Open Monumentendag Schilde 2017

al a h r e v er d n jzo steel itecten, i b Een een kak, de archbewoners vande historieen huidige met egere ro de v

In deze brochure

Erfgoedplan Hof Ter Broeke (Schildehof) Erfgoed en erfgoedplan

Deel 1: Erfgoedplan Hof Ter Broeke (Schildehof)

Een erfgoedplan is geen officieel document en er bestaan

Erfgoed en erfgoedplan

2

geen vastgelegde afspraken rond de precieze opmaak

Probleemstelling

3

van dergelijke studie. Daarom is het zinvol om het begrip

Opdracht

4

erfgoed en erfgoedplan in de context van deze studie te

Verkennend historisch onderzoek

5

verduidelijken en af te bakenen.

Evolutie van het omliggend landschap

5

Historisch onderzoek Schildehof

5

Eerste bouwfase – hoeve en eerste kasteeldomein 6

definitie van Erfgoedcellen omschrijft erfgoed als volgt1.

Tweede bouwfase – Van Baurscheit:

Erfgoed is een vlag die een rijke lading dekt. Het is een

klassiek park in Franse stijl

7

verzamelbegrip. Het staat voor alles wat we overerven van

Derde bouwfase – omvorming tot Engels park

9

vorige generaties én wat we het bewaren waard vinden.

Vierde bouwfase – baron Henri van de Werve

10

Vijfde bouwfase – park in verval

13

Traditioneel wordt altijd het onderscheid gemaakt tussen

Zesde bouwfase – nieuwe functies in het park

14

roerend en onroerend erfgoed2. Roerend erfgoed is

Conclusie en waardebepaling

15

verplaatsbaar, onroerend erfgoed is dat niet.

Gebruik van het park

17

Deel 2: De architecten en de vroegere bewoners De architecten Jan Pieter van Baurscheit de jongere

19

19

Henri Parent

20

Henri Van Dijk

21

Eugène-Emmanuel Viollet-le-Duc

22

De bewoners van het kasteel (1700 – 1950)

23

Het verhaal van de bewoners

23

Chronologie van de opvolging

27

Deel 3: De huidige bewoners - vleermuizen

2

Voor erfgoed bestaat er geen pasklare definitie. Volgende

Temperatuur en verstoring

28

Vleermuizenreservaat

28

De telling van 2017

29

Groei

29

Conclusie

31

Probleemstelling

landschappen, waardevolle gebouwen, maar ook - om het eenvoudig te houden - varend, rollend en vliegend erfgoed.

Schildehof kampt met een aantal problemen die mee aan-

Roerend erfgoed daarentegen is alles dat kan worden ver-

leiding hebben gegeven voor deze opdracht. Volgende drie

plaatst: allerhande voorwerpen, maar ook ‘immateriële’

stellingen geven meer uitleg.

zaken. Gebruiken, vaardigheden en tradities.

1. Het parkgebied heeft totaal geen link meer met de Het erfgoedplan Schildehof behandelt in die zin voor-

Schijnvallei door ophoging van grond afkomstig van de

namelijk onroerend erfgoed dat aanwezig is in het park.

aanleg van het AWW-complex en door gebruik van het

Hierbij wordt meteen gedacht aan de fundamenten van

park als gemeentelijke stortplaats (jaren ’60). Het Groot

het kasteel, de Pijlenbrug, de Venustempel en Bobine-les-

Schijn werd op het einde van de 19e eeuw rechtgetrok-

Bains. Maar daarnaast heeft het park nog andere parels en

ken om het park te vergroten. Door deze ophoging en

erfgoedwaarden die op het eerste zicht minder zichtbaar

verlegging ligt het Schijn momenteel ingesloten tussen

zijn: onder andere de bruggen en poorten, de vele grachten

het park en het waterproductiecentrum AWW.

en centrale vijver, historische paden, verborgen clumps (bomengroepen).

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Onder onroerend erfgoed verstaan we: monumenten,

2. Het park ligt op de rand van de gemeente, ver van de dorpscentra. Hierdoor is het park sterk gericht op

Het erfgoedplan beschrijft in de eerste plaats de totstand-

bezoekers per auto. Er is ook een slechte bereikbaarheid

koming en geschiedenis van het park. De klemtoon ligt

met het openbaar vervoer (halte Turnhoutsebaan en

evenwel op het huidige voorkomen van het park met het

halte oud-centrum Schilde op 20 minuten wandelen).

erfgoed als belangrijk onderdeel. Vanuit deze analyse wor-

De bereikbaarheid vanuit het zuiden in de richting van

den bouwstenen aangegeven met aanbevelingen en inrich-

Wijnegem en Oelegem is problematisch. Hier ontbreekt

tingsschetsen. Dit als hefboom voor verdere ontwikkeling

onder andere een signaalfunctie langs het jaagpad van

van Schildehof.

het Albertkanaal aan de kruising met de Wittebrug, waar enkel het fietsknooppuntennetwerk wordt aangegeven.

1

www.erfgoedcellen.be

De directe nabijheid van het park wordt niet kenbaar

2

www.erfgoeddag.be

gemaakt. Ook de verbinding naar Oelegem is beperkt, deze geeft via de brug over het Schijn en een smalle veldweg (vermoedelijk op privéterrein) uit op de woonwijk langs de Bredabaan. Doorheen de jaren is er een gewoonterecht ontstaan door het veelvuldig gebruik van deze veldweg (onder andere door de wandelvereniging van Oelegem). Door deze afgelegen ligging en beperkte toegangen kan verklaard worden dat het park weinig bezoekers aantrekt.

3

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

3. Het park kent een grote verscheidenheid aan indruk-

Opdracht

ken. Een klein overzicht: het kasteel ontbreekt, het enige wat nog rest zijn de grondvesten. De overgebleven

De opdracht werd in het bestek van het erfgoedplan

relicten (onder andere Pijlenbrug en Venustempel) zijn

Schildehof als volgt geformuleerd: opmaak van advies,

met de jaren hard aangetast en verkommerd. De omge-

raming en opmaak stappenplan voor de restauratie en

vallen bomen geven het park een hogere natuurwaarde

conservatie van de cultuurhistorische relicten in relatie tot

maar dit geeft qua beeldwaarde een slordige en verwil-

het behoud en de ontwikkeling van natuurwaarden.

derde indruk wat ook door de bezoekers zo wordt ervaren. Het open beukenbos heeft dan weer een imposante

Na gunning van de opdracht en de eerste bijeenkomst

uitstraling.

tussen opdrachtgever en opdrachthouders is de opdracht geëvolueerd naar een aantal specifieke doelstellingen:

In het park is er ook plaats voor sport. Veel gebruikt zijn

• Restaureren van relicten in het park

het loopparcours, de fit-o-meter en de fit-o-meter voor

• Park aantrekkelijk maken

50+. Ter hoogte van de Orangerie zijn er ook nog de

• Landschappelijke beleving van het park vergroten

Dodoenstuin en Bloemen- en insectentuin. Het natuur-

• Park een plaats, identiteit en bestemming geven binnen

reservaat De Pont zorgt voor een bijzondere variatie in

de gemeente (en regio?). Dit mag de draagkracht van

vegetatie van het park, hier wordt onder andere ruimte

het park zeker niet overschrijden.

geboden voor moerasgebied met broekbos.

Kortom, het park biedt ontzettend veel indrukken wat als

Dit erfgoedplan is niet opgesteld volgens een officieel

positief wordt ervaren, maar hierdoor heeft het park wel

‘format’, maar bevat inhoudelijk wel alle relevante stap-

een onduidelijke identiteit en door de verwilderde

pen en onderdelen voor de opdracht. Het is bijvoorbeeld

indruk ontbreekt een sterke beeldwaarde.

geen Harmonisch Park en Groenbeheerplan (format van het Agentschap voor Natuur en Bos) of een landschapsbeheerplan (format van het Agentschap Onroerend Erfgoed). De inventarisatie, waardering en de visie geformuleerd in het erfgoedplan zal wel zeer bruikbare input vormen als in de toekomst wel een beheerplan volgens een dergelijk format wordt gemaakt.

4

Een verkennend historisch onderzoek op twee schaalniveaus: naar totstandkoming van het ruime gebied op schaal van de regio en daarna inzoomen op schaal van de site.

Evolutie van het omliggend landschap Hoewel Schildehof gespaard is gebleven van grote verande-

Het hoogtemodel toont duidelijk hoe breed de vallei

ringen of verkavelingen is de ruime omgeving van het park

oorspronkelijk was, wat verklaart waarom er geen recht-

sterk veranderd. Deze veranderingen zijn van grote invloed

streekse weg tussen Oelegem dorp en Schilde dorp was

op het park Schildehof zelf.

van oudsher.

Schildehof is in de Schijnvallei gelegen net zoals veel ande-

Onder het kanaal is de zuidelijke ‘overkant’ van de vallei ter

re hoven en kasteeldomeinen in de omgeving (Vrieselhof,

hoogte van Schildehof nog zichtbaar. Het volledige AWW

Bleekhof, Wijnegemhof). In de 16e eeuw werden ze ook

terrein is daar opgehoogd. Het populierenmoerasbos ligt op

wel hoven van plaisantie genoemd, dit waren buiten-

het oorspronkelijk niveau ten noordoosten van AWW.

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Verkennend historisch onderzoek

verblijven op het platteland voor de rijke burgerij en adel.

Vaak lag een omwalde hoeve aan de oorsprong. Later gaf

De valleiflank in het park is heel mooi en regelmatig te

het water mogelijkheid tot aanleg van vijver, fonteinen,

zien: onderbroken door de ringgracht, meteen ook duidelijk

bruggetjes (Provincie Antwerpen, 2006: 9). Het Schijn heeft

waarom dat water daarin zo diep staat bij de Rode dreef en

sterke meanders en grote aaneengesloten groengebieden

De Pont. Het kasteel met de zijgrachten omheen de vijver

zijn nadrukkelijk aanwezig.

grijpen in de helling in.

Net zoals de hoven en kasteeldomeinen ligt ook de dorps-

De zeer diepe ligging van het Schijn in het opgehoogd deel

kern van Schilde in de buurt van de waterloop van het

komt heel goed tot uiting in het digitaal hoogtemodel.

Schijn. Langsheen de Turnhoutsebaan is slechts beperkte bebouwing aanwezig.

Historisch onderzoek Schildehof Dit onderdeel over de historiek bespreekt in korte lijnen de evolutie van het park. Voor het volledige historisch onderzoek

Eerste bouwfase

voor 1720

vanuit hoeve/schans eerste kasteel en domein

Tweede bouwfase

1722-1795

Van Baurscheit: klassiek park in Franse stijl

Derde bouwfase

1795-1870

omvorming tot Engels park

Vierde bouwfase

1870-1924

Baron Henri van de Werve

Vijfde bouwfase

1924-1970

park in verval

Zesde bouwfase

1970-nu

nieuwe functies in het park

kunt u terecht op het gemeentehuis (dienst cultuur) of in het documentatiecentrum van Scilla. De uitgebreide tuin- en bouwhistorische studie voor het Schildehof geeft meer inzicht in de geschiedenis van het kasteel en het park. In deze studie worden de historische constructies meer in detail bestudeerd.

onderscheiden:

T

Vanuit het historisch onderzoek worden zes bouwfases

5

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Eerste bouwfase – hoeve en eerste kasteeldomein Het Schildehof is omstreeks de 12e eeuw ontstaan vanuit Hof ten Broecke, wat sterk verwijst naar de toenmalige moerassige omgeving van het Schijn.

In de zestiende eeuw werd het kasteel naast een verdedigingstoren gebouwd op grondvesten in een waterpartij of vijver die waarschijnlijk zijn ontstaan uit defensief oogpunt.

Vanaf 1681 kwam de heerlijkheid in handen van Karel Bruno van de Werve. Het kasteel zag er toen grotendeels uit zoals de hieronder afgebeelde gravure die een kasteel toont met vierkantvormige verdedigingstoren die los stond van het kasteel. Het kasteel zelf bestond uit baksteen en een eenvoudig overdekt bruggetje verbond de toren met de gelijkvloerse verdieping van het kasteel.

Zicht op het kasteel vanuit het noordoosten, vanop de haverdries kasteel rond 1678 (gravure van Franc Erlinger)

Rond 1720 werden een plattegrond en zijaanzichten van de bestaande toestand van het kasteel opgemaakt. In deze periode was er een renaissancetuin aangelegd met compartimenten gescheiden door een geometrisch grachten- en drevenstelsel. Het domein bestond uit een bos en werkgrond. Voor het kasteel was de ‘base cour’ met links en rechts van het toegangspad een schuur en huis van de hovenier. Het kasteel zelf was gelegen in het canal (rechtlijnige vijver) en verbonden met het Schijn. Tegen het Schijn was een klein bebost perceel dat toegang gaf tot de sluis.

Ten Westen van het kasteeldomein was het Speelhof gelegen. Het Schijn zelf heeft sterke meanders.

Zicht op het domein rond 1739 getekend door Pierre Philippe Ricquer

6

Rond 1725 heeft barones Joanna de Pret aan Van

Het domein werd met grachten afgebakend voor verdedi-

Baurscheit de opdracht gegeven om het kasteel in twee

ging. Maar de grachten hadden een esthetisch en functio-

fases te verbouwen. Architect Van Baurscheit stond ook in

neel doel , zoals water leveren voor de boomgaarden.

voor het ontwerp van de Chinese pagode. De eerste werken aan het kasteel werden uitgevoerd tussen 1726 en 1733

Het domein en de ‘canal’ (vijver) werden heel sym-

en waren onder andere gericht op een nieuwe

metrisch aangelegd. De grote vijver van 240 op 40

gevel. Tussen 1755 en 1758 werd het kasteel opnieuw

meter, naar voorbeeld van het grand canal in Versailles,

verbouwd waarbij het uitzicht bleef behouden tot 1870.

maakte een verbinding tussen het kasteel en het Schijn.

Het domein werd in deze periode helemaal heraan-

toren/pagode, genaamd ‘Mon Plaisir’. De pagode werd

gelegd als een baroktuin naar de toenmalige Franse

door Van Baurscheit ontworpen en is een voorbeeld van

mode. De begrenzingen werden doorbroken en doorkijken

rococochinoiserie3 wat tussen 1720 en 1760 erg populair

gerealiseerd. Nieuwe paden, kanalen en bomenrijen

was. De Chinese pagode diende om de pompinstallatie voor

benadrukten doorkijken en suggereerden een diepte-

fonteinen en watervallen onder te brengen en stond op

werking, dat op het einde bekroond werd met terrassen,

een twee verdiepingen hoog ‘balcon’. Links en rechts van

fonteinen en watervallen.

het balcon was een waterpartij met een fontein.

In het verlengde van de vijver kwam een Chinese

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Tweede bouwfase – Van Baurscheit: klassiek park in Franse stijl

Chinese Pagode ‘Mon Plaisir’

Op de base cour werden de remise en de schuur gerenoveerd en een statige kasteelpoort met brug opgericht. In de tuin werden vanaf 1732 taxushagen aangelegd, in de siertuinen (parterre de broderie) stonden vier beelden. Rond 1738 werd het kasteeldomein vergroot zowel in de richting van het Schijn als in de richting van de Turnhoutsebaan.

zicht op base cour 1749, archief van de familie Van de Werve en van Schilde 3

Rococochinoiserie: vermenging van chinoiserie en westerse kunst

7

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

In 1750-1751 werd de Bellevuedreef als verbinding tussen het kasteel en de steenweg aangelegd.

In deze periode werd een tweede verbouwing gedaan van het kasteel door architect Van Baurscheit. De façade met rijke ornamentiek is geïnspireerd op de typerende antieke en Franse voorbeelden.

Voorgevel kasteel, 1870, Scilla

Ferrariskaart 1777

Er zijn geen kaarten van het kasteel teruggevonden voor deze periode. De enige bron is de Ferrariskaart uit 1777 die een algemeen beeld geeft hoe het domein eruitzag: op het plan zijn de pagode, het kasteel, de remise en de schuur duidelijk zichtbaar.

8

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Derde bouwfase – omvorming tot Engels park In deze periode veranderde het kasteeldomein drastisch, de vergane baroktuin werd omgevormd tot een Engels landschapspark. De grachten werden heraangelegd en daardoor kwam er een scheiding tussen het tuin- en parkgedeelte.

De grand canal werd ook heraangelegd met twee uitstulpingen waarover telkens een brug werd gebouwd. In de breedste uitstulping werd een Venustempel gebouwd, voor deze tempel lag een Pijlenbrug. Er werd ook een Orangerie opgericht voor onderhoud van de tuin en voor het overwinteren van de sinaasappelbomen en andere planten.

Zicht op kasteeldomein 1809, eerste Kadasterplan, Gemeentearchief

Pijlenbrug en Venustempel, 1880, Scilla

Schapenstal, 1880, Scilla

Direct in aansluiting met de tuin kwam een schapenstal in

te maken met meerdere waterpartijen. Misschien werd

baksteen. De Chinese pagode werd waarschijnlijk gerestau-

daarvoor reeds een verbinding met het Schijn voorzien.

reerd en de fonteinen en watervallen werden afgebroken.

Het oude Speelhof (gebied ten Westen van het kasteel) Het domein ten oosten van het kasteel (het huidige

kreeg nieuwe lanen en doorzichten, de oude percelering

natuurreservaat de Pont) werd met een gracht omringd.

(raster) werd weggewerkt en doorzichten werden gemaakt

Waarschijnlijk waren er toen al plannen om één groot park

in een ‘passervorm’.

9

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Vierde bouwfase – baron Henri van de Werve Baron Henri van de Werve werd in 1871 burgemeester

De baron had grootse plannen met zijn domein, maar het

van Schilde en bleef dit ambt vervullen tot 1924.

kasteel werd nooit helemaal afgewerkt. De prentkaart van

De baron was een belangrijke figuur voor de bouwgeschie-

het kasteel toont dat de natuurstenen van de gevel ter hoog-

denis van het kasteel en het domein.

te van de tweede bouwlaag, in tegenstelling tot de eerste bouwlaag, volledig zijn uitgewerkt. Hieruit kan afgeleid wor-

De baron stelde de architect Henri Parent aan als architect voor de bouw van zijn kasteel. Het nieuwe ontwerp was een eclectisch kasteel als uitbreiding van het 18e-eeuwse kasteel met vier stevige hoektorens en dakversieringen om het imposanter te maken.

Westgevel Kasteel (zicht vanop aanlegsteiger)

10

den dat de steenhouwers ter plaatse de steen bewerkten.

stuk vergroot werd. Met deze verlegging werd een gedeelte van het grondgebied van Oelegem ingepalmd. De tuin werd sterk vereenvoudigd. Zo verdween de aanleg in het Speelhof, werd de gracht richting Speelhof verbreed en werd de gracht naast de lange dreef tot aan het Schijn getrokken. Achter het koetshuis kwam een volière, een aanlegsteiger aan de grote vijver en de Orangerie werd verbouwd. Er werd een houten turnzaal gebouwd en langs de Bellevuedreef werd een theater opgericht.

Volière, 1900, Scilla

Theater, 1900, Scilla

Aanlegsteiger, 1900, Scilla

Zicht op achtergevel kasteel en houten turnzaal, 1900, Scilla

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Ook voor de tuin had de baron grootse plannen. In 1880 liet hij de rivier het Schijn verleggen, waardoor zijn domein een

11

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan) 12

De baron gaf ook opdracht tot het bouwen van een per-

Aan de hand van oude prentkaarten kan het volgende vast-

soonlijk kuuroord, het zogenaamde mysterieuze paviljoen

gesteld worden: paden rond Pijlenbrug en Venustempel wa-

Bobine-les-Bains. Kuren was tijdens het laatste kwart

ren met een lichte constructie afgezet (veiligheidsredenen),

van de 19e eeuw erg in trek bij de gegoede bevolking.

veel gras/grasperken en open plaatsen met doorzichten,

Vanuit gezondheidszorg werd hygiĂŤne hoog aangeschreven.

doorzichten werden onderhouden, wallen van grachten en

Dit bouwwerk werd nooit voltooid, net als de gevel van de

vijver bestonden uit gras, open domein met zichten, bo-

gelijkvloerse verdieping van het kasteel.

men en beplanting waren gegroepeerd.

Er werden ook twee tuinontwerpen teruggevonden uit het laatste kwart van de 19e eeuw die nooit werden uitgevoerd.

Na overlijden van de baron werden al zijn bezittingen overgemaakt aan zijn schoondochter. Het Kasteel van Schilde en het domein omvatten in deze periode een orangerie, paviljoen, vijver, park, ijskelder, serres en verschillende hoeven met tuinen, gronden, weiden, hooiland, wegen, dennenbossen en een dreef. De nieuwe eigenares bekommerde zich niet om het kasteel en langzaam werd het vervallen.

Op 22/9/1951 werd het domein (van toen nog meer dan 500 ha) verkocht. De N.V. Compagnie Immobilière kocht een groot deel van de eigendommen op om ze te verkavelen voor bouwgrond. De gemeente kocht het kasteel en het park op 26/06/1953, het kasteel werd afgebroken en de tuin herbestemd als gemeentepark.

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Vijfde bouwfase – park in verval

Grondvesten van het kasteel rond 1970, Scilla

Het huisvuil van de gemeente en ook van daarbuiten werd

van het park, over een oppervlakte van 13 ha. Hierdoor

in het park langs het Schijn gestort.

ging een zeldzaam biotoop verloren, de verbinding met de hofgracht met het Schijn verdween en de waterhuishouding

In 1962-1963 en 1964-1965 gaf de gemeente de toelating

werd ontregeld. Hierdoor werd het Schijn volledig afge-

aan de Antwerpse Waterwerken (AWW), die achter het

sneden van de vallei en het reliëf is zelfs omgekeerd en

park een reeks waterbekkens zouden graven, tonnen vrij-

het terrein helt nu af van het Schijn richting het kasteel.

gekomen grond op te spuiten op het Zuidelijke deel

13

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Zesde bouwfase – nieuwe functies in het park In 1971 nam nieuwe toen nieuwe gemeentebestuur meteen maatregelen om het park te redden, het park werd opengesteld voor het publiek en er kwam een verbod op het storten van huisvuil. Waarschijnlijk werd al snel een wandellus met een breed pad in porfiersplit aangelegd. In 1972 werd een BLOSO fit-o-meter grotendeels langs deze lus geplaatst.

In 1971 verkeerde de Orangerie al een tijd in vervallen staat en werd ze door de heemkundige kring Scilla eigenhandig gerestaureerd met nieuw dak, ramen en deuren. De restauratie werd mee gefinancierd door de gemeente Schilde en in de (toen) nabijgelegen rijksschool maakten de vakleerkrachten en leerlingen de ramen voor de Orangerie.

Orangerie voor restauratie, Scilla

Orangerie na restauratie, Scilla

In 1973 werden, naast het normale bosbeheer, vooral op

vormen, hierdoor is een deel van het park uitgegroeid tot

de opgehoogde delen aanplantingen uitgevoerd. Hiervan

pionier wilgenbos en blijft van de aanplantingen nog weinig

is, met uitzondering van een enkele boom, niets meer te

over.

merken.

In 1981 werd langs de Orangerie een natuureducatief Ook in 1973 werd op de funderingen van het kasteel

paviljoen gebouwd.

een terras aangelegd, de open gedeelten van de kelder

14

werden gevuld met vulstenen in gebakken aarde en

In 1999 werd een fit-o-meter voor 50-plussers geplaatst

afgedekt met een betonnen vloer. Het terras kreeg een

en sinds 2005 werd een loopparcours aangelegd doorheen

ijzeren afsluiting.

Schildehof. De BLOSO fit-o-meter werd in 2007 vernieuwd.

In 1974 werd, door de werkgroep Dodoenstuin, in de

Na afloop van het eerste bosbeheerplan in 1993 was er

oorspronkelijke moes- en plantentuin van het kasteel een

geen gecoördineerd beheer meer en in 2006 werd een

historische kruidentuin aangelegd als hulde aan de eerste

nieuw bosbeheerplan goedgekeurd, opgesteld door het

Vlaamse kruidenkundige Rembert Dodoens.

Provinciaal Instituut voor Hygiëne (PIH).

In 1974-1975 en 1976-1978 werden groepsgewijze aan-

In 2003 (april – november) vond in het park Schildehof een

plantingen gedaan van populier, Spaanse aak, witte els,

kunstproject plaats dat door Lia Schelkens werd georgani-

zomerlinde en moeraseik. Deze groepen werden verder

seerd met 15 kunstenaars die elk een kunstwerk maakten

gemengd met zilverspar, Oostenrijkse den, inlandse eik,

voor Schildehof. Er werden ook plannen gemaakt door

es, beuk, lijsterbes, olm en abies grandis. De zaailingen

Jacques Wirtz en Georges Baines voor o.a. de funda-

van wilg zouden mee het pioniersbestand helpen

menten van het kasteel.

Deze conclusie en waardebepaling worden overgenomen

grillige waterpartijen, folies zoals de Venustempel en de

uit de uitgebreide tuin- en bouwhistorische studie van het

Pijlenbrug. Zijn kleinzoon, baron Henri, behield groten-

Schildehof (zie deel 3: bijlage 1, p. 64-66). De studie heeft

deels deze tuinaanleg, ondanks dat hij grootsere plannen

aangetoond dat het Schildehof een rijke geschiedenis

had voor de aanleg van het kasteeldomein. Hij voegde

heeft.

enkel een aanlegsteiger aan de grand canal en een onafgewerkt kuuroord Bobine-les-Bains toe. Verder renoveerde

Vele eigenaars uit de bekende adellijke familie van de

en vergrootte hij het rococokasteel tot een neorenaissance-

Werve hebben het domein sinds de 16e eeuw telkens

kasteel met vier hoektorens. Voor het ontwerp en uitvoering

vergroot en imposanter gemaakt. Ondanks hun vele finan-

ging hij te rade bij de Parijse architect Henri Parent en zijn

ciĂŤle zorgen bleven zij er alles aan doen om het domein in

werklieden.

hun bezit te houden soms tot op de rand van het bankroet.

Na de dood van baron Henri werden het domein en kasteel In de 18e eeuw zorgde Joanna de Pret dat het kasteel en

verwaarloosd. Het werd in 1951 verkocht, met gevolg dat

domein volledig gerenoveerd werden naar de nieuwste,

het kasteel met de grond(vesten) gelijk werd gemaakt en

hoogste en modernste normen. Er werd een baroktuin aan-

verschillende gronden als verkaveling verkocht werden.

gelegd met een Chinese pagode waar het mechanisme van

Gemeente Schilde kocht het kasteeldomein en gebruikte

de fonteinen en watervallen was in ondergebracht. Joanna

het als gemeentepark. Het park werd al snel verwaarloosd.

de Pret sprak bekende kunstenaars aan om het kasteel

Sinds 1971 wordt het opnieuw als park gebruikt door be-

te renoveren, waaronder W.I. Kerricx, J.P. van Baurscheit de

woners en verenigingen. Vandaag is het domein volledig

Jonge en M. van der Voort de Oude. Om hun bouwwoede

begroeid met heesters en bomen. Een groot deel van de

voor het nageslacht te bewaren, lieten zij door landmeters

bouwkundige relicten is ingepalmd door de spontane hou-

het kasteeldomein en andere eigendommen nauwkeurig

tige vegetatie en hierdoor vrijwel onherkenbaar geworden.

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Conclusie en waardebepaling

uittekenen.

Uit de koppeling van de historische gegevens aan de Pas in de 19e eeuw drukt de familie van de Werve zijn

bestaande toestand blijkt dat er nog wel wat bewaard is

stempel op het Schildehof. Baron Phillippe Ignatius van de

gebleven van de historische tuinaanleg: grachten, grand

Werve liet rond 1800 de ondertussen gedemodeerde Franse

canal, dreven, constructies. Echter zijn deze kostbare sporen

baroktuin transformeren tot een Engelse tuin. Er kwamen

niet of weinig herkenbaar.

een Orangerie, slingerpaden, gegroepeerde beplantingen,

15

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Historische waarde

Belevingswaarde

Het kasteeldomein heeft een historische waarde vanwege

Het Schildehof wordt voornamelijk gebruikt door mensen

haar rijke geschiedenis van adellijke families die er hun

uit de omgeving die:

residentie hadden. Elk van deze families hebben hun sporen achtergelaten. Verder is de geschiedenis van de gemeente Schilde heel nauw verbonden met het domein en de voormalige eigenaars.

• individueel komen wandelen en genieten van rust en uitzicht, • individueel een zachte sport komen uitoefenen (lopen, fit-o-meters)

Tuinhistorische waarde

• aan georganiseerde cultuur-, sport- en natuuractiviteiten

Het kasteeldomein heeft vandaag nog verschillende sporen

deelnemen (nordic walking, oriëntatieloop, fit-o-meter

en relicten van de rijke geschiedenis en de verschillende

50+, scholenloop, overgangsritueel Scouts, Kunst- en

tuinontwerpen: grachten, dreven en wandelpaden. Echter zijn

brocantemarkt)

deze sporen vandaag bijna onherkenbaar. Een herwaardering van het tuinlandschap zou een meerwaarde voor het hele

Verschillende verenigingen hebben de weg naar Schildehof

domein en de tuinhistorische waarde betekenen.

gevonden. Zij beleven Schildehof als een aangenaam, afwisselend kader voor hun vrijetijdsbesteding dat bovendien

Architecturale waarde

in min of meerdere mate geschikt uitgerust is voor hun

Het kasteel is sinds 1952 nagenoeg verdwenen. Toch zijn er

activiteit.

nog enkele relicten in het Schildehof aanwezig die verwijzen naar het rijke architecturale verleden :

Veel minder talrijk zijn mensen van verderweg die zoeken naar regionaal cultuurhistorisch toerisme.

• de ingangspoort en de bruggen met fragmenten van de balustrade naar het ontwerp van de bekende

herkenbaar. Een herwaardering zou de belevingswaarde

Antwerpse architect J.P. van Baurscheit de Jonge

van het domein verhogen. Dat zou zowel mensen aantrek-

• de zuilen van de Venustempel, de Pijlenbrug en de

ken die het nu nog niet de moeite waard vinden om hier te

Orangerie van de Engelse tuin rond 1800 • de basis van de aanlegsteiger en de bouwwerf van Bobine-les-Bains naar ontwerp van Franse architect Henri Parent • de grondvesten van het kasteel waar bijna alle bouwfases aanwezig zijn.

Net als de tuinaanleg zijn de relicten verwaarloosd en hebben ze nood aan herwaardering, te beginnen met een preservering en conservering dat zou kunnen leiden tot een restauratie en/of reconstructie.

16

De historische gelaagdheid van het Schildehof is moeilijk

komen én een meerwaarde zijn voor de beleving van de mensen die er nu al komen.

Het park kent een grote groep vaste gebruikers. Dit zijn verenigingen die in het Schildehof kunst maken, aan natuurbeleving doen, gebruik maken van de fit-o-meter, komen wandelen of joggen.

Velt werkgroep Dodoenstuin De werkgroep Dodoenstuin staat in voor het onderhoud

Natuurgidsen Schilde (VMPA)

van de kruidentuin (waarvan het grootste deel refereert

De Natuurgidsen Schilde afdeling VMPA zijn aangesloten bij

naar het ‘Cruydenboeck’ van Rembert Dodoens) en voor

de Vereniging voor Milieu-Educatie Provincie Antwerpen

educatieve begeleiding van bezoekers en groepen. Er vindt

in samenwerking met het Centrum voor Milieu-Educatie

biologische tuinbouw op kleine schaal plaats. De werkgroep

VZW. De vereniging stelt zich tot doel binnen de provincie

is aangesloten bij Velt (Vereniging voor Ecologisch Leven en

Antwerpen een bijdrage te leveren tot de ontwikkeling van

Tuinieren). Elke zaterdag vindt er een gezamenlijke werk-

natuur- en milieubesef. Ze appreciëren zeer sterk de diversi-

namiddag plaats met betrekking tot onderhoud- en ver-

teit aan biotopen in het park.

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Gebruik van het park

beteringswerken (individueel ook tijdens de werkdagen).

Verder is er van maart tot september elke zondagnamiddag

Van april tot september worden er gratis geleide wande-

permanentie om informatie te verschaffen aan bezoekers

lingen georganiseerd in de Bloemen - en insectentuin en

en wordt er van mei tot september elke eerste zondag

in de Dodoenstuin. En gedurende het ganse jaar in onder

van de maand een gratis geleide wandeling georganiseerd

andere het domein Schildehof. Geleide wandelingen wor-

door natuurgidsen.

den aangeboden aan groepen en speciale aangepaste wandelingen worden voorzien voor scholen. Er worden jaarlijks

Vleermuizenwerkgroep

opendeurdagen georganiseerd en cursussen ingericht over

In de Natuurpuntafdeling Schijnvallei is een vleermuizen-

natuuronderwerpen zoals bijvoorbeeld bloembiologie,

werkgroep actief. Omdat de Schijnvallei in de Antwerpse

geluiden van vogels en dergelijke. De vereniging staat ook

fortengordel ligt, zijn er belangrijke overwinteringsplaatsen

in voor het onderhoud van het in beheer gekregen domein

van vleermuizen aanwezig (Fort van Oelegem en Fort van

Bloemen- en Insectentuin.

Broechem). Maar ook in oude kasteelkelders worden vleermuizen aangetroffen (onder andere in de fundamenten

In het verleden hebben de Natuurgidsen een voorstel

van het kasteel in Schildehof). De gemeenteraad heeft op

gedaan voor het plaatsen van stroomdeflectoren en een

26/08/2002 een huurovereenkomst afgesloten met de vzw

bezinkingsbekken van ongeveer 10 op 10 meter op het

Natuurpunt ten behoeve van bescherming van de vleermui-

Schijn. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat er terug meanders

zen. Meer hierover vanaf pagina 28.

ontstaan op de huidige loop. Het bezinkingsbekken zou het ruimen, indien nodig vereenvoudigen, een paaiplaats leveren aan de vissen en terug (op die plaats) een ‘zicht’ geven aan/op het Schijn.

17

Deel I: Historiek (Erfgoed en erfgoedplan)

Natuurpunt Afdeling Schijnvallei

De aanwijzers en infoborden zijn vervaardigd uit inlands,

Natuurpunt plant het beheer van erkend natuurreservaat

onbehandeld kastanjehout. Deze ecologische insteek is

De Pont en voert het beheer ook grotendeels met vrijwil-

belangrijk voor de sportdienst.

ligers uit. Daarnaast organiseert Natuurpunt, net als de

Schildehof wordt gepromoot als sportpunt. Dit is een plek

Natuurgidsen ook educatieve activiteiten en komen indi-

waar verschillende sporten kunnen beoefend worden.

viduele leden waarnemingen doen in het reservaat en

In dit opzet zijn er plannen om communicatie eenduidig en

in de rest van het park (zie www.waarnemingen.be).

eenvormig te organiseren op één groot bord i.p.v. verschil-

Natuurpunt zet meer dan 800 manuren per jaar in voor

lende aparte infoborden. Ook is er gecommuniceerd met

behoud van het natuurreservaat.

andere diensten om gezamenlijke infoborden te organiseren, maar dit is nog niet gecoördineerd. Dit erfgoedplan

Koninklijke imkersvereniging Sint Ambrosius

kan het platform zijn om deze initiatieven te bundelen.

De Koninklijke Imkersvereniging Sint Ambrosius is aangesloten bij het Provinciaal Antwerps Verbond van

De sportdienst is ook pleitbezorger van een vlotte toegan-

Imkersverenigingen. Ze zorgen voor de ondersteuning en

kelijkheid van natuurreservaat De Pont. De natuurbeheer-

scholing van de aangesloten imkers, selectiewerkzaamhe-

ders maken hier voorbehoud, omdat een technisch goed

den in de Bloemen- en insectentuin van het park en het

aangelegd pad in de natte zones te veel impact op de

organiseren van ontspanningsbijeenkomsten en uitstappen.

natuurwaarden heeft.

Elke tweede zondag van de maand worden bijeenkomsten georganiseerd voor voordrachten, onderzoek naar ziekten

Jeugdbewegingen

enz. Ook organiseren ze het Ambrosiusfeest rond 7

De zone aan de overkant van Wittebrug is een speelbos.

december en verzorgen ze de uitgave van het twee-

Het open beukenbos wordt veel gebruikt door scholen,

maandelijks ledenblad d’Orangerie’.

jeugdbewegingen en jongeren uit de buurt en buiten de gemeente, zij bouwen kampen en boomhutten. De dreef

Atelier Schildershof

is hier dichtgegroeid en het is weinig of niet bekend dat

Het atelier Schildershof organiseert cursussen en workshops

het openbaar is. Het grasterrein en de open ruimte achter

voor verschillende kunstvormen: aquarel, olieverf, tekenen,

de vijver is ook aangeduid als speelzone. Ook de ‘overgang’

beeldhouwen. Deze cursussen lopen van eind september

van de Scouts gaat traditioneel door in het Schildehof.

tot juni, elke dinsdag en donderdag van 20 tot 22 uur.

Jaarlijks, aan het einde van het seizoen, volgt telkens een

Senioren

tentoonstelling. De vereniging telt een 70-tal cursisten

De senioren maken vooral gebruik van de fit-o-meter 50+

die gebruik maken van de Orangerie: olieverf beneden

en het parcours in het westelijk parkgedeelte. Op de zit-

in de grote zaal, achteraan aquarel en tekenen, en boven

banken rondom de vijver kunnen ze uitrusten en genieten

beeldhouwen. Als het goed weer is gaan de deelnemers

van het mooie uitzicht.

op donderdag na de cursus naar de tuin of op het platform aan de vijver (zonder begeleiding). Het Atelier Schildershof

Omwonenden en recreanten

zou graag meer ruimte krijgen voor beeldhouwers.

Veel bewoners van Schilde en de omgeving komen in het park recreëren. De omwonenden ondervinden weinig of

Gemeentelijke Sportdienst

geen hinder van de aanwezigheid van het park. Enkel het

In het park Schildehof heeft de sportdienst een loopparcours

minder verzorgde straatbeeld van de bermen ter hoogte

en twee fit-o-meters aangelegd. Voor de fit-o-meter 50+

van het begin van de Bellevuedreef, Rodedreef en De Pont

wordt wekelijks op vrijdag begeleiding voorzien. Ook initia-

door het parkeren is een aandachtspunt.

ties nordic walking worden hier gehouden. Voor sportaanbod in het park is niet veel promotie meer nodig, dit is

Studie uit 2011 door Marieke Jaenen, historica

al voldoende ingeburgerd. Het loopparcours werd door de

(bij Stramien) in opdracht van gemeente Schilde.

Provinciale Sportdienst gequoteerd als mooiste van de

Teksten bewerkt door dienst cultuur en dienst communicatie.

provincie Antwerpen, mede door de sterke afwisseling.

18

De architecten Geen kasteel zonder een opdrachtgever en een architect. Wie deze architecten of bouwmeesters waren voor 1700 is niet bekend. Daarna gaat het slechts om drie architecten waarvan de laatste in 1932 zijn plannen niet heeft mogen of kunnen uitvoeren.

Over wie gaat het hier? Welke vormentaal hanteerden zij? Zijn ze bekend of illuster?

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

De architecten en de vroegere bewoners

Jan Pieter van Baurscheit de jongere Johanna de Pret en haar twee echtgenoten hebben jaren-

gehad in Zeeland, Den Haag en Holland. Enkel in Vlissingen

lang gewerkt aan de omvorming van hun nieuw verworven

en Middelburg staan nog gebouwen van hem. Vanaf 1740

kasteeldomein tot een modern - naar de tijdsgeest aange-

krijgt hij zeer veel prestigieuze projecten in Antwerpen en

past - gebouw en park. Het zestiende-eeuwse kasteel dat

omgeving. De bekendste is ongetwijfeld het Paleis op de

nog een gesloten structuur had, moest kunnen wedijveren

Meir voor Johannes Van Susteren, die ook heer van

en aansluiting vinden met de nieuwe bouwstijlen. Zij na-

’s-Gravenwezel was. Verder nog het stadhuis van Lier met

men daarvoor Jan Pieter van Baurscheit de jongere onder

zijn fantastisch mooie zwevende houten trap. Het kasteel

de arm om hun plannen werkelijkheid te laten worden.

de Borrekens in Vorselaar waar ‘onze’ Karel van de Werve graaf van Vorselaar was geworden. Hij was gehuwd met

Jan Pieter II (1699 – 1768) is geboren en gestorven in

een nicht van Johanna de Pret.

Antwerpen. Zijn vader Jan Pieter I of de oudere, is afkomstig uit Wormersdorf in Westfalen, nu Duitsland. Hij is

Van Baurscheit trekt het kasteel open, brengt meer licht

meubelmaker maar vooral beeldhouwer en al op jonge

naar binnen en laat de toren verdwijnen. Op die manier

leeftijd trekt hij naar Antwerpen waar hij snel integreert

verkrijgt hij een open binnenplein, als toegang tot het ge-

in het betere en mondaine milieu van de stad. Uit zijn 1e

heel. Van Baurscheit heeft een voorkeur voor de rococostijl

huwelijk worden twee dochters en een zoon geboren.

die ook hier tot uiting komt. Ook de toegangspoort van

De zoon treed al snel in de voetsporen van zijn vader. Op

architect Kerrincx wordt door hem verder verfraaid met or-

jonge leeftijd, 13 jaar, wordt hij opgenomen in de gilde en

namenten en ijzersmeedwerk. Van Baurscheit fungeert ook

bekwaamt hij zich in het beeldhouwen in steen, het gieten

als binnenhuisarchitect voor decoraties, beeldhouwwerk en

van stenen ornamenten en beelden. Wanneer de vader in

puttis (engelenbeeldjes). Dankzij zijn atelier in Hoboken kan

1728 overlijdt, neemt hij het bedrijf over en begint hij zich

hij hier makkelijk in voorzien.

meer en meer toe te leggen op het werk als architect. Hij woont in Hoboken, waar hij vlakbij de Schelde ook een

Hij overlijdt op 10 september 1768 en wordt evenals zijn

magazijn en atelier heeft. Via de rivier kan hij allerlei bui-

vader in de Sint-Walburgiskerk begraven. Hij laat een in-

tenlandse steen laten aanvoeren maar ook bewerkte steen

drukwekkend bouwoeuvre na, waarvan in onze provincie

en beeldhouwwerken vervoeren naar andere plaatsen. Van

zeer veel gebouwen nu nog bestaan.

Baurscheit heeft in zijn vroege periode heel wat opdrachten

19

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

Henri Parent De erfgenaam van Johanna de Pret, Philippe van de Werve

Henri Parent wordt in 1871 verzocht om plannen te maken

en van Schilde, laat zijn kasteel en park in Schilde vrij

voor de ingrijpende verbouwing en het vergroten van het

onaangeroerd. Hij steekt wel veel energie in zijn Hôtel de

kasteel. Ondanks de voorliefde van Henri Parent voor over-

Schilde op het Kipdorp in Antwerpen. Het is zijn kleinzoon

dadige versieringen en afwerking, het imiteren van grote

Henri van de Werve en van Schilde die ingrijpende

middeleeuwse schouwen en monumentale trappen en

veranderingswerken doorvoert.

trappenhallen, kiest hij ook vaak voor nieuwe technieken en sobere constructies. Zo wordt voor het kasteel in Schilde

De Franse classicistische tuin is dan verwaarloosd en uit-

gekozen voor een koepel in ijzeren spanten voor de winter-

gegroeid en wordt aan de nieuwe tuinmode aangepast:

tuin en het fumoir (rookkamer).

de Engelse landschapstuin. Voor het kasteel neemt hij Henri Parent in dienst. Henri Parent (1819 – 1895) heeft

De samenwerking zou 26 jaar duren - tot aan de dood van

het vak geleerd bij zijn oude vader Arnaud en de architect

Henri Parent - maar verliep niet altijd even vlot en vaak

Fröelicher. Zijn broer Clement Parent, eveneens architect,

op gespannen voet. Herhaaldelijk moest er aangedron-

huwt met diens dochter Louise-Marie Fröelicher. Deze soci-

gen worden op het betalen van de facturen of het verder

ety-architect is de tegenpool van de bekende Viollet-le-Duc.

mogen afwerken van het kasteel. De plannen werden ook

Het architectenkantoor Fröelicher – Parent (later komt ook

voortdurend aangepast en niet alles wat voorzien was,

een zoon van Clement in dienst) bouwen en verbouwen in

werd uitgevoerd. Op het einde probeerde hij nog vruch-

Frankrijk ruim 20 kastelen en heel wat stadpaleizen - hôtels

teloos zijn neef architect Louis Parent te introduceren bij

genoemd - voor de nieuwe rijke burgerij. In de 2e helft

baron Henri.

van de 19e eeuw, de romantische periode, wordt ook in de bouwstijl vaak teruggegrepen naar de middeleeuwen en de

Henri Parent, afkomstig van Valenciennes heeft bijna heel

renaissanceperiode. De gebouwen zijn dan ook vaak eclec-

zijn leven in Parijs gewoond waarvan het grootste deel in

tisch. Eclecticisme als bouwstijl is het streven om stijlen en

de Avenue de Breteuil 10, waar hij ook zijn atelier had.

motieven uit het verleden over te nemen en te versmelten

Zijn bekendste realisatie in België is de verbouwing van

tot iets nieuws. Zowel voor de algemene vorm van het

het kasteel van Ooidonk in 1866.

gebouw als voor de verschillende onderdelen ervan. In de 19e eeuw komen daardoor neoromaans, neogotisch en classicisme in beeld.

20

Ets kasteel Schilde naar ontwerp van Henri Parent

Na het overlijden van Henri van de Werve en van Schilde

De vader van Henri, Frans Van Dijk (1853 – 1939) had ook

in 1924 en zijn zoon Gaston in 1923, is er enkel nog de

al werken uitgevoerd in 1907 aan het hotel de Schilde voor

schoondochter barones Françoise de la Boësière - Thiennes.

Gaston van de Werve en van Schilde. Frans was een zeer

Zij woont al sinds haar huwelijk in 1895 in het hotel de

gekend architect in het Antwerpse en onder meer het oude

Schilde op het Kipdorp 35 in Antwerpen. In 1930 geeft zij

justitiepaleis aan de Britselei is van zijn hand. Zijn zoon zal

de architect Henri van Dijk (1890 – 1982) de opdracht om

in 1933 nog de vergrotingswerken aan dit justitiepaleis

gedetailleerde plannen te maken om het kasteel toch ver-

leiden en als voorzitter van de KMBA in 1932 – 1934, verzet

der af te werken. Vooral voor de gevels en de vier hoek-

hij zich fel tegen de mogelijke afbraak van de gildehuizen

torens. De architect laat ook een zeer mooi afgewerkt

op de Grote Markt en in de omgeving van het stadhuis. Van

plaasteren model maken van hoe het kasteel er zou kun-

Dijk mag in 1952 een viertal middeleeuwse huizen restau-

nen uitzien. Hierin was ook aan de achterkant van het

reren in de Gildekamersstraat om er een folkloristisch mu-

kasteel een mooi terras en aanlegsteiger voorzien als

seum van te maken. In 1958 en 1961 krijgt hij de opdracht

aansluiting met de vijver.

om ook een nieuw etnografisch museum te ontwerpen. Het

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

Henri Van Dijk

project werd goedgekeurd, maar nooit uitgevoerd.

Van Dijk oogstte hiermee succes bij zijn collega’s en in het tijdschrift van de Koninklijke Maatschappij der Bouwmeesters (KMBA) van Antwerpen uit 1932 wordt hier uitvoerig op ingegaan. Ook aan de binneninrichting zou gewerkt worden: trappen en woonruimtes die een andere functie krijgen en aanpassingen voor modern comfort. De wintertuin die een ‘veranda’ wordt. En aan alle twaalf slaapkamers wordt een ‘salle de bain’ of badkamer toegevoegd. Ook voor het personeel is er meer comfort voorzien. Voor het eerst is er ook een kapel gepland in het kasteel. Deze omvangrijke modernisering werd echter nooit uitgevoerd.

Luchtfoto van het kasteel (1930)

21

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

Eugène-Emmanuel Viollet-le-Duc Deze nu omstreden en bekritiseerd Franse architect en notoir republikein (1814 – 1879) begreep niet dat na de afschaffing van alle privileges van de adel uit het ancien régime, de aristocratie nog in alle ernst kastelen kon bouwen als exponent van hun rijkdom en weelde. Voor hem was een kasteel een vluchtige gril – ‘un caprice d’un jour’ – of een geldverslindende te grote woonst die met de eigenaar ten onder gaat en geen enkele herinnering nalaat.

Hoewel hijzelf ook een tiental kastelen verbouwd heeft, voorspelde hij in 1873 in zijn boek Histoire d’une maison, het einde – ‘la mort’ – van de kastelen. Voor hem was het slechts een nostalgisch restant van een maatschappelijk, economisch, politiek en ideologisch achterhaalde ancien régimecultuur. Vijftig jaar later had de man gelijk.

Bronnen Jaarboek 4 (1994) Elegans Liers Geschiedkundig genootschap. Frans Baudouin Architect Jan Pieter van Baurscheit de jongere.

Jos Huybrechts, Frans Van Dijk Architect te Antwerpen (1994) Luc Koschak, de architect Parent (1992), Scilla Luc Verpoest, het negentiende-eeuwse kasteel van Schilde (1992), Scilla Diverse publicaties van Scilla, Jos Van Bulck, Xavier Dalle, Patrick Anthoni

22

Het verhaal van de bewoners Paolo Jacomo Cloots was in 1672 geboren in Amsterdam en hij vergaarde een fortuin met handel met het verre oosten. Hij was directeur geweest van de Verenigde Oostindische Compagnie. Hij werd door Karel VI, die ook hertog van Brabant is, als baron geadeld en kon zo zijn titel overbrengen op de heerlijkheid die hij in Schilde gekocht had. Schilde werd een baronie en hij mocht zich voortaan de Cloots noemen. Op 7 jan 1713 huwt hij met Johanna de Pret, zijn nicht. Paolo’s moeder en haar vader zijn broer en zus. Hun nichtje zal later huwen met Karel Henri van de

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

De bewoners van het kasteel (1700 – 1950)

Werve, de latere graaf van Vorselaar. Het echtpaar de Cloots – de Pret heeft duidelijk genoeg kapitaal. Zij hadden niet alleen de historische schulden overgenomen en onmiddellijk betaald maar maakten ook plannen om het kasteel, zijn domein en Schilde grondig onder handen te nemen. Onder de leiding van architect Jan Pieter van Baurscheit wordt het kasteel verbouwd naar de toen heersende mode. Er werden allerlei parkwerken voorzien en dreven aangelegd. Het moest een ‘petit Versailles’ worden. Voor baron de Cloots heeft het niet lang mogen duren. In 1725 overlijdt hij op 63-jarige leeftijd. Johanna zet echter door en wel op twee vlakken. Op 17 april 1728 hertrouwd zij met Jan Albert Van Hove, 1e raadspensionaris van Antwerpen en eveneens

Johanna de Pret

niet onbemiddeld. Ook hij mocht zich baron van Schilde noemen en zette met zijn kersverse echtgenote haar werk verder aan het kasteel en het park. Van Hove overleed in 1740 op 58-jarige leeftijd en liet Johanna kinderloos achter.

Haar nichtje Maria Anna de Pret, gravin van Vorselaar was,

Zij liet haar hoofd niet hangen en deed gewoon verder. De

vruchtbaar geweest voor twee. Zij had 12 kinderen. En

Bellevuedreef werd aangelegd. De grote hoeve werd ge-

haar 2e zoon Philippe Lodewijk Ignatius Jozef van de Werve

kocht en vergroot. De toren van de kerk die was ingestort

werd de enige erfgenaam van Johanna de Pret die in 1764

en de kerk had beschadigd, werd heropgebouwd. Zij sticht

overleed in haar huis op het Mechelseplein in Antwerpen.

zelfs een vennootschap om een steenweg aan te leggen

Ze werd 80.

tussen Ruggeveld en Schilde en zo verder naar Westmalle.

De huidige Turnhoutsebaan was geboren. Het mag duidelijk zijn dat zij ook bekommerd was om het wel en wee van haar onderdanen in Schilde.

Al die mooie plannen liepen niet altijd van een leien dakje.

Ook zij had te maken met inkwartieringen van troepen vooral rond 1745 en maakt daarover regelmatig haar beklag over schade aan kasteel en domein, het stelen van brandhout, ...

23

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

Philippe van de Werve wordt als 20-jarige in 1764 verheven tot baron, heer van Schilde en eigenaar en bewoner van Hof ten Broecke en plots een welstellend man. Zijn 1e vrouw is Maria Alexandra de Fraula met wie hij huwt in 1767 en die 3 jaar later al sterft aan de windpokken.

Ze werd slechts 24 jaar.

Jacques van de Werve

Philippe van de Werve heeft de opeenvolgende politieke regimes gekend: Oostenrijkse Nederlanden, Brabantse revolutie, de Franse invallen en de annexatie bij de Franse republiek, het Franse Keizerrijk, het Verenigd Koninkrijk Philippe Louis Ignace van de Werve

der Nederlanden en tenslotte de Belgische opstand en het Koninkrijk België. In die periode moest hij dan ook nog zijn

Tien maanden later hertrouwt Philippe met Theresa-

heerlijkheid afgeven en vanaf de ‘Fransen’ wordt Jacobus

Francesca Peeters, dochter van de zeer rijke heer van

Maesen (1770 – 1851) onze burgemeester (1799 – 1848)

Aartselaar, Cleydael en Buerstede. De volgende 19 jaar

die verder dezelfde hierboven opgesomde regimewissel

breidt de baron van Schilde, dankzij gunstige beursverrich-

problemen heeft ondergaan. In 1794 echter emigreert

tingen en een notoire erfenis, zijn rijkdom aanzienlijk uit.

hij met zijn gezin naar Bremen om de problemen hier te

Hij koopt onder andere in Schilde en Oelegem de heerlijke

vermijden. Hij komt twee jaar later terug omdat zijn bezit-

hoeve ‘Bredeveld’ alsook verschillende Antwerpse huizen.

tingen hier hem toch te dierbaar zijn. Tijdens het keizerrijk

Zo laat hij op het Kipdorp drie XVI-eeuwse huizen, eigen-

wordt hij naar Rijsel verbannen door Napoleon. Daar over-

dom van zijn vrouw, verbouwen tot het prachtige ‘Hotel van

lijdt zijn dochter in 1811, 16 jaar oud, naar verteld wordt

Schilde’. De barones overlijdt in 1789. Ze had geen kinderen.

van verdriet omdat zij verplicht werd door Napoleon om een Franse generaal te huwen. In 1809 valt Philippe de

Derde keer goede keer en op 10 mei 1791 huwt hij Maria

grote ‘eer’ te beurt zijn mooi hotel de Schilde af te staan

Louisa della Faille die overlijdt op 14 februari 1838. Deze

aan maarschalk prins Bernadotte en zijn vrouw, terwijl hij

vrouw schenkt hem 2 kinderen: een zoon Jacques en doch-

tegelijk in het kasteel van Schilde 80 Franse soldaten

ter Maria Jozefa.

onderdak moet bieden…

En toen werd per overmaat van ramp, zoon Jacobus Jozef ook nog opgeroepen voor legerdienst in de Franse marine.

Vanuit Lille laat F.L.J.I. prompt door zijn schoonbroer een plaatsvervanger voor hem zoeken tegen forse betaling.

24

Een jaar later ziet Henri het levenslicht en voor de vader

Antwerpen terugkeren. Het land behoort nu tot het konink-

gaat 1 jaar later het licht al uit. Charlotte blijft als jonge

rijk der Nederlanden. Aan een groot deel van de oude adel

Française met een baby achter op het hof. Ze staat wel

wordt aangeboden deel uit te maken van de Ridderorde

gekend als erg gelovig, schrijft vele brieven naar de pas-

der Staten-Provinciaal om alzo deel te kunnen nemen aan

toor met vragen over een aflaat of om speciale missen te

de werking van de Staten-Generaal. Maar om religieuze

komen lezen in de kapel van het kasteel. Bij de volkstelling

redenen weigert F.L.J.I. de grondwettelijke eed af te leg-

van 1857 wordt er vermeld dat op het hof nog 9 andere

gen en wordt meteen dan ook van het register van de adel

mensen wonen. Waaronder een Franse priester, een kok,

geschrapt!

een koetsier en nog meiden en knechten. Na het huwelijk van haar zoon Henri in 1866 gaat ze wonen op het hof Ter

En om het allemaal nog ingewikkelder te maken... De

Linden waar ze ook hetzelfde jaar overlijdt op 29 november.

Nederlanders benoemen hem in 1816 tot lid van de

Ze werd 42 jaar.

Ridderorde van de provincie Antwerpen. Maar hij weigert.

Waarom? Al is de baron nog zo gehecht aan de zeden en

De jonge Henri huwt eveneens in Parijs op zijn 22e met de

levensstand tijdens het ancien régime, toch groeit er bij

Franse Marie Jeanne de Bethisy, een freule van net geen 20

hem stilaan een grote verstandhouding met de openheid

jaar oud, op 2 juni 1866 om precies te zijn. Haar ouders zijn

van koning Willem van Oranje inzake diens economische

markies en markiezin de Bethisy. Op 22 maart 1867 wordt

politiek. In die 15 jaar van zijn bestuur kwamen immers

hun zoon Gaston geboren in Parijs. Het jonge gezin komt

talrijke nieuwe financiële ondernemingen tot bloei, op

naar Schilde wonen waar Henri allerlei plannen gaat sme-

gebied van onder andere verzekeringen, koloniale handel

den om zijn kasteel en park te vergroten en verfraaien.

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

Na de val van het keizerrijk, kan de baron weer naar

en zeevaart. Bij het uitbreken van de Belgische opstand in 1830, was de baron dan ook openlijk Orangist geworden,

Na 10 jaar huwelijk scheidde Henri en zijn vrouw. Scheiden

wat hij zeker niet was in 1816.

was toen een unicum en het huwelijk werd ontbonden. Marie Jeanne hertrouwt een jaar later met graaf de

Kort vóór die revolutie, had Philippe het zelfs goed gevon-

Louvencourt en overlijdt op 22 december 1922 in Parijs.

den dat zijn zoon kamerheer van de koning werd, waardoor deze weer in de adel werd opgenomen en hem de titel van baron, inclusief voor al zijn afstammelingen, werd toegekend.

Philippe overlijdt op 23 april 1834 totaal vervreemd van de werkelijkheid. Hij werd begraven in de familiekelder in de Sint-Guibertuskerk en zijn zoon Jacques liet een grafmonument voor hem bouwen.

Zijn zoon Jacques (1793) is misschien de reden van het Orangist zijn want hij werd kamerheer van koning Willem I. Hij zal wel een verdienste gehad hebben om deze functie te krijgen. Voor het geld hoefde hij het niet te doen. Zijn vader liet hem een fortuin achter om u tegen te zeggen.

Hij is wel vrijgezel gebleven tot zijn 50e. Vader, moeder en zoon stonden bekend om hun zuinigheid. Desalniettemin is ook hij zeer actief bezig met het vergroten van zijn immense fortuin.

In 1843 huwt hij dan toch in Parijs met de 19-jarige Charlotte Clotilde de Cossé-Brissac. Haar vader was graaf en haar moeder geboren als prinses de Montmorency.

Henri van de Werve

25

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

Gaston leek wel het tegengestelde van zijn originele va-

Tijdens dit ambt dat hij 19 jaar zal vervullen, valt reeds

der: ernstig zowel als ijverig. Henri was onderricht door

vanaf het begin zijn ijver op bij de zittingen van de

privéleerkrachten maar zijn zoon schreef hij in bij het

Provinciale Raad en de doeltreffendheid van zijn arbeid.

O.L.V.-college, bij de paters jezuïeten, in Antwerpen. Daar

Dankzij deze hoedanigheden wordt hij dan ook verkozen als

vond de knaap het onmisbare gezelschap van jongens van

Provinciegouverneur van Antwerpen om graaf Baillet-Latour

zijn leeftijd. Na zijn middelbare studies studeerde Gaston

op te volgen wanneer die naar de senaat trekt. De minister

verschillende jaren aan de Parijse universiteit. Op zijn 23e

moest echter lang aandringen en er was zelfs een persoon-

trouwde hij op 5 juli 1890 met Françoise de la Boëssière

lijke tussenkomst van koning Albert nodig om baron Gaston

-Thiennes uit de meest vooraanstaande Belgische aristocra-

van de Werve en van Schilde te overreden de gouverneurs-

tie. Ze vestigden zich in het Hotel van Schilde te Antwerpen

plaats aan te nemen. Hij wordt in 1912 benoemd. Tijdens

en de jonge Gaston wordt weldra benoemd tot provinciaal

de oorlog blijft hij als enige Belgische gouverneur op post.

raadsheer van het kanton Zandhoven.

Hij overlijdt al in 1923 kinderloos, zijn vader sterft in 1924 en de weduwe erft alles. Zij blijft op het Kipdorp wonen en komt slechts zeer sporadisch naar Schilde. Na haar overlijden in 1951 wordt ook zij bijgezet in de familiekelder onder het hoogaltaar. Hun totale domein en gronden bedragen dan een oppervlakte van 1.125 hectaren, waarvan ruim 700 hectaren in Schilde. Het is een indrukwekkende lijst.

Maar alles gaat naar haar neef Markies de la Boëssière – Thiennes en de zeven kinderen van haar zuster markiezin de la Bourdonnaye. Zij beslissen om al deze bezittingen te verkopen. Het kasteel wordt afgebroken - eerder gedemonteerd - en de steen wordt verkocht. De gemeente Schilde koopt het huidige park en de rest wordt gekocht en verkaveld door de Compagnie Immobilière de Belgique.

De gemeente koopt van de Immobiliënvennootschap van België - Royale Belge - het ganse domein. Het kasteel en de standbeelden maken geen deel uit van de koop .

En zo komt er een roemloos einde aan een bijna 1.000-jarig bestaan van dit Hof ter Broecke en zijn bewoners. De enige bewoners die er nu nog resten zijn vleermuizen.

Gaston van de Werve en Françoise de la Boëssière – Thiennes

26

PHILIPPE van de Werve

zoon van

T TT T

GUILLAUME van de Werve

Marie-Anne en Josine van de Werve

dochters van

CHARLES-BRUNO van de Werve

zoon van Marie-Anne van de Werve

CHARLES-HENRI van de Werve

zoon van

CHARLES- PHILIPPE JOSEPH van de Werve Verkoopt kasteel en heerlijkheid. aan CLOOTS x JOANNA de PRET die Schilde van haar man erft.

zoon van

CHARLES-HENRI van de Werve Trouwt met Marie-Anne de Pret, nicht en erfgename van Jeanne Cloots-de Pret.

zoon van

zoon van zoon van

HENRI-MARIE JOSEPH van de Werve

zoon van

GASTON van de Werve Heeft nooit echt als ‘heer’ van Schilde gefunctioneerd.

zoon van

1540 – 1604 ongeveer 1565 – 1639

1672 – 1721 1702 – 1744

1706 – 1776

TTTT

PHILIPPE-LOUIS IGNACE van de Werve JACQUES-JOSEPH van de Werve

? – na 1547

1627/28 –1696

TT

zoon van zoon van

T

CHARLES van de Werve GUILLAUME van de Werve

1504 – 1560

Deel II: Architecten en vroegere bewoners

Chronologie van de opvolging

1748 – 1834 1793 – 1845 1844 – 1924 1867 – 1923

Bronnen De heren van Schilde, Jos Van Bulck, jaarboek Scilla nr. 11, 1978.

Les van de Werve, 800 ans d’histoire, Yves Smitz en Alfons Bousse, 1988.

Diverse publicaties van Scilla, Y. van de Werve de Vorselaar, Xavier Dalle, Cois Oorts.

Door: Patrick Anthoni (Scilla). Teksten bewerkt door dienst cultuur en dienst communicatie.

27

DEEL III: DE HUIDIGE BEWONERS - VLEERMUIZEN

De huidige bewoners: vleermuizen in de kasteelkelders Al 26 keer heeft de Zoogdierenwerkgroep van Natuurpunt vleermuizen geteld in de gewelven van het kasteel van Schildehof. Een telling gebeurt in de winter en vond voor het eerst plaats in 1992. Toen werden er twee baardvleermuizen en twee franjestaarten geteld. De vrijwilligers van toen bedachten dat dit er veel meer konden zijn. Er moest alleen hier en daar wat ingegrepen worden in dit winterverblijf. En er werd ingegrepen. Het aantal overwinterende vleermuizen is intussen fors uitgebreid.

Temperatuur en verstoring

Vleermuizenreservaat

Het belangrijkste probleem in 1992 was de sterk schom-

In de vroege herfst van 2002 was het vleermuizenreser-

melende temperatuur. Vleermuizen hebben een stabiele

vaat een feit. De vrijwilligers konden dankzij subsidies

temperatuur nodig voor een ongestoorde winterslaap.

het winterverblijf verder inrichten. De openingen die er

4°C is ideaal. Daarom sloten de vrijwilligers van toen de

nog waren, werden dichtgemaakt met waterbestendige

toegang tot de kelder af. Bijkomend voordeel hiervan was

multiplexplaten. Het doel: een zo stabiel mogelijke tempe-

dat de vleermuizen ook niet meer werden gestoord. De

ratuur creĂŤren. Niet alleen de tocht is een belangrijke factor,

zomerkolonie watervleermuizen profiteerde daar ook van

maar ook de hoeveelheid water op de keldervloer van het

en kon zich zo verder ontwikkelen.

reservaat speelt mee.

Het effect van het afsluiten van de toegang, werd in de

Als het buiten vriest, blijft het in de afgesloten ruimte bin-

loop van de volgende jaren duidelijk zichtbaar en het aantal

nen, boven het vriespunt. Het water verdampt en dit zorgt

overwinterende vleermuizen steeg aanzienlijk.

voor een vorstvrije locatie met hoge luchtvochtigheid. En dat is net wat vleermuizen nodig hebben om in hun winterslaap te blijven.

28

DEEL III: DE HUIDIGE BEWONERS - VLEERMUIZEN

T

De telling van 2017

Groei

Het volgehouden beheer en de ingrepen door de jaren heen

Sinds de eerste telling is de vleermuizenpopulatie met

hebben er voor gezorgd dat het aantal overwinterende

gemiddeld 32 % gegroeid. In dat percentage zitten ook

vleermuizen in stijgende lijn zit.

plotse terugvallen. Bij zo’n terugval herstellen de aantallen zich wel, maar dat duurt altijd enkele jaren.

In januari 2017 waren er 187 overwinterende vleermuizen.

Dat zijn er 15 meer dan vorig jaar.

Een terugval betekent niet altijd dat de populatie verkleind is. Het is perfect mogelijk dat dieren verder weg kruipen

Zo ziet de verhouding eruit:

door de koude. Ze zijn dan moeilijker of helemaal niet te

• 30 baardvleermuizen

tellen. En soms krijgen de vrijwilligers de indruk dat de

• 29 watervleermuizen

vleermuizen bij strenge winters naar de forten trekken om

• 122 franjestaart vleermuis

daar te overwinteren.

• 1 grootoorvleermuis

29

DEEL III: DE HUIDIGE BEWONERS - VLEERMUIZEN Franjestaart vleermuis

Er zijn twee soorten die voor de grote getallen zorgen: de franjestaart die een gemiddelde groei kent van 32 % en waarvan het aantal sinds vorig jaar met 36 % gestegen is. En er is de watervleermuis die ook een gemiddelde groei heeft van 32 %, maar waarvan het aantal tegenover vorig jaar met 26 % gedaald is.

Watervleermuis

30

DEEL III: DE HUIDIGE BEWONERS - VLEERMUIZEN

Dan is er een groep waarvan we de twee soorten bij elkaar optellen omdat ze moeilijk te onderscheiden zijn: de baardvleermuis en de Brandts vleermuis. Hun aantal is over de telperiode aangegroeid met 13 % en in vergelijking met vorig jaar is de aangroei 7 %.

Baardvleermuis

De grootoorvleermuis komt het minst vaak voor.

Het is ook een soort die meer gezien wordt in bunkers, omdat ze minder gevoelig is voor temperatuurwisselingen.

Grootoorvleermuis

Conclusie De vleermuizenkelder van Schilde is een succesverhaal

Europees beschermde zoogdieren. Gemeente Schilde

en toont aan dat goed beheer een belangrijke bij-

en Natuurpunt Schijnvallei zijn fier op deze

drage levert aan de bescherming van deze bijzondere

verwezenlijking.

Door: Lode Rubberecht. Teksten bewerkt door dienst communicatie.

Â

31

Erfgoed en erfgoedplan Schildehof In deel een van deze brochure leest u alles over deze studie die de gemeente liet uitvoeren. Een beschrijving van de totstandkoming en de geschiedenis van het Schildehof. Maar met de klemtoon op hoe het Schildehof er nu uitziet en met erfgoed als belangrijk onderdeel. Laat u meeslepen in dit boeiende verhaal.

Architecten en vroegere bewoners De vroegere bewoners namen vaak befaamde architecten onder de arm. Voor het bouwen en het verbouwen van het kasteel en het aanleggen van het park. De vroegere kasteelbewoners zijn de adelijken. Met als rode draad uiteraard de familie van de Werve. Deel twee neemt u hierin mee.

Huidige bewoners Vleermuizen vonden hun weg naar de kasteelkelders. Want de vochtige ruimtes en redelijk constante temperatuur vormen een ideaal klimaat voor de beestjes. Dankzij de goede zorgen van Natuurpunt worden er elk jaar meer vleermuizen geteld.

Welke soorten er nu wonen en hoeveel het er intussen zijn, leest u in deel drie.