Publicación quincenal
24 Horas Puebla
No. 135
12
de febrero 1545: Llegada de los conquistadores españoles a las minas de Potosí, Bolivia, en donde morirán ocho millones de indígenas 16 de febrero de 1996: Acuerdos de San Andrés Larráinzar entre el Gobierno Federal y el EZLN 18 de febrero de 1519: Parte Hernán Cortés de Cuba hacia la conquista de México 21 de febrero: Día Mundial de las Lenguas Maternas
Ángel y El Santo / Soid Pastrana
Ve el video de Soid y CHUEN MX
II
Colibrí
24HORAS PUEBLA
Viernes 3 de febrero de 2017
Esteban Ríos Cruz Binnizá, Ixtepec, Oaxaca, México Guendarietenala’dxi’ Dxi gupa’ gaayu’ iza
Recuerdo A los cinco años
guendanabane’ guca ti bizunu bacaanda’,
mi vida era un puñado de sueños,
gande ye bidola ne ti guibá’nayaani’ zisi’.
veinte canicas y un cielo azul.
Rutaagoa sia loa’ ne dxizezá guca xtinne’,
Cerraba los ojos y el tiempo era mío,
guca ti daaya cabeza gooze’ ra cayó ca bandaga ni ruxui’loa’.
se volvía una mantis sosegada comiendo de las hojas de mi fantasía.
Galaa dxi guca ti riabantaa biaani’
El medio día era una cascada de luz
ni bichá nisa ca bigoose canapapa,
que salpicaba a los zanates en vuelo,
laga si naa runechaahue’ guixhebixeenda’
mientras yo preparaba mi honda
cunuyube quiñentaa ubidxa
buscando derribar el sol
ra guchenda ndi ti ye laa.
de una certera pedrada.
Mira el video de la entrevista
Ye Yaani’
El espejo
Nagooa loa’ ndaani’
Asomado al fondo
guisu nisa,
de la tinaja
ruuya’ ti ba’ du’
miro a un niño
riendee naa.
con mi rostro.
Naca guendalugu xtibe ti guichi ndaani’ ladxiduá’. Ribidxaa ne bandá’ que
Es su inquietud un aguijón en mi alma. Grito y la imagen
rilaa cudí’ bieque.
se astilla en círculos.
Ra zegatadxí nisa
Detrás del remanso
riree xti’ xcuidi ni ruuya’ naa naquiite. Ribecuea’ loa’ xquendaruuyabe’, raca’ ti ye yaani’ nisa.
Ceremonia en el cerro sagrado del Pukuxi, Sierra Norte de Puebla
renace otro niño que me mira curioso. Huyo de su mirada, me vuelvo espejo de agua.
Director-Fundador Gerardo Pérez Muñoz huauchiperez@hotmail.com Directora Tatiana Méndez Bernaldez nenenki13@live.com.mx Consejo Editorial Patricia Celerina Sánchez, René Esteban Trinidad, Manuel Espinoza, Juan A. Ariza Roman (Colombia).
Diseño Gráfico Tatiana Bernaldez missnopales13@gmail.com
PUEBLA 24HORAS
Viernes 3 de febrero de 2017
Colibrí
III
Mira el video
Ruperta Bautista Tsotsil, San Cristobal de las Casas, Chiapas, México
Lunex ti ch’enalo’ Ta yunenal ikliman ch-atin ti k’ak’ale spomtabe xch’uvil me’onetik jpanmuk’tavanej smakbeik slekil sbek’tal ti osile sts’ujet no’ox chai’ik ti milvaneje.
Ti ch’uvil xchi’uk syaxal a’maletike j-ok’no’ox k’ataj ta uk’umal ch’ich’ ti yich’el ti muk’ ti kajvaltike yakuxulya te xa no’ox xkajet ta sba sts’ubilal ti lajelale.
Junxa yo’nton nopejik talel ti jmilvanejetike ta sba xch’ulelik ti jsa’ lekilaletike a’ xchi’ilik pujuk spas yabtelik lek xvinaj ti a’iel ti milel lajelale.
Dices
Dices que ríes de nuestras lágrimas mirando la humillación de los ciegos, Chaval cha tse’ta ti ya’lel jsatutike chak’elbe sme’nal ti ma’satetike
unenot to akuy aba, mu xa na’ me mu xalik yu’un a melubel skoj li me’nale nichim no’ox avo’nton chaak’otaj ¡Ay chulti’ me’el! Chaval chapoxtavan, a’ no’ox chayajesvan xchi’uk ayolom k’ok’ chak’anvan, a’no’ox chak’elan jyom sk’ak’al avo’nton chalekubtasvan, a’no’ox sts’itet avu’un tup’vanej ¡Ay chulti’ me’el!
eres joven pero sobre tu piel pesa la ancianidad. Eres feliz danzando en la pobreza ¡Ay, señora chulti’! Dices que curas y rezas con lanzas de fuego para herir. Amas pero obsequias un ramo de odio, construyes y bombardeas ideas. ¡Ay, señora chulti’! Dices que conoces pero cargas costales de ignorancia, escuchas pero eres sorda,
Chaval chana’ lek, a’no’ox akiloj abolil
eres buena pero tu escudo es la maldad,
chava’i lek, mu xa na’ me pak’chikinot
gritas libertad y con tu ambición esclavizas.
lekil antsot, bats’i ya apukujil ¡Ay chulti’ me’el! Chaval chasa’lekilal, a’no’ox chavilvajin ti jchi’iltaktike chak’an ko’oluk li kuxlejale, a’no’ox chapech’ ti tek’el me’on chavil batel, a’no’ox chapojbe xik’ ti yantike chak’an oyuk lekilal, a’no’ox chalikes majbail milbail
¡Ay, señora chulti’! Dices que buscas justicia pero golpeas a la humanidad, quieres igualdad y escalas a través de los humildes, prefieres volar pero cortas a las ajenas, quieres la paz pero siembras odio y guerra. Señora chulti’, ¿por qué no deja de decir?
chulti’ me’el ¿k’uchal mu xa ch’ani jutuk?
Ti buch’u lek yo’tonike, a’ stijik jbael ti ti’ mukenale k’okbatik snuk’ik yu’un smantal ti jk’ulejetike
Lunes en el pozo
chanavik ta pixbil ch’ixal lumetik xchi’uk sujbilal milel la staike.
En la infancia del día el sol se baña perfumando el rezo de los humildes.
actúan cobardes y malvados, se siente su ruido de carnicería.
A’ laj yil ta sat ti j-anil o’nton ik’e
Una velación cubre el sano cuerpo del lugar,
Los inocentes tocan al portón de la tumba
xchi’uk xch’ich’el ya’lel sat ti osile
la mirada traicionera atenta.
degollados por el testamento dominador,
smakbeik sat ti me’on untike
Plegaria y humedad de la selva
ch’och’obtasbil ikomik yu’un sk’ak’al yo’nton tuk’etike.
en minutos se convierten en río de sangre, las alabanzas se visten de agonía flotando en el polvo destructor. Hombres asesinos marchan decididos sobre alma buscado de justicia:
caminan en el suelo cubierto de espinas con su muerte obligada. Es testigo el desesperado aire y rojas lágrimas del tiempo cubren el rostro de los huérfanos acribillados con odio de ametralladoras.
Martín Tonalmeyotl
Mira el video
Nahua de Guerrero, México Bajo la noche
Itlan tlayouisyotl Najua tej nitlajtoltsintle uan okitlalmimilo totlakaneluayo,
Soy aquella palabra arrastrada por la historia,
tlajtoltsintle uan choka ipan ojtin niman xaka kake,
el grito de calles perdido en la intemperie,
konetsintle uan kineke tsajtsis niman xuele
Notlaltsin
el niño con ansias de gritar y no puede
kampa yokojkotonilijkej itlajtoltsin.
porque tiene la lengua semicortada.
Najua tej on tlakatsintle uan kuikatlalia atsintle,
Soy el hombre que le canta al agua, toca el tamponatsin sobre las montañas
tlakatsintle uan kitsotsona tamponatsin ipan tepeyoj
y baila al son del kechua,
Itla kokoua ipeyoyotsin notlaltsin.
niman nijtotsia kuak nokuikatsia se kechua,
Kimate kampa yekase totonke.
xochikouatsin uan tlajtotsia ika itlajchayastsin.
serpiente de sonaja delicada.
kinekej noaseseliskej ika kiyajtle,
Najua tej nitlajtoltsintle uan kine topone ijuiyo,
Soy la palabra de pequeñas plumas,
noamimiloskej ken se axolotl.
patlanalistle uan xkita kanon noseuis,
Kijtoua tej itlaluayouan ye amikej,
el vuelo desesperado sin una pista visible,
tetsintle tlapalio uan san kan tlakaktok, Kechka nojuitsiaj iatentsitsiuan
la piedra pintada de oídos estáticos
uan san kan tlachixtok.
y mirada fija.
xok tlajtlajtouaj aueuemej, xok notilanaj akouatsitsintin,
Najua tej ixochiponaltsin Nesaualkoyotl,
Soy el fruto de Nesaualkoyotl,
yamok nokuikatlaliaj temomej.
tlajtoltsintle uan xkaman poliuis.
la palabra que nunca se acaba.
On mestsintle niman sitlalimej xok kipiyaj kanon noteskauiskej.
Mi tierra
Notlaltsin yenajmana
Algo le duele a la piel de mi tierra.
kampa xok kimatlaouaj oselomej,
Se siente invadida por la fiebre.
xok ipan kochej tekuanej,
Parece decir que sus venas están sedientas,
yamok ipan tsijtsikuinej masamej nin tochtin.
de lluvia quieren refrescarse,
Ajakatsintle sa konta niman yamok noteltsia
sumergirse en el agua como ajolotes.
san tleka, sa lomoxixipektik.
Mi tierra está triste porque ya no es acariciada por los ocelotes, ya no duermen sobre ella los jaguares, no siente más la carrera de los venados y el brinco de conejos. El viento sólo la observa y no se detiene todo por tener lastimada la espalda.
Por donde caminaban sus ríos Aman tej yechoka notlaltsin.
han enmudecido los ahuehuetes,
Hoy día llora mi tierra.
Choka kampa tlakatsitsintin xok kitlakaitaj,
no se arrastran más las serpientes
Llora porque los hombres le han perdido el respeto,
xok kinojnotsaj ken tokojkoltsitsiuan kinojnotsayaj,
y las ranas, se niegan a cantar.
yokelkajkej kitlakentiskej ika tlajtoltsintle,
La luna y las estrellas
yokelkajkej kipojpojchiuiskej ika kopaltsintle.
no tienen donde peinarse.
ya no dialogan con ella como lo hacían nuestros abuelos, han olvidado vestirla de palabras, perfumarla con humo de copal.