Omnia tempus habent “Alles heeft zijn tijd” Prediker 3.1
670 jaar Hartjes
Colofon Omnia tempus habent - 670 jaar Hartjes ISBN 978 94 90341 01 5 nur 811 Eerste versie, mei 2014 Uitgegeven door Wim Hartjes Auteur Vormgeving Uitgever
Wim Hartjes / Bob Koning 3AMI | Ontwerp en Realisatie, 3ami.nl Wim Hartjes info@familie-hartjes.nl
Copyright Š 2014 Wim Hartjes, Zeist Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. De auteur heeft, waar nodig, geprobeerd voor de gebruikte afbeeldingen en teksten alle rechthebbenden te achterhalen en in te lichten. Als u desondanks denkt dat een vermelding onjuist of onvolledig is, kunt u altijd contact met de auteur opnemen via info@familie-hartjes.nl.
“Singula de noleis anni praedantur eunter” “Één voor één gaan de jaren voorbij en nemen iets van ons mee” Horatius, Epistolae 2.2.55
Inhoud INLEI DI N G
7
HERTGERS IN D O ET INCHEM
9
HARTW I X EN HART G ER S IN ETTEN
27
HARTGERS IN VAR SSEL D ER
55
HARTJES I N B R AAMT, VR O EG E PE R IO D E
71
HARTJES I N B R AAMT, LATE PER IO D E
115
HARTJES I N Z EIST
153
OVERI GE FA MILIES HART JES
225
BI JLAGE I
B R IEF WIMMIE
237
BI JLAGE I I
STAMB O MEN
241
BI JLAGE I I I
O O R L O G SERVARING E N FA MIL IE D E B O E R
255
HET PROCES VAN MIJN G ENEALOG IS C H O ND E R Z O E K
293
NAW OORD
301
BRON N EN & V ER ANTWO O R D ING A F B E E L D ING E N
305
BI BLI OGRAF IE & B EZO CHTE AR CH IE V E N
323
V E RKLAREND E WO O R D ENLIJST
327
Inleiding De wens om ons geslacht Hartjes in kaart te brengen,
en waarheidsgetrouw - dus met bronvermeldingen -
koesterde ik al voor 1990. De aanleiding om die wens
en geplaatst in de context van de lokale, provinciale
in daden om te zetten, was tweeërlei. Mijn vader had in
of landelijke gebeurtenissen, een prettig leesbare
een boek over zijn geboorteplaats Wehl een kadastrale
geschiedenis te schrijven van twintig generaties Hartjes in
kaart uit 1649 gezien, met daarop een stuk land waarvan
de rechte lijn. Vooraf aan het schrijven heb ik me terdege
de naam Hartjesslagh zou zijn. Hij was er heilig van
gerealiseerd dat de lat hiermee erg hoog lag.
overtuigd dat dit een van zijn voorvaderen had toebehoord en dat onze tak Hartjes uit Wehl stamde. Ik betwijfelde
Dit stamboomonderzoek geeft 670 jaar weer van onze
dat, omdat ik al een Didamse Hartjes had gevonden.
Hartjes-familie en beantwoordt en passant enkele
Daarnaast kwam in diezelfde tijd onze zoon Allaert ter
familiegeheimen of -geruchten, zoals het verhaal dat een
wereld, die tot groot verdriet van mijn vader niet naar hem
van mijn betovergrootmoeders buitenechtelijk zwanger
werd vernoemd. Ik had een jaren-, wellicht eeuwenlange
zou zijn geweest van een baron Van Nispen. En heeft mijn
traditie doorbroken. Voor zover wij het uit mondelinge
grootvader – iets waar de familie helemaal weinig over
overlevering konden volgen, was ik de derde op rij met
sprak – inderdaad in de Koepelgevangenis van Arnhem
de doopnamen Wilhelmus Gerardus, en vier generaties
vastgezeten?
geleden was er een Wilhelmus geweest.
Ik heb echter zeker niet het gevoel dat alles rondom de Hartjes nu is onderzocht. Ik hoop dat dit boekwerk leden
Toen ik in 1992 begon met mijn stamboomonderzoek
van andere Hartjes-takken motiveert om hun families
had ik geen idee wat het allemaal inhield en teweeg
verder uit te diepen.
zou brengen. Een collega van mijn werk, die gedreven zijn stamboom onderzocht, heeft me op weg geholpen.
“Omnia tempus habent” wil eerst en vooral ons geslacht
Met vallen en opstaan en met hulp van bevriende
Hartjes voorzien van haar familiegeschiedenis. Die is niet
“Achterhoekers” ben ik veel over de familie Hartjes
uitputtend beschreven, maar is toch een geschiedenis
te weten gekomen, en dan heb ik het niet alleen over
vol verhalen over hard werken, (veel) kinderen, armoede,
geboorte-, trouw- en sterfdata.
rijkdom, doodslag, rechtszaken, de Achterhoek en de
Na bijna twintig jaren onderzoek had ik zoveel gegevens
Liemers, natuurrampen, (eerste, tweede en derde)
verzameld uit allerlei registers, nota’s, aktes en andere
huwelijken, vreugde en verdriet.
bronnen, dat ik het anno 2008 tijd vond ze chronologisch te ordenen en te gaan publiceren. In de allereerste
Een familiegeschiedenis die door verteld te worden, de
plaats voor mijn kinderen, maar natuurlijk kan dit boek
Hartjes door de eeuwen heen met elkaar verbindt.
interessant zijn voor alle Hartjes in Nederland (en wellicht daarbuiten).
Wilhelmus Gerhardus Hartjes,
In dit boek is geprobeerd op een chronologische manier
Zeist, mei 2014.
7
HOOFDSTUK 1
Hertgers in Doetinchem Catharinakerk in Doetinchem, 1745.
9
STAMBOOM FAMILIE HERTGERS IN DOETINCHEM
N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.
Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.
Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405
Johan ± 1375 - 1450 x Evese
Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.
Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)
10
Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch
Bernt Hartgers ± 1460 - 1520
Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.
Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550
Johan ± 1345- 1390
J
ohan heette hij en hij was burger van Doetinchem.
dan ook ‘groote aaneengesloten complexen van akkers’.6
Het archief van klooster Bethlehem vermeldt dat
In de tijd van Johan was de Homburgerpoort nog vrij
in 1379 buiten de Homburgerpoort ene Johan
nieuw, hij werd in 1375 voor het eerst genoemd.7 ‘Salus
Hertgers een stuk land had, een zogeheten kamp.1 Omdat
Exeuntibus’ stond erop: Gezondheid voor hen die uitgaan.
hij de vroegste stamhouder is van wie ik de naam heb
Die wens was in 1652 vervangen door het waarschuwende
kunnen achterhalen, noem ik hem onze stamvader. Johan
‘Versint eer ghij begint’.8
was rond 1345 geboren, in de late Middeleeuwen. Zijn
Burger van een stad was iemand als hij er woonde en
broer Gerlach (±1350 - ±1405) pachtte ooit een boerderij
een beroep uitoefende, een nering had. Van burger Johan
in het naast Doetinchem gelegen Terborg. Johans kamp
Hertgers is onbekend welk vak hij uitoefende. Beroepen
lag te midden van een groepje andere kampen. Dat waren
waren losjes in groepen over Doetinchem verspreid. In
tamelijk kleine ontgonnen stukken bos , omgeven door
de Homburgerstraat, waar Hertgers op nummer 7 woon-
bomen en akkermaalshout: heggen van gehakt eikenhout
de, waren veel smeden gezeteld, net als op de Markt.
die dienden als afscheiding. Een kamp behoorde aan één
De Boliestraat was van de timmerlui en andere kleine
eigenaar. De omheiningen wijzen op een individualistisch
ambachten. De molenaars zaten in de Gruitstraat, net als
georganiseerde manier van bebouwen. Dit in tegenstel-
de wevers die tevens in de steegjes huisden. De bakkers
ling tot de bebouwing van de essen, waarvan het idee van
bakten op de Heezenstraat. De werklui vormden een soort
de belangengemeenschap de basis vormde. Dat waren
broederschappen. Pas na 1500 werden het gilden.
2
3
4
5
1.1 Legger: Liber et registrum reddituum et bonorum Monasterii Bethlehemensis, uit 1379. Item een stuck bij iii schepelkens gelege tussche lande derck ter hart en Johan hertgers en schur opt schonevelt myt den ene eynde en(de) myt den ander eynde op sute luchmen acker die ludeke brunsvelts was.
Waarschijnlijk was ze alleenstaand en niet erg rijk. Haar
te achterhalen is hoe oud Lysken was toen ze het gasthuis
‘raeckheit’, oftewel bezit of huisraad, staat beschreven.14
introk.
Deed Lysken misschien opgave van haar bezittingen om te
Gasthuis en huisjes werden gefinancierd uit schenkingen
bewijzen dat ze niet armlastig was? Wilde ze opgenomen
en door de broederschap van Onze Lieve Vrouwe. De broe-
worden vanwege gezondheidsproblemen? Ze vroeg tevens
derschap zorgde net als in andere steden voor de armen.
om toewijzing van een praevende of provende, dat wil
Haar leden kwamen uit de welgestelde burgerij. In de
zeggen haar toe te staan zich als provenier in te kopen.
parochiekerk stond de tafel van de Heilige Geest, waar het
Een provenier, of betalend gasthuisbewoner, kreeg beter te
stadsbestuur in de 14e en 15e eeuw voedsel en kleding
eten en te drinken en had meer privacy, bijvoorbeeld in een
liet uitdelen.15 Buiten zijn muren had Doetinchem een
eigen kamer of huisje. In ruil voor het provenierschap bood
pesthuis bij de Homburgerpoort16 en een melaatsenhuis
Lysken haar gaarde (tuin) aan. Bij huizen in Doetinchem
aan de Harvelsestraat.
hoorde in die tijd een gaarde, die vaak buiten de stadswallen lag. Het rekest van Lysken was dus in eerste instantie
GEHUCHT DOETINCHEM
bedoeld als verzoekschrift. Na de toewijzing fungeerde het
Het doet mij, huidige stamhouder, deugd Doetinchem
als een inventaris van haar inbreng, na haar dood diende
te hebben gevonden als grondveste van de Hartjes. Een
het als (bijlage van een) testament. Normaliter zal op dit
historische stad, ooit met stadsmuren en grachten rondom.
document een officiële akte zijn gevolgd. Het document
Een handelsplaats, gelegen aan aloude verkeersroutes en
zelf had die status niet, want het was niet ondertekend of
de Oude IJssel. Al voor de jaartelling woonden hier boeren.
gewaarmerkt en was slechts bestemd voor de administratie
Na de Romeinse tijd trokken ze merendeels weg, om pas
van het gasthuis. Mogelijk bevindt zich een akte terzake
aan het eind van de achtste eeuw na Christus terug te
nog in het oud-rechterlijk archief van Doetinchem te Arn-
keren. Het Frankische woord ‘heem’ in Doetinchem doet
hem, waarop staat wanneer het rekest is geschreven, zodat
vermoeden dat Franken de stad stichtten, en wel ergens
1.4 De stad “Deutinchem” langs den ouden Yssel, 1733.
STAD EN KLOOSTER tussen 796 en 838. Op 23 maart 838 maakte Albericus, bisschop van Utrecht, bekend dat gouwgraaf Rodgarius enkele niet-leenroerige goederen had geschonken aan de Sint Maartenskerk in Utrecht. Deze schenking bevatte onder andere de kerk met onderhorigen van de ‘villa Duetinghem’ en alles wat bij die villa (landgoed van een heer) hoorde: land, gebouwen, bossen, weidegronden, wateren en beken. Er was in 838 ongetwijfeld een nederzetting van enige omvang, hetgeen de aanwezigheid van een kerk rechtvaardigde. Doetinchem behoorde tot het bisdom Utrecht. De herkomst van het eerste deel van de naam Doetinchem is niet met zekerheid vast te stellen. Misschien is het ‘woonplaats van de lieden van Dudo’.17 Dudo zou wijzen op een verbinding met het rivierengebied. Of het is een eigennaam, afkomstig van Dutto, Dudo of Dodo, maar zeker is dat niet. Dodo is eveneens de (bij) 1.5 Schenkingsakte van het Kapitel van Xanten van enige goederen in Gaanderen, aan het klooster Bethlehem in 1236.
Magister Franco wilde een aan god gewijd leven gaan leiden. Niet alleen, maar met een aantal gelijkgestemde mannen. Hij zocht daarvoor een geschikte plek en dacht die gevonden te hebben op de weidegronden bij Doetinchem. Die bleken echter niet vrij van wereldse invloeden: ze behoorden aan de markgenoten van Doetinchem. Franco twijfelde. Hij kon vertrekken naar Varsseveld, waar de broers Johannes en Herman van Bredevoort hem zelfs de kerk aanboden, of hij bleef, zoals graaf Hendrik van Gelre hem hartstochtelijk verzocht. Die was zich na een krijgshaftig leven aan vreedzame en vrome zaken gaan wijden. Varsseveld behoorde niet aan de graaf. Hij bood daarom meer geschenken dan de anderen en hij beloofde zijn invloed onder de markgenoten aan te wenden om hun grond af te staan aan Franco. Een droom wees Franco de weg uit dit duivels dilemma. Een stem zei: ‘Dit is mijn rustplaats voor eeuwig, hier zal ik wonen want deze plaats heb ik verkozen’. De doctor in de heilige godgeleerdheid koos voor Doetinchem19 en sindsdien – dat is ergens tussen 1178 en 1182 – zijn de religieus-economische banden tussen Doetinchem en Bethlehem hecht geweest, tot het klooster kort na 1579 ophield te bestaan.20 Klooster Bethlehem trad in 1225 toe tot de orde der reguliere kanunniken. In de 13e eeuw kreeg het aanzien, met privileges van de paus en de bisschop van Utrecht. Het kende waarschijnlijk een eigen schrijfschool, die oorkonden schreef en aan kalligrafie zal hebben gedaan. ‘De proosten en soms ook andere kanunniken werden herhaaldelijk betrokken bij belangrijke kwesties die buiten de directe belangensfeer van Bethlehem speelden’.21 De bezittingen van het klooster namen gedurig toe, door aankoop of door schenkingen.22 Volgens Paul Moors werden de bezittingen ‘veelal als hoeve, halve hoeve, of neutraler, als goed aangeduid. In de praktijk waren ze juist in de omgeving van de stad vaak opgesplitst in meerdere hofsteden, akkers, tuinen en weiden’.23 Bethlehem verwierf rechten als het hoeden van varkens in de bossen en bomen omhakken in de marken. De kanunniken waren vrij van onroerendgoedbelastingen. In 1317 werd de kerk van Doetinchem bij het klooster geïncorporeerd: het vermogen en het inkomen daarvan kwamen 15
in handen van de kloosterlingen. Hun hoofd werd gezien als de eigenlijke pastoor van de geïncorporeerde kerk.24 Stad en klooster raakten op meer manieren verbonden. In 1282 schonken de Doetinchemmers aan de religieuzen het burgerrecht van hun stad, zodat zij zich bij dreigend (oorlogs)gevaar binnen de stadsmuren konden verschuilen. Aan het burgerrecht min of meer verbonden was de voorwaarde dat het klooster uit eigen middelen een poort zou laten bouwen ter versterking van de stad. Bovendien werd het kapittel - het bestuurscollege van bisdom Utrecht - verplicht de stad, indien nodig, met wagens bij te staan. Anderzijds verkregen de kloosterlingen vrijdom van tol en vrijstelling van onderhoud van straten en beplantingen in Doetinchem.25 De kloosterlingen lieten inderdaad een poort bouwen, de Homburgerpoort. De rechten die Bethlehem daarvoor kreeg, maakten het voor bewoners en gebruikers van de Bethlehemse goederen aantrekkelijk zich in de stad te vestigen. De rentmeesters in de 16e eeuw woonden allemaal in Doetinchem. Ook de eerste rentmeesters van het kwartier van Zutphen waren Doetinchemmers.26 Een verschuiving van andere aard in de verhouding tussen burgers en priesters is het verhaal van de altaren, of vicariën, in de Catharinakerk. Vanaf ongeveer 1330 stichtten particulieren deze altaren, naast het hoofdaltaar. In de 14e eeuw, bij de vijf oudste vicariën, stelde Bethlehem de priesters aan voor het onderhoud ervan. Zij ontvingen daarvoor goederen van de stichters. Van de jongere vicariën –15 stuks in 1571– kreeg het klooster er geen meer.27 De verwevenheid van zowel eigendommen als rechten en plichten tussen Bethlehem en Doetinchem had tot gevolg dat het klooster veel over de burgers administreerde. Terwijl in de stad tot drie keer toe een brand veel van de archieven verwoestte, bleven in het klooster de meest oude geschriften bewaard. Uit een van de oudste delen van dit archief, het liber et registrum, is de oudst bekende stamvader van de Hartjes tevoorschijn gekomen.
16
naam van een graaf Ricfried uit de Betuwe. Mogelijk was Doetinchem bezit van zijn familie.
S TA D S R E C H T E N In 1228 hoefden Doetinchemse kooplieden geen markttol te betalen in de stad Rees aan de Rijn, dichtbij Emmerich. Dit recht gold vice versa, wat aangeeft dat Doetinchem in 1228 al een markt had. De stad beschikte toen over een dubbel grachtenstelsel, want in 1231 verkregen de burgers enkele tijnsgoederen (land waarover belasting werd betaald) van het nabij gelegen klooster Betlehem die ‘infra exteriora fossata de Dutinghem’, dus binnen de buitenste grachten lagen. Otto II van Gelre schonk stadsrechten aan Doetinchem in 1236. De oorspronkelijke oorkonde hiervan is helaas verdwenen. Er is nog wel een bevestiging uit 1312 door graaf Reinald I van Gelre. Mogelijk was Doetinchem eerst een minderstad: een plaats in het bezit van een vrijheidsbrief, maar nog niet van de volledige stadsprivileges.18 Otto II hield zich het recht voor om zelf een schout te benoemen 1.6 Homburgerpoort te Doetinchem, 1745.
en de Doetinchemmers mochten Lobith niet tolvrij
ontving Bethlehem waarschijnlijk het burgerrecht van de
passeren.
stad, waarbij het klooster vrijgesteld werd van plichten, zoals het repareren van straten. De tijnsgoederen waren
DOETINCHEM EN BETHLEHEM
ontstaan in de 13e eeuw, toen Otto II van Gelre een terrein
Doetinchem had nauwe banden met het nabij gelegen
bij de Waterstraat ter bebouwing aan het klooster gaf.
klooster Bethlehem (zie kader Stad en klooster). Pachters
Dit terrein was hoogstwaarschijnlijk het goed Brewinc
van de kloostergoederen betaalden een jaarlijkse
(Bewing of Brauwing), het voormalige hof van de graaf.
belasting, de tijns, en verleenden verplichte diensten
Later diende het vermoedelijk als raadhuis. Het klooster
aan het klooster. Die belasting viel mee, het kerkelijk
Schledehorst in Haldern, Pruissen, bezat talrijke gronden
tijnsgericht niet.
in de Liemers, zoals de streek bij Doetinchem nog
Enerzijds hadden de burgers rechten gekregen van de
altijd heet. Schledehorst verkocht in augustus 1262
graaf, terwijl anderzijds velen aan de strakke leiband
grond en boerderijen in Hunte (Velthunten) aan klooster
van Bethlehem liepen. De proost van het klooster kon
Bethlehem.28
bijvoorbeeld voorschrijven wie op de hofsteden met een tijns mocht wonen en of iemand met een niet-
D E J O N G E S TA D D O E T I N C H E M
tijnsplichtige mocht trouwen.
Onze stamvader Johan Hertgers was nog een kleuter toen
Gravin Richardis bemiddelde in 1231 tussen de burgers
de ommuring van Doetinchem gereedkwam. Het recht
en de proost. De rechtsmacht over de tijnsgoederen droeg
om een stadsmuur aan te leggen had Doetinchem in
de proost over aan de burgers. De mogelijkheden om
1282 verworven. Oorkondes uit dat jaar zijn de eerste die
een tijnsgoed te erven werden verruimd. In ruil hiervoor
stadspoorten noemen.
1.7 Gruitpoort te Doetinchem, 1743.
17
HOOFDSTUK 2
Hartwix en Hartgers in Etten ‘t Dorp Etten, 1743.
27
‘PORTIER TOT ULFT’
gegeven.47 In het volgende jaar ontving hij 12 stuivers
In 1609 was Derck Hartgers in elk geval poortwachter van
voor geleverd Rottenkruid, oftewel rattenkruid.48 In 1626
slot Ulft. Waar zijn werk uit bestond, blijkt uit de volgen-
was hij partij bij de verkoop van 350 pannen aan de graaf
de akte:
voor drij guldgens om het daeck van den rijstal te repareren.
“Nach dem onser heer broeder Grave herman to
Net als iedereen hadden de Hartgers een koolhof waarop
den Bergh Hoff: memorien Derick hartinx zu einen
zij groenten, fruit en aardappelen verbouwden. Gezien
portier des hanses Ulft aengenoemen [……] hanses
Dercks dagelijkse activiteiten zullen vooral zijn vrouw en
das er sich by der poerten iederzeit blif sich sull
kinderen geploegd, gezaaid en geoogst hebben en mis-
laeten vinden, froege unde laet goet opsicht haben,
schien hadden ze daar nog hulp van derden bij.
unde sich ferner halten wie hem van hoech gemelten onseren heeren broeder ausserlacht is gewesen,
FUNCTIONERINGSVERSLAG
und sunsten doen wat eenen getrouwen poertener
In 1622 werd ‘Derick hartgers portrieren’ zijn ‘gagie’
zu doen schuldich…” 44
gesteld op ‘dartich dallers jaerlichs’. Vijf jaar later volgde opnieuw een evaluatie:
De poort was Dercks verantwoordelijkheid, dat is duidelijk: hij moet altijd bij de poort aanwezig zijn, er van vroeg
“Wij Albert ende doen te weten: alsoo Dierick
tot laat toezicht houden en bezig zijn met hetgeen de
hartgeringh nu langhe jaeren herwarts voir portier
hoog aangeschreven heer hem opdraagt (ausserlacht) en
op onses huyse Ulft verhuringh hebbende commis-
verder alles te doen wat een trouwe poortwachter verplicht
seden van onsse heere voirvaeren gedient ende sich
(schuldich) is te doen.
altijt vlijtich alsdie getrouw verhalten heft, dat wij
Derck voerde zijn arbeidscontract niet naar de letter uit,
denself bij zijn dienst gecontinueert hebben ende
want hij ging vaak op pad voor de graaf. Zo is hij in 1610
continueren bij dieses hem gevende dag ende nacht
naar Emmerich gereisd, een tocht waar hij geld voor heeft
denselve wie bissher te hebben die porte des Avents
ontvangen. Het doel van die tocht is niet beschreven. In
ende morgens mit op ende toedoen voorts overdagh
hetzelfde jaar haalde hij in Dopesburgh (Doesburg) voor
vlijtich te bewacken ende sich stetz daer bij vinden
de Borggraaf enkele zakken haever, voor negen daler.
te laeten, die plaetze ende bruggh en eijn halden
Derck toog nog naar Doesburg met 28 daeler voor drie
geene vrembde opt laeten houden voirweten des
schepels haever (30 liter haver), en 2 daler voor verterin-
Amptmans ofte gheigen op onsses huijsse Ulf dat
ge en veergeld.45 Verder trok de portier in 1615 te paard
Commandement hebben ende voirts alles te doen
naar de graven van Culenborg en van Boxmeer om hen
wat eenen goeden ende getrouwen portier schuldig
een Quitantie te overhandigen.
is ende behoirt te doen, op den eijdt (eed) die hij
46
Blijkbaar handelde Derck ook. Hij werd in 1609 betaald
ons tot Ulft over doen sal, waervoir ter gaigie sal
voor de haver die hij het krancken paard van de graaf had
hebben ende genijeten veertich gulden hollandtz
42
2.7 Geometrisch plan van rivieren en polders tussen Ulft en Anholt, 1759.
43
HOOFDSTUK 3
Hartgers in Varsselder Oorspronkelijke boerderij in Varsselder waar de Hartjes anderhalve eeuw hebben gewoond.
55
STAMBOOM FAMILIE HARTGERS IN VARSSELDER
Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)
Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens
Hendricus (Hent) (Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)
Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest
Johannus Hartgers (Hartjes) (Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten
Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714
Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan
56
Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen
Albertus
Lijsken x Willem Herfkes
Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers
Gerhardus 1744
Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783
Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders
Catharina 1753 x Gradus Lentzink
Hendricus (Hent) ± 1615 - 1680
H
et waren spannende, belangrijke en mooie jaren
Derksken en Lijsken. Van Albertus is behalve zijn geboorte
voor de lage landen toen Hendricus Hartgers
niets bekend. Jan is tussen 1643 en 1653 geboren,
werd geboren, rond 1615. De Republiek der Ze-
want tijdens een proces in 1693 geeft hij aan ‘omtrent
ven Verenigde Nederlanden, opgericht in 1588, leek toen
40 of te 50 jaren oud’ te zijn. Jan is dan getuige bij een
al een blijvertje in het Europese bestel. In 1602 werd de
zoveelste kwestie rondom de feodaliteit van de Berghse
Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht. De periode
bezittingen2. Ene Samuel Eaeckhof had waarschijnlijk zijn
die later de Gouden Eeuw zou heten, stond op het punt te
pacht niet betaald. In 1693 liep deze zaak al tien jaar.
beginnen. Rembrandt Harmenszoon van Rijn (geboren in
De eerste dochter, Derksken, is tussen 1650 en 1670
Leiden op 15 juli 1606, overleden op 4 oktober in 1669)
geboren. Zij trouwde in 1683 met Teunis Gulliker en op
was een leeftijdsgenoot van onze stamhouder Hendricus
3 februari 1703 met weduwnaar Hendrik Wildenbeest, in
Hartgers.
Terborg. De huwelijksboeken3 vermelden dat zij “onder
Van Hendricus (‘heerser van het thuisland’) ontbreekt
Gendringen vandaan” kwam, namelijk uit Varsselder, de
elk geboortebewijs. Wie zijn moeder was, staat nergens
woonplaats van haar vader. Lijsken was waarschijnlijk de
beschreven, maar zijn vader is hoogstwaarschijnlijk de
jongste dochter van Hendricus en zij trouwde op 1 mei
poortwachter van kasteel Ulft, Derck Hartgers. Die is
1698 in Zeddam, met Willem Herfkes uit Kilder. Ook
geboren rond 1570, woonde dichtbij (in Ulft) en, een heel
zij ‘komt onder Gendringen vandaan’. Dat is een van de
belangrijk argument, Hendricus noemt een van zijn twee
zegswijzen van onze voorouders, die de huidige mens wel
vermoedelijke dochters Derksken. Wellicht was (ongeveer)
eens op een verkeerd spoor kunnen zetten.
vijftig jaar een beetje oud voor Derck om vader te worden van Hendricus, maar waarom niet? Derck was toen aan de tweede leg. Na zijn eerste lief NN Boele, met wie hij rond 1603 zoon Jan kreeg, had hij waarschijnlijk een juffrouw Schut getrouwd. Deze misschien-echtgenote, een zus van Dercks mede oud-soldaat Henrick (!) Schut, kan goed Hendricus’ moeder zijn.
‘ O N D E R G E N D R I N G E N VA N D A A N ’ Hendricus had vier kinderen: twee zonen en twee dochters. Albertus1, Jan (officieel Joannus),
3.1 Een uitsnede uit het document waarop “Het Gut Varselaer” wordt vermeld, 1460.
57
Als iemand uit Gendringen komt, dan komt hij ook feite-
Een andere aanwijzing dat Hendrik Hartgers getrouwd is
lijk uit Gendringen. Komt hij echter ‘onder Gendringen
met een dochter van Hendrikus Geerlings en Evertjen de
vandaan’, dan komt hij bijvoorbeeld uit Varsselder, Velt-
Witt is op te maken uit de bewoning van de twee boerde-
hunten of een ander buurtschap in die omgeving.
rijen, die naast elkaar stonden op het stuk grond van het klooster Schledenhorst. In die tijd was dat het enige te
MEVROUW HARTGERS-GEERLICHS
pachten stuk grond in Varsselder. De grote hoofdboerderij
De kinderen van Hendrik Hartgers zijn vermoedelijk
heette Het Hekken, later Smitsboerderij genoemd, naar
ontsproten uit de schoot van een dame Geerlings. De
de familie Smits die er tussen ongeveer 1650 en ongeveer
Geerlings (of Geerlichs) woonden al langer in de streek
1750 woonde. Vlak daarnaast stond een kleinere boerde-
rond Ulft, zo blijkt uit de pontschattingen van 1636 en
rij die later het Wilbrinkhuis zou heten, naar Bernardus
1639 van kasteel Swanenburg . Jan Wijckers en Hendrik
Wilbrink die daar met zijn Johanna van de Pavert verbleef
Geerlichs zaten toen op grond van klooster Schledenhorst
tussen 1 juni 1864 en 20 juli 18716.
en bovendien pachtte Hendrik Geerlichs ook een ‘bouwin-
De kleinere woning was waarschijnlijk bedoeld voor de
ge’ van het ‘Gut Vaslaer’, een stuk land van de graaf Van
knecht met zijn gezin. Tussen 1614 en 1648 huisde de
Limburg Stirum. Land wat Hendricus Hartgers later ook
familie Geerlichs in Het Hekken. In of enkele jaren vóór
zou pachten. Maar voor het zover was, verliet deze Hart-
1648 trok Hendricus Hartgers in de andere boerderij.
gers ergens tussen 1636 en 1648 zijn woonplaats Ulft en
Als knecht? Als vervangend gezinsoudste van de overleden
vestigde zich in Varsselder.
Geerlichs senior? Of ‘gewoon’ omdat het praktisch was om
De plaatsnaam Varsselder was – en is – een van de
dicht bij zijn schoonfamilie te wonen en te werken?
variaties die alle zijn terug te voeren op ‘wasoveld’, wat
Het goed Schledenhorst was een hele ‘bouwinge’ van 14
weideveld betekent . Veel duidelijker kan het agrarische
morgen groot en kostte 84 gulden en 8 stuivers aan belas-
karakter van de Liemers en de leefwijze van haar bewo-
ting. Henrick (Hendricus) Hartgers betaalde voor zijn huis
ners niet worden geïllustreerd.
op die grond 12 gulden en 10 stuiver7.
3.2a Pentekening van de oorspronkelijke boerderij in Varsselder waar de Hartjes anderhalve eeuw hebben gewoond.
3.2b De gerenoveerde ‘Hartjes-boerderij’ in Varsselder, foto uit 2013.
4
5
58
Het ‘Gut Vaslaer’ of ‘Hof van Varselaer’ waar Hendricus
Bewoners van “Het Hekken”, later Smitsboerderij geheten:
op woonde, behoorde voor de ene helft aan Hendrik van
1614
Wisch , gehuwd met Jutte Raesvelt, en voor de andere helft aan klooster Schledenhorst, dat het via Huis Wesen-
Hendrikus Geerlings gehuwd met Evertjen de Wit
8
1636
thorst had verworven . Het ‘Gut” was dus alleen land. Het
Hendricus Geerlings jr met zijn moeder Evertjen10
9
dorp Varselaer (Varsselder) in de zin van een paar boerde-
1649
Evert Buelen
rijen en een kerk, bestond toen nog niet.
1673
Hendrik van Smit (naam boerderij veranderd in Smitsboerderij)
Friedrich van Wesenthorst verkauft dem Konvent
1678
Albertus Smits
Sch. einen halben Hof zu Verseler im Kirchspiel Ge-
1700-1730
Jan Smits
ndringen, nebst einer Wiese genannt ”die bemet”,
1736
Jan Berent Smits
den schmalen Zehnten vom Gute Eyl, Erbzinsen von
1781
Egbert Nieuwenhuis
drei alten Groten und einem Pfund Wachs aus dem
1856
Johannus Nieuwenhuis
Gute ten Ruele, im Kirchspiel Elten ( Aelten ).G. int
……
Jaer ons heren dusent driehondert seven en tsestich
1929
Gerardus Wienolts, gehuwd met Dora Nieuwenhuis
ipso die septem frotrum (10 -07 -1367). 1966 Deze tekst staat in de oorkonde van de verkoop van ‘Hof
Afgebroken in verband met de ruilverkaveling
zu Verseler’ aan klooster Schledenhorst. Bewoners van het Wilbrinkhuis:
B E W O N I N G VA N D E S M I T S B O E R D E R I J EN HET WILBRINKHUIS
1614
Jan Wijckers.
1648/49
Hendricus Hartgers, waarschijnlijk
In maart 1966 is de Smitsboerderij afgebroken in
getrouwd met een dochter van Hendrik
verband met ruilverkaveling. De nieuwe boerderij aan de
Geerlings
Holserweg is begin 1965 betrokken. Met de afbraak kwam
1699
Jan Hartjes met Aleida Kniesten
een eind aan bijna 600 jaar woongeschiedenis. Want al
1726
Hendricus Hartgers11
op 10 juli 1367 had Frederic van Wesenthorst verkondigd
1764
Johanna Hartgers gehuwd met Gerardus Heiderman
dat hij aan de abdissen en convent van Schledenhorst een goed heeft verkocht met de naam ‘Die halve hof te
1804
Johanna Heiderman met Hendricus van de Pavert
Verseler’. Het goed met al zijn toebehoor is gelegen in het kerspel van Gendringen. Wie er de eerste 247 jaren
1839
Jan van de Pavert
hebben gewoond is nergens te vinden, maar daarna
1871
Gradus Becker
schoof het als het ware steeds door naar (aangetrouwde)
1883
Bernardus Jansen
familie.
…..
59
De volgende dag werd, voor het met vlaggen versierde
Hij stuitte in oostelijk Nederland echter op meer ver-
raadhuis, de tekst van het vredesverdrag voorgelezen. Alle
zet dan hij had verwacht. Die weerstand in combinatie
betrokken gezanten waren aanwezig en een groot publiek
met overschatting van zijn eigen troepen en de weinige
keek toe. De kerkklokken luidden en de Spanjaarden en
hulp die hij kreeg van bevriende legers, waaronder de
de Nederlanders namen de gelukwensen van de bevriende
Engelse die ook met Nederland in oorlog waren, deden
legaties (diplomatieke vertegenwoordigingen) in ont-
Von Galen binnen enkele maanden in het stof happen.
vangst. Voor het feest op 5 juni gaf de gemeenteraad op-
Op zijn aftocht nam hij als buit duizend runderen mee,
dracht tot het versieren van de stad, een kanonnensaluut
waardoor deze eerste Münsterse oorlog ook bekend staat
en meerdere vuurwerken. De Spanjaarden trakteerden
als de ‘Münsterse koeienkrieg’, en Bernhard von Galen
op wijn uit een wijnbron; de Nederlanders stelden op de
als kaodef, oftewel koeiendief, door het leven ging. Op 18
trap van het Krameramtshaus een imitatie van “Man-
april 1666 moest hij een eerloze Vrede van Kleef sluiten.
neken Pis” op, van waaruit de wijn in de bekers van de
De bisschop zou later opnieuw de wapens doen kletteren
Munsteraners stroomde.
tegen zijn westerburen (zie kader Bommen Berend).
De bevolking was zeer geïnteresseerd in de afzonderlijke
Hendricus Hartgers declareerde liefst 86 gulden bij de
Spaans-Nederlandse vrede vanwege het ongestoorde han-
gemeente als vergoeding voor door soldaten aangerichte
delsverkeer met het buurland. De Nederlanders ontvingen
schade19. Zijn neef Jan Hartgers uit Wijcken meldde een
de vrede ook met veel gejuich. Amsterdam besloot zelfs
strop van 8 guldens en 6,5 stuivers. Wat er kapot was
om een nieuw stadhuis te bouwen, het huidige Paleis op
gegaan of ontvreemd, vertelt het overzicht uit het huisar-
de Dam .
chief Swanenburg niet, maar wel dat het gaat om:
18
De bisschop van Münster, Cristoph Bernhard Freiherr von Galen (1606 – 1678), viel in 1666 voor het eerst
Specificatie van de schaede, soo de Gemeinte van
de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen.
Gendringen ende Etten, door de Invasie van de volckeren van den Bisschop van Munster, en volgens door de Franssen, ende het volck van deesen Staet, heefft geleeden, alles ingevolgh resolutie ende Last vande Edle Mogende Heeren Gedeputierden [toegevoegd: Staeten]; door de geintressierde, bij [renvooi: specificatie] manne Wahrheit ende getuignis der Naberen verclaert mit presentatie des noot bij eede te [doorgestreept: beh] bekreft[igen]20.
3.4 Het Pruisische geheime archief in Dahlem, 2002.
62
BOMMEN BEREND
Bommen Berend brak het beleg op toen de helft van zijn
Met de tweede Münsterse oorlog was bisschop Bernhard
24.000 man tellend leger was gesneuveld (4.600 man),
von Galen onderdeel van de machten die Nederland in
gevangen genomen, gedeserteerd (samen 5.500 man)
het rampjaar 1672 onder de voet dreigden te lopen. Het
of door ziekte niet meer kon vechten, daarmee de kans
waren toen de Groningers, onder leiding van Carl von
lopend dat hen ‘een kogel werd gegeven’. Ook maakte hij
Rabenhaupt, die stand hielden tegen de strijdlustige bis-
de tactische fout de artilleriebatterijen te zwaar te laden
schop en daarmee de doorgang naar Holland belemmer-
omwille van een groter bereik. Ze raakten daardoor nogal
den, en wellicht de Republiek redden. Bernhards bijnaam
eens onklaar. De loopgraven tenslotte waren door het
was, ook in zijn eigen land, Bommen Berend. Hij mocht
aanhoudend slechte weer ondergelopen.
dan wel geleerd en godsvruchtig zijn, ‘vanaf het moment
Het Münsterse leger voerde ook gedurende de rest van
dat Von Galen een kwart eeuw geleden de mijter had opgezet, had hij een grotere voorkeur aan de dag gelegd voor kruitdamp dan voor de geuren uit het wierookvat. Von Galen was gefascineerd door kanonnen en stak veel geld en tijd in de ontwikkeling van explosieve projectielen.’21. Bij Groningen deed Bommen Berend zijn naam ‘eer’ aan. Hij beschoot de stad met zo’n 9.000 kanonschoten en 5.000 bommen. Brandbommen, een noviteit van de bisschop, maar ook zogenaamde ‘stinkpotten’, een soort fragmentatiebommen die een vieze geur verspreidden, kwamen tot de Martinikerk. Het bombarderen van een stad was in de 17e eeuw een nieuwe aanvalstechniek, bedoeld om de bezetting door druk van binnenuit tot overgave te bewegen. Tot dan werd veelal volstaan met het beschieten van de vestingwerken om daarin vervolgens een bres te slaan. Het zuiden van de stad Groningen liep ernstige schade op. De bevolking vluchtte naar het noordelijke deel. Het moreel bleef echter ongebroken, mede omdat er voldoende voedsel en munitie was. Onder de burgerij vielen minder dan honderd doden. 3.5 Bommen Berend, oftewel Bisschop Bernhard von Galen.
63
HOOFDSTUK 4
Hartjes in Braamt vroege periode Banier van het St. Jorisgilde in Braamt.
71
b. Het Steekje land groot één spind haeks, N. ’t Erf
Frerik, taxeerden de twee Jannen op 260 gulden. De
der Vrouwe van de Kemnade, Z. aan den gemeene
Hervormde kerk had toentertijd 22 percelen grond in
weg , Oen Westeinde aan volgend.
bezit, met een gezamenlijke waarde van 3240 gulden.
c. Akkermaaltje de Kerkenhegge , breed 10
Dat het stuk hofland aan de Gereformeerde kerk van
schreden tuschen het erf der Vrouwe van Kemnade
Zeddam toebehoorde, kwam omdat alle Katholieke
schietende van de Barn tot aan de lijksteeg.
bezittingen in de Reformatie-periode door de protestantse
Gezamenelijk in 1766 pacht bij Wed: Heggemans.
kerken geconfisqueerd waren. In 1821 werden de goederen weer aan de Katholieke kerk van Zeddam
In 1821 geschat op 250 gulden, ’t is groot 370
teruggegeven. Overigens wordt in deze akte over de
roeden; in 1821 in pacht bij Derk Wessels voor Fl
Hervormde kerk gesproken.
11,50; Derk Wessels herpacht dit in 1829 voor 11 gulden.’14
FREDERIKS GEZIN In de decennia voor de Franse revolutie van 1789, die
In dit geschrift staan dus drie stukken grond beschreven:
een einde maakte aan het “Ancien Regime”, groeide de
het stuk land waarop de hofstede stond, het Steekje land
armoede in het gebied waar Frerik Hartjes woonde en
voor gewassen of vee, en een pad naar de ‘gemeene weg’
leefde. Dat werd nog versterkt door de vele immigranten
van de Barn (bron) naar de lijksteeg. Bij de bron stond
uit Westfalen. Naast ijverige ambachtslieden waren daar
vroeger een smederij. IJzer werd uit de ijzerhoudende
ook veel “Nichtshabers” bij. In 1753 werd de bevolking
rammelkeien gebrand, om het ijzer te gebruiken voor
van het ambt Bergh ingedeeld in vier welstandsgroepen:
smidswerk. De lijksteeg was de weg waarlangs men de
volle boeren, halve boeren, keuters en daghuurders.
overledenen van de kerk naar de begraafplaats bracht, om
Zij moesten naar rato bijdragen aan het salaris van een
niet met hen over de openbare weg te hoeven.
zogenaamde “armenjager”: een soort politieman die
In het register nummer 1 van de Kerkvoogdij van
zwervend volk moest oppakken en wegjagen. In deze tijd
Zeddam, gedateerd op 12 oktober 1792, wordt het hutje
vonden Fredericus Hartjes en Johanna de Gulicker, tevens
omschreven als ‘Een hofsteede met de kerkenhegge aan
weduwe Hegeman, elkaar. Hij was 26 jaar, zij was 34
de Barn Frerik Hartjes. Borger waren Derk van Halteren
toen ze huwden. Het bleek een vruchtbare combinatie,
en Wander Peters’. Derk van Halteren was de zwager van
want het paar kreeg vijf kinderen binnen zeven jaar.
Frerik. Hij huwde op 15-01-1768 met Hendrina Meijssen.
Jaantje Hartgers trouwde dus met Theodorus Wisseling
Zij was de zus van Anna, vanaf mei 1784 de tweede
alias Derk Wessels, op 07-07-1813. Van Arnoldina,
vrouw van Frerik.
Hendrik en Antonius is vrijwel niets bekend. Stamhouder
Het rechtelijk archief van Bergh vermeldt dat in 1801
Jan verbond zich op 29 mei 1810 aan Hendrina
op 16 januari, door Jan Ooyeman en Jan ter Voert, de
Kornelissen en betrok samen met haar in 1817 het Gerrit
goederen van de Hervormde kerk werden getaxeerd. Het
Winolts-hutje, het geboortehuis van zijn moeder Johanna
stukje grond aan de Barn, inclusief de hofstede van
Hartjes - de Gullicker.
80
Zij was toen al lang geleden gestorven, op 24 november
ZIEK VEE
1783, op 44 jarige leeftijd, in Braamt.
Uit het archief van het Hof van Gelre blijkt dat in de achttiende eeuw tijdens verschillende perioden een
BESMETTELIJKE ZIEKTEN
massale veeziekte heerste in Nederland. In 1769 sprak
Naast al het geboortegeluk kende het gezin Hartjes in
men van een epidemie onder het rundvee. Antoni
het Jacob van Hasselt-hutje nogal wat tegenslag. Want
Gullicker, de oom van Johanna Hartjes, had in dat jaar
rampen volgden elkaar snel op in de Liemers tijdens de
een koej dood en een koej gebetert.16
tweede helft van de 18e eeuw. Bekend, of eerder berucht,
Onderzoek17 geeft redenen om aan te nemen dat in ieder
zijn de epidemieën onder het vee (zie verder Ziek vee).
geval de veeziekten die heersten in 1713 en 1745 met
Het was hoogstwaarschijnlijk de veepest die in 1774 enor-
elkaar overeenkwamen en dat de veeziekte van 1774 zeer
me schade aanrichtte in de streek. Dit blijkt uit een “Lijst
waarschijnlijk dezelfde oorzaak had. Vandaar dat nu enige
van Gestorven en gebeterde Beesten in de Graafschap
beschrijvingen van die ziekte in 1745 volgen. De dieren
Bergh geformeert den 23.26.29 en 30 November 1774.
hadden tal van ernstige en/of vervelende symptomen. In
Onder de verantwoordelijkheid van de Scholtus (schout)
een brief aan ‘Den Resident van Kinschot tot Brussel’ op
van Zeddam, de heer Jan Hettersche, is geïnventariseerd
23 november 1744 doet J.F. Michaels uit Gent gewag van
dat Het getal der gestorvene bedraegt zig te Saemen in
de ernst van deze ziekte, die in de volksmond Ubergalle
toto 1744 en de gebeterde Saeme 303 stux.
heette:
Vrijwel geen plaats bleef gevrijwaard van de ziekte.
Hebbende ondersocht menigvuldige siecke Beesten,
Slachtoffers vond men in Zeddam, Vinckwijck, Bramt,
ende bevonden voor uytwendige teekenen, loopende
Vethuijzen, Groot Asewijn, Kleijn Asewijn, Stukkum, Wijn-
ende ingetrocken oogen, de Ooren kaut, eenen
bargen, Kilder, Lengel, Beek en Groot, Kleijn Netterden,
druppenden Neus, den hals gevrongen en styf, in
Broekheese en Speelbarg. In ‘Bramt’ waren 41 Koejen, 6
den eersten gulsig tot eeten ende drincken, daer
swijnen en 26 kalveren gestorven. Een koej was van Free-
naer verlies van apetydt, de Melck opgedroogt,
rik Hartjes Zeddam. Gelukkig waren 30 koejen, 7 swijnen
seer dorstig in het beginsel, seer opgestopt van
en 4 kalveren gebetert.15 Het heeft vermoedelijk de nodige
afganck den tyd van vier en twintig uuren salvo
jaren gekost om de (kleine) kuddes weer op peil te krijgen.
justo, daer naer eenen stercken, dunnen swarten
4.5 Pagina 3 van de Lijst van “gestorven en gebeeterde beesten” in het dorpje “Bramt” uit het Graafschap Bergh.
81
ende stinckenden afganck, met eenen harden ende
groot is als sy naturelijck behoord te zijn, den
gedruckten Pols ende weynigen tydt voor hun doodt
rechten vleugel van de Longer onsteken, verstorven,
begeven sy hun tot liggen, ofte vallen seffens om
ende met steenachtige Stoffe beset, het Vlees ende
verre.
is soodanig slap ende slymachtig, dat men het selve de vingers gemackelijck van een kan scheyden.
Voor inwendige Teeckenen, bevonden wy de Lever geswollen van different couleur sommige hadden
Het wit van de Oogen geelachtig, met geele Traenen
die hardt, gelijck als de Knots geswellen van nature
aen de hoecken van deselve, de Tonge seer
syn, sommige hadden die soo sagt ende soo rot,
beslymt, de rechter Oore kaudt ende hangende,
dat men deselve gemackelijk met eenen vinger
den adem geheel kort ende benauwelijck, de Melck
konde doorsteken ende verbreyden, de galblase
opgedroogt, het afgetrocken Bloedt de beeste nog
was opgeswollen ter groote van een Pint-fles, vervult
levendig zynde, was taemelijck vloeybaar, het welcke
met een swarte groenachtige ende niet aen een
s’anderendags geëxamineert zynde, is bevonden
hangende Galle, dewelcke kaudt geworden zynde,
sonder eenigen wey.
des anderendags lymmachtig ende reckende was, van haer gevende een groen sediment ofte setsel in
In November 1744 schreef de Medische Faculteit van
den grondt van de pot, de Milte soodanig geswollen
Leiden ook diverse therapieën voor. Een ervan zal vast
ende hart in sommge, dat sy meer dan eens soo
heel goed hebben geholpen: Seer geexperimenteert recept tegens de siekte van het rundtvee. Men neemt yder beest een hoender ey ongekookt, men slaat het open, men laat het wit van het eij uytlopen en den dojer in d’ schaal blyven, dan vult men dat ey weer vol met oly van Witten Barnsteen, men roert den dojer er te deegh door en geeft dan het beest in met d’ schaal, en daar op een kan met warm bier. N.B. Het Beest moet van te voren vasten en ook enige tyd daar nae. In een uittreksel uit een missive (ambtelijke brief) “geschreeven te Emckendorff in het Holsteinsche aan de Hoog Mog. Heeren Staaten Generaal der vereenigde
82
4.6 “Brief en Bylage door eenen J.F. Michaels uit Gent” over veeziekten, 1744.
ROODEN LOOP ONDER DE LOEP Neederlanden, den 8 july 1745”, wordt de veeziekte zo
Het was de typische plaag van de 18e eeuw: dysenterie.
aangeduid:
Na een paar uitbarstingen in het begin van de 19e eeuw verdween zij even plotseling als zij in 1702 voor het eerst
Evenals de siekte onder het Hoornvee, die ons in den jaare 1713 is bekend geworden, sig aan de uitwendige deelen van het Vee openbaarde; zynde 1. By het siek gewordene en naderhand gestorvende Vee bevonden, dat het selve heeft gehad het bekende Ruggebloed. 2. Heeft men den Staart-Worm, die allen Huislieden
in Nederland was verschenen. Besmette mensen kregen buikloop met heftige krampen en ontsteking van de darmen; de ontlasting was rood van het bloed, vandaar de naam Rooden Loop. De ziekte zaaide dood en verderf. In 1736 in Nijmegen en Kampen, in 1747 in Zwolle en grote delen van Gelderland, in 1750 in Friesland en Overijssel, in 1757 en 1758 in Kleefsland, in 1779 in Gelderland, Kleefsland, Overijssel en Noord-Brabant. In 1783 sloeg de ziekte hevig toe in Gelderland. Op
is bekend, en die sig insgelijks by de eerste siekte
de lijst van 26 doden die de koster van Zeddam in dat
heeft geopenbaard, ok by deese siekte onder het
jaar aantekende stond ook ‘Johanna Guliker, vrouw van
Rundvee, in den beginne bevonden.
Frerik Hartjes’. Onder Zeddam ressorteren in die tijd de buurtschappen Lengel, Stokkum en Braamt.
De behandeling moest volgens diezelfde missive als volgt:
De stadhouder van de Berghse landdrost, Johan van Marle van huize ’t Loo in Kilder, riep de hulp in van de
1. Aangaande het Ruggebloed, het selve moet men door een Vrouw, ( die daar meede weet om te gaan, soo als’er alomme worden gevonden,) na dat zy alvoorens de nagels wel afgesneeden, en haar hand ter dege met ongesoutene Booter besmeerd heeft, den Beeste agter uit den Excrement- Darm, neevens den daarin zynden eenigsins taayen Drek, laaten neemen, of, soo als men gemeenlijk segt, het
Emmerikse geneesheer Thijs, om de ziektegevallen in het Land van den Berghe te onderzoeken en advies uit te brengen hoe de epidemie te stoppen. Dokter Thijs had voor die tijd al een aardig idee van de oorzaak van de ziekte en de te nemen maatregelen (ventileren van de woning!): Ick heb reets in s”Herenbergh, Zedam, Lengel en Braam deselve besogd, en tot nog toe den aart
Ruggebloed laaten breeken; dan geeft men dien
der dijsenterie niet van de slimste Soort bevon-
Beeste eenen Leepel vol Lava-Olie in, en wascht
den, egter epidemie, en het welck bijnae met
den Rugge agter by het Kruis, met Azyn, na dat
geen mogelukheid kaan verhoed worden, wijl
men alvoorens wat klein gesneede Spek in een Pan
de meeste in een gemack leven, in hetselve Eeten
gebraaden, en in den Azyn gegooten heeft.
drincken slapen, en alle onreinigheden van sig laten, selfs dikwils sonder deur off venster open
2. Aangaande den Staart-Worm, moet men by het uiterste einde des Staats van het Beest, de hairen op zy houden en en gat daar in snyden, soo dat het ter deege bloede.18
te setten, waardoor alle onreinigheden in hetselve blijven hangen, en van de gesonden ingeasemt word, en de kranckheid op die wijse voorgeplant, en diegene die daaraan laboreeren een gevaalicke toestand veroorsaackt en veel langer daeraen 83
4.14 Memorie van Successie van Jan Hartjes. 102
Het zou meer dan een eeuw later, in 1984, worden
bij (H 1350) en op 29 september 1915 verkocht hij
omgedoopt in Heuvelwijk 14.
het huis aan zijn zoon Wilhelmus, ‘arbeider’.55 Voor de schuur, het erf en het bouwland betaalde Wilhelmus
FA M I L I E H U I S
fl. 855,62 en een halve cent. Op zijn beurt kocht
Braamt 38 heeft ook na 1860 nog heel wat bewoners
Wilhelmus 3 aren en 50 centiaren Braamtse heide (H
gekend. Stamhouder Piepe Willem was er een van.
1565), grond die hij nodig had om een eigen uitweg te
Hij vertrok als dertienjarige (!) op 26-05-1863 naar
creëren naar de publieke weg. Deze Wilhelmus trouwde op
Pruisen. Tien jaar later, op 25-4-1873, kwam hij weer
23 mei 1918 met Johanna van Londen. Ze kregen zeven
thuis wonen. Hij trouwde op 02-05-1873 met Hendrika
kinderen.
Petronella Jansen, een buitenechtelijk kind van Johannus
Op 11 november 1918 had de wapenstilstand
van Halteren. Petronella trok ook in op Braamt 38, maar
in Compiègne een officieus einde aan de Eerste
op 05-03-1874 vertrokken zij en Willem naar Braamt 52.
Wereldoorlog gemaakt. Wie weet waren Wilhelmus en
Dit huis kwam uit de erfenis van ….. Van Halteren.
zijn zwager Jacobus Hunting daarvan op de hoogte toen
Overigens is het Jacob van Hasselt-hutje, waar Fredericus
zij twee dagen later hun eigen overeenkomst sloten: voor
Hartjes met o.a. Anna Meijsen heeft gewoond rondom
fl. 2000,- mocht de 22-jarige Jacobus zich de nieuwe
1800, omgedoopt in Braamt 78.
eigenaar noemen van Braamt 38. Hij was gehuwd met Johanna Maria Hartjes.56
Twintig jaar woonde de familie Hartjes, in verschillende
Het jaar erop verkocht Jacobus het pand met grond alweer
samenstellingen, in haar levendige stede Braamt 38.
aan zijn schoonvader, en die deed het in 1920 over aan
Het bleek, met al haar beperkingen, toch echt een thuis
zijn oudste zoon Hendrik Hartjes. Die werkte op een
voor de meeste kinderen en kleinkinderen. In 1890 was
papierfabriek in Emmerich en was op 3 november 1902
het echter weer tijd om wat aan de leefomstandigheden
gehuwd met Johanna Gerarda Maria Lubbers (geboren op
te doen. Het huis werd herbouwd en het perceel
25 maart 1881). Ze kregen 9 kinderen. Hendrik wilde
vergroot, vermoedelijk onder de regie van Bernardus,
graag naar zijn vertrouwde ouderlijk huis terug, omdat er
want vader Hendrikus en moeder Theodora waren al
meer grond omheen lag dan bij de woning die hij enkele
hoogbejaard. Beiden stierven in 1892: Theodora op 1
jaren eerder nieuw had gebouwd aan de weg naar Braamt,
maart en Hendrikus op 8 augustus. De gedachte dat het
de huidige Hooglandseweg. Hendrik Hartjes verkocht het
waarschijnlijk Bernardus Hartjes was die de herbouw
huis in 1962 aan fabrieksarbeider Theodorus Johannus
ter hand nam, is vrij logisch. Hij kwam bij zijn ouders
(Joep) Arts, geboren op 1 maart 1917. Daarmee verdween
inwonen, of deed dat al.54
het Hartjeshuis nog niet uit de familie, want Joep was gehuwd met Maria Helena (Marieke) Hartjes, de jongste
H E U V E LW I J K 1 4
dochter van Hendrik Hartjes en Maria Lubbers.
Het herbouwde huis zou tot een heel eind in de 20e eeuw
Later (1982) verhuisden Joep en Marieke naar Terborg,
in de familie Hartjes blijven. Bernardus kocht er bouwland
en toen zij de deur voor de laatste keer achter zich sloten
103
HOOFDSTUK 5
Hartjes in Braamt late periode Oswalduskerk, Zeddam, 1720.
115
en 61 aren en 79 centiaren groot. Een perceel grond in
gulden en voor de tweede koop 581 gulden.20
Braamt werd aangemerkt als onderpand.19 Het gekochte
Uiteindelijk deden Willem en Nelleke ook het huis
perceel bleek een perceel te zijn in Zeddam, nummer 91.
Braamt 52 van de hand, op 11 augustus 1908. In die tijd verhuurden zij het huis, aan de familie Steesels uit
In 1902 werd de erfenis van Van Halteren uitgekleed, om
Zeddam. Die betaalde 65 gulden huur per jaar. Tot 22
geld te genereren voor de bouw van een nieuwe boerderij
februari 1909 konden de Steesels daar wonen.
in sectie H, dus in de omgeving Heuvelwijk. De Hartjes
Jacob Hunting bood 1150 gulden, maar Albertus van
behielden het huis en erf, maar verkochten in twee
Halteren wilde per se zijn ouderlijk huis terug. Hij bood
fasen in totaal 58 aren en 10 centiaren (590 m ) aan
hoger en verkreeg het pand voor 1350 gulden.
bouwland. Gradus Jansen gaf voor de eerste koop 520
Willem tekende met W. Hertjes.21 Hij woonde dus op een
2
5.4 Eerste foto van onze familie Hartjes: Willem Hartjes en zijn gezin.
Van links naar rechts :Hendrik Hartjes, Johannus (Jan) Koster, Willem, Johanna Hendrika (Johanna) Hartjes, Josephina Theodora Hartjes (Josephine) (klein meisje), Hendrika Petronella (Nelleke)Hartjes-Jansen, Johannus Hendricus (Jan) Hartjes, Maria Josephina Berendina (Marie) Hartjes, Wilhelmus Gerhardus (Willem)Hartjes. Afwezig: Theodora (Dora)Hartjes en Hendricus Gerhardus (Hendrik) overleden.
nieuw adres en verhuurde het geërfde huis. Mijn overgrootouders leenden opnieuw geld. Nog in november 1908 klopten ze aan bij de Roomsch Catholieke Parochiale Armen te Zevenaar voor 1300 gulden. Onderpand was hun nieuwe huis Sectie E, in Zeddam, nummer 1405 van vijf aren en vijftig centiaren, en nummer 774 van twintig aren en dertig centiaren. Dit onderpand was Zeddam nummer 91, waar ze officieel vanaf 16 december 1908 woonden. Ze hadden al een boerderij gebouwd in sectie H, dat in het dorp Braamt lag. Ze mochten sinds de afsluiting van de lening niet meer zonder toestemming van de schuldenaar hun huis verhuren en ze betaalden maar liefst 450 gulden rente per jaar.
22
Nadat ze in 1909 voor elkaar een testament hadden gemaakt, waarbij ze over en weer het vruchtgebruik regelden23, verkochten Willem en Nelleke in 1911, opnieuw in twee fasen, hun bezit in Zeddam. Op 21 februari ging een perceel bouwterrein over naar Johannus Bakhuis, die met 420 gulden het bod van Gradus Jansen (395 gulden) overtroefde.24 Drie maanden daarna verkocht Willem nog eens vijf aren en vijftig centiaren grond. Het maakte hem 1700 gulden rijker (of minder arm).25 Met de opbrengsten kon Piepe Willem op 11 september 1911 een perceel grond ‘onder ’s-Heerenberg’ overnemen van Johannus Josephus Marie Thuis. Nader onderzoek leerde dat de grond in Lengel lag, aan de noordkant van ’s-Heerenberg. Het betrof Sectie K nummer 1034, een stuk bouwland van 28 aren (2800 m2), en kostte het niet onaanzienlijke bedrag van 1640 gulden.26 Zo op het oog hielden Nelleke en Willem aan de transacties 520 gulden over. Geld, dat hen van pas kwam
5.5 Acte 64: testamenten van Willem en Petronella.
bij de verhuizing naar Stokkum – twee kilometer ten
127
D E A R R E S TAT I E
meeste werk genereert, zal Willem hebben gekozen om
Of in het gezin van Willem Hartjes grote armoede
dit tijdens de winter te volbrengen. Hij moest zich op 22
heerste, is niet geheel duidelijk. Wel was er een hoge
december 1917 melden bij het Huis van Bewaring in
hypotheeklast te dragen, zo vertelde mijn moeder. Hoe
de Wilhelminastraat in Arnhem, bekend als de Koepel.
dan ook, op 13 november 1916 besloten Willem, zijn
Daar verbleef hij twee nachten en op 24 december
zwager Theodorus van Halteren, Gradus Wilhelmus
1917 werd hij onder begeleiding van de heer R. Botter,
Kleinreesink en Bernardus van Vliet om samen op de
samen met Wilhelmus te Boekhorst en mogelijk nog
hoogte van grenspaal 644 ’s middags om 16.30 uur in
andere veroordeelden, naar Veenhuizen in Drenthe
bezit van verboden goederen de grens over te steken.
gebracht om daar de volgende dag kerst te kunnen
Bij nader onderzoek blijkt grenspaal 644 onder Leuth te
vieren. Waarschijnlijk is Willem eerst per trein naar Assen
liggen (zie afbeelding), iets ten oosten van Nijmegen.
gebracht, vandaar per paard en wagen en na Norg per
De smokkelaars opereerden dus toch een eind van huis.
trekboot over de vaart naar Veenhuizen III. De vaart liep
Van mijn moeder hoorde ik dat opa Willem daar wel vaker
toen nog zo ver door.
heen ging, omdat ze daar makkelijk de grens over konden. Op ongeveer twintig meter van de grens werden ze aangehouden door de heer Hoekstra, Commies der Rijksdirecte belastingen, invoerrechten en accijnzen. De vier kornuiten hadden de smokkelwaar in zakken onder hun kleding verstopt. Samen hadden ze 35 kg meel, 12,5 kg zeep, 11 kg spek, 7,5 kg vet en vier knotten sajet (soort wol) bij zich. Op 12 februari en 27 april 1917 diende hun zaak in de rechtbank van Arnhem. Ze werden bij verstek (dus niet lijfelijk aanwezig) veroordeeld. Hun strafmaat werd eerst bepaald voor drie weken en is later omgezet tot zes weken. De hoogte van hun straf is ongetwijfeld beĂŻnvloed door het feit dat Nederland neutraal diende te zijn in de Eerste Wereldoorlog. Hun smokkelwaar werd verbeurd verklaard. Mogelijk heeft Willem mogen kiezen wanneer hij zijn straf ging uitzitten. Omdat een boerderij zomers het 5.13 Vrijstelling voor Willem Hartjes van militaire dienst vanwege kostwinnerschap, in 1914.
142
Als herinnering aan die tijd staat daar nog een meerpaal,
directeur en onderdirecteur vormden het hoogste gezag.
verloren in het platte land, vlakbij de plek waar ooit mijn
De koloniën hadden een eigen munt, waren
opa Willem gevangen heeft gezeten.
zelfvoorzienend en mochten niet concurrerend zijn met de omgeving. Ze hadden een ziekenfonds en een
M A AT S C H A P P I J V A N W E L D A D I G H E I D
vooruitstrevend onderwijssysteem, met eigen lagere
Na de beëindiging van de Franse overheersing in 1812
scholen. Kinderen van vijf tot twaalf jaar waren verplicht
bleef Europa, inclusief Nederland, berooid achter. De grote
naar school te gaan. Daarna konden ze nog een paar jaar
armoede en criminaliteit namen zodanig toe, dat hiervoor
naar de avondschool. Deze leerplicht liep tachtig jaar voor
snel een oplossing gezocht moest gaan worden, voordat
op de invoering van de landelijke leerplichtwet. Jongens
het onbeheersbaar zou zijn. De Nederlandse generaal
konden doorstromen naar het Landbouwkundig Instituut
Johannes van den Bosch, officier in de Militaire Willems-
in Wateren. Voor meisjes waren er naai- en breischolen.
Orde, stelde zich beschikbaar om deze problemen op te
Zij kregen vaak een betrekking als dienstmeisje, buiten de
gaan oplossen. Zijn plan was landbouwkoloniën te stichten
kolonie.
die werk, onderdak, scholing en zorg moesten bieden aan de stedelijke paupers. Generaal Van den Bosch richtte op
VEENHUIZEN EN OMMERSCHANS
1 april 1818 de Maatschappij van Weldadigheid op.
De Maatschappij van Weldadigheid kocht in 1822
De eerste kolonie was Frederiksoord in Drenthe. Later
en 1823 ongeveer 4800 hectaren grond rond en in
volgden Willemsoord, Wilhelminaoord en Boschoord.
Veenhuizen. Ze bouwde in 1823 en 1824 drie grote
In 1824 telden de “vrije koloniën” 2240 inwoners. Zij
gestichten met de namen Veenhuizen I, II en III. In
huisden in kleine boerderijtjes of huisjes met land. Er
de nabijheid van de gestichten werden boerderijtjes
kwamen scholen, kerken, een gaarkeuken en een spinhuis
gebouwd, zodat door landbouw en veeteelt, naast enige
en alles wat verder nodig was om zelfvoorzienend te
fabrieksmatige arbeid, in de eerste levensbehoeften zou
kunnen zijn.
kunnen worden voorzien.
In de vrije koloniën rond Frederiksoord heerste een
Drie godshuizen kreeg Veenhuizen, plus later nog een in
streng regime. Kerkgang was bijvoorbeeld verplicht, of
de buurt van Veenhuizen III. Een synagoge voor de Joden,
je geloofde of niet; kleine overtredingen werden bestraft
een hervormde kerk voor de protestanten en een rooms-
met het inhouden van loon. Forse overtredingen leidden
katholieke kerk voor de katholieken, waar ook iedereen
tot opsluiting in de “onvrije koloniën” Veenhuizen en
die niet geloofde naartoe moest. Deze laatste kerk was
Ommerschans die enkele jaren later waren gesticht.
het grootst, maar moest later herbouwd worden omdat hij
Paupers moesten worden opgevoed tot verantwoordelijke
snel te klein bleek. Johannes van den Bosch en zijn broer
en hardwerkende burgers.
Benjamin, die gevangenisdirecteur van Veenhuizen was,
De dagelijkse leiding in de vrije koloniën lag in handen
waren beide katholiek. Opmerkelijk in het protestantse
van de wijkmeesters, vaak oud-militairen. De wijkmeesters
Drenthe en met een protestantse vorst, Willem I, als
legden verantwoording af aan de sectiemeesters. Een
grootste supporter van de koloniën.
143
HOOFDSTUK 6
Hartjes in Zeist
Slot Zeist, 1750.
153
STAMBOOM FAMILIE HARTJES IN ZEIST
Wilhelmus Gerhardus (Willem) (Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967
Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren
Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen
Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926
Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950
Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven
Thomas Marijn Alexander (2004)
154
Johannus (Jan) 1917 - 1997
Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik
Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders
Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen
Marianne 1954 x Rob Schimmel
Ingrid 1977 x Martijn Essenberg
Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.
Ingeborg 1983 x Martijn Nobel
Lucas Pepijn Julian (2006)
Wilhelmus Gerhardus (Willem) 1925 - 1999
GELD VERDIENEN + ZORGEN Het laatste kind van Wilhelmus Gerhardus Hartjes en Berendina Sessing woonde tot zijn dertiende jaar bij zijn ouders op de boerderij aan de Beekseweg 128 in Wehl, de plek waar hij ook geboren was. Deze jongere Wilhelmus Gerhardus, roepnaam Wim (of Willem), had last van astma en was waarschijnlijk allergisch voor huisstof. In zijn vroege jeugd kreeg hij een keer pleuritis. Zijn moeder vertelde hem, toen hij daarvan hersteld was, dat het wel
GEZIN VAN WILHELMUS GERHARDUS HARTJES (1888 – 1956) Rika x Bernardus van Halteren Rika en Bernardus woonden eerst op de Lengelseweg, later op de Kruisstraat 13 te ’s-Heerenberg. Bernard werkte als schilder. Rika had een aantal pensiongasten, waaronder ene Jacobs. Ze hadden twee aangenomen kinderen, Willy (een jongen) en Ria. Ria huwde de heer Bennie Notten.
een koe had gekost om hem te laten genezen.
Nel x Evert Jansen Evert werkte bij de boterfabriek
Wim was intelligent, ondernemend en zuinig. Hij
in Wehl en was deeltijdboer. Ze
handelde in kippen en konijnen die hij op de boerderij
woonden op de Nieuwstraat 79.
hield en verdiende daar goed mee. Zijn moeder wist dit
Evert was al eerder getrouwd
en zij wist ook waar Wim zijn geld bewaarde. Ze heeft
en had uit dit huwelijk drie
zijn spaarcenten een keer ongevraagd gebruikt om de
kinderen: Jan, Riek en Dora. Nel
hypotheekrente mee af te lossen. Dit voorval maakte Wim
en Evert kregen vier kinderen:
erg achterdochtig en de relatie met zijn moeder is nooit
Dinie, Wim en de tweeling Henk
iets geworden. Hij trok meer naar zijn vader. De relatie
en Eef. Tante Nel was mijn
tussen zijn ouders werd er gaandeweg niet beter op. 6.1 Familie Hartjes op het 25 jarig huwelijksfeest, 07-11-1933. v.l.n.r. Theet, Nel, Willem, Rika, Bernard, Doen, Jan, Anna, Hent en Wim.
peetmoeder. 6.2 Tante Nel.
155
6.20 St. Josephkerk Zeist.
WILHELMUS GERHARDUS HARTJES, 1949 - HEDEN
mijn moeder. Ik heb daar gelukkige jaren gekend. Ik kon het goed met mijn opa en oma vinden, temeer omdat mijn vader en moeder veel werkten en mijn grootouders dus oppasten. Mijn vader werkte vijf-en-een-halve dag (ook op
DE WITTE
zaterdagochtend) als polijster op de Sola-fabriek en mijn moeder was huishoudelijke hulp bij dokter Van Lidth de
Mijn ouders woonden in Zeist net achter de St. Joseph-
Jeude, onze huisarts op de Lyceumlaan, en professor Ten
kerk, op de Van Reenenweg 40, het huis waar ik ben
Doeschate op de Lindenlaan. Ze zorgde er voor om tegen
geboren. Toen ik anderhalf jaar was, verhuisden we naar
vier uur weer thuis te zijn, maar dat lukte niet altijd. Opa
de Schaerweijdelaan 167 en trokken in bij de ouders van
en oma vingen mij dan op.
9
170
De St. Josephkerk stond, net als nu, op de Rozenstraat, tegenover de St. Andreasschool. Ik heb in die buurt mijn kleuterschool, een deel van de lagere school (klas 5 en 6
6.21 Huisarts Van Lidth de Jeude.
deed ik op een andere school) en de Ulo doorlopen. De scholen gaven ook les op de zaterdagochtenden. Ik had, zo jong als ik was, een bijzonder contact met onze huisarts Albert Hendrik van Lidth de Jeude. Mijn moeder noemde hem altijd Henk. Mijn oma en mijn moeder vormden in het gezin van de huisarts reeds twee generaties hulp in de huishouding. In die tijd was dat meer dan schoonmaken en eten koken. Deze arts haalde mij regelmatig op uit school om met hem mee visites te rijden. Hij vergat een keer dit door te geven aan mijn ouders. Die hadden tegen zes uur de politie gewaarschuwd, omdat ik niet om vier uur uit school was thuisgekomen. Tijdens die visite-ritjes spraken
Marianne regelmatig als boodschappenmeisje. Als we ’s
de arts en ik onder andere over mijn schoolresultaten en
avonds op bed lagen, hadden we vaak lekkere honger en
hoe het thuis was. Zijn betrokkenheid heeft veel voor mij
ik motiveerde haar dan om beneden wat uit de keuken te
betekend. Ik heb later ook hun tuin onderhouden, waar
gaan halen. Dit pakte niet altijd goed uit. Mijn moeder
ik een gulden per uur mee verdiende. Mevrouw Van Lidth
kon nogal duidelijk zijn en voordat je het wist, had je een
de Jeude was conrector op een meisjeslyceum. Om mijn
draai om je oren te pakken als je niet luisterde. Zo ook die
schoolprestaties, met name mijn Engels, positief te beïn-
avond dat we een van haar mooie vazen op de linnenkast
vloeden, kreeg ik samen met haar zoon Flip (Philip) bijles.
op de slaapkamer vernielden. Als we, zoals vaak, trampo-
Ze was nogal streng en ik moest het na een keer uitleggen
line sprongen op onze bedden, begonnen de vazen op de
wel snappen. Ik heb daarom ook niet de beste herinnerin-
linnenkast gevaarlijk te schommelen. Dat was natuurlijk
gen aan haar.
onze uitdaging, maar dat ging op een keer mis. Er viel een vaas om en hij brak op de grond in duizend stukken. Onze
In 1954 kreeg ik mijn eerste zus, Marianne. Ik zou erg
moeder hoorde dat en ze kwam briesend naar boven met
jaloers geweest zijn na haar geboorte. Ik heb zelfs met de
de pook in haar hand. We vreesden voor het ergste, maar
schaar bij de wieg gestaan om haar haar, lang en donker,
ze pakte de tweede vaas, sloeg die kapot en zei bitter:
af te knippen. Iedereen die naar haar keek prees haar
“Nu hebben jullie je zin.” We hadden, geloof ik, op dat
mooie haar en men zei blijkbaar niet veel leuks over mij.
moment liever met de pook gehad. Ook ’s avonds lezen
Wegens ruimtegebrek sliepen we jarenlang samen op een
was een sport. Zodra we de lamp boven ons bed aande-
kamer. We hadden het altijd erg gezellig. Ik gebruikte
den, riep mijn moeder dat we moesten gaan slapen.
171
STAD IN HET BOS Ze hadden een kind, Jopie. Met hem heb ik niet veel
‘Seist’ komt voor het eerst voor in een oorkonde van
contact gehad.
23 maart 838. Graaf Rodgar schonk toen verschillende
Tante Riet woonde op de Griffesteijnselaan. Ze was
goederen uit onder meer Leomeriche – tegenwoordig
getrouwd met ome Dick. Ze hadden twee kinderen,
bekend als de Liemers! – aan de St. Maartenskerk in
Maureen en de zwakbegaafde Dickie. Tante Riet was er
Utrecht. Hij kreeg daarvoor in ruil andere goederen,
erg trots op dat ze in een betere buurt woonde en gedroeg zich er ook naar. Het huis van ome Joop en tante Margje stond een paar straten verderop. Ome Joop was een echte vakbondsman, een socialist in hart en nieren. Hij nam geen blad voor de mond. Dat veroorzaakte natuurlijk conflicten, ook met
waaronder Seist. Mogelijk vormde de stormvloed van 26 december 838 de aanleiding om op dat goed een plaats te stichten. Alle kuststreken van de lage landen waren toen onder water gelopen. Zeist was in de middeleeuwen “een klein dorp met zandvlakten en heidevelden – en hier en daar een boscomplex – aan de noordelijke kant, en klei- en drassige
mijn moeder die qua karakter veel op hem leek. Toch
landen aan de zuidzijde. De Dorpsstraat was het woon-
waren mijn moeder en ome Joop erg gesteld op elkaar.
centrum, zich uitstrekkend van de kerk aan het ene
Tante Margje was een echte Drentse en heeft haar dialect
einde tot de – verdwenen – boerderij ‘De Preekstoel’
altijd gehouden. Ze hadden vier kinderen en vooral met
(bij ‘Schoonoord’) aan het andere eind.
hun Joke heb ik nog heel goed
Oostelijk ervan had men de schaarweide voor het vee;
contact. Ome Joop kreeg op een
westelijk de brink, met de standerdmolen, en nog wes-
gegeven moment maagkanker.
telijker de eng, met bouwland. Daar lag ook het oude
Hij leed erg veel pijn in het
woongebied de Kroost.” (…) “Uit het inwonertal van
laatste stadium. De pijnstilling Joke & Wim
hielp onvoldoende en moest naar een hogere dosis worden
opgevoerd. Omdat die hogere dosis (morfine) ook de levensduur beperkte, wilden de wijkverpleegkundigen
347 in het jaar 1633 kunnen we hoogstens opmaken, dat het er toen in Zeist nogal ‘woest en ledig’ uitgezien moet hebben.” 12 Een schaarweide was een gemeenschappelijk stuk grond met een weidefunctie, in het zandlandschap.13
het niet geven. Ome Joop wilde per se thuis sterven. Marianne, Joke en ik hebben, onder supervisie van de huisarts, ervoor gezorgd dat onze oom op een respectabele manier en zonder pijn in zijn eigen huis overleed. Ik heb daar zeer emotionele en goede herinneringen aan. De laatste paar dagen van zijn leven verdiepte het contact met mijn oom. Hij gaf aan wanneer er weer gespoten moest worden en daarna zweefde hij dan dankbaar de pijnloze en veilige droomwereld weer in.11
178
6.26 Voormalig station(splein) Zeist, rond 1920.
Beroemd bouwwerk is Slot Zeist, gesticht door Wil-
S C H O O LT I J D , 1 9 5 3 - 1 9 6 4
lem Adriaan, graaf van Nassau, ‘vryheer van Zeyst’. De bouw duurde van 1677 tot 1686. “De architecten Jacob
Ik bewaar prettige herinneringen aan mijn jonge jeugd,
Roman en Daniël Marot bouwden het barok ‘chateau’,
zowel thuis als op de kleuterschool. Die kleuterschool
geïnspireerd op de bouwkunst van Versailles, maar
stond op de Rozenstraat en werd geleid door de nonnen
dan in de Nederlandse versie. Het werd een waterpa-
van Mariaoord. Ik zie nog zuster Autrudus (ze zal oor-
leis, waarbij het regenwater via dakgoten naar een loden bassin op de eerste verdieping werd gevoerd van waaruit de talrijke fonteinen gevoed werden.” 14 Waar ooit de fraaie Franse tuinen lagen, liggen nu volkstuinen, een rustiek park en sportvelden.15
spronkelijk wel anders geheten hebben) voor me, een bijzonder aardige zuster, groot en met een zware stem. Verder waren er zuster Gabriello en zuster Olgaria, het hoofd van de kleuterschool. Er liep ook een man rond. Dat
De rijke Amsterdamse koopman Cornelis Schellinger
was ome Nol, de conciërge. Toen we een keer ondeugend
kocht in 1745 de Hoge Heerlijkheid van Zeist en Drie-
waren, kwam zuster Olgaria met een heel grote papieren
bergen en het daarbij behorende Slot. Hij was lid van
spuit de klas binnen om de oren uit te spuiten van de
de Hernhutters of de Evangelische Broedergemeente.
kindertjes die niet luisterden. Dat was schrikken, zelfs
In 1748 liet hij voor ongehuwde broeders het Broeder-
zodanig dat ik het me nu nog glashelder kan herinneren.
huis aan het Broederplein bouwen en voor ongetrouw-
Mijn lagere school was de St. Andreasschool, eveneens op
de zusters en weduwen het Zusterhuis aan het Zuster-
de Rozenstraat, tegenover de katholieke St. Josephkerk.
plein. Dit gebouwencomplex is nog steeds het centrum
De parochie van die kerk werd in die tijd bestuurd door
van de Hernhutter-activiteiten in Nederland.
pastoor Overmaat. Een kleine man met stekeltjeshaar en
Tussen 1960 en 1969 is het slot zeer grondig gerestau-
een zeer bepalende persoonlijkheid die zijn parochie met
reerd. Tegenwoordig dient het als (mooie) accommodatie voor congressen, vergaderingen, tentoonstellingen en feestelijke evenementen, zoals bruiloften. Vervolg Stad in het bos op volgende pagina
veel discipline, harde hand en dominant bestuurde. Toen iemand een keer te laat in de mis verscheen, stuurde hij hem in het aanzien van de hele gemeente met een standje de kerk uit. Hij kreeg veel voor elkaar in de kerk en, niet verrassend, ook de school stond onder zijn krachtige
6.27 De haven van Zeist, rond 1920, met loods van motorschuitpakdienst C. Ekdom.
gezag. De fraters en paters en de leraren van de Uloschool – die in hetzelfde gebouw gevestigd was – hadden veel respect voor hem. Op zijn verjaardag trakteerde de pastoor ons ’s ochtends op een (meestal educatieve) film. Hij wist het altijd zo te regelen, dat hij midden in de film een moraliserende toespraak moest houden. De film werd uitgezet en iedereen zat dan balend het eind van die toespraak af te wachten. Maar ’s middags kregen wij altijd vrij.
179
HOOFDSTUK 7
Overige families Hartjes De staatkundige indeling van de Liemers en omgevende gebieden in de 16e eeuw.
Jochum
Bernt
Gerrit
HARTJES IN WEHL Jochum Hertgers was de eerste die zich in Wehl vestigde.20 Hij was, net als Arnt die naar Zelhem trok, een zoon van Bernt Hartgers en vermoedelijk was zijn moeder Catharina Sticker. De opa van Bernt Hartgers was Gerrit Hartgers. Gerrit was de broer van mijn stamhouder Johan Hertgers (uit Etten). Jochum Hertgers was dus een achterneef van Johan Hertgers. Jochum moet ongeveer in 1540 geboren zijn. Jochum kreeg waarschijnlijk meerdere kinderen, maar alleen van zijn zoon Bernt heb ik iets gevonden. Bernt Hertgers is rond 1575 geboren. In een document van 25 juni 1635 staat: “De omm(ondige) kinderen van overl(eden) Berndt Hartgers (mombers Johan Huiszman en Henrich Ritbergh verb. w.sch. a. Heer Johannes Dongrij, pastoor te Wehl voor 150 dls (daalders) Kleefs in pand de wei “den Bloten Nordt (aan de Wehlse Pess gelegen).” 21 Van Bernts kinderen heb ik er drie gevonden: Gerrit die in Wehl bleef, en Jan en Willem die naar Didam vertrokken.
GEZIN GERRIT HARTGERS (HARTJES) Gerrit Hartgers (Hertgers, Hertgens of Hartjes) trouwde met Hendersken Wanders. Ze kregen maar liefs twaalf kinderen: 1.
Teuniske (Antonia), geboren in 1647. Huwde met Wilhelmus Simons.
2.
Mary (Maria), geboren in 1649, stierf 05-08-1702. Huwde met Johannus Scheerders.
3. 7.2 Jochum Hertgers was de eerste die zich in Wehl vestigde. Schepeltient van Cleeff, 1569.
Joachim, geboren in 1650. Genoemd naar zijn overgrootvader. Hij huwde met Wendel Willemsen, was landbouwer op de Nichtenhorst. Hij stierf op 18-021699.
230
4.
Petrus, geboren op 03-03-1653.
die opsaege bedongen waer verbonden die ockhoort in
5.
Laemert (Lambert), geboren in 1655, gehuwd met
die bosslege gelegen met het regt einde op die boschtrate
Elsken Hendrix in Didam. Ze kregen elf kinderen.
met het oosteinde op ’t Weelsche met die noorder sijt
Laemert was Armmeijster (armenmeester), iemand
langs Kockdam weitjen met die sijder sijtt Langes
die – onder toezicht van de schout en schepenen –
Gelderslaghs, sijnde vrij allodiael erven ende goet daer op
met de pastoor als opperprovisoren het beheer had
doende haut tastinge als regt is”.26
over de armengoederen.
6.
22
Een opperprovisor was een
beheerder van de stoffelijke zaken van een instelling
Op een landkaart van Wehl, genaamd “Dat Dorp Weel”,
en handhaver van de tucht aldaar, bijvoorbeeld in
uit 1647, wordt Gerrit Hartjes genoemd. Waarschijnlijk is
een klooster, armenhuis, gasthuis of hofje. Laemert
hij betrokken geweest bij de samenstelling van deze kaart.
overleed op 28-01-1722.
In de legenda staat o.a.:
Cornelia, geboren in 1657. Huwde met Wilhelmus
“Rottmeister und sunsten die der Beschaffenheit
Gerardi (Gerritsen).
der Prenten am besten kundich als Daem Reinders,
7.
Bellina (Beeltjen), geboren in 1662.
Lamert van Til, Gaert Joertsen, Jan Rosmeulen, Hendrik
8.
Lutgera (Luttien), geboren in 1664. Huwde met Jan
Steentjes, Geryt Hartjes, Willem Kelderman, Arrian
Vreeyink. Stierf op 18-10-1709.
Arissen Actum octobri 1647.” 27
Gertudis, geboren in 1667.
Op deze kaart is te zien dat de door mijn vader
10. Johanna, geboren in 1670.
veronderstelde “Hartjesslagh” in werkelijkheid
11. Bernardus (Bernard), geboren in 1678, stierf op
“Harfkensslagh”.
9.
18-01-1690. 12. Sybilla, geboortedatum onbekend. Zij was gehuwd
In het doopregister van Wehl vond ik dat op 9 februari 1676 Margarita Maessen was geboren.28 Haar ouders
met Steven Berghs.23
waren Evert Maessen en Berntien Lettingh, de peter en Alle kinderen zijn in Wehl geboren.
meter heetten Tunnes en Berntien Lettingh. Hoogstwaar-
24
schijnlijk was dit de familie Lettingh uit Zelhem, waar De exacte geboortedatum van Gerrit is niet bekend, maar
Fredericus Hartgers tegen geprocedeerd had (zie eerder:
moet rond 1620 liggen. Hij overleed op 18-01-1690.
Hartjes in Zelhem). Nog mooier is, dat onder meer Claes
Hendersken was ongeveer in 1629 geboren, ze overleed
Hartingh (Hartgers) als doopgetuige aanwezig was. Claes
op 02-02-1713.
kwam uit Varsseveld (zie verder: Hartjes in Varsseveld)
Gerrit had tussen 1643 en 1651 in Holthuijzen een Busslagh (Bosschage) van 3 morgen.
25
In een document
De families Hartgers en Lettingh hadden de strijdbijl duidelijk begraven. Op 11 oktober 1626 investeerden
van het Oudrechterlijk archief Wehl staat dat Gerrit en
Frederick Hartgers en Jan Ingen Muelen (in die Moelle,
Hendersken op 27 februari 1687 hun grond beleend
schoonzoon van Frederick uit Zelhem) samen in onroe-
hebben voor de somma van 150 gulden, “beide sijden
rend goed:
231
“De diaconie van Doesburg machtigt Bernt Ricquins en
Op 3 juli 1629 kochten Frederick Hartgens en Jan Inge
Jan Blommert om 1/8 deel van goed “Klein Schopperden
Muelen “The Duitekum” een helft en een kwart deel
(Kerspel Wehel) te transporteren aan Frederick Hartgens
van de andere helft van het goed “Klein Schopperden in
en Jan ingen Muele.”
Wehl”.30
29
7.3 Kaart van “Dat dorp Weel” uit oktober 1647.
Willem
Jan
HARTJES IN DIDAM
“Hij Jan Baers heeft gescholden voor een rogge dief, en
Van het gezin van Bernt Hartgers (uit Wehl) vertrokken
dat hij hiervoor -10- olde schild wordt gecondoniert. Hij
de zonen Jan en Willem naar Didam. Wanneer dat was,
bekent dat hij Jan Baers nagesacht, als dat hij Lambert
is alleen maar te schatten, maar ze vormden er het begin
Ventsen den teent vant landt hebben genomen.” 33
van de Hartjesfamilies in Didam. Jan, vermoedelijk geboren rond 1600, komt voor in een
Met wie Willem was gehuwd, is onbekend. Hij heeft
van de maanboeken of “Blafferts” van Huis Bergh, dorp
waarschijnlijk meerdere kinderen gehad, in elk geval twee
Didam.
31
Hij bleek een stuk Bosch in Waverloe – nu
zonen. Op 27-??-1655 was hij trouwvader van E(e)rnst
dorp Dijk – gepacht te hebben in 1625 en 1626. Op de
Hartjens die met Willemken Maessen trouwde. Dat was
website Zwiebelfam.nl vond ik deze uitleg over het Bosch
hij op 02-03-1659 weer toen dezelfde E(e)rnst opnieuw
van Waverloe:
trouwde, maar toen met Elsken Jansen. Aangenomen mag
“De naam Gerard Palick wordt voor de eerste maal in
worden dat Willemken was overleden.
1200 in de z.g. stichtingsoorkonde van het klooster
Verder was Willem trouwvader bij zijn zoon Bernt op 18-
Bethlehem bij Doetinchem aangetroffen bij de
07-1680. Bernt trouwde met Mechteltje Baars, een jonge
opsomming van de door dit stift (geestelijke stichting,
dochter van Jan Baers. Het is dus toch goed gekomen
niet altijd een klooster, wh) bij en sinds de oprichting
tussen Jan Baers en Willem.34
in plm. 1180 verkregen bezittingen“); aldaar heet hij Ger(h)ardus Paleke. In de eerste plaats verkocht hij
Het is niet duidelijk of Arent Hartjes, oftewel “de
met zijn erfgenamen, mogelijk dus reeds vóór 1200,
Baecker” (Bakker), geboren rond 1635, een zoon van
aan het klooster het landgoed Svalengut in het kerspel
Willem of Jan is. Omdat Arent een van zijn eerste zoons
Thiedeheim (Didam); het had eene ,,warandia” van 10
Jan heeft genoemd, zou zijn vader Jan kunnen zijn.
varkens, zoowel in het bosch Waverloe als in elk der
Arent huwde twee keer. De eerste keer met Otjen Baers,
marken Media (Milsterholt) en Loel. Bovendien schonk hij
op 11-06-1665, en de tweede keer met Trijneken Kaan,
aan het stift een akker in Sevenharen (Zevenaar).” (J. de
op 08-10-1713 in de protestantse kerk en op 25-10-
Groot, ‘Het Palick-probleem’, NL 1938).
1713 in de rooms-katholieke kerk. Trijneken was weduwe van Beernt van Hall.
Van Willem Hartgers is meer bekend. Hij was ongeveer even oud als zijn broer Jan. In dezelfde “Blafferts” als waar Jan is genoemd, duikt Willem op. Hij had 50 roeden
Uit het huwelijk met Otjen Baers kwamen zes kinderen:
grond gepacht in die Nijemaet. In 1629 gaf hij 250 daler
1. Maria, geboren op 29-08-1669. Ze trouwde ook twee
oorlogsschade op, in het Statenkwartier van Zutphen.
32
Op 7 december 1637 stond Willem voor de rechter vanwege een conflict met Jan Baers. Het document dat er verslag van doet vermeldt dat:
keer, met de gebroeders Beernt en Gerrit Obbing. 2. Gerrit, geboren op 02-10-1670. Huwde Maria Albers (Wessels) uit Emmerich. 3. Arnoldus, geboren op 14-08-1671.
233
Bijlage II Stambomen
241
STAMBOOM FAMILIE HARTJES (1/3) N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N. Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.
Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405
Johan ± 1375 - 1450 x Evese
Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.
Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)
Bernt Hartgers ± 1460 - 1520
Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch
Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.
Jenneken ± 1500 - 1547
Bertgen ± 1510 - 1574
Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.
Mechteld ± 1510 - 1563
Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.
Johan ± 1525 - 1590
Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.
Arnt ± 1565 - 1627 242
Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)
Guerda ± 1576 - 1620
Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550
Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker
Jochum (Wehl)
STAMBOOM FAMILIE HARTJES
±1345 - ±1575
N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.
Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.
Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405
Johan ± 1375 - 1450 x Evese
Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.
Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)
Bernt Hartgers ± 1460 - 1520
Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch
Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.
Bertgen ± 1510 - 1574
Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.
Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.
Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550
Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker
Mechteld ± 1510 - 1563
Jenneken ± 1500 - 1547
Johan ± 1525 - 1590
Margriet x Ulnick Steenkens
N.N. x Gerrit te Haeve
Jochum (Wehl)
Jan (Didam)
Hendricus (Hent)(Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)
Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest
Johannus Hartgers (Hartjes)(Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten
Albertus
Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714
Lijsken x Willem Herfkes
Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers
Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan
Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen
Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)
Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783
Gerhardus 1744
Arnoldina 1776
Hendrik 1778
Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen
Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum
Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing
Johanna 1879 x Johannus Koster
Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen
Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen
Wilhelmus 1845 - 1848
Wilhelmus Gerhardus (Willem)(Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967
Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950
Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven
Thomas Marijn Alexander (2004)
Margriet x Ulnick Steenkens
Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling
Lisken
Harties x Lisken Bessling
Ingrid 1977 x Martijn Essenberg
Anton 1782
Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892
Evert 1847 - 1856
Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum
Johannus (Jan) 1917 - 1997
Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik
Catharina 1753 x Gradus Lentzink
Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders
Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852
Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth
Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen
Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch
Hendrik 1881
Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren
N.N. x Gerrit te Haeve
Gerrit (Wehl)
Willem (Didam)
Guerda ± 1576 - 1620
Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)
Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens
Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen
Frederick (Zutphen)
Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot
Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.
Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.
Arnt ± 1565 - 1627
Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering
Harties x Lisken Bessling
Lisken
Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling
Arnolia 1815 - 1815
Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916
Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp
Antje 1852 x Johannus Wennekes
Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)
Bernard 1855 x Johanna Jansen
Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks
Grada 1857 - 1857
Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands
Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen
Marianne 1954 x Rob Schimmel
Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders
Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926
Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.
Ingeborg 1983 x Martijn Nobel
Lucas Pepijn Julian (2006)
Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering
Frederick (Zutphen)
Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot
Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.
Jan (Didam)
Willem (Didam)
Gerrit (Wehl) 243
STAMBOOM FAMILIE HARTJES (2/3)
Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens
Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest
Hendricus (Hent) (Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)
Albertus
Johannus Hartgers (Hartjes) (Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten
Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714
Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers
Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan
Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)
Arnoldina 1776
Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen
Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum 244
Lijsken x Willem Herfkes
Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen
Gerhardus 1744
Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783
Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852
Anton 1782
Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen
Hendrik 1778
Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth
Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen
Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892
Wilhelmus 1845 - 1848
Evert 1847 - 1856
STAMBOOM FAMILIE HARTJES
N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.
Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.
Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405
Johan ± 1375 - 1450 x Evese
Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.
Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)
Bernt Hartgers ± 1460 - 1520
Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch
Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.
Bertgen ± 1510 - 1574
Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.
Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.
Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550
Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker
Mechteld ± 1510 - 1563
Jenneken ± 1500 - 1547
Johan ± 1525 - 1590
Margriet x Ulnick Steenkens
N.N. x Gerrit te Haeve
Jochum (Wehl)
Jan (Didam)
±1615 - ±1857
Hendricus (Hent)(Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)
Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest
Johannus Hartgers (Hartjes)(Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten
Albertus
Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714
Lijsken x Willem Herfkes
Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers
Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan
Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen
Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)
Gerhardus 1744
Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783
Arnoldina 1776
Hendrik 1778
Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen
Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum
Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing
Johanna 1879 x Johannus Koster
Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen
Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen
Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch
Hendrik 1881
Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren
Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen
Wilhelmus 1845 - 1848
Wilhelmus Gerhardus (Willem)(Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967
Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik
Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven
Thomas Marijn Alexander (2004)
Arnolia 1815 - 1815
Ingrid 1977 x Martijn Essenberg
Anton 1782
Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892
Evert 1847 - 1856
Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum
Johannus (Jan) 1917 - 1997
Catharina 1753 x Gradus Lentzink
Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders
Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852
Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth
Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950
Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders
Gerrit (Wehl)
Willem (Didam)
Guerda ± 1576 - 1620
Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)
Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens
Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen
Frederick (Zutphen)
Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot
Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.
Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.
Arnt ± 1565 - 1627
Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering
Harties x Lisken Bessling
Lisken
Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling
Arnolia 1815 - 1815
Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916
Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp
Antje 1852 x Johannus Wennekes
Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)
Bernard 1855 x Johanna Jansen
Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks
Grada 1857 - 1857
Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands
Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen
Marianne 1954 x Rob Schimmel
Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders
Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926
Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.
Ingeborg 1983 x Martijn Nobel
Lucas Pepijn Julian (2006)
Catharina 1753 x Gradus Lentzink
Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp
Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916
Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)
Antje 1852 x Johannus Wennekes
Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks
Bernard 1855 x Johanna Jansen
Grada 1857 - 1857
245
STAMBOOM FAMILIE HARTJES (3/3)
Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing
Johanna 1879 x Johannus Koster
Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren
Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen
Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen
STAMBOOM FAMILIE HARTJES
N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.
Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.
Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405
Johan ± 1375 - 1450 x Evese
Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.
Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)
Bernt Hartgers ± 1460 - 1520
Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch
Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.
Bertgen ± 1510 - 1574
Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.
Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.
Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550
Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker
Mechteld ± 1510 - 1563
Jenneken ± 1500 - 1547
Johan ± 1525 - 1590
Margriet x Ulnick Steenkens
N.N. x Gerrit te Haeve
Jochum (Wehl)
Jan (Didam)
Hendricus (Hent)(Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)
Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest
Johannus Hartgers (Hartjes)(Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten
Albertus
Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714
Lijsken x Willem Herfkes
Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers
Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan
Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen
Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)
Gerhardus 1744
Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783
Arnoldina 1776
Hendrik 1778
Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen
1874 - 2006
Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum
246
Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing
Gerrit (Wehl)
Willem (Didam)
Guerda ± 1576 - 1620
Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)
Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens
Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen
Frederick (Zutphen)
Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot
Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.
Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.
Arnt ± 1565 - 1627
Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering
Harties x Lisken Bessling
Lisken
Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling
Johanna 1879 x Johannus Koster
Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren
Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen
Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen
Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch
Hendrik 1881
Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen
Wilhelmus Gerhardus (Willem)(Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967
Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik
Johannus (Jan) 1917 - 1997
Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven
Ingrid 1977 x Martijn Essenberg
Lucas Pepijn Julian (2006)
Anton 1782
Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892
Evert 1847 - 1856
Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum
Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950
Thomas Marijn Alexander (2004)
Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852
Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth
Wilhelmus 1845 - 1848
Catharina 1753 x Gradus Lentzink
Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders
Arnolia 1815 - 1815
Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916
Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp
Antje 1852 x Johannus Wennekes
Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands
Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen
Marianne 1954 x Rob Schimmel
Ingeborg 1983 x Martijn Nobel
Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders
Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926
Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.
Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)
Bernard 1855 x Johanna Jansen
Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks
Grada 1857 - 1857
Hendrik 1881
Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik
Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch
Johannus (Jan) 1917 - 1997
Wilhelmus Gerhardus (Willem) (Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967
Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum
Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen
Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950
Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven
Thomas Marijn Alexander (2004)
Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders
Marianne 1954 x Rob Schimmel
Ingrid 1977 x Martijn Essenberg
Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands
Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926
Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.
Ingeborg 1983 x Martijn Nobel
Lucas Pepijn Julian (2006)
247
Bijlage III Oorlogservaringen familie De Boer
B.1. Arend, Ge en Co de Boer.
OORLOGSERVARINGEN FAMILIE DE BOER
Jan Radstaake was de broer van Gerredina (Co) en hij was
Transcriptie van notities uit de Tweede Wereldoorlog
gehuwd met Cootje.
van Arend de Boer (1897-1989) en transcriptie van
Ze hadden twee kinderen, John en Co.
het dagboek van Ge de Boer (1925-2012) (cursief
Dochter Co was getrouwd met Jan Mekenkamp.
weergegeven) van 8 februari 1945 tot 13 mei 1945.
Deze familie woonde in Velp.
In de verhalen van Arend en Ge komen nogal wat namen
Arend de Boer had twee zussen: Jans en Ge.
voorbij. Om enigszins te kunnen volgen wie nu wie is, is
Ge was getrouwd met Gerrit Willems; ze woonden in
hieronder kort weergegeven hoe de familiebanden in die
Nijverdal.
periode en plaats(en) eruit zagen:
256
Adri (de verloofde van Arends dochter Ge) had een zus
Niettegenstaande de dienst rustig verloopen. Ds v d
Alie, die getrouwd was met Piet van den Herberg. Dit
Berg preekte over de rust die er overblijft voor het volk
gezin woonde in Almelo.
van God, uit de Hebreeër brief. Tot een uur in de kerk gebleven. Intusschen waren de Hoflaan, Willemshaven,
Harrie en Marie, Harm Nijenhuis en Henk en Eef
Roijns, H.B.S. , Hotel de Zon, Bloemenstraat en kleding
Gaasbeek waren goede vrienden met Arend en Co.
Magazijnen Walstr. Gebombardeerd.
Dochter Ge noemde Henk Gaasbeek oom. Deze familie
s Middags hevige schietpartijen uit den lucht door Eng.
woonde ook in Almelo. Henk was de vader van Eef, en
jagers. Laten werd bekend dat Luchtlandingstroepen
Bertie was waarschijnlijk een kind van Eef.
gedaald waren bij Bennekom. Duitschers lieten hun gebouwen in de lucht vliegen o.a. de school aan den
De overige namen zijn mij onbekend.
Hedelburgerweg. Tegen de avond keert de rust weer. Bedden in de kamer gelegd en beneden geslapen.
DE NOTITIES EN HET DAGBOEK
s Nachts reeds herhaaldelijk schieten met mitrailleurs.
10 - 17 september 1944
Maandag 18/9 ‘44
Grote doortocht van Duitsers uit België. Vordering van
Tamelijk rustige nacht. Thommy in Arnhem. Hevige
arbeidskrachten voor het maken van linies van Zevenaar
gevechten aan de Utr. weg, Rijnkade.
tot Kampen.
s Middags brug door Eng. bezet. Hevige gevechten op den Dam. Tegen de avond zal de brug door de artillerie
16 september ‘44
beschoten worden. Blauwe Dorp en omtrek Boulevard
In den nacht aanslag op spoorlijn bij Plattenburg. Indien
moeten ontruimd worden. Granaat slaat in in de Parkstr.
voor Zondag 17/9 om 12 uur de daders niet bekend zijn,
Schoolstr., 2 dooden. Matrassen naar de kelder gebracht
zullen enige inwoners van Arnhem doodgeschoten worden.
en s’ nachts in de kelder geslapen. s Middags hevig
Zondag wordt met spanning tegemoet gezien. Bewoners
mitrailleur vuur van Jagers ter bescherming van nieuwe
van Plattenburg nemen maatregelen door niet thuis te
luchtlandingen.
slapen. Willem en Henny kwamen bij ons om de nacht
Canisstr. is in brand gestoken door Duitsers. Hevige
door te brengen.
vuurgloed boven Arnhem.
17/9 ‘ 44
Dinsdag 19/9 ’44
In verband met ligging der Westerkerk, dubbele diensten
Rustige nacht. s’ Morgens hevige gevechten op Dam en
in Oosterbeek.
singels, Boulevard. Engelschen houden stand op de brug.
9 uur tot 9.30 lucht alarm. 9.45 tot 10 uur in den
s Middags slaat granaat in schuin tegenover ons. 2 Huizen
half elf dienst voor Zuiderparochie. Goed half elf lucht
voorgevels in elkaar. Groote schade aan alle huizen. Ook
alarm. Tijdens kerkdienst hevige bombardementen.
bij ons aan de voorkant de ruiten eruit. Mevr. De Baer die
257
Donderdag 12 April 1945
Arnhem in Engelsche handen. Zwolle en Meppel worden
Rustige nacht. in de verte nog artillerie vuur. s Morgens
gezuiverd. Apeldoorn rukken ze binnen. s Middags ter
naar den Ham en Egede. Alle militairen vertrokken. s
kerk. De fam. Kramer uit Arnhem gesproken. De laatste
Middags koffers gepakt en daarna naar Eg en Hermina.
berichten zijn dat de Eng. voor Heerenveen staan. In
Rustige dag. Ommen bevrijd. Bij Deventer gaan de
Groningen wordt nog gevochten.
Canadezen met booten over de IJssel. Onderhoud met
Arnhem leeggestolen. ’s Middags naar de dienst voor
Mevr. K over evacuees geld. s Middags bij NBS bewijs
de Tommy’s. Gesprek met 2 Tommy’s bij de brug. Paula
gehaald om naar Velp te gaan.
sweets gekregen. Arnhem vrij door het 49 de Amerikaanse
’s Middags naar Hermien en Eg. Blijven eten.
leger. Erg beschadigd.
Vrijdag 13 April 1945
Maandag 16 April 1945
Vrij rustige nacht. ’s Morgens 2 hevige explosies, waarvan
s Morgens de stad in en even naar fam. Waanders.
het huis dreunde. Om 10 uur naar Almelo vertrokken.
Arnhem vrij, zitten bij Otterlo.
Om ruim 11 uur bij Ali en Piet. De Boer uit W’wijk ook
Contact tusschen troepen uit Deventer en Arnhem. s
aanwezig. Daar gegeten en om ca. ½ 4 naar Hengelo
Middags op bezoek bij fam. Kramer. Koffers gepakt voor
vertrokken. Om ca. 5.15 bij Riek en Henk. Hart welkom.
vertrek naar Velp. s Avonds radio bericht dat Duitschers
Bij de Punt buiten Almelo aangehouden, maar op vertoon
tusschen Arnhem en Zutphen ingesloten zijn. Vertrek naar
NBS bewijs direct doorgelaten.
Velp voorlopig uitgesteld.
Pres. Roosevelt overleden. Naar Almelo. Bij Ali en Piet
’s Morgens naar de stad. Fam. Waanders bezocht. Naar
gegeten. ’s Middags naar Hengelo. Voor het eerst met Adri
Jet Mors. Met Eef naar de brug. Bill ontmoet. Jack en Bill
naar de stad.
op visite. Duitsers tussen Arnhem en Zutphen ingesloten. Velp vrij.
Zaterdag 14 April 1945 s Morgens met opa Hengelo bekeken. Groote verwoesting.
Dinsdag 17 april 1945
s Middags met ons drieën naar Enschede. Jans thuis.
10.000 Duitschers bij Apeldoorn ingesloten. s
Berend nog in ziekenhuis. Hem daar bezocht. Oom en
Middags met Ge naar Almelo. 10 kg. aardappelen mee
tante daar ontmoet. Om ca. 7 uur terug naar Hengelo. s
teruggenomen. Bij Borne controle.
Avonds zwaar artillerie vuur, waarschijnlijk van de Veluwe.
Niet naar Arnhem. Adrie niet gekomen. ’s Middags met
Steeds goede berichten van de fronten.
vader naar Almelo. ’s Avonds over de brug.
Oom Henk opgehaald. ’s Middags naar Enschede. Jan op bezoek. Arnhem gedeeltelijk in geall. handen.
Woensdag 18 April 1945 Geen notitie.
Zondag 15 April 1945
Schoonmaak. Eef opgehaald en naar de brug. Pudding.
s Morgens naar de kerk. Nog af en toe artillerie vuur.
Met Jan Bill halen. Zijn er niet. Max Blokzijl gepakt.
284
B.8. Passierschein. Konden de Duitsers gebruiken als ze zich wilden overgeven.
Dijken Wieringermeer polder doorgestoken. Wageningen,
Grebbelinie bereikt. Adrie de hele dag. ’s Middags met
Ede, Barneveld en Voorthuizen vrij.
A. naar de brug in stad. Allemaal naar concert. Adrie weggebracht.
Donderdag 19 April 1945 Dijken Wieringen weer doorgestoken. Ede, Barneveld zijn
Vrijdag 20 April 1945
vrij.
s Morgens om 8 uur met Ge naar Vroomshoop. In Almelo
Adri over uit Almelo. s Middags vergunning gehaald voor
insuline gekocht. Bij Borne en Almelo controle. Om ½
Vroomshoop.
elf in Vr. koffie gedronken en nieuwe vergunning voor
285
Het proces van mijn genealogisch onderzoek 7Kerk en Kasteel te ‘s-Heerenberg in 1745.
Ergens in 1991 bood een collega mij aan mij in te wijden
heb daar de ORA’s gevonden, die zich bevonden in het
in de kunsten van de genealogie. Hij nam me mee naar
Gelders Archief, waarin ik over de familie veel transacties
het provinciale archief van Arnhem. Hij redeneerde dat
ben tegengekomen, zoals voluntaire protocollen, gerechts-
je altijd naar het archief moest gaan van de hoofdstad
en proceskosten, rekeningen, kwitanties, etcetra.
van de provincie waarin je voorvader(s) woonde(n). We begonnen heel voortvarend en vonden heel veel. Al snel
VERDIEPING
ging ik alleen mijn weg. Ik was flink verslaafd geraakt aan
Ik concludeerde dat alleen data over geboorten, huwelijk
deze hobby en anno nu (2014) is dat er niet minder op
en overlijden voor mij niet voldoende waren. Ik wilde de
geworden.
achtergrond van mijn voorouders achterhalen. Wat deden ze, hoe kwamen ze aan hun bezit, waarom bleven ze op
Ik had me de onderzoeksmethodiek snel eigen gemaakt.
een plaats of waarom trokken ze naar andere plekken,
Via de DTB-leggers (doop-, trouw- en begrafenisregisters)
welke veeziekten troffen hun veestapels, etc. Dit beteken-
vond ik spoedig de hele familie uit Braamt en omstreken
de dat ik me nog veel meer moest verdiepen in notariële
tot aan 1812. Toen kon ik toch nog twee jaar terug zoe-
akten, oud rechterlijke archieven, etc.
ken via de “Burgerboeken”, de voorlopers van de huidige
Ik startte met onderzoek naar het bezit van de familie. Ik
burgerlijke stand.
dook in de memoires van successie, waarin veel bezit be-
Daarna kwamen de kerkregisters aan de beurt. Die gaven
schreven werd. Ik wilde de daarbij horende notariële ak-
me bruikbare informatie, totdat ik de familie niet meer in
ten en kadastrale gegevens vinden. Helaas bleken de no-
de registers van de katholieke kerk in Zeddam kon vinden.
tariële akten alleen beschikbaar als er minstens een eeuw
Het werd me duidelijk dat genealogisch onderzoek ook be-
verstreken was na de transactie. Dat beperkte behoorlijk.
tekent dat je de geschiedenis van de streek, provincie en
Archivaris Peter Wouters in Arnhem, waar ik inmiddels
van Nederland moet kennen. Omdat de katholieke gods-
kind aan huis was, tipte me om in de kadastrale gegevens
dienst tijdenlang verboden was in Nederland – officieel
van het Kadaster in Arnhem te gaan zoeken. Alleen kostte
zelfs van 1581 tot 1853 – werden er geen DTB-gegevens
het veel geld om de gegevens op te laten zoeken. De ar-
opgenomen in de katholieke registers. Mijn voorouders
chivaris stelde voor mij als student die een “boerderijen-
moesten zich laten registreren in de toen Nederduits Ge-
onderzoek” deed in te schrijven, op voorwaarde dat ik een
reformeerde Oswalduskerk in Zeddam. Maar mijn familie
scriptie of zoiets zou aanleveren. Hij gaf niet aan wanneer
woonde kort op de grens met Duitsland en ze bleken zich
die scriptie klaar moest zijn. Ik kreeg een machtiging van
ook in de katholieke kerk in Emmerich en Elten te laten
hem en toog naar het Kadaster in Arnhem. Daar kreeg ik
registreren. Ze trouwden dus twee keer: een keer voor de
een rondleiding in de archieven en uitleg over hoe en waar
Gereformeerde kerk (zoiets als voor de wet trouwen) in
ik kon zoeken. Ik hoefde alleen een kleinigheid te betalen
Zeddam en de tweede keer voor het echt in de katholieke
voor de kopieën die ik zou maken. Mijn “boerderijenon-
kerk in Emmerich of Elten.
derzoek” duurde ruim een jaar en ik heb in het Kadaster
Vervolgens ontdekte ik de Oud Rechterlijke Archieven. Ik
een schat aan gegevens gevonden.
294
Mijn onderzoeksterrein verplaatste zich vervolgens meer
Thoben had een Jan Hartjes uit Wehl aan een Adelheid
en meer naar ’s-Heerenberg. In de kelder van het gemeen-
Kniesten in Wehl gekoppeld. Maar in die omgeving kwam
tehuis kon ik zowel in het gemeentearchief als en in het
toentertijd drie keer een Adelheid Kniesten voor. Adelheid
archief van Huis Bergh zoeken. Alles onder de bezielen-
uit Wehl bleek met een Peter van Til gehuwd te zijn en de
de begeleiding van Peter Bresser, de archivaris aldaar.
Jan Hartjes uit Wehl was niet met een Kniesten gehuwd.
Ik ontmoette er ook Harry Braam, Egbert Koops en Jan
Maar Adelheid Kniesten uit Vethuizen was in 1699 in
Tinneveld.
Zeddam gehuwd met ene Jan Hartjes. Dit bleek de goede
Het archief van ’s-Heerenberg was alleen op de woens-
combinatie te zijn, maar waar kwam die Jan Hartjes van-
dagochtend geopend. Door die beperkte tijd en de afstand
daan? Bij de aangeleverde onderzoeksgegevens van John
tussen mijn huis en het archief, zocht ik in een hoog
Thoben kwam een paar keer de plaatsnaam Varsselder
tempo om de uren optimaal te benutten. Ik maakte van
voor.
alles wat ik vond over de Hartjesfamilie een fotokopie en
Ik ging zoeken in het verpondingskohier van Kreinck.
later een gewone foto. Dit leidde tot een immens archief
Gerard Kreinck heeft van 1643 tot 1651 in het Kwartier
thuis. In dit huisarchief kon ik in alle rust de gevonden
van Zutphen een uitgebreide inventarisatie gedaan van de
materie bestuderen en zo nieuwe onderzoeksopdrachten
onroerende goederen in die streek, keurig geregistreerd
formuleren voor het volgende bezoek aan het archief in
per dorpje, gehucht of stad. Dit was het gevolg van de
’s-Heerenberg.
invoering van de verponding in die jaren. In Varsselder kwam in 1649 een Hendricus Hartgers voor, op grond
T R A N S I T I E N A A R VA R S S E L D E R
van klooster Schledenhorst (in Haldern, Duitsland) en de
Toen “de rechte lijn” van mijn familie op een gegeven
graaf Van Limburg Stirum, een van de heren van Wisch.
moment niet meer werd voortgezet in Braamt (Zeddam)
Toen ontdekte ik dat de namen Hartjes en Hartgers wel
begon ik te “dwalen”. Ik richtte me in eerste instantie
eens dezelfde zouden kunnen zijn. Met Egbert Koops, Jan
op Wehl, vanwege de kaart met de veronderstelde
Tinneveld en Jan Lucassen ben ik op 30 maart 1993 naar
Hartjesslagh die mijn vader had gevonden. Maar ik kwam
het archief in Düsseldorf gegaan. We wilden zoeken in het
niet verder en vroeg in 1992 hulp aan John Thoben, een
pachtboek van het klooster Schledenhorst. Helaas kwam
bekende genealoog uit de streek. Hij zocht in Wehl en gaf
de naam Hartjes niet voor in dit pachtboek. We kregen
aan dat “de rechte lijn” zich toch in Wehl voortzette.
van de archivaris wel de belastingboeken van de Kleefse
Ondanks dat ik gelukkig was met de gevonden gegevens,
Kammer. Hoewel we een Gerardus Heiderman en een Al-
baalde ik toch dat ik dit niet zelf had kunnen vinden. Ik
bertus Smits in die boeken vonden, die in 1800 op grond
had nu een boel data en besloot na te gaan hoe deze ge-
van klooster Schledenhorst zaten in Varsselder, zei mij dat
nealoog nu iets wel kon vinden en ik niet. Maar Thobens
niets. Echter, Egbert Koops dacht dat Gerardus Heider-
conclusie bleek niet helemaal te kloppen. Hij gaf dat ook
man wel eens met een Hartjes getrouwd kon zijn geweest.
sportief toe.
Hij zei dat we op de terugreis langs zijn boerderij in Varsselder moesten gaan om in zijn gegevens te zoeken.
295
We deden een paar enorme ontdekkingen die mijn onder-
mede-amateurgenealogen dat een deel van het archief van
zoek een schitterende zet in de goede richting gaven:
Wisch zich in Duitsland bevond. Ik hoorde zelfs dat de heer Buisman, burgemeester uit een plaats in Gelderland
1. Gerardus Heiderman was inderdaad met Johanna Hartjes getrouwd. 2. Johanna (geboren in 1738) was een kind van Hendri-
en ook genealoog, op dat archief van Wisch in Dahlem (stadswijk van Berlijn) gestuit was. Omdat ik in 1996 plannen had om Auschwitz te bezoeken, besloot ik op de
cus Hartgers, net als Frederick en nog drie broertjes
terugreis langs het Geheimes Preussisches Staatsarchiev
en een zus.
in Dahlem te gaan. Samen met archivaris Wouters in
3. Hendricus Hartgers was weer een kind van Jan Hart-
Arnhem heb ik mijn gegevens en onderzoeksvragen goed
gers, die in 1699 getrouwd was met Adelheid Knies-
voorbereid.
ten.
In Dahlem merkte ik al snel dat men niet scheutig was
4. Jan Hartgers was een zoon van Hendricus Hartgers die
om de archieven aan buitenlanders te openbaren. Toen
in 1649 in het kohier van Kreinck genoteerd stond.
ik naar het bewuste archief van Huis Wisch vroeg, werd
5. De boerderij van Egbert Koops staat op de grond van
ik begeleid naar de directrice van het Staatsarchiv. Ik
het klooster Schledenhorst en ik zat dus in de inmid-
moest wederom uitleggen wat ik kwam doen. Ze belde
dels gerenoveerde boerderij van Egbert op de plek
daarna een archivaresse, die mij verder zou helpen. Deze
waar mijn voorvaderen hadden gewoond. De boerderij
vrouw ging een tijdje weg en meldde toen ze terugkwam
had een flinke renovatie ondergaan, maar het grootste
dat er geen Hartjes in hun deel van het archief van Wisch
deel van het houten bouwskelet en de put, nu onder
was gevonden. Ik verbaasde mij bijzonder, omdat je vaak
de hal achter de voordeur, waren nog origineel.
dagen of weken nodig hebt om dit soort archieven grondig
6. De vrouw van Egbert bleek nadien ook nog eens van de zus van Hendricus Hartgers (1700) af te stammen.
door te nemen. Ik vroeg of ik zelf mocht zoeken, maar dit kon niet en mocht niet. Ik kreeg wel de archiefingangen mee, die ik terug in Nederland aan de archivaris in Arn-
Na deze heugelijke constateringen begon een lange perio-
hem heb gegeven. Hij vertelde later dat hij nog wel heeft
de van zoeken naar de vroegere geschiedenis. Met andere
geprobeerd om met die archiefingangen zaken te doen
woorden: waar kwam Hendricus uit 1649 nu vandaan?
met Dahlem, maar ook dat was niet gelukt. Dahlem leverde niets op en ik heb me daarom volkomen
T R A N S I T I E N A A R U L F T, E T T E N EN DOETINCHEM
op het archief van het Huis Bergh gestort. Ook heb ik
Hendricus Hartgers had ook op grond van de graaf Van
archief van het Aartsbisdom Utrecht, de archieven van
Limburg Stirum geboerd en om die reden besloot ik het
Deventer, Zutphen, Wehl, Doetinchem, Didam, Varsseveld,
archief van de graven van Wisch, waartoe Van Limburg
Emmerich (kerkarchief) en Kleef (moza誰ekarchief). Het
Stirum behoorde, nader te bekijken. In Arnhem spitte ik
moeilijkst was een afspraak te maken om het archief van
dat archief helemaal door, zonder resultaat. Ik hoorde van
Anhold te mogen bezoeken. Ik geloof dat ik wel anderhalf
296
gezocht in het bisschoppelijk archief van M端nster, het
jaar heb gecorrespondeerd met de archivaris aldaar, de
aanwijzingen richting Gendringen, Ulft en Etten, maar ook
heer Kruchten. Uiteindelijk mocht ik in 1993 op audi-
richting Vethuizen en Doetinchem, en harde bewijzen had
entie, maar ik vond daar niets wat mij verder bracht. Ik
ik niet.
verzamelde veel data, het meest uit het archief van Huis
De grote doorbraak begon met het herontdekken van
Bergh. Ik kon hier op de dinsdagen heen en het was een
een acte uit 1518 betreffende de Thijnsvrijheid (dat is:
genot om daar te mogen zoeken. De sfeer was geweldig,
belastingvrij zijn) van de Poil Pass en Laer, stukken grond
iets waar archivaris Peter Bresser zeker een aandeel in
van Gerrit en Bernt Hartgers, gelegen in het kerspel Etten
heeft gehad. We zaten meestal met een vaste, kleine
bij het plaatsje Vethuizen. Er vormden zich lijnen en ik
groep te zoeken, waaronder Johan te Boekhorst, Jan
stelde een hypothese op: “We� kwamen uit Doetinchem.
Lucassen, Gerrie Bisseling, dr. Wieringa en Theo Duis.
Maar hoe die lijnen nu precies liepen (waarschijnlijk
Een groepje vrijwilligers ondersteunde ons. Er was veel
over Etten), dat was nog niet bewezen. Op een goede
kennis paraat en die werd ook zonder terughoudendheid
(zeer goede) dag sloeg ik, wat somber, voor de zoveelste
met elkaar gedeeld. Vooral de dinsdag voor kerst was elk
keer een van de inventarisboeken van Huis Bergh open.
jaar een bijzonderheid. Er werden gedichten gemaakt en
De voorzienigheid leidde mij naar de bladzijde waarop
voorgelezen, of er werden gedichten uit het archief voor-
de inventaris van het Huis Wisch begon. Ik had me tot
gedragen, allemaal onder het genot van een kop koffie en
nu toe vooral op Gendringen en Etten gericht, maar had
een kerstkrans.
Wisch nog niet onderzocht omdat ik dacht dat dit buiten
In die periode concludeerde ik dat ik niet langer kon
mijn onderzoeksveld lag. Ik worstelde met toenemende
leunen op anderen om mijn oude documenten te transcri-
belangstelling door alle betrokken inventarisstukken en
beren. Ik startte een cursus Latijn en een cursus paleo-
werd gaandeweg steeds enthousiaster. Toen werd het in-
grafie. De Latijnse les volg ik na 20 jaar nog steeds.
eens glashelder. Er ontvouwde zich een vijftal Hartwix- en
Door veel te lezen en te transcriberen kreeg ik gelukkig
Hartgersgeneraties tussen 1480 tot 1627 en ik kon plots
vaardigheid genoeg om zelfstandig verder te kunnen.
de verbinding maken met Doetinchem, via Etten naar Ulft
Alleen bij moeilijke stukken liet ik deskundigen mijn werk
en Varsselder. Het bleek dat de Hartwixen / Hartgers in
controleren.
het gedeelte van Etten woonden (Heuven), dat onder huis Wisch viel.
In de jaren tussen 2000 en 2010 stond het onderzoek
Het geluk lachte me toe en ik ontdekte in de archiefstuk-
op een wat lager pitje. Hierin kwam verandering toen ik
ken uit Arnhem dat de toenmalige generatie Hartgers /
met prepensioen ging, in april 2011. Ik was weer weke-
Hartwix op grond van het klooster Bethlehem in Doetin-
lijks te vinden in het archief van Huis Bergh. Ik verdiepte
chem pachtte. Dit archief loopt terug tot 1200, dus alle
me meer in de landelijke en plaatselijke geschiedenis en
kans dat ik nog verder kon komen. Het kostte enige over-
inventariseerde waar ik nu precies stond. Tot begin 1600
redingskracht om in het archief in Arnhem de beschikking
was het wel duidelijk hoe de lijnen liepen, maar de stap
te krijgen over het gehele archief van dat klooster, maar
verder de geschiedenis in kon ik niet maken. Ik had veel
het lukte. In dit archief kon ik weer een viertal generaties
297
terug in de tijd, en ik vond de oudste bekende stamhou-
gebleken. Een ieder had zijn specifieke kennis. Harry
der van de Hertgers (want toen heetten “we” Hertgers).
Braam, die vooral in het begin van mijn onderzoek
Dit gaat over een periode die rond 1350 begint.
veel waardevolle adviezen en informatie had, bleek
Onze naam begon dus met de naam Hertgers, in Doetin-
eigenlijk toen al gezien te hebben dat ik mijn bronnen in
chem, en ging rond 1480 naar Etten en veranderde daar
Doetinchem moest gaan zoeken. Ik was destijds echter
in Hartwix. Na 1549 werd het Hartgers en daarna, via
nog niet zo bekwaam als nu om dit te controleren. Jaap
Ulft, werd de naam rond 1700 voor het eerst Hartjes, en
Hunting weet veel over de Braamtse periode en blijkt zelfs
wel in Varsselder. Vervolgens trok de familie naar Braamt
familie te zijn. Gerrie Bisselink weet onder andere veel
en kwam uiteindelijk via Wehl in Zeist.
over de Zelhemse periode, maar heeft ook veel kennis van
Toen deze familielijn vast stond, vielen alle gevonden
de lokale geschiedenis. Onze families bleken eveneens
puzzelstukjes in elkaar. Het werd duidelijk hoe een aantal
met elkaar verbonden te zijn, zowel in de Doetinchemse
andere Hartjes-takken lopen. Vanuit Doetinchem loopt
periode als in de Zelhemse periode. Theo Duis weet
een tak naar Wehl en vandaar naar Didam. De familielijn
gewoon heel veel over een heleboel aspecten van de
die in de 14e eeuw aanvankelijk in Doetinchem blijft,
genealogie. Hij is zelf een verwoed speurder en behoorlijk
loopt daar later dood. Er loopt vanuit Doetinchem ook
vasthoudend. Hij kan zeer goed oud schrift lezen en
een tak naar Zelhem, en die eindigt daar. Een tak gaat
heeft me vaak geholpen met de moeilijke transcripties.
van Zelhem naar Amsterdam en is verantwoordelijk voor
Hij heeft onder andere veel kennis van de (plaatselijke)
de generaties Hartjes in het westen van het land. Ook
geschiedenis en diverse genealogische begrippen.
loopt een tak vanuit Ulft naar Gendringen en vandaar naar
Bovendien hebben Theo, Gerrie en Jaap (Schaap) mijn
Varsseveld en Wieken, waar Jan Hartgers zich vestigde, de
teksten voor het Hartjes Boek “tegengelezen”.
broer van Hendrik, mijn stamhouder.
Peter Bresser is voor mij de onmisbare schakel geweest om in de archieven van Doetinchem, Huis Bergh en
SAMENWERKING
‘s-Heerenberg te mogen zoeken en hij heeft mij de weg
Wat onmisbaar is geweest bij het creëren van dit
gewezen. Hij zal regelmatig tureluurs zijn geworden van
boek, is de bereidheid van anderen mij te helpen. Bob
mijn vele vragen. In ruil daarvoor heeft hij wel eens leuke
Koning, een vriend van mij, had in de jaren negentig al
vondsten van mij mogen gebruiken. Waar het op neer
aangeboden mij te helpen met het schrijven van een boek
komt, is dat ik mijn genealogisch onderzoek niet alleen
over de familie Hartjes. In 2008 hebben we het plan voor
heb hoeven doen. Samen met anderen heb ik een lange,
een boek geoperationaliseerd. Ik bracht de data in en Bob
fascinerende tocht mogen afleggen, waar aan het einde
schreef. Bovendien toetste hij mijn verhaal behoorlijk
dit mooie boek te wachten stond.
en stuurde me regelmatig weer op pad om een en ander (opnieuw) uit te vinden of te controleren.
Wim Hartjes,
Harry Braam, Peter Bresser, Gerrie Bisselink, Jaap
april 2014
Hunting en Theo Duis zijn voor mij ook onmisbaar
298
Nawoord
301
Iedere generatie glimlacht om haar ouders Lacht over haar grootouders Bewondert haar overgrootouders William Somerset Maugham
302
Na ongeveer 22 jaar is dit boek voltooid. Het heeft
ouder moet zich bewust zijn van zijn eigen gedrag en
veel voeten in de aarde gehad, met veel speurwerk
niet automatisch getoond gedrag kopiëren. De eigen
en oefeningen in geduld. Ik liep tegen de nodige
ontwikkeling, vrij van angsten en lasten, levert ons en
teleurstellingen op, maar heb ook momenten van euforie
onze kinderen zoveel meer op. Of wij als feilbare ouders
gekend als er weer een doorbraak was en ik nog verder
in onze missie geslaagd zijn, zullen onze kinderen kunnen
terug in de tijd mocht kijken. Ik heb fijne mensen
beoordelen.
ontmoet die me de weg hebben gewezen en ik heb mijn grenzen verlegd door gaandeweg het vak genealogie te
W.G. Hartjes,
leren. Zonder de support en geduld van mijn vrouw,
april 2014
die heel vaak moest aanhoren wat ik nu weer gevonden of meegemaakt had, en de onuitputtelijke steun, het geduld en de schrijfkwaliteiten van mijn vriend Bob Koning, was dit mooie boek er niet gekomen. Ik ben blij deze familiegeschiedenis door te kunnen geven aan de volgende generaties. Ik ben trots op wat mijn voorouders,
W.G. Hartjes in het archief van Huis Bergh, in de Munt van ‘s-Heerenberg.
ondanks hun moeilijke leefomstandigheden, allemaal gerealiseerd hebben. Ik heb begrip gekregen voor hun keuzes, ook als ik die zelf niet zou hebben gemaakt. Ik heb geleerd om mijn kinderen niet te confronteren met vervelende ervaringen, die voortvloeiden uit de opvoeding van mijn ouders of zelfs grootouders. Ook niet als de moeilijke tijd waarin ze leefden de oorzaak was van die ervaringen. Ik heb geleerd te leren van deze ervaringen; ik heb geleerd om onze kinderen te beschermen tegen de kwalijke effecten en ik probeer negatieve denkbeelden om te buigen naar positieve. Ik probeer geen bezwarende “pakjes” door te geven. Ik ben ervan overtuigd dat kinderen zich pas zonder die “pakjes” verder kunnen ontwikkelen en niet worden geremd of beïnvloed door angsten, twijfel, onzekerheden of gebrek aan vertrouwen. Deze opdracht, waar iedere ouder voor staat, is hoogst ingewikkeld en vergt veel creativiteit, discipline, bezinning en zelfkennis. Het gaat niet van zelf. Een
303