής-ηπε/ 25

34

Τον Vespucci, τον εντυπωσίασε η αντοχή και η ευελιξία των palafitos, απέναντι στους τροπικούς ανέμους και τη βροχή αλλά και το ότι κατοικούνταν από πολλά άτομα το καθένα.26 Πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να ζουν σε τέτοια σπίτια στη Βενεζουέλα. Ένα παραδοσιακό τέτοιο οίκημα, αποτελείται από ένα μεγάλο ανοιχτό χώρο κατασκευασμένο από κορμούς ξύλων, και η οροφή του είναι σκεπασμένη από φύλλα φοίνικα. Οι πλευρές ενός τέτοιου οικήματος, παραδοσιακά ήταν ανοιχτές κάτι που προέκυπτε από την ανάγκη επιβίωσης και προσαρμογής στο εξαιρετικά ζεστό και υγρό περιβάλλον, και την ανάγκη για κυκλοφορία του αέρα, αλλά η ευρωπαϊκή επιρροή, οδήγησε στην αλλαγή του σχεδιασμού ορισμένων οικισμών με palafitos που είχαν “τοίχους” από φύλλα φοίνικα. Τέλος, τα palafitos είχαν palatio στη μια πλευρά του σπιτιού, που χρησίμευε ως χώρος για τα κανό, σαλόνι και χώρος παιχνιδιού για τα παιδιά.27

Palafitos με “τοίχους” από φύλλα φοίνικα [πηγή: https://www.arquitecturayempresa.es/noticia/herencia-ecologica-en-america-los-palafitos]

26

G. Gaspirini, 1986, Arquitectura popular de Venezuela, σελ. 32

27

E. Nichols, K. Morse, 2010, Venezuela, 1st edition, σελ 333-334

35

2.3 Ελλάδα, Μεσολόγγι, Πελάδες Το Μεσολόγγι είναι πόλη της δυτικής Στερεάς Ελλάδος, χτισμένη σε έναν προσχωσιγενή βραχίονα που σχηματίζεται ανάμεσα στην λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου - Αιτωλικού. Η επικρατέστερη εκδοχή για την προέλευση της ονομασίας του, υποστηρίζει ότι προέρχεται από το ιταλικό "mezzo-laghi" που σημαίνει αυτό που είναι ανάμεσα σε λίμνες. Και πράγματι το Μεσολόγγι ήταν χτισμένο πάνω σε τρεις νησίδες όπου η επικοινωνία μεταξύ τους γινόταν με πλοιάρια και μονόξυλα και γι' αυτό άλλωστε το 1650 το ονόμαζαν μικρή Βενετία. Εκατομμύρια χρόνια πριν φυσικές διεργασίες χιλιετιών δημιουργούν αρχικά μια τεράστια ενιαία λίμνη, την λίμνη της Ακαρνανίας. Βίαιες γεωλογικές μεταβολές αφήνουν πίσω τους τελικά 4 μεγάλες λίμνες. Στην συνέχεια ο άνεμος η βροχή και τα νερά δύο μεγάλων ποταμών, του Ευήνου και του Αχελώου, σμίλεψαν και ξέπλυναν το έδαφος δημιουργώντας μια τεράστια απόθεση, όπου το υγρό στοιχείο και το χώμα εναλλάσσονται δυναμικά και καταλήγουν σε ένα πάντρεμα του γλυκού με το θαλασσινό νερό. Εκεί μορφοποιήθηκε μια απέραντη λιμνοθάλασσα, η μεγαλύτερη της χώρας μας και από τις μεγαλύτερες της Μεσογείου.28 Σήμερα με βάση τη γεωμορφολογία της περιοχής όπως προέκυψε από τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στο διάστημα 1960-1995 αποτελείται από ένα σύστημα 6 λιμνοθαλασσών που είναι σχετικά απομονωμένες μεταξύ τους και παρουσιάζουν διαφορετικά φυσικοχημικά χαρακτηριστικά. H ευρύτερη περιοχή του υδροβιότοπου περιλαμβάνει παράκτια οικοσυστήματα, βάλτους, αλυκοποιημένες εκτάσεις και αποστραγγισμένες εκτάσεις που αποδόθηκαν στη γεωργία.29 Η μοναδική σε ομορφιά και σε πλούτο λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου έχει έκταση 150.000 στρέμματα. Είναι ρηχή (60-70 εκατοστά στο μεγαλύτερο μέρος της) έτσι που αν κάποιος θέλει μπορεί να πάει μέσα πατώντας («πελαγωτά» όπως λέγεται στην τοπική διάλεκτο). Είναι διάσπαρτη από μικρά νησάκια στα οποία λειτουργούν φυσικά ιχθυοτροφεία -ιβάρια- όπου οι Μεσολογγίτες ψαράδες, με την μοναδική τέχνη και πείρα τους, εκτρέφουν και «καλλιεργούν» μέσα στα φυσικά θαλασσινά «λιβάδια» τα εκλεκτής ποιότητας μεσολογγίτικα ψάρια.30

Εναέρια άποψη του Μεσολογγίου, όπου φαίνονται και οι ανθρωπογενείς παρεμβάσεις [πηγή: http://dimos.gr/μεσολόγγι-παραδόθηκε-η-μελέτη-για-την/] φορέας διαχείρισης ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ [online] https://www.youtube.com/watch?v=Lv-5DuoYVEo Ντοκιμαντέρ Εθνικού Πάρκου Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου – Αιτωλικού [online] https://dasarxeio.com/2016/01/24/27427/ 30 Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Επιμέλεια εκδόσεως Αλτάνιος Κλεισοβίτης, 2010 ,σελ. 84 28 29

36

Στο νότιο μέρος της Λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου, στον Πατραϊκό Κόλπο, βρίσκεται η περιοχή Τουρλίδα. Την ονομασία της έλαβε από ένα είδος θαλασσινών πουλιών της περιοχής, τις "τουρλίδες". Αρχικά, μέχρι το 1885, η Τουρλίδα ήταν νησί, και το σημείο, όπου άραζαν τα καράβια, δεδομένου ότι από το σημείο αυτό και προς την πόλη τα νερά γίνονταν πολύ ρηχά. Μεταγενέστερα, η Τουρλίδα ενώθηκε με την πόλη του Μεσολογγίου, με μια στενή λωρίδα γης 3 χλμ. περίπου, που δημιουργήθηκε από βυθοκορήματα προερχόμενα από τις εκσκαφές για την κατασκευή του λιμανιού του Μεσολογγίου. Στην μια άκρη της λωρίδας, λοιπόν, οι παρυφές της πόλης και στην άλλη, μέσα στην Λιμνοθάλασσα, η Τουρλίδα, με πασσαλόπηκτες ψαράδικες καλύβες, που ονομάζονται πελάδες. Στην αρχή, στην πρώτη τους μορφή, ήταν μονόχωρα και φτιαγμένα από παλούκια, καλάμια, ψαθί, βούρλα και φύκια. Αργότερα, έγιναν ξύλινα.

Ο αρχικός δρόμος που ένωνε το Μεσολόγγι με την Τουρλίδα [πηγή: Μεσολόγγι 1830 – 1990, Γιώργος Ιω. Κοκοσούλας, 1990]

Η πρώτη μορφή της πελάδας [πηγή: Μεσολόγγι 1830 – 1990, Γιώργος Ιω. Κοκοσούλας, 1990]

37

Σύμφωνα με τον Κ.Α. Στασινόπουλο: Κάθε ιχθυοτροφείο έχει στην περιφέρεια του και ξηρά, όπου φτιάχνουν τις κατοικίες του προσωπικού. Οι οποίες είναι μεγάλες αχυροπλεχτές καλύβες για τον χειμώνα και τσαρδάκια για το καλοκαίρι. Τα τσαρδάκια έχουν μόνο οροφή αχυροπλεχτή και τις πλευρές ανοιχτές, για να κυκλοφορεί ελευθέρως ο δροσερός αέρας της θάλασσας. Έχει επίσης και άλλες καλύβες η τσαρδάκια, τα αργαστήρια, όπου πλέκανε τις καλαμωτές, αλατίζανε τα ψάρια, παστώνανε τα αυγοτάραχα και τα κέρωναν. Μικρές καλύβες στήνουν και μέσα στη θάλασσα, κοντά στα ιχθυοτροφεία, για να τα προφυλάσσουν από τους κλέφτες. Οι καλύβες αυτές υψώνονται σε πασσάλους, τους οποίους μπήγουν εντός της θαλάσσης. Σε αυτούς τοποθετούν οριζόντια άλλους πασσάλους για να σχηματίσουν το δάπεδο, και σε αυτούς άλλους κάθετους και εγκάρσιους για να τοποθετήσουν την σκεπή. Τους πασσάλους δεν τους καρφώνουν, αλλά τους δένουν με διπλά βούρλα. Τις πλευρές και την οροφή τις κατασκευάζουν, όχι από άχυρο αλλά από ρένναν (φύλλα καλαμιάς). Οι επιθαλάσσιες αυτές καλύβες είναι οι πελάδες, που ίσως αρχικά λέγονταν παλάδες, γιατί ήταν στηριγμένες "επί πάλων".31

Πασσαλόπηκτη κατοικία στην ξηρά [πηγή: Μεσολόγγι 1830 – 1990, Γιώργος Ιω. Κοκοσούλας, 1990]

Παραδοσιακές πελάδες [πηγή: Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Επιμέλεια εκδόσεως Αλτάνιος Κλεισοβίτης, 2010] 31

Το Μεσολόγγι, Στασινόπουλος Κ. Α., 1925, σελ 270-271

38

Τις πελάδες εκτός από τα ιχθυοτροφεία, χρησιμοποιούσαν οι ψαράδες σ' όλη την έκταση της Λιμνοθάλασσας, για να αποθηκεύουν τα εργαλεία και τα σύνεργά τους και να μένουν εκεί μόνοι τους τον Χειμώνα, πριν γίνουν μηχανοκίνητες οι βάρκες τους - οι γαίτες. Με τα μέσα της εποχής εκείνης, το Μεσολόγγι τους έπεφτε μακριά κι έτσι πήγαιναν στην πόλη, «κάνανε χώρα» όπως έλεγαν, μόνο κάθε δέκα μέρες περίπου. Το Καλοκαίρι, όμως, έπαιρναν μαζί τους και την οικογένειά τους κι έμεναν όλοι μαζί. Στην συνέχεια, ήρθαν οι μηχανοκίνητες βάρκες, τα αυτοκίνητα κι οι δρόμοι. Οι μετακινήσεις έγιναν πιο εύκολες, η ζωή απέκτησε ανέσεις κι οι πελάδες εγκαταλείφθηκαν. Μερικοί ιδιώτες και παλιοί ψαράδες, ωστόσο, ξαναγύρισαν στην Τουρλίδα στα χρόνια του '50 και του '60. Ανακαίνισαν τις παλιές, ρημαγμένες, πελάδες ή έφτιαξαν καινούριες, με τον παραδοσιακό πάντα τρόπο, και τις συντηρούν μέχρι σήμερα, με όλον τον κόπο, τα έξοδα και, κυρίως, το μεράκι, που χρειάζεται, για να διατηρηθεί ένα σπίτι μέσα στα νερά. Όταν οι άνθρωποι αυτοί πρωτοπήγαν να αποικίσουν ξανά την Τουρλίδα, τα πάντα ήταν σε κατάσταση ημιάγρια. Τα σπίτια λειτουργούσαν χωρίς φως και νερό και το νομικό τους καθεστώς ήταν ασαφές - πράγμα λογικό, εφ' όσον επρόκειτο για κατοικίες σε χώρο ή, μάλλον, σε νερά δημόσια. Έπειτα από διαβουλεύσεις και διευθετήσεις με το Δημόσιο, φαίνεται να αναγνώρισαν οι δύο πλευρές ότι οι πελάδες είναι χτισμένες όχι σε οικόπεδα, αλλά σε θάλασσα, και ότι, επίσης, οι οικιστές δεν θεμελίωναν δικαιώματα κυριότητας. Συμφωνήθηκε, ακόμη, η καταβολή ενός τέλους αυθαιρέτου χρήσεως, αντί τιμήματος, και έτσι οι κατοικίες απέκτησαν με τον καιρό ηλεκτρικό, τηλέφωνο και νερό.

Πελάδα μέσα στο ιχθυοτροφείο, διβάρι [πηγή: Μεσολόγγι 1830 – 1990, Γιώργος Ιω. Κοκοσούλας, 1990]

Οικογένεια που μένει σε πελάδα [πηγή: Μεσολόγγι 1830 – 1990, Γιώργος Ιω. Κοκοσούλας, 1990]

39

Οι πελάδες φτιάχνονταν άλλοτε μεμονωμένες και άλλοτε σε ομάδα, σε στρατηγικά σημεία της λιμνοθάλασσας (Τουρλίδα, Πλώστενα, Κλείσοβα κ.α.), εκεί όπου θα υπηρετούσαν καλύτερα τους παραπάνω σκοπούς. Όλα τα υλικά δόμησης ήταν αυτά που πρόσφερε το τοπικό φυσικό περιβάλλον και υπήρχαν αυτοφυή στο ευρύτερο περιβάλλον της λιμνοθάλασσας. Πάσσαλοι από φτελιές και στηρίγματα από αλμυρίκια. Σκελετοί τοιχοποιίας από χοντρό καλάμι και δέσιμο με μάτσα από ψαθί. Η επένδυση των τοίχων και της οροφής είναι από πλεγμένα ψαθιά και ψιλά νεροκάλαμα. Το ψαθί μετά από στέγνωμα στο ήλιο και την κατάλληλη επεξεργασία αποτελούσε το σχοινί σ΄ αυτές τις κατασκευές, αλλά και πλεχτό, ήταν το χαλί ή το στρώμα που ξεκούραζε τα ηλιοκαμένα τους κορμιά. Όλες οι πελάδες είναι τοποθετημένες πάνω σε κάθετους πασσάλους χωμένους βαθιά στη μαλακή οργανική λάσπη, για να μοιράζεται το βάρος. Οι πάσσαλοι στο βούρκο μπαίνουν με τα χέρια με συνεχόμενες παλινδρομικές κάθετες κινήσεις, χωρίς την χρήση εργαλείων (φοβερά επίπονο). Την επόμενη ημέρα σφίγγουν τόσο πολύ μέσα στο βούρκο (βεντουζάρουν), που είναι αδύνατον να βγουν πάλι. Στην συνέχεια αφού αλφαδιαστούν οι πάσσαλοι κόβονται ομοιόμορφα και στρώνεται το πάτωμα. Πάνω του σιγά σιγά στήνετε ο σκελετός και κατόπιν το «ραμποτέ» εξωτερικά, η μόνωση και μετά η εσωτερική επένδυση.32 Οι πελάδες, λοιπόν, της λιμνοθάλασσας ήταν κομψοτεχνήματα μηχανικής και αρχιτεκτονικής που πρόσφεραν όλες τις απαραίτητες ανέσεις. Πολύ λειτουργικές, εξασφάλιζαν ζεστασιά τον χειμώνα και δροσερή σκίαση το καλοκαίρι. Δεμένες άρρηκτα με το επίπεδο τοπίο, δύσκολα ξεχώριζαν αν βρίσκονταν στον όχθο κάποιας νησίδας που είχε πάνω της αρκετή βλάστηση. Στήνονταν συνήθως στις όχθες για να πιάνει εκεί αμέσως η γαΐτα (βάρκα της λιμνοθάλασσας χωρίς καρίνα). Πολλές φορές η πελάδα επεκτείνονταν στο πλάι για να στεγάζεται και η γαΐτα. Υπέροχα καταλύματα φτιαγμένα με το «τίποτα», με μόνη δαπάνη τον ιδρώτα των ψαράδων και την παραδοσιακή μαστορική ευφυΐα. Σήμερα ελάχιστες είναι οι πελάδες που φτιάχνονται με τον παραδοσιακό τρόπο. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι δεν κατασκευάζονται για να εξυπηρετήσουν την ψαροσύνη. Δυστυχώς, όλες οι καλύβες στην περιοχή της Τουρλίδας ανακατασκευάστηκαν σε εξοχικές. Έτσι, εκτός από τον πασσαλόμπηχτο της βάσης, η υπόλοιπη καλύβα έχει τη μορφή ενός λυόμενου με «ραμποτέ» επένδυση και σκεπή από «ελενίτ» ή κεραμίδι. Η οικολογική διάσταση της περιοχής της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγιου, άρχισε να αναγνωρίζεται τη δεκαετία του '70. Αρχικά, με τη συνθήκη Ramsar, εντάχθηκε στους υγρότοπους διεθνούς σημασίας ως ενδιαίτημα για τα υδρόβια και παρυδάτια πουλιά, ενώ στη συνέχεια, με την ένταξη της στο δίκτυο Natura 2000, συγκαταλέχθηκε στους οικότοπους ευρωπαΐκού ενδιαφέροντος και στις σημαντικές για τα πουλιά περιοχές.33

Παραδοσιακή πελάδα [πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Missolonghi_Lagoon]

Ξύλινες πελάδες [πηγή: πάνω φωτ. http://boraeinai.blogspot.com/2017/08/blogpost_41.html κάτω φωτ. https://www.digitalcamera.gr/index.php?option=photos&action=view&photo_id=65565]

Οι πελάδες του Μεσολογγίου [online] https://mesologgibee.blogspot.com/2010/11/blog-post_10.html 32

33

40

Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Επιμέλεια εκδόσεως Αλτάνιος Κλεισοβίτης,2010,σελ. 86

Οι σημερινές πελάδες στην περιοχή της Τουρλίδας [πηγή: πάνω φωτ. http://www.carnetdevoyage.gr/mesologgi-to-istoriko-stolidi-tis-limnothalassas/ κάτω φωτ. https://aitoloakarnania.topodigos.gr/info/spot/limnothalassa-mesologgioy]

41

2.4 Ινδονησιακό – Μαλαισιακό Αρχιπέλαγος

Χωριό πάνω στο νερό στο νησί Gaya της Μαλαισίας, χρήση μεταλλικής στέγης αντί της παραδοσιακής [πηγή: πάνω φωτ. http://www.sabah.edu.my/itsr053/pulau_gaya.htm κάτω φωτ. Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008]

42

Τα πασσαλόπηκτα σπίτια στην περιοχή αυτή δημιουργήθηκαν και κατοικήθηκαν από Αυστρονήσιους θαλασσοπόρους: η μορφή τους προέρχεται από την Κίνα. Η περιπλάνηση αυτών των θαλασσοπόρων, μπορεί κατευθείαν να ανιχνευθεί πίσω στο Taiwan το 3.000 π.Χ., από όπου μετανάστευσαν στην Νοτιοανατολική Ασία και μετέπειτα μεσώ της Ινδονησίας στον Ειρηνικό Ωκεανό. Η αρχική τους πατρίδα ήταν πιθανότατα η Νότια Κίνα, όπου ζούσαν πριν από 8.000 χρόνια. Οι ποικιλίες των μορφών του βασικού Αυστρονήσιακού ή Μαλαισιακού σπιτιού στις μυριάδες νησιών που βρίσκονται στην τροπική ζώνη από τη δυτική άκρη του Sumatra μέχρι το Taiwan του Ειρηνικού Ωκεανού είναι απλά εκπληκτικές, και η διακόσμηση που εμπλουτίζει τα σπίτια τα κάνει ακόμα πιο συναρπαστικά. Δυστυχώς, σήμερα, μια πλήρης φωτογραφική άποψη όλων αυτών των μορφών θα ήταν δυνατή μόνο με αρχειακές εικόνες, καθώς τα τελευταία 30 χρόνια ο τρόπος ζωής των τροπικών Ασιατών έχει αλλάξει δραματικά ακόμη και στις πιο απομονωμένες και πρωτόγονες κοινότητες. Εάν κάποιος πρέπει να εντοπίσει το πιο προφανές σημάδι εξέλιξης στο τοπίο αυτών των παραδοσιακών χωριών, είναι η εισαγωγή φτηνών μεταλλικών στεγών. Αυτό, ωστόσο, είναι πολύ ατυχές όχι μόνο επειδή μια τέτοια στέγη υπερθερμαίνει το εσωτερικό του σπιτιού, αλλά και επειδή μπορεί να γίνει πολύ επικίνδυνη στην περίπτωση δυνατών ανέμων. Παρόλα αυτά το Μαλαισιακό σπίτι δεν είχε ποτέ μια σταθερή μορφή, ακόμη και απομονωμένες κοινότητες επικοινωνούσαν με άλλους πολιτισμούς και απορροφούσαν επιρροές από αυτούς.34 Από την πρώτη χιλιετία οι Μαλαισιανοί είχαν κατοικήσει τις ακτές πολλών νησιών του Ινδονησιακού αρχιπελάγους όπως και τις ακτές τις Μαλαισίας. Συχνά δίπλα σε αυτούς κατά μήκος της ακτής έμεναν, θαλασσοπόροι Bugis από το Sulawesi, μια επίσης Αυστρονήσια φυλή. Το αρχέτυπο του Μαλαιό-Πολυνησιακού σπιτιού πρέπει να ήταν αρκετά παρόμοιο σε αυτά που βλέπουμε δεξιά, χτισμένο πάνω σε πασσάλους με ντόπια διαθέσιμα υλικά και στέγες από άχυρο. Αυτά τα σύγχρονα χωριά, όπως το Balikpapan, η κυρίως πόλη του Kalimantan (Ινδονησιακή μεριά του νησιού Borneo) απεικονίζουν καλά την τυπική Αυστρονησιακή κοινότητα των παλιών ημερών, χτισμένα σχεδόν ολόκληρα στα ρηχά νερά της οχθης των ποταμών και των κολπίσκων. Πυκνά παράκτια δάση, συχνά αδιαπέραστα από τα μαγκρόβια φυτά, εμπόδιζαν το χτίσιμο στην ξηρά. Επίσης το νερό ήταν η κυρίως μεταφορά των ανθρώπων που ζούσαν στο ενδότερο του μεγάλου νησιού Borneo, που κάποτε καλύπτονταν πλήρως από πυκνή ζούγκλα.35

34

Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008, σελ. 20-21

35

Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008, σελ. 31

Χωριά στο νησί Borneo στην Ινδονησία [πηγή: πάνω κ’ κάτω φωτ. Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008]

43

The Spice Islands καμπούρα. Δεν υπήρχε καθόλου στρατός και καθόλου χρυσός, και οι Ολλανδοί κατάφεραν να το κατακτήσουν σε μια μέρα. Αυτά που συνέβησαν σε αυτά τα απομονωμένα νησιά στους αιώνες που ακολούθησαν είναι ως παράδειγμα τις χειρότερης ζημιάς που θα μπορούσαν να προκαλέσουν οι αποικιακές δυνάμεις, αλλά τα γεγονότα δεν άλλαξαν και πολύ τον τρόπο που οι λίγοι επιζώντες ιθαγενείς συνέχισαν να ζουν. Σήμερα, οι ζούγκλες που καλύπτουν αυτά τα νησιά αφήνουν λίγο χώρο για τα λίγα χωριά που είναι χτισμένα πάνω στο νερό, όπου φάλαινες και δελφίνια παίζουν. Οι κάτοικοι βρίσκουν καταφύγιο κάτω από πλατιά καπέλα φτιαγμένα από φύλλα μπανανιάς, και σκεπάζουν τα σπίτια τους από φύλλα φοινικιάς, ψαρεύουν, και περιμένουν να συμβούν πράγματα, αλλά πλέον δεν έχουν μπαχαρικά να πουλήσουν.36

Από τους Ρωμαϊκούς χρόνους, τα μπαχαρικά και, προπαντός, το γαρύφαλλο ήταν το πιο πολύτιμο εμπόρευμα στην Ανατολή, απαραίτητο για την διατήρηση του φαγητού. Διακινούνταν από Άραβες εμπόρους, και θεωρούνταν δώρο από τον Θεό, και για αιώνες η αληθινή τους προέλευση παρέμενε ένα μυστήριο. Θαλάσσια ταξίδια του Μεσαίωνα, καθώς και της εποχή των αποικιακών κατακτήσεων που ακολούθησε, ξεκίνησαν από την αναζήτηση γαρύφαλλων. Το γαρύφαλλο και το μοσχοκάρυδο καλλιεργούνταν αποκλειστικά στα νησιά Moluccas, μια σειρά μικρών ηφαιστειακών νησιών κατά μήκος του Ισημερινού στα ανοικτά των ακτών ενός μεγάλου, έρημου και μυστηριώδους νησιού σχηματισμένο σαν ένα μεγάλο χέρι και λέγονταν Halmahera. Ήταν ένα μικρό βασίλειο. Ο Βασιλιάς φορούσε φτερά από πουλιά του παραδείσου, και όχι πολλά άλλα, και υπηρετούνταν μόνο από ηλικιωμένες γυναίκες με

Απεικόνιση χωριού στα Spice Islands του 19ου αιώνα [πηγή: https://www.tripline.net/trip/Magellan_and_Elcano%27s_Voyage_around_the_World_(1519-1522)1217376446121010A910FBA70F05886B]

36

Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008, σελ. 34

44

Πασσαλόπηκτο χωριό στα Spice Islands και οι κάτοικοι του [πηγή: Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008]

45

Kelongs Τα kelongs είναι πασσαλόπηκτες κατασκευές πάνω στο νερό που χτίζονται κυρίως με ξύλο, και βρίσκονται στα νερά της Μαλαισίας, των Φιλιππίνων της Ινδονησίας και της Σιγκαπούρης. Είναι κατασκευασμένα από ψαράδες κυρίως για σκοπούς αλιείας ή ιχθυοκαλλιέργειας, αν και μεγαλύτερες κατασκευές μπορούν επίσης να λειτουργήσουν ως κατοικίες για αυτούς και τις οικογένειές τους. Κατασκευαστικά, τα kelongs είναι συχνά χτισμένα χωρίς την ανάγκη από καρφιά, χρησιμοποιώντας σχοινί από ινδοκάλαμο για να δέσουν τους κορμούς δέντρων και τις ξύλινες σανίδες μαζί. Οι πλατφόρμες ορισμένων kelongs έχουν τρύπες με δίχτυα που κρέμονται εν μέρει μέσα στο νερό, για να παγιδεύονται τα ψάρια ζωντανά μέχρι να πωληθούν ή να μαγειρευτούν. Θεμελιώνονται στο βυθό της θάλασσας χρησιμοποιώντας ξύλινους κορμούς μήκους περίπου 20 μ. Και υψώνονται περίπου έξι μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσα. Είναι συνήθως τοποθετημένα σε ρηχά νερά, αν και μερικά βρίσκονται σε βαθύτερα νερά. Μερικά kelongs είναι λιγότερο απομονωμένα και συνδέονται με τη γη μέσω ενός ξύλινου διαδρόμου. Άλλες παραλλαγές μπορεί να είναι κινητές, με κάποιο τμήμα του κτιρίου να επιπλέει ελεύθερα. Μερικές φορές σχηματίζουν ομάδες από kelongs, που ενώνονται στην ίδια πλατφόρμα και δημιουργούν μια μαζική κοινότητα κοντά στη στεριά.37

Παραδοσιακό kelong [πηγή: http://blogtoexpress.blogspot.com/2016/05/whatis-kelong.html]

Kelong, όπου φαίνονται οι τρύπες με τα δίχτυα που κρέμονται μέσα στο νερό [πηγή: https://frank.itlab.us/photo_essays/wrapper_mobile.php?oct_08_2010_white_sand.html] 37

Kelong - Wikipaideia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Kelong

46

Ομάδα από kelongs [πηγή: https://www.flickr.com/photos/oddwick/175478322/in/photostream/]

Πλωτό kelong, παραλλαγή του παραδοσιακού [πηγή: https://www.travelblog.org/Photos/3377310]

47

2.5 Μαλδίβες Νήσοι, Τουριστικά Θέρετρα Οι Μαλδίβες Νήσοι, είναι νησιωτική χώρα που συναποτελείται από ατόλες στον Ινδικό ωκεανό, με υψηλότερο σημείο τα 2,3 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Οι ατόλες των Μαλδίβων ήταν μια ηφαιστειακή κορυφογραμμή. Αυτή η κορυφογραμμή είχε εκραγεί, σχηματίζοντας μια σειρά από ηφαίστεια που αποτελούν σήμερα υποθαλάσσια οροπέδια. Όταν η ινδική υποήπειρος συναντήθηκε με την ασιατική πλάκα, τα ηφαίστεια υποχώρησαν σιγά-σιγά στη θάλασσα, αφήνοντας περιθώριο για κατακόρυφη ανάπτυξη κοραλλίων, τα οποία αναπτύσσονταν για αιώνες καταλήγοντας στο σχηματισμό ατολών. Η τρέχουσα στρώση των υφάλων στην περιοχή ξεκίνησε να σχηματίζεται περίπου 7.500 χρόνια πρίν.38 Εδώ το τι είναι η γη και τι θάλασσα δεν είναι κάτι σταθερό, αλλά αλλάζει όλη την ώρα από μέρα σε μέρα και από εποχή σε εποχή. Σύμφωνα με τον Eschenbach, “Μια ατόλη δεν είναι ένα στέρεο έδαφος. Δεν είναι κάτι σταθερό με τον τρόπο που είναι ένα βραχώδες νησί. Μια ατόλη είναι μια όχι και τόσο σταθερή δίνη σε μια θάλασσα από άμμο και μπάζα”.39 Από τα 1.192 νησιά της χώρας μόνο τα 250 κατοικούνται. Ο συνολικός πληθυσμός της χώρας είναι 427.756 κάτοικοι, και από αυτούς οι 133.412 κατοικούν στην μοναδική πόλη και πρωτεύουσα του κράτους, το Μάλε, μια περιοχή 5,8 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Έτσι, δικαίως θεωρείται μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της γης.40 Η οικονομία της χώρας στηρίζεται κυρίως στον τουρισμό. Τα δυο πρώτα τουριστικά θέρετρα φτιάχτηκαν το 1972, και από τότε ο τουρισμός άκμασε απότομα. Σήμερα υπάρχουν περισσότερα από 120 τουριστικά θέρετρα, το καθένα χτισμένο στο δικό του νησί.

Η πρωτεύουσα των Μαλδιβών, το Μάλε [πηγή: http://www.wikiwand.com/en/Maldives]

Ατόλες στις Μαλδίβες [πηγή: https://www.meemu.mv/690]

Χωριό στις Μαλδίβες, αυτή είναι η παραδοσιακή μορφή των σπιτιών τους

38

39

[πηγή: Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008]

P.S. Kench, S.G. Smithers, R.F. McLean, S.L. Nichol, Holocene reef growth in the Maldives: Evidence of a mid-Holocene sea-level highstand in the central Indian Ocean, 2009, σελ 455-457

Floating Islands - Watts Up With That? [online] https://wattsupwiththat.com/2010/01/27/floating-islands/ 40 Malé – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Mal%C3%A9

48

Τα πασσαλόπηκτα σπίτια των Αυστρονήσιων εξακολουθούν να είναι μια από τις βασικές μορφές κατασκευής και έχουν εξαπλωθεί πέρα από την περιοχή όπου αρχικά χτίζονταν. Παρόμοιες κατασκευές μπορεί να παρατηρηθούν σε όλη την νοτιοανατολική Ασία και στον Ειρηνικό Ωκεανό, και συγκεκριμένα σε πολλά θέρετρα στις Μαλδίβες. Αυτού του είδους οι κατασκευές κάποτε χτίζονταν λόγω αναγκαιότητας, σε μέρη όπου η γη καλύπτονταν από τροπικά δάση και ο πιο εύκολος τρόπος μεταφοράς ήταν από το νερό. Έτσι σοφά αποφάσιζαν να εγκατασταθούν κατά μήκος των ποταμών και των ακτογραμμών, και έχτιζαν τα σπίτια τους σε πασσάλους στα ρηχά νερά. Όμως σήμερα τέτοιου είδους κατασκευές κατέληξαν να αντιπροσωπεύουν τον πολυτελή τρόπου ζωής για τους λίγους που μπορούν να αντέξουν οικονομικά μια προνομιακή τοποθεσία για το σπίτι των ονείρων τους. Σχεδόν όλα τα τουριστικά θέρετρα στις Μαλδίβες είναι χτισμένα τουλάχιστον εν μέρει πάνω στο νερό, χρησιμοποιώντας τη βασική δομή του παραδοσιακού Αυστρονήσιου σπιτιού. Όσο παράξενο και αν φαίνεται, αυτή η μορφή δεν έχει κανένα κοινό με τα σπίτια των τριγύρω χωριών. Οι Μαλδίβες κατοικήθηκαν από έναν πληθυσμό πρώην θαλασσοπόρων που μετανάστευσαν από την Σρι Λάνκα και την Αίγυπτο. Οι οποίοι ήταν μουσουλμάνοι και έτσι έχτισαν τα σπίτια τους σύμφωνα με την παράδοση της θρησκείας του, δηλαδή χωρίς παράθυρα στον δρόμο, για να προστατεύουν τις γυναίκες από τα αδιάκριτα βλέμματα. Επίσης οι κάτοικοι της χώρας συνήθιζαν να συλλέγουν τα κοράλλια από τους υφάλους, και να τα χρησιμοποιούν ως δομικά υλικά για την κατασκευή των σπιτιών τους. Αυτό έχει γίνει πρόβλημα, καθώς η απογύμνωση των υφάλων από τα κοράλλια θεωρείται ότι θα προκαλέσει αρνητικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. Σήμερα ότι χτίζεται στις Μαλδίβες γίνεται με εισαγόμενα υλικά.41 Οι φοίνικες που απεικονίζονται σχεδόν σε κάθε φωτογραφία των Μαλδίβων είναι στην πραγματικότητα αρκετά σπάνιοι και βρίσκονται σε λίγες ατόλες. Τα περισσότερα νησάκια συνήθως έχουν μόνο μια ελάχιστη κάλυψη από θάμνους. Το σκληρό ξύλο είναι ακόμη πιο σπάνιο και βρίσκεται μόνο στα παλαιότερα ξενοδοχεία που μπορούσαν να μεταφυτεύσουν κάποια αξιόλογα δέντρα μερικές δεκαετίες πριν.

41

Τουριστικό θέρετρο στην δικιά του Ατόλη [πηγή: https://www.scmp.com/magazines/post-magazine/travel/article/2127667/whychinese-and-indian-celebrities-love-maldives]

Τουριστικά θερετρα χτισμένα στο πρότυπο του παραδοσιακού Αυστρονήσιου σπιτιού [πηγή: πάνω φωτ. https://www.pyramistravel.gr/taxidia/maldives-0 κάτω φωτ. https://www.fourseasons.com/magazine/immersive-travel/diving-maldives/]

Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008, σελ. 155, 157, 186

49

2.6 Βιρμανία, Inle lake

Πασσαλόπηκτο χωριό στην λίμνη Inle [πηγή: http://www.bbc.com/travel/story/20151210-the-way-of-the-one-legged-rowers]

Η αριστερή κατοικία χτισμένη με τον παραδοσιακό τρόπο, τοίχους από υφασμένες σανίδες μπαμπού και στέγη από ξύλα και άχυρα, ενώ η δεξιά κατοικία, ξύλινη με μεταλλική στέγη [πηγή: https://asiatourist.info/places-to-see/inle-lake.html/attachment/inle-lake-5]

50

Οι Intha, μια μειονότητα ανθρώπων στη Βιρμανία, είναι ένα τέλειο παράδειγμα προσαρμογής του ανθρώπου στο περιβάλλον. Μετανάστευσαν από την χερσόνησο Tenasserim, και τώρα πλέον μένουν στα κρυστάλλινα καθαρά νερά της λίμνης Inle, μια μικρή λωρίδα νερού που περικλείεται από βουνά. Υπάρχουν περισσότερα από 200 χωριά στα ρηχά νερά της λίμνης. Όλα τους είναι πασσαλόπηκτα, όπως και η μεγάλη πλειοψηφία των βουδιστικών μοναστηριών τους. Τα σπίτια είναι σαν αυτά που βρίσκονται και σε άλλα μέρη της Βιρμανίας: χτισμένα πρωτίστως με υφασμένες σανίδες από μπαμπού, και είναι συναρμολογημένα σε μια πλατφόρμα που στηρίζεται σε πολύ ψηλούς πασσάλους.42 Οι πάσσαλοι πρέπει να είναι ψηλοί, καθώς το επίπεδο της λίμνης κυμαίνεται έντονα μεταξύ των ξηρών και βροχερών εποχών. Κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου, το μέσο βάθος του νερού είναι 2,1 μέτρα, με το βαθύτερο σημείο να φτάνει τα 3,7 μέτρα. Αλλά κατά τη διάρκεια της εποχής των βροχών το επίπεδο της λίμνης μπορεί να αυξηθεί κατά 1,5 μέτρο. Οι βάρκες είναι η μόνη μορφή μεταφοράς, έτσι οι Intha ανέπτυξαν έναν ιδιόμορφο και μοναδικό τρόπο κωπηλασίας, που εκτελείται ωθώντας το μακρύ κουπί με το ένα πόδι ενώ στέκονται όρθιοι. Αυτός ο τρόπος εξελίχθηκε από αναγκαιότητα καθώς η λίμνη καλύπτεται από καλάμια και πλωτά φυτά, που εμποδίζουν την όραση πάνω από αυτά ενώ κάθεσαι. Το να στέκεται όρθιος ο κωπηλάτης του προσφέρει το πλεονέκτημα να βλέπει πάνω από τα καλάμια και τα φυτά. Ωστόσο, αυτός ο τρόπος χρησιμοποιείται μόνο από τους άντρες. Οι γυναίκες κωπηλατούν με τον συνηθισμένο τρόπο, χρησιμοποιώντας το κουπί με τα χέρια, ενώ κάθονται σταυροπόδι στην πρύμνη.

Πασσαλόπηκτες κατοικίες στην λίμνη Inle [πηγή: πάνω φωτ. https://viajes.chavetas.es/guia/myanmar/lago-inle-venecia-myanmar/ κάτω φωτ. http://www.teresatastes.com/a-mystical-journey-to-myanmar/#.W50nnM4zbIU]

Ο ιδιαίτερος τρόπος κωπηλασίας των ψαράδων [πηγή: http://thefoodpornographer.com/2017/01/inle-lake-myanmar/]

42

Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008, σελ. 38

51

Πέρα από την αλιεία, οι ντόπιοι καλλιεργούν λαχανικά και φρούτα σε μεγάλους κήπους που επιπλέουν στην επιφάνεια της λίμνης. Αυτοί οι πλωτοί κήποι διαμορφώνονται από εκτεταμένη χειρωνακτική εργασία. Οι αγρότες μαζεύουν φύκια της λίμνης από τα πιο βαθιά σημεία της, τα φέρνουν πίσω σε βάρκες και τα μετατρέπουν σε πλωτά παρτέρια στην περιοχή του κήπου τους, αγκυροβολημένα από ξύλα μπαμπού. Αυτοί οι κήποι ανεβαίνουν και κατεβαίνουν με αλλαγές στην στάθμη του νερού, οπότε είναι ανθεκτικοί στις πλημμύρες. Η μόνιμη διαθεσιμότητα θρεπτικού νερού έχει ως αποτέλεσμα αυτοί οι κήποι να είναι εξαιρετικά εύφοροι. Η καλλιέργεια και η κατανάλωση ρυζιού αποτελούν επίσης σημαντική πτυχή της τοπικής διατροφικής και γεωργικής παράδοσης.43 Επίσης από την λίμνη μαζεύουν λωτούς και χρησιμοποιούν τις ίνες του κοτσανιού ως κλωστή για την ύφανση ενός πολύτιμου είδους υφάσματος. Αυτός ο συγκεκριμένος τύπος λωτού που αναπτύσσεται στη λίμνη Inle, όταν κόβεται και τραβιέται παράγει λεπτές και μαλακές χορδές. Τα κοτσάνια του λωτού μαζεύονται κατά χιλιάδες την εποχή των βροχών και στη συνέχεια αποθηκεύονται. Για να πάρουν τις ίνες του λωτού, οι τεχνίτες κόβουν τα κοτσάνια κάθετα και από τις δύο πλευρές, χωρίς όμως να κόψουν όλη την διαδρομή και στη συνέχεια τραβάνε τα δυο κομμάτια. Καθώς το κάνουν αυτό, εμφανίζονται μεταξωτά σκέλη, σαν εκατοντάδες ιστοί αράχνης. Αυτό το νήμα μεταφέρεται στον αργαλειό, όπου ξεκινάει η ύφανση. Για ένα και μόνο σάλι διαστάσεων 25εκ. χ 90εκ. χρειάζονται έως και 4.000 με 5.000 κοτσάνια λωτού. Αυτή η τέχνη των ντόπιων είναι σχετικά πρόσφατη καθώς την ανακάλυψαν πριν από 100 χρόνια περίπου.44 Αεροφωτογραφία των πλωτών κήπων [πηγή: https://sites.google.com/a/aag.org/mycoe-servirglobal/khin-seint-seint-aye]

Λωτός στην λίμνη Inle [πηγή: http://handeyemagazine.com/content/lotus-

Οι ίνες που βγαίνουν από τα κοτσάνια των λωτών [πηγή:

weaving]

http://handeyemagazine.com/content/lotus-weaving]

43

Inle Lake – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Inle_Lake

44

Lotus and Silk Weaving at Inle Lake [online] http://www.jessicaxu.com/lotusand-silk-weaving-at-inle-lake/

52

Οι πλωτοί κήποι στην λίμνη [πηγή: πάνω φωτ. https://www.iucn.org/content/preserving-our-water-resources-lessons-inle-lake κάτω φωτ. https://c-vietnam.com/inle-lakefloating-garden/]

53

2.7 Ταϊλάνδη Η ζωή στα κανάλια Η σημερινή Ταϊλάνδη δεν μοιάζει καθόλου με το πως ήταν πριν από 25 χρόνια, αλλά τον παλιό τρόπο ζωής μπορεί ακόμη μερικές φορές να τον δει κανείς κοντά στην πόλη Αγιουτάγια όπου εποχιακές πλημμύρες εμποδίζουν την επικράτηση της μοντέρνας κατοικίας. Το 1888 όταν ο συγγραφέας Τζόζεφ Κόνραντ έφτασε στην Μπανγκόκ, βρήκε μια μητρόπολη χτισμένη σε ένα βούρκο, πάνω σε χιλιάδες πασσάλους και ούτε ένα καρφί. Οι σημερινοί επισκέπτες της Μπανγκόκ είναι δύσκολο να φανταστούν κάτι τέτοιο. Έχουν προταθεί κάποιες αξιοσημείωτες θεωρίες σχετικά με την προέλευση του Ταϊλανδέζικου σπιτιού, καθώς η Αυστρονήσια κατασκευή του φαίνεται να είναι ασυνεπής με την Σινοθιβετική καταγωγή των Ταϊλανδών. Ωστόσο, η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι βόρειοι μετανάστες υιοθέτησαν αυτή την χρήσιμη κατασκευή από τους ντόπιους κατοίκους. Τοποθετημένο εξ ολοκλήρου πάνω από το έδαφος, έχει μόνο έναν όροφο, ώστε κανένας Ταϊλανδός δεν χρειάζεται να υποφέρει την προσβολή του να κοιμάται κάτω από

κάποιον άλλο. Τα ζώα σοφά φυλάσσονται στην στεριά, καθώς και τα φυτά. Όλων των ειδών οι δραστηριότητες πραγματοποιούνται από κάτω, και οι πλημμύρες είναι ευπρόσδεκτες. Εάν οι πλημμύρες δεν έρθουν, τότε ο χώρος χρησιμοποιείται για πολλούς σκοπούς, από τη διαλογή ακατέργαστου μεταξιού, την ύφανση, μέχρι και την ανατροφή γουρουνιών. Βάρκες, ποδήλατα και αγροτικά εργαλεία μπορούν επίσης να αποθηκευτούν σε αυτόν τον χώρο. Τα κανάλια αποτελούν το μόνο μέσο μεταφοράς σε όλη την χώρα για εφτά αιώνες, και ως έναν βαθμό χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα σαν δρόμοι, αν και πολλοί είναι φραγμένοι από υάκινθους του νερού. Πολλά σπίτια χτίστηκαν πάνω σε πλωτή εξέδρα, και απλά σύρθηκαν εκεί όπου ο ιδιοκτήτης ήθελε να αγκυροβοληθούν. Μερικά σαν αυτά υπάρχουν ακόμα στην επαρχία Τσάι Νατ, και περιστασιακά μπορούν να ιδωθούν στις υγρές περιοχές της Αγιουτάγιας. Πολύ συχνά χρησιμοποιούνται και ως μαγαζιά.45

Πασσαλόπηκτα Ταϊλανδέζικα σπίτια [πηγή: Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008]

45

Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008, σελ. 48

54

Ο τρόπος ζωής στα κανάλια της Ταϊλάνδης [πηγή: Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008]

55

Ko Panyi Επίσης στην Ταϊλάνδη υπάρχει ένα ψαροχώρι, το οποίο είναι εξ ολοκλήρου πασσαλόπηκτο πάνω στο νερό, ονομάζεται Ko Panyi και βρίσκεται στην επαρχία Phang Nga. Ο πληθυσμός αποτελείται από 360 οικογένειες ή 1.685 ανθρώπους που κατάγονται από δύο μουσουλμανικές οικογένειες θαλασσοπόρων από την Ιάβα. Η εγκατάσταση στο Ko Panyi καθιερώθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα από Μαλαισιανούς νομάδες ψαράδες. Εκείνη την εποχή ο νόμος επέτρεπε την κατοχή γης αυστηρά μόνο σε όσους είχαν Ταϊλανδέζικη καταγωγή. Για αυτό το λόγο οι νομάδες που εγκαταστάθηκαν εκεί έχτισαν τον οικισμό πάνω στο νερό σε ξύλινους πασσάλους, κοντά στην ξηρά όπου θα ήταν προστατευμένοι από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Με την αύξηση του πλούτου της κοινότητας, λόγω της αυξανόμενης τουριστικής βιομηχανίας, κατέστη δυνατή η αγορά γης στο νησί δίπλα στον οικισμό. Και έτσι κατασκευάστηκαν οι πρώτες αρμόδιες δομές, ένα τζαμί και ένα πηγάδι γλυκού νερού.

Το χωριό έχει μουσουλμανικό σχολείο στο οποίο πηγαίνουν τα κορίτσια και τα αγόρια τα πρωινά. Λόγω του ότι αυτό το σχολείο είναι ανεπίσημο, πολλά από τα αγόρια φοιτούν σε σχολεία πιο μακριά στο Phang Nga ή στο Πουκέτ. Περαιτέρω μετανάστευση από το χωριό ενθαρρύνεται καθώς το μέγεθος του οικισμού είναι περιορισμένο. Και αυτό γιατί κατά την περίοδο των βροχών τα τριγύρω νερά είναι επικίνδυνα, οπότε δεν υπάρχει επιπλέον χώρος για χτίσιμο.46 Το τζαμί που είναι χτισμένο πάνω στο νησί και βρίσκεται δίπλα στον οικισμό εξυπηρετεί τον μουσουλμανικό πληθυσμό και είναι το κεντρικό σημείο συνάντησης για την κοινότητα. Εκεί είναι και η αγορά, που είναι εφοδιασμένη με αγαθά από την ηπειρωτική χώρα, και πωλούνται οι βασικές ανέσεις όπως φάρμακα, ρούχα και είδη τουαλέτας.

Αεροφωτογραφία του χωριού Ko Panyi [πηγή: https://www.shutterstock.com/video/search/ko-panyi] 46

Ko Panyi - Wikipaideia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Ko_Panyi

56

Στα τέλη του 20ου αιώνα, η κοινότητα δυσκολεύτηκε να συντηρείται μόνο από την αλιεία και έτσι προτάθηκε να προσελκύσουν τουρίστες στο χωριό προς όφελος των κατοίκων. Σήμερα είναι ένα από τα κυριότερα αξιοθέατα στις περιηγήσεις του κόλπου Phang Nga από το Πουκέτ, και συχνά το χωριό είναι στάση για μεσημεριανό γεύμα. Λόγω του αυξανόμενου αριθμού τουριστών, στο νησί υπάρχουν πολλά εστιατόρια με θαλασσινά, καθώς και διάφοροι πάγκοι που πωλούν αναμνηστικά. Παρά την πρόσφατη άνοδο του τουρισμού, η ζωή στο Ko Panyi εξακολουθεί να βασίζεται κυρίως στον κλάδο της αλιείας, καθώς οι τουρίστες επισκέπτονται το χωριό κυρίως κατά τη διάρκεια της ξηράς περιόδου. Επίσης το χωριό είναι γνωστό για την ποδοσφαιρική του ομάδα και για το πλωτό γήπεδο ποδοσφαίρου. Το 1986 τα παιδιά του χωριού εμπνευσμένα από το Παγκόσμιο Κύπελο Ποδοσφαίρου, αποφάσισαν να φτιάξουν την δικιά τους ομάδα και να συμμετάσχουν στο τοπικό πρωτάθλημα. Όμως χρειάζονταν ένα γήπεδο για να προπονηθούν και στην στεριά δεν υπήρχε χώρος να φτιάξουν ένα, έτσι σκέφτηκαν να φτιάξουν ένα πλωτό γήπεδο από παλιά κομμάτια ξύλου και από παλιές αλιευτικές σχεδίες. Τα παιδιά κατάφεραν να έρθουν στην δεύτερη θέση του τουρνουά, και μάλιστα στον τελικό στο δεύτερο ημίχρονο αποφάσισαν να παίξουν ξυπόλητοι καθώς έτσι είχαν συνηθίσει και τους ήταν πιο εύκολο. Μετά από αυτό όλο το χωριό υποστήριζε το άθλημα, και έτσι έφτιαξαν ένα καινούριο και καλύτερο πλωτο γήπεδο, αν και το παλιό ξύλινο ακόμη παραμένει και είναι πολύ δημοφιλές στους τουρίστες.47

Τα εστιατόρια στο χωριό Ko Panyi [πηγή: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Koh_Panyi_Village.jpg]

Το παλιό ξύλινο γήπεδο ποδοσφαίρου του χωριού, κατασκευασμένο από τα παιδιά [πηγή: http://www.inspiredlivingaffirmations.com/story-panyee-fc-buildingplatform-success/] TMB Panyee FC short film – Youtube [online] https://www.youtube.com/watch?v=jU4oA3kkAWU 47

57

2.8 Νιγηρία, Λάγος, Μακόκο

Αεροφωτογραφία του Μακόκο, όπου φαίνεται και η μεγαλύτερη ταξιδιωτική γέφυρα της Δυτικής Αφρικής [πηγή: πάνω φωτ. http://hubtravel.blogspot.com/2014/04/makoko-un-pobre-barrio-marginal.html κάτω φωτ. https://www.gettyimages.dk/detail/photo/sawmill-between-ebute-metta-district-and-high-resstock-photography/519239440]

58

Η Νιγηρία είναι χώρα της Δυτικής Αφρικής, με πρωτεύουσα την Αμπούζα. Όμως μεγαλύτερη πόλη και λιμάνι της χώρας είναι το Λάγος, με 7.937.932 κατοίκους (το 2006). Παλαιότερα, πρωτεύουσα ήταν το Λάγος. Σήμερα είναι η δεύτερη πιο πυκνοκατοικημένη πόλη, και η δεύτερη ταχύτερα αναπτυσσόμενη σε κατοίκους πόλη της Αφρικής (7η στον κόσμο). Το Λάγος είναι μια τεράστια μητρόπολη που χτίστηκε πάνω σε νησιά που χωρίζονται από υποθαλάσσια φαράγγια, όπως το νησί Λάγος, που περιστοιχίζουν τη νοτιοδυτική πλευρά της λιμνοθάλασσας Λάγος.48 Το Μακόκο είναι ένας ανεπίσημος οικισμός, μια φτωχογειτονιά από παράγκες χτισμένες με πασσάλους πάνω στο νερό της λιμνοθάλασσας Λάγος. Ο πληθυσμός του εκτιμάται πολύ ευρέως από 40.000 έως 300.000 κατοίκους. Κάνεις δεν ξέρει, καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμες αξιόπιστες πληροφορίες. Στην ουσία η περιοχή που είναι γνωστή ως Μακόκο είναι έξι ξεχωριστές “κοινότητες” που απλώνονται στην γη και στο νερό. Οι τέσσερις είναι χτισμένες πάνω στο νερό και είναι γνωστές ως “Makoko on the water” και οι άλλες δύο είναι στην ξηρά. Ιδρύθηκε ως αλιευτικό χωριό στα τέλη του 19ου αιώνα, από μετανάστες τις εθνικής φυλής των Egun. Καθώς ο πληθυσμός αυξάνονταν και δεν υπήρχε πλέον διαθέσιμη γη, ξεκίνησαν να χτίζουν και στο νερό. Σήμερα το Μακόκο φιλοξενεί ανθρώπους από διάφορες ποτάμιες κοινότητες κατά μήκος της ακτής της Νιγηρίας. Εκτιμάται ότι κάθε μέρα έρχονται στο λάγος 2.000 άνθρωποι, πολλούς από αυτούς καταλήγουν σε ανεπίσημους οικισμούς όπως το Μακόκο. Το Makoko είναι ο χειρότερος εφιάλτης για την κρατική κυβέρνηση - μια παραγκούπολη σε πλήρη θέα, απλωμένη κάτω από τη μεγαλύτερη ταξιδιωτική γέφυρα στη μεγαλύτερη πόλη της δυτικής Αφρικής. Για μια πόλη που επιθυμεί να αναδημιουργήσει τον εαυτό της ως προοδευτικό, το Makoko είναι μια ανεπιθύμητη διαφήμιση, και η κυβέρνηση το γνωρίζει αυτό. Επομένως, είναι πάντα πρόθυμη να επιδιώξει τη φαινομενικά ευκολότερη λύση σε αυτή την "ντροπή". Τον Ιούλιο του 2012, η κρατική κυβέρνηση του Λάγος, διέταξε την κατεδάφιση των πασσαλόπηκτων στο Μακόκο και έδωσε προειδοποίηση εγκατάλειψης 72 ωρών στους κατοίκους. Οι εργάτες κατεδαφίσεων έβαλαν φωτιά σε συγκεκριμένες κατοικίες και έφεραν ένοπλη αστυνομία που δεν δίσταζε να πυροβολεί. Ένας κάτοικος δολοφονήθηκε, επειδή εκνεύριζε τους εργάτες κατεδάφισης προσπαθώντας να τους πείσει να αναστείλουν τις προσπάθειες τους. Περίπου 3.000 άνθρωποι έχασαν τα σπίτια τους από αυτή την κατεδάφιση. Όπως φαίνεται, η κυβέρνηση δεν κατανοεί ότι αυτές οι παράγκες είναι τα σπίτια κάποιων ανθρώπων.49 48

Τα σπίτια στο Μακόκο [πηγή: πάνω φωτ. https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuityfloating-slum κάτω φωτ. https://www.gettyimages.com/detail/photo/the-stilt-houses-ofmakoko-shantytown-below-high-res-stock-photography/519239426]

Λάγος - Βικιπαίδεια [online] https://el.wikipedia.org/wiki/Λάγος

Inside Makoko: danger and ingenuity in the world’s biggest floating slum – The Guardian [online] https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuityfloating-slum 49

59

Δυο μήνες αργότερα, μια θυγατρική εταιρία γνωστή ως Urban Spaces Innovation άρχισε να εργάζεται σε ένα σχέδιο αναγέννησης για το Μακόκο. Είναι ένα γενικό σχέδιο για την κοινότητα που επιδιώκει να διατηρήσει τον τοπικό πολιτισμό, να αναζωογονήσει το δομημένο περιβάλλον με κομψές κατοικίες χαμηλού κόστους, και να αυξήσει τις οικονομικές δυνατότητες. Το σχέδιο διατηρεί τη βασική αξία της παραδοσιακής κουλτούρας της λιμνοθάλασσας, παρουσιάζοντας ένα όραμα για μια πλωτή οικονομία βασισμένη σε στοιχεία όπως η βιώσιμη υδατοκαλλιέργεια και ο τουρισμός.50

Makoko/Iwaya Waterfront Regeneration Plan – Buckminster Fuller Institute [online] https://www.bfi.org/ideaindex/projects/2014/makokoiwaya-waterfrontregeneration-plan 50

Γενικό σχέδιο για την αναβάθμιση της περιοχής [πηγή: https://www.bfi.org/ideaindex/projects/2014/makokoiwaya-waterfrontregeneration-plan]

Πρόταση διαμόρφωσης των νέων κατοικιών [πηγή: https://www.bfi.org/ideaindex/projects/2014/makokoiwaya-waterfront-regeneration-plan]

60

Επίσης μια ακόμη προσπάθεια αναδιαμόρφωσης της περιοχής έγινε το 2013 από τον Νιγεριανό αρχιτέκτονα Kunlé Adeyemi της NLÉ architects, που δημιούργησε ένα λειτουργικό πρότυπο κτιρίου. Σχεδίασε ένα πλωτό σχολείο, που στόχο είχε να εξυπηρετεί έως και 300 μαθητές, και να αποτελέσει πρότυπο σχεδιασμού περαιτέρω πλωτών δομών. Πρόκειται για μια τριγωνική δομή, μορφής Α. Η δομή περιλαμβάνει τρία επίπεδα, με ένα παιδότοπο στο πρώτο και τις αίθουσες διδασκαλίας να βρίσκονται στο δεύτερο, περίκλειστες από ρυθμιζόμενες περσίδες. Γύρω από τις τάξεις αναπτύσσεται πράσινο, ενώ στο τρίτο επίπεδο υπάρχει ακόμη μια αίθουσα η οποία είναι υπαίθρια. Στη στέγη έχουν τοποθετηθεί φωτοβολταϊκά πάνελ και σύστημα συλλογής των όμβριών υδάτων. Όλη η δομή είναι ξύλινη και τοποθετήθηκε πάνω σε ένα πλωτό σώμα από 256 πλαστικά βαρέλια. Μάλιστα, τα βαρέλια που βρίσκονται περιμετρικά της βάσης χρησιμεύουν και για την αποθήκευση επιπλέον νερού.51 Στόχος του αρχιτέκτονα είναι να κατασκευάσει και πλωτά κτίρια άλλων χρήσεων, όπως π.χ. κατοικίες, ακολουθώντας την ίδια στρατηγική με το σχολείο. Ακόμη, οραματίζεται και την ύπαρξη μιας ολόκληρης νέας γειτονιάς από τέτοιες μονάδες, οι οποίες μπορεί να είναι ανεξάρτητες ή να ενώνονται μεταξύ τους. Το πλωτό σώμα σχεδιάστηκε σε μικρότερα τμήματα, έτσι ώστε να είναι διαχειρίσιμο και πιο ευέλικτο κατά τη διάρκεια της συναρμολόγησης του, ιδιαίτερα και δεδομένου του περιβάλλοντος στο οποίο κατασκευάστηκε. Η κοινότητα σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα είχε ενεργό ρόλο στην κατασκευή, εξαιτίας της γνώσης της πάνω στις κατασκευές στο νερό αλλά και της δυνατότητας της να προμηθεύει τον αρχιτέκτονα με υλικά της γύρω περιοχής. Τα πλαίσια της δομής είναι από εναπομείναντα ξύλα ενός τοπικού ξυλουργείου και μπαμπού που φυτρώνουν στην περιοχή.52

Το πλωτό σχολείο [πηγή: https://www.theguardian.com/cities/2015/jun/02/makokofloating-school-lagos-waterworld-history-cities-50-buildings]

Τομή του πλωτού σχολείου [πηγή: https://www.archdaily.com/344047/makokofloating-school-nle-architects/51405b67b3fc4b231400004f-makoko-floating-schoolnle-architects-photo] Makoko Floating School / NLE Architects – ArchDaily [online] https://www.archdaily.com/344047/makoko-floating-school-nle-architects 51

Architecture Step by Step: Makoko Floating School by NLE Architects – Architizer [online] https://architizer.com/blog/practice/details/architecture-step-bystep-makoko-floating-school-by-nle-architects/ 52

61

Πρόταση για όλη την περιοχή, δημιουργία πλωτής γειτονιάς [πηγή: https://www.archdaily.com/344047/makoko-floating-school-nlearchitects/51405b64b3fc4b231400004e-makoko-floating-school-nle-architects-photo]

Τρία χρόνια έπειτα από την ολοκλήρωση του, το πλωτό σχολείο κατέρρευσε, όταν ξέσπασε μια μεγάλη καταιγίδα στην περιοχή. Ολόκληρη η κτασκευή καταστράφηκε, με τον αρχιτέκτονα να δηλώνει “πως ούτως ή άλλως ήταν προγραμματισμένη η αποσυναρμολόγηση της και πως η κατασκευή βρίσκονταν εκτός λειτουργίας για μήνες, έπειτα από μια περίοδο τριών χρόνων εντατικής λειτουργίας και προσφοράς στην κοινότητα”.53 Ακόμη, υπογράμμισε πως προβλέπεται η κατασκευή μιας νέας βελτιωμένης έκδοσης του πλωτού σχολείου, η MFS II – η οποία αποτέλεσε και έκθεμα στην Μπιενάλε της Βενετίας, και βραβεύθηκε με τον ασημένιο Λέοντα το 2016. Πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο έργο, και ίσως ελλιπές ως προς το σχεδιασμό του, δεδομένου πάντα της περιοχής στην οποία κατασκευάστηκε. Σύμφωνα με κατοίκους της περιοχής, το σχολείο λειτούργησε λίγους μόνο μήνες και φιλοξένησε αντί για 300, μόνο 40 παιδιά. Πρόκειται για ένα πολυδιαφημισμένο έργο, με θετικές προθέσεις, αλλά ελλιπή σχεδιασμό και έμφαση στην ασφάλεια. Σίγουρα δεν στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία, αλλά είχε αρκετές καινοτομίες όπως το χαμηλό κόστος, και την ευελιξία του τοπικού στοιχείου, σε σχέση με άλλες προτάσεις όπως η μετεγκατάσταση των πληθυσμών και η κατασκευή μεγάλων και ακριβών οικισμών. Η σταδιακή αναβάθμιση αυτών των φτωχογειτονιών είναι ένα βήμα προς τα εμπρός για τη βελτίωση ζωής των ανθρώπων. Αυτή η κατασκευή για την κοινότητα ήταν μια χρήσιμη προσπάθεια για να εξεταστούν τρόποι αναβάθμισης αυτών των γειτονιών, σε αυτό το συγκεκριμένο περιβάλλον αλλά και σε όλο τον κόσμο.

Η κατάρρευση του πλωτού σχολείου [πηγή: https://www.archdaily.com/789044/nles-makoko-floating-school-reportedlycollapses-due-to-heavy-rain]

Kunle Adeyemi’s floating school suffers “abrupt collapse” – dezeen [online] https://www.dezeen.com/2016/06/08/kunle-adeyemi-nle-makoko-floating-schoolnigeria-destroyed-abrupt-collapse/ 53

MFS II, η βελτιωμένη έκδοση του πλωτού σχολείου [πηγή: https://news.artnet.com/art-world/makoko-floating-school-collapses-architecture522287]

62

3.Πλωτοί Οικισμοί Ένας ακόμη εντυπωσιακός τρόπος κατοίκησης πάνω στο νερό. Οικισμοί που επιπλέουν και μπορούν και να μετακινούνται, εάν υπάρξει κάποιος λόγος. Σπίτια που επιπλέουν το ένα δίπλα στο άλλο και δημιουργούν έναν οικισμό, είτε σπίτια χτισμένα πάνω σε τεχνητά πλωτά νησιά, κατασκευασμένα με κόπο από τους ντόπιους και με συνεχή ανάγκη συντήρησης.

63

3.1 Ιράκ, Οι κατοικίες των Madan Μια ιδιαίτερη πολιτεία με πλωτά σπίτια βρίσκεται κοντά στα σύνορα του Ιράκ εδώ και χιλιάδες χρόνια, γνωστή και ως η «Βενετία της Μεσοποταμίας”. Συγκεκριμένα βρίσκεται στις ελώδεις περιοχές του Τίγρη και του Ευφράτη, όπου αναπτύχθηκε ένας πανάρχαιος πολιτισμός. Τα σπίτια ήταν φτιαγμένα από καλάμια του ποταμού και κατοικούνταν από τους «Μarsh Arabs”, οι οποίοι αποτελούνταν από διάφορες φυλές και ακολουθούσαν έναν παραδοσιακό τρόπο ζωής. Ντύνονταν με ρούχα που έμοιαζαν με αυτά των Αράβων και μιλούσαν μια δική τους διάλεκτο. Οι κάτοικοι ήταν χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Σε όσους ασχολούνταν με την εκτροφή βουβαλιών και σε όσους ασχολούνταν με την καλλιέργεια της γης, όπως ρύζι, κριθάρι και σιτάρι. Αποκαλούνταν επίσης «Madan”, που σημαίνει «πληθυσμός που μένει στους βάλτους”.

Ολόκληρος ο τρόπος ζωής τους περιστρέφονταν γύρω από τους βάλτους. Ζούσαν σε πλωτά σπίτια που κατασκευάζονταν εξ ολοκλήρου από καλάμια που συλλέγονταν στην περιοχή και από Qasab, ένα είδος γιγαντιαίου γρασιδιού που μοιάζει με μπαμπού, το οποίο φτάνει σε ύψος τα 7,6 μέτρα. Τα σπίτια των «Madan” βρίσκονταν στις εκβολές του ποταμού είτε παραθαλάσσια είτε πάνω σε νησάκια που σχηματίζονταν από τις λάσπες του βάλτου και για τοίχους είχαν τοξωτά καλάμια. Αυτές οι κατοικίες είχαν δύο μέτρα πλάτος, έξι μέτρα μήκος και δύο εισόδους.54 Τα νησιά στα οποία οι Madan χτίζουν τα περίτεχνα πλωτά σπίτια τους ονομάζονται tuhul και ενώ μπορεί να φαίνονται σταθερά, δεν είναι. Το έδαφος είναι πολύ υγρό και συχνά πρέπει να αγκυροβολούν τα νησιά τους για να αποφύγουν να παρασυρθούν σε γειτονικά.

Αεροφωτογραφία του οικισμού των Madan [πηγή: https://www.zmescience.com/other/feature-post/mesopotamian-venice-lost-floating-homes-iraq/] Η «Βενετία της Μεσοποταμίας» - Μηχανή του Χρόνου [online] http://www.mixanitouxronou.gr/i-venetia-tis-mesopotamias-i-ploti-politia-me-takalamia-stis-ekvoles-tou-tigri-ke-tou-effrati-tin-metetrepse-se-erimo-o-santamchousein-epidi-eki-evriskan-katafigio-i-antifronountes-tou-kathest/ 54

64

Τα σπίτια των Madan είναι αρχιτεκτονικά θαύματα - όλα κατασκευασμένα χωρίς καρφιά, ξύλο ή γυαλί. Χρειάζονται μόλις τρεις μέρες για να χτιστεί ένα σπίτι, χρησιμοποιώντας μια μέθοδο που έχει παραμείνει αμετάβλητη για χιλιάδες χρόνια από τότε που αυτοί οι άνθρωποι κατοίκησαν στα έλη. Επίσης αυτά τα σπίτια έχουν το πλεονέκτημα να είναι μεταβαλλόμενα. Την άνοιξη, εάν τα νερά του βάλτου αυξηθούν πολύ, τότε το πενταπλό τόξο μπορεί να αφαιρεθεί και να μετακινηθεί σε ψηλότερο έδαφος και να ανεγερθεί σε λιγότερο από μία ημέρα. Με σωστή φροντίδα και επισκευή, οι κατοικίες αυτές μπορούν να διαρκέσουν πάνω από 25 χρόνια. Όμως δεν είναι όλα τα καλάμια ίδια. Για παράδειγμα, εάν τα τόξα γίνουν από δέσμες φρέσκων καλαμιών, η κατασκευή θα καταρρεύσει σε σύντομο χρονικό διάστημα. Για καλύτερη δομική αντοχή, ο πυρήνας μιας νέας δέσμης πρέπει να αποτελείται από καλάμια που προέρχονται από μια παλαιότερη κατασκευή.

Ο τρόπος κατασκευής των σπιτιών τους [πηγή: https://www.zmescience.com/other/feature-post/mesopotamian-venice-lostfloating-homes-iraq/]

Τα πενταπλά τόξα [πηγή: https://www.zmescience.com/other/featurepost/mesopotamian-venice-lost-floating-homes-iraq/]

Ο εσωτερικός χώρος ενός Mudhif [πηγή:

Οι κατοικίες των Madan [πηγή: https://www.zmescience.com/other/feature-

https://www.zmescience.com/other/feature-post/mesopotamian-venice-lostfloating-homes-iraq/]

post/mesopotamian-venice-lost-floating-homes-iraq/]

65

Mudhif, σπίτι φιλοξενίας για τους επισκέπτες [πηγή: πάνω κ’ κάτω φωτ. https://www.zmescience.com/other/feature-post/mesopotamian-venice-lost-floating-homes-iraq/]

66

Σχεδόν κάθε χωριό έχει ένα σπίτι φιλοξενίας για τους επισκέπτες, το οποίο ονομάζεται mudhif. Εφόσον οι Madan ακολουθούν τον παραδοσιακό αραβικό κώδικα τιμής, καλωσορίζουν όλους τους επισκέπτες ως ίσους. Παρέχουν τρόφιμα και στέγαση χωρίς να δέχονται και χωρίς να περιμένουν οποιαδήποτε πληρωμή. Ο οικοδεσπότης δεν βοηθά ποτέ στην μεταφορά των αντικειμένων του επισκέπτη έξω από το σπίτι, διότι αυτό θα υπονοούσε ότι ο οικοδεσπότης θέλει ο φιλοξενούμενος να φύγει. Είναι μια σπάνια επίδειξη φιλοξενίας, η οποία πιθανόν προκάλεσε την καταστροφή του οικισμού. Ένα Mudhif έχει κλωστρά από καλάμια, στο μπροστά και πίσω μέρος, αλλά και χαμηλά στις πλαϊνές πλευρές. Βλέποντας το εσωτερικό του, διαπιστώνουμε ότι αυτός ο τρόπος κατασκευής προσφέρει ταυτόχρονα πυκνή σκίαση, ατμοσφαιρικό φωτισμό αλλά και κυκλοφορία του αέρα. Στα τέλη του 20ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν, οι Madan εκδιώχτηκαν επειδή η κυβέρνηση υποψιάζονταν ότι σε αυτούς τους οικισμούς φιλοξενούνταν αντικαθεστωτικοί. Στο παρελθόν, αυτά τα μέρη ήταν καταφύγιο για τους δραπέτες δούλους και δουλοπάροικους, και με την τήρηση του κώδικα φιλοξενίας, οι Madan δεν θα μπορούσαν ποτέ να πουν όχι σε έναν ξένο σε ανάγκη. Η έσχατη τιμωρία για την ανυπακοή τους ήρθε κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 1991 στο Ιράκ. Τότε, ο Σαντάμ Χουσεΐν διέταξε την αποστράγγιση των υγροτόπων του νότιου Ιράκ ως τιμωρία στους Madan, που στέγαζαν στρατιώτες τους οποίους η κυβέρνηση θεωρούσε τρομοκράτες. Για το σκοπό αυτό, η κυβέρνηση επανέφερε ένα σχέδιο άρδευσης της δεκαετίας του 1970, το οποίο είχε προηγουμένως διακοπεί λόγω της μείωσης της ροής του νερού στα έλη.55 Η "λύση" ήταν αποτελεσματική. Γρήγορα, τα έλη ξεράθηκαν, η τροφή έγινε δυσεύρετη και οι Madan εξαναγκάστηκαν να φύγουν από τα σπίτια και από τα εδάφη τους. Και η μικρή ποσότητα νερού που παρέμεινε λέγεται ότι δηλητηριάστηκε. Στη νέα χιλιετία εκτιμάται ότι μόνο 1.600 Madan συνέχισαν να κατοικούν στην περιοχή, από το σχεδόν μισό εκατομμύριο που υπήρχε την δεκαετία του 1950. Μετά την πτώση του καθεστώτος του Σαντάμ το 2003, τα φράγματα που εμπόδιζαν την ροή του νερού έσπασαν. Την ίδια χρονιά, τετραετή ξηρασία έληξε - μια σύμπτωση που βοήθησε στην αποκατάσταση των υγροτόπων στο 50% του μεγέθους που είχε στη δεκαετία του '70. Όμως το οικοσύστημα χρειάζεται πολύ περισσότερο χρόνο για να ανακάμψει, και όσον αφορά τους ανθρώπους που έμεναν εκεί έχουν μετακομίσει εδώ και καιρό, και τώρα πλέον ζουν στις πόλεις.

The Mesopotamian Venice: The Lost Floating Homes of Iraq – zme science [online] https://www.zmescience.com/other/feature-post/mesopotamian-venicelost-floating-homes-iraq/ 55

67

3.2 Περού, Λίμνη Titicaca, Η φυλή των Urus Στη Νότιο Αμερική, στα σύνορα μεταξύ Περού και Βολιβίας, βρίσκεται μια από τις υψηλότερες σε υψόμετρο λίμνες, η λίμνη Τιτικάκα, η οποία κατοικήθηκε από την φυλή των Ούρος. Ο σκοπός που οι Ούρος έφτιαξαν αρχικά πλωτές κατασκευές ήταν αμυντικός, για να μπορούν να μετακινηθούν σε περίπτωση που δέχονταν κάποια απειλή. Κατασκεύαζαν πλωτά νησιά στα οποία κατοίκησαν και ανέπτυξαν όλες τις δραστηριότητες τους. Υπάρχουν περισσότερα από 40 από αυτά τα νησιά, τα οποία οι Ούρος διαμόρφωσαν εξ ολοκλήρου με λεπτά καλάμια, που μαζεύουν για αιώνες από τα ρηχά νερά της λίμνης προκειμένου να χτίσουν τα σπίτια και τις βάρκες τους. Επειδή τα καλάμια αυτά είναι βρώσιμα, αποτελούν και μέρος της διατροφής τους, εκτός από δομικό υλικό. Οι νησίδες φτιάχνονται από τα καλάμια του φυτού totora, που αναπτύσσεται στη λίμνη. Οι πυκνές ρίζες που αναπτύσσει και

πλέκει το φυτό, διαμορφώνουν ένα φυσικό στρώμα που ονομάζεται Khili (πάχους ενός έως δύο μέτρων) που στηρίζει τα νησιά. Είναι αγκυροβολημένα με σχοινιά, δεμένα σε ξύλινους πασσάλους, στερεωμένους στον πυθμένα της λίμνης. 56 Αυτές οι νησίδες είναι περίπου 15 μ. επί 15 μ. η καθεμία και συνήθως φιλοξενούν περίπου δώδεκα μέλη μιας ευρύτερης οικογένειας μέσα σε αχυρένιες καλύβες. Όταν περπατάς σε ένα τέτοιο νησί, είναι σαν να ανεβαίνεις σε ένα γιγάντιο σφουγγάρι, και σε κάθε βήμα το πόδι βουλιάζει κατά 5-10 εκ. Τα καλάμια γίνονται ξηρά κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, σαπίζουν κατά την διάρκεια των βροχών και διαλύονται αρκετά εύκολα, καθιστώντας τη συντήρηση των νησιών μια εργασία πλήρους απασχόλησης. Έτσι, νέα καλάμια προστίθενται στο πάνω μέρος του νησιού συνεχώς, περίπου κάθε τρεις μήνες. Και κάθε νησίδα πρέπει να ανακατασκευάζεται πλήρως κάθε 30 χρόνια.

Πλωτό νησί των Urus [πηγή: https://www.kimkim.com/c/amazing-peru-and-bolivia-11-day-itinerary] 56

Uru people – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Uru_people

68

Οι κατοικίες των Urus πάνω στις νησίδες [πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Uru_people]

Το έδαφος από καλάμια των νησιών [πηγή: http://www.e-news.su/in-

Βάρκα κατασκευασμένη εξολοκλήρου από καλάμια [πηγή:

world/177691-plavayuschie-ostrova-ozera-titikaka.html]

http://www.messynessychic.com/2015/05/13/the-floating-straw-islands-of-uros-anancient-tribe-surviving-in-a-tourist-hub/]

69

Αμυντικό παρατηρητήριο [πηγή: http://www.messynessychic.com/2015/05/13/the-floating-straw-islands-of-uros-an-ancient-tribe-surviving-in-a-tourist-hub/]

Απομονωμένη νησίδα, μακριά από τους επισκέπτες [πηγή: http://www.messynessychic.com/2015/05/13/the-floating-straw-islands-of-uros-an-ancient-tribe-surviving-ina-tourist-hub/]

70

Πιστεύεται ότι κάποια στιγμή γύρω στον 13ο αιώνα, η φυλή των Ούρος βρέθηκε ουσιαστικά άστεγη στις όχθες της λίμνης Τιτικάκα. Η ακριβής προέλευση τους παραμένει ασαφής, αλλά οι ανθρωπολόγοι πιστεύουν ότι μετανάστευσαν από τον Αμαζόνιο, αφού οι Ίνκας τους ανάγκασαν να εγκαταλείψουν τη γη τους. Και έτσι αδυνατώντας να βρουν καταφύγιο στην ξηρά, θαρραλέα επέλεξαν να εγκατασταθούν στο νερό. Αποτελεί έναν ακόμα πολιτισμό που ξεπέρασε το εμπόδιο του νερού για λόγους άμυνας. Αν μια απειλή προέκυπτε, κάτι όχι ασυνήθιστο, είχαν τη δυνατότητα να επιπλέουν μακριά προς μια διαφορετική κατεύθυνση. Επιπλέον, οι μεγαλύτερες νησίδες εξακολουθούν να έχουν ένα αμυντικό παρατηρητήριο, εξ ολοκλήρου κατασκευασμένο από καλάμια. Εκατοντάδες χρόνια αργότερα, τα νησιά των Ούρος είναι ακόμα εν ζωή. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, συνέχιζαν να ζουν σε σχετική απομόνωση, περίπου 9 μίλια έξω από την ακτή, αλλά το 1986, μια μεγάλη καταιγίδα κατέστρεψε τα πλωτά νησιά τους. Και έτσι αναγκάστηκαν να ξαναχτίσουν τα νησιά τους πιο κοντά στη στεριά. Σήμερα, η φυλή και ο τρόπος ζωής τους έχουν γίνει αντικείμενο περιέργειας και θαυμασμού από τους ξένους, παρασύροντας τους στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Οι ψαράδες άρχισαν να προσφέρουν εκδρομές στα νησιά με τις βάρκες τους, και έτσι γεννήθηκε μια ακμάζουσα μικρή τουριστική βιομηχανία. Η φυλή των Ούρος ήταν αρχικά απρόθυμη στο να καλωσορίσει τους επισκέπτες που έρχονταν και τους παρατηρούσαν στα καθημερινά τους καθήκοντα αλιείας, κυνηγιού και ύφανσης. Θα μπορούσαν να μετακινήσουν τα πλωτά νησιά τους, αλλά έχοντας γευτεί την άνεση που παρείχε η ηπειρωτική χώρα (όπως την σχολική φοίτηση των παιδιών), θα σήμαινε την επιστροφή σε μια ζωή φτώχειας και πείνας. Όμως σύντομα συνειδητοποίησαν ότι προς το παρόν, τα χρήματα που κέρδιζαν από τους τουρίστες, τους επέτρεπαν να διατηρούν και να γιορτάζουν τον πολιτισμό τους και να συνεχίσουν αυτόν τον τρόπο ζωής. Έτσι, έφτιαξαν μικρά δωμάτια φιλοξενίας για τους επισκέπτες που επιθυμούν μια πιο διαδραστική ξενάγηση στον τρόπο ζωής τους. Ωστόσο, το τίμημα είναι να έχουν ένα κοινό να τους παρακολουθεί στην καθημερινότητα τους. Τελικά από τους περίπου 1.200 Ούρος, 200 από αυτούς αποφάσισαν να μεταφέρουν τις νησίδες τους πιο μακριά από την επιρροή της ηπειρωτικής χώρας και να συνεχίσουν να ζουν απλώς ως απομονωμένοι ψαράδες.57

Δωμάτιο φιλοξενίας για τους τουρίστες [πηγή: http://www.messynessychic.com/2015/05/13/the-floating-straw-islands-of-urosan-ancient-tribe-surviving-in-a-tourist-hub/]

Η φυλή των Urus πλέον έχει διαρκώς ένα κοινό να παρακολουθεί της καθημερινές τους ασχολίες [πηγή: http://www.messynessychic.com/2015/05/13/the-floating-straw-islands-of-urosan-ancient-tribe-surviving-in-a-tourist-hub/]

57

The loating Straw Islands of Uros: An Ancient Tribe Surviving in a Tourist Hub – Messy Nessy [nline] http://www.messynessychic.com/2015/05/13/the-floatingstraw-islands-of-uros-an-ancient-tribe-surviving-in-a-tourist-hub/

71

3.3 Κίνα, Η φυλή των Tankas Στην Κίνα υπάρχουν αρκετοί πλωτοί οικισμοί κατά μήκος των ακτών. Οι άνθρωποι αυτών των οικισμών λέγονται Tankas ή Boat people (άνθρωποι των βαρκών). Είναι μια εθνική φυλή της Νότιας Κίνας, που παραδοσιακά ζούσαν σε βάρκες στα παράκτια μέρη. Η λέξη Tanka κυριολεκτικά σημαίνει “άνθρωποι των αυγών” και χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει πως αυτή η εθνική φυλή πλήρωνε τους φόρους με αυγά αντί για λεφτά.58 Ενώ ο όρος Tanka χρησιμοποιούνταν από τους ίδιους, δεν ήταν αποδεκτός όταν τον χρησιμοποιούσαν άτομα εκτός της κοινωνίας επειδή το έλεγαν υποτιμητικά. Πριν από πολλούς αιώνες στην Κίνα, η φυλή των Tanka θύμωσε τόσο πολύ με την εκδίωξη των ηγεμόνων εκεί, που αποφάσισαν να μείνουν στην θάλασσα. Πλέον πολλοί ζουν στην ξηρά, όμως μερικοί από τις παλαιότερες γενιές εξακολουθούν να ζουν στα σκάφη τους και να ακολουθούν το παραδοσιακό τρόπο ζωής. Μερικές φορές αναφέρονται ως "τσιγγάνοι της θάλασσας" από τους Κινέζους και τους Βρετανούς. Οι Tankas θεωρούνταν άνθρωποι του περιθωρίου. Η προέλευση τους μπορεί να ανιχνευθεί σε εθνικές μειονότητες της νότιας Κίνας που ενδέχεται να βρήκαν καταφύγιο στην θάλασσα και σταδιακά αφομοιώθηκαν από την κουλτούρα της φυλής των Han. Ωστόσο οι Tankas διατήρησαν πολλές από τις παραδόσεις της φυλής τους που δεν υπάρχουν στην κινέζικη κουλτούρα των Han.59 Οι συνήθειες διαβίωσης τους χρονολογούνται στη Δυναστεία των Τανγκ, γύρω στο 700 μ.Χ., όταν οι ψαράδες στην ανατολική Fujian εγκαταστάθηκαν στα πλοία τους για να αποφύγουν το χάος που προκάλεσε ο πόλεμος. Από τότε σπάνια έβγαιναν στην στεριά. Τα πάντα από γάμους μέχρι κηδείες γίνονταν στις βάρκες. Όλη η ζωή τους περιστρέφονταν γύρω από το νερό και τα ψάρια. Πριν από την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, οι «τσιγγάνοι της θάλασσας» δεν είχαν την άδεια να κατοικήσουν στην ξηρά ή να παντρευτούν τους ανθρώπους που ζούσαν κατά μήκος της παραλίας. Μετά από την ενθάρρυνση της τοπικής αυτοδιοίκησης, κάποιοι από τους Tanka άρχισαν να κατασκευάζουν σπίτια κατά μήκος της ακτογραμμής, αλλά οι περισσότεροι προτιμούν να ζουν στα παραδοσιακά πλωτά σπίτια τους.60

Τα θαλάσσια περάσματα (δρόμοι) στο χωριό Sandu'ao [πηγή: πάνω φωτ. http://www.appletravel.cn/holidays/attractions.php?id=322 κάτω φωτ. https://www.dailymail.co.uk/news/article-2451023/Chinas-Tanka-boat-peoplesfloating-homes.html]

Aberdeen floating village – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Aberdeen_floating_village 58

59

Tanka people – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Tanka_people

Tanka People (Boat People), China, The Floating Homes – Amazing World Reality [online] https://www.amazingworldreality.com/2018/03/tanka-people-boatpeople-china-floating.html 60

72

Ο πιο γνωστός οικισμός των Tanka είναι κοντά στην πόλη Ningde, αυτό το πλωτό χωριό ονομάζεται Sandu'ao, επίσης αποκαλείται Μελλοντικός Κόσμος του Νερού. Εκεί ζουν 7.000 οικογένειες ψαράδων που μένουν στις παραδοσιακές βάρκες-σπίτια, και ο πληθυσμός του χωριού ξεπερνάει τους 20.000 κατοίκους. Έχουν το δικό τους πλωτό ταχυδρομείο, αστυνομικό τμήμα, εστιατόρια και καταστήματα προμηθειών, καθώς και τους δικούς τους αριθμούς τηλεφώνου έκτακτης ανάγκης. Επίσης έχουν φτιάξει πλωτές δομές θαλάσσιας γεωργίας. Κάθε νοικοκυριό διαθέτει ένα σκάφος ή ένα γιοτ ως μέσο κυκλοφορίας. Οι χωρικοί ζουν την καθημερινή τους ζωή σαν να βρίσκονται στην ξηρά. Έχουν κατοικίδια ζώα όπως γάτες, σκυλιά κλπ. Τα θαλάσσια περάσματα (δρόμοι) διαμορφώνονται όπως και οι δρόμοι της στεριάς. Ενώ ο τεράστιος κόλπος μοιάζει με ανοιχτό ωκεανό, στην πραγματικότητα είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου περίκλειστος από ξηρά, έτσι ώστε τα πλωτά χωριά να κάθονται ήρεμα σε νερά που μοιάζουν με μια ατέλειωτη έκταση ομαλής γης και θαλάσσης.61

Αεροφωτογραφία του χωριού Sandu'ao [πηγή: https://www.dailymail.co.uk/news/article-2451023/Chinas-Tanka-boat-peoples-floating-homes.html]

61

Floating Village, Sandu’ao – Apple Travel [online] http://www.appletravel.cn/holidays/attractions.php?id=322

73

Οι κατοικίες και οι πλωτές δομές θαλάσσιας γεωργίας των Tankas [πηγή: πάνω κ’ κάτω φωτ. http://www.doisongphapluat.com/to-quoc-xanh/kham-pha/thanh-pho-trenbien-1au-doi-cua-trung-quoc-a4515.html]

74

Ένα ακόμη γνωστό πλωτό χωριό είναι στο λιμάνι Aberdeen, κοντά στην πόλη Hong Kong. Αυτός ο οικισμός ξεκίνησε τον 7ο – 9ο αιώνα, όταν έφτασαν στην περιοχή οι Tankas. Το πλωτό χωριό αυξήθηκε απότομα όταν οι Άγγλοι έχτισαν το κύριο λιμάνι και τον οικισμό τους, το οποίο ονόμαζαν Aberdeen, στο νησί Hong Kong. Εκείνη την εποχή, πολλοί κινεζικοί έμποροι εγκαταστάθηκαν στο πλωτό χωριό. Ο συνολικός πληθυσμός των κατοίκων σκαφών εκτιμάται σε 2.000 το 1841, κορυφώθηκε το 1963 με 150.000 και μειώθηκε σε 40.000 το 1982. Σήμερα υπολογίζεται ότι έχει περίπου 6.000 κατοίκους. Πλέον αντί να ζουν μόνιμα στη βάρκα, η πλειοψηφία των ανθρώπων απλά αλιεύει με το σκάφος κατά τη διάρκεια της ημέρας. Οι περισσότεροι από τους απογόνους των ανθρώπων στο Aberdeen επέλεξαν να μετακομίσουν σε πολυκατοικίες σε ξηρά εδάφη.62

62

Maarten Koekoek, Connecting Modular Floating Structures, 2010, σελ. 8

Παλιές φωτογραφίες του πλωτού χωριού Aberdeen [πηγή: πάνω φωτ. https://en.wikipedia.org/wiki/Tanka_people κάτω φωτ. http://www.tripchinaguide.com/photo-p792-8856-an-old-picture-of-aberdeenfloating-village.html#photo_title]

75

3.4 Βιετνάμ, Ha Long Bay Ο κόλπος Ha Long βρίσκεται στο βορειοανατολικό Βιετνάμ και είναι ένα από τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, καθώς και δημοφιλής ταξιδιωτικός προορισμός. Ο κόλπος έχει βιώσει τουλάχιστον 500 εκατομμύρια χρόνια γεωλογικών μεταβολών και το σημερινό τοπίο της θάλασσας και των νησιών διαμορφώθηκε γύρω στα 7 ή 8 χιλιάδες χρόνια πριν. Στον κόλπο βρίσκονται 1.960-2.000 μονολιθικά νησιά, από τα οποία τα περισσότερα είναι από ασβεστόλιθο με πλούσια τροπική βλάστηση. Οι πρώτοι άνθρωποι που ξεκίνησαν να κατοικούν στην περιοχή είναι από δυο αρχαίους πολιτισμούς: τον πολιτισμό Soi Nhu (16.000 - 5.000 π.Χ.) και τον πολιτισμό Cai Beo (5.000 - 3.000 π.Χ.). Υπάρχουν πολλές αρχαιολογικές τοποθεσίες στον κόλπο όπου βρίσκονται τα κατάλοιπα τροφίμων (ψάρια, όστρακα, φρούτα) και στοιχειώδη εργατικά εργαλεία από εκείνες τις εποχές.63 Μια κοινότητα περίπου 1.600 ατόμων ζει στον κόλπο Hạ Long σε τέσσερα ψαροχώρια: Cua Van, Ba Hang, Cong Tau and

Vong Vieng. Ζουν σε πλωτά σπίτια και διατηρούνται μέσω της αλιείας και της θαλάσσιας υδατοκαλλιέργειας. Σήμερα βασίζονται κυρίως στη θαλάσσια υδατοκαλλιέργεια – ανατρέφουν ψάρια, καβούρια και όστρακα σε περίκλειστα δίχτυα – λόγω του οικονομικού οφέλους και του ελαχιστοποιημένου κινδύνου αυτής της πρακτικής. Τα χωριά ιδρύθηκαν σε μικρές περιοχές που περικλείονται από ψηλούς ασβεστολιθικούς βράχους και εξυπηρετούν ως εμπόδια στους ανέμους και στα θαλάσσια ρεύματα. Εκεί, τα σχετικά ρηχά νερά (~ 6 μ.) και η σταθερή και ήπια ροή των θρεπτικών συστατικών αποδεικνύουν ότι η υδατοκαλλιέργεια είναι παραγωγική και αποδοτική. Εμπορεύονται συνεχώς με τους κατοίκους της ηπειρωτικής χώρας τα θαλασσινά με αντάλλαγμα φρέσκο νερό, λαχανικά, ρύζι, καύσιμα, υλικά κατασκευής κλπ. Επομένως, αν και βρίσκονται σχετικά απομονωμένοι στον κόλπο, αυτά τα πλωτά χωριά είναι στενά συνδεδεμένα με τους ανθρώπους στην ξηρά για τις προμήθειες τους.

Αεροφωτογραφία πλωτού χωριού στον κόλπο Ha Long [πηγή: https://lavieauvietnam.com/que-faire-vietnam-sites-incontournables/] Ha Long Bay – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_Long_Bay 63

76

Πλωτά χωριά στον κόλπο Ha Long [πηγή: πάνω φωτ. http://tours.statravel.com.au/trip/2-day-halong-bay-cruise-on-imperial-classic-oshanimp κάτω φωτ. https://halongbay.holiday/attraction/ha-long-fishing-villages.html]

77

Οι κατοικίες είναι οργανωμένες στα πρότυπα μιας αγροτικής υπαίθριας αγοράς. Χτίζονται η μια δίπλα στην άλλη κατά μήκος ενός “θαλάσσιου δρόμου”, αντίστοιχου του κυρίως δρόμου ενός παραδοσιακού χωριού της στεριάς. Αυτός ο κεντρικός άξονας λειτουργεί ως χώρος για την μετακίνηση των πλοίων και των εμπορευμάτων και ως τόπος αλληλεπίδρασης των κατοίκων και των εμπορικών συναλλαγών. Όπως προαναφέρθηκε, ο πολιτισμός και ο τρόπος ζωής των απομακρυσμένων χωριών δεν πρέπει να θεωρηθεί σε απομόνωση από την ζωή της ενδοχώρας. Καταρχάς, οι ψαράδες φέρνουν μαζί τους τον τρόπο ζωής που είναι παρόμοιος με εκείνον της ηπειρωτικής χώρας, δηλαδή τον προσανατολισμό των κτιρίων και τις λειτουργίες. Δεύτερον, παραδοσιακές κατασκευαστικές τεχνικές και υλικά εφαρμόζονται στις πλωτές κατασκευές, δεδομένης της έλλειψης πόρων στις απομακρυσμένες θαλάσσιες περιοχές που βρίσκονται τα χωριά αυτά. Οπότε τα σπίτια στα πλωτά χωριά έχουν την ίδια τυπολογία με αυτή των παραδοσιακών σπιτιών της ενδοχώρας. Η μπροστινή όψη του σπιτιού έχει μεγάλα ανοίγματα, βεράντα κατά το μήκος της, και μια “αυλή εργασίας” που στην περίπτωση των πλωτών χωριών είναι το υποθαλάσσιο περίκλειστο δίχτυ για την υδατοκαλλιέργεια. Άλλες ομοιότητες είναι η δίρριχτη στέγη, αν και επικαλύπτεται με κυματοειδές φύλλα λαμαρίνας. Ενώ παραδοσιακά χρησιμοποιούνταν είτε κεραμίδια είτε άχυρα ανάλογα με την οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη. Επίσης η τουαλέτα και ο χώρος της κουζίνας τοποθετούνται στο πίσω μέρος όπως και στα σπίτια της ενδοχώρας, για να αποφευχθεί η οσμή ή ο καπνός να πάνε στο κυρίως σπίτι. Το σπίτι είναι χτισμένο πάνω σε μια πλωτή πλατφόρμα η οποία είναι κατασκευασμένη από ξύλινες σανίδες που στηρίζονται σε άδεια πλαστικά ή μεταλλικά βαρέλια.64

Πλωτές κατοικίες τοποθετημένες η μια δίπλα στην άλλη [πηγή: πάνω φωτ. https://www.tripadvisor.com.ph/LocationPhotoDirectLink-g293924-d11624459i226657021-Great_Indochina_Travel-Hanoi.html κάτω φωτ. http://www.halongbay-kayaking.com/halong-bay-travel-guides/surrouding-sights/cong-dam-fishingvillage.html]

Θαλάσσιος δρόμος [πηγή: http://flamingocruises.vn/fishing-villages.html] 64

Tue Duc Pham, Sustainable Aesthetics: Perspectives from ecotourism design & Floating Bamboo Ecolodge in Halong Bay, Vietnam, 2014, σελ 86-89

78

4. Πιθανά Μελλοντικά Σενάρια: Πλωτές Μητροπόλεις Σήμερα οι άνθρωποι βρίσκονται απέναντι στο πρόβλημα της υπερθέρμανσης του πλανήτη, που έχει προκαλέσει την αύξηση της στάθμης της θάλασσας περίπου 20 εκατοστά από το 1880, και ο ρυθμός αυτής της αύξησης επιταχύνεται. Στα επόμενα 100 χρόνια το πρόβλημα αυτό θα οδηγήσει σε φυσικές καταστροφές, ιδίως για τις παράκτιες και παραποτάμιες περιοχές που βρίσκονται στην επιφάνεια της θάλασσας. Προκύπτει έτσι η ανάγκη νέων σχεδιαστικών προτάσεων, δεδομένου ότι πολλές από τις περιοχές που βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο, αποτελούν και κάποια από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα του πλανήτη. Οι πιθανές λύσεις απέναντι σε αυτό το πρόβλημα είναι τρεις: Η πιο “ομαλή” λύση απέναντι στο πρόβλημα μιας πλημμύρας, θα ήταν η οπισθοχώρηση από τις περιοχές κινδύνου, σε πιο ασφαλή υψόμετρα. Όμως οπισθοχωρώντας, κάνουμε απλώς ένα βήμα πίσω στο πρόβλημα. Μια άλλη λύση είναι η άμυνα, η κατασκευή δηλαδή τεράστιων φραγμάτων. Διασφαλίζουν πως το νερό δεν θα εισχωρήσει στην πόλη, όμως καταστρέφουν το φυσικό τοπίο, μειώνουν σημαντικά την πρόσβαση στο νερό και η συντήρηση και βελτίωση τους είναι δαπανηρή. Η τελευταία λύση είναι η στρατηγική της “επίθεσης”, μοιάζει ίσως με την πιο επεμβατική μέθοδο, πρόκειται όμως για την πιο βιώσιμη και εναρμονισμένη με το περιβάλλον τακτική. Εδώ, ο σχεδιασμός, έρχεται αντιμέτωπος με το πρόβλημα, επεκτείνοντας τη δομή της πόλης προς το νερό και βηματίζοντας προς τη θάλασσα, ξεπερνώντας τα όρια της υφιστάμενης ακτογραμμής.

79

Ήδη εταιρίες, ερευνητές, μηχανικοί, αρχιτέκτονες ακόμη και κράτη προετοιμάζονται απέναντι στο πρόβλημα της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και σχεδιάζουν τεράστιες πλωτές πόλεις, με το αίτημα να είναι αυτοσυντηρούμενες και ανεξάρτητες. Έτσι υπάρχουν πάρα πολλές προτάσεις πλωτών μητροπόλεων. Μια πρόταση της δεκαετίας του 1960 είναι η πλωτή πόλη Lilypad του Vincent Callebaut, ο οποίος οραματίστηκε μια πλωτή πόλη για τους πρόσφυγες κλιματικής αλλαγής και είναι μια από τις πιο καλά αναπτυγμένες ιδέες για μια λειτουργική θαλάσσια κοινότητα. Το σχέδιο μοιάζει με ένα νούφαρο και θα μπορούσε να παράγει τη δικιά του ενέργεια μέσω ηλιακής, αιολικής και παλιρροϊκής ενέργειας, αλλά θα μπορούσε επίσης να επεξεργαστεί το διοξείδιο του άνθρακα και να το απορροφά στην επιφάνεια του. Αυτή η πλωτή πόλη θα μπορούσε να φιλοξενήσει έως και 50.000 ανθρώπους.65 Πριν μια δεκαετία ιδρύθηκε το Ινστιτούτο Seasteading, με στόχο να χτίσει την πρώτη πλωτή πόλη. Σκοπός του είναι μέχρι το 2020 να χτίσουν μια ντουζίνα πλωτών νησιών στην Πολυνησία που θα περιλαμβάνει σπίτια, εστιατόρια, γραφεία, σχολεία και ξενοδοχεία. Περίπου 250 άνθρωποι θα ζουν εκεί, μισό μίλι από την ακτή. Και θα μπορούν να πάνε στην στεριά με πλοία. Η κοινότητα θα καλλιεργεί μέρος της τροφής της μέσω υδατοκαλλιέργειας, η οποία περιλαμβάνει την αναπαραγωγή φυτών και το ψάρεμα στο νερό. Τα νησιά θα λειτουργούν με ηλιακή ενέργεια και συνεχώς θα συλλέγουν και θα ανακυκλώνουν το νερό τους από την θάλασσα.66 Ο πρόεδρος του Ινστιτούτου, Joe Quirk, λέει “Αν μπορούσατε να έχετε μια πλωτή πόλη, θα ήταν ουσιαστικά μια χώρα εκκίνησης”. Και αυτό επειδή η πλωτή πόλη θα ήταν σε διεθνή υδατα (και δεν θα άνηκε σε κάποια κυβέρνηση), έτσι θα μπορούσε να ξεκινήσει από το μηδέν και να δημιουργήσει την δικιά της κυβέρνηση και κοινωνία, να θέσει τους δικούς της κανόνες και νόμους.67

Πλωτή πόλη Lilypad [πηγή: πάνω κ’ κάτω φωτ. https://newatlas.com/lilypadfloating-city-concept/17697/#gallery]

Η πλωτή πόλη της Πολυνησίας [πηγή: πάνω κ’ κάτω φωτ. https://www.sciencealert.com/french-polynesia-just-revealed-plans-to-build-theworld-s-first-floating-city]

65

Maarten Koekoek, Connecting Modular Floating Structures, 2010, σελ. 24

These designs show the world’s first floating city – World Economic Forum [online] https://www.weforum.org/agenda/2017/12/these-designs-show-theworlds-first-floating-city 66

“Waterworld”: soon you’ll be able to live on a floating city – Buro 24/7 [online] http://www.buro247.com.au/culture-lifestyle/news/waterworld-soon-you-ll-beable-to-live-on-a-floati.html 67

80

Άλλες μελέτες πλωτών πόλεων

Πηγή: https://www.thevenusproject.com/resource-basedeconomy/environment/cities-in-the-sea/

Πηγή: https://nexter.org/futuristic-floating-city-aequorea-3d-printed-and-made-ofgarbage

Πηγή: https://nexter.org/futuristic-floating-city-aequorea-3d-printed-and-made-ofgarbage Πηγή: https://laurabertelloni.com/en/seascrapers-grattacieli-nel-mare/

Πηγή: https://www.techzug.com/architecture/the-floating-city-of-the-future.html

Πηγή: http://www.100resilientcities.org/has-the-time-come-for-floating-cities/

81

Συμπεράσματα Μέσα από την ανάλυση όλων αυτών των παραδειγμάτων κατοίκησης πάνω στο νερό είδαμε τους λόγους που τους οδηγούσαν σε αυτήν την επιλογή, τους τρόπους με τους οποίους έφτιαχναν τα σπίτια τους πάνω στο νερό, πως κατάφερναν να επιβιώσουν, και για ποιο λόγο κάποιοι από αυτούς τους οικισμούς εγκαταλείφθηκαν. Ένας από τους κυριότερους λόγους κατοίκησης πάνω στον νερό είναι η άμυνα που προσφέρει το υγρό στοιχείο. Από την προϊστορία βλέπουμε ότι οι άνθρωποι γύρω από τις Άλπεις αποφάσιζαν να εγκατασταθούν πάνω στα νερά των λιμνών για άμυνα τόσο από εχθρούς αλλά και από άγρια ζώα. Επίσης, η Βενετία δημιουργήθηκε για λόγους άμυνας, όταν έγιναν άγριες εισβολές στο έδαφος τους και αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στα νησάκια της λιμνοθάλασσας. Επιπλέον, οι Urus βρέθηκαν άστεγοι μπροστά στην λίμνη, και θαρραλέα επέλεξαν να εγκατασταθούν πάνω στο νερό για αμυντικούς λόγους, για να μπορούν να μετακινηθούν σε περίπτωση που δέχονταν κάποια απειλή. Και η φυλή των Tanka για να αποφύγει το χάος που προκάλεσε ο πόλεμος, εγκαταστάθηκε στη θάλασσα. Ένας ακόμη σημαντικός λόγος κατοίκησης πάνω στο νερό είναι η ψαροσύνη, η τέχνη δηλαδή της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας. Με παράδειγμα τις πελάδες του Μεσολογγίου, οι οποίες χτίζονταν μέσα στο νερό, είτε σαν αποθήκη, πρόχειρο κατάλυμα των ψαράδων, είτε για να προστατεύουν τα ιχθυοτροφεία από τους κλέφτες. Επίσης, τα kelongs είναι κατασκευασμένα από ψαράδες για σκοπούς αλιείας και ιχθυοκαλλιέργειας. Ακόμη, τα πλωτά χωριά στο Βιετνάμ, υπάρχουν λόγω της αλιείας, καθώς συνεχώς προμηθεύουν την ηπειρωτική χώρα με θαλασσινά. Πολλές φορές, η ίδια η γη είναι που αναγκάζει τους ανθρώπους να χτίσουν τα σπίτια τους πάνω στο νερό. Αυτό ισχύει σε όλο το Ινδονησιακό και Μαλαισιακό Αρχιπέλαγος, καθώς τα πυκνά παράκτια δάση και η ζούγκλα εμπόδιζαν το χτίσιμο στην ξηρά. Στο χωριό Ko Panyi της Ταϊλάνδης, δεν ήταν ακριβώς η γη που δεν τους επέτρεπε να χτίσουν στην ξηρά, αλλά ο νόμος της χώρας που δεν επέτρεπε την κατοχή γης σε όσους δεν είχαν Ταϊλανδέζικη καταγωγή. Στη Νιγηρία, στο Μακόκο, η έλλειψη γης και ο συνεχώς αυξανόμενος πληθυσμός τους οδήγησε στο να εξαπλωθούν πάνω στο νερό. Ένας άλλος λόγος τέτοιων κατασκευών είναι ο τουρισμός, κάτι που ισχύει κυρίως στις Μαλδίβες, για όσους έχουν την οικονομική άνεση του πολυτελή τρόπου ζωής και της προνομιακής τοποθεσίας. Όλοι αυτοί οι οικισμοί βρέθηκαν πάνω στο νερό για διαφορετικούς λόγους, και με διαφορετικό τρόπο και τεχνική έχτισαν τα σπίτια τους. Σιγουρά υπάρχει το κοινό στοιχείο της πασσαλόπηκτης βάσης στους περισσότερους, αλλά ακόμη και σε αυτούς υπάρχουν διαφορές. Από τους προϊστορικούς λιμναίους οικισμούς βλέπουμε ότι, στο Δισπηλιό το κάθε σπίτι είχε την δική του πλατφόρμα, ενώ στην Οχρίδα λίμνη ο οικισμός βρίσκονταν όλος σε μια ενιαία πλατφόρμα. Στις λιμναίες εγκαταστάσεις γύρω από τις Άλπεις δεν γνωρίζουμε εάν υπήρχε μια ενιαία πλατφόρμα ή αν το κάθε κατάλυμα είχε τη δική του. Η διαφορά που βλέπουμε στις Άλπεις σε σχέση με τους άλλους προϊστορικούς οικισμούς είναι ότι τα σπίτια τους είναι πολύ ψηλά και ευρύχωρα. Επίσης, ανάμεσα στους πασσαλόπηκτους οικισμούς η Βενετία είναι αυτή που ξεχωρίζει. Και αυτό διότι και κατασκευαστικά είναι φτιαγμένη με πολύ διαφορετικό τρόπο, καθώς οι πάσσαλοι βρίσκονται μέσα στο έδαφος. Αλλά και στο ότι η Βενετία κατέληξε να είναι μια ολόκληρη πόλη με πολυτελή πολυώροφα κτίσματα. Όλοι οι υπόλοιποι πασσαλόπηκτοι οικισμοί έχουν μια πιο κοινή μορφολογία μεταξύ τους, έχουν όμως και τις διαφορές τους που κάνουν τον κάθε ένα ξεχωριστό. Έντονες διαφορές βλέπουμε ανάμεσα στους πλωτούς οικισμούς. Στην Κίνα και στο Βιετνάμ το κάθε κατάλυμα είναι χτισμένο πάνω στην δικιά του πλωτή εξέδρα, ενώ στο Ιράκ και στο Περού βλέπουμε πλωτές νησίδες που πρέπει να αγκυροβολούνται για να μην πέσει η μια πάνω στην άλλη. Επίσης πέρα από τις Μαλδίβες και την Βενετία που είναι πολύ γνωστοί τουριστικοί προορισμοί, όλοι οι υπόλοιποι οικισμοί βασίζονται κυρίως στην αλιεία. Κάποιοι από αυτούς όμως, όπως στην Βιρμανία, στην Ταϊλάνδη, στο Περού και στο Βιετνάμ, σήμερα πλέον έχουν κάποια παραπάνω έσοδα από τον τουρισμό. Τέλος, λόγοι εγκατάλειψης ενός τέτοιου οικισμού μπορεί να είναι επισιτικοί, οικονομικοί, όπως έγινε στο Δισπηλιό. Αλλά και οι πελάδες του Μεσολογγίου εγκαταλείφθηκαν για ένα διάστημα, όταν οι ψαράδες δεν είχαν την ανάγκη αυτού του καταλύματος. Όμως το χειρότερο παράδειγμα εγκατάλειψης είναι αυτό στο Ιράκ, που το καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν ουσιαστικά ανάγκασε τους Madan να εγκαταλείψουν τον οικισμό τους. Σίγουρα, η κατοίκηση πάνω στο νερό δεν είναι κάτι εύκολο, αποτελεί μια πρόκληση με πολλές δυσκολίες, όμως είναι μια πιθανή επιλογή κατοίκησης! Εάν κάποιος από εμάς βρίσκονταν σε ένα σπίτι πάνω στο νερό, η πρώτη εντύπωση θα ήταν πολύ θετική πιστεύω, καθώς το νερό σίγουρα θα πρόσφερε μια ηρεμία και μια γαλήνη στην ατμόσφαιρα. ‘Όμως μετά σιγά σιγά θα εμφανίζονταν οι δυσκολίες, για παράδειγμα στους οικισμούς που βρίσκονται μακριά από την στεριά και η μόνη μορφή μεταφοράς είναι το νερό, πρέπει να είναι πολύ δύσκολο να μην έχεις στεριά να περπατήσεις, να τρέξεις, να παίξεις, να καθίσεις. Επίσης, όσον αφορά τους πλωτούς οικισμούς, όπως στην Κίνα και στο Βιετνάμ, βρίσκεσαι μονίμως στο έλεος του νερού, δεν είσαι ποτέ σταθερός, καθώς το ίδιο σου το σπίτι είναι κάτι σαν βάρκα.

82

Για μένα η ιδανική κατοίκηση του νερού είναι μια κατασκευή σταθεροποιημένη στον πυθμένα, και ενωμένη μέσω γέφυρας με την στεριά. Έτσι ώστε να απολαμβάνεις την ατμόσφαιρα που προσφέρει το νερό αλλά και να μην χάνεις τα πλεονεκτήματα της στεριάς. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι αυτές οι κατασκευές πρέπει να χτίζονται με σεβασμό στο τριγύρω περιβάλλον, έτσι ώστε να βρίσκονται και σε αρμονία με αυτό, χωρίς να το καταστρέφουν και να το διαταράσσουν. Στην Νιγηρία, είδαμε ένα άσχημο παράδειγμα κατοίκησης του νερού, όμως η λύση δεν είναι η καταστροφή αυτού του οικισμού, αλλά η σταδιακή αναβάθμιση του. Επίσης στο Μεσολόγγι, τα τελευταία χρόνια βλέπουμε την αλλοίωση της παραδοσιακής πελάδας και έτσι η τοπική διοίκηση προσπαθεί να κατεδαφίσει κάποιες από αυτές τις κατασκευές που πιο πολύ μοιάζουν με προκατ κατοικίες παρά με πελάδες. Το στενάχωρο είναι ότι αυτές οι κατασκευές πλέον φαίνονται κάτι ξένο πάνω στο νερό. Κατά την άποψη μου αυτό συμβαίνει λόγω του ότι δεν χτίζονται με ξύλο, το όποιο είναι ένα φυσικό υλικό που δένει άρρηκτα με το ευρύτερο περιβάλλον, αλλά χρησιμοποιούν την λαμαρίνα, ένα ανθρωπογενές υλικό που διαταράσσει την αρμονία της περιοχής. Και εδώ η λύση δεν είναι η καταστροφή αυτών των κατασκευών αλλά η αναβάθμιση τους και η εναρμόνιση τους με το περιβάλλον. Ο Κωνσταντινίδης τονίζει68 ότι στα ελληνικά τοπία το «μέσα» και το «έξω» είναι ή γίνονται ένα, λόγω του κλίματος. Και ότι το κάθε οίκημα είναι πρωταρχικά μια στέγη. Γι’ αυτό θα μπορούσε να υπάρξει ένα σπίτι που να είναι μόνο στέγη, χωρίς τοίχους δηλαδή, και να αισθανόμαστε κάποια προφύλαξη από κάτω της. Ακριβώς έτσι ήταν και τα τσαρδάκια στο Μεσολόγγι, μόνο μια αχυρένια οροφή και οι πλευρές ανοιχτές για να κυκλοφορεί ο αέρας. Και σε αυτά κοιμόντουσαν το καλοκαίρι. Τέτοιες κατασκευές υπήρχαν σε όλη την χώρα, από τα υπόστεγα στις ταβέρνες και στα καφενεία στους παραλιακούς δρόμους βλέπουμε ποια ήταν η αληθινή ελληνική αρχιτεκτονική. Μια λιτή, σεμνή, όμορφη και ανάλαφρη κατασκευή ήταν αρκετή. Όμως με το πέρασμα του χρόνου και την Ευρωπαϊκή επιρροή αυτή η ανώνυμη αρχιτεκτονική του κάθε τόπου χάνεται, και έτσι χάνουμε και εμείς την επαφή μας με τόπο. Είναι χρέος των κατοίκων της κάθε περιοχής να διατηρούν την τοπική αρχιτεκτονική, χωρίς όμως να την αλλοιώνουν. Όλοι αυτοί οι οικισμοί που είδαμε ήταν κατασκευασμένοι από όλους τους κατοίκους της κάθε περιοχής για να εξυπηρετούν τις ανάγκες τους. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική δουλεύει πάντα για το «κοινό», για να δώσει λύσεις που είναι καλές για όλους. Η αρχιτεκτονική γεννιέται από τον κάθε τόπο, έτσι ο κάθε οικισμός φαίνεται να φυτρώνει στο κάθε τοπίο, και να γίνεται ένα μαζί του. Όσον αφορά το μέλλον, σχεδιάζονται πλωτές πόλεις, για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Το θετικό που βρίσκω σε αυτό είναι ότι ο άνθρωπος που βρίσκεται άστεγος μπροστά στο νερό, δεν φοβάται να κατοικήσει πάνω σε αυτό. ‘Όμως, βλέποντας όλα αυτά τα παραδείγματα των φουτουριστικών πλωτών πόλεων, θεωρώ ότι γίνεται μια προσπάθεια εξάπλωσης πάνω στο νερό με λάθος τρόπο. Ο σημερινός άνθρωπος αντί να παρατηρήσει, να διδαχθεί, και να εμπνευστεί από το πως μέχρι σήμερα οι άνθρωποι κατοικούσαν πάνω στο νερό, φαίνεται να αντιτάσσεται σε όλα αυτά. Δεν κατανοεί ότι δεν έχει σημασία αν αυτό που χτίζουμε είναι κάτι καινούριο, πρωτοποριακό ή πρωτοφανέρωτο, αλλά η ουσία είναι αυτό που χτίζουμε να είναι αναγκαίο, αληθινό και χρήσιμο. Για μένα η κατοίκηση του νερού είναι μια πιθανή επιλογή, με την προϋπόθεση όμως να γίνεται με σεβασμό στο περιβάλλον και την φύση!

Υπόστεγες εξέδρες καφενείων στη Λυκοποριά, στον παραλιακό δρόμο από την Κόρινθο στην Πάτρα, 1960 [πηγή: φωτογραφικό αρχείο Άρη Κωνσταντινίδη]

68

Άρης Κωνσταντινίδης, Δοχεία Ζωής

83

Βιβλιογραφία Λόγια από χώμα, Χουρμουζιάδης Γ., 2009 Λιμναίοι Οικισμοί της Προϊστορίας, Μαρία Επαμ. Πυργάκη, 2009 H γεωγραφική εικόνα της Μακεδονίας, M. Sivignon, 1982 Ν. Μουτσόπουλος, Καστοριά, Ιστορία - Μνημεία - Λαογραφία, από την ίδρυσή της μέχρι τον 10ο μ.Χ. αι. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή. Επιστημονική επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής-Τμήμα Αρχιτεκτόνων, τομ. Στ. Θεσσαλονίκη, 1974 Ηρόδοτος, Ιστορίαι Hippocrates, W.H.S. Jones, 1923, Ancient Medicine. Airs, Waters, Places. Epidemics 1 and 3. The Oath. Precepts. Nutriment. London: Harvard University Press Αισχύλου, Πέρσαι, Cambridge: Broadhead Προϊστορική αρχαιολογία, Καββαδίας Π., 1909 Phalbauten am Bodensee, Reineth H., 1962 F. Braudel, Η Μεσόγειος, Β΄ Τόμος, 1990 G. Gaspirini, 1986, Arquitectura popular de Venezuela E. Nichols, K. Morse, 2010, Venezuela, 1st edition Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Επιμέλεια εκδόσεως Αλτάνιος Κλεισοβίτης, 2010 Το Μεσολόγγι, Στασινόπουλος Κ. Α., 1925 Luca Invernizzi Tettoni, Ultimate Tropical, 2008 P.S. Kench, S.G. Smithers, R.F. McLean, S.L. Nichol, Holocene reef growth in the Maldives: Evidence of a mid-Holocene sea-level highstand in the central Indian Ocean, 2009 Maarten Koekoek, Connecting Modular Floating Structures, 2010 Tue Duc Pham, Sustainable Aesthetics: Perspectives from ecotourism design & Floating Bamboo Ecolodge in Halong Bay, Vietnam, 2014 How Close Do We Live to Water? A Global Analysis of Population Distance to Freshwater Bodies, M. Kummu, H. de Moel, P.J. Ward, O. Varis, 2011 Άρης Κωνσταντινίδης, Δοχεία Ζωής

84

Ιστοσελίδες Νερό και Πολιτισμός [online] https://www.watersave.gr/files/PDF/05math.pdf Οδηγός Καστοριάς, Λιμναίος Οικισμός [online] http://www.odigoskastorias.gr/touristikos-odigos/2010-11-26-12-04-48/2010-12-01-16-1112.html Οχρίδα (λίμνη) - Βικιπαίδεια [online] https://el.wikipedia.org/wiki/Οχρίδα_(λίμνη) Museum on Water – Bay of Bones [online] https://www.lonelyplanet.com/macedonia/attractions/museum-on-water-bay-of-bones/a/poisig/1544350/360131 Bay of Bones – My Guide Macedonia [online] https://www.myguidemacedonia.com/travel-articles/bay-of-bones Βενετία – Βικιπαίδεια [online] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%92%CE%B5%CE%BD%CE%B5%CF%84%CE%AF%CE%B1 The founding and construction of Venice – How Venice was built – Venice Italy Apartment Rentals [online] http://veniceapartmentrentals.com/foundation-of-venice Acqua Granda: The Story of an Eventful Day in Venice [online] https://www.theveniceinsider.com/acqua-granda-flood-venice/ Z. Merali, 2002, Saving Venice, Scientific American [online] https://www.scientificamerican.com/article/saving-venice/ Ονομασίες χωρών της Αμερικανικής Ηπείρου και της Ωκεανίας, του Γιάννη Παγουλάτου [online] http://www.flust.gr/ονομασίες-χωρών-τηςαμερικανικής-ηπε/ φορέας διαχείρισης ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ [online] https://www.youtube.com/watch?v=Lv-5DuoYVEo Ντοκιμαντέρ Εθνικού Πάρκου Λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου – Αιτωλικού [online] https://dasarxeio.com/2016/01/24/27427/ Οι πελάδες του Μεσολογγίου [online] https://mesologgibee.blogspot.com/2010/11/blog-post_10.html Kelong - Wikipaideia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Kelong Floating Islands - Watts Up With That? [online] https://wattsupwiththat.com/2010/01/27/floating-islands/ Malé – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Mal%C3%A9 Inle Lake – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Inle_Lake Lotus and Silk Weaving at Inle Lake [online] http://www.jessicaxu.com/lotus-and-silk-weaving-at-inle-lake/ Ko Panyi - Wikipaideia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Ko_Panyi TMB Panyee FC short film – Youtube [online] https://www.youtube.com/watch?v=jU4oA3kkAWU Λάγος - Βικιπαίδεια [online] https://el.wikipedia.org/wiki/Λάγος Inside Makoko: danger and ingenuity in the world’s biggest floating slum – The Guardian [online] https://www.theguardian.com/cities/2016/feb/23/makoko-lagos-danger-ingenuity-floating-slum Makoko/Iwaya Waterfront Regeneration Plan – Buckminster Fuller Institute [online] https://www.bfi.org/ideaindex/projects/2014/makokoiwaya-waterfront-regeneration-plan Makoko Floating School / NLE Architects – ArchDaily [online] https://www.archdaily.com/344047/makoko-floating-school-nle-architects Architecture Step by Step: Makoko Floating School by NLE Architects – Architizer [online] https://architizer.com/blog/practice/details/architecture-step-by-step-makoko-floating-school-by-nle-architects/ Kunle Adeyemi’s floating school suffers “abrupt collapse” – dezeen [online] https://www.dezeen.com/2016/06/08/kunle-adeyemi-nle-makokofloating-school-nigeria-destroyed-abrupt-collapse/ 85

Η «Βενετία της Μεσοποταμίας» - Μηχανή του Χρόνου [online] http://www.mixanitouxronou.gr/i-venetia-tis-mesopotamias-i-ploti-politia-meta-kalamia-stis-ekvoles-tou-tigri-ke-tou-effrati-tin-metetrepse-se-erimo-o-santam-chousein-epidi-eki-evriskan-katafigio-i-antifronountes-toukathest/ The Mesopotamian Venice: The Lost Floating Homes of Iraq – zme science [online] https://www.zmescience.com/other/featurepost/mesopotamian-venice-lost-floating-homes-iraq/ Uru people – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Uru_people The loating Straw Islands of Uros: An Ancient Tribe Surviving in a Tourist Hub – Messy Nessy [nline] http://www.messynessychic.com/2015/05/13/the-floating-straw-islands-of-uros-an-ancient-tribe-surviving-in-a-tourist-hub/ Aberdeen floating village – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Aberdeen_floating_village Tanka people – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Tanka_people Tanka People (Boat People), China, The Floating Homes – Amazing World Reality [online] https://www.amazingworldreality.com/2018/03/tanka-people-boat-people-china-floating.html Floating Village, Sandu’ao – Apple Travel [online] http://www.appletravel.cn/holidays/attractions.php?id=322 Ha Long Bay – Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_Long_Bay These designs show the world’s first floating city – World Economic Forum [online] https://www.weforum.org/agenda/2017/12/these-designsshow-the-worlds-first-floating-city “Waterworld”: soon you’ll be able to live on a floating city – Buro 24/7 [online] http://www.buro247.com.au/culturelifestyle/news/waterworld-soon-you-ll-be-able-to-live-on-a-floati.html

86

87

88