Η Θεραπευτική Διάσταση του Χώρου by Foteini Terzopoulou

Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ: Η αρχιτεκτονική ως εργαλείο θεραπείας σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης

Τερζοπούλου Φωτεινή Ψημμένου Ζωή Επιβλέπων Διδάσκων: Γυφτόπουλος Σταύρος Τομέας Ι Διάλεξη 9ου Εξαμήνου Φεβρουάριος 2019 Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

εισαγωγη

Δεδομένης της επιλογής του θέματος της διπλωματικής εργασίας μας, η οποία πραγματεύεται ένα Κέντρο Αποκατάστασης, αδράξαμε την ευκαιρία που μας δίνεται μέσω της διάλεξης για να εντρυφήσουμε στο ζήτημα της θεραπευτικής ιδιότητας του χώρου προτού ξεκινήσουμε την σχεδιαστική διαδικασία. Έτσι, συντάχθηκε μια ερευνητική εργασία που αποτελεί το εργαλείο προετοιμασίας της διπλωματικής, με αντικείμενο τη θεωρητική διερεύνηση της επιρροής του χώρου σε ένα θεραπευτικό περιβάλλον και κατ’ επέκταση σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την μελέτη της συσχέτισης χώρου και θεραπείας ξεκινά με τη θεωρητική και φιλοσοφική διερεύνηση της σχέσης του ανθρώπου με το χώρο για να καταλήξει σε πιο συγκεκριμένα εργαλεία σχεδιασμού και χωρικές ποιότητες που, κατά τη γνώμη μας, πρέπει να υπάρχουν σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης, έτσι ώστε η αρχιτεκτονική να αποτελεί ουσιαστικό αρωγό στην ίαση. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα, για να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον ο οποίο ο χώρος μπορεί να επηρεάσει την θεραπεία, διερευνάται η σχέση του ανθρώπου με το χώρο και το αντίκρισμα που έχει αυτή η αλληλεπίδραση στον ψυχισμό του. Δεδομένου του ότι ο άνθρωπος είναι ένα τρισυπόστατο ον, μελετάται η στενή σχέση και συνέργια μεταξύ της ψυχικής, της πνευματικής και της σωματικής διάστασής του, με την υγεία και την ευεξία να βρίσκονται στη βέλτιστη κατάσταση όταν υπάρχει ισορροπία μεταξύ αυτών. Επομένως, εφόσον ο χώρος επεμβαίνει στην ψυχική κατάσταση του ατόμου και διαμορφώνει τις σκέψεις και τη διάθεση του, μπορεί να έχει και αντίστοιχο αντίκτυπο ακόμα και στην υγεία του. Αυτή η διάδραση μεταξύ χώρου και υγείας γίνεται αισθητή και στη διαδικασία της θεραπείας. Συμπερασματικά, το περιβάλλον του ασθενή δύναται να επηρεάσει την ίαση τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Στην δεύτερη ενότητα, εισάγεται η έννοια του θεραπευτικού περιβάλλοντος με μια διττή σημασία. Το θεραπευτικό περιβάλλον μπορεί να αποτελεί, από την μία, τον χώρο μέσα στον οποίο συμβαίνουν θεραπευτικές διαδικασίες ιατρικού περιεχομένου, ενώ από την άλλη, το εργαλείο θεραπείας αυτό καθ’ αυτό. Στη συνέχεια, γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή με σκοπό την αναζήτηση αυτού του διπλού ορισμού στην ιστορία του θεραπευτικού χώρου. Φτάνοντας στην σημερινή κατάσταση, επικεντρωνόμαστε

στα Κέντρα Αποκατάστασης όπου και μας ενδιαφέρει να ερευνήσουμε τον χώρο ως εργαλείο θεραπείας σε συνάρτηση με την πολύπλοκη λειτουργία και το χαρακτήρα τους. Τέλος, στην τρίτη ενότητα, βασιζόμενες στον συλλογισμό του πρώτου κεφαλαίου, δηλαδή την σχέση χώρου – ψυχής - σώματος και εν τέλει θεραπείας, επιλέγονται ορισμένα εργαλεία σχεδιασμού και χωρικές ποιότητες που κρίνουμε πως αν ενσωματωθούν στον σχεδιασμό ενός Κέντρου Αποκατάστασης, ο χώρος μπορεί να συμβάλλει ενεργά στην θεραπευτική διαδικασία και να προσφέρει τις καλύτερες δυνατές χωρικές συνθήκες στον ασθενή που παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα στις εγκαταστάσεις του. Για την τεκμηρίωση των παραπάνω αρχιτεκτονικών παραμέτρων, αναλύεται ένα παράδειγμα πραγματοποιημένου Κέντρου Αποκατάστασης, το REHAB Basel των Herzog & de Meuron στην Βασιλεία της Ελβετίας. Η ανάλυση αυτή γίνεται με παράθεση του θεωρητικού υπόβαθρου κάθε χαρακτηριστικού και ύστερα με τον εντοπισμό του στο συγκεκριμένο παράδειγμα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.1. Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΕ ΤΟ ΧΩΡΟ _ Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΨΥΧΗ .... 12-17

2.1. ΤΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ _ Ο ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ .... 30-31

1.2. Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΟΣ _ Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ .... 18-21

2.2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

.... 32-41

2.3. ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

.... 42-45

1.3. Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ

.... 22-27

3 3.1. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟυ ΧΩΡΟΥ Στο ΚΕΝΤΡΟ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ rehab basel, herzog & de meuron .... 48-53 3.2. εργαλεια σχεδιασμου και χωρικες ποιοτητεσ .... 54-95

4 4.1. αντι επιλογου

.... 96-99

εικ. 1

ενοτητα

1.1.

Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΕ ΤΟ ΧΩΡΟ Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΨΥΧΗ Αδιαμφισβήτητα, η βασική απαίτηση που έχουμε από το δομημένο περιβάλλον και η πρωταρχική λειτουργία της αρχιτεκτονικής είναι να μας προστατεύει. Αυτή είναι η κυρίαρχη ανάγκη που έρχεται να καλύψει τόσο η παλαιολιθική σπηλιά ή η πρωτόγονη καλύβα του Vitruvius όσο και η Villa Savoy ή το Fallingwater House. Ωστόσο, όπως παρατηρεί ο Alain de Botton στο Architecture of Happiness από κάθε κτίριο δεν ζητάμε μόνο να κάνει ένα συγκεκριμένο πράγμα αλλά να έχει και μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα που να συμβάλει σε μια ορισμένη διάθεση.1 Σε μια πιο περιεκτική πρόταση, ο John Ruskin2 πρότεινε πως επιζητούμε δύο πράγματα από τα κτίρια μας. Θέλουμε να μας προστατεύουν και θέλουμε να μας μιλάνενα μας μιλάνε για οτιδήποτε βρίσκουμε σημαντικό και έχουμε ανάγκη να μας υπενθυμίζουν. Μπορεί να ειπωθεί, λοιπόν, πως η αρχιτεκτονική δεν είναι απλά μια στέγη επάνω από το κεφάλι μας, ένα μέσο που θα προστατεύσει απλά το σώμα μας από τη φθορά και τις δυνάμεις της φύσης. Ο άνθρωπος δεν περιμένει να ωφεληθεί μόνο σε σωματικό επίπεδο από αυτή, αλλά πλέον και σε πνευματικό και ψυχικό.

εικ. 2

Είναι σημαντικό εδώ να δούμε πως γίνεται η αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον χώρο. Ο Martin Heidegger συνδέει αδιάσπαστα τον χώρο με την ανθρώπινη κατάσταση: «Όταν αναφερόμαστε στον άνθρωπο και τον χώρο, ακούγεται σαν ο άνθρωπος να στέκεται στην μια πλευρά και ο χώρος στην άλλη. Όμως, ο χώρος δεν είναι κάτι που έρχεται απέναντι από τον άνθρωπο. Δεν είναι ούτε ένα εξωτερικό αντικείμενο ούτε

εικ. 3 1

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008, σελ. 42

John Ruskin: (8 Φεβρουαρίου 1819 - 20 Ιανουαρίου 1900) ήταν ο κυρίαρχος Άγγλος κριτικός τέχνης της Βικτοριανής εποχής, καθώς επίσης και προστάτης καλλιτεχνών, σχεδιαστής, ζωγράφος, εξέχων κοινωνικός στοχαστής και φιλάνθρωπος. Έγραψε για μια ευρεία γκάμα θεμάτων όπως η γεωλογία, η αρχιτεκτονική, η μυθολογία, η λογοτεχνία, η βοτανολογία, η εκπαίδευση και η πολιτική οικονομία. https://www.wikipedia.org/ 2

μια εσωτερική εμπειρία. Δεν είναι ότι υπάρχουν οι άνθρωποι και πάνω και κάτω από αυτούς ο χώρος».3 Όταν μπαίνουμε σε ένα χώρο, ο χώρος διεισδύει σε εμάς, και η εμπειρία είναι, ουσιαστικά, μια ανταλλαγή και μια συγχώνευση του αντικειμένου και του υποκειμένου. Θα λέγαμε ότι για την εμπειρία του χώρου δεν απαιτούνται απλά και μόνο οι πέντε αισθήσεις. Ο Juhani Palasmaa υποστηρίζει το επιχείρημα αυτό στο βιβλίο του The Eyes Of The Skin καθώς θεωρεί πως η αρχιτεκτονική δεν είναι απλά μια οπτική εμπειρία, αλλά συμπεριλαμβάνει διάφορα πεδία αισθητικής εμπειρίας που αλληλεπιδρούν και συγχωνεύονται το ένα με το άλλο.4 Τα ερεθίσματα που λαμβάνουν τα αισθητήρια όργανα μας δεν μπορούν να μελετηθούν ανεξάρτητα από τις αντιλήψεις, τις γνώσεις ή τις διάφορες ανθρώπινες εμπειρίες που έχουν σχέση με αυτά. Άλλωστε, η γνώση μας για το πώς είναι ο κόσμος, δεν εξαρτάται μόνο από τις πληροφορίες που συλλέγει ο αμφιβληστροειδής, αλλά κατασκευάζεται και από προηγούμενες εμπειρίες, που στην συνέχεια δημιουργούν την αντίληψη μας.5 Ο Merleau-Ponty σημειώνει: «Η αντίληψη μου σχηματίζεται […] όχι από ένα σύνολο οπτικών, απτικών και ακουστικών ερεθισμάτων. Αντιλαμβάνομαι συνολικά με όλη μου την ύπαρξη: πιάνομαι από μια μοναδική δομή ενός αντικειμένου, από ένα μοναδικό τρόπο ύπαρξης, ο οποίος μιλά σε όλες μου τις αισθήσεις την ίδια στιγμή». Έτσι, για την άμεση κρίση ενός χώρου απαιτείται όλο μας το σώμα και η υπαρξιακή του αίσθηση, μετατρέποντας την εμπειρία του χώρου σε αισθητική εμπειρία.6 Η αισθητική, αυτή, εμπειρία είναι η ίδια που θα λάβει χώρα όταν θα θαυμάσουμε ένα σπουδαίο πίνακα ή ένα γλυπτό. Όταν κάποιος βιώνει την αρχιτεκτονική, όπως και την τέχνη, μια ιδιαίτερη συναλλαγή λαμβάνει χώρα. Ο άνθρωπος δανείζει τα συναισθήματα και τους συσχετισμούς του στο χώρο και ο χώρος του δανείζει την αύρα του, που εκμαιεύει και απελευθερώνει τις αντιλήψεις και τις σκέψεις του.7 Όταν γίνεται αποδέκτης 3

Heidegger M., Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, Εκδόσεις Πλέθρον, Μετάφραση: Ξηροπαϊδης Γ., σελ. 334, 2008

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005, σελ. 40

Canter D., Ψυχολογία και Αρχιτεκτονική, University Studio Press, 1996

Pallasmaa J., Space, Place and Atmosphere: Emotion and Peripheral Perception in Architectural Experience, University of Helsinki, 2014 https://riviste.unimi.it/index.php/Lebenswelt/article/view/4202, σελ. 2

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England,2005

του χώρου μπαίνει σε μια διαδικασία κατανόησης. Ερμηνεύει, συγκρίνει, σκέφτεται με συμβολισμούς και ακόμα ανασύρει δικές του μνήμες8 και κάνει συσχετίσεις. Έρχεται, έτσι, σε άμεση επαφή με τον εσωτερικό του κόσμο και η αισθητική εμπειρία γίνεται πύλη για εσωτερική αναζήτηση. Σε αυτό το κλίμα, ο Juhani Palasmaa υποστηρίζει πως η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της συμφιλίωσης μεταξύ του εαυτού μας και του κόσμου και πως αυτή η διαδικασία πραγματοποιείται μέσω των αισθήσεων. Θεωρεί την αρχιτεκτονική, ουσιαστικά, προέκταση της φύσης στο ανθρωπογενές περιβάλλον, προσφέροντας το έδαφος και τον ορίζοντα για την αντίληψη, την κατανόηση και την εμπειρία του κόσμου. Η αρχιτεκτονική δεν είναι ένα αυθύπαρκτο και αυτοτροφοδοτούμενο αντικείμενο αλλά γίνεται ένα εργαλείο που μπορεί να ενδυναμώσει την υπαρξιακή μας εμπειρία και συνεπώς την εξερεύνηση και την επαφή με τον εαυτό μας.9

εικ. 4

Ένα αρχιτεκτονικό έργο δεν βιώνεται σαν μια σειρά μεμονωμένων θεάσεων και εικόνων που λαμβάνει το μάτι, αλλά σαν ένα κράμα της υλικής και πνευματικής ουσίας του. Σύμφωνα με τον Juhani Palasmaa, αντί

Ο σχεδιασμός ενός χώρου μπορεί να διεγείρει συναισθήματα και να ξυπνήσει μνήμες και αναμνήσεις. Έτσι, ένας χώρος που έχει συνδυαστεί με μια κατάσταση μπορεί να αποτελέσει ερέθισμα που θα προκαλέσει στον χρήστη θετικά ή αρνητικά συναισθήματα. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και στους πρώην ναρκομανείς που συχνά υποτροπιάζουν όταν βρίσκονται σε ένα χώρο που σύχναζαν όταν ήταν εθισμένοι. Η εμπειρία αυτού του χώρου είναι συνδυασμένη στις συνάψεις του εγκεφάλου με την επιθυμία και όταν βιώνεται, αυτά τα συναισθήματα ανασύρονται εκ νέου και ξυπνάει πάλι η εξάρτηση.

Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009 9

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005

για τη δημιουργία αντικειμένων απλά και μόνο για οπτική σαγήνη, η αρχιτεκτονική συσχετίζει, μεταφέρει και εκπέμπει νοήματα. Προσφέρει ευχάριστα σχήματα και επιφάνειες πλασμένες για το άγγιγμα του ματιού και των άλλων αισθήσεων, αλλά ,επίσης, ενσωματώνει σωματικές και πνευματικές δομές που κατευθύνουν τη συνείδηση μας, δίνοντας στην υπαρξιακή εμπειρία μας μια ενδυναμωμένη συνοχή και σημασία. Τα ίδια τα αντικείμενα δεν είναι από μόνα τους ποιητικά, ο αρχιτέκτονας δημιουργεί μια κατάσταση δίνοντας ποιητική και νόημα στα υλικά και έτσι γεννά σκέψεις, συσχετίσεις και συναίσθημα.10 Μια αρχιτεκτονική με ουσία μπορεί να διαθέτει ακόμα και ηθικά μηνύματα, δεν έχει, όμως, την δύναμη να τα επιβάλει. Προσφέρει προτάσεις αντί να φτιάχνει κανόνες. Προκαλεί και προσκαλεί αντί να διατάζει τον χρήστη να ενστερνιστεί το πνεύμα της. Αν και όταν η αρχιτεκτονική επιβάλλεται με αυταρχικό τρόπο, επιδρά αρνητικά στον ψυχισμό του χρήστη. Επιπλέον, μια αρχιτεκτονική που επικεντρώνεται στη μορφή, στον εντυπωσιασμό ή στην επιβλητικότητα ή στερείται ουσιαστικού νοήματος, οδηγεί στην αποξένωση και κάνει τον άνθρωπο να αισθάνεται αποκομμένος. Ο Alain De Botton λέει: «Ένα άσχημο δωμάτιο μπορεί να οδηγήσει μέχρι και σε μια ανολοκλήρωτη ζωή, ενώ ένα ηλιόλουστο δωμάτιο με μελί πλακάκια μπορεί να αναδείξει την ελπίδα που βρίσκεται μέσα μας.».11 Τα κτήρια, οι πόλεις, ο χώρος γίνονται το υπόβαθρο για την κατανόηση της ανθρώπινης υπαρξιακής συνθήκης και εγείρουν βαθιά μεταφυσικά ερωτήματα για τον εαυτό, την εσωτερικότητα, το χρόνο, τη ζωή και το θάνατο. Σύμφωνα με τον Juhani Palasmaa, η αρχιτεκτονική είναι το πρωταρχικό εργαλείο που μας συνδέει με τον χρόνο και τον χώρο και που δίνει σε αυτές τις διαστάσεις ανθρώπινο μέτρο.12 Μέσω της δυνατότητας που δίνει η αρχιτεκτονική για σχεδιασμό του τεχνητού περιβάλλοντος, εγκαθιδρύεται μια προβλεψιμότητα και μια «κανονικότητα» σε ότι μας περιβάλει, κάνοντας έτσι την αρχιτεκτονική εμπειρία εργαλείο ελέγχου έναντι του απροσδόκητου της ανθρώπινης 10 Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005 11

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008, σελ. 12

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005, σελ. 17

ύπαρξης.13 Όπως παρατηρεί και ο Alain De Botton, χρειαζόμαστε ένα σπίτι το ίδιο έντονα από ψυχολογικής όσο και από φυσικής άποψης: προκειμένου να αντιρροπίσουμε την αίσθηση του ευάλωτου. Δαμάζοντας και εξημερώνοντας τον απεριόριστο χώρο και τον ατελείωτο χρόνο και κάνοντας τους υποφερτούς, ανεκτούς και βιώσιμους, η αρχιτεκτονική έχει τη δύναμη να απαλύνει τα υπαρξιακά ζητήματα των ανθρώπων, ακόμα και απέναντι στο φόβο του θανάτου. Πέρα από τη σπουδαία δυνατότητα που μας δίνει ο χώρος να αναμετρηθούμε με το απρόβλεπτο και τους φόβους μας, μπορεί να συμβάλει στην ονειροπόληση και να γεννήσει την ελπίδα. Η σημαντική αρχιτεκτονική μας κάνει να βιώνουμε τους εαυτούς μας ως γειωμένα και πνευματικά όντα ταυτόχρονα. Ενδυναμώνει την εμπειρία της κάθετης διάστασης του κόσμου. Την ίδια στιγμή που ο αρχιτεκτονικός χώρος μας κάνει να αντιλαμβανόμαστε και να συναισθανόμαστε το βάθος και τη γη, μας κάνει και να ονειρευόμαστε την πτήση και την ύψωση, μας κάνει να ελπίζουμε.14 Βλέπουμε, έτσι, πως ο χώρος μπορεί να μας αγγίξει, να εγείρει συναισθήματα, να ανασύρει αναμνήσεις, ή να απελευθερώσει αισθήσεις όπως την ασφάλεια ή την ανησυχία, να επηρεάσει τη διάθεση αρνητικά ή θετικά ανάλογα με τις ποιότητες του. Ο Alain de Botton υποστηρίζει πως αποζητούμε από τα κτίρια να μας διαμορφώνουν, σαν ένα είδος ψυχολογικού καλουπιού, ώστε να αποτελούμε μια χρήσιμη εκδοχή του εαυτού μας. Φροντίζουμε ώστε γύρω μας να υπάρχουν υλικές διατάξεις που να μας μεταδίδουν αυτό που χρειαζόμαστε.15 Καταλήγουμε, συνεπώς, στο γεγονός ότι ο χώρος μπορεί με τις ποιότητες του να διαμορφώσει την ψυχολογία του χρήστη, επηρεάζοντας τη διάθεση και το συναίσθημα του. Κατά τον Canter, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η χρήση του χώρου καθορίζεται από τους ανθρώπους, αλλά επίσης και ότι καθορίζει την συμπεριφορά τους.16 Συνοψίζοντας, μέσω μιας αρχιτεκτονικής εμπειρίας με ουσιαστικά νοήματα, το άτομο έρχεται σε επαφή με τον εσωτερικό του κόσμο, απαντά

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008, σελ. 70

Canter D., Ψυχολογία και Αρχιτεκτονική, University Studio Press, 1996

στα υπαρξιακά του ερωτήματα και εν τέλει, επηρεάζεται και διαμορφώνεται από τον χώρο που τον περιβάλει.

“We shape our buildings, thereafter they shape us.” Winston Churchill

εικ. 5

1.2.

Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΟΣ Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΥΓΕΙΑ

Για να αντιληφθούμε το βαθμό στον οποίο ο χώρος επηρεάζει τον άνθρωπο, πρέπει να κατανοήσουμε τη σύνδεση του πνευματικού και ψυχικού κόσμου του ατόμου με το σωματικό. Είναι αλήθεια πως τα συναισθηματικά ερεθίσματα ασκούν επιρροή στη φυσική κατάσταση και λειτουργικότητα του ανθρώπου. Υπάρχει μια αμφίδρομη επίδραση μεταξύ ψυχής και σώματος. Δεν είναι τυχαία η ρήση των αρχαίων Ελλήνων «νοῦς ὑγιής ἐν σώματι ὑγιεῖ». Έχει διαπιστωθεί και μέσω ερευνών από επιστήμονες και ψυχολόγους, πως η βίωση έντονων αρνητικών συναισθημάτων -όπως το άγχος, η θλίψη, ο φόβος- μπορεί να συμβάλει σε εκδηλώσεις ασθένειας και επιπλοκές αυτής. Αντίθετα, τα ευχάριστα θετικά συναισθήματα μπορούν να αποδειχθούν ευεργετικά για την οργανική υγεία. Για να φτάσουμε σε ένα υγιές όλον, οι πτυχές του εαυτού μας, ψυχικές και σωματικές, πρέπει να συνεργαστούν και να βρεθούν σε αρμονική συνύπαρξη. Ένα παράδειγμα για να καταλάβουμε το πόσο άμεσα μπορεί η ψυχολογική κατάσταση του ανθρώπου να επηρεάσει τη φυσική του υγεία είναι το στρες. Από το 1934, ο φυσιολόγος Walter B. Cannon είχε αποδείξει πως τα ζώα ως αντίδραση σε καταστάσεις στρες παράγουν αδρεναλίνη. Αυτή ήταν, πράγματι, η πρώτη απόδειξη πως μια ψυχολογική κατάσταση μπορεί να ενεργοποιήσει μια σωματική αντίδραση. Σε άρθρο που δημοσιεύτηκε το 1936 στο περιοδικό Nature, ο γιατρός και επιστήμονας Hans Selye χρησιμοποίησε πρώτη φορά τη λέξη «stress» με τη σημερινή της σημασία: την αντίδραση του σώματος σε ένα εξωτερικό ερέθισμα. Ο Selye μέσα από την έρευνα του απέδειξε πως όταν το ανθρώπινο σώμα βιώνει στρεσογόνες καταστάσεις παράγει μια σειρά από ορμόνες ως αντίδραση και πως αυτές μπορούν να έχουν χρόνιες αρνητικές επιπτώσεις στη υγεία.17 Βλέπουμε, έτσι, εικ. 6 πως αυτή η έντονη αρνητική ψυχολογική κατάσταση μπορεί να έχει άμεσο αντίκτυπο και να προκαλέσει ακόμα και ασθένεια. Υπάρχει, όμως, σύνδεση της χωρικής εμπειρίας με την κατάσταση της υγείας του χρήστη; Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη «η υγεία εξαρτάται από μια κατάσταση Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009

ισορροπίας ανάμεσα στους διαφόρους παράγοντες που κυβερνούν τη λειτουργία του σώματος και του πνεύματος. Αυτή η ισορροπία επιτυγχάνεται μόνο όταν ο άνθρωπος ζει σε αρμονία με το εξωτερικό του περιβάλλον.» Πράγματι, όταν ένα αρχιτεκτονικό έργο προκαλεί υποσυνείδητα μέσω των ποιοτήτων του συναισθήματα σύγχυσης, φόβου ή αβεβαιότητας, αναπόφευκτα αυτή η ψυχική κατάσταση του χρήστη μπορεί να επιδράσει αρνητικά και στην υγεία του. Αντίθετα, ένας αρχιτεκτονικός χώρος με ποιότητες και ουσιαστικά νοήματα μπορεί να προκαλέσει μια ψυχική αρμονία που στη συνέχεια θα μετατραπεί σε σωματική ισορροπία και ευεξία. Ο Alain De Botton λέει: «Η ισορροπία που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική, την οποία χρίζουμε ως ομορφιά, υπαινίσσεται σε ένα ψυχολογικό επίπεδο, ότι μπορούμε να την περιγράψουμε ως πνευματική υγεία ή ευτυχία.».18 εικ. 7 Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιδρούν στο δομημένο περιβάλλον έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας και συνεργασίας μεταξύ της νευρολογίας και της αρχιτεκτονικής. Η νευρολογία της αρχιτεκτονικής εμπειρίας αναζητά ποιος σχεδιασμένος χώρος επηρεάζει τον ανθρώπινο εγκέφαλο και πως η κατανόηση των αντιδράσεων του εγκεφάλου μπορεί να μας οδηγήσει στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής στο μέλλον. Αρχιτέκτονες και νευρολόγοι ψάχνουν την απάντηση στο πως οι άνθρωποι αντιδρούν στα διάφορα στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος και πως τα ερεθίσματα αυτά μπορούν να έχουν αντίκτυπο στη φυσική κατάσταση τους.19 Σε αυτή τη λογική, τo American Institute of Architects το 2002 διοργάνωσε στη Μασαχουσέτη ένα workshop συγκεντρώνοντας αρχιτέκτονες, νευροεπιστήμονες και ψυχολόγους με σκοπό να διερευνήσουν τον τρόπο που το περιβάλλον επηρεάζει τα συναισθήματα και πως με τη σειρά τους αυτά τα συναισθηματικά ερεθίσματα που προκαλεί ο αρχιτεκτονικός χώρος, επηρεάζουν την υγεία.20 18

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008, σελ. 126

Voinescu A., Healing (through) architecture

https://issuu.com/alina.voinescu/docs/dissertation_alina_voinescu Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009

Πρέπει να αποδεχθούμε, λοιπόν, πως είμαστε εξαιρετικά ευάλωτοι στο περιβάλλον μας. Αυτή η ευαισθησία μπορεί εύκολα να λάβει ένα αρνητικό πρόσημο και αφού πρώτα επιδράσει αρνητικά στον ψυχισμό μας, μπορεί στη συνέχεια να επιβαρύνει την υγεία μας. Αν ένας χώρος μπορεί να επηρεάσει το πως νιώθουμε, αν η ευτυχία μας μπορεί να εξαρτηθεί ως ένα βαθμό από τις αρχιτεκτονικές ποιότητες, τότε τι θα μας συμβαίνει σε χώρους σκοτεινούς, ψυχρούς, αφιλόξενους και εχθρικούς; Κι ακόμα περισσότερο, αξίζει να σκεφτούμε: τι συμβαίνει όταν βιώνουμε αυτούς τους χώρους με τις αρνητικές ποιότητες ενώ βρισκόμαστε ήδη σε μια επιβαρυμένη φυσική κατάσταση; Τι γίνεται όταν ένας ασθενής εισέρχεται σε ένα περιβάλλον και επιθυμεί να βγει από αυτό υγιής; Πως επηρεάζει ο χώρος τη διαδικασία της θεραπείας;

εικ. 8

1.3.

Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ

Ο ασθενής, του οποίου η ζωή έχει ανατραπεί από την ασθένεια, βρίσκεται βασικά σε μια κατάσταση σωματικού πόνου και πολλές φορές αδυναμίας. Αυτή η σωματική φθορά επηρεάζει και τον συναισθηματικό του κόσμο εντείνοντας αισθήματα αγωνίας και φόβου και μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε απομόνωση και αποκοπή από τον ίδιο του τον εαυτό. Έχουμε δει, όμως, πως η αρχιτεκτονική εμπειρία μπορεί να γίνει το κλειδί για να έρθουμε σε επαφή με τον εσωτερικό εαυτό μας βιώνοντας μια θετική υπαρξιακή εμπειρία. Η δυνατότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει το περιβάλλον του και να το δομεί κατά την κρίση του, του δημιουργεί την αίσθηση ότι ελέγχει το απροσδόκητο που κυβερνά την ζωή του. Ακόμα, η ασφάλεια που προσφέρει ο κατάλληλα σχεδιασμένος χώρος αφήνει τον άνθρωπο ελεύθερο να ονειρευτεί και να αναζητήσει την ελπίδα μέσα του. Όλα αυτά τα θετικά αντικρίσματα που έχουμε σημειώσει ότι έχει ο χώρος στον άνθρωπο είναι διπλά χρήσιμα και απαραίτητα για τον ευαίσθητο ψυχισμό του ασθενούς, του οποίου η καθημερινότητα αλλάζει άρδην και βασανίζεται από το φόβο της έκβασης της ασθένειας έως και το φόβο του θανάτου. Μέσω της μετάβασης των ανθρώπων από το φόβο στην ασφάλεια, προωθείται η ευημερία τόσο συναισθηματικά όσο και σωματικά. Αυτή η ανάγκη για περιβάλλοντα που θα είναι ψυχολογικά ευνοϊκά και υποστηρικτικά είναι ιδιαίτερα έντονη κατά τη διάρκεια της ασθένειας. Είναι, συνεπώς, απαραίτητο το περιβάλλον στο οποίο ο ασθενής περνά πολύ χρόνο και καλείται να θεραπευτεί να έχει και αντίστοιχες ποιότητες. Ο χώρος μπορεί και πρέπει με αυτό τον τρόπο να γίνεται εργαλείο θεραπείας. Ας δούμε, όμως, πόσο μεγάλη σημασία έχει το περιβάλλον στη διαδικασία της ίασης. Σύμφωνα με την Dr. Esther Sternberg, πρωτοπόρο στην έρευνα για τη σύνδεση μυαλού, σώματος και τόπου, το που βρίσκεται ο ασθενής κατά τον κύκλο μιας ασθένειας ή της θεραπείας αλλάζει το πως αισθάνεται και, κατά συνέπεια, επηρεάζει ουσιαστικά την έκβαση της θεραπείας του. Σε αυτή τη διαδικασία, η επικοινωνία μεταξύ του εγκεφάλου και του ανοσοποιητικού συστήματος είναι ζωτικής σημασίας. Τα μόρια που απελευθερώνονται από τα κύτταρα του ανοσοποιητικού κατά τη διάρκεια λοιμώξεων, πέραν από το ότι συμβάλλουν στην καταπολέμηση των μικροβίων, ταξιδεύουν, επίσης, στον εγκέφαλο και αλλάζουν τον τρόπο που λειτουργεί. Το μυαλό με τη σειρά του στέλνει τα δικά του σήματα στο ανοσοποιητικό σύστημα: ορμόνες και νευρικά χημικά που μπορούν να αυξήσουν ή να μειώσουν τη δυνατότητα των ανοσοποιητικών

κυττάρων να καταπολεμήσουν την ασθένεια. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να επηρεάσουν την απελευθέρωση αυτών των χημικών σινιάλων στον εγκέφαλο και το περιβάλλον μας παίζει ένα μεγάλο ρόλο εδώ. Το πως αντιλαμβανόμαστε το χώρο γύρω μας, τα στοιχεία της ατμόσφαιρας, του φωτός και της σκιάς, του ήχου και της μυρωδιάς, της θερμοκρασίας και της αφής, τροφοδοτούν τον εγκέφαλο μέσα από όλες τις αισθήσεις και ερεθίζουν τα συναισθηματικά κέντρα που μας κάνουν να αντιδρούμε. Αυτά τα συναισθηματικά κέντρα είναι που απελευθερώνουν νευρικά χημικά και ορμόνες που μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο που το ανοσοποιητικό σύστημα μάχεται την ασθένεια. Εν ολίγοις, οι θετικές συναισθηματικές αντιδράσεις σε ένα χώρο με αντίστοιχες χωρικές ποιότητες μπορούν να πυροδοτήσουν την απελευθέρωση χημικών και ορμονικών εκκρίσεων που ερεθίζουν το ανοσοποιητικό σύστημα έτσι ώστε να επισπευστεί η θεραπεία.21 Ακόμα και η προσδοκία ότι ο χώρος μπορεί να βοηθήσει μπορεί να ευνοήσει στη θεραπεία.22 Αντίθετα, τα αρνητικά συναισθήματα που πυροδοτούνται από αρνητικές χωρικές ποιότητες, μπορούν ακόμα και να επιβραδύνουν ή και να ακυρώσουν τη θεραπεία.

Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009

Μελέτες σε ζώα υπονοούν πως και οι άνθρωποι που έχουν μάθει να συνδυάζουν ένα τόπο με ένα θετικό συναίσθημα -ή με την ελπίδα ότι ο τόπος θα τους θεραπεύσει- θα επωφεληθούν απλά και μόνο από τη διαμονή σε αυτό τον τόπο. Κάποια από τα επωφελή χαρακτηριστικά τέτοιων τόπων που προωθούν τη θεραπεία μπορεί να προέρχονται εν μέρει από τα ίδια εγκεφαλικά μονοπάτια που ενεργοποιούνται και κατά το φαινόμενο placebo. Με το placebo, ουσιαστικά, τόσο η λήψη του φαρμάκου όσο και η προσδοκία της θεραπείας από αυτό ακόμα και όταν δεν λαμβάνεται πραγματικά, αποδεικνύεται πως απελευθερώνουν όμοιες χημικές ουσίες στον εγκέφαλο εξίσου αποτελεσματικά.

Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009

Το θεραπευτικό περιβάλλον, δεν αντικαθιστά σε καμία περίπτωση την απαραίτητη φαρμακευτική αγωγή και την επιστημονική γνώση του ιατρικού προσωπικού, προκειμένου να ξεπεραστεί μια ασθένεια. Μπορεί όμως να συμβάλλει σημαντικά στην ανακούφιση του ασθενούς και στην ταχύτητα της ίασης του. Ο πιο αξιοσημείωτος ρόλος του είναι να βελτιώσει την ψυχολογία των ασθενών, η οποία επιβαρύνεται τόσο λόγω της κακής φυσικής τους κατάστασης όσο και λόγω των αυξημένων επιπέδων στρες που αντιμετωπίζουν. Ένας χώρος που δεν εικ. 9 είναι ψυχολογικά υποστηρικτικός επιβαρύνει συναισθηματικά όχι μόνο τους αρρώστους αλλά και τους συγγενείς και το προσωπικό.23 Η ερμηνεία του στρες είναι θεμελιώδης για την κατανόηση, όχι μόνο της επίδρασης των συναισθημάτων στην υγεία, όπως είδαμε παραπάνω, αλλά και του τρόπου που τα ιατρικά περιβάλλοντα επηρεάζουν την έκβαση των ασθενών. Το πιο σημαντικό όφελος που έχουν οι καλώς σχεδιασμένοι χώροι στην ψυχολογία των ασθενών και κατά συνέπεια στην έκβαση της θεραπείας τους είναι η ανακούφιση και η αντιμετώπιση του στρες. Ο λόγος που το στρες απασχολεί τόσο πολύ το επιστημονικό κοινό και μάλιστα στον τομέα της θεραπείας είναι ότι μπορεί να προκαλέσει ποικίλες αρνητικές επιδράσεις στον ασθενή. Αυτές εντοπίζονται σε επίπεδο σωματικό, ψυχολογικό αλλά και συμπεριφορικό. Ψυχολογικά, το στρες εκφράζεται σαν ένα συναίσθημα ανημποριάς, άγχους και κατάθλιψης. Ο σωματικός παράγοντας αφορά αλλαγές στα επίπεδα της δραστηριότητας σε διάφορες βιολογικές λειτουργίες. Κατά τη διάρκεια έντονου στρες παρατηρείται αυξημένη αρτηριακή πίεση, μυϊκή ένταση, υψηλά επίπεδα ορμονών του στρες, ενώ, νευροενδοκρινικά παρατηρείται αυξημένη παραγωγή κορτιζόλης που επηρεάζει την καρδιά και άλλα σημαντικά όργανα. Ένα ραγδαία εξελισσόμενο κομμάτι ερευνών έχει δείξει πως οι αντιδράσεις του στρες έχουν κατασταλτικές συνέπειες στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Ένα τέτοιο πείραμα διεξήχθη από Έρευνες δείχνουν πως το έντονο στρες που βιώνουν οι φροντιστές ατόμων με Alzheimer’s έχει κατασταλτικά αποτελέσματα στη λειτουργία του ανοσοποιητικού τους συστήματος. Όταν το προσωπικό ιατρικών μονάδων βιώνει σοβαρό στρες αυτό μπορεί με πολλαπλούς τρόπους να μειώσει την ποιότητα της φροντίδας που παρέχεται και να επηρεάσει την υγεία των ασθενών. Ulrich R. S.,Effects of interior design on wellness: Theory and recent scientific research, Journal of Healthcare Interior Design, 1991

τους Glasers, την κλινική ψυχολόγο και τον σύζυγό της, ιολόγο και ανοσολόγο. Αυτοί μελέτησαν την αντίδραση του ανοσοποιητικού σε περίοδο θλίψης και έντονου στρες. Αντικείμενα της μελέτης ήταν οι σύζυγοι ασθενών με Alzheimer’s. Τα συμπεράσματα έδειξαν ότι τα κύτταρα του ανοσοποιητικού, γνωστά και ως λεμφοκύτταρα, τα οποία είναι σημαντικά για την καταπολέμηση των μολύνσεων και την εξολόθρευση των καρκινικών κυττάρων, ήταν σημαντικά εξασθενημένα. Προχώρησαν την έρευνα τους ένα βήμα παρακάτω στην ταχύτητα επούλωσης. Κόψανε μικρές βιοψίες, στο μέγεθος της γόμας ενός μολυβιού, από το δέρμα των εθελοντών και μετρήσανε τον χρόνο που χρειάστηκε να επουλωθεί η πληγή σε άτομα που υποφέρουν από στρες και σε άλλα που δεν είναι στρεσαρισμένα. Το συμπέρασμα ήταν ότι οι πληγές των πρώτων επουλώθηκαν 10 μέρες πιο αργά απ’ ότι των δεύτερων. Μελέτησαν, επίσης, την πιθανή επιρροή του στρες στην αποτελεσματικότητα των εμβολίων. Έκαναν εμβόλια της γρίπης σε φοιτητές ιατρικής κατά την περίοδο των εξετάσεων, και μετρήσανε την ποσότητα των αντισωμάτων που παράχθηκαν στο αίμα. Όταν οι φοιτητές έλαβαν το εμβόλιο κατά την στρεσογόνο περίοδος πριν από τις εξετάσεις, η αποτελεσματικότητα του ήταν χαμηλότερη και παρήγαγαν λιγότερα αντισώματα απ’ ότι σε μια περίοδο διακοπών. Μια άλλη ομάδα από ψυχολόγους και ανοσολόγους, οι Sheldon Cohen και Bruce Rabin του Carnegie Mellon University στο Pittsburg, μελέτησε τις επιπτώσεις του χρόνιου στρες στον κοινό ιό του κρυολογήματος. Με την χρήση ερωτηματολογίων, μέτρησαν τα επίπεδα του άγχους σε 349 εθελοντές και μετά τους εξέθεσαν σε πέντε διαφορετικούς ιούς του κρυολογήματος. Απομόνωσαν τους συμμετέχοντας και περίμεναν να δουν πως εξελισσόταν το κρύωμα. Όσο πιο υψηλά ήταν τα επίπεδα του στρες πριν την επαφή με τον ιό, τόσο πιο πιθανό ήταν να νοσήσουν και τόσο πιο σοβαρή ήταν η αρρώστια.24 Η μειωμένη ανοσοποιητική λειτουργία μπορεί να αυξήσει την επιρρέπεια σε αρρώστιες και να δράσει κατά της ανάρρωσης. Το στρες μπορεί ακόμα να συσχετιστεί με ευρεία ποικιλία συμπεριφορών με αρνητική επιρροή στην υγεία όπως λεκτικά ξεσπάσματα, κοινωνική απόσυρση, παθητικότητα, αϋπνία, καταχρήσεις αλκοόλ ή ουσιών και μη συμμόρφωση με ιατρικές πρακτικές.25 Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2209, σελ. 228

Ulrich R. S.,Effects of interior design on wellness: Theory and recent scientific research, Journal of Healthcare Interior Design, 1991

Μην ξεχνάμε ότι κάποιες από τις πλευρές της ασθένειας είναι οι επίπονες ιατρικές διαδικασίες, ο φόβος επικείμενων επεμβάσεων, οι μειωμένες σωματικές ικανότητες, η απώλεια ελέγχου, η αποπροσωποποίηση μέσα από τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και η παρεμπόδιση των κοινωνικών σχέσεων. Πολλοί από αυτούς τους παράγοντες είναι αναπόφευκτες πλευρές της ασθένειας ενώ άλλοι προκαλούνται από τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας του ιατρικού περιβάλλοντος.26 Όλα αυτά πιέζουν ψυχολογικά τους νοσηλευόμενους και αυξάνουν τα επίπεδα του στρες τους, καθυστερώντας κατά συνέπεια τη διαδικασία της θεραπείας τους. Όλες οι παραπάνω συνθήκες, που λειτουργούν ενισχυτικά για το στρες, προκαλούνται και εντείνονται και από το σχεδιασμό του χώρου. Στοιχεία του περιβάλλοντος και χωρικές ποιότητες που μπορούν να έχουν ανασταλτικό ρόλο στη θεραπεία είναι οι ψυχροί, ιδρυματοποιημένοι χώροι, η αδυναμία προσανατολισμού λόγω περίπλοκου σχεδιασμού, ο νοσοκομειακός θόρυβος, η απουσία ελέγχου του ασθενούς πάνω στο περιβάλλον του και η διαρκής υπενθύμιση πως βρίσκεται χωρίς την βούλησή του σε ένα περιβάλλον που ο πόνος αλλά και ο θάνατος κρύβονται σε κάθε γωνία. Δεδομένης της επιβαρυμένης ψυχολογικής κατάστασης του ασθενούς και της σύνδεσης της με την αναστολή της θεραπείας καταλαβαίνουμε, πόσο σημαντικός είναι ο καλός σχεδιασμός και πόσο μεγάλο αντίκτυπο μπορεί να έχει στη διαδικασία της ίασης. Το 1954 ο Richard Neutra σημειώνει πώς: «Μια πρακτική κατανόηση του πως ο ψυχοσωματικός μας οργανισμός λειτουργεί, οι πληροφορίες για τα αισθητικά ερεθίσματα που κουρδίζουν το υπέροχο αυτό ρολόι ή το αλλάζουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, θα ανήκουν αδιαμφισβήτητα κάποια μέρα στην σχεδιαστική φαρέτρα του αρχιτέκτονα.».27 Η φιλοδοξία ότι κάποτε αυτή η κατανόηση της σύνδεσης του σώματος και της ψυχής, και των ερεθισμάτων που ενεργοποιούν αυτή την επικοινωνία, μπορούν να αποτελέσουν συνθετικά εργαλεία του αρχιτέκτονα είναι τώρα πιο επίκαιρη από ποτέ. Είναι απαραίτητο τα θεραπευτικά περιβάλλοντα να λαμβάνουν υπόψη τους αυτή τη σχέση και μέσω του ψυχολογικά υποστηρικτικού σχεδιασμού τους να επιδρούν θετικά στη θεραπεία. 26 Ulrich R. S., Zimring C., Quan X. & Joseph A., The environment’s impact on stress, Chapter 3 in Improving Healthcare with Better Building Design, Chicago: ACHE Management Series/Health Administration Press, 2006 27

Richard Neutra, Survival through Design, 1954

εικ. 10 Lovell Health House Richard Neutra 1927-1929

O Δρ. Philip Lovell, που ανάθεσε το έργο στον Neutra, ήταν υποστηρικτής των φυσικών μεθόδων θεραπείας και της εναλλακτικής ιατρικής και ήθελε «ένα σπίτι το οποίο με το σχεδιασμό του θα βελτιώνει την υγεία των κατοίκων του».

εικ. 1

ενοτητα

2.1.

Το θεραπευτικο περιβαλλον ο χωρος ως εργαλειο θεραπειας

Ας εξετάσουμε περισσότερο την έννοια του θεραπευτικού περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τους David και Sandra Canter, ο όρος θεραπευτικό περιβάλλον μπορεί να έχει διπλή σημασία.1 Από την μία, είναι το μέρος που πραγματοποιείται μια θεραπεία, η αναγνωρίσιμη και αυτόνομη τοποθεσία στην οποία λαμβάνουν φροντίδα ομάδες πληθυσμού που χαρακτηρίζονται από ανικανότητα να ανταπεξέλθουν χωρίς την περίθαλψη που τους παρέχεται εκεί. Διαθέτει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που επιτρέπουν να εκτελούνται αποτελεσματικά σύνθετες αλλά και απλές θεραπευτικές λειτουργίες και απαρτίζεται από μια αυστηρή επιστημονική, διοικητική και σχεδιαστική δομή.

εικ. 2

Από την άλλη, θεραπευτικό περιβάλλον μπορεί να αποτελέσει μια τοποθεσία που είναι η ίδια θεραπευτική, ένα μέρος που συμβάλλει άμεσα και ευνοεί τις θεραπευτικές διαδικασίες. Δεν είναι, δηλαδή, ένας χώρος που διαθέτει απαραίτητα τις συγκεκριμένες υποδομές για τις ειδικές υπηρεσίες της περίθαλψης, όμως δημιουργεί το υπόβαθρο στο οποίο η θεραπεία και η φροντίδα είναι πιο πιθανό να λάβουν χώρα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Πρόκειται για μια φιλόδοξη ερμηνεία η οποία ανάγει τον χώρο, αν όχι σε ισάξιο συμπρωταγωνιστή των θεραπευτικών διαδικασιών, οπωσδήποτε όμως, σε σημαντικό αρωγό στη διαδικασία της θεραπείας. Μάλιστα, οι Cumming, ο Maxwell Jones και άλλοι πηγαίνουν στο άλλο άκρο προτείνοντας πως το περιβάλλον είναι -ή θα πρέπει να είναι- το μείζον θεραπευτικό μέσο σε κάθε θεραπευτική κατάσταση2.

εικ. 3 1 2

Canter D. & Canter S., Designing for therapeutic environments : a review of research, New York : Wiley, 1979 Ο.π.

Οι δύο θεωρήσεις του όρου “θεραπευτικό περιβάλλον” δεν είναι αλληλοσυγκρουόμενες αλλά συμπληρώνουν η μια την άλλη, προκειμένου να παραχθεί μια συνθήκη που θα ευνοεί την ίαση και το ευ ζην. Απαραίτητη είναι, επομένως, η αναζήτηση του τρόπου με τον οποίο οι δύο προσεγγίσεις μπορούν να ενωθούν σε μια ολοκληρωμένη θεραπευτική διαδικασία, σε ένα τόπο που δεν αποτελεί μόνο τις τρεις χωρικές διαστάσεις μέσα στις οποίες θα λαμβάνουν χώρα στεγνές ιατρικές ή θεραπευτικές διαδικασίες. Μείζονος σημασίας είναι η ενσωμάτωση χωρικών ποιοτήτων στον σχεδιασμό προκειμένου το περιβάλλον να αποτελεί αναγνωρίσιμο εργαλείο θεραπείας και ο θεραπευόμενος να επωφεληθεί στο έπακρον από αυτό.

2.2.

Ιστορικη αναδρομη

Η προηγούμενη διαπίστωση δεν αποτελεί καινοτομία στην ιστορία των θεραπευτικών χώρων. Με μια σύντομη ιστορική αναδρομή μπορούμε να αντιληφθούμε πως μέσα στην πορεία των αιώνων και την εξέλιξη της ιατρικής και της αρχιτεκτονικής επιστήμης, το δίπολο του χώρου ως τόπος απλής παροχής ιατρικής περίθαλψης ή ως εργαλείο θεραπείας επανέρχεται διαρκώς, άλλοτε με επικράτηση του ενός έναντι του άλλου και άλλοτε με την προσπάθεια για τον συνδυασμό τους. Μία από τις πρώτες προσπάθειες δημιουργίας οργανωμένου θεραπευτικού χώρου έγινε στην αρχαία Ελλάδα στα Ασκληπιεία τον 5ο αιώνα π.Χ. Την εποχή εκείνη, η υγεία είχε θεοποιηθεί και κυριαρχούσε η λατρεία του Ασκληπιού ως θεού θεραπευτή. Τα Ασκληπιεία ήταν οι τόποι στους οποίους προσέτρεχαν οι ασθενείς ως «ικέται του θεού»3 και όπου λάμβανε χώρα η τελετουργία της θεραπείας. Εκεί, οι θεραπευτές ιερείςιατροί αναλάμβαναν την σωματική θεραπεία των πιστών με τη χρήση φαρμακευτικών ουσιών, φυσικών μέσων (κινησιοθεραπεία, μαλάξεις κ.α.) και χειρουργικών επεμβάσεων, αλλά και με τη χρήση λουτρών, ακόμα και με θαλασσινό νερό, σε συνδυασμό με κατάλληλη υγιεινή διατροφή, ψυχική γαλήνη και ξεκούραση, χειροπρακτικές τεχνικές, χρησιμοποίηση ιερών ζώων και χρήση ψυχοθεραπευτικών μεθόδων4. Πέρα από την πίστη στον θεό Ασκληπιό, ύψιστη σημασία σε ένα Ασκληπιείο είχε ο χώρος, τόσο σε επίπεδο λειτουργικής οργάνωσης όσο και ως τοποθεσία. Αυτή επιλεγόταν, συνήθως, πλησίον μεταλλικού τρεχούμενου νερού ή ζεστών θεραπευτικών ιαματικών πηγών και ήταν μέρος μεγάλης φυσικής ομορφιάς με γαλήνια και ήρεμα τοπία, διαλεγμένα με μια ευαισθησία στο genius loci5 που διέκρινε τις παγανιστικές θρησκείες, η οποία χάθηκε τους μετέπειτα αιώνες6. Η φύση είχε εξέχουσα σημασία στη θεραπευτική 3 Χαβιάρα- Καραχάλιου Σ., Ασκληπιείο Αρχαίας Τιτάνης: Το πρώτο κέντρο υγείας στον ελληνικό χώρο;, Διδακτορική Διατριβή, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Επιβλέπων καθηγητής: Β. Π. Ρόζος, 1984 4 Καλαντζής Γ. & Λασκαράτος Ι., Η Ιστορία της Ιατρικής: Τα Ασκληπιεία ως νοσηλευτήρια, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο, 2002 5 Ο Christian Norberg-Schulz στο βιβλίο του Genius Loci, το Πνεύμα του Τόπου υποστηρίζει πως ο χώρος δεν λειτουργεί ως ένα ουδέτερο πεδίο στο οποίο απλά λαμβάνουν χώρα καταστάσεις αλλά ως μια οντότητα που όχι μόνο θα κατοικηθεί αλλά θα διαμορφώσει και με τη σειρά του ότι θα υποδεχθεί. Αθηνών, Αθήνα, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2003, 20(1):67-75 http://www.mednet.gr/archives/ 6 Verderber S. & Fine D. J., Healthcare architecture in an era of radical transformation, Yale University Press, New Haven & London, 2000

διαδικασία και πιστευόταν πως συνηγορούσε στη γρήγορη αποκατάσταση της υγείας των ασθενών7. Στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου, τα κτίρια, συμπεριλαμβανομένου του ναού, της στοάς και του θεάτρου, είχαν σχεδιαστεί έτσι ώστε να διασφαλίζουν την καλύτερη αντίληψη του τοπιακού περίγυρου και να φτιάχνουν ένα σύνολο που θα προάγει την υγεία8. Επιπλέον, τα κτιριακά συγκροτήματα των Ασκληπιείων, ειδικά κατά την κλασική αρχαιότητα, άρχισαν να επιδεικνύουν μια καθαρότητα και τάξη στη μορφή και την κάτοψη τους καθώς και λειτουργικές κατηγοριοποιήσεις και καθαρά μοτίβα κυκλοφορίας.9 Παρ’ όλη την ολιστική προσέγγιση της θεραπείας και την απουσία των αποδεκτών ιπποκράτειων μεθόδων, τα Ασκληπιεία, ακόμη και σήμερα, αναγνωρίζονται ως πρωτοποριακοί χώροι θεραπείας που λάμβαναν υπόψιν τους τόσο την ψυχή όσο και το σώμα του ασθενούς, επιτρέποντας παράλληλα τον ίδιο τον χώρο να επέμβει στην ψυχολογία του και να συμβάλλει στη θεραπεία του. Κατά την Ρωμαϊκή εποχή αλλά και κατά την Βυζαντινή περίοδο, την εμφάνιση τους κάνουν τα λουτρά. Στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, τα λουτρά δεν αποτελούσαν άμεσα θεραπευτικό χώρο αλλά ήταν μέρος ενός κοινωνικού, οικονομικού και πολιτιστικού κέντρου, σε συγκροτήματα με αρένες, θέατρα, αίθουσες συγκεντρώσεων και βιβλιοθήκες.10 Αποσκοπούσαν στην ευεξία των πολιτών με μια πιο ολιστική προσέγγιση. Η τελετουργία του λουτρού και της λουτροθεραπείας συνεχίστηκε και με την επικράτηση του Χριστιανισμού και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, υπό την μορφή πνευματικής και θρησκευτικής κάθαρσης, πάντα με σκοπό την ευεξία του ατόμου.11 Οι χώροι που αφορούσαν τη θεραπεία των ανθρώπων κατά τη Βυζαντινή περίοδο ήταν τα «ξενοδοχεία», καταφύγια ή άσυλα για τους άρρωστους ταξιδιώτες, τους προσκυνητές Καλαντζής Γ. & Λασκαράτος Ι., Η Ιστορία της Ιατρικής: Τα Ασκληπιεία ως νοσηλευτήρια, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2003, 20(1):67-75 http://www.mednet.gr/archives/ 8 Butterfield A., Resilient Places? Healthcare Gardens and the Maggie’s Centers, PhD Thesis, University of Arts (UAL) London , 2014 9 Verderber S. & Fine D. J., Healthcare architecture in an era of radical transformation, Yale University Press, New Haven & London, 2000 10 Γάκη Γ. & Σταματογιαννάκη Ε., Περί Ύδατος και Λουτρών: Το νερό και το σώμα, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Μωραϊτης Κ., 2006 11 Ξανθόπουλος Κ., Το Νοσοκομείο στις Διασταυρώσεις της Αρχιτεκτονικής με την Ιατρική: Από το στερεότυπο στο νεωτερικό, ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ), Επιμέλεια: Σουλτάνης Π., 2016 7

οδοιπόρους και γενικότερα τους πένητες πολίτες12. Αποτελούσαν μικρογραφία μιας πόλης και περιλάμβαναν περίπτερα για τους αρρώστους, ένα κέντρο περίθαλψης για τους ταξιδιώτες, ένα θεραπευτήριο, ένα λεπροκομείο και εργαστήρια για την αποκατάσταση αναπήρων και ανέργων.13 Ωστόσο, οι χώροι αυτοί ήταν συνήθως χαώδεις, αφιλόξενοι, σκοτεινοί και γεμάτοι κόσμο με πενιχρές συνθήκες υγιεινής, γεγονός που τους καθιστούσε περισσότερο χώρους φύλαξης των αρρώστων και λιγότερο χώρους παροχής φροντίδας.14 Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, η σωτηρία της ψυχής, ήταν ίσης και μεγαλύτερης σημασίας από την σωτηρία του σώματος και άρα το εισιτήριο για μια υγιή ζωή. Αυτή μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο στον Οίκο του Θεού. Εκεί, ο ασθενής γινόταν κοινωνός της ψυχικής ανάτασης, της πίστης και της ελπίδας που θα επικουρούσαν στη θεραπεία του και όχι εντός του θεραπευτικού χώρου. Επομένως, ο χώρος όπου παρεχόταν η ιατρική περίθαλψη, παύει να έχει γνωρίσματα που ευνοούν τη θεραπεία, όπως γινόταν στα Ασκληπιεία. εικ. 4

Ξανθόπουλος Κ., Το Νοσοκομείο στις Διασταυρώσεις της Αρχιτεκτονικής με την Ιατρική: Από το στερεότυπο στο νεωτερικό, ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ), Επιμέλεια: Σουλτάνης Π., 2016 12

Verderber S. & Fine D. J., Healthcare architecture in an era of radical transformation, Yale University Press, New Haven & London, 2000 13

Cornea D., Νοσοκομειακοί Χώροι = Ιδρυματική Αρχιτεκτονική?, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Κούρκουλας Α., 2002 14

Η παραπάνω αντίληψη ενισχύεται κατά το Μεσαίωνα. Η εποχή αυτή στιγματίζεται από διαρκείς επιδημίες και ασθένειες, η εξάπλωση των οποίων μειώνει δραματικά τον πληθυσμό. Αυτό το κύμα θανάτου αντιμετωπίζεται, ωστόσο, με μια μοιρολατρική τάση δεισιδαιμονίας και μοναδικό αντίδοτο θεωρείται η σωτηρία που παρέχει η χριστιανική πίστη. Έτσι, δεν υπάρχει εδώ τόσο η πρόθεση όσο και η προϋπόθεση για τη δημιουργία ενός «νοσοκομειακού» χώρου και την αποκρυστάλλωση μιας αντίστοιχης αρχιτεκτονικής. Βασικό μέλημα της Εκκλησίας ήταν να μην αποκτήσει η σωτηρία του σώματος, μέσω της ιατρικής επιστήμης, μεγαλύτερο εκτόπισμα από τη σωτηρία της ψυχής που υποσχόταν αυτή. Επομένως, οι χώροι περίθαλψης που δημιουργούνται έχουν άμεση σχέση με την Εκκλησία και βρίσκουν τη στέγη τους, αρχικά, μέσα στα ίδια τα Μοναστήρια και τις εκκλησιαστικές ενορίες, που παράλληλα αποτελούν και τα κέντρα γνώσης της εποχής.15 Τα ευρωπαϊκά μεσαιωνικά μοναστήρια, ωστόσο, αποτελούν μια μικρή ιστορική υπενθύμιση της σημασίας του χώρου στην θεραπευτική διαδικασία. Σε αυτά, εντοπίστηκαν οι πρώτοι κλειστοί θεραπευτικοί κήποι, οι οποίοι χωροθετούνταν εφαπτομενικά των ιδρυμάτων για την περίθαλψη των ασθενών και των πενήτων και είχαν μεγάλη σημασία στην καθημερινότητα αυτών των χώρων. Σε αυτούς καλλιεργούνταν συχνά θεραπευτικά βότανα που χρησίμευαν στις μοναστικές πρακτικές της περίθαλψης οι οποίες συνδύαζαν φυτικές αγωγές και διατροφικές συνταγές με την κλασική ιατρική της αρχαίας Ελλάδας, δίνοντας έμφαση στην στενή σχέση μεταξύ υγείας και περιβάλλοντος16. Επιπλέον, στο κέντρο της μονής υπήρχε συχνά ένας ορθογώνιος ή τετράγωνος κήπος ποθ είχε ως βασική λειτουργία να παρέχει ένα χώρο ανάπαυσης και περισυλλογής μέσω της επαφής με το φυσικό στοιχείο17. Στις βιβλιοθήκες των μοναστικών ιδρυμάτων του Μεσαίωνα φυλάσσονταν τα ιατρικά και φιλοσοφικά κείμενα των ανατολικών πολιτισμών που κατάφεραν να διασωθούν, μέχρι περίπου και τον 13ο αιώνα. Ξανθόπουλος Κ., Το Νοσοκομείο στις Διασταυρώσεις της Αρχιτεκτονικής με την Ιατρική: Από το στερεότυπο στο νεωτερικό, ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ), Επιμέλεια: Σουλτάνης Π., 2016 16 Butterfield A., Resilient Places? Healthcare Gardens and the Maggie’s Centers, PhD Thesis, University of Arts (UAL) London, 2014 17 Γιδαράκου Μ., Αρχιτεκτονική Τοπίου Θεραπευτικών- Νοσηλευτικών Κήπων: Ρόλος, Λειτουργίες και Αρχές Σχεδιασμού, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Γεωπονίας, Γεωπονική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2008 15

Στον αντίποδα των μοναστηριών, λειτουργούσαν την ίδια εποχή τα Hotel Dieu ή «Ξενώνες του Θεού». Σε αυτά, ο χώρος δεν είχε καμία σημασία στην θεραπευτική διαδικασία καθώς αποτελούσαν μόνο μια «φυλακή» των ασθενών, των απόρων, των ανάπηρων και των επαιτών ώστε οι δρόμοι τις πόλης να διατηρούνται «καθαροί». Σε αυτούς τους χώρους, τα ποσοστά θνησιμότητας έφταναν σε δυσθεώρητα ύψη λόγω του τεράστιου συνωστισμού, του συγχρωτισμού με αρρώστους με λοιμώδη νοσήματα, της ανύπαρκτης θέρμανσης και αερισμού και κυρίως της πλήρους απουσίας στοιχειώδους υγιεινής. Τα μέρη αυτά περισσότερο θύμιζαν κολαστήρια παρά χώρους παροχής υγείας.18 Κατά την Αναγέννηση, η προσκόλληση στη θρησκεία και στη σωτηρία της ψυχής παρέμενε. Παρ’ όλ’ αυτά, η επαναφορά της λογικής της κλασικής Ελληνικής και Ρωμαϊκής σκέψης αντικατοπτρίστηκε στην επίλυση των κατόψεων των θεραπευτικών χώρων και ανασύστησε μια κάποια ορθολογική καθαρότητα στη μορφή του σχεδίου. Όμως, αυτή η οργάνωση έδινε μεγαλύτερη έμφαση στη διατήρηση ενός μορφολογικού εκκλησιαστικού «προτύπου»19 χωρίς να ενδιαφέρεται ούτε για την συμβολή του χώρου στην θεραπευτική διαδικασία ούτε για την διαδικασία την ίδια. Από τον 17ο αιώνα και ύστερα, έρχεται η μεγάλη αλλαγή στην εξέλιξη των θεραπευτικών χώρων. Οι καινοτομίες και οι ανακαλύψεις στην ιατρική επιστήμη20 παραγκωνίζουν τη μοιρολατρική στάση που κυριαρχούσε απέναντι στην ασθένεια και την υγεία. Πλέον, η αντιμετώπιση της ασθένειας διαχωρίζεται πλήρως από τη λειτουργία της ψυχής και του

18 Ξανθόπουλος Κ., Το Νοσοκομείο στις Διασταυρώσεις της Αρχιτεκτονικής με την Ιατρική: Από το στερεότυπο στο νεωτερικό, ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ), Επιμέλεια: Σουλτάνης Π., 2016 19

O.π.

Μερικές από τις εξελίξεις που ανέτρεψαν τα δεδομένα στο σχεδιασμό των νοσοκομειακών χώρων είναι: η ανακάλυψη αναισθητικών το 1846, οι αντισηπτικές μέθοδοι το 1865, η δημόσια συζήτηση περί της μικροβιακής θεωρίας, η ανακάλυψη του βακίλου της φυματίωσης το 1882, η εισαγωγή των ασηπτικών τεχνικών εγχείρησης και η αποστείρωση των εργαλείων το 1886, η διαγνωστική χρήση ακτινών Χ το 1895 και η θεραπεία του λύκου μέσω υπεριωδών ακτινών το 1896 και η ανακάλυψη του ραδίου το 1898. O.π. 20

πνεύματος του αρρώστου. Το σώμα θεωρείται μια μηχανή και τα όργανα του, εξαρτήματα, τα οποία όταν παρουσιάσουν δυσλειτουργία, πρέπει να επιδιορθωθούν μεμονωμένα. Συνεπώς, στόχος των θεραπευτικών κέντρων ήταν αποκλειστικά η δημιουργία χώρου που θα πληροί τις αυστηρές λειτουργικές προϋποθέσεις που υποδείκνυε η ιατρική τεχνολογία και όχι η συμβολή του στην θεραπεία.

εικ. 5

Εξαίρεση αποτέλεσε η περίπτωση της Florence Nightingale. Μέσα από τα βιβλία της Notes on Nursing (1858) και Notes on Hospitals (1859) πρότεινε συγκεκριμένες προδιαγραφές του θεραπευτικού χώρου με γνώμονα την υγειονομική σκοπιά του. Οι αρχές της Nightingale μεταφράστηκαν σε χώρο με την «Πτέρυγα Nightingale». Αυτή ήταν ένα μακρύ, στενό δωμάτιο με κρεβάτια κόντρα σε κάθε τοίχο, ψηλά παράθυρα που διασφάλιζαν ηλιακό φως και διαμπερή αερισμό. Η Florence Nightingale έδωσε έμφαση στη λειτουργία εις βάρος της μορφής περίπου δύο δεκαετίες πριν ειπωθεί η διάσημη πλέον φράση «form follows function» του αρχιτέκτονα Louis Sullivan, και σημάνει την νέα εποχή της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής.21 Επίσης, συνειδητά ή μη, αναβίωσε πολλά από τα βασικά αξιώματα των θεραπευτικών χώρων των κλασικών χρόνων, επαναφέροντας την έμφαση των Ελλήνων στις θεραπευτικές ιδιότητες της φύσης - του ηλιακού φωτός, του νερού, της άσκησης και άμεσης επαφής με τα φυσικά στοιχεία- και κατ’ επέκταση του χώρου. Αυτή η επαφή είχε χαθεί για σχεδόν δύο χιλιετίες και οι θεραπευτικοί χώροι είχαν μετατραπεί σε τόπους φυλάκισης, φόβου και απομόνωσης, όπως παρατηρήσαμε κατά τα χρόνια του Μεσαίωνα.22

21 Verderber S. & Fine D. J., Healthcare architecture in an era of radical transformation, Yale University Press, New Haven & London, 2000 22 O.π.

Οι αρχές του 20ου αιώνα σφραγίζονται και από την κυριαρχία του Μοντέρνου κινήματος στην αρχιτεκτονική. Βασικός άξονας της φιλοσοφίας του Μοντέρνου ήταν η καθαρότητα και η αρχιτεκτονική του ήταν υψίστης σημασίας για τον εκσυγχρονισμό της δημόσιας υγείας και των θεραπευτικών χώρων. Για τους Μοντέρνους αρχιτέκτονες, το κτίριο και η αρχιτεκτονική του μπορούσαν να συμβάλουν έμπρακτα στην προστασία και τη βελτίωση της υγείας του χρήστη. Βλέπουμε, ίσως για πρώτη φορά, τη συνειδητή πεποίθηση πως η αρχιτεκτονική μπορεί να αποτελέσει εργαλείο θεραπείας. Το κτίριο που κατ΄εξοχήν εφάρμοσε αυτή τη θεωρία στην πράξη και λειτούργησε ως μορφή θεραπείας είναι το Μοντερνιστικό σανατόριο. Πριν να ανακαλυφθεί η στρεπτομυκίνη, η θεραπεία που εφαρμοζόταν για την αντιμετώπιση της φυματίωσης ήταν η εκτεταμένη έκθεση στον ήλιο, η διαμονή σε περιβάλλον με καθαρό και ξηρό αέρα και ο καλός αερισμός, η ποιοτική διατροφή και η ξεκούραση. Τα κτίρια των Μοντέρνων σανατορίων, λοιπόν, κλήθηκαν να ικανοποιήσουν τις παραπάνω απαιτήσεις δημιουργώντας το κατάλληλο περιβάλλον για την περίθαλψη των φυματικών ασθενών. Συνεπώς, θα μπορούσε να ειπωθεί πως την εποχή εκείνη, το ίδιο το κτίριο με τα χαρακτηριστικά και τις παροχές του δρούσε ως το μοναδικό μέσω θεραπείας για τη νόσο. Στον ελλαδικό χώρο, λειτούργησαν πολλά σανατόρια, όπως αυτά της Βυτίνας, της Κορφοξυλιάς στα Μαγουλιανά και της Πάρνηθας. Το ύψιστο παράδειγμα Μοντερνιστικού σανατορίου είναι, κατά πάσα πιθανότητα το Paimio του Alvar Aalto (1930-1933). Το κτίριο μετατρέπεται σε ένα χώρο που φιλοξενεί μια δημιουργική και παραγωγική κοινότητα λαμβάνοντας υπόψη και τις ψυχολογικές ανάγκες των ασθενών οι οποίοι διέμεναν για μεγάλο διάστημα. Εκτός από το ότι αποτελεί «εργαλείο» για τη θεραπεία της φυματίωσης, ο αρθρωτός τύπος κάτοψης του οργανώνει τη ζωή στο σανατόριο όχι μόνο λειτουργικά αλλά και με όρους κατοίκισης.

εικ. 6

Παράλληλα, όμως, η ιατρική εξελισσόταν με ραγδαίους ρυθμούς, με όλο και πιο απαιτητικές τεχνικές προδιαγραφές να προστίθενται στο σχεδιασμό των θεραπευτικών χώρων, οδηγώντας, έτσι, σε φτωχή αρχιτεκτονική επεξεργασία και ιδρυματοποίηση. Οι δεκαετίες που ακολούθησαν το τέλος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου ήταν τα χρυσά χρόνια των μεγανοσοκομείων. Το νοσοκομείο αποτελούσε καθαρά το δοχείο για τις μηχανές και της ιατρικές τεχνολογίες που χρησιμοποιούνταν στη θεραπεία.23 Ο θρίαμβος του μινιμαλισμού και της υψηλής τεχνολογίας εμφανιζόταν παντού στο σύγχρονο νοσοκομείο: η έλλειψη φυσικού αερισμού, η συρρίκνωση των εξωτερικών ανοιγμάτων, η υιοθέτηση του ερμητικά κλειστού κτηρίου-φακέλου, η εξάρτηση από τον τεχνητό φωτισμό, η άνοδος του block hospital, η απόρριψη των αυλών και άλλων πράσινων χώρων για χρήση από τους ασθενείς, και η υποβάθμιση των ανέσεων των ασθενών ήταν κάποιες από τις ανεπιθύμητες τεχνολογικά προκαλούμενες εξελίξεις.24 Είναι προφανές μέσα από αυτά, πως όταν η βαρύτητα μετατέθηκε στην ιατρική επιστήμη και τεχνολογία, οι ψυχολογικά υποστηρικτικές χωρικές ποιότητες αγνοήθηκαν παντελώς. Την δεκαετία του ’80 εμφανίστηκε ένα κίνημα που υποστήριζε την περίθλαψη που επικεντρώνεται στον ασθενή, όπως και ένας κλάδος γνωστός ως έρευνα περιβαλλοντικού σχεδιασμού25 ή περιβαλλοντικές - συμπεριφορικές σπουδές. Όμως, μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, δεν υπήρχε οργανωμένη, αποδεκτή από τον κύκλο των επιστημόνων της υγείας, προσπάθεια αποϊδρυματοποίησης των χαρακτηριστικών των χώρων θεραπείας και επαναπροσδιορισμού του κτιρίου ως εργαλείο θεραπείας.

23 Verderber S. & Fine D. J., Healthcare architecture in an era of radical transformation, Yale University Press, New Haven & London, 2000 24

Ο.π.

Η Ένωση Ερευνών Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού (Environmental Design Research Association) είναι μια διεθνής, διεπιστημονική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1968 από επαγγελματίες σχεδιαστές, κοινωνιολόγους, φοιτητές, καθηγητές και διευθυντές. Ο στόχος της είναι η εξέλιξη και η διάδοση της έρευνας του περιβαλλοντικού σχεδιασμού, έτσι ώστε να βελτιωθεί η κατανόηση των αλληλεξαρτήσεων μεταξύ των ανθρώπων, των κτιρίων τους και του φυσικού περίγυρου τους, καθώς και να βοηθήσει την δημιουργία περιβαλλόντων που απαντούν στις ανθρώπινες ανάγκες.

εικ. 7

Κλείνοντας, βλέπουμε ότι από τα μέσα του 20ου αιώνα και ύστερα, λόγω της πραγματικής έκρηξης της ιατρικής τεχνολογίας, και της κατ΄επέκταση εξάρτησης από αυτήν, η άνεση των ασθενών και το περιβάλλον που τους φιλοξενεί παραμελούνται. Η ιατρική ασκείται με αυστηρά τυποποιημένους κανόνες, που μικρή σημασία αποδίδουν στην ολιστική αντιμετώπιση του ανθρώπινου οργανισμού, τη σύνδεση των διαφόρων ανατομικών περιοχών μεταξύ τους και κυρίως την αλληλεπίδραση της σωματικής και ψυχικής ισορροπίας. Ως αποτέλεσμα, παράγονται υποδομές με απολύτως ιδρυματικά χαρακτηριστικά που είναι στρεσογόνα και καθ’ όλα ακατάλληλα για τις ψυχολογικές και σωματικές ανάγκες των ασθενών. Επιπλέον, μέσα από τις επιστημονικές εξελίξεις πάνω στην κατανόηση των βακτηρίων και των μολύνσεων, το νοσοκομείο έχει γίνει πιο αποστειρωμένο από ποτέ. Αυτή η αποστείρωση, η οποία χωρικά εκφράζεται μέσω τυπικών, απρόσωπων πτερύγων, διαδρόμων και δωματίων, αν και βοηθά στην ανάρρωση, κάνει κακό στην ψυχολογία του ασθενούς που πασχίζει να ανακάμψει από τις επίπονες ιατρικές διαδικασίες και από το στρες που συνδέεται με αυτές. Η διαδικασία ίασης μετατρέπεται σε μια εμπορική συναλλαγή μεταξύ του νοσοκομείου και του ασθενούς και το άτομο δεν αντιμετωπίζεται ως όλο, αλλά ως μια μηχανή που χαίρει επιδιόρθωσης, αποκομμένο τόσο από το περιβάλλον όσο και από τον συναισθηματικό και ψυχικό του κόσμο. Παράλληλα, την ίδια περίοδο αναπτύσσεται η θεωρία -η οποία, δυστυχώς ακόμα και τώρα, διακρατεί οπαδούς- ότι η αισθητική του νοσοκομειακού κτιρίου και η επένδυση στην ποιότητα των χώρων είναι περιττές πολυτέλειες που αφαιρούν πολύτιμους πόρους από την αγορά σύγχρονης ιατρικής τεχνολογίας.

Όμως, θα ήταν γενίκευση να θεωρήσουμε ότι όλες οι ιατροφαρμακευτικές υποδομές του σήμερα αγνοούν τις ψυχολογικές και περιβαλλοντικές συνθήκες κατά την θεραπεία. Γίνονται προσπάθειες επαναφοράς των αξιών του θεραπευτικού χώρου ως εργαλείο, οι οποίες, μάλιστα, ενισχύονται από μελέτες που συσχετίζουν την ψυχολογία και την αρχιτεκτονική ως προς την θεραπευτική τους σκοπιά. Μπορούμε, πια, να αναφερθούμε σε οργανωμένες κατευθυντήριες γραμμές που βοηθούν τους αρχιτέκτονες να σχεδιάσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο προσεγγίζοντας τον θεραπευτικό χώρο με βάση την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το περιβάλλον του και πως αυτή η σχέση μπορεί να αποτελέσει εργαλείο θεραπείας. Τέτοιο είναι το Evidence-based design (EBD). Ο αρχιτέκτονας και ερευνητής Kirk Hamilton προσπάθησε να επισημοποιήσει αυτόν τον όρο. Ο ορισμό του ήταν ότι: «Το Evidence-based-design είναι μια διαδικασία για συνειδητή, ρητή και ορθολογική χρήση των σημερινών καλύτερων αποδεικτικών στοιχείων από την έρευνα και την πρακτική, έτσι ώστε να παρθούν οι σωστές αποφάσεις, για τον σχεδιασμό κάθε έργου». Στην Αυστραλία, την Σιγκαπούρη, το Ηνωμένο Βασίλειο και κάποιες περιοχές του Καναδά, ο αρχιτέκτονας δεν μπορεί να σχεδιάζει ένα νοσοκομείο χωρίς να έχει την πιστοποίηση του EBD. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτό ισχύει για τον σχεδιασμό των στρατιωτικών νοσοκομείων, και ολοένα και ενθαρρύνεται η χρήση του σε όλες τις ιατρικές υποδομές.26

Cooper Marcus C. & Sachs N. A., Therapeutic Landscapes: An Evidence-Based Approach to Designing, Healing Gardens and Restorative Outdoor Spaces, John Wiley & Sons, Inc., 2014

2.3.

Το ΚΕντρο ΑποκατΑστασης

Λόγω της εξειδίκευσης του κλάδου της ιατρικής, το νοσοκομειακό συγκρότημα έχει διασπαστεί σε πολλές ανεξάρτητες μονάδες, η καθεμία από τις οποίες έχει ένα πολύ συγκεκριμένο στόχο και φιλοξενεί ανθρώπους ξεχωριστών ιατρικών κατηγοριών. Δεν υφίσταται, πια, το νοσοκομείο του παρελθόντος όπου όλες οι θεραπευτικές διαδικασίες λάμβαναν τόπο στο ίδιο κτίριο ή κτιριακό συγκρότημα. Κάθε είδος ιατρικής υποδομής απαιτεί ένα πλήθος χωρικών χαρακτηριστικών για να επιτελέσει με επιτυχία τις σύνθετες λειτουργίες του. Πέρα από την καθαριότητα, την αποστείρωση και την σωστή οργάνωση ενός θεραπευτικού χώρου, απαραίτητη είναι και η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο ο χώρος βοηθάει την λειτουργία ενός κτιρίου ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και προάγει την ταχύτερη ίαση και όσο το δυνατόν πιο ευχάριστη παραμονή του ασθενούς. Μια από τις ιατρικές υποδομές που απαιτούν την παραπάνω αλληλεπίδραση περιβάλλοντος και ασθενούς, και που αποτελούν βασικό σταθμό στην ολοκληρωμένη ίαση πολλών περιστατικών είναι τα Κέντρα Αποκατάστασης.

Σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο27 ως Κέντρο Αποθεραπείας Αποκατάστασης (ΚΑΑ) ορίζεται η αυτοτελής και ανεξάρτητη μονάδα στην οποία παρέχονται υπηρεσίες υγείας και νοσηλείας σε ασθενείς εσωτερικούς ή εξωτερικούς οι οποίοι πάσχουν από παθήσεις του μυϊκού, νευρικού, κυκλοφοριακού, ερειστικού, αναπνευστικού συστήματος, καθώς και από νοητική στέρηση, χρησιμοποιώντας τα σύγχρονα μέσα και τις μεθόδους της Ιατρικής Αποκατάστασης. Στα Κέντρα ΑΑ μπορούν να λειτουργήσουν και ξενώνες Αποκατάστασης στην περίπτωση που υπάρχουν ασθενείς που χρειάζονται επανέλεγχο ή ειδική εκπαίδευση για την αποκατάσταση τους. Αποκατάσταση είναι η διαδικασία μέσα από την οποία το άτομο που αναρρώνει από τραυματισμό ή ασθένεια λαμβάνει θεραπεία ώστε να ανακτήσει σωστή λειτουργία και κινητικότητα των μελών του. Υπάρχουν διάφορες μορφές αποκατάστασης και αποθεραπείας καθώς και εξειδικευμένα μηχανήματα υποστήριξης κατά τη θεραπεία.

Προεδρικό Διάταγμα 395/1993 – ΦΕΚ 166/Α/28-9-1993

Τα Κέντρα ΑΑ διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: Α. Κέντρα ΑΑ Κλειστής νοσηλείας: θεωρούνται όσα παρέχουν υπηρεσίες υγείας και νοσηλείας σε ασθενείς εσωτερικούς και εξωτερικούς που έχουν ανάγκη Φυσικής Αποκατάστασης και πάσχουν από παθήσεις του μυϊκού, νευρικού, κυκλοφορικού, ερειστικού, αναπνευστικού συστήματος, καθώς και από νοητική υστέρηση και των οποίων οι εσωτερικοί ασθενείς διανυκτερεύουν στις εγκαταστάσεις του. Β. Κέντρα ΑΑ Ημερήσιας Νοσηλείας: νοούνται εκείνα τα οποία παρέχουν ιατρικές και λοιπές φροντίδες σε ασθενείς που έχουν ανάγκη Φυσικής Αποκατάστασης και πάσχουν από τις ίδιες παθήσεις με τους ασθενείς του Κλειστού Κέντρου, αλλά χωρίς δυνατότητα διανυκτέρευσης των ασθενών αυτών στις εγκαταστάσεις του. Γ. Ελάχιστη Μονάδα Ιατρικής Αποκατάστασης: θεωρείται η αυτοτελής Μονάδα η οποία παρέχει ιατρικές και λοιπές φροντίδες σε ασθενείς που έχουν ανάγκη Φυσικής Αποκατάστασης και πάσχουν από παθήσεις του Κινητικού συστήματος (μυϊκού, νευρικού, κυκλοφοριακού, ερειστικού), για την ολοκλήρωση της Αποθεραπείας Αποκατάστασης τους. Δ. Κέντρα Διημέρευσης Ημερήσιας φροντίδας για Άτομα με Ειδικές Ανάγκες: νοούνται εκείνα, τα οποία παρέχουν υπηρεσίες ημερήσιας φροντίδας και παραμονής με ανώτατο όριο ημερήσιας λειτουργίας τις 16 ώρες ανάλογα με τις ανάγκες των ΑΜΕΑ.28 Το εύρος των περιστατικών που μπορεί να φιλοξενήσει μια τέτοια υποδομή είναι μεγάλο. Απευθύνεται σε άτομα με κινητικές αναπηρίες από παθήσεις όπως τετραπληγία, σκλήρυνση κατά πλάκα, ημιπληγία, με παθήσεις του κυκλοφορικού, αναπνευστικού, κ.α., με κακώσεις τροχαίων ατυχημάτων, αθλητικές δραστηριότητες, εργατικά ατυχήματα, κτλ, ασθενείς που έχουν υποβληθεί σε βαριές επεμβάσεις, καρδιοχειρουργικές, ορθοπεδικές και άλλους με νοητική στέρηση ανεξαρτήτως προέλευσης. Εκεί, λαμβάνουν ιατρικές υπηρεσίες, φυσιοθεραπείες, υδροθεραπείες, εργοθεραπείες, λογοθεραπείες, ψυχολογική υποστήριξη, ενώ παράλληλα, παρακολουθούν προγράμματα 28

Προεδρικό Διάταγμα 395/1993 – ΦΕΚ 166/Α/28-9-1993

επαγγελματικής κατάρτισης και επανένταξης στην κοινωνία. Πρόκειται για ασθενείς οι οποίοι παραμένουν εντός του κέντρου για μεγάλο χρονικό διάστημα έως και 1,5-2 χρόνια. Στην Ελλάδα, τα κέντρα αποκατάστασης έχουν κερδίσει έδαφος στις ιατρικές υποδομές τις τελευταίες δεκαετίες, παράγοντας μεγάλες τέτοιες μονάδες μέσα ή κοντά στα μεγάλα αστικά κέντρα. Τέτοια είναι ο «Φιλοκτήτης» και ο «Θησέας» στην Αττική και η «Αρωγή» στην Θεσσαλονίκη. Ο μεγάλος χρόνος παραμονής και το λειτουργικό πρόγραμμα ενός Κέντρου Αποκατάστασης καθιστά ζήτημα ύψιστης σημασία όχι μόνο την αποτελεσματικότητα των θεραπειών, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο ο χρήστης βιώνει τον χώρο και τον κατοικεί. Επανερχόμαστε, επομένως, στο διπλό ορισμό που δώσανε οι Canter για το θεραπευτικό περιβάλλον. Ένας τέτοιος χώρος, απαιτεί την συνύπαρξη και των δύο παραμέτρων του προαναφερθέντα ορισμού, δηλαδή να μπορεί να παρέχει προηγμένες ιατρικές υπηρεσίες και, παράλληλα, να επιτρέπει στο ίδιο το περιβάλλον να συμμετέχει στην διαδικασία της ίασης ως εργαλείο θεραπείας.

εικ. 8

εικ. 1

ενοτητα

3.1.

η Θεραπευτικη διασταση του χωρου στο Κεντρο Αποκαταστασης rehab basel, herzog & de meuron

Όπως έχει προαναφερθεί, συχνά λόγω περίπλοκου λειτουργικού προγράμματος, κόστους, αλλά και παγιωμένων αντιλήψεων, τα θεραπευτικά κέντρα, μεταξύ αυτών και τα Κέντρα Αποκατάστασης σχεδιάζονται με βασικό γνώμονα την ιατρική τεχνολογία, βασίζονται αποκλειστικά στην εμπειρογνωμοσύνη του ιατρικού προσωπικού και έχουν σαν κύριο μέλημα την δημιουργία χώρων που πληρούν τις τυπικές προδιαγραφές, προκειμένου να μπορούν να φέρουν εις πέρας τις νοσηλευτικές και θεραπευτικές διαδικασίες που ορίζει το πρόγραμμα. Η αλληλεπίδραση μεταξύ σώματος και ψυχής όπως έχει αναλυθεί παραπάνω, αν και δεδομένη, συχνά παραμελείται, αφήνοντας στο περιθώριο της θεραπευτικής διαδικασίας την ψυχολογία και τα συναισθήματα του ασθενούς. Όμως, ο στόχος ενός νέου κέντρου θεραπευτικού χαρακτήρα θα πρέπει να είναι η ένταξη σε αυτό χώρων που προάγουν την ευεξία των νοσηλευόμενων, με σκοπό την μείωση της ψυχολογικής τους πίεσης και, τελικά, την ουσιαστική τους συμβολή στην επιτάχυνση της θεραπείας τους. Επομένως, πρωταρχικό βήμα στην προσέγγιση του παραπάνω στόχου είναι η υιοθέτηση ενός υποστηρικτικού σχεδιασμού, που αποκλείει τα στρεσογόνα χαρακτηριστικά των σύγχρονων θεραπευτικών κέντρων που βασίζονται αποκλειστικά στην στεγνή λειτουργικότητα της δομής, και εισάγει σε αυτά ποιότητες που απαλύνουν τον ψυχικό και σωματικό πόνο του ασθενούς, και που σε συνεργασία με την κατάλληλη ιατρική τεχνολογία και φαρμακευτική αγωγή να μπορούν να οδηγήσουν ταχύτερα στην ίαση και το εξιτήριο. Πώς, επομένως, μπορούν οι αρχιτέκτονες να σχεδιάσουν χώρους ικανούς να προσφέρον ευτυχία και να επισπεύσουν την θεραπεία;1 Έχουν γίνει προτάσεις που προσπαθούν να απαντήσουν στο παραπάνω ερώτημα. Πράγματι, ο Roger Ulrich και ο Craig Zimring πρότειναν μια λίστα με σχεδιαστικές αλλαγές που θα βελτιώσουν την ασφάλεια των ασθενών μειώνοντας τις μολύνσεις, τις πτώσεις και τα ιατρικά λάθη, θα απαλύνουν το στρες και θα προωθούν τη θεραπεία. Αυτές περιλαμβάνουν τη χρήση μονόκλινων δωματίων που μπορούν να προσαρμοστούν στις ιατρικές ανάγκες των χρηστών, βελτιωμένη ποιότητα αέρα και εξαερισμού, χρήση ηχοαπορροφητικών υλικών για ταβάνια και πατώματα, καλύτερο φωτισμό και πρόσβαση σε φυσικό φως, δημιουργία ευχάριστου, άνετου περιβάλλοντος

Voinescu A., Healing (through) architecture https://issuu.com/alina.voinescu/docs/dissertation_alina_voinescu

που μειώνει το στρες και παρέχει στους ασθενείς, το προσωπικό και τις οικογένειες, ζώνες χαλάρωσης όπως κήπους, θεάσεις φύσης και χώρους φιλοξενίας για την οικογένεια. Ακόμα, προτείνουν τη διευκόλυνση της πλοήγησης μέσα στα νοσοκομεία και τη βελτίωση των υποδομών όπως οι σταθμοί των νοσοκόμων για να βοηθήσουν το προσωπικό να κάνει αποτελεσματικότερη δουλειά. Μειώνοντας το βάρος του στρες και του άγχους που κουβαλάει κάθε ασθενής αυτές οι πρωτοπορίες υπόσχονται να μειώσουν τις δοσολογίες των φαρμάκων καθώς και τις ιατρικές και μετεγχειρητικές επιπλοκές. Εν τέλει, αυξάνουν την αίσθηση της ευεξίας και επιταχύνουν τη θεραπεία.2 Η συγκεκριμένη ερευνητική εργασία, όμως, δεν έχει ως αντικείμενο την απλή παράθεση τυπικών χαρακτηριστικών και διαστάσεων που πρέπει να έχει ένα Κέντρο Αποκατάστασης, αλλά την ανάλυση και την αναγνώριση χωρικών ποιοτήτων και εργαλείων σχεδιασμού που είναι αναγκαίο να ενσωματώνονται σε αυτή τη συγκεκριμένη δομή, προκειμένου το ίδιο το περιβάλλον να αποτελεί ενεργό μέρος της θεραπευτικής διαδικασίας. Για την κατανόηση και την αιτιολόγηση των εν λόγω χαρακτηριστικών, θα χρησιμοποιηθεί ένα συγκεκριμένο παράδειγμα Κέντρου Αποκατάστασης, που, κατά την γνώμη μας, συμπεριλαμβάνει όλα εκείνα τα γνωρίσματα που θεωρούμε απαραίτητα κατά τον σχεδιασμό. «Η αρχιτεκτονική, πολύ περισσότερο από κάθε μορφή τέχνης, εμπλέκεται με την αμεσότητα της αισθητηριακής αντίληψης. Το πέρασμα του χρόνου, το φως, η σκιά, η διαφάνεια, τα χρώματα, οι υφές, οι λεπτομέρειες, όλα συμμετέχουν στην ολοκληρωμένη εμπειρία του αρχιτεκτονικού χώρου… μόνο η αρχιτεκτονική μπορεί ταυτόχρονα να αφυπνίσει όλες τις αισθήσεις.» Steven Holl, Juhani Pallasmaa, Alberto Pérez Gómez, Questions of perception: Phenomenology of Architecture, 2006 Επιλέγεται, λοιπόν, το παράδειγμα του REHAB Basel των Herzog & de Meuron, προϊόν αρχιτεκτονικού διαγωνισμού του 1998 και κατασκευής του 1999-2002, στην Βασιλεία της Ελβετίας. Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009

Το REHAB Basel αποτελεί ένα Κέντρο Αποκατάστασης που ειδικεύεται στην νευρολογική αποκατάσταση και τη παραπληγία. Αναλαμβάνει άτομα με εγκεφαλική παράλυση, πλαγία αμυοτροφική σκλήρυνση, σκλήρυνση κατά πλάκας, όγκους του νευρικού συστήματος, παραπληγίες και άλλα προβλήματα του νευρικού συστήματος που σχετίζονται με εγκεφαλικά τραύματα ή σχετικές παθήσεις, προβλήματα κίνησης, ομιλίας, αντίληψης και νοητικής ικανότητας. Αναλαμβάνει, ακόμα, ασθενείς σε κατάσταση φυτού και άλλους που προέρχονται κατευθείαν από την εντατική. Μάλιστα, το REHAB Basel, που ανακατασκευάστηκε από τους Herzog & de Meuron, είναι από το 1967 μία από τις τέσσερεις παλαιότερες κλινικές για παραπληγία και τετραπληγία στην Ελβετία. Εντός του κτιρίου, μαζί με τα πλευρικά βοηθητικά κτίσματα του, φιλοξενούνται όλες τις ιατρικές, θεραπευτικές και άλλες υπηρεσίες που έχουν ανάγκη οι ασθενείς που εισάγονται στο κέντρο αποκατάστασης. Αυτές είναι: • Φυσιοθεραπεία, που συμπεριλαμβάνει την αποκατάσταση βάδισης και ισορροπίας με βοηθήματα βάδισης ακόμα και με ρομποτικά μέσα, τη χρήση και τη προσαρμογή αναπηρικού αμαξιδίου, τη θεραπεία μέσω αθλητικών δραστηριοτήτων, ιπποθεραπεία (είδος φυσικοθεραπείας με τη μεταφορά της κίνησης από το άλογο στον άνθρωπο), υδροθεραπεία μέσω ειδικά διαμορφωμένης πισίνας, τεχνολογία νευροκινητικότητας, μασάζ, ηλεκτροθεραπεία, κτλ. • Εργοθεραπεία • Λογοθεραπεία • Νευροψυχολογική θεραπεία με σκοπό ανάκτηση της προσοχής και της μνήμης • Θεραπευτικές δραστηριότητες αναψυχής, όπως η μουσικοθεραπεία, η θεραπεία μέσω της τέχνης και της ζωγραφικής • Θεραπεία μέσω της επαφής με τα ζώα • Ψυχολογική και κοινωνική υποστήριξη • Νομική υποστήριξη • Πνευματική υποστήριξη μέσω διαλογισμού στο ειδικά διαμορφωμένο Quiet Room και ιερέα • Επιστημονικό τμήμα και τμήμα ερευνών για την συνεχή εξέλιξη των παρεχόμενων υπηρεσιών

• Υποστήριξη των συγγενών μέσω συμβουλευτικής και ψυχολογικής υπηρεσίας, κοινωνικών λειτουργών και δυνατότητα παραμονής στους ξενώνες εντός του κτιρίου3

εικ. 2

https://www.rehab.ch/en/home.html

https://www.herzogdemeuron.com

Βασική σχεδιαστική αρχή για τους αρχιτέκτονες και επιθυμία του πελάτη ήταν το νέο κέντρο REHAB να μην θυμίζει νοσοκομείο τόσο οπτικά όσο και σαν αίσθηση. Νοσοκομείο, κατά τους αρχιτέκτονες, αποτελούν οι ανελκυστήρες και εσωτερικοί διάδρομοι πλαισιωμένοι από αμέτρητες πόρτες που οδηγούν σε δωμάτια εξετάσεων ή ασθενών, ένα καθιστικό αναμονής στο τέλος της αίθουσας ή δίπλα στον ανελκυστήρα. Το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται σε όσους περισσότερους ορόφους επιτρέπει η νομοθεσία- μια οικονομική λύση γιατί είναι επαναληπτική στο έπακρο και δεν απαιτεί καμία τροποποίηση στη συμπεριφορά του προσωπικού.4 Επομένως, σχεδιαστικός στόχος των αρχιτεκτόνων ήταν η αναίρεση αυτού του ψυχρού, τυπικού μοντέλου θεραπευτικού περιβάλλοντος. Ακόμη μια σημαντική παράμετρο σχεδιασμού αποτέλεσε η σημασία του χρόνου παραμονής των ασθενών εντός των εγκαταστάσεων του κέντρου αποκατάστασης, ζήτημα το οποίο έχει αναφερθεί και σε προηγούμενο κεφάλαιο. Συγκεκριμένα, οι Herzog & de Meuron σημειώνουν πως το κέντρο αποκατάστασης είναι ένα μέρος που οι άνθρωποι παραμένουν ως και 18 μήνες, συνήθως μετά από ένα ατύχημα ή ασθένεια. Είναι ένα μέρος που παράλληλα μαθαίνουν να ανταπεξέρχονται στις αλλαγμένες ζωές τους, ώστε να γίνουν ξανά όσο το δυνατό πιο ανεξάρτητοι. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, δουλεύουν με θεραπευτές και ιατρούς, ζουν εκεί και περνάνε εκεί όλο τους τον ελεύθερο χρόνο, συναντούν εκεί τους φίλους και τους συγγενείς τους. Έχουν μια καθημερινή ρουτίνα όπως εμείς μα με μια σημαντική διαφορά: όλα συμβαίνουν σε ένα μέρος.5 Επομένως, είναι απαραίτητο ο χώρος του κέντρου αποκατάστασης να αντιμετωπίζεται με προσοχή και αρχιτεκτονική φροντίδα και όχι σύμφωνα με στεγνούς σχεδιαστικούς κανόνες. Έχοντας, πάντα, υπόψη την ανάγκη του χώρου να αποτελεί εργαλείο θεραπείας, συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται παρακάτω ορισμένα εργαλεία σχεδιασμού και χωρικές ποιότητες που είναι σημαντικά να ενσωματώνονται στον σχεδιασμό, σε αντιστοίχιση με το εφαρμοσμένο παράδειγμα του REHAB Basel.

https://www.herzogdemeuron.com

εικ. 3

εικ. 4

3.2.

Εργαλεια σχεδιασμου και χωρικες ποιοτητες

Καθαρoτητα Είναι σκόπιμο, σε αυτό το σημείο, να επισημανθεί η πολυπλοκότητα των λειτουργιών που περιλαμβάνονται σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης. Είναι χώροι με αυστηρές ιατρικές προδιαγραφές, καθώς διαθέτουν από μονάδα αυξημένης φροντίδας για άτομα που βρίσκονται σε κρίσιμη κατάσταση, ιατρεία, θεραπευτήρια, πισίνες, μέχρι και χώρους κατοίκησης, διημέρευσης, κήπους και ελεύθερους χώρους. Όπως ανέφεραν και πιο πάνω οι Herzog & de Meuron, ένα Κέντρο Αποκατάστασης αποτελεί ένα περιβάλλον που καλείται να συνδυάσει τις καθημερινές συνήθειες ενός τυπικού ανθρώπου με τις πολύπλοκες θεραπευτικές διαδικασίες. Λόγω αυτής τις περιπλοκότητας της φύσης του κτιρίου, αν κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού δεν ληφθεί υπόψη η επιρροή του χώρου στην ψυχική κατάσταση και κατά συνέπεια στη θεραπευτική εξέλιξη του ασθενούς, εγκυμονεί ο κίνδυνος παραγωγής περίπλοκων, στεγνών χώρων που παραπέμπουν σε ιδρυματοποιημένα νοσοκομειακά περιβάλλοντα. Μιλάμε, επομένως, για μια καθαρότητα και μια τάξη στον σχεδιασμό που έχει μεγάλη σημασία σε ένα κέντρο αποκατάστασης και που μπορεί να ευνοήσει τη θεραπεία. Η αρχιτεκτονική τάξη μας εξασφαλίζει μια εντύπωση κανονικότητας και προβλεψιμότητας, στις οποίες πάνω μπορούμε να ξεκουράσουμε το μυαλό μας ενώ παράλληλα αποτελεί μια άμυνα ενάντια στα συναισθήματα πολυπλοκότητας. Η απλότητα της οργάνωσης του κτιρίου μπορεί να προάγει την ηρεμία και να μειώσει το στρες.6 Κάτω από την ευχαρίστηση της αντιπαράθεση της τάξης και της πολυπλοκότητας, μπορούμε να εντοπίσουμε την αρχιτεκτονική αρετή της ισορροπίας. Η ισορροπία απαλύνει την αίσθηση του απρόβλεπτου που μπορεί να ανακουφίσει ακόμα και την βαθύτατη ανησυχία του ασθενούς, τον φόβο του θανάτου, και να οδηγήσει σε μια ουσιαστική αρχιτεκτονική ομορφιά, η οποία είναι το αποτέλεσμα μιας επιδέξιας αντιπαράθεσης αρχιτεκτονικής καθαρότητας, απλότητας και πολυπλοκότητας. Οι ισορροπημένες αναλογίες αντανακλούν και στον άνθρωπο, προάγοντας την ισορροπία στην ψυχή και την ψυχική ηρεμία. 6

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008

Η σημασία της ισορροπίας είναι μεγάλη, καθώς ο θεραπευτικός χώρος δεν πρέπει να εκφράζεται ούτε από την υπεραπλούστευση, που συνεπάγεται με ψυχρά και απρόσωπα περιβάλλοντα, ούτε από την πολυπλοκότητα που μπορεί να προκαλέσει χάος και σύγχυση. Απαιτείται, συνεπώς, μια καθαρότητα στην γεωμετρία προκειμένου να παραχθεί μια ευανάγνωστη και ευκρινής δομή. Αυτή πρέπει να αντανακλάται και σε επίπεδο κάτοψης και τομής, με καθαρές κινήσεις και ευκολία στον προσανατολισμό στο εσωτερικό της. Στο παράδειγμα του REHAB Basel, η καθαρότητα πραγματοποιείται επιτυχώς με τις REHAB BASEL ιδιωτικές και ημιδημόσιες λειτουργίες να κατανέμονται ξεκάθαρα στα τρία επίπεδα. Στο ισόγειο, συγκεντρώνονται οι ημιδημόσιες λειτουργίες καθώς και οι θεραπευτικοί χώροι. Σε αυτή τη στάθμη εντοπίζεται η υποδοχή, η διοίκηση, η καφετέρια, η πισίνα, η κλινική ημερήσιας φροντίδας, τα διάφορα θεραπευτήρια (φυσικοθεραπευτήριο, λογοθεραπευτήριο, κα), τα διαγνωστικά ιατρεία και η μονάδα αυξημένης φροντίδας. Ο Α’ όροφος έχει πιο ιδιωτικό χαρακτήρα. Σε αυτή τη στάθμη χωροθετούνται κυρίως τα δωμάτια των ασθενών και οι χώροι διημέρευσης, ενώ στον Β’ όροφο εντοπίζονται πιο κοινωνικοί χώροι, όπως βιβλιοθήκη, χώρος δημιουργικής απασχόληση, το quiet room, ο ξενώνας για τους συγγενείς και προσβάσιμο δώμα. Είναι, επομένως, σαφές πως το κτίριο διαρθρώνεται σε τρία μεγάλα οριζόντια επίπεδα που συνδέονται από ένα ευδιάκριτο δίκτυο κινήσεων, οριζόντιων και κατακόρυφων, στο οποίο οι χρήστες μπορούν εύκολα να κινηθούν τόσο σε αμαξίδια όσο και πεζοί, ενώ παράλληλα μπορούν να προσανατολιστούν επιτυχώς.

εικ. 5

εγκαρσια τομη

κατοψη ισογειου

εικ. 6

1 Είσοδος 2 Δωμάτια εξωτερικών ασθενών 3 Κλινική ημερήσιας φροντίδας 4 Καφετέρια 5 Διοίκηση 6 Υποδοχή 7 Νευροψυχολογία 8 Εργοθεραπεία & Λογοθεραπεία

9 Πισίνα 10 Φυσικοθεραπεία 11 Χώρος Πολλαπλών Χρήσεων 12 French Garden 13 Μονάδα αυξημένης φροντίδας 14 Ιατρικές Υπηρεσίες 15 Διαγνωστικά Ιατρεία 16 Κήπος με δεξαμενή νερού

κατοψη α οροφου

εικ. 7

1 Δωμάτια ασθενών 2 Υπηρεσίες 3 Γραφεία 4 Καθιστικό

κατοψη β οροφου

εικ. 8

1Ξενώνας συγγενών 2 Αίθουσα συνεδριάσεων 3 Χώρος δημιουργικής απασχόλησης 4 Δωμάτια προσομοίωσης καθημερινής ζωής

εικ. 9

Η κυριαρχία του χαρακτηριστικού όγκου της πισίνας στο παραπάνω αίθριο, την καθιστά σημαντικό τοπόσημο για τον προσανατολισμό των χρηστών.

Μάλιστα, οι αρχιτέκτονες σημειώνουν πως, επειδή οι ασθενείς είναι τόσο περιορισμένοι και πρέπει να μείνουν στο κέντρο REHAB για μεγάλο διάστημα, είναι καθήκον τους να σχεδιάσουν ένα πολυλειτουργικό, διαφοροποιημένο κτίριο σχεδόν σαν μια μικρή πόλη με δρόμους, πλατείες, κήπους, δημόσιες εγκαταστάσεις και πιο απομονωμένες περιοχές κατοικίας όπου οι άνθρωποι παίρνουν διαφορετικά μονοπάτια για να μεταφερθούν από το Α στο Β.7 Σε μια πόλη, για να μπορέσει ο κάτοικος να προσανατολιστεί χρειάζεται διάφορα τοπόσημα. Τα τοπόσημα, αυτά, στο κτίριο εκφράζονται μέσω των αυλών/ αίθριών που διασπούν την κάτοψη και είναι ορατά από τα περισσότερα σημεία του κτιρίου. Κάθε αυλή διαθέτει ξεχωριστά χαρακτηριστικά. Η μια είναι εξολοκλήρου επενδυμένη με ξύλο, η δεύτερη είναι γεμάτη νερό, η τρίτη καταλαμβάνεται από τον ιδιόμορφο όγκο της πισίνας, κτλ, πράγμα που κάνει ακόμα πιο εύκολη την αντίληψη του που βρίσκεται ο ασθενής ανά πάσα στιγμή καθώς προχωράει ανάμεσα τους. Την ευκολία στον προσανατολισμό ενισχύει και το δίκτυο των διαδρόμων. Ειδικά στον Α’ όροφο, τα δωμάτια των ασθενών περικλείονται από δύο περιμετρικούς διαδρόμους, έναν εξωτερικό και έναν εσωτερικό. Ο εσωτερικός διάδρομος διασπάται σε πολλά σημεία από τα καθιστικά,

https://www.herzogdemeuron.com

τα αίθρια και από εγκάρσιες διαδρομές που επιτρέπουν την θέαση της «καρδιάς» του κτιρίου, όπως ακριβώς θα γινόταν σε μια πόλη, όπου το δίκτυο των δρόμων διακόπτεται από πάρκα και διασταυρώσεις που επιτρέπουν στο μάτι να περιηγηθεί στο χώρο αλλά και να προσανατολιστεί. Η παραπάνω καθαρότητα του κέντρου αποκατάστασης έχει πολλαπλά οφέλη στον χρήστη, όπως η ηρεμία, η αποφυγή σύγχυσης και η μείωση του στρες. Το πιο βασικό, όμως, όφελος της ευκολίας στην κίνηση και του προσανατολισμού είναι η αυτονομία που παρέχει στους ασθενείς οι οποίοι μπορούν να κινηθούν μόνοι τους σε όλο το κτίριο. Αυτή η ανεξαρτησία προσφέρει ψυχολογική ανάταση στους νοσηλευομένους οι οποίοι γίνονται ενεργοί χρήστες του χώρου και οικειοποιούνται το περιβάλλον τους ξεχνώντας, έτσι, τη σωματική τους κατάσταση.

εικ. 10 Άποψη εσωτερικού ισόγειου κεντρικού χώρου

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ και ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι ασθενείς που φιλοξενούνται σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης, λόγω της μεγάλης διάρκειας της διαμονής τους, καλούνται να συνεχίσουν την καθημερινότητα τους με την διαφορά ότι όλες οι καθημερινές τους συνήθειες πραγματοποιούνται αποκλειστικά σε ένα και μόνο κτίριο. Άρα, το κτίριο αυτό, πέρα από την απλή παροχή των ειδικών ιατρικών υπηρεσιών, πρέπει να παρέχει και μια σειρά από άλλες συνθήκες ευχάριστης διαβίωσης ή διημέρευσης, ψυχαγωγίας και περισπασμού, απασχόλησης, κοινωνικής επαφής και συναναστροφής. Πρέπει, με λίγα λόγια, να αποτελεί μια κοινότητα που θα ευνοεί, στο μέτρο του δυνατού, την απρόσκοπτη συνέχεια της καθημερινότητας τους ανεξάρτητα από την παράμετρο της αρρώστιας, προκειμένου να διατηρηθεί και η αξιοπρέπεια των ασθενών και η καλή ψυχολογική τους κατάσταση. Επομένως, κατά το σχεδιασμό ενός θεραπευτικού κέντρου, και πόσο μάλλον ενός Κέντρου Αποκατάστασης, είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψη η δυνατότητα του να ευνοεί τις ανθρώπινες σχέσεις, δίνοντας ευκαιρίες για κοινωνικές επαφές. Τα περισσότερα κτίρια τέτοιου χαρακτήρα έχουν μακρά ιστορία απομόνωσης του ασθενούς από την οικογένεια του, τους άλλους νοσηλευμένους και το νοσηλευτικό προσωπικό.8 Τα οφέλη της κοινωνικής υποστήριξης κατά την θεραπεία, μέσω της συναναστροφής με τους συγγενείς, τους φίλους και το βοηθητικό προσωπικό παίζουν καταλυτικό ρόλο στη γρηγορότερη ίαση του ασθενούς, καθώς του δίνει την δυνατότητα να ξεχάσει τα προβλήματα του, να απαλύνει τον πόνο του και να μειώσει το στρες του. Επομένως, είναι σημαντικό ο χώρος να βοηθάει στην ψυχολογική ανάταση και των συγγενικών προσώπων και των εργαζομένων. Όταν το περιβάλλον θεραπείας δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας και άνεσης στους συγγενείς, αυτοί μπορούν, με την σειρά τους, να μεταδώσουν την θετική αυτή αύρα προς στους ασθενείς. Στην αντίθετη περίπτωση, η παρουσία και η αρνητική τους διάθεση μπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα στην θεραπεία. Παράλληλα, είναι σημαντικό το νοσηλευτικό προσωπικό να εργάζεται σε ένα περιβάλλον ευχάριστο, εργονομικό και όχι χαοτικό. Οι καλές συνθήκες εργασίας Schweitzer M., Gilpin L., Frampton S., Healing Spaces: Elements of Environmental Design That Make an Impact on Health, The Journal of Alternative and Complementary Medicine, Mary Ann Liebert, Inc., 2004

συνεπαγονται και την παροχή υψηλότερης ποιότητας φροντίδας προς τους ασθενείς. Οι χώροι στους οποίους μπορεί να ευδοκιμήσει μια τέτοια συνθήκη μπορεί να είναι τα δωμάτια για τη διανυκτέρευση των συγγενών, άνετες αίθουσες αναμονής επισκεπτών, χώροι διημέρευσης, εστιατόρια, υπαίθριοι χώροι και άλλοι παρόμοιοι χώροι που προάγουν την κοινωνική συναναστροφή ασθενούς-συγγενών, ασθενών μεταξύ τους και ασθενών-νοσηλευτών. Δεν μιλάμε, όμως, για απλό λειτουργικό διαχωρισμό χώρων αποκλειστικά για την κοινωνική υποστήριξη. Η ίδια η κάτοψη πρέπει να παράγει κοινωνικούς χώρους μέσω του σχεδιασμού της. Η διάταξη γύρω από ένα κεντρικό κοινωνικό χώρο, όπως είναι το αίθριο, είναι από τις πιο χαρακτηριστικές αρχετυπικές δομές κοινωνικά υποστηρικτικού χώρου καθώς υποστηρίζει την συγκέντρωση των ατόμων και την αλληλεπίδραση τους. Το Κέντρο Αποκατάστασης, δεδομένης της παραμέτρου της μακράς διαβίωσης που συμπεριλαμβάνει το λειτουργικό του πρόγραμμα, πρέπει να μπορεί να συνδυάζει επιτυχώς την κοινωνικοποίηση με την ιδιωτικότητα που έχει ανάγκη ο χρήστης. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ασθενής ενδέχεται, λόγω της σωματικής και ψυχολογικής του κατάστασης, να πονάει, να ντρέπεται, να μην θέλει να τον βλέπουν οι άλλοι καθηλωμένο σε ένα κρεβάτι ή να παρουσιάζει συμπτώματα κατάθλιψης. Η ιδιωτικότητα σε ένα θεραπευτικό χώρο παίζει σημαντικό ρόλο στην ψυχολογία του ασθενούς. Είναι αυτή η συνθήκη που του επιτρέπει να ξεκουράσει το μυαλό του, να έρθει σε μια εσωτερική αναζήτηση και σε μια περισυλλογή, καθώς η θεραπεία είναι μια διαδικασία που μπορεί να επιτευχθεί και από μέσα μας. Για να τα πετύχει αυτά, απαραίτητη παράμετρος είναι η σιωπή. Απ’ όλες τις θεραπευτικές δυνάμεις του κόσμου μας, ίσως αυτή να είναι η μεγαλύτερη. Είναι αυτή που μπορεί να δημιουργήσει μια αρχιτεκτονική ηρεμία, μια ζωντανή σιωπηλή αρχιτεκτονική που προάγει το απαλό, το διακριτικό, το ήρεμο, το αιώνιο, το βιώσιμο, το άγιο. Η χρήση της λέξης «ζωντανή» δεν είναι τυχαία. Δεν μιλάμε για την απόλυτη σιωπή, την πλήρη απουσία του ήχου, που

παραπέμπει σε νεκρούς, ακατοίκητους και αβίωτους χώρους. Αναφερόμαστε σε ένα χώρο που παράγει ήχους σε επίπεδα που δεν διαταράσσουν την ηρεμία, αλλά και που υπενθυμίζουν στο χρήστη ότι δεν είναι μόνος του και ότι υπάρχει ζωή γύρω του. Η σιωπή δεν είναι μια ποιότητα που πρέπει να θεωρείται δεδομένη κατά τον σχεδιασμό ενός Κέντρου Αποκατάστασης. Οι θεραπευτικοί χώροι λόγω των υλικών και της λειτουργίας τους είναι εξαιρετικά θορυβώδεις.9 Ο θόρυβος είναι ένας αναγνωρίσιμος περιβαλλοντικός ρύπος και είναι βλαβερός για την υγεία προκαλώντας πνευματική και σωματική κόπωση και μειώνοντας του ρυθμούς θεραπείας. Πώς, επομένως, μπορεί ένας χώρος να εμπεριέχει στοιχεία κοινωνικότητας και ιδιωτικότητας ταυτόχρονα; Η απάντηση σε αυτό τον προβληματισμό είναι η δυνατότητα επιλογής. Ο χρήστης για να μπορεί να εξισορροπήσει την κοινωνική και την ιδιωτική του ζωή, πρέπει να μπορεί να επιλέγει πότε έχει ανάγκη του ενός και πότε του άλλου. Δεν σημαίνει ότι χρειάζεται να διαχωρίζονται οι χώροι που προορίζονται και για την μια ή την άλλη χρήση. Το ίδιο το περιβάλλον πρέπει να μπορεί να τίθεται υπό τον έλεγχο του νοσηλευόμενου προκειμένου να φιλοξενεί την εκάστοτε δραστηριότητα σύμφωνα με τις απαιτήσεις του. Σε ένα ιδρυματοποιημένο περιβάλλον θεραπείας, οι συνθήκες μέσα στις οποίες καλείται ο ασθενής να διαμείνει και στην συνέχεια να θεραπευτεί, είναι προκαθορισμένες από το κτιριολογικό πρόγραμμα και δεν υπάρχει καμία δυνατότητα τροποποίησης. Όταν, όμως, επιβάλλονται ιδέες στους ανθρώπους, δεν μπορεί να προαχθεί η υγεία. Η αίσθηση ελέγχου υπονομεύεται από κακώς σχεδιασμένες υποδομές που είναι θορυβώδεις, 9

Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προβλέπει 35 ή λιγότερα dΒΑ για συνεχόμενους ήχους παρασκηνίου στα δωμάτια των ασθενών όπου την νύχτα να κορυφώνονται χωρίς να ξεπερνάνε τα 40. Ωστόσο, στην πραγματικότητα οι ήχοι παρασκηνίου στα νοσοκομεία κυμαίνονται μεταξύ 45 και 68 με κορυφώσεις που ξεπερνούν τα 80 με 90. Οι φωνές του προσωπικού και ο ιατρικός εξοπλισμός παράγουν 70 με 75 όπως μετρήθηκαν στο προσκεφάλι του ασθενή. Ήχοι από συναγερμούς, φορεία σε κίνηση, αλλαγή βάρδιας νοσοκόμων, και εξοπλισμός που μεταφέρεται παράγουν ήχους 90 ντεσιμπέλ αντίστοιχους με το περπάτημα δίπλα σε αυτοκινητόδρομο την ώρα που περνάει ένα μεγάλο φορτηγό. Ulrich R. S., Zimring C., Quan X. & Joseph A., The environment’s impact on stress, Chapter 3 στο Improving Healthcare with Better Building Design, Chicago: ACHE Management Series/Health Administration Press, 2006

πολύπλοκες από την άποψη της οργάνωσης της κάτοψης, που δεν επιτρέπουν ιδιωτικότητα και δεν προσφέρουν καμία διέξοδο σε κλινήρεις ασθενείς.10 Σε αντίθεση, επομένως, με τις παραπάνω συνθήκες που επιβάλλονται στον χρήστη, το θεραπευτικό περιβάλλον είναι απαραίτητο να προτείνει λύσεις τις οποίες ο ασθενής θα επιλέξει σύμφωνα με τις ανάγκες του. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Roger Ulrich, έρευνες έχουν δείξει πως η αίσθηση ελέγχου αναφορικά με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον είναι μια σημαντική επιρροή στο στρες και την υγεία, καθώς οι ανεξέλεγκτες καταστάσεις μπορεί να είναι στρεσογόνες.11 Ακόμα, σε μια μελέτη των Bryan Lawson και Michael Phiri του πανεπιστημίου του Sheffield, οι ασθενείς τόνισαν την απογοήτευση και την δυσαρέσκεια τους να μην μπορούν να ελέγξουν την ιδιωτικότητα τους όπως θα μπορούσαν να κάνουν στην καθημερινή τους ζωή. Η επιλογή αν θα είναι η πόρτα ανοιχτή, μισόκλειστη ή κλειστή, για παράδειγμα, είναι κάτι που συναντάται συχνά στο οικιστικό ή εργασιακό περιβάλλον, την οποία όμως ο κατάκοιτος ασθενής στερείται.12 Συνοψίζοντας, η αίσθηση της επιλογής υπενθυμίζει στο χρήστη ότι είναι ενεργός συμμετέχοντας στη ζωή το ιδρύματος και βοηθάει στην εξάλειψη του στρες που εντείνεται όταν κάποιος είναι άρρωστος, καθηλωμένος σε ένα κρεβάτι, και νοιώθει ανήμπορος, όπως συμβαίνει συχνά σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης. Η δυνατότητα απλά και μόνο να επέμβει στο περιβάλλον του (ακόμα και να μπορεί να επιλέξει τις ιδιωτικές και τις κοινωνικές του στιγμές) του δίνει την ψευδαίσθηση ότι διαθέτει δύναμη, χαρακτηριστικό ενός υγιούς ανθρώπου.13 REHAB BASEL

Το παράδειγμα του REHAB Basel καταφέρνει να συνδυάσει επιτυχώς τους κοινωνικούς με τους ιδιωτικούς χώρους και δίνει στον χρήστη τη δυνατότητα να επιλέξει την κοινωνική κατάσταση που ικανοποιεί τις ανάγκες του. 10

Ulrich R. S., How Design Impacts Wellness, The Healthcare Forum journal, 1992

Ο.π. Lawson B. & Phiri M., The Architectural Healthcare Environment and its effect on Patient Health Outcomes: A report on an NHS estates-funded research project, NHS Estates, 2003 13 Schaller B., Architectural Healing Environments, Architectural Thesis, Syracuse University, Επιβλέποντες καθηγητές: Randall Korman & Anne Munly, 2012 11 12

Ο σχεδιασμός του κτιρίου προσφέρει στους ασθενείς και στους συγγενείς τους ένα κτίριο που είναι αντάξιο της πολυπλοκότητας των αναγκών τους. Υπάρχουν μέρη που κάποιος μπορεί να αποσυρθεί και να μείνει μόνος και άλλα που μπορεί να απολαύσει με παρέα. Και υπάρχουν, επίσης, μέρη που δεν τους έχει ανατεθεί κάποια συγκεκριμένη λειτουργία, μικροί χώροι για το χρόνο ανάμεσα στις θεραπείες, για συζήτηση με τους συγγενείς, ή για τα μέλη του προσωπικού κατά τη διάρκεια των διαλλειμάτων τους.14 Όσον αναφορά τους κοινωνικά υποστηρικτικούς χώρους, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, στο ισόγειο συγκεντρώνονται λειτουργίες όπως η καφετέρια που προορίζεται τόσο για τους ασθενείς όσο και για τους επισκέπτες, η ρεσεψιόν, ο χώρος πολλαπλών χρήσεων, οι αυλές καθώς και η πισίνα και το φυσικοθεραπευτήριο. Οι δύο τελευταίοι χώροι είναι πολύ σημαντικοί στην κοινωνικοποίηση του ασθενούς. Εκεί, πραγματοποιούνται θεραπείες που ανήκουν στο καθημερινό πρόγραμμα του νοσηλευομένου και μέσα από την συνύπαρξη του με άλλους που λαμβάνουν παρόμοιες θεραπείες, η θεραπευτική διαδικασία γίνεται πιο ευχάριστη, το άτομο ξεχνάει τον πόνο του και την αρρώστια του και η ψυχολογία του βελτιώνεται. Στον Α’ όροφο, βρίσκονται τα καθιστικά των ασθενών ανάμεσα στα ιδιωτικά τους δωμάτια. Αυτά έχουν θέα τόσο προς τα έξω όσο και στα εσωτερικά αίθρια, παρέχοντας, εκτός από την δυνατότητα κοινωνικής συναναστροφής, τον θετικό περισπασμό μέσω της θέας. Στην ίδια στάθμη, υπάρχουν ελεύθεροι χώροι, χώροι χωρίς χρήση, που επιτρέπουν στους ασθενείς να τους αξιοποιήσουν κατά βούληση. Ο Β’ όροφος, όπως έχει σχολιαστεί, φιλοξενεί πιο κοινωνικές δραστηριότητες. Εκεί, βρίσκουμε την βιβλιοθήκη, την αίθουσα δημιουργικής απασχόλησης, καθώς και τους ξενώνες για τους συγγενείς. Οι τελευταίοι προσφέρουν ψυχολογική ανάταση 14

εικ. 11

https://www.herzogdemeuron.com

στους ασθενείς οι οποίοι μπορούν να έρθουν σε καθημερινή επαφή με τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Τέλος, διαθέτει βατό δώμα με υπαίθριο καθιστικό για κοινωνικοποίηση τις ημέρες που ο καιρός το επιτρέπει.

Εικ. 12: Ο κήπος γαλλικού τύπου (French Garden) διαθέτει υπαίθριο καθιστικό για τους ασθενείς, τους επισκέπτες και το προσωπικό.

Εκτός από την δυνατότητα κοινωνικής επαφής, το REHAB Basel παρέχει στους ασθενείς και την επιθυμητή απομόνωση. Τα ιδιωτικά τους δωμάτια στον πρώτο όροφο, με μια ή δύο κλίνες, γίνεται ο προσωπικός χώρος τους, το καταφύγιο τους κατά την παραμονή τους στο κέντρο. Το εξωτερικό περιμετρικό μπαλκόνι επιτρέπει, όταν ο καιρός είναι κατάλληλος, να επεκταθεί το δωμάτιο και έξω. Μπορεί ο ασθενής να μεταφέρει ακόμα και το κρεβάτι του στον εξωτερικό διάδρομο και να απομονωθεί από τους γύρω του μέσω κουρτινών, απολαμβάνοντας τόσο την ιδιωτικότητα του όσο και τον καθαρό αέρα. Ο εσωτερικός διάδρομος, που «τρέχει» μπροστά από τα δωμάτια, εξασφαλίζει περισσότερη απομόνωση από την καρδιά του κτιρίου, από τις κινήσεις, το θόρυβο και τα «αδιάκριτα βλέμματα». Τέλος, το Quiet Room που βρίσκεται στο δεύτερο όροφο αποτελεί ένα ειδικά διαμορφωμένο χώρο που προορίζεται για διαλογισμό και περισυλλογή.

Εικ. 13:Εσωτερική άποψη ιδιωτικού δωματίου

Εικ. 14: Άποψη περιμετρικού εξωτερικού διαδρόμου με τις κουρτίνες για μεγαλύτερη απομόνωση

Συνοψίζοντας, το REHAB Basel, προσφέρει στους ασθενείς του τις κατάλληλες συνθήκες για την δημιουργία μιας κοινότητας που προσομοιάζει στον μέγιστο δυνατό βαθμό την κοινωνία εκτός του κέντρου αποκατάστασης. Παράλληλα, όμως, επιτρέπει στους χρήστες του να περνάνε ουσιαστικό ιδιωτικό χρόνο προκειμένου να ηρεμούν, να σκέφτονται και να χαλαρώνουν. Αυτή η δυνατότητα επιλογής του επιπέδου κοινωνικότητας είναι πολύ ευεργετική για τους νοσηλευόμενους όχι μόνο γιατί βελτιώνει την ψυχολογική τους κατάσταση, και κατ’ επέκταση τους ρυθμούς θεραπείας τους, αλλά και τους παρέχει μια εξομοίωση της καθημερινής τους ζωής προ της ασθένειας, όπου εξίσου εύκολα μπορούσαν να κοινωνικοποιηθούν ή να αποσυρθούν στον ιδιωτικό τους χώρο.

ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ Όπως έχουμε επισημάνει οι χωρικές ποιότητες μπορούν να προσδώσουν μια ατμόσφαιρα σε ένα αρχιτεκτονικό έργο που αγγίζει την ψυχή και χαρίζει ευεξία. Μια απαραίτητη ψυχολογική κατάσταση που πρέπει να ενισχύεται από το χώρο, ειδικά για τους ασθενείς με το δύσκολο ταξίδι προς την αποκατάσταση, είναι η αίσθηση της ελπίδας. Οι άνθρωποι που φιλοξενούνται σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης έχουν δει τη ζωή τους να ανατρέπεται και να αλλάζει άρδην από την αρρώστια. Καλούνται να συμβιβαστούν με τις σωματικές δυσκολίες που έχει φέρει η ασθένεια και να προσαρμοστούν σε μια νέα καθημερινότητα. Η ελπίδα μπορεί να γίνει το κλειδί για να ανταπεξέλθουν στη νέα τους πραγματικότητα και μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη διαδικασία της ίασης τους. Για να μπορέσουν όμως να γεννηθούν και να ευδοκιμήσουν αισθήματα ελπίδας, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η σταθερότητα. Η σωματική κατάσταση αυτών των ανθρώπων, καθώς είναι τόσο εύθραυστη και ευμετάβλητη, μπορεί να γίνει εμπόδιο στο να νιώσουν αυτή την ισορροπία και σταθερότητα που θα τους επιτρέψει να ελπίζουν. Είναι εξαιρετικά σημαντικό, λοιπόν, ο χώρος που διημερεύουν να λειτουργεί σαν μια δυνατή και υποστηρικτική κοινότητα και να εμπνέει αυτή την πολυπόθητη σταθερότητα. Το κατεξοχήν περιβάλλον στο οποίο βιώνουμε αυτή τη σταθερότητα είναι η κατοικία μέσα από το αίσθημα του οικείου και φιλόξενου που εμπνέει. Ο Gaston Bachelard υποστηρίζει πως «το σπίτι είναι ένα σώμα από εικόνες που δίνουν στον άνθρωπο λόγους ή ψευδαισθήσεις σταθερότητας.»15 Καθώς το Κέντρο Αποκατάστασης θα αποτελέσει την κατοικία των ασθενών για ένα μεγάλο διάστημα, μέχρι να μπορέσουν να επιστρέψουν στην πρότερη καθημερινότητα τους, βλέπουμε πόσο σημαντικό είναι να έχει ο χώρος αυτή την αίσθηση κατοικίας που γεννά οικειότητα. Ο Alain de Botton θεωρεί πως σπίτι μπορεί να είναι ένα αεροδρόμιο ή μια βιβλιοθήκη, ένας κήπος ή ένα εστιατόριο στον αυτοκινητόδρομο. Αυτά που θεωρούμε σπίτια μας δεν χρειάζεται να μας προσφέρουν μόνιμη διαμονή ή να αποθηκεύουν τα 15

Bachelard G., Η ποιητική του χώρου, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Μετάφραση: Βέλτσου Ε., 2014

ρούχα μας για να αξίζουν το όνομα.16 Είδαμε, λοιπόν, πως το οικείο αυτό περιβάλλον είναι σημαντικό γιατί, μέσα από την ατμόσφαιρα του χώρου, ο ασθενής μπορεί να νιώσει ηρεμία και ελπίδα και η οικειότητα είναι αυτή που μπορεί να τον γεμίσει με αυτά τα αισθήματα σιγουριάς που θα του επιτρέψουν να ονειρευτεί και να ελπίσει ξανά. Ο Gaston Bachelard σημειώνει: «Αν μας ρωτούσαν ποια είναι τα πολυτιμότερα αγαθά του σπιτιού, θα απαντούσαμε: το σπίτι είναι το καταφύγιο της ονειροπόλησης, το σπίτι προστατεύει τον ονειροπόλο, μας επιτρέπει να ονειρευόμαστε εν ειρήνη.»17 Σύμφωνα με αυτή την άποψη, το κυριότερο όφελος που προσφέρει η κατοικία, είναι ένα καταφύγιο για όνειρα και ονειροπολήσεις. Λαμβάνοντας υπόψη και όσα έχουν αναφερθεί παραπάνω για τον τρόπο που η χωρική εμπειρία επιδρά στο πνεύμα και τον ψυχισμό του χρήστη, είναι φυσικό ο χώρος με τον οποίο έρχεται σε επαφή και βιώνει για ένα μεγάλο διάστημα, να πλαισιώνει και να ενισχύει τις σκέψεις του. Ιδιαίτερα όταν έχει τέτοιες χωρικές ποιότητες που τον προκαλούν και του επιτρέπουν να ονειρευτεί. Ο Juhani Palasmaa πιστεύει πως ο άνθρωπος μπορεί να ονειρευτεί και έξω, αλλά χρειάζεται την αρχιτεκτονική για να σκεφτεί καθαρά. Η γεωμετρία της σκέψης αντηχεί τη γεωμετρία του δωματίου.18 Στο REHAB Basel έχει επιτευχθεί η δημιουργία μιας ατμόσφαιρας οικειότητας στο REHAB BASEL χώρο που σπάνια συναντάται σε ιατρικά περιβάλλοντα. Ναι μεν το κτίριο είναι ανοιχτό προς το περιβάλλον του και υπάρχει μια ροή μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού μέσω των μεγάλων περιμετρικών ανοιγμάτων αλλά, ταυτόχρονα, χαρακτηρίζεται και από εσωστρέφεια. Αυτό μπορεί να γίνει αντιληπτό και από την κάτοψη που εκφράζεται ως ένα κουτί με αυστηρό περίγραμμα στο οποίο έχουν σκαφτεί οι τρύπες των εσωτερικών αυλών.

εικ. 15 De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008, σελ. 70 Bachelard G., Η ποιητική του χώρου, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Μετάφραση: Βέλτσου Ε., 2014 18 Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005 16 17

Η εσωστρέφεια γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτή στην κάτοψη του Α΄ ορόφου, εκεί που είναι και πιο απαραίτητη. Όπως είδαμε, σε αυτή τη στάθμη χωροθετούνται τα δωμάτια των ασθενών και χώροι που αφορούν τη φροντίδα και τη διημέρευση τους. Και μόνο ο καθαρός διαχωρισμός αυτών των λειτουργιών σε ένα επίπεδο συνεισφέρει στην ευκολότερη οικειοποίηση του χώρου. Επιπλέον, τα δωμάτια δημιουργούν μια περιμετρική κορδέλα στα όρια της κάτοψης, ενώ στο κέντρο της αφήνεται ένα σημαντικό κομμάτι ελεύθερο. Η σχεδιαστική αυτή κίνηση προσκαλεί και τραβάει τον χρήστη προς ένα κέντρο, ώστε να οικειοποιηθεί τους ελεύθερους χώρους γύρω από τα αίθρια. Αυτοί οι χώροι δημιουργούν τα πολυπόθητο αίσθημα της ζεστασιάς και της οικειότητας και οι θεάσεις στο διαφορετικό κάθε φορά σκηνικό που προσφέρουν τα αίθρια καλούν τον ασθενή να ονειρευτεί και ελπίζει. Η αίσθηση της ζεστασιάς και της οικειότητας στην κλινική εντείνεται και μέσω της υλικότητας, όπως θα αναλυθεί παρακάτω.

Εικ. 16: Άποψη των ελεύθερων χώρων στο κέντρο του Α΄ορόφου

εικ. 18

εικ. 17 Οι διαφορετικές θεάσεις των αιθρίων σε συνδυασμό με τους ελεύθερους χώρος που τα περιβάλλουν, προσφέρουν στους χρήστες μια ευχάριστη ανάπαυλα.

ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ «Φανταστείτε ένα μικρό, λευκό δωμάτιο, σχεδόν τετράγωνο, με ένα παράθυρο σε ένα ψηλό σημείο, χωρίς θέα, ένα κελί μοναχού. Ο σοβάς δεν είναι λείος, η οροφή έχει μια ανεπαίσθητη καμπύλη, το δάπεδο έχει πλακάκια που δεν είναι τελείως ευθυγραμμισμένα. Φανταστείτε τώρα το ίδιο δωμάτιο, με σκληρές ακμές, γυαλιστερούς τοίχους, οι τοίχοι να συναντιούνται με το δάπεδο σε αυστηρές γραμμές. Το πρώτο είναι ένα δωμάτιο για προσευχή, ήρεμο, μακριά από την φασαρία του έξω κόσμου. Το δεύτερο αποτελεί ένα χώρο που ανυπομονείς να φύγεις, μοιάζει περισσότερο με ένα κελί φυλακής. Χωρίς μαλακές υφές και έπιπλα, τα τετράγωνα δωμάτια με τετράγωνες πόρτες και παράθυρα και σκληρές επιφάνειες, δεν είναι βιώσιμοι χώροι για ζωντανά πλάσματα, μόνο για μηχανές. Τέτοια δωμάτια μοιάζουν με κουτιά, είναι άβολα, κλειστοφοβικά και καταπιεστικά.»19 Στο παραπάνω απόσπασμα γίνεται σαφής διαχωρισμός δύο χώρων που φαινομενικά μοιάζουν, αλλά δίνουν τελείως διαφορετική αίσθηση στο χρήστη. Μεγάλο ποσοστό της διαφοροποίησης τους μπορεί να αποδοθεί στην υλικότητα. Φαίνεται πως όταν η πλαστικότητα των υλικών χάνεται, ο χώρος γίνεται απωθητικός, σκληρός και αφιλόξενος. Η αντίληψη αυτή ενεργοποιείται με το σύνολο των αισθήσεων που διεγείρονται από τα υλικά. Πέρα από την όραση και την αφή, που αποτελούν τις βασικές αντιληπτικές αισθήσεις, ο χρήστης μπορεί να προσλαμβάνει την υλικότητα και μέσω της ακοής και της όσφρησης. Ωστόσο, η υλικότητα δεν είναι απλά ένα ερέθισμα για τις πέντε κλασικές αισθήσεις μας. Αντίθετα, συμβάλλει ενεργά στην αντίληψη του χώρου ως πολυαισθητική εμπειρία, όπως έχουμε ήδη δει. Έτσι, τα υλικά είναι βασικό εργαλείο του αρχιτέκτονα για να δημιουργήσει χώρους που προκαλούν τη διάθεση για εσωτερική αναζήτηση, βελτιώνουν την ψυχολογία και κατά συνέπεια συμβάλλουν στην ευεξία του χρήστη. Παρόλα αυτά, σήμερα, οι υποδομές δευτεροβάθμιας ιατρικής περίθαλψης και κατά συνέπεια και τα Κέντρα Αποκατάστασης χαρακτηρίζονται από επιπεδότητα που Day C., Places of the Soul: Architecture and Environmental Design as a Healing Art, Elsevier Architectural Press, 2004, σελ. 84

ενισχύεται από μια αδυνατισμένη αίσθηση υλικότητας. Βλέπουμε να κυριαρχεί η χρήση άχρονων, άκαμπτων και ψυχρών, μηχανικά φτιαγμένων υλικών ενώ η χρήση φυσικών υλικών συχνά απορρίπτεται. Όμως, τα φυσικά υλικά - πέτρα, τούβλο, ξύλο - επιτρέπουν στο βλέμμα μας να διεισδύει στην επιφάνεια τους και να πειστούμε για την αλήθεια της ύλης. Εκφράζουν την ιστορία και την ηλικία τους όπως και τις ρίζες και την ιστορία της ανθρώπινης χρήσης. Όμως, τα μηχανικά φτιαγμένα υλικά του σήμερα - εκτός κλίμακας επιφάνειες γυαλιού, επιχρωματισμένα μέταλλα και συνθετικά πλαστικά - προσφέρουν τις άκαμπτες επιφάνειες τους στο μάτι χωρίς να εκφράζουν την υλικότητα και την ηλικία τους. Τα κτήρια αυτά, συνήθως σκόπιμα, σκοπεύουν στην άχρονη τελειότητα και δεν εμπεριέχουν τη διάσταση του χρόνου ή την αναπόφευκτη και πνευματικά σημαντική διαδικασία της γήρανσης. Ο φόβος των σημαδιών του χρόνου και της χρήσης σχετίζεται με τον φόβο του θανάτου. Η αδυναμία του σημερινού περιβάλλοντος να συμβάλει στην εμπειρία του χρόνου έχει σοβαρό αντίκτυπο στην πνευματική υγεία. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να αντιλαμβάνεται πως βασίζεται στη συνέχεια του χρόνου και στο ανθρωπογενές περιβάλλον και είναι χρέος της αρχιτεκτονικής να διευκολύνει αυτή την εμπειρία. Η αρχιτεκτονική εξημερώνει τον απεριόριστο χώρο και μας επιτρέπει να τον περιορίσουμε και να τον κατοικίσουμε. Όμως, θα έπρεπε όμοια να εξημερώνει τον ατέρμονο χρόνο και να μας επιτρέπει να περιορίσουμε τη συνέχεια του.20 Κάθε υλικό, επομένως, έχει μια ποιητική, παράγει ένα νόημα και έχει μοναδική σημασία για κάθε χώρο ξεχωριστά. Ο χώρος και το υλικό προσφέρουν μια ολοκληρωμένη εμπειρία που μπορεί να αγγίξει τον ασθενή σε ένα Κέντρο Αποκατάστασης και να του δημιουργήσει συναισθήματα, να απαλύνει τον πόνο και την αβεβαιότητα της αρρώστιας του και της επόμενης μέρας, βοηθώντας, με αυτόν τον τρόπο, στην ψυχολογία και κατ’ επέκταση στην θεραπεία του. Πολύ σημαντικό σε χώρους, όπως τα Κέντρα Αποκατάστασης, και σε άμεση συνάρτηση με το υλικό, είναι το χρώμα. Είναι ένα βασικό εργαλείο αντίληψης του χώρου και στοιχείο σχεδιασμού του περιβάλλοντος που έχει σχετιστεί με ψυχολογικές, φυσιολογικές 20

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005

και κοινωνικές αντιδράσεις του ανθρώπου. Πολλοί πάροχοι υγείας, σχεδιαστές και επαγγελματίες έχουν αναρωτηθεί για την σχέση το χρώματος και της ανθρώπινης συμπεριφοράς, την αξία του χρώματος στην ψυχοθεραπεία και έχουν μελετήσει εμπειρικά τις κατευθυντήριες γραμμές όσον αφορά το χρώμα στην περίθαλψη.21 Η ιδέα πως το χρώμα μπορεί να επηρεάσει τη διάθεση δεν είναι καινούργια και πολλά χρώματα έχουν συνδεθεί με την ψυχολογική ανάταση. Γενικά, οι θεραπευτικοί χώροι είναι συνυφασμένοι με το λευκό χρώμα, απόχρωση που έχει ταυτιστεί με την καθαρότητα, την αποστείρωση και την ουδετερότητα. Αυτό, συχνά, οδηγεί σε περιβάλλοντα μονότονα που προκαλούν την αδρανοποίηση των αισθήσεων, δεδομένου του ότι ο εγκέφαλος χρειάζεται συνεχείς αλλαγές και ερεθίσματα για να διατηρήσει την σταθερότητα του στις ζωτικές του λειτουργίες, αλλά και την πνευματική του εγρήγορση. Οι λευκοί τοίχοι θεωρούνται εκτυφλωτικοί, προκαλώντας την διαστολή της κόρης, δημιουργώντας χώρους μη οικείους και αφιλόξενες συνθήκες διαβίωσης για τον ασθενή που πασχίζει να διατηρήσει την πνευματική του ισορροπία, μεταξύ υγείας και ασθένειας, οδηγώντας εν τέλει στην πιο αργή του ίαση (Malkin,1992)22. Είναι, λοιπόν, απαραίτητο για έναν ασθενή που θα εισαχθεί από τον νοσοκομειακό χώρο στο Κέντρο Αποκατάστασης να μην βρεθεί ξανά σε ένα λευκό, ψυχρό και ανοίκειο περιβάλλον. Πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, έτσι, μαζί με την υλικότητα, και το χρώμα προκειμένου ο ασθενής να νιώσει την αλλαγή στο νέο περιβάλλον που καλείται να περάσει τόσο χρόνο και να ξεπεράσει την ασθένεια. Αυτά τα δύο πρέπει να είναι βοηθητικά εργαλεία του αρχιτέκτονα προκειμένου να παράγει χώρους που δεν θα επιβαρύνουν περεταίρω ψυχολογικά και αισθητικά τον ασθενή που πασχίζει να οικειοποιηθεί αυτό το χώρο που του επιβλήθηκε σε αυτή την δύσκολη περίοδο της ζωής του. REHAB BASEL

Στο παράδειγμα του REHAB Basel η υλικότητα είναι ένα σημαντικό σχεδιαστικό εργαλείο για τους αρχιτέκτονες. Ξύλο διαφόρων τύπων και χρήσεων είναι το κυρίαρχο υλικό τόσο στις προσόψεις όσο και εσωτερικά. Εξωτερικά, λεπτεπίλεπτες δομές από 21 Tofle R. B., Schwarz B., Yoon S., Max-Royale A., Color In Healthcare Environments - A Research Report, The Coalition for Health Environments Research (CHER), 2004 22 Ο.π.

ξύλινες βέργες, οριζόντια τοποθετημένες σε κάποια μέρη ή κατακόρυφα σε άλλα, λειτουργούν ως οδηγοί υφασμάτινων σκιάστρων ή οι ίδιες γίνονται περσίδες για την παροχή ιδιωτικότητας και ηλιοπροστασίας. Ο πίροι από πλεξιγκλάς που ενώνουν αυτές τις ξύλινες βέργες λαμπυρίζουν σαν χάντρες όταν το φως πέφτει πάνω τους.23 Θα μπορούσαμε να πούμε πως αυτά τα ξύλινα στοιχεία έχουν ομοιότητες και επιρροές από την ιαπωνική αρχιτεκτονική. Στο εσωτερικό, η χρήση του ξύλου συνεχίζεται στα κλιμακοστάσια, στο δάπεδο της Ά στάθμης που φιλοξενεί την πτέρυγα των ασθενών και στις οροφές των δωματίων τους.

εικ. 19

εικ. 21

εικ. 20

https://www.herzogdemeuron.com

Περιμετρικό μπαλκόνι δωματίων ασθενών εικ. 24

εικ. 22 εικ. 23

Άποψη εσωτερικού Α’ ορόφου

Αδιαμφισβήτητα, η υλικότητα του ξύλου συμβάλλει αξιοσημείωτα στην ατμόσφαιρα ζεστασιάς, σιγουριάς και οικειότητας που γεννά το κτίριο. Αυτά τα αισθήματα, έχουμε δει, πόσο απαραίτητα είναι για τους ασθενείς των Κέντρων Αποκατάστασης και πως μπορούν να επικουρήσουν στην ίαση. Η υλικότητα είναι ένα από τα σχεδιαστικά εργαλεία που κάνουν αυτό το κτίριο να απέχει παρασάγγας από τα αφιλόξενα και ψυχρά ιατρικά περιβάλλοντα που έχουμε συνηθίσει. Σε αυτό, συμβάλλουν και οι πινελιές χρώματος που έχουν προστεθεί στα δωμάτια των ασθενών, με την μορφή κουρτινών, κάνοντας αυτούς τους χώρους ακόμα πιο ευχάριστους και οικείους.

εικ. 25

εικ. 26

εικ. 27

εικ. 28

ΦΩΣ Τόσο η υλικότητα όσο και το χρώμα, συμβάλλουν θετικά στην ψυχολογία του ανθρώπου μόνο αν υπάρχει το κατάλληλο φως για να τα αναδείξει. Η ύπαρξη του κατάλληλου φωτισμού είναι ίσως το σημαντικότερο στοιχείου ενός χώρου. Είναι αυτό που τον καθιστά ευχάριστο και βιώσιμο ή μίζερο και θλιβερό. Σύμφωνα με τον Juhani Palasmaa, η σωστή αναλογία φωτός και σκιάς χαρακτηρίζει ένα περιβάλλον ως αρχιτεκτονικά καλό, όπου υπάρχει μια διαρκής, βαθιά αναπνοή φωτός και σκιάς, με την σκιά να εισπνέει και τον φωτισμό να εκπνέει φως.24 Όταν ο ασθενής είναι άρρωστος και περιτριγυρίζεται από ιατρικά μηχανήματα και λευκούς τοίχους, το τελευταίο που χρειάζεται είναι ένα σκοτεινό δωμάτιο.25 Το ίδιο ισχύει και για τον ασθενή του Κέντρου Αποκατάστασης που πολλές φορές δεν μπορεί να μετακινηθεί και βρίσκεται εγκλωβισμένος στο κρεβάτι του δωματίου του. Η σωματική και ψυχική ισορροπία εξαρτάται από το χρόνο που το σώμα εκτίθεται στο φως, είτε αυτό είναι φυσικό είτε τεχνητό. Έχει την ικανότητα να ορίζει τα συναισθήματα και τη διάθεση του και να του δημιουργεί διαφορετικές εμπειρίες. Αυτό συμβαίνει γιατί δύο σημαντικές ορμόνες που επηρεάζει το φως, η μελατονίνη και η σεροτονίνη, συνδέονται με την ψυχολογική υγεία των ανθρώπων. Πιο συγκεκριμένα, τα χαμηλά επίπεδα φωτός ή η έλλειψη του ευνοούν τη σύνθεση μελατονίνης και εμποδίζουν την παραγωγή σερετονίνης, προετοιμάζοντας έτσι το άτομο να περάσει σε κατάσταση ηρεμίας και ύπνου, υπό φυσιολογικές συνθήκες. Αντίθετα, το δυνατό φως προκαλεί την αντίστροφη διαδικασία παραγωγής ορμονών, οδηγώντας το άτομο σε υπερδιέγερση και παρακινώντας το σε δραστηριότητα. Ακόμα, η συνεχής έκθεση του ατόμου σε δυνατό φως τη νύχτα ή σε χαμηλό τη ημέρα, μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα όπως κούραση, υπνηλία, ενοχλήσεις στο στομάχι, αίσθημα μέθης, πονοκεφάλους ή να δημιουργήσουν ψυχολογικές διαταραχές που σχετίζονται με μελαγχολία ή κατάθλιψη,

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005, σελ. 47

Schaller B., Architectural Healing Environments, Architectural Thesis, Syracuse University, Επιβλέποντες καθηγητές: Randall Korman& Anne Munly, 2012

όπως η εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (SAD26).27 Η σωστή κατανομή του φωτός επηρεάζει όχι μόνο ενεργειακά αλλά και ψυχολογικά το δωμάτιο, και τον νοσηλευόμενο σε αυτό, με τον υπερφωτισμό να είναι εξίσου αρνητικός όσο και ο υποφωτισμός. Κάθε επίπεδο φωτισμού ανάγεται σε διαφορετικές συναισθηματικές καταστάσεις. Για παράδειγμα, ο διακριτικός και απαλό φωτισμός, μια συνύπαρξη, δηλαδή, του φωτός με την σκιά, εμπνέει την περισυλλογή και την απομόνωση, προσφέροντας στον χρήστη την αίσθηση της ιδιωτικότητας, καθώς και της ασφάλειας. Η κατάσταση αυτή, το ημίφως, δηλαδή, αποπνέει την ηρεμία, την ψυχική και πνευματική. Οι έντονες διαβαθμίσεις φωτός και σκιάς μπορούν να οδηγήσουν σε ψυχολογική ένταση. Το σκοτάδι δημιουργεί αίσθημα χάους, αδυναμίας προσανατολισμού, καταστέλλει την οπτική αντίληψη και ενεργοποιεί τις υπόλοιπες αισθήσεις και παραλληλίζεται με την αβεβαιότητα και την ασάφεια. Τα ίδια αποτελέσματα έχει και το έντονο διάχυτο φως που τυφλώνει, το οποίο, μάλιστα, όταν προέρχεται, για παράδειγμα, από μεγάλα παράθυρα, δίνει στον ασθενή την αίσθηση ότι εκτίθεται στους γύρω του. Σύμφωνα με τον Christopher Day, τα πολλά μικρά παράθυρα είναι καλύτερα από ένα μεγάλο, όχι μόνο από ενεργειακής πλευράς, αλλά και για την κατανομή του φωτός, καθώς αποφεύγεται το σκοτάδι και ο υπερφωτισμός. Επιπλέον, πέρα από την καλύτερη ποιότητα χώρου που προσφέρουν, παράθυρα στις δύο κατευθύνσεις αντί για μια, βοηθάνε στην αίσθηση του προσανατολισμού, ενώ τα παράθυρα σε τρεις διευθύνσεις δείχνουν και την κίνηση του ήλιο, προσφέροντας χρονικό προσανατολισμό.28 Τίθεται, επομένως, και η χρήση του Υπάρχει ένα είδος κατάθλιψης που λέγεται seasonal affective disorder (SAD) που προκαλείται από απουσία ηλιακού φωτός ή από παρατεταμένη έκθεση σε τεχνητό φως ή σκοτάδι. Άνθρωποι με SAD νιώθουν κουρασμένοι, καταθλιπτικοί και αποχαυνωμένοι. Οι ορμόνες του στρες του εγκεφάλου είναι νωθρές και σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Η ορμονική αυτή διαταραχή μειώνει την ενέργεια του ατόμου και την εγρήγορση που πρέπει να βρίσκεται στην καθημερινότητα του. Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009 26

Μωραΐτη Α. & Συριανού Ι., Φως, χώρος, πνεύμα : το φως ως εργαλείο επικοινωνίας του ανθρώπινου πνεύματος με το χώρο; Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Τσιράκη Σ., 2018

Day C., Places of the Soul: Architecture and Environmental Design as a Healing Art, Elsevier Architectural Press, 2004, σελ. 75

φωτός, ως μέσο αντίληψης του χρόνου. Έχοντας την δυνατότητα να παρακολουθούμε τον διαφορετικό φωτισμό κάθε στιγμής της μέρας, μπορούμε να αντιληφθούμε την πάροδο του χρόνου, την εναλλαγή των εποχών και κατ’ επέκταση την συνέχιση της ζωής πέρα από τους τέσσερεις τοίχους του θεραπευτικού μας χώρου, ανακτώντας έτσι την ελπίδα για το αύριο. Το δίπολο φως-σκοτάδι ερεθίζει τις αισθήσεις, πυροδοτεί συναισθηματικές και πνευματικές καταστάσεις και βοηθάει το άτομο να βιώσει το χώρο. Όπως αναφέρει και ο Steven Holl στο βιβλίο Questions of Perception: Phenomenology of Architecture: «Το φως υποβάλλει το χώρο στην αβεβαιότητα, δημιουργώντας μια δυνητική γέφυρα μεταξύ του χώρου και της εμπειρίας».29 REHAB BASEL

Ο παράγοντας του φωτός έχει μελετηθεί εκτενώς και στο παράδειγμα του REHAB Basel. Καθώς το κτίριο φαίνεται να υλοποιείται ως ένας συμπαγής ορθογώνιος όγκος μεγάλων διαστάσεων, πολλοί θα πίστευαν πως το εσωτερικό του αναπόφευκτα θα υπολείπεται επαρκούς ηλιακού φωτός. Αυτό, όμως, αποφεύγεται μέσω των οπών που δημιουργούνται στον όγκο υπό τη μορφή δέκα αίθριων άλλα και των μεγάλων περιμετρικών υαλοστασίων. Έτσι εσωτερικά το κτίριο δείχνει εικ. 29 ιδιαίτερα φωτεινό, προσφέροντας στους χρήστες όλα τα θετικά οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν από το ηλιακό φως τόσο ψυχικά όσο και σωματικά. Ένας πολύ σημαντικός λόγος που το συγκεκριμένο κτίριο έπρεπε να εισάγει όσο το δυνατόν περισσότερο ηλιακό φως στο εσωτερικό του είναι και η τοποθεσία του, καθώς η Βασιλεία δεν χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ηλιοφάνεια καθ΄όλη τη διάρκεια του έτους. Μωραΐτη Α. & Συριανού Ι., Φως, χώρος, πνεύμα : το φως ως εργαλείο επικοινωνίας του ανθρώπινου πνεύματος με το χώρο; Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Τσιράκη Σ., 2018

Ειδικά στα δωμάτια των ασθενών το φως έχει πρωταρχικό ρόλο. Αρχικά, σε όλα εντοπίζονται μεγάλα υαλοστάσια που οδηγούν στην περιμετρική βεράντα και επιτρέπουν την είσοδο άπλετου φωτός. Τα ξύλινα σκίαστρα, παράλληλα, αποτρέπουν τον ασθενή από το να νιώθει υπερεκτεθειμένος. Συνάμα, στη μέση της καμπύλης οροφής τοποθετείται μια διαφανής πλαστική σφαίρα διαμέτρου δύο μέτρων. Κάτι σαν το «μάτι του δωματίου», σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες, η τρύπα αυτή προσφέρει στους ασθενείς μια θέα του ουρανού και κάνει το δωμάτιο τόσο φωτεινό που κάποιος αισθάνεται σχεδόν σαν να βρίσκεται έξω.30 Καταλαβαίνουμε πως το στοιχείο αυτό είναι εξαιρετικά βοηθητικό για τους κλινήρεις ασθενείς που δεν μπορούν να μετακινηθούν και έχουν μεγάλη ανάγκη για θετικούς περισπασμούς. Μέσα από αυτό το διαφορετικό παράθυρο τους δίνεται η δυνατότητα να ρεμβάσουν τον ουρανό και τα σύννεφα, να συλλογιστούν και να ονειροπολήσουν.

εικ. 30

εικ. 31 30 31

εικ. 32

https://www.herzogdemeuron.com Ο.π.

Πολυάριθμες μικρές στρογγυλές τρύπες, παρόμοιες με αυτές στα δωμάτια των ασθενών, τοποθετούνται και στην επιφάνεια του όγκου της αίθουσας της πισίνας. Τα εξογκώματα αυτά στην οροφή έχουν μια εντυπωσιακή και αλλόκοτη όψη εξωτερικά, όμως εσωτερικά δημιουργούν μια φανταστική ατμόσφαιρα ζεστασιάς και οικειότητας.31 Βλέπουμε εδώ πως τα ανοίγματα και η κατάλληλη χρήση του φωτισμού μπορούν να αποδώσουν συγκεκριμένες ποιότητες στο χώρο δημιουργώντας μια υποβλητική ατμόσφαιρα που θα μπορούσε να πει κανείς πως χαρακτηρίζεται από πνευματικότητα.

εικ. 33 (πάνω) εικ. 34 (κάτω)

ΦΥΣΗ Στο κείμενο του On Naïve and Sentimental Poetry (1796), ο Friedrich Schiller παρατήρησε ότι οι αρχαίοι Έλληνες, των οποίων οι πόλεις ήταν μικρές και περιτριγυρισμένες από δάση και θάλασσα, περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους έξω και σπάνια είχαν την ανάγκη να γιορτάσουν την φύση μέσα από την τέχνη τους. «Αφού οι Έλληνες δεν είχαν χάσει την φύση μέσα τους», εξηγεί, «δεν ήθελαν να δημιουργήσουν αντικείμενα με τα οποία θα μπορούσαν να την ανακτήσουν».31 Στις μέρες μας, όμως, η τόσο άμεση επαφή με τη φύση έχει χαθεί και η ανάγκη να συνδεθούμε και πάλι μαζί της είναι επιτακτική. Το στοιχείο αυτό απουσιάζει συχνά από υποδομές εντός αστικού ιστού, και τα Κέντρα Αποκατάστασης που σχεδιάζονται μέσα από στεγνούς ιατρικούς κανόνες και συχνά παραμελούν κάθε μορφή συναισθηματικού σχεδιασμού, δεν αποτελούν εξαίρεση. Η αρχιτεκτονική έρχεται, σε αυτό το σημείο, να δράσει ως το βασικότερο και μοναδικό ίσως εργαλείο που μπορεί να επαναφέρει και να εισάγει εκ νέου στην καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου την εμπειρία και το βίωμα της φύσης. Είναι αδιαμφισβήτητα τα οφέλη που μπορεί να έχει η επαφή με τη φύση στην υγεία του ανθρώπου και δη του ασθενούς, και οι αρχιτέκτονες μέσω του σχεδιασμού των υποδομών πρέπει να ενθαρρύνουν αυτή τη θεραπευτική σχέση φύσης και υγείας. Η επαφή με την φύση αποτελεί την βασική πηγή ευεξίας και έχει θετικό αποτέλεσμα στην ίαση και στην δημιουργία ενός θεραπευτικού χώρου. Έχουμε δει, άλλωστε, τον ενεργό ρόλο της ήδη από την αρχαιότητα στα Ασκληπιεία. Τα φυτά καθαρίζουν τον αέρα, μειώνοντας την συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα και τις ασταθείς οργανικές ενώσεις. Ακόμα, είναι πραϋντικά και καθησυχαστικά, αντιπροσωπεύουν την ζωή, την εξέλιξη και την ελπίδα, ενώ παράλληλα ερεθίζουν το βλέμμα προσφέροντας διαφορετικότητα και ενδιαφέρον. Η θέαση πρασίνου μειώνει τα επίπεδα άγχους και τα φυτά εσωτερικού χώρου υγροποιούν τον αέρα, ελαττώνοντας τους πονοκεφάλους και βελτιώνοντας την συγκέντρωση. Στα νοσοκομεία, έχει αποδειχθεί ότι τα φυτά ελαττώνουν συνολικά τα ποσοστά αρνητικών συναισθημάτων στους ασθενείς κατά 64%, πράγμα που οδηγεί στην μείωση των χορηγούμενων φαρμάκων. Η φύση, λοιπόν, 32

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008

μπορεί να έχει και μεγάλα ψυχολογικά οφέλη στους ασθενείς ως περισπασμός αλλά και ως μια κατεξοχήν πολυαισθητική εμπειρία που ευνοεί την εσωτερικότητα. Έχει τεράστια επίδραση στις ζωές μας και όσο ενσωματώνεται στον σχεδιασμό των χώρων, τόσο μεγαλύτερη θετική αλλαγή θα φέρει.33 Έχει πραγματοποιηθεί πληθώρα ερευνών προκειμένου να αναλυθούν οι θετικές επιρροές της φύσης εντός των θεραπευτικών κέντρων, πως αυτές μπορούν να συμβάλλουν ενεργητικά στην ταχύτερη ίαση των ασθενών και πως οι απλές αλλαγές, όπως αυτή της θέασης σε ένα πράσινο τοπίο, γίνεται στοιχείο πνευματικής εστίασης και απόστασης της προσοχής από τον πόνο. Από τις πιο σημαντικές μελέτες που έχουν γίνει πάνω σε αυτό το αντικείμενο είναι αυτή που διεξάχθηκε από τον Roger Ulrich το 1984 με τίτλο Η θέα μέσα από ένα παράθυρο μπορεί να επηρεάσει την ανάρρωση από χειρουργείο (View Through a Window May Influence Recovery from Surgery)34 και πραγματοποιήθηκε σε ένα προαστιακό νοσοκομείο της Πενσυλβανία (200 κλίνες) σε χειρουργημένους ασθενείς. Τέτοιοι ασθενείς, συχνά, παρουσιάζουν αυξημένο άγχος και ο νοσοκομειακός εγκλεισμός περιορίζει την πρόσβαση τους σε φυσικά περιβάλλοντα μόνο σε θεάσεις από παράθυρα. Όπως διαπιστώθηκε, οι θεάσεις φύσης έχουν ιδιαίτερη σημασία για άτομα με αμετάβλητο πρόγραμμα, όπως είναι και οι ασθενείς ενός Κέντρου Αποκατάστασης, και μάλιστα μπορούν να επηρεάσουν την συναισθηματική και κατ’ επέκταση φυσική τους κατάσταση. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης, η θέα της βλάστησης και του νερού εμφανίζεται να διατηρεί το ενδιαφέρον και την προσοχή πιο αποτελεσματικά από αστικές θέες ισάξιου όγκου πληροφορίας. Οι περισσότερες θεάσεις της φύσης προκαλούν θετικά συναισθήματα, μειώνουν το φόβο στα αγχωμένα υποκείμενα, αιχμαλωτίζουν το ενδιαφέρον, μπορούν να εμποδίσουν ή να μειώσουν αγχώδεις σκέψεις και ακόμα να προάγουν την ανάρρωση από το στρες.35 https://www.architectureofcure.com/ Η έρευνα αναλύεται στην επόμενη σελίδα 35 Ulrich R. S., View Through a Window May Influence Recovery from Surgery, Science, New Series, Volume 224, Issue 4647, 420-421, 1984 33 34

Δείγμα: Μελετήθηκαν ασθενείς που διέμεναν σε δωμάτια του 2ου και 3ου ορόφου μιας τριώροφης πτέρυγας του νοσοκομείου μεταξύ 1972 και 1981. Τα παράθυρα στη μια πλευρά της πτέρυγας βλέπουν είτε μια μικρή σειρά φυλλοβόλων δέντρων, είτε ένα καφέ τούβλινο τοίχο. Οι ίδιες νοσοκόμες ανατίθενται στα δωμάτια του κάθε ορόφου. Τα δωμάτια είναι όλα δίκλινα και είναι σχεδόν πανομοιότυπα σε διαστάσεις, μέγεθος παραθύρου, διαρρύθμιση κρεβατιών, έπιπλα και άλλα βασικά χαρακτηριστικά του χώρου. Κάθε δωμάτιο έχει ένα μοναδικό παράθυρο ύψους 1.83μ. και πλάτους 1.22μ. σε απόσταση 74εκ. από το δάπεδο. Το μέγεθος και η θέση του παραθύρου επιτρέπουν την απρόσκοπτη θέα στο εξωτερικό για ένα ξαπλωμένο ασθενή σε οποιοδήποτε από τα δύο κρεβάτια του δωματίου. Τα δωμάτια διαφέρουν μόνο στο τι υπάρχει έξω από το παράθυρο. Το δείγμα αποτελείτο αποκλειστικά από ασθενείς που υποβλήθηκαν σε εγχείρηση χολοκυστεκτομής, ένα συνήθη τύπο εγχείρησης της χοληδόχου κύστης. Πρόκειται για μια τυποποιημένη διαδικασία με παρόμοια μετεγχειρητική διαχείριση στις περιπτώσεις χωρίς επιπλοκές. Μελετήθηκαν μόνο οι περιπτώσεις από 1 Μάιου έως 20 Οκτωβρίου καθώς τα δέντρα διατηρούσαν το φύλλωμα τους στη διάρκεια αυτών των μηνών. Εξαιρέθηκαν οι ασθενείς νεότεροι από 20 ετών και μεγαλύτεροι από 69, ασθενείς που ανέπτυξαν σοβαρές επιπλοκές και ασθενείς με ιστορικό ψυχολογικών ενοχλήσεων. Ύστερα, ασθενείς που πληρούσαν τα ίδια κριτήρια αντιστοιχήθηκαν ώστε ένας να έχει θέα τον τούβλινο τοίχο και ένας τη δενδροστοιχία. Η τελική βάση δεδομένων αποτελείτο από στοιχεία 64 ασθενών χωρισμένων σε 23 ζευγάρια. Συμπεράσματα: • Διάρκεια νοσηλείας: Οι ασθενείς με θέα τη δεντροστοιχία περνούσαν λιγότερο χρόνο στο νοσοκομείο. 7.96 μέρες σε αντίθεση με τις 8.70 μέρες αυτών με θέα τον τούβλινο τοίχο. • Σημειώσεις των νοσοκόμων: Τα σχόλια για την κατάσταση των ασθενών γραμμένα κατά την μετεγχειρητική περίοδο κατανεμημένα σε θετικά (π.χ. «καλή διάθεση», «προχωράει καλά») ή αρνητικά (π.χ. «αναστατωμένος, έκλαιγε», «θέλει περισσότερη εμψύχωση»). Τα περισσότερα αρνητικά σχόλια ήταν από τους ασθενείς με τον τούβλινο τοίχο - 3.96 ανά ασθενή σε σχέση με 1.13 ανά ασθενή για αυτούς με τη δενδροστοιχία. • Αναλγητικά: η ομάδα με τον τούβλινο τοίχο έλαβε πολλές περισσότερες δόσεις ισχυρών ναρκωτικών ενώ η ομάδα με τα δέντρα πιο συχνά λάμβανε φάρμακα όπως ασπιρίνη.

Ulrich R. S., View Through a Window May Influence Recovery from Surgery, Science, New Series, Volume 224, Issue 4647, 420-421, 1984

Η έρευνα του Ulrich ερμηνεύτηκε από νευρολογική και αρχιτεκτονική σκοπιά. Νευρολόγοι μελέτησαν το σημείο του εγκεφάλου που ενεργοποιείται σε ένα τέτοιο σκηνικό (παράθυρο με θέα), μετρώντας ψυχολογικές αντιδράσεις, όπως το στρες και την ηρεμία, τις ορμόνες του στρες στο σάλιο και τις αλλαγές στους χτύπους της καρδιάς.36 Το ριζοσπαστικό συμπέρασμα είναι ότι ακόμη και ένα παράθυρο που επιτρέπει την επαφή με το φυσικό περιβάλλον είναι ικανό να βελτιώσει την ψυχική υγεία του νοσηλευόμενου, να περιορίσει την ποσότητα των αναλγητικών φαρμάκων που λαμβάνει ακόμα και να μειώσει το χρονικό διάστημα της νοσηλείας του. Μια ακόμα έρευνα του W. Ruga το 1989, (Designing for the six senses) μελετά την επίδραση που έχει η περιήγηση σε ένα σκηνικό υπαίθρου έναντι ενός αστικού τοπίου, μετρώντας τα επίπεδα της πίεσης. Αυτή έδειξε ότι η πίεση μειώνεται όταν περπατάμε σε φυσικό περιβάλλον.37 Μια έρευνα από τον Kahn (2008) συνέκρινε την ανάρρωση σε 3 δωμάτια νοσοκομείου με διαφορετική θέα- ένα εξωτερικό σκηνικό μέσω ενός παραθύρου, το ίδιο μέσω μιας τηλεόρασης και ένα κενό τοίχο. Μετά από ήπιο στρες, ο παλμός της καρδιάς των ατόμων επανήλθε πιο γρήγορα όταν κοιτούσαν έξω από το παράθυρο αντί για την τηλεόραση ή τον κενό τοίχο. Η νευρολόγος Esther Sternberg συμπεραίνει ότι η θετική επιρροή της φύσης οφείλεται στο πλήθος των ταυτόχρονων θετικών αισθητήριων εμπειριών (Sachs 2009; Sternberg 2010). Μια έρευνα από τον Kline (2009) για την ικανότητα της προσομοίωσης της φύσης να αποτελεί πραγματικό αναλγητικό, βρέθηκε ότι η θέα προς αυτήν σε συνδυασμό με ήχους είναι πιο αποτελεσματική από το οπτικό ερέθισμα μόνο του.38 Όλες οι παραπάνω μελέτες, συνοψίζονται στο γεγονός ότι η επαφή, έστω και με την μορφή θέασης, με το φυσικό τοπίο έχει σημαντικές επιδράσεις στην ψυχολογία και τη 36

Voinescu A., Healing (through) architecture https://issuu.com/alina.voinescu/docs/dissertation_alina_voinescu

Schaller B, Architectural Healing Environments, Architectural Thesis, Syracuse University, Επιβλέποντες καθηγητές: Randall Korman& Anne Munly, 2012

Cooper Marcus C. & Sachs N. A., Therapeutic Landscapes: An Evidence-Based Approach to Designing, Healing Gardens and Restorative Outdoor Spaces, John Wiley & Sons, Inc., 2014

σωματική υγεία ενός ασθενούς. Μια τέτοια αλληλεπίδραση έχει την δυνατότητα να μειώσει ή ακόμα και να αντικαταστήσει ήπιες φαρμακευτικές αναλγητικές αγωγές και να οδηγήσει στην ταχύτερη ίαση του νοσηλευόμενου. Η εισαγωγή του στοιχείου της φύσης σε ένα περιβάλλον Κέντρου Αποκατάστασης μπορεί να γίνει υπό τη μορφή θεάσεων ή με τη δημιουργία κήπων. Ο Juhani Pallasmaa σημειώνει πως: «Η αυθεντική αρχιτεκτονική εμπειρία είναι η πράξη του κοιτάγματος μέσα ή έξω από ένα παράθυρο και όχι το ίδιο το παράθυρο ως ένα υλικό αντικείμενο.».39 Βλέπουμε, λοιπόν, πως δεν αρκεί η δημιουργία απλά και μόνο πολλών ανοιγμάτων για να βιωθεί το στοιχείο της φύσης από το χρήστη και να αποδώσει όλα τα θετικά οφέλη του. Πρέπει αυτές οι θεάσεις να σχεδιάζονται με τρόπο που θα τις μετατρέπει σε πολυαισθητικές εμπειρίες για τον ασθενή. Μέσα από αυτή τη διαδικασία μετατρέπονται σε μέσα για περισυλλογή και ονειροπόληση βελτιώνοντας την ψυχολογική κατάσταση του ασθενούς και επικουρώντας στη θεραπεία. Ασφαλώς, αυτές οι θεάσεις μπορούν να αποτελέσουν περισπασμό για τους φιλοξενούμενους ενός Κέντρου Αποκατάστασης και ειδικά όσους είναι κατάκοιτοι και δεν έχουν την ευκαιρία για άλλες διεξόδους, και να τους βοηθήσουν στην ίαση μειώνοντας ακόμα και τα συμπτώματα πόνου. Για να εξηγήσουν πως η θέαση της φύσης μπορεί να μειώσει τον πόνο, πολλοί ερευνητές καταφεύγουν στην θεωρία περισπασμού. Σύμφωνα με τη θεωρία περισπασμού οι άνθρωποι έχουν ένα περιορισμένο ποσοστό διαθέσιμης συνειδητής προσοχής. Στην περίπτωση των ασθενών ο πόνος απαιτεί συνειδητή προσοχή και αντλεί έντονα από το περιορισμένο αυτό διαθέσιμο ποσοστό. Αν οι ασθενείς απορροφώνται ή ψυχαγωγούνται από ένα ευχάριστο περισπασμό όπως μια σκηνή φύσης, έχουν λιγότερη συνειδητή προσοχή να αφιερώσουν στον πόνο και έτσι ενδέχεται να βιώσουν λιγότερο, ενώ παράλληλα μειώνεται το στρες και πίεση τους.40

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005

Ulrich R. S., Zimring C., Quan X. & Joseph A., The environment’s impact on stress, Chapter 3 στο Improving Healthcare with Better Building Design, Chicago: ACHE Management Series/Health Administration Press, 2006

“Regardless of our prioritisation of the eye, visual observation is often confirmed by our touch.”41 Juhani Palasmaa Σύμφωνα με τον Juhani Palasmaa ανεξάρτητα από την προτεραιότητα που δίνουμε στην όραση μας, η οπτική παρατήρηση συχνά επικυρώνεται από την αφή και το άγγιγμα μας.42 Έτσι, συχνά, δεν αρκεί μια απλή οπτική επαφή με την φύση, αλλά μια άμεση σχέση με αυτή, για να επωφεληθεί ο ασθενής στο μέγιστο από τα θετικά χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος. Το πιο διαδεδομένο μέσο επαφής με αυτό είναι οι κήποι που μπορούν να ενσωματωθούν στο σχεδιασμό ενός Κέντρου Αποκατάστασης. Αυτοί μπορούν να ξυπνήσουν τις αισθήσεις, να ενθαρρύνουν την φυσική άσκηση, να διευκολύνουν τις κοινωνικές σχέσεις, να μειώσουν το άγχος και την κατάθλιψη και να προκαλέσουν θετικές σωματικές και ψυχολογικές αντιδράσεις ακόμα και να γίνουν μέρος διεξαγωγής της φυσιοθεραπευτικής διαδικασίας της αποκατάστασης. Οι πράσινοι χώροι μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο επιτρέποντας μια φυσική ή πνευματική απόδραση από το στρεσογόνο περιβάλλον του ασθενούς. Πρέπει να είναι ορατοί από την κυρίως είσοδο ή τους χώρους συγκέντρωσης ή την αίθουσα αναμονής, να έχουν ξεκάθαρη σηματοδότηση από τους χώρους που δεν είναι ορατοί, να είναι ανοιχτοί είτε όλη την ώρα είτε με συγκεκριμένο ωράριο και να παρέχουν διάφορους τρόπους ψυχαγωγίας. Οι άνθρωποι ορισμένες φορές βγαίνουν έξω καθώς είναι το μόνο μέρος στο οποίο μπορούν να μείνουν μόνοι τους ή με κάποιο αγαπητό πρόσωπο. Μπορούν, έτσι, να αποτελέσουν και έναν ευχάριστο κοινωνικό χώρο για διημέρευση των ασθενών του Κέντρου Αποκατάστασης. Ένας κήπος με διάφορους επιμέρους χώρους αποτρέπει το συνωστισμό και επιτρέπει την επιλογή του μέρους που επιθυμεί ο καθένας να βρίσκεται. Οι συνδυασμοί χρωμάτων και αντιτιθέμενων επιφανειών και μορφών είναι πολύ σημαντικοί και πρέπει να υπάρχουν όλο τον χρόνο μέσα σε ένα

Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005, σελ. 23

Ο,π.

κήπο. Το εφήμερο στην φύση μπορεί να αποτελέσει μια πηγή δέους ακόμη και μια υπενθύμιση του πνευματικού και του θρησκευτικού μεγαλείου, καθώς και ότι η ζωή είναι κυκλική και όχι στατική. Η πνευματικότητα, μια κατάσταση, που πολλές φορές χρειάζονται οι ασθενείς του Κέντρου Αποκατάστασης για να βρουν τη δύναμη και την πίστη να ξεπεράσουν την αρρώστια τους, πολλές φορές λείπει από τέτοια ιατρικά περιβάλλοντα. Η φύση, ως μια καθολική εικόνα πνευματικότητας, με την μορφή κήπων μπορεί να αποτελέσει ένα τέτοιο χώρο αυτοσυγκέντρωσης, στοχασμού και προσευχής.43 Οι πολυαισθητικές εμπειρίες είναι απαραίτητο μέρος ενός θεραπευτικού κήπου για αισθητικούς αλλά κυρίως για θεραπευτικούς λόγους. Η όραση είναι, συνήθως, η κυρίαρχη αίσθηση και κάθε φυτό θα έπρεπε να έχει οπτικό ενδιαφέρον, είτε αυτό είναι ομορφιά, κάτι ασυνήθιστο ή κάτι αξιομνημόνευτο. Οι ήπιες οσμές είναι βοηθητικές με διάφορους τρόπους. Λόγω του συσχετισμού του εγκεφάλου μεταξύ των οσμών και της μνήμης, τα αρώματα θυμίζουν στον ασθενή άλλα μέρη και χρονικές περιόδους, μακριά από αρρώστιες και φάρμακα.44 Επομένως, με την ολοκληρωμένη εμπειρία ενός θεραπευτικού κήπου, ο νοσηλευόμενος ξεφεύγει από την καθημερινότητα της αρρώστιας του, αναπολεί και παίρνει κουράγιο από τις ευχάριστες αναμνήσεις που του ξυπνούν και αποσπά την προσοχή του από τον πόνο. Οι κήποι θεωρούνται και αυτοί ένα βασικό στοιχείο περισπασμού για τους ασθενείς καθώς αποτελούν χώρους προς εξερεύνηση. Κατά την προσπάθεια του να ανακαλύψει εμπειρικά ένα μέρος, το άτομο ενεργοποιείται, οξύνοντας, έτσι, το νου του, που μοιάζει να αδρανεί καθηλωμένος για πολλές ώρες σε ένα νοσοκομειακό κρεβάτι, διατηρώντας το πνεύμα του υγιές.45

Schweitzer M., Gilpin L., Frampton S., Healing Spaces: Elements of Environmental Design That Make an Impact on Health, The Journal of Alternative and Complementary Medicine, Mary Ann Liebert, Inc., 2004 44 Cooper Marcus C. & Sachs N. A., Therapeutic Landscapes: An Evidence-Based Approach to Designing, Healing Gardens and Restorative Outdoor Spaces, John Wiley & Sons, Inc., 2014 45 Schaller B., Architectural Healing Environments, Architectural Thesis, Syracuse University, Επιβλέποντεςκαθηγητές: Randall Korman& Anne Munly, 2012 43

REHAB BASEL

Στο παράδειγμα του REHAB Basel, η φύση αποτελεί βασικό εργαλείο σχεδιασμού. Αυτή ενσωματώνεται στο κτίριο μέσω της αλληλοδιείσδυσης του εξωτερικού χώρου στον εσωτερικό και αντιστρόφως, με έμφαση στην επικοινωνία του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Μάλιστα, οι αρχιτέκτονες σημειώνουν πως η σύνδεση μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών χώρων ήταν ο βασικός αρχιτεκτονικός τους προβληματισμός. Το σύμπλεγμα συλλαμβάνεται από μέσα προς τα έξω: αντί για μια σύνθεση από κτίσματα, αυλές-αίθρια τοποθετούνται σε ένα μεγάλο ορθογώνιο.46 Η δομή αυτή του κτιρίου είναι και το εργαλείο για την προαναφερθείσα εισχώρηση. Συγκεκριμένα, στο ισόγειο, η αλληλοδιείσδυση επιτυγχάνεται πιο άμεσα. Σε διάφορα σημεία, η ογκοπλασία του κτιρίου δημιουργεί διαμπερείς ημιυπαίθριους χώρους που επιτρέπουν την επικοινωνία εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος. Τέτοιοι είναι ο χώρος εισόδου, όπου υπάρχει ένα αντίστοιχο άνοιγμα που καλεί τον επισκέπτη στην καρδιά του κτιρίου σε μια μεγάλη εσωτερική αυλή, ο κήπος «γαλλικού τύπου» (french garden) που είναι μια στενόμακρη αυλή που αποτελεί δευτερεύουσα είσοδο προς το κλιμακοστάσιο και βρίσκεται σε άμεση επαφή με τον εξωτερικό κόσμο του Κέντρου, καθώς και ο κήπος του νερού που, αν και δεν υπάρχει αυτό το διαμπερές πέρασμα από έξω προς τα μέσα, η οπτική επαφή γίνεται απρόσκοπτα. εικ. 35

https://www.herzogdemeuron.com

Επιπλέον, τα αίθρια που διαμορφώνονται στο εσωτερικό του κτιρίου εισάγουν το στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο, μέσα στον αυστηρό ορθοκανονικό όγκο του. Αυτές οι μικρές οάσεις, καθώς και το διαμορφωμένο εξωτερικό περιβάλλον, είναι ορατές διαρκώς μέσω των μεγάλων ανοιγμάτων τα οποία συνθέτουν τόσο τις εξωτερικές όσο και τις εσωτερικές όψεις του κτιρίου.

εικ. 36

Όπως, έχει αναφερθεί παραπάνω, η φύση μπορεί να εισαχθεί στον σχεδιασμό με δύο τρόπους, μέσω της απλής θέασης της και μέσω της άμεσης επαφής, με τους κήπους. Στο κέντρο αποκατάστασης εντοπίζονται και οι δύο αυτές προσεγγίσεις. Λόγω των μεγάλων ανοιγμάτων και της συνολικής εσωτερικής διαφάνειας που εκφράζει το κτίριο, η θέα προς τα εσωτερικά αίθρια είναι επιτρεπτή διαρκώς από διάφορα σημεία του Κέντρου Αποκατάστασης και συνοδεύει όλες τις καθημερινές δραστηριότητες των ασθενών, από τις πιο ιδιωτικές τους στιγμές, την παραμονή τους σε χώρους διημέρευσης μέχρι και τις ώρες που λαμβάνουν τις θεραπείες τους. Πολύ σημαντικό στοιχείο του κτιρίου είναι ότι αυτή η επικοινωνία, έστω και με την μορφή απλού κοιτάγματος, παρέχεται σε όλους τους ασθενείς, ανεξαρτήτως της δυνατότητας τους για μετακίνηση. Ακόμα και οι κατάκοιτοι ασθενείς, που δεν μπορούν να σηκωθούν από το κρεβάτι, απολαμβάνουν την θέα από το δωμάτιο τους, μιας και όλα τα ιδιωτικά δωμάτια, λόγω της περιμετρικής τους τοποθέτησης στον όγκο, έχουν οπτική επαφή με το εξωτερικό τους περιβάλλον. Στον δεύτερο όροφο, υπάρχει ακόμα το φυτεμένο δώμα το οποίο δίνει την εντύπωση της οπτικής συνέχειας του πράσινου τοπίου του περιβάλλοντος πάνω στο κτίριο. Έτσι, ο χρήστης καθήμενος στην βιβλιοθήκη ή στο εργαστήριο δημιουργικής απασχόληση έχει μια περιμετρική απρόσκοπτη θέα τόσο της πόλης όσο και του τοπίου της Αλσατίας.

Η παραπάνω δυνατότητα θέασης προσφέρει την ευκαιρία για περισπασμό στον ασθενή που παραμένει για μεγάλο χρονικά διάστημα στο ίδιο περιβάλλον. Στην φύση, υπάρχει συνεχώς το στοιχείο της κίνησης και της αλλαγής τόσο μέσα στην μέρα όσο και στο πέρασμα των εποχών. Αποτελεί, έτσι, μια ενδιαφέρουσα εικόνα πάνω στην οποίο μπορεί να ξεκουράσει κάποιος το μυαλό του καθώς και μια υπενθύμισης της ζωής που συνεχίζεται.

εικ. 37: Φυτεμένο δώμα εικ. 38: Απρόσκοπτη θέα της φύσης από τα μπαλκόνια των ασθενών

Η δεύτερη προσέγγιση της άμεσης επαφής με την φύση, γίνεται, όπως έχει ήδη αναφερθεί μέσω των αίθριων/ κήπων που τρυπούν τον όγκο του κτιρίου σε διάφορα σημεία. Σε όλα είναι εμφανές το στοιχείο της φύσης με διαφορετικό τρόπο στον καθένα. Πιο συγκεκριμένα, το αίθριο της εισόδου είναι το μεγαλύτερο από όλα και διαθέτει στο κέντρο του χώρο για καλλιέργειες. Το στοιχείο αυτό που μεταλλάσσεται ανά τις εποχές, με διαφορετικά χρώματα και αρώματα κάθε φορά, τονίζει το εφήμερο της φύσης και αποτελεί μια χρονική αναφορά για τους ανθρώπους που παραμένουν εντός του Κέντρου Αποκατάστασης για πολύ καιρό. Εκτός από τις καλλιέργειες, το αίθριο αυτό παρέχει και εξωτερικό χώρο εκτόνωσης της καφετέριας όταν οι καιρικές συνθήκες το επιτρέπουν με σκοπό την κοινωνικοποίηση σε συνδυασμό με τα θεραπευτικά οφέλη της έκθεσης κοντά στην φύση και στον ήλιο.

Εικ. 39: Αίθριο εισόδου

εικ. 40

Στη συνέχεια, διαφορετικός τελείως με τον παραπάνω, ο κήπος με το νερό είναι μια δεξαμενή χαμηλής στάθμης μόνο για οπτική ευχαρίστηση. Το στοιχείο του νερού μπορεί να συνδυαστεί με το αίσθημα γαλήνης και ηρεμίας, ενώ μπορεί να οδηγήσει τον παρατηρητή σε μια εσωτερική αναζήτηση. Ταυτίζεται, ακόμα, με τον εξαγνισμό της ψυχής, την κάθαρση και εν τέλει την πνευματική και ψυχική ανακούφιση και ευεξία. Είναι ένα εντυπωσιακό στοιχείο του χώρου καθώς, με τη αντανάκλαση του φωτός στην επιφάνεια του νερού, ακόμα και με το άκουσμα της βροχής πάνω σε αυτή, αποτελεί μια ζωντανή, συνεχώς μεταβλητή πηγή ζωής που τραβάει το ενδιαφέρον και την προσοχή του ασθενούς. Τέλος, ο συνδυασμός του νερού με το ξύλο παραπέμπει στην ιαπωνική αρχιτεκτονική με στοιχεία που θυμίζουν κήπους ζεν και ότι αυτοί πρεσβεύουν για την ηρεμία της ψυχής και την οπτική σαγήνη και ικανοποίηση. εικ. 41

Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί ο κήπος με τις υψίκορμές σημύδες, κήπος που αποτελεί έντονη υπενθύμιση μια πυκνής βλάστησης ενός δάσους. Τέλος, ο κήπος «γαλλικού τύπου» (French Garden), ο κήπος του δώματος και τα υπόλοιπα αίθρια συμπληρώνουν μια ολοκληρωμένη άποψη του φυσικού περιβάλλοντος με όλα τα στοιχεία που θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει σε αυτό, με την διαφορά ότι βρίσκονται διασπασμένα σε διάφορα σημεία του κτιρίου και περιμένουν από τον χρήστη να τα ανακαλύψει ένα-ένα και να συνθέσει την εικόνα του τοπίου.

εικ. 42

εικ. 43

Συνοψίζοντας, το Κέντρο Αποκατάστασης των Herzog & de Meuron, μέσω του σχεδιασμού του, επιτρέπει στην φύση να διεισδύσει στο εσωτερικό του και να έρθει σε επαφή με τους νοσηλευομένους. Με αυτόν τον τρόπο, αυτοί μπορούν να επωφεληθούν στο έπακρον, μέσω της θέασης ή της άμεσης επαφής με τα φυσικά στοιχεία. Επιτρέπουν, έτσι, στην φύση να τους συνοδέψει στην καθημερινότητα τους, να επηρεάσει τον ψυχισμό τους, να τους κάνεις να ξεχάσουν τον πόνο και τα προβλήματα τους και να επισπεύσει την θεραπεία τους.

εικ. 44

εικ. 1

ενοτητα

4.1.

αντι επιλογου

Το Κέντρο Αποκατάστασης αποτελεί, έναν χώρο στον οποίο παρέχεται μια πολύ εξειδικευμένη ιατρική περίθαλψη η οποία επικεντρώνεται, συνήθως, στη φυσική κατάσταση των ασθενών. Όμως, η θεραπεία πρέπει να αντιμετωπίζεται με μια ολιστική προσέγγιση και, πέρα από τη φροντίδα του σώματος, να λαμβάνει υπόψη και τη πνευματική και ψυχική υπόσταση τους. Είναι χρέος των αρχιτεκτόνων να απορρίψουν το ιδρυματοποιημένο μοντέλο θεραπευτικού χώρου που έχουμε συνηθίσει, το οποίο δεν ανταποκρίνεται στις σύνθετες ανάγκες των ασθενών, και μέσω του περιβάλλοντος που δημιουργούν, να εμπνέουν αισθήματα ανακούφισης, ψυχολογικής ανάτασης, ηρεμίας και σιγουριάς. Έτσι, οι αρχιτέκτονες καλούνται να δημιουργήσουν ένα χώρο που ο ίδιος θα συμβάλει ενεργά στην ταχύτερη ίαση. Για να επιτευχθεί αυτή η συνθήκη, πιστεύουμε πως δεν αρκούν μια σειρά από κανόνες, συγκεκριμένες διαστάσεις, αυστηρές προδιαγραφές, κώδικες και διατάξεις. Πάνω από όλα χρειάζεται μια ευαισθησία που θα δημιουργήσει χώρους που θα «μιλήσουν» στο πνεύμα και στην ψυχή του ασθενούς. Όταν σχεδιάζεται ένα Κέντρο Αποκατάστασης πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ένας χώρος ανανέωσης, θεραπευτικός και για την ψυχή, με τη χρήση σχεδιαστικών εργαλείων και ποιοτήτων που ενισχύουν το πνεύμα. Για να αλλάξει, όμως, η σκοπιά σχεδιασμού τέτοιων θεραπευτικών χώρων, πρέπει ο αρχιτέκτονας να αναθεωρήσει τον τρόπο που προσεγγίζει τη συνθετική διαδικασία. Ο Alain de Botton λέει: «Τα μέρη που ονομάζουμε όμορφα είναι τα έργα αυτών των σπάνιων αρχιτεκτόνων που έχουν την ταπεινότητα να αναρωτιούνται για τους πόθους τους και την επιμονή, να μεταφράσουν της ανησυχίες τους για την χαρά σε λογικά σχέδια, ένας συνδυασμός που τους ωθεί να δημιουργήσουν περιβάλλοντα που ικανοποιούν τις ανάγκες που ποτέ συνειδητά δεν θα ξέραμε ότι έχουμε.»1 Αντίστοιχα και εμείς θεωρούμε πως, για να δημιουργηθεί μια θεραπευτική αρχιτεκτονική, είναι ευθύνη του αρχιτέκτονα να έρθει σε επαφή με τα δικά του συναισθήματα και ανησυχίες και να μπορεί να τα μετατρέψει σε χώρο. Απαιτείται αυτή η ενδοσκόπηση και η τριβή με τον εσωτερικό του κόσμο για να μπορέσει να παράξει ένα χώρο που θα εγείρει 1

De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008, σελ. 161

το συναίσθημα. Ίσως, μόνο μια αρχιτεκτονική που έχει δημιουργηθεί με ψυχή μπορεί να αγγίξει μια άλλη ψυχή. Αυτό είναι και το δύσκολο εγχείρημα που καλούμαστε να προσεγγίσουμε μέσω της διπλωματικής μας εργασίας, αλλά και με το οποίο, μάλλον, θα ερχόμαστε αντιμέτωποι καθ΄όλη την πορεία μας ως αρχιτέκτονες.

βιβλιογραφια ΕΝΤΥΠΗ ΞΕΝΗ: Bachelard G., Η ποιητική του χώρου, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Μετάφραση: Βέλτσου Ε., 2014 Bermudez J., Transcending Architecture: Contemporary Views on Sacred Space, Catholic University of America Press, 2015 Canter D. & Canter S., Designing for therapeutic environments : a review of research, New York : Wiley, 1979 Canter D., Ψυχολογία και Αρχιτεκτονική, University Studio Press, 1996 Cooper Marcus C. & Sachs N. A. , Therapeutic Landscapes: An Evidence-Based Approach to Designing, Healing Gardens and Restorative Outdoor Spaces, John Wiley & Sons, Inc., 2014 Day C., Places of the Soul: Architecture and Environmental Design as a Healing Art, Elsevier Architectural Press, 2004 De Botton A., The Architecture of Happiness, Vintage International, New York, 2008 Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109-110: Herzog& de Meuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 Furer R., Herzog& de Meuron: Rehab Burgfeld, 2007 Heidegger M., Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, Εκδόσεις Πλέθρον, Μετάφραση: Ξηροπαϊδης Γ., 2008 Inaji T., The Garden as Architecture: Form and Spirit in the Garden of Japan, China and Korea, Kodansha International, Tokyo, Translation: Pamela Virgilio, 1998

Lawson B. & Phiri M., The Architectural Healthcare Environment and its effect on Patient Health Outcomes: A report on an NHS estates-funded research project, NHS Estates, 2003 Nitsche G., Japanese Gardens: Right Angle and Natural Form, Taschen, 2003 Norberg-Sculz C., Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, Για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, Μετάφραση: Φραγκόπουλος Μ., 2009 Pallasmaa J., The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley & Sons Ltd, England, 2005 Schweitzer M., Gilpin L., Frampton S., Healing Spaces: Elements of Environmental Design That Make an Impact on Health, The Journal of Alternative and Complementary Medicine, Mary Ann Liebert, Inc., 2004 Sternberg E., Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2009 Tofle R. B., Schwarz B., Yoon S., Max-Royale A., Color In Healthcare Environments - A Research Report, The Coalition for Health Environments Research (CHER), 2004 Ulrich R. S., View Through a Window May Influence Recovery from Surgery, Science, New Series, Volume 224, Issue 4647, 420-421, 1984 Ulrich R. S., Effects of interior design on wellness: Theory and recent scientific research, Journal of Healthcare Interior Design, 1991 Ulrich R. S., How Design Impacts Wellness, The Healthcare Forum journal, 1992 Ulrich R. S., Zimring C., Quan X. & Joseph A., The environment’s impact on stress, Chapter 3 στο Improving Healthcare with Better Building Design, Chicago: ACHE Management Series/Health Administration Press, 2006

Ulrich, R. S., Simons, R. F., Losito, B. D., Fiorito, E., Miles, M. A., & Zelson, M., Stress recovery during exposure to natural and urban environments, Journal of Environmental Psychology, 11(3), 201-230, 1991 Verderber S. & Fine D. J., Healthcare architecture in an era of radical transformation, Yale University Press, New Haven & London, 2000 Zumthor P., Thinking Architecture, Birkhäuser, 1998

ΕΝΤΥΠΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ: Ξανθόπουλος Κ., Το Νοσοκομείο στις Διασταυρώσεις της Αρχιτεκτονικής με την Ιατρική: Από το στερεότυπο στο νεωτερικό, ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ), Επιμέλεια: Σουλτάνης Π., 2016

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ- ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ Butterfield A., Resilient Places? Healthcare Gardens and the Maggie’s Centers, PhD Thesis, University of Arts (UAL) London, 2014 Cornea D., Νοσοκομειακοί Χώροι = Ιδρυματική Αρχιτεκτονική?, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Κούρκουλας Α., 2002 Schaller B., Architectural Healing Environments, Architectural Thesis, Syracuse University, Επιβλέποντες καθηγητές: Randall Korman & Anne Munly, 2012 Γάκη Γ. & Σταματογιαννάκη Ε., Περί Ύδατος και Λουτρών: Το νερό και το σώμα, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Μωραϊτης Κ., 2006

Γιδαράκου Μ., Αρχιτεκτονική Τοπίου Θεραπευτικών- Νοσηλευτικών Κήπων: Ρόλος, Λειτουργίες και Αρχές Σχεδιασμού, Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Γεωπονίας, Γεωπονική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2008 Κόνιαρη Α. Μ. & Μωραΐτη Α., Οθωμανικά Λουτρά στο Βόρειο Ελλαδικό Χώρο: Χωροθέτηση στον Ιστό της Πόλης- Αρχιτεκτονική Εικόνα, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Μαρίνου Γ., 2018 Κωνσταντινίδου Μ.-Α. & Μωυσίδου Ησαΐα, Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του χώρου, Διάλεξη, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Επιβλέπων καθηγητής: Πολυχρονόπουλος Δημήτρης, 2013 Μαραζοπούλου Δ., Λουτρά, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Τσιράκη Σ., 2011 Ματσούκα Σ., Σανατόρια : τα γνήσια παιδιά του μοντέρνου, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Τουρνικιώτης Π. ,2011 Μωραΐτη Α. & Συριανού Ι., Φως, χώρος, πνεύμα : το φως ως εργαλείο επικοινωνίας του ανθρώπινου πνεύματος με το χώρο; Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Τσιράκη Σ., 2018 Παλαμίδας Κ., Ιαπωνία, φύση και αρχιτεκτονική : από την παράδοση στον σύγχρονο σχεδιασμό, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιβλέπων καθηγητής: Μάρδα Ν., 2012 Χαβιάρα- Καραχάλιου Σ., Ασκληπιείο Αρχαίας Τιτάνης: Το πρώτο κέντρο υγείας στον ελληνικό χώρο;, Διδακτορική Διατριβή, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Επιβλέπων καθηγητής: Β. Π. Ρόζος, 1984

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Herzog & de Meuron, https://www.herzogdemeuron.com https://www.architectureofcure.com/ Pallasmaa J., Space, Place and Atmosphere: Emotion and Peripheral Perception in Architectural Experience, University of Helsinki, 2014, https://riviste.unimi.it/index.php/Lebenswelt/ article/view/4202 REHAB Basel, https://www.rehab.ch/en/home.html Voinescu A., Healing (through) architecture, https://issuu.com/alina.voinescu/docs/dissertation_alina_voinescu Άνθρωπος και χώρος, Αρχιτεκτονικό Περιοδικό, Χωροψυχολογία και Αρχιτεκτονικές Συνθέσεις: Νέα εφόδια και κατευθύνσεις της μεθοδολογίας Αρχιτεκτονικών συνθέσεων, 27 Νοεμβρίου 2013, https://www.akx.gr/ Καλαντζής Γ. & Λασκαράτος Ι., Η Ιστορία της Ιατρικής: Τα Ασκληπιεία ως νοσηλευτήρια, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2003, 20(1):67-75, 2002, http://www.mednet.gr/archives/

πηγεσ εικονων ΕΝΟΤΗΤΑ 1 1.http://creativemaxx.com/90-creative-ways-architectural-collage-ideas/13_creative-ways-architectural-collage/#main, προσωπική επεξεργασία 2. Φωτογραφία του Τάκη Τλούπα, http://archetypa.blogspot.com/2010/ 3. Le Corbusier, Villa Savoy, http://webonmobi.info/le-corbusier-villa-savoye-black-andwhite-b4c61f9aa/ 4. Κολλάζ εικόνων:Crematorium Siesegem / KAAN Architecten. Φωτογράφος: Simone Bossi https://www.archdaily.com/905757/crematorium-siesegem-kaan-architecten & https:// gr.pinterest.com/pin/645985140274803567/ 5. https://www.flickr.com/photos/mluisa/4325779208/in/set-72157623336965278/ 6. Έργο του Στέλιου Χατζηβασιλείου 7. Έργο του Στέλιου Χατζηβασιλείου 8. Άποψη του Indian Institute of Management στο Ahmedabad του Louis Kahn. Φωτογράφος: Laurian Ghinitoiu 9. http://www.mathewborrett.com/drawings/ 10. Lovell House του Richard Neutra: http://gardensiana.com/international-style-architecture-houses/mid-century-architecture-icons-the-neutra-lovell-house.html

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 1.https://i.pinimg.com/originals/02/32/5a/02325a47079e40e85842d1ed6e7a8a47. jpg, προσωπική επεξεργασία 2. Διάγραμμα, προσωπική επεξεργασία 3. Διάγραμμα, προσωπική επεξεργασία 4.Τομή ρωμαϊκών pin/804525920903686037/?lp=true

λουτρών

https://gr.pinterest.com/

5. Εσωτερικό του John Hopkins Hospital Ward http://healtharchitecture.wikifoundry. com/page/Nightingale+Ward+Concept%3A 6. Paimio Sanatorium του Alvar Aalto http://kvadratinterwoven.com/paimio-sanatorium 7. http://newpost.gr/ellada/609027/poedhn-xwris-fylaksh-ola-ta-kentra-ygeias-kai-arketa-nosokomeia 8. https://www.rehab.ch/en/home.html ENOTHTA 3 1. Εικόνα του καλλιτέχνη James Casebere,copiright της Sean Kelly Gallery, New York. https://www.dezeen.com/2017/01/12/luis-barragan-emotional-architecture-model-photographs-exhibition-james-casebere-sean-kelly-gallery-new-york/?li_source=LI&li_medium=bottom_block_1, προσωπική επεξεργασία 2. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 3. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 4. https://www.rehab.ch/en/home.html

5. Τομή από το βιβλίο: Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109-110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003, προσωπική επεξεργασία 6. Κάτοψη από το βιβλίο: Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109-110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003,προσωπική επεξεργασία 7. Κάτοψη από το βιβλίο: Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109-110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003, προσωπική επεξεργασία 8. Κάτοψη από το βιβλίο: Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 9. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 10. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 11. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene, El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 12. https://www.rehab.ch/en/home.html 13. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 14. https://gr.pinterest.com/pin/548313323377639268/ 15. διάγραμμα, προσωπική επεξεργασία 16. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003

17. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 18. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 19. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 20. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 21. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 22. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 23. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 24. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 25. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 26. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 27. Ο.π. 28. Ο.π. 29. Ο.π. 30. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003

31. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 32. Ο.π. 33. Λεπτομέρεια από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109-110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 34. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 35. https://www.rehab.ch/en/home.html 36. https://afasiaarchzine.com/2018/12/herzog-de-meuron-198/ 37. https://www.rehab.ch/en/home.html 38. https://www.rehab.ch/en/home.html 39. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 40. https://www.rehab.ch/en/home.html 41. Εικόνα από το βιβλίο: : Fernando Marquez Cecilia & Richard Levene , El Croquis 109110: Herzog& deMeuron (1998-2002), El Croquis Editorial, 2003 42. https://barfi.ch/News-Basel/Guido-A.-Zaech-kehrt-nach-Basel-zurueck-Zum-grossen-Jubilaeumswochenende-der-Rehab 43. https://www.rehab.ch/en/home.html 44. Ο.π. ΕΝΟΤΗΤΑ 4 1.https://www.designboom.com/architecture/mansilla-tunon-architects-museo-de-la-vega-baja/