1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Έμπορος της Βενετίας θεωρείται από τα πιο γνωστά και αγαπημένα έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ που θεωρείται ο μεγαλύτερος δημιουργός του παγκόσμιου θεάτρου μετά τους αρχαίους 'Ελληνες. Γράφτηκε περίπου μεταξύ 1594 με 1597. Ανήκει στις κωμωδίες του Σαίξπηρ, αν και
έγινε
γνωστό
προβάλλοντας
για
τη
δραματική
σκηνή
του
δικαστηρίου
το χαρακτήρα του Εβραίου Σάιλοκ και θέτοντας το
ζήτημα του αντισημιτισμού. Το έργο διαδραματίζεται στη Βενετία του 16ου αι., εποχή που στην Ευρώπη έχουν συμβεί σημαντικές πολιτιστικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές. Οι Μεγάλες Ανακαλύψεις, η Αναγέννηση και η θρησκευτική
μεταρρύθμιση
απελευθερώνουν
το
πνεύμα
από
προκαταλήψεις, οδηγούν στην ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας καθώς και στη γέννηση μιας πρώιμης αστικής τάξης, εκπρόσωπος της οποίας είναι και ο Αντώνιο – ο Έμπορος της Βενετίας.
2
Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Ο Μπασσάνιο, ένας νεαρός από τη Βενετία, χρεωμένος από την άστατη νεανική του ζωή, αποφασίζει να ταξιδέψει στο Μπελμόντ, για να πολιορκήσει την όμορφη και πλούσια κληρονόμο Πορσία. Ζητάει λοιπόν από τον καλό του φίλο Αντώνιο να του δανείσει 3000 δουκάτα για τα έξοδα του ταξιδιού του για 3 μήνες. Ο Αντώνιο όμως επειδή δεν έχει κινητή περιουσία ζητάει δάνειο από τον Εβραίο τοκογλύφο Σάιλοκ. Στο σημείο αυτό, γίνεται εμφανής η κακία του Σάιλοκ αφού για εγγύηση στο δάνειο ζητάει μια λίβρα από τη σάρκα του Αντώνιο στο μέρος δίπλα από την καρδιά. Βέβαια ενώ αυτή η πράξη του, φαίνεται αποτρόπαια στην πραγματικότητα δεν προέρχεται από καθαρά δικό
του παραλογισμό, αφού στο παρελθόν ο Αντώνιο του φερόταν
υποτιμητικά και με ρατσισμό. Παρ' όλα αυτά ο Αντώνιο δέχεται και ο Μπασάνιο ετοιμάζεται για το Μπελμόντ. Στο Μπελμόντ η Πορσία πολιορκείται από μνηστήρες. Ο πατέρας της πριν πεθάνει της είχε αφήσει διαθήκη να παντρευτεί εκείνον μόνο που θα διαλέξει το σωστό κουτί, μεταξύ τριών (χρυσό, ασημένιο και μολυβένιο). Ένα από τα τρία αυτά κουτιά είχε μέσα μια μικρή φωτογραφία της Πορσίας και όποιος την έβρισκε θα την έκανε γυναίκα του και μαζί θα έπαιρνε και την περιουσία της. Η Πορσία δεν συμπαθεί κανέναν από τους υποψήφιους μνηστήρες της παρά μόνο τον Μπασάνιο ο οποίος τελικά διαλέγει το σωστό κουτί, με τη φωτογραφία της Πορσίας, και η ίδια μένει πολύ ευχαριστημένη με την κατάληξη. Τα άλλα δυο κουτιά περιέχουν περιπαικτικούς στίχους και μάλιστα από εδώ προέρχεται η φράση “ Ότι λάμπει δεν είναι χρυσός “. Στη Βενετία μαθαίνεται ότι τα καράβια του Αντώνιο έχουν ναυαγήσει και αδυνατεί να ξεπληρώσει το δάνειο στον Εβραίο. Ο Σάιλοκ τυφλωμένος από οργή, γιατί η κόρη του Τζέσικα κλέφτηκε με τον νεαρό Λορέντζο (με τη βοήθεια φίλων του Αντώνιο) και έγινε χριστιανή, αποφασίζει να πάρει εκδίκηση. Βάζει λοιπόν να συλλάβουν τον Αντώνιο. Τα νέα φτάνουν αμέσως στο Μπελμόντ και ο Μπασάνιο με τον Γκρατιάνο φεύγουν αμέσως για τη Βενετία για να σώσουν τον Αντώνιο. Στο μεταξύ η Πορσία με τη ακόλουθό της Νερίσα συμβουλεύονται τον δικηγόρο Μπελάριο συγγενή της Πορσίας.
3
Στα πλαίσια της ερευνητικής μας εργασίας, αφού μελετήσαμε το έργο και αναλύσαμε τους κεντρικούς χαρακτήρες και τις κύριες ιδέες προχωρήσαμε στη δραματοποίηση δύο σκηνών. Η μία είναι η σκηνή του δικαστηρίου όπου πραγματοποιείται η κορύφωση του έργου ενώπιον του Δόγη στη Βενετία. (απ’ όπου βλέπουμε πλάνα) Εκεί, παρόλο που ο Μπασάνιο προσφέρεται να πληρώσει στο Σάιλοκ τα διπλά απ' ό,τι του χρωστάει, ο Σάιλοκ τυφλωμένος από την οργή του για εκδίκηση επιμένει να εκπληρωθεί ο όρος του συμβολαίου που είχαν υπογράψει και να πάρει μια λίβρα από τη σάρκα του Αντώνιο. Ο Δόγης συμβουλεύεται ένα νεαρό μελετητή του νόμου, τον Μπαλτάσαρ, που ζήτησε να παραστεί στη δίκη μαζί με το βοηθό του. Οι δύο νεαροί δεν είναι άλλοι από την Πορσία και την ακόλουθό της Νερίσα, μεταμφιεσμένες σε νεαρούς δικηγόρους. Η Πορσία ζητάει από το Σάιλοκ να δείξει έλεος και να δεχτεί τη μεγάλη αμοιβή που του προσφέρει ο Μπασάνιο, αλλά εκείνος δεν δέχεται, οπότε το δικαστήριο του επιτρέπει να πάρει αυτό που ζητάει από τον Αντώνιο. Την τελευταία στιγμή όμως η Πορσία επισημαίνει μια λεπτομέρεια. Το συμβόλαιο έγραφε ότι μπορεί να πάρει μια λίβρα από τη σάρκα ενώ δεν ανέφερε τίποτα για αίμα. Άρα ο Σάιλοκ ήταν υποχρεωμένος να μη χύσει ούτε σταγόνα από το αίμα του Αντώνιο. Ηττημένος λοιπόν αποφασίζει να δεχτεί την αμοιβή που είχε προσφέρει ο Μπασάνιο. Η Πορσία όμως αναφέρει ένα νόμο της Βενετίας που λέει ότι αν κάποιος ξένος απειλήσει τη ζωή κάποιου Βενετσιάνου πολίτη, η μισή του περιουσία θα δημευτεί και η άλλη μισή θα πάει σ’ αυτόν που απειλήθηκε. Ο Δόγης χαρίζει τη ζωή στον Εβραίο και ο Αντώνιο παραχωρεί το μέρος της περιουσίας του Σάιλοκ που του ανήκει στον Λορέντζο και στη Τζέσικα. Επιπλέον ο Δόγης υπόσχεται να επιστρέψει στο Σάιλοκ την υπόλοιπη περιουσία του αν βαπτιστεί χριστιανός. Το δικαστήριο τελειώνει και ο Μπασάνιο δεν αναγνωρίζει τη γυναίκα του και επιμένει να προσφέρει στο νεαρό γραμματικό ένα δώρο. Ο “Μπαλτάσαρ” του ζητάει το δαχτυλίδι του και εκείνος του το δίνει απρόθυμα, αφού ήταν δώρο της Πορσίας και τον είχε βάλει να υποσχεθεί ότι δε θα το αποχωριστεί ποτέ.
4 Η δεύτερη σκηνή που δραματοποιήσαμε, είναι η τελευταία σκηνή στο Μπέλμοντ που οδηγεί στην ευτυχή κατάληξη του έργου. Επιστρέφοντας στο Μπελμόντ, η Πορσία και η Νερίσα ταλαιπωρούν τους συζύγους τους κάνοντάς τους μια σκηνή ζηλοτυπίας που σχετίζεται με την απώλεια των δαχτυλιδιών αλλά στο τέλος τους αποκαλύπτουν την αλήθεια για τη συμμετοχή τους στη δίκη. Ο Αντώνιο τελικά μαθαίνει ότι τα πλοία του δε βυθίστηκαν και γυρνάει στη Βενετία. Όλοι καταλήγουν ευτυχισμένοι, εκτός βέβαια από το Σάιλοκ που μένει μόνος και ταπεινωμένος.
5
ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΔΕΩΝ Ο Σαίξπηρ στο έργο του «Ο Έμπορος της Βενετίας» έχει δημιουργήσει προσεκτικά τους ήρωες σαν ξεχωριστές προσωπικότητες, με στοιχεία της εποχής (16ος αι.), θέλοντας όμως να περάσει σημαντικά, διαχρονικά αλλά και πρωτοπόρα μηνύματα για την τότε κοινωνία όπως για παράδειγμα η δύναμη και η αξία της φιλίας όπως αυτή διαφαίνεται μέσα από τη σχέση του Αντώνιο και του Μπασσάνιο αλλά και η θέση της γυναίκας σ’ έναν ανδροκρατούμενο κόσμο. «Ο Έμπορος της Βενετίας» είναι ίσως ένα από τα λίγα έργα στα οποία οι γυναίκες παρουσιάζονται έξυπνες, δυναμικές, δε διστάζουν να πάρουν πρωτοβουλίες και να διεκδικήσουν αυτό που θέλουν στη ζωή. Το πιο σημαντικό ζήτημα όμως που προσπαθεί να θέσει διακριτικά ο Σαίξπηρ, είναι το ζήτημα του αντισημιτισμού. Όταν όλοι παρουσίαζαν τους Εβραίους ως κακούργους και φιλάργυρους, ο Σαίξπηρ με τη φιγούρα του Σάιλοκ θέλει να δώσει και μια άλλη οπτική του πράγματος. Ότι δηλαδή οι ¨κακοί¨ Εβραίοι δεν γεννήθηκαν έτσι ούτε έχουν την κακία στο DNA τους, αλλά τους αναγκάζουν οι συνθήκες και η άσχημη και υποτιμητική συμπεριφορά των χριστιανών. Αναμφισβήτητα λοιπόν ο Σάιλοκ είναι ο πιο αξιόλογος χαρακτήρας του έργου. Από τη μία φιλάργυρος, αιμοδιψής, εκδικητικός - ένα άξεστο εβραϊκό στερεότυπο, και από την άλλη τραγική φιγούρα της οποίας η αίσθηση της ευπρέπειας έχει σπάσει λόγω της δίωξης που έχει υποστεί. Από τη μία βγαίνει στο δρόμο φωνάζοντας «η κόρη μου, τα δουκάτα μου!»εξοργισμένος επειδή έχασε την κόρη του που κλέφτηκε με ένα χριστιανό παίρνοντας μαζί της μερικά από τα χρήματά του. Από την άλλη η σκληρότητα που έχει υπομείνει στα χριστιανικά χέρια το κάνουν δύσκολο σε εμάς να τον χαρακτηρίσουμε τέρας εκ γεννετής. Σε έναν από τους πιο διάσημους μονολόγους του Σαίξπηρ, ο Σάιλοκ υποστηρίζει ότι οι Εβραίοι είναι άνθρωποι τονίζοντας την κοινή αφετηρία όλων των ανθρώπων και δίνοντας μια σαφή απάντηση στο ζήτημα του ρατσισμού.
5 Σάιλοκ (μονόλογος): (μιλώντας για τον Aντώνιο) Γελούσε με τις απώλειές μου, κορόιδευε τα έσοδά μου, ταπείνωσε τη φυλή μου, ανέτρεψε τις διαπραγματεύσεις μου, γύρισε τους φίλους μου ενάντια σε με, ξεσήκωνε τους εχθρούς μου - και γιατί; Επειδή είμαι Εβραίος. Ένας Εβραίος δεν έχει χέρια, σωματικά όργανα, ανθρώπινη μορφή, πέντε αισθήσεις, συναισθήματα και πάθη; Ένας Εβραίος δεν τρώει το ίδιο φαγητό, δεν πληγώνεται από τα ίδια όπλα, δεν αρρωσταίνει με τις ίδιες ασθένειες, δεν παίρνει τα ίδια φάρμακα για να θεραπευτεί, δε ζεστένεται το καλοκαίρι και δεν κρυώνει το χειμώνα ακριβώς όπως ένας Χριστιανός; Εάν μας τρυπήσετε με μια καρφίτσα, δεν αιμορραγούμε; Εάν μας γαργαλίσετε δεν θα γελάσουμε; Εάν μας δηλητηριάσετε, δεν θα πεθάνουμε; Και εάν μας συμπεριφερθείτε άσχημα, δεν θα προσπαθήσουμε να πάρουμε την εκδίκηση; Αν είμαστε σαν εσάς σε όλα τα άλλα, δεν θα μοιάζουμε και από αυτή την άποψη; Εάν ένας Εβραίος προσβάλλει έναν Χριστιανό, ποια είναι η καλή και ευγενής αντίδραση Χριστιανών; Εκδίκηση. Εάν ένας Χριστιανός προσβάλει έναν Εβραίο, ποια τιμωρία θα βρεί εάν ακολουθήσει το χριστιανικό παράδειγμα; Φυσικά, το ίδιο πράγμα - εκδίκηση! Θα σας συμπεριφερθώ τόσο άσχημα όσο εσείς οι Χριστιανοί με διδάξατε - και θα είστε τυχεροί εάν δεν ξεπεράσω τους δασκάλους μου>>.
6
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο Σαίξπηρ ως δραματουργός ποιητής αγαπήθηκε, αναλύθηκε, κρίθηκε και ερμηνεύθηκε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο. Τα μεγάλα έργα του αποτελούν ουσιαστικά τον καθρέφτη της ανθρώπινης ψυχής. Ανάμεικτα συναισθήματα εναλλάσσονται αδιάκοπα χωρίς τον έλεγχο της θέλησης. Ο Σαίξπηρ μέσα απ’ τα έργα του αναφέρθηκε στον κοινωνικό αποκλεισμό, το ψέμα, την αδικία, τη διπροσωπία, την απιστία, τον έρωτα, την πλάνη των παθών, τη συνεχή επιπολαιότητα των ανθρώπων… Ανεπανάληπτη είναι και η μουσική της σαιξπηρικής γλώσσας και των ρυθμών, ο θαυμαστός κόσμος των εικόνων, όπου φαντασία και γνώση, σοφία και χάρη, πόνος και θλίψη ενώνονται στην πιο αφηγηματική εξιστόρηση προσπαθώντας να δώσουν απάντηση στα πιο καίρια ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης.
7
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Σε αυτό το σημείο θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά την κα Μιλάνου και τον κ. Στραβοπόδη για την πολύτιμη συνδρομή τους
στην
προσπάθειά
βιντεοσκοπήσουμε το έργο.
μας
να
ανεβάσουμε
και
να
8
Μαθητές που έπαιξαν στην παράσταση:
-Ο Δούκας της Βενετίας = Αναστασία Μαρινάκη -Αντώνιο = Αγγελική Κακολύρη Κοπανά -Μπασσάνιο = Διονύσης Κακολύρης -Γκρατιάνο = Βασιλική Βαρβαρίγου -Λορέντζο = Σταυρούλα Μαλούχου -Σάιλοκ = Γεωργία Καλαμαρά -Λάνσελοτ Γκόμπο = Γεωργία Καλαμαρά - Στεφάνο = Στεφανία Αμπελά -Πόρτια = Ντανιέλα Ραπανιόλα + Αλεξάνδρα Μαρίνου -Νερίσσα = Ντορίνα Νόνα -Τζέσσικα = Κατερίνα Κάπαρη
- Σκηνοθετική επιμέλεια = Στεφανία Αμπελά, Διονύσης Κακολύρης (και επίσης όλα τα μέλη της ομάδας που συνέβαλαν με τις ιδέες τους)