Omnia Tempus Habent - 670 jaar Familie Hartjes by 3AMI

Omnia tempus habent “Alles heeft zijn tijd” Prediker 3.1

670 jaar Hartjes

Colofon Omnia tempus habent - 670 jaar Hartjes ISBN 978 94 90341 01 5 nur 811 Tweede versie, oktober 2014 Uitgegeven door Wim Hartjes Auteur Wim Hartjes / Bob Koning Vormgeving 3AMI | Ontwerp en Realisatie, 3ami.nl Uitgever Wim Hartjes info@familie-hartjes.nl, www.familie-hartjes.nl Copyright ÂŠ 2014 Wim Hartjes, Zeist Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. De auteur heeft, waar nodig, geprobeerd voor de gebruikte afbeeldingen en teksten alle rechthebbenden te achterhalen en in te lichten. Als u desondanks denkt dat een vermelding onjuist of onvolledig is, kunt u altijd contact met de auteur opnemen via info@familie-hartjes.nl.

“Singula de noleis anni praedantur eunter” “Één voor één gaan de jaren voorbij en nemen iets van ons mee” Horatius, Epistolae 2.2.55

Inhoud INLEI DI N G 7

HERTGERS IN D O ET INCHEM

HARTW I X EN HART G ER S IN ETTEN

HARTGERS IN VAR SSEL D ER

HARTJES I N B R AAMT, VR O EG E PE R IO D E

HARTJES I N B R AAMT, LATE PER IO D E

115

HARTJES I N Z EIST

153

OVERI GE FA MILIES HART JES

225

BI JLAGE I

B R IEF WIMMIE

237

BI JLAGE I I

STAMB O MEN

241

BI JLAGE I I I

O O R L O G SERVARING E N FA MIL IE D E B O E R

255

HET PROCES VAN MIJN G ENEALOG IS C H O ND E R Z O E K

293

NAW OORD 3 0 1

BRON N EN & V ER ANTWO O R D ING A F B E E L D ING E N

305

BI BLI OGRAF IE & B EZO CHTE AR CH IE V E N

323

V E RKLAREND E WO O R D ENLIJST

327

Inleiding De wens om ons geslacht Hartjes in kaart te brengen,

en waarheidsgetrouw - dus met bronvermeldingen -

koesterde ik al voor 1990. De aanleiding om die wens

en geplaatst in de context van de lokale, provinciale

in daden om te zetten, was tweeërlei. Mijn vader had in

of landelijke gebeurtenissen, een prettig leesbare

een boek over zijn geboorteplaats Wehl een kadastrale

geschiedenis te schrijven van twintig generaties Hartjes in

kaart uit 1649 gezien, met daarop een stuk land waarvan

de rechte lijn. Vooraf aan het schrijven heb ik me terdege

de naam Hartjesslagh zou zijn. Hij was er heilig van

gerealiseerd dat de lat hiermee erg hoog lag.

overtuigd dat dit een van zijn voorvaderen had toebehoord en dat onze tak Hartjes uit Wehl stamde. Ik betwijfelde

Dit stamboomonderzoek geeft 670 jaar weer van onze

dat, omdat ik al een Didamse Hartjes had gevonden.

Hartjes-familie en beantwoordt en passant enkele

Daarnaast kwam in diezelfde tijd onze zoon Allaert ter

familiegeheimen of -geruchten, zoals het verhaal dat een

wereld, die tot groot verdriet van mijn vader niet naar hem

van mijn betovergrootmoeders buitenechtelijk zwanger

werd vernoemd. Ik had een jaren-, wellicht eeuwenlange

zou zijn geweest van een baron Van Nispen. En heeft mijn

traditie doorbroken. Voor zover wij het uit mondelinge

grootvader – iets waar de familie helemaal weinig over

overlevering konden volgen, was ik de derde op rij met

sprak – inderdaad in de Koepelgevangenis van Arnhem

de doopnamen Wilhelmus Gerardus, en vier generaties

vastgezeten?

geleden was er een Wilhelmus geweest.

Ik heb echter zeker niet het gevoel dat alles rondom de Hartjes nu is onderzocht. Ik hoop dat dit boekwerk leden

Toen ik in 1992 begon met mijn stamboomonderzoek

van andere Hartjes-takken motiveert om hun families

had ik geen idee wat het allemaal inhield en teweeg

verder uit te diepen.

zou brengen. Een collega van mijn werk, die gedreven zijn stamboom onderzocht, heeft me op weg geholpen.

“Omnia tempus habent” wil eerst en vooral ons geslacht

Met vallen en opstaan en met hulp van bevriende

Hartjes voorzien van haar familiegeschiedenis. Die is niet

“Achterhoekers” ben ik veel over de familie Hartjes

uitputtend beschreven, maar is toch een geschiedenis

te weten gekomen, en dan heb ik het niet alleen over

vol verhalen over hard werken, (veel) kinderen, armoede,

geboorte-, trouwen sterfdata.

rijkdom, doodslag, rechtszaken, de Achterhoek en de

Na bijna twintig jaren onderzoek had ik zoveel gegevens

Liemers, natuurrampen, (eerste, tweede en derde)

verzameld uit allerlei registers, nota’s, aktes en andere

huwelijken, vreugde en verdriet.

bronnen, dat ik het anno 2008 tijd vond ze chronologisch te ordenen en te gaan publiceren. In de allereerste

Een familiegeschiedenis die door verteld te worden, de

plaats voor mijn kinderen, maar natuurlijk kan dit boek

Hartjes door de eeuwen heen met elkaar verbindt.

interessant zijn voor alle Hartjes in Nederland (en wellicht daarbuiten).

Wilhelmus Gerhardus Hartjes,

In dit boek is geprobeerd op een chronologische manier

Zeist, mei 2014.

HOOFDSTUK 1

Hertgers in Doetinchem Catharinakerk in Doetinchem, 1745.

STAMBOOM FAMILIE HERTGERS IN DOETINCHEM

N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.

Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.

Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405

Johan ± 1375 - 1450 x Evese

Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.

Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)

Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch

Bernt Hartgers ± 1460 - 1520

Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.

Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550

Johan ± 1345- 1390

ohan heette hij en hij was burger van Doetinchem.

dan ook ‘groote aaneengesloten complexen van akkers’.6

Het archief van klooster Bethlehem vermeldt dat

In de tijd van Johan was de Homburgerpoort nog vrij

in 1379 buiten de Homburgerpoort ene Johan

nieuw, hij werd in 1375 voor het eerst genoemd.7 ‘Salus

Hertgers een stuk land had, een zogeheten kamp.1 Omdat

Exeuntibus’ stond erop: Gezondheid voor hen die uitgaan.

hij de vroegste stamhouder is van wie ik de naam heb

Die wens was in 1652 vervangen door het waarschuwende

kunnen achterhalen, noem ik hem onze stamvader. Johan

‘Versint eer ghij begint’.8

was rond 1345 geboren, in de late Middeleeuwen. Zijn

Burger van een stad was iemand als hij er woonde en

broer Gerlach (±1350 - ±1405) pachtte ooit een boerderij

een beroep uitoefende, een nering had. Van burger Johan

in het naast Doetinchem gelegen Terborg. Johans kamp

Hertgers is onbekend welk vak hij uitoefende. Beroepen

lag te midden van een groepje andere kampen. Dat waren

waren losjes in groepen over Doetinchem verspreid. In

tamelijk kleine ontgonnen stukken bos , omgeven door

de Homburgerstraat, waar Hertgers op nummer 7 woon-

bomen en akkermaalshout: heggen van gehakt eikenhout

de, waren veel smeden gezeteld, net als op de Markt.

die dienden als afscheiding. Een kamp behoorde aan één

De Boliestraat was van de timmerlui en andere kleine

eigenaar. De omheiningen wijzen op een individualistisch

ambachten. De molenaars zaten in de Gruitstraat, net als

georganiseerde manier van bebouwen. Dit in tegenstel-

de wevers die tevens in de steegjes huisden. De bakkers

ling tot de bebouwing van de essen, waarvan het idee van

bakten op de Heezenstraat. De werklui vormden een soort

de belangengemeenschap de basis vormde. Dat waren

broederschappen. Pas na 1500 werden het gilden.

1.1 Legger: Liber et registrum reddituum et bonorum Monasterii Bethlehemensis, uit 1379. Item een stuck bij iii schepelkens gelege tussche lande derck ter hart en Johan hertgers en schur opt schonevelt myt den ene eynde en(de) myt den ander eynde op sute luchmen acker die ludeke brunsvelts was.

Johan (X Everse) ± 1375 - 1450

1.2 Johan Hertgers camp, een camp die zijns vader te wesen placht buiten de Homburgerpoort, 26 april 1417.

JOHAN HERTGERS, ZOON (1375 - 1450)

oude altaar was aan de bisschop 57 pond en 15 schillin-

In 1417 werd het kamp meer expliciet gekoppeld aan

gen betaald.11 Misschien dat het gasthuis samen met zijn

Johans zoon, die ook Johan heette.9 Hij leefde van ±1380

armoedige altaar was afgebroken. In 1427 bevond het

tot ±1450 en was getrouwd met een juffrouw Everse. De

zich in elk geval aan ‘de locatie waar het eeuwenlang zou

jonge Johan verscheen, samen met zijn vrouw en zijn broer

blijven, achter de Boliestraat en het raadhuis. Mogelijk is

Ewert (Evert) in 1425 voor de schepenen van Doetinchem

het op grond van het raadhuis opgetrokken. Het gasthuis

om het Hertgers-kamp te verkopen aan priester Arent

stond tenminste sedertdien onder controle van het stads-

Somman. Die was ‘prijster ende vicaris unsz vrouwen ende

bestuur’.12 De herbouw van altaar en gasthuis duurde dus

der heiliger dryer konijnghe altaer’ oftewel: priester en

aardig wat jaren.

vicaris (plaatsvervanger van een geestelijke, hier waar-

De familie Hertgers zei ‘verkocht te hebben in enen steden

schijnlijk van de bisschop) van het Onze Vrouwe altaar en

(vast) erfcope’, dus de eigendom ging voorgoed over. Net

het Driekoningenaltaar, die in het spitael (gasthuis) aan de

als latere Hertgers huurden Johan en de zijnen het stuk

Al in een rekening

grond, waarvoor zij jaarlijks een ‘olde schilt’ (= som geld)

uit de jaren 1408 - 1409 vermeldde een ambtenaar van

betaalden, te voldoen op 15 juni, Sint Vitusdag. Of zij de

de Utrechtse bisschop echter dat het (Driekoningen)altaar

grond verkochten omdat ze geld nodig hadden, bijvoor-

wegens ouderdom en armoedige toestand was afgebroken

beeld om schulden af te lossen, of om alvast een plaatsje

en ‘dat de diensten die erop verricht werden waren overge-

in de hemel te reserveren? Het zou leuk zijn om te weten,

plaatst naar het hoofdaltaar in de kerk van Doetinchem.’

maar over hun motieven vermelden de bronnen helaas

Die kerk was de Catharinakerk. Voor het ontwijden van het

niets.

Gruitstraat gestaan zouden hebben.

Lange tijd heb ik gedacht dat stamvader Johan Hertgers en

gasthuizen lag het dichtbij een uitvalsweg aan de rand van

zijn zoon timmermannen waren. Ik had daar drie rede-

de stad. Aanvankelijk was het gasthuis een soort vrome

nen voor. Ten eerste vond ik in een document ‘Hertger

herberg die pelgrims opving en te eten gaf. In de loop der

Timmerhuys’.

Dat bleek echter geen huis of werkplaats

jaren verschoof die zorg naar het bieden van onderdak aan

van Johan te zijn, zoals ik vermoedde, maar een meneer

armen, bejaarden en zieken.

Timmerhuys, nota bene de buurman van Johans kleinzoon

Vanaf 1440 beheerden twee gasthuismeesters het

Egbert.

gasthuis. Een van hen was tevens schepen (bestuurder

Ten tweede wekte een verkorte transcriptie van de verkoop

op lokaal niveau). De hele armenzorg in Doetinchem

van hun kamp bij mij de indruk dat de Hertgers een

kwam onder toezicht van de schepenen. Bij het gasthuis

altaar hadden verkocht in plaats van land. Maar dat altaar

hoorden zes huisjes waarin behoeftigen mochten wonen.

preciseerde de rol van priester Arent Somman. De derde

Doetinchemmers konden zich voor een plaatsje in die

oorzaak van mijn verwarring is het gegeven dat in volgende

intramurale zorg opgeven. Ze stuurden dan een brief aan

generaties meerdere Hertgers ‘aan timmerijen’ deden.

de bestuurders met daarbij een lijst van de spullen die ze aan het gasthuis overdroegen als ze overleden zouden

GASTHUIS

zijn. Op 24 april 2012 dook geheel onverwacht een tot

In een oorkonde uit 1363 staat opgetekend dat vicaris (of

dan toe onbekend rekest op dat beschrijft hoe dat in die

priester) heer Rolove een hofstede kocht voor het altaar in

tijd ging en welke spulletjes een doorsnee Doetinchemse

het gasthuis in Doetinchem. Het gasthuis moet dus voor

arbeidersvrouw bezat. Lysken Hertgers, geboren circa

1363 zijn opgericht. Het werd geleid door particulieren

1535, was een achter-achter-achter-achternicht van Johan.

die verenigd waren in het Heilige Geest gilde. Zoals vele

Zij besloot op hogere leeftijd naar het gasthuis te gaan. (L)isken He(e)rtgers huisraad Idem op de eerste plaats een nieuw bed van drie delen Met drie dekens met een peluw (matras, onderkussen) en drie (oor)kussens Idem drie paar lakens met slopen Idem twee rokken, twee kapmantels, en wat meer tot haar kleding behoort. Idem een paar tinnen potten, twee kannen, twee koperen potten Idem een buffetje met drie kannen Idem een kist, nog een klein kistje Idem een bedstede Idem zouden mij Burgemeesters, schepenen en de Raad een provende(*) toekennen, dan zou ook mijn gaarde na mijn dood daar in begrepen zijn of welke bestemming mijn eerzame heren die zouden willen geven, zonder inspraak van mijn erfgenamen. Idem jaarlijks twee gulden van vier en twintig stuivers uit het huis van vrouw Wreterynx Idem geld een en dertig stuivers Brabants per stuk. 1.3 “Liskens Raeckheit” (Liskens huisraad)

Waarschijnlijk was ze alleenstaand en niet erg rijk. Haar

te achterhalen is hoe oud Lysken was toen ze het gasthuis

‘raeckheit’, oftewel bezit of huisraad, staat beschreven.14

introk.

Deed Lysken misschien opgave van haar bezittingen om te

Gasthuis en huisjes werden gefinancierd uit schenkingen

bewijzen dat ze niet armlastig was? Wilde ze opgenomen

en door de broederschap van Onze Lieve Vrouwe. De broe-

worden vanwege gezondheidsproblemen? Ze vroeg tevens

derschap zorgde net als in andere steden voor de armen.

om toewijzing van een praevende of provende, dat wil

Haar leden kwamen uit de welgestelde burgerij. In de

zeggen haar toe te staan zich als provenier in te kopen.

parochiekerk stond de tafel van de Heilige Geest, waar het

Een provenier, of betalend gasthuisbewoner, kreeg beter te

stadsbestuur in de 14e en 15e eeuw voedsel en kleding

eten en te drinken en had meer privacy, bijvoorbeeld in een

liet uitdelen.15 Buiten zijn muren had Doetinchem een

eigen kamer of huisje. In ruil voor het provenierschap bood

pesthuis bij de Homburgerpoort16 en een melaatsenhuis

Lysken haar gaarde (tuin) aan. Bij huizen in Doetinchem

aan de Harvelsestraat.

hoorde in die tijd een gaarde, die vaak buiten de stadswallen lag. Het rekest van Lysken was dus in eerste instantie

GEHUCHT DOETINCHEM

bedoeld als verzoekschrift. Na de toewijzing fungeerde het

Het doet mij, huidige stamhouder, deugd Doetinchem

als een inventaris van haar inbreng, na haar dood diende

te hebben gevonden als grondveste van de Hartjes. Een

het als (bijlage van een) testament. Normaliter zal op dit

historische stad, ooit met stadsmuren en grachten rondom.

document een officiële akte zijn gevolgd. Het document

Een handelsplaats, gelegen aan aloude verkeersroutes en

zelf had die status niet, want het was niet ondertekend of

de Oude IJssel. Al voor de jaartelling woonden hier boeren.

gewaarmerkt en was slechts bestemd voor de administratie

Na de Romeinse tijd trokken ze merendeels weg, om pas

van het gasthuis. Mogelijk bevindt zich een akte terzake

aan het eind van de achtste eeuw na Christus terug te

nog in het oud-rechterlijk archief van Doetinchem te Arn-

keren. Het Frankische woord ‘heem’ in Doetinchem doet

hem, waarop staat wanneer het rekest is geschreven, zodat

vermoeden dat Franken de stad stichtten, en wel ergens

1.4 De stad “Deutinchem” langs den ouden Yssel, 1733.

STAD EN KLOOSTER tussen 796 en 838. Op 23 maart 838 maakte Albericus, bisschop van Utrecht, bekend dat gouwgraaf Rodgarius enkele niet-leenroerige goederen had geschonken aan de Sint Maartenskerk in Utrecht. Deze schenking bevatte onder andere de kerk met onderhorigen van de ‘villa Duetinghem’ en alles wat bij die villa (landgoed van een heer) hoorde: land, gebouwen, bossen, weidegronden, wateren en beken. Er was in 838 ongetwijfeld een nederzetting van enige omvang, hetgeen de aanwezigheid van een kerk rechtvaardigde. Doetinchem behoorde tot het bisdom Utrecht. De herkomst van het eerste deel van de naam Doetinchem is niet met zekerheid vast te stellen. Misschien is het ‘woonplaats van de lieden van Dudo’.17 Dudo zou wijzen op een verbinding met het rivierengebied. Of het is een eigennaam, afkomstig van Dutto, Dudo of Dodo, maar zeker is dat niet. Dodo is eveneens de (bij) 1.5 Schenkingsakte van het Kapitel van Xanten van enige goederen in Gaanderen, aan het klooster Bethlehem in 1236.

Magister Franco wilde een aan god gewijd leven gaan leiden. Niet alleen, maar met een aantal gelijkgestemde mannen. Hij zocht daarvoor een geschikte plek en dacht die gevonden te hebben op de weidegronden bij Doetinchem. Die bleken echter niet vrij van wereldse invloeden: ze behoorden aan de markgenoten van Doetinchem. Franco twijfelde. Hij kon vertrekken naar Varsseveld, waar de broers Johannes en Herman van Bredevoort hem zelfs de kerk aanboden, of hij bleef, zoals graaf Hendrik van Gelre hem hartstochtelijk verzocht. Die was zich na een krijgshaftig leven aan vreedzame en vrome zaken gaan wijden. Varsseveld behoorde niet aan de graaf. Hij bood daarom meer geschenken dan de anderen en hij beloofde zijn invloed onder de markgenoten aan te wenden om hun grond af te staan aan Franco. Een droom wees Franco de weg uit dit duivels dilemma. Een stem zei: ‘Dit is mijn rustplaats voor eeuwig, hier zal ik wonen want deze plaats heb ik verkozen’. De doctor in de heilige godgeleerdheid koos voor Doetinchem19 en sindsdien – dat is ergens tussen 1178 en 1182 – zijn de religieus-economische banden tussen Doetinchem en Bethlehem hecht geweest, tot het klooster kort na 1579 ophield te bestaan.20 Klooster Bethlehem trad in 1225 toe tot de orde der reguliere kanunniken. In de 13e eeuw kreeg het aanzien, met privileges van de paus en de bisschop van Utrecht. Het kende waarschijnlijk een eigen schrijfschool, die oorkonden schreef en aan kalligrafie zal hebben gedaan. ‘De proosten en soms ook andere kanunniken werden herhaaldelijk betrokken bij belangrijke kwesties die buiten de directe belangensfeer van Bethlehem speelden’.21 De bezittingen van het klooster namen gedurig toe, door aankoop of door schenkingen.22 Volgens Paul Moors werden de bezittingen ‘veelal als hoeve, halve hoeve, of neutraler, als goed aangeduid. In de praktijk waren ze juist in de omgeving van de stad vaak opgesplitst in meerdere hofsteden, akkers, tuinen en weiden’.23 Bethlehem verwierf rechten als het hoeden van varkens in de bossen en bomen omhakken in de marken. De kanunniken waren vrij van onroerendgoedbelastingen. In 1317 werd de kerk van Doetinchem bij het klooster geïncorporeerd: het vermogen en het inkomen daarvan kwamen 15

in handen van de kloosterlingen. Hun hoofd werd gezien als de eigenlijke pastoor van de geïncorporeerde kerk.24 Stad en klooster raakten op meer manieren verbonden. In 1282 schonken de Doetinchemmers aan de religieuzen het burgerrecht van hun stad, zodat zij zich bij dreigend (oorlogs)gevaar binnen de stadsmuren konden verschuilen. Aan het burgerrecht min of meer verbonden was de voorwaarde dat het klooster uit eigen middelen een poort zou laten bouwen ter versterking van de stad. Bovendien werd het kapittel - het bestuurscollege van bisdom Utrecht - verplicht de stad, indien nodig, met wagens bij te staan. Anderzijds verkregen de kloosterlingen vrijdom van tol en vrijstelling van onderhoud van straten en beplantingen in Doetinchem.25 De kloosterlingen lieten inderdaad een poort bouwen, de Homburgerpoort. De rechten die Bethlehem daarvoor kreeg, maakten het voor bewoners en gebruikers van de Bethlehemse goederen aantrekkelijk zich in de stad te vestigen. De rentmeesters in de 16e eeuw woonden allemaal in Doetinchem. Ook de eerste rentmeesters van het kwartier van Zutphen waren Doetinchemmers.26 Een verschuiving van andere aard in de verhouding tussen burgers en priesters is het verhaal van de altaren, of vicariën, in de Catharinakerk. Vanaf ongeveer 1330 stichtten particulieren deze altaren, naast het hoofdaltaar. In de 14e eeuw, bij de vijf oudste vicariën, stelde Bethlehem de priesters aan voor het onderhoud ervan. Zij ontvingen daarvoor goederen van de stichters. Van de jongere vicariën –15 stuks in 1571– kreeg het klooster er geen meer.27 De verwevenheid van zowel eigendommen als rechten en plichten tussen Bethlehem en Doetinchem had tot gevolg dat het klooster veel over de burgers administreerde. Terwijl in de stad tot drie keer toe een brand veel van de archieven verwoestte, bleven in het klooster de meest oude geschriften bewaard. Uit een van de oudste delen van dit archief, het liber et registrum, is de oudst bekende stamvader van de Hartjes tevoorschijn gekomen.

naam van een graaf Ricfried uit de Betuwe. Mogelijk was Doetinchem bezit van zijn familie.

S TA D S R E C H T E N In 1228 hoefden Doetinchemse kooplieden geen markttol te betalen in de stad Rees aan de Rijn, dichtbij Emmerich. Dit recht gold vice versa, wat aangeeft dat Doetinchem in 1228 al een markt had. De stad beschikte toen over een dubbel grachtenstelsel, want in 1231 verkregen de burgers enkele tijnsgoederen (land waarover belasting werd betaald) van het nabij gelegen klooster Betlehem die ‘infra exteriora fossata de Dutinghem’, dus binnen de buitenste grachten lagen. Otto II van Gelre schonk stadsrechten aan Doetinchem in 1236. De oorspronkelijke oorkonde hiervan is helaas verdwenen. Er is nog wel een bevestiging uit 1312 door graaf Reinald I van Gelre. Mogelijk was Doetinchem eerst een minderstad: een plaats in het bezit van een vrijheidsbrief, maar nog niet van de volledige stadsprivileges.18 Otto II hield zich het recht voor om zelf een schout te benoemen 1.6 Homburgerpoort te Doetinchem, 1745.

en de Doetinchemmers mochten Lobith niet tolvrij

ontving Bethlehem waarschijnlijk het burgerrecht van de

passeren.

stad, waarbij het klooster vrijgesteld werd van plichten, zoals het repareren van straten. De tijnsgoederen waren

DOETINCHEM EN BETHLEHEM

ontstaan in de 13e eeuw, toen Otto II van Gelre een terrein

Doetinchem had nauwe banden met het nabij gelegen

bij de Waterstraat ter bebouwing aan het klooster gaf.

klooster Bethlehem (zie kader Stad en klooster). Pachters

Dit terrein was hoogstwaarschijnlijk het goed Brewinc

van de kloostergoederen betaalden een jaarlijkse

(Bewing of Brauwing), het voormalige hof van de graaf.

belasting, de tijns, en verleenden verplichte diensten

Later diende het vermoedelijk als raadhuis. Het klooster

aan het klooster. Die belasting viel mee, het kerkelijk

Schledehorst in Haldern, Pruissen, bezat talrijke gronden

tijnsgericht niet.

in de Liemers, zoals de streek bij Doetinchem nog

Enerzijds hadden de burgers rechten gekregen van de

altijd heet. Schledehorst verkocht in augustus 1262

graaf, terwijl anderzijds velen aan de strakke leiband

grond en boerderijen in Hunte (Velthunten) aan klooster

van Bethlehem liepen. De proost van het klooster kon

Bethlehem.28

bijvoorbeeld voorschrijven wie op de hofsteden met een tijns mocht wonen en of iemand met een niet-

D E J O N G E S TA D D O E T I N C H E M

tijnsplichtige mocht trouwen.

Onze stamvader Johan Hertgers was nog een kleuter toen

Gravin Richardis bemiddelde in 1231 tussen de burgers

de ommuring van Doetinchem gereedkwam. Het recht

en de proost. De rechtsmacht over de tijnsgoederen droeg

om een stadsmuur aan te leggen had Doetinchem in

de proost over aan de burgers. De mogelijkheden om

1282 verworven. Oorkondes uit dat jaar zijn de eerste die

een tijnsgoed te erven werden verruimd. In ruil hiervoor

stadspoorten noemen.

1.7 Gruitpoort te Doetinchem, 1743.

1.8 Gerechtigden tot de stadsweiden, 1654.

De Homburgerpoort heette eerder Herboeriger poort en

betekent beuk. De oorspronkelijke naam was overigens

Burchpoort: de poort naar Terborg (Burg komt van Borg).29

Koepoort.31 De kleinste stadspoort was de Waterpoort, zonder verdedi-

Naast de Homburgerpoort bezat de stad nog drie nieuw

gingswerken. Haar ligging bood voldoende bescherming.

aangelegde toegangen. Aan de westkant stond de

De weg door de poort eindigde bij de Oude IJssel, waarover

Grutpoort, of eigenlijk Gruitpoort, ook wel Doesburgerpoort

een brug lag. In 1368 is voor het eerst sprake van de ‘pla-

genaamd: de poort voor het grut, gruit of gerst voor het

tea aquatica’, in goed Deutekoms ‘de straat aan het water’.

bier, dat gebruikt werd tot 1350, het jaar waarin de

De kaart van Doetinchem uit 1654 toont een stad van “een

brouwers overstapten op hop. Op deze porta Fermenti,

vierde uur gaans”, of 2160 schreden x 3600 voeten, aan

letterlijk ‘poort van de gegiste gerstedrank’, dus bier, stond

oppervlakte. Er waren toen ongeveer 300 huizen en 1400

“Pax Intrantibus”: Vrede aan hen die binnentreden.

inwoners.

Welk gezegde de Hessenpoort of Hezelpoort voerde, is

De stad telde zeven straten: de Homburgerstraat sinds

onbekend. Het zal niet veel opwekkends zijn geweest, want

1366, de Waterstraat (1390), de Gruitstraat (1418), de

buiten deze poort werden de doodvonnissen voltrokken.

Hezenstraat (ook 1390), de Krommestraat, de kromme

Nimmer reed er een begrafenisstoet door. De naam Hessen

Hezelstraat en de Boliestraat. Bolie was afgeleid van Boel

kan afgeleid zijn van de hessenkarren die door de poort

of Boedel, wat betekende dat daar vroeger openbare verko-

trokken, of van Herne. Dat was de noordelijkste kant van de

pingen werden gehouden. Tussen de straten liepen enkele

stad die beplant was met beuken en eiken. Hese of hesne

steegjes.

De Catharinakerk stond centraal in de Stad.

kozen uit de aanwezige schepenen die de Doetinchemse

Vier wegen liepen van de kerk naar de vier poorten.

gemeenschap vertegenwoordigden. De burgers wezen die

Toch sloten die vier straten niet precies op elkaar aan.

schepenen waarschijnlijk aan, en niet een landheer. Een

Dit zou wel eens opzet geweest kunnen zijn, want het

burgemeester had de leiding voor een jaar en hij werkte

maakte de stad beter verdedigbaar.

de tweede in. Zij moesten hun termijn uitdienen op straffe

Rond de kerk was de markt, een dagelijkse markt. Verse

van een geldboete. Dus erg vrijwillig was het burgemees-

vis, gevangen in de IJssel, mocht daar twee dagen te koop

ter- en schepenvak niet. Het systeem met twee burger-

worden aangeboden. Daarna moest het naar de niet verse

vaders zorgde in ieder geval voor continuïteit van het

waar aan de andere kant van de markt. Waarschijnlijk werd

bestuur. De burgemeesters hielden bijvoorbeeld toezicht

de bijna bedorven vis daar voor dumpprijzen verkocht.

op de verdedigingswerken en reisden naar andere plaatsen

Hetzelfde gold voor gezouten zeevis.

om de stadsbelangen te behartigen.

Vier keer per jaar hield Doetinchem jaarmarkt. Op 4 mei,

Voor hun inspanningen ontvingen de burgemeesters 3 gul-

op de zaterdag voor Pinksteren, op 4 november en op 24

den per jaar en 1 gulden kledingtoelage. Beide stadsmees-

november met Sint Catharina-avond. De plaatsen voor een

ters kregen 3 gulden, de rentmeester nog 2 gulden meer

marktkruis waren voorgeschreven. Een marktkruis was

omdat hij de hopaccijns beheerde. De schoolmeester, de

een groot stenen kruis dat voor een vredige markt moest

roededrager (gerechtsbode of deurwaarder) en de stads-

Aan de noordelijke stadsmuur, tussen Gruit- en

waker verdienden respectievelijk 9 gulden, 2 gulden en 5

Hezenpoort, heeft heel vroeger een rondgebouwd kasteel

gulden per jaar. De poortwachters van de Gruitpoort en de

zorgen.

gestaan.

Om de stadsmuur heen lag een strook grond en

daar verrees een aarden wal. Die wal was nogal hoog en

Waterpoort inden 3 gulden en de twee andere poortwachters slechts 1 gulden en 28 halve stuivers.35

beplant met bomen. Volgens de overlevering wandelden de burgers erop, omdat ze dan prachtig ver konden kijken en

REGELS EN RECHTEN

het zomers lekker koel was onder de bomen. Twee bastions

De burgemeester en zijn medebestuurders waren bevoegd

en een molenwerf waren enkele van de mooiste plekken

verordeningen met bindende kracht vast te stellen. Dit

op de wal. Achter de aarden wal liep een buitengracht. De

zogenoemde keurrecht viel meestal onder de stadsrechten

grachten kregen hun water van de Slinge, een riviertje dat

die een landheer verleende. Het keurrecht was dus een ui-

zuidoost aan Doetinchem voorbij gleed en daar in de Oude

ting van de autonomie van een stad.36 In het in 1979 uit-

IJssel verdween. De Slinge was een deel van de stads-

gegeven Middeleeuws Keurboek van de stad Doetinchem

gracht en leverde energie voor de korenmolen. Ooit stroom-

staan 206 verordeningen die het stadsbestuur in de loop

de het zelfs door de Kapoeniestraat in de stad. Voorbij de

der eeuwen heeft uitgevaardigd. Deze ‘keuren’ probeerden

buitengracht begonnen de weides en de marken.

het gedrag van de Doetinchemmers vergaand te sturen.

B E TA A L D B E S T U U R

Veel van de voorschriften en verordeningen in het Keur-

Doetinchem werd geleid door twee burgemeesters, ge-

boek waren overgenomen uit het Kondichboek van

Zutphen, met keuren uit 1311 tot 1387. Zutphen was in

schepen-richters. En als zij dat niet doen, dan verbeuren

die tijd de hoofdstad in het graafschap Gelre en leidend in

zij één pond voor elke dag, totdat zij dat voorgebracht

dit soort zaken. Bij ingewikkelde vraagstukken vergaarden

hebben’, aldus keur 66.

de schepenen van Doetinchem zelfs tegen betaling hun

Voor de drinkwatervoorziening telde de stad ongeveer

kennis bij de collega’s in Zutphen.

twintig pompen en putten. Die pompen vergden natuur-

Het Keurboek van Doetinchem getuigt van een tame-

lijk onderhoud. Dat deden de gebruikers. Mensen uit een

lijk streng bewind. Het heeft iets van een keurslijf. De

buurt vergaderden eens per jaar over ‘hun’ pomp. Dan ver-

burgers hadden rechten en vooral plichten. Die werden

deelden zij de pompbeurten, dat wil zeggen het toezicht

gehandhaafd door poene (straf), meestal in geld (ponden)

op het onderhoud voor een bepaalde tijd. De kosten voor

uitgedrukt. Ponden dienden als maatstaf voor de vele

het onderhoud verrekende men achteraf onder elkaar. Het

munten die in omloop waren, zoals de schilling en de

hoofd van de huishouding - de man dus - zag erop toe dat

haantjes. Het ‘pont’ heeft dus als muntstuk niet bestaan,

zijn “wijff en zijn maegden” niet gingen wassen bij de put

wel als rekenmunt.

Als de burger zich niet gedroeg zoals

of pomp:

voorgeschreven, werd hij steevast aangesproken op zijn portemonnee.

“een iegelijke sijnen wijve ofte maegde alzoo zal

Burenhulp vond het Keurboek vanzelfsprekend. ‘Allen, die

afrigten dat niemandt wasschen zal bij den putte die

onroerend goed bezitten, klein of groot, die zijn verplicht

aen die strate staen, bi pene van een pont”.

volledig buurwerk te verrichten, en indien iemand in een gehuurd deel van een huis woont, dan moet hij half

Ook jezelf wassen in de grachten was verboden, maar

buurwerk verrichten, behalve diegenen, die vrijstelling

wassen voor de huisdeur mocht wel (Keur 16).

hebben of een ambt vervullen, en uitgezonderd degenen,

De vrouw bevond zich in een ondergeschikte positie. De

die brood, appels en dergelijke zaken verkopen.’

regels waren gericht aan de man, die verantwoordelijk

Keur 56 hield de moestuinen netjes: ‘een burger, die

werd gehouden voor de navolging van de regels door zijn

een moestuin heeft binnen het stedelijke gebied, moet

gezinsleden.

die moestuin tot aan de straat toe bewerken, en wie dat

Brandgevaar lag altijd op de loer. Vandaar keur 55: ‘Een

niet doet, verbeurt één pond. En elke week moet hij de

ieder burger moet op het vuur dat hij in zijn huis stookt,

omheining snoeien en de stadswaker zal erop toezien en

letten en zorgen, dat daarvan geen schade ontstaat en

nalatigheid aanbrengen bij het stadsbestuur en van de

mocht een deel van het huis of de schoorsteen in brand

boete zal de waker telkens één vlems ontvangen.’

raken, zodat de vlammen uit de schoorsteen slaan, dan

Om de ruimtelijke ordening in goede banen te leiden, had

verbeurt hij 10 pond. En als iemand de brand verheimelij-

het stadsbestuur aan het zelfregulerend mechanisme van

ken wil en geen alarm slaan, dan verbeurt hij 20 pond. En

de ingezetenen gedacht: ‘Als een burger een huis bouwt

als de brand zo groot wordt, dat de buren daar schade van

of dekt anders dan het keurboek toestaat en bepaalt,

bekomen, dan verbeurt hij 40 pond.’ Iedereen met een

dan moeten beide naaste buren dat voortbrengen bij

huis binnen de stad moest een ladder hebben van twintig

voet of langer. Als de brandklok geluid werd, dan moest

zal degenen die ambten vervullen in onze stad en dienaren,

de ladder buiten bij de deur staan. Zo niet: boete van één

welk ambt het ook zij, schimpwoorden naroepen of hen

pond.

honen met betrekking tot hun ambt, op verbeurte van 5

De burgers betaalden jaarlijks contributie voor bescher-

ponden.’

ming en bewoning. Als ze niet betaalden, waren ze burger

Burgers mochten zonder bruggengeld te betalen de stad

af en moesten ze vertrekken. Ook als ze buiten de stad

in- en uitgaan. Al spreekt het keurboek zich hierin tegen,

gingen wonen, verspeelden ze hun burgerrecht. Opnieuw

omdat de ene keer de burgers vrijgesteld waren en zij de

burger van Doetinchem worden kon niet. Weg was weg.

andere keer wel moesten dokken. Mensen van buiten het

Sommige mensen woonden buiten de stad, maar wel

kerspel werden bij het binnengaan der stad gecontroleerd.

in het kerspel (gemeente) Doetinchem. Zij werden niet

Daar zagen de poortwachters op toe.

beschermd. Als ze overdag de stad in wilden, moesten

Vreemdelingen in huis nemen kon niet zomaar. Daar ging

ze hiervoor bruggengeld betalen. Een aantal burgers had

overleg met de schepenen aan vooraf. Het toezicht op het

bezittingen in de dorpen Zelhem, Hengelo en Hummelo.

verbod van prostitutie door burgers of vreemdelingen was

Zo ook leden van de familie Hertgers. Arnt (1545) en zijn

strikt. Dienstmeisjes of knechten mochten niet voor hun

zoon Frederick Hartgers (1569) hadden een boerderij in

werkgever gaan bedelen. Het keurboek trachtte het sociale

Zelhem.

verkeer tussen de burgers te regelen en hun gezondheid en

Tegenover hun recht op bescherming stond voor burgers

veiligheid te beschermen. Misschien schoot het soms door:

de plicht daaraan bij te dragen. Als de kerkklok luidde,

wie een ander met boos opzet een kwaad gelaat toonde,

dienden de mannen zich subiet met een steekwapen op of

verbeurde één pond, elke keer als hij dat deed (keur 4).

bij de stadsmuren te melden. Daar kregen ze instructies van de schepenen. Niet gehoorzamen betekende een flinke

WONEN

poene.

Doetinchemmers bouwden in de stijl van de streek. De

Het gezag bewaakte zijn eigen veiligheid middels de pitti-

huizen bestonden meestal uit hout dat tussen stenen was

ge keur 69. ‘Wanneer iemand de schepenen, raadsleden,

gevoegd, het zogenaamde reewerk.38 Ze leken wellicht op

schrijver, bode of beide gemeensknapen steekt of slaat,

de vakwerkhuizen in Limburg met hout, steen en leem.

dan verbeurt hij 40 pond en zijn burgerschap om het nim-

Keur 127 schreef voor dat alle huizen boven en beneden

mer terug te krijgen.’ Voor de hele bevolking gold eigenlijk

met leem gedekt moesten zijn. De schepenen konden

hetzelfde, volgens keur 119. ‘Niemand zal een ander met

vrijstelling van die verplichting verlenen. Als iemand

vijandschap bedreigen, noch met brandstichting of roof of

een huis ging bouwen tussen twee andere huizen in,

ophangen, op verbeurte van 40 pond.’ Iemand uitschel-

dan moesten de buren van beide belendende percelen

den kostte twee pond, net als een ander een vuistslag

meehelpen en betalen aan de te metselen muren. Had

toebrengen. Schieten binnen de stad was verboden. Dat

de buurman geen tijd of kon hij het niet waarmaken, dan

verbod overtreden kostte één pond. Keur 160 bestrafte het

werd een metselaar gevraagd de kosten in te schatten en

naroepen van scheldwoorden aan ambtenaren: ‘Niemand

trof men een betalingsregeling.

Het Keurboek kende eveneens regelingen voor het geval

177 regelde dat: ‘De valdeur van de Homborgerpoort zal

dat iemand een huis apart wilde bouwen, met het front

bewaakt worden door Noirmanskamp en Weerskamp; die

aan de straat of juist niet. Op nieuw te bouwen huizen

voor de Gruitpoort door Daem Smitheynenkamp, de Wiel-

hief het stadsbestuur tijnzen. Het oudste deel van Doetin-

renkamp en de Sweenkamp; het stuk naast de Windmolen

chem is zo te vinden, want daar stonden al huizen voordat

Sessink vóór de Hessenpoort door Wilhelm Nienhuus,

de ‘bouwtijnzen’ waren bedacht.

grutter.’

Rond de Gruitstraat lagen de minste tijnsgoederen, dus

Burgers stonden de poortwachters bij, net als de schepe-

daar is het oudste deel van Doetinchem, daar begon het in

nen. Er was een dienstregeling opgemaakt. Men sprak van

838. Rond de Markt, Heezen-, Bolie- en Homburgerstraat

rotten met een rotmeester, een soort dienstplicht. Eens in

lagen naast enkele klooster- en kerktijnzen, tijnshofsteden

de zoveel tijd moesten mensen de poortwachter helpen bij

van de stad zelf.

het bewaken van de stad. Ze dienden dan voor de poort

Echte rijke buurten waren er niet. Arme wel. In de

te staan. Werden ze daar bij controle niet gezien, dan

Nieuwstad waren meer moestuinen dan hoven of huis-

hadden ze een probleem en waren ze terstond een aantal

jes. Hier leefden de armste inwoners. Elders waren juist

ponden armer. De vier stadspoorten zijn in de negentiende

meer hoven en huisjes, al hadden ze wel bijna allemaal

eeuw afgebroken.

een moestuin(tje). Daar stonden waarschijnlijk heel veel schuurtjes met kippen, ganzen, varkens, schapen en ande-

WERKEN

re dieren. Dat was toegestaan, mits de beesten niet los

Het leven in Doetinchem was sterk agrarisch ingericht. De

liepen. Hoewel de dierenbezitters de mest eigenlijk direct

regels voor het dorsen van graan, het blaken van vlas of

dienden op te ruimen, mochten ze het uiterlijk acht dagen

het schoonmaken van huiden binnen de stad, wijzen op

op straat laten liggen. Uiterlijk, anders… één pond poene.

die agrarische activiteiten die overigens ’s nachts verbo-

De minder bedeelden woonden ook in de steegjes en zij

den waren. Van Bernt Hertgers, achterkleinzoon van de

bouwden zelfs stallen in de bogen van de stadsmuren.

jonge Johan, is bekend dat hij ook rogge verbouwde buiten

Op die stadsmuren stonden kleine huisjes.

Vanaf de

de stad.41 Dat deden vast meer Doetinchemmers.

16e eeuw mocht dat niet meer. De stad was in 1660 uitgegroeid tot een goed verdedigbare vesting. Dat was

De eerste drie generaties Hertgers hadden naast hun be-

nodig want er waren veel kapers op de kust die de redelijk

roep ook een moestuin en vee. Oom Gerrit (1461 – 1531)

welvarende stad wilden ‘bezoeken’. Doetinchem had een

uit de vierde generatie en zijn zoon Bernt hadden drie wei-

binnengracht, waarin niemand mocht wassen of vissen.

landen in de Homburgerbroek buiten de stad. Die weilan-

Dan was er de stadsmuur met schietgaten, die vooral bij

den hoorden bij hun huis en daar hielden zij koeien. Dat

de poorten zaten. Op overtreding van het strenge verbod

was bij meer inwoners zo geregeld (zie afbeelding 1.1). De

om stenen uit de muren te halen stond twintig pond boe-

koeien werden geschut, zoals het Keurboek verordende.

te, plus de kosten van reparatie.

Als ze echter in het verkeerde weiland terechtkwamen,

Betaalde poortwachters bewaakten de poorten. Keur

had de eigenaar natuurlijk weer een geldboete aan zijn

Egbert ± 1420 - 1490

1.9 Egbert Hertgers woonplek in Doetinchem, 16 febrari 1456.

broek. In de stad koeien houden mocht niet.

Vier zonen en een dochter: Johan, Derck, Bernt, Gerrit en

Als iemand schapen wilde weiden buiten de stad,

Fenneken. De oudste zoon was zoals gebruikelijk naar zijn

moest een herder de schapen begeleiden. “Wild” rondlo-

grootvader genoemd en in dit geval eveneens naar zijn

pen was voor schapen verboden.

overgrootvader. Stamhouder Johan, de derde Johan dus

al, en zijn broer Derck zouden hun geboortestad verruilen gbert Hertgers volgde Johan op als stamhouder.

voor Etten.

Egbert was gerichtspersoon in Doetinchem en

Waarschijnlijk vertrokken de broers omwille van hun

werkte daarnaast mogelijk in het bedrijf van zijn

broodwinning. Of waren ze het eens met Theodericus

vader. Van 1456 tot 1487 woonde hij aan de wal, vlak

van Emmerik? Die sprak rondom 1475 over Doetinchem

achter de stadsmuur, tussen de Homburgerpoort en de

als een “afschuwelijke hoerenkast”. Hoe hij dat wist als

Hesenpoort.

biechtvader van de zusters van de orde van Sint Augus-

Een van zijn buren was de heer Hertger Timmerhuijs.

tinus, weet ik niet, maar de zedelijkheid was er vermoe-

Als jong manneke overleefde Egbert twee pestepidemie-

delijk ver te zoeken.45 ‘Het Clooster Bethlehem was zeer

ën, die van 1435 en 1439. Vooral 1435 was een zwaar

berucht’ schreef Arend van Slichtenhorst in 1653.46 Het

jaar, want na het ongemeen koude voorjaar ‘volgde eene

keurboek probeerde haar burgers hierin te corrigeren. De

hongersnood en op den honger de pest’.

verhuur van huizen aan prostituees, souteneurs en andere

Minstens vijf kinderen kregen Egbert en zijn echtgenote.

plegers van ontucht werd verboden.

Ook in eigen huis mocht de Doetinchemse bevolking zich

goederen leidde dit niet. Het stratenplan van middel-

niet meer onkuis gedragen. Of de bevolking door deze

eeuws Doetinchem liet zich niet meer wijzigen. De stad

maatregel haar promiscue levenswandel matigde, laten de

begon vermoedelijk in diezelfde tijd aan een modernere

bronnen onvermeld.

verdediging. De oude muren en gracht waren kwetsbaar door het sterk verbeterde vermogen van artillerie.

BRAND

De vier poorten kregen voorpoorten in de wal en nieuwe

‘Hoerenkast’ Doetinchem stond in 1527 flink in brand.

rondelen. De Doetinchemmers legden een aarden wal aan

Het begon op Goede Vrijdag 19 april bij bakker Werner

rondom de uitgediepte oude gracht en groeven daarvóór

Becker aan het begin van de Heezenstraat. Hij had vlas

een buitengracht.

in zijn oven gelegd om te drogen. De vlas vatte vlam. Het brandje, aangewakkerd door de noordwestelijke wind,

U I T WA A I E R E N D E H A RT J E S

sloeg over naar naburige huizen. Het verwoestte het

Stamhouder Johan en zijn broer Derck waren niet de eni-

stadhuis, het stadsarchief en de Catharinakerk. Huizen in

gen die Doetinchem verlieten. Broer Gerrit en diens zoon

de hoek tussen Waterpoort en Homburgerpoort gingen in

Bernt woonden in Oesselt, bij Doetinchem. Dit verklaart

vlammen op:

waarom zij wel en Johan en Derck niet burgers van de stad zijn geworden. Gerrit heet in het leenregister van

‘Anno duesent vifhondert soven und twintich up den

Huis Bergh overigens Geryt Hertegers.49 Maar het is de-

goede fridagh voir Paschen ometrindtt twelff ure tho

zelfde persoon. Overigens zij hier opgemerkt dat Hertgers

vurmiddage vorbrande die stadt van Doetinchem so

toentertijd als Hertjes werd uitgesproken.

jammerlick mit kerck und idt gantze mestendell.’

Die jongste Bernt, neef van de oudere Bernt, werd

waarschijnlijk in 1483 geboren in het Gasthuis in DoeHertog Karel van Gelre nam het voortouw bij de weder-

tinchem. Hij bleef in zijn geboorteplaats wonen, op de

opbouw. Hij wenste in het eerste jaar geen jaarrenten te

Boliestraat 26. Net als zijn vader had hij grond gepacht.

ontvangen van hen wiens huis verdwenen was. De volgen-

Hij boerde ook in Doesburg, waarschijnlijk op de Wetters

de elf jaren zou hij slechts de helft innen om een stenen

ward (Weert) en had daar roggepacht.50

herbouw met een pannen dak mogelijk te maken. Het

Twee keer was Bernt gehuwd. Eerst met Trude Sticker

stadsbestuur kwam de getroffen burgerij tegemoet met

in 151351 en in 152852 gaf hij Katharina Sticker zijn ja-

subsidies op bakstenen en dakpannen.

woord, misschien een zus van zijn eerste vrouw. Hij had

Het herstel ging langzaam, doordat de pondschattingen

in ieder geval twee dochters, Lysken die later naar het

voor de oorlogskas van de hertog ook zwaar op de finan-

gasthuis gaat53 en Trude, die huwde met Gerrit Keteler,54

ciële middelen van de stad drukten. De pest die de stad

en vier zonen. Misschien dat een van hen, Harties, in

van 1529 tot 1531 teisterde , zal het potentieel aan

Doetinchem is gebleven. Van Harties is alleen bekend dat

bouwvakkers behoorlijk hebben uitgedund. Veel huizen

hij getrouwd was met Lyssken Besselinck, dochter van

zijn niettemin herbouwd, maar tot een herschikking van

Rickwijn Besselinck.

De andere jongens waaierden uit over de streek. Arnt ver-

wordt Jochum genoemd als pachter in Wehl. Hij zou het

trok naar Zelhem, Fredericus ging naar Zutphen, Jochum

begin blijken van de Wehlse tak van de Hartjes-families.

zocht zijn toekomst in Wehl.

Zijn kleinkinderen Jan en Willem waren de stichters van

In de maancedulen van 1572 van Etten en Gendringen

de Didamse tak (zie hoofdstuk 7).

1.10 Omgeving Doetinchem, 1773.

HOOFDSTUK 2

Hartwix en Hartgers in Etten â&#x20AC;&#x2DC;t Dorp Etten, 1743.

STAMBOOM FAMILIE HARTWIX EN HARTGERS IN ETTEN

Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.

Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)

Bernt Hartgers ± 1460 - 1520

Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch

Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.

Jenneken ± 1500 - 1547

Bertgen ± 1510 - 1574

Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.

Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550

Mechteld ± 1510 - 1563

Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.

Johan ± 1525 - 1590

Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.

Arnt ± 1565 - 1627

Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens 28

Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)

Guerda ± 1576 - 1620

Hendricus (Hent) (Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)

Johan ± 1450 - 1520

Hendrick ± 1490 - 1565

e Hartjes-stamboom groeide vijf kilometer

timmerijen en daghuur doet. Waarschijnlijk verhuurde hij

zuidelijk van Doetinchem verder. Stamhouder

zich aan het graafschap Wisch. Johan deed vermoedelijk

Johan vestigde zich op ‘grond en hof’ in Etten.

hetzelfde. De broers zullen ook wat vee hebben gehad, zo-

De grond was van het klooster Bethlehem en heette ‘De

als vrijwel iedereen. Zover is na te gaan, waren Johan en

Gartter’.

Derck de enige van de Hertgers die aan timmerijen deden.

Johans broer, Derck Hartwix (1455-1516), kwam er ook wonen. Hij had “den hof int dorp het vijfde van het zesde

HENRICK HARTWIX (1490 - 1565)

jaar”, aldus vermelden de rekeningen uit 1516 van pries-

Henrick was de oudste zoon van Johan en de volgende

ter Johan Kleppel, die dan rentmeester is. Men kon de

stamhouder. Samen met zijn neef Bernt (zie stamboom)

boerderij per zes jaar pachten. Derck bezat het huis dus

staat Henrick (1490-1565) jarenlang vermeld in het

vanaf 1511.

pachtboek van Hoogheid Wisch, omdat ze korting kregen

Het huis en de grond waren vastgelegd in een erfpacht-

op de pacht in ruil voor geleverde diensten aan de graaf.

contract met Margarite, vrouwe van Wisch. In transcriptie:

Ze worden beide genoemd in het Berghse land, terwijl an-

dere boeren per plaatsje of gehucht voorkomen. Henrick “Margarite vrouw van Wisch erkent verpacht te heb-

woonde in Etten en Bernt in Doetinchem (Oesselt) en zij

ben aan Dirck Hartwixk en Wijlborch sijn huijsvrouw,

hadden elders grond. Henrick blijkt rogge aan de graaf te

voor hun leven het land de Peckeler int kerspel

hebben verkocht, dus had zijn hof landbouwgrond. Bernt

Etten. Anno etc. unde sestijen upten frijdoch post

betaalde Oesseltse roggetiend in Doetinchem3 (zie kader

Gally inv nummer 24 folio 1”

Belastingen en diensten).

In het archief van Wisch geven de rekeningen van de verDerck komt ook als Derck Hartwijcks voor in AHB 4221

schillende rentmeesters keurig chronologisch weer welke

en AHB 4218, waarin staat beschreven dat hij aan

Hartjes wanneer wat betaalde en waar hij woonde.

2.1 Kasteel Wisch in Terborg, 1870.

BELASTI NGEN EN D I EN S T EN Rentmeester Herman Ridder, in dienst van Hoogheid

Tienden en cijnzen zijn oude woorden voor belas-

Wisch4, noemt Johan Hartwijck in 1504.

tingen. De heren, graven en kloosterlingen hebben door de eeuwen heen een opmerkelijke creativiteit aan de

Hij woonde met ‘sijn huysfrou ein hoff int dorp’ Etten, tot 1516. Dat jaar trok Arnt de Werker de woning in5, waarschijnlijk als echtgenoot, broer of vader van Johans weduwe. Henrick nam pas in 15326 de boerderij over en zette de Hartwixlijn voort. Vanaf 1535 had ook hij officieel een ‘hof int dorp’7. Arnt de Werker is dan naar Bocholt vertrokken, om een teerboot te bouwen.8

dag gelegd om te voorzien in hun dagelijkse en niet zo dagelijkse behoeften. Ze stuurden geen saaie blauwe enveloppen heen en weer, nee, ze zaten de burger achter de broek om geld – wat de meeste mensen niet of nauwelijks hadden – en anders wel om landopbrengsten of een stuk van hun vee. Hieronder een kleine greep uit het vroegere belastingenarsenaal. De cijnzen, of tijnzen of thinsen, waren aanvankelijk iets als landhuur: een vergoeding aan de eigenaar voor het gebruik van het land. Soms werd de tijns

HORIGEN

(gedeeltelijk) in geld voldaan, normaal betaalde

In de Rekeningen van een van de Rentmeesters van Hoog-

men in natura, in de vorm van graan, honing of wijn.

heid Wisch vond ik onder het hoofdstuk “Koirmeden”

Cijnzen zijn langzamerhand overgegaan in pacht. Het

(= keurmeden) in Etten dat twee van Henricks zussen

tiendrecht bepaalde dat een tiende van de opbrengst

horig waren (zie kopje Horigheid in de Liemers). Over

van de boerderijtjes voor de tiendheer was. Dit recht

Jenneken Hartwichs9 staat bij het jaar 1547 letterlijk: “Jenneken Hartwichs hoerich verstorven daer war ein klein koecken int grote armoe int ein jonge kint kan kopen voor VII snaphaenen een gll (gulden) en 11 st (stuivers).”

is van kerkelijke oorsprong, maar wereldlijke heren konden de tiendheffingen kopen. Er was grove tiend en smalle tiend. Grove op de akkerbouwgewassen en smalle op hofvruchten. Krijtiend of bloedtiend betrof dieren als biggen en lammeren. Garfpacht was een vorm van pachtbelasting. Een garf of garve komt van greep, grijpen. De maaier greep een armvol halmen samen en

Jenneken was in grote armoede gestorven, als horige. Haar grootste bezit was een kleine koe. Bovendien had

sneed ze af met de sikkel. Vier van deze bosjes bond hij samen tot een garve. Zo moesten een of meer garven rogge aan de dominee worden afgedragen. De opbrengst

ze een kind (of kinderen) die dat koetje terug kon(den)

van deze ‘domineesgarven’ was een aanvulling op diens

kopen van de Heer van Wisch voor 7 snaphanen (muntje

salaris. Pachtvarkens of hun waarde in geld dienden als

met een waarde van ongeveer 6 à 7 stuivers), 1 gulden en

betaling voor de pacht van een weiland en gebouwen.

11 stuivers.

De ‘koeslag’ was de schatting van de koeien op grond

Bij Mechtelt staat, anno domini 1563 , beschreven: 10

“Mechtelt Hartwicks horich verstorven daer wass eine oltkuockenen dat verkocht voer vijff gll.”

waarvan horigen en kloosters aan de landheer koegeld betaalden. Ook het ruwvoer voor de koeien gold als opbrengst. Individuele horigen voldeden hun hoofdcijns als teken van de erkenning van de horigheid ten opzichte van de landheer. Dorpelingen betaalden collectief oldschildgeld, naar ik aanneem voor bescherming tegen

Johan ± 1450 - 1520

indringers. De betalingen hoefden niet op stel en sprong

Mechtelt had dus een oude koe die vijf gulden waard

te worden voldaan. Er waren vervaldagen voor en om

was. Het is overigens niet zeker of Mechtelt een zus van

het makkelijker te onthouden waren die bepaald op

Hendrik was. Misschien was ze een dochter van hem.

kerkelijke feest- of heiligendagen. Zo werd op Sint Petri ad Cathedram – 22 februari, de naamdag van Petrus – de pacht betaald of verhuisden mensen als ze de pacht hadden opgezegd. Remigus en Victor, dat wil zeggen 1 en 10 oktober, waren de betaaldagen voor de rente. Ook Driekoningen (6 januari) en Sint Walburg (1 mei) en Maria Hemelvaart (15 augustus) en Allerheiligen (1 november) en nog elf katholieke dagen stonden op de kalender der betalin-

Zowel Jenneken als Mechtelt mocht haar bezit afstaan aan de Heer van Wisch. Familieleden konden, als ze al geld hadden, dit gevorderde bezit terugkopen. Dit ‘sympathieke’ gegeven heet Koirmeden, oftewel: ‘opbrengst van het bestehoofd of cateil. Het beste stuk uit de nalatenschap van een horige ‘keurmedige’ door den heer, krachtens zijn recht te kiezen’.11

gen. De mensen gaven geld en goederen aan hun al of

De hofheer had dus het recht om van zijn horige onder-

niet religieuze heren, maar dat was doorgaans niet ge-

danen bij hun overlijden uit hun bezit datgene te mogen

noeg. Sommigen waren verplicht een paard voor de heer

claimen wat het meeste waard was. De horigen in die tijd

beschikbaar te houden. Peerdegeholt heette dat. Maar

waren arm en konden niet veel bijzonders afstaan. Meest-

‘het volk’ moest ook zijn handen uit de mouwen steken

al was dat wat vee of huisraad.

in het kader van de vroondiensten, of herendiensten: verplicht werken voor de land- of hofheer. Tamelijk ontspannen (denk ik) was de vroonvis, het op bepaalde tijden verplicht vissen in wateren van een hofheer, bij wie de vangst werd ingeleverd. Meer zweet zal de onderhoudsplicht van boeren voor hun landsdeel buiten de dijken hebben gekost. Voor het dijkonderhoud betaalden zij, net als iedereen, de verpondingsgeerzen. Alternatief voor het werken voor de heer was geld betalen. Daarmee voldeden de mensen dan hun ‘vroonschuld’.

HORIGHEID IN DE LIEMERS Dat Jenneken en Mechtelt Hartwichs als horigen stierven, verbaasde mij. Horigheid, was dat niet iets van de oudste Middeleeuwen? Uit de literatuur13 leerde ik dat het nog gekker was. De horigheid verdween pas - langzaam - uit Oost-Gelderland toen de Fransen met hun ideeën over Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap de Nederlanden radicaal veranderden. Of het nou de Saksen waren of de

De heer had het recht van voormade. Hij mocht rog-

Franken die de Liemerse bevolking hadden onderworpen,

ge oogsten voordat de (vrije) boer de rest van het land

als horigen waren de mensen oorspronkelijk geheel onvrij,

mocht halen. De kans was groot dat die boer ook al voor

zowel persoonlijk als materieel. Slaven waren zij echter

zijn heer had geoogst vanwege de helpedagen of de wa-

niet. Horigheid was een verhouding tussen grondeigenaar

gendiensten: de verplichting om een of meer dagen te

en gebruiker. Het zorgde ervoor, dat de eigenaar behoor-

helpen bij het werk op diens landerijen. Een plaatsje

lijke grondgebruikers had en dat de gebruikers het vaste

in de hemel, ten slotte, verdienden onze voorfamilies

gebruiksrecht was gegarandeerd. Dit gebruiksrecht was

waarschijnlijk met het Quamdiu vivam. Onder dit juk – of zegen? – schonken zij gedurende hun hele leven goederen aan bijvoorbeeld een klooster, dat na hun

praktisch erfelijk (dat wil zeggen opvolging onder algemene titel) tegen een zeer lage, vaste pacht.

overlijden al die goederen erfde.12 31

De gebruiker evenwel was verplicht op het goed te blijven

De ene horige was de andere niet. Er waren vier klassen.

onder bepaalde voorwaarden, bijvoorbeeld ten aanzien van

De hofhorigen vormden de grootste groep. Ze hadden

het huwelijk.

allerlei rechten en verplichtingen, waaronder het recht

Waar het op neer kwam, was de koppeling van een soort

tot verkoop van het bouwen erfrecht en het erfelijk

kastenstelsel aan een manier om het domein en de goede-

gebruiksrecht van het horige goed. Waarbij hun naaste

ren van een grootgrondeigenaar optimaal te beheren.

bloedverwanten het recht van voorkoop hadden.

De horigen hadden echter wel rechten. Ze vormden bin-

De tweede klasse, de hofvrijen, verkeerden in een gunsti-

nen de Curtis (een centrale Hof of Vroonhof) een speciale

ger positie. Ze mochten goederen vererven aan de naaste

rechtskring, de ‘echte’ geheten.

bloedverwanten binnen hun rechtskring, waren vrij in

Dat impliceerde een toestand van gebondenheid, die de

hun huwelijkskeuze en vrijgesteld van versterf (overgang

heer noch de horige eenzijdig kon verbreken. Waarschijn-

van goederen door erfenis) en erfwinning (de som bij de

lijk was het aanvankelijk zo dat de rechtspositie van de

verkrijging van de erfenis aan de hofheer te betalen).

horigen niet of slecht geregeld was. Later ontwikkelde

Plichten hadden de hofvrijen natuurlijk ook. Ze moesten

zich dit ten gunste van de horigen en ontstonden de

aan vrijkoop en opvaart doen: een nieuwe bewoner die

hofrechten. Deze hofrechten werden in de loop van de tijd

hofvrije werd, middels een huwelijk, diende hiervoor een

meer en meer opgeschreven, omdat de hofheer anders

vergoeding te betalen. Een soort leges dus. Hij moest bo-

door de toename van horigen het overzicht dreigde te

vendien zorgen voor ‘wederwissel’ bij uittreding. Dat wilde

verliezen. In Gelderland tekende men de hofrechten op na

zeggen tegen betaling omruilen met iemand die geen deel

de 12e eeuw.

uitmaakte van de ‘echte’. Dit heette ook wel vrijkoop.

Enkele hoofdlijnen van de rechten en plichten van de

Deed hij dit niet, dan werd de horige ‘belmundig’: hij

horige waren:

verloor gewoon zijn hofrecht.

»» jaarlijks terugkerende lasten als betalingen in geld of natura; »» prestaties alleen bij speciale gelegenheden te voldoen.

behoorden, waren de keurmedigen. Ook zij konden kiezen

Bijvoorbeeld bij het overlijden van de horige en de

wie ze trouwden, als het maar geen eigenhorige was (zie

aanvaarding van het gebruik van het horige erf;

volgende alinea). Bij huwelijk hoefden ze geen opvaart

»» jaarlijkse vaste lasten als grondcijnsen of hoofdgelden,

(vergoeding) te voldoen, en bij het aanvaarden van het

die de horige moest voldoen om de erkenning van zijn

gebruiksrecht van het goed geen erfwinning. Bij het

horig-zijn te continueren;

overlijden van de keurmedige moest het beste roerende

»» handen spandiensten voor de heer waren voor de

De klasse waar Jenneken en Mechtelt Hartwichs toe

goed dat op het erf aanwezig was, zoals ‘peert ofte koe,

horige verplicht. Ze waren vast omschreven, zoals

scaep, ketel, pot ofte cleet’ 15 zowel van vrouwen als van

karrediensten, bodediensten, het voederen van de

mannen aan de hofheer worden afgestaan. Dit recht van

jachthonden van de hofheer, leveren van rookhoenders

Koirmeden was eigenlijk een soort successierecht, iets

en het ijsbreken in de slotgracht.

wat nog steeds opgeld doet en onder de bevolking erg veel

Gaert ± 1520 - 1570

ANDERS MAAR DEZELFDE discussie losmaakt. Dat zal toen niet anders zijn geweest.

Soms heet de familie Hartgers, soms Hartwixs of Hart-

Op grond van hun geringe verplichtingen lijken zij tot de

wijck. Blijkbaar waren die uitgangen in het dialect van

arbeidersklasse te behoren. Het was een groep horigen

die tijd niet duidelijk te onderscheiden. De naam werd

van wie na hun dood weinig te halen viel.

bovendien fonetisch opgeschreven. De persoon in kwestie kon meestal lezen noch schrijven, dus was hij niet in

De eigenhorigen of eigen lieden waren de vierde klasse.

staat te controleren of zijn naam juist was weergegeven.

Zij hadden geen beperkingen in hun huwelijkskeuze. Bij

Toch is het zeker dat het dezelfde familie en personen be-

overlijden vervielen alle roerende en onroerende goederen

treft, omdat zij in de overzichten in het boek van de reke-

aan de hofheer. In dat opzicht verkeerden zij in dezelfde

ningen van de Heren van Wisch over de verschillende ja-

positie als de belmundigen. Het hield niet(s) over.16

ren op dezelfde plaats staan en tussen dezelfde “buren”. Zo staat Gaert Hartwix in 1562 als Gerrit Hartwixs in de

D O R S E N D E S TA M H O U D E R

boeken en een jaar later heet hij Gerrit Hartgers.22 Deze

De zoon van Henrick is Gaert (Gerrit) Hartwix of Hartgers

stamhouder staat in 1567 in de borderellen van Gendrin-

(1520-1570). Hij wordt al genoemd als zijn vader nog in

gen en Etten als Geurt Hartgers. De familie Hartgers

het hof in Etten woont. Stamhouder Gaert komt voor in

heeft in haar eeuwenoude geschiedenis nog meer namen

het ‘Borderel tot rekening van den rentmeester Cornelis

gekend, zoals Hartgeringh, Hartogs, Hartinx, Hartges

Anthoniuszoon over 1568 en 1569, afgehoord te Brussel

(waar de g werd uitge-

in den Raad van Zijne Exc(ellentie) 15 april 1570’.

sproken als tj) en Hartjes.

2.2 Naamsverandering Gerrit in twee documenten in 1562. Van Hartwix naar Hartgers. Jaar 1562

Jaar 1565

Hendricus ± 1545 - 1590

HEESTERS TE KOOP Gaert huisde eveneens in Etten en was van beroep dorser,

Rekening van de Rentmeester Johan Garbrands Halve

al kon dat niet het hele jaar:

Hoogheid Wisch aan Johan Hartger in het jaar 1572: “Onder uitgeven gedaen Int op tecken van seecker eiken

“Gaert Hartwix gedorst to Doesborg opten wardt

heijsters die mede op den goederen onder die halve boe-

desen winter anno 1557 77 dagen per dag een

reick beijt van bewescen op getrocken ende wederom-

kleicken (muntje) totaal 2 gulden 8 stuiver en 2

men geseth sinne Henrick ter Maete als holtdrost ende

plakken.”

bewaerder van den holte staende goederen onder den

En:

halfe heerlickheit van Wisch sijne Exc. allene ende ee-

”Item (ook Gaert) dat Zait dezen zoemer anno 1557

ner deels half toecomende betragt alssomma van negen

uitgenaeme ind helpen invuren 5 dage 2 stuiver

coningsdalers en xxxl (35) stuivers stuck der bij betaelt

salvit 2 gulden.”

heeft Johan Hartger durch Claes ter maet ende Evert

beerend bosser dat ter saecker van seecker heijsters die Oftewel Gaert heeft die zomer ook 55 dagen helpen

sij luyden op te selve goederen getogen hebben ende

oogsten (zait is oogsten). Gaert dorst ook Erriten (erwten)

daer op Inden Jaeren van eenenzevevtich ende tweeen-

en in 1560 heeft de sluter Albert to Cruijss (sluter is

zeventich wederomme gesath allet blijkende bijeen ge-

belastingheffer) Gaert voor zijn werk betaald.

richtlicke bekentenisse ende quitantie hierop dienende

Op het ‘gut Wetter Wardt’ in Doesburg, het stuk land van

oick ten boecken facit xxxl (35) uitgelevert is hier de sel-

Johan Wetter bij de rivier, heeft Gaert lange tijd gewerkt.19

ver maekende ter somma van 15 gulden 40 stuivers.”

Misschien had oom Bernt die baan geregeld. Gaert kreeg er al snel de leiding bij het dorsen.20

cus en een broer van Gerrit (Geurt, Gaert) uit Etten. Deze

HENDRICUS HARTGERS (±1545 - ±1590)

Jan heeft voor die tijd veel geld (laten) betalen voor een

Van Gaerts opvolger als stamhouder is alleen bekend dat

Jan (Johannus, Johan) Hartgers was een zoon van Henri-

Hij

hij een kaeter was, een keuterboer. Hij pachtte in Etten

lijkt wel een hovenier te zijn geweest, want hij betaalde

een boerderijtje, dat in de volksmond de Hendrick Hart-

de Holtdrost (houtdrost) via Claes ter Maete en Evert

gers stede heette24, voor iets meer dan 7 daeler per jaar

Beerends 9 koningsdaalders en 35 stuivers. Die transactie

van het klooster Bethlehem.25 Hij was vader van in elk

vond plaats in 1572 (zie kader Heesters te koop).23 Die

geval drie kinderen: Arnt (±1565-1627), Derck (±1575-

Holtdrost was drost over de halve heerlijkheid Wisch, dat

1629) en Guerda (1576-1620).26 Arnt heeft twee jaar

wil zeggen half huis Berg en half Wisch, allemaal landerij-

de Gaertenhove te Etten gepacht.27 Verder is er niets van

en en goederen in de buurt van Doetinchem en Terborg.

hem te vinden.

aantal eiken heisters, dus voor pas geplante eiken.

2.3 Kaart van de Liemers en omstreken, 1557.

DERCK HARTGERS (±1570 - 1629)

STRIJD

Net zo min als zijn vader was Derck Hartgers een vermo-

De Liemers, de streek van Derck Hartgers en zijn familie,

gend of invloedrijk man, maar over hem is wel aardig wat

lag en ligt dichtbij Duitsland, vlak boven het Zuidelijke

bekend, meer dan enkel een paar datums. Dat is vooral

Nederland en aan de onderkant van Noordelijke Neder-

te danken aan zijn baan. Derck is in 1609 aangesteld als

land. De geloofsgrens tussen protestant en katholiek was

portier (poortwachter) van kasteel Ulft, dat stond waar

de Oude IJssel, de rivier die de Liemers van de Achter-

nu het plaatsje Ulft ligt. Waarschijnlijk als beloning voor

hoek scheidt. Er is niets bekend over bevolkingsgroepen

zijn bewezen diensten als ‘soldair’, huursoldaat, voor de

die omwille van hun geloof de anderen te lijf zijn gegaan,

graven van Bergh en voor zijn betrouwbare inborst kreeg

maar de Heren, Graven en Stadhouders hebben hier

Derck deze aantrekkelijke functie. In 1607 begonnen de

regelmatig de degens gekruist. Zij vonden hun motivatie

vredesonderhandelingen die hebben geleid tot het bekende

daarvoor minder in politieke of religieuze principes dan in

Twaalfjarig Bestand (1609-1621) van de Tachtigjarige Oor-

het verdedigen van hun eigen belang: inkomen, grond en

log (1568-1648). Het bestand bracht echter geen rust in

onroerend goed.

de streek. Derck Hartgers leefde in een roerige tijd in een

Van oudsher waren de heren van Wisch de tegenstanders

roerige omgeving. Zoals zal blijken, zat hij zelf ook niet stil.

van de Berghse graven.

Derck ± 1575 - 1629

In het graafschap van Zutphen behoorden beide geslach-

samenzwering tegen hem ontdekte. Vervolgens mengde

ten tot de machtige en vermogende adel. Hoewel goed

de hertog van Gelre zich in de strijd, met als resultaat dat

van verstand en doorgaans niet de beroerdste buren,

Maarten van Rossum op 20 mei 1531 Terborg en het huis

kregen ze het nogal eens aan de stok met elkaar.

Wisch veroverde. Het oudste van de twee kastelen Wisch

Met de dood van Dirk IV op 7 december 1425 kwam een

liep daarbij zware schade op. Er restte niet meer van dan

einde aan de oudste tak van de heren van Wisch. Het

een toren.

kasteel ging voor de helft over in handen van het geslacht

Joachim vluchtte naar het buitenland. Hij bood zijn

Van Homoet. In 1486 verkocht Hendrik II van Homoet

diensten aan bij de Duitse keizer in diens oorlog tegen

uit geldnood zijn huis plus de halve heerlijkheid aan

Frankrijk. In 1538 kwam hij plotseling terug met een

graaf Oswald I van den Bergh te ’s-Heerenberg. Hierdoor

leger van 2500 man. Hij trok een spoor van verwoesting

noemde men het Huis Wisch steeds vaker het ‘Berghsche

door het land van Bergh. Kastelen, dorpen en kerken wer-

Huis’, zeer tegen de zin van de andere halfheren van

den geplunderd en platgebrand. Opnieuw greep de hertog

Wisch die ook aanspraak op het kasteel maakten. Boven-

van Gelre in. Samen met de graaf van Bergh lukte het om

dien was Oswald I mede-eigenaar van alle bestuurlijke

Joachim te verjagen.

rechten van Wisch. De familie van Wisch hoorde in Gelre

Met de dood van Joachim in 1541 keerde de rust

tot de hoge adel, de zogeheten Bannerheren.

weer. Hij stierf aan een beroerte, in een Zutphens huis,

Het volgende rijmpje over vier adellijke families karakteri-

genaamd ‘den Rooden Tooren’.28

seert ze:

Ook over minder materiële zaken hebben de Van Wischen en Van den Berghen gestreden. De stenen kerk in Etten,

“Bergh de rijxte

gewijd aan de heilige Sint Martinus, was een ander

Bronkhorst de adelijxte

twistpunt. De heren van Wisch hebben hem gebouwd, zij

Baer de oudste

worden in elk geval genoemd als ‘patroon’ van de kerk.

Wisch de stoutste”

De hoge en lage jurisdictie van Etten en Gendringen was echter in handen van Bergh. Die waren door de bisschop

Waarbij stoutste de betekenis van strijdvaardigste heeft.

van Keulen verleend aan Adam van den Bergh, in 1341.

De heren van Wisch grepen aan het eind van de vijftien-

Diens geslacht mocht dus de predikant aanstellen en

de en begin van de zestiende eeuw nogal eens naar de

tienden heffen.

wapens. Bijna altijd ging het om geld dat Wisch tegoed

De bisschop van Utrecht scheidde op 14 mei 1382

meende te hebben. Plundering was hun middel, zodat zij

Terborg en omgeving af van Etten, dat aan de andere

al snel als roofridders bekend stonden.

kant van de Oude IJssel lag. Hij zette er een zelfstandige

Joachim van Wisch begon in 1528 om geld een oorlog

parochie op, omdat het zulke grote gebieden waren. De

met zijn buurman Oswald van den Bergh. De Berghse

pastoor van Etten en de heer van Wisch, dus niet Bergh,

toren veranderde daarbij in een ruïne. Vervolgens hield

mochten de grenzen en de verdeling van de kerkgoederen

Joachim in Terborg verschrikkelijk huis toen hij er een

regelen. Vanaf die tijd hebben de heren van Wisch en de

heren van Bergh geruzied over wie mocht beslissen welke

overlopen van zijn zwager een zware tegenslag.

predikant in de Ettense kerk voorging.29

Lang heeft Willem niet geleefd, maar hij heeft wel meege-

Kasteel Ulft was in de eerste periode van de Tachtigjarige

maakt dat prins Willem van Oranje op 10 juli 1584 werd

Oorlog een centrum geworden van intriges en complotten

vermoord. Op 6 november 1586 ging Graaf Willem zelf

van waaruit graaf Willem IV van den Bergh de loop der

heen, nog geen 49 jaar oud. Zijn lichaam werd ten ruste

dingen nauwgezet waarnam. Deze graaf, geboren op 24

gelegd in een torengewelf van het Kasteel Ulft. Deze be-

december 1537, was als stadhouder waarschijnlijk de

graafplaats was voorlopig bedoeld, maar werd uiteindelijk

belangrijkste edelman in Gelre.

definitief, totdat de toren werd afgebroken.

De protestantse Willem was getrouwd met Maria van

Na Willems dood trokken de graven Van den Bergh zich

Nassau, de zus van Willem van Oranje. Ondanks zijn

terug op de residentie te Huis Bergh. Voor kasteel Ulft

geloof en de familiebanden had Willem het in 1583 op

restte de rol van jachthuis (en laatste rustplaats). Het was

een akkoordje willen gooien met de Spaanse bevelhebber

Willems uitdrukkelijke wens dat zijn vrouw alle Berghse

Parma, omdat hij geen heil meer zag in de opstand van de

goederen zou beheren tot de oorlog voorbij was.

Hollanders. Hij wilde koste wat het kost het Berghse bezit bij elkaar houden. Willem werd verraden door zijn kamer-

ULFT BEHOUDEN

dienaar Cocq. De graaf en de gravin zaten vijf maanden

De eerste twintig jaar van de oorlog was de situatie voor

geïnterneerd in Delfshaven. Nadat Willem schriftelijk had

de Hollandse opstandelingen vrijwel steeds somber of

beloofd zich op neutraal gebied te vestigen en zich niet

wanhopig, maar rond 1590 keerde het tij onder de bekwa-

meer met de politiek te bemoeien, mochten ze gaan. Ze

me krijgsman prins Maurits en de niet minder bekwame

vestigden zich, via Emmerich, op kasteel Ulft. Vervol-

politicus Johan van Oldenbarnevelt.

gens verzoende graaf Willem zich toch met Parma, onder

De Hollanders (of Staatsen) legden een ‘frontier’, een

voorwaarde dat hem en de zijnen inzake religie niets in de

vestinglinie, aan en wel langs de IJssel, Neder-Rijn en

weg zou worden gelegd. Voor Willem van Oranje was het

Waal-Merwede van Kampen tot Gorkum.

2.4 Binnenzijde van Slot Ulft, 1784.

Ze bouwden vestingen naar de nieuwste inzichten,

B E W O N E R S VA N K A S T E E L U L F T

bestand tegen moderner en zwaarder geschut.

Landdrost Henrick van Zuylen onderwierp het kasteel Ulft

Bredevoort en Groenlo vormden de voorposten van

omstreeks 1609 aan een grondige inspectie, in opdracht

dit frontier. ’s-Heerenberg en Ulft waren inmiddels

van graaf Herman.30

verouderde versterkingen. Er ontstond nog discussie of

De ‘stoventoirn’ (vermoedelijk de toren aan de ‘stove’,

Ulft heroverd moest worden. Door bemiddeling van de

hier waarschijnlijk in de betekenis van grote verwarmde

aartshertog Albert van Oostenrijk ging dit niet door, tot

badkamer) gebruikte de rentmeester als opslagplaats ‘des

opluchting van Maria van Nassau. Het Graafschap Bergh

Heren koirn (koren)’, de ‘stove’ inbegrepen. De zolder

werd neutraal, oftewel Bergh werd een Stilzaete. Zo

boven ‘den saal’ was voor hetzelfde doel bestemd. Die

werden Bergh, Etten, Gendringen en Didam gevrijwaard

was in slechte staat en dreigde in te storten. In de grote

van oorlogshandelingen. Ze moesten wel toestaan dat er

kamer van de gravin was het muurwerk zo verz(w)akt,

troepen door hun gebied konden trekken.

dat de vensters open noch dicht konden. Verschillende kamers leden zeer onder weer en wind doordat hun ramen

Maria, gravin van Nassau, stierf in 1599 en haar oudste

kapot waren.

zoon Herman erfde het land van Bergh. Haar tweede zoon

Eén kamer was in gebruik bij de scholt (schout) van

Frederik (1559-1618) kreeg naast andere bezittingen de

Etten, Jacob Krum, en die ernaast bij de borchgreeff

heerlijkheid Gendringen, van altz genandt Broabandt, toe-

Oswald van Pluren. Eén gang en één vertrek dienden als

gewezen. In de Nederlands Hervormde Kerk in Gendrin-

vluchtplaats voor omwonenden. De vorige drost, Diederick

gen zijn Maria, Willem en zes van hun kinderen begraven.

van de Pavordt, had in andere vertrekken zijn ‘logement’

Gendringen en Etten werden dus van Bergh afgescheiden.

gehad. Johan Boxtart had een groot en een klein vertrek

Na 1625 kwamen ze echter weer bij elkaar door het hu-

betrokken.31

welijk van Albert graaf van Bergh (zoon van graaf Frede-

Andere bewoners van het kasteel die over een of meer

rik) en Maria Elisabeth Clara (dochter van graaf Herman).

ruimten beschikten, waren ‘die alte Delie’ en Jutta van

Neef en nicht trouwden dus. Uit liefde voor elkaar? Om de

Loen, voor wie een oude vrouw, Derisken, in de plaats was

familie bijeen te houden? Of alleen om het familiebezit te

gekomen. Ook een zekere Frerick woonde er, en Roelof de

borgen? Huis Bergh en Slot Ulft werden in elk geval weer

kok. Borchgreeff Johan de Wiltschut benutte de ‘pulver-

verenigd. De zus van Albert, Catharina, zwaaide toen al de

toirn’ (= specerijtoren) als berging. Meester Gerrit Bout-

scepter over het slot Ulft.

telier verbleef er met Niesken, en juffer Boetzeler, en ‘der

Zij was in 1601 getrouwd met Floris van Pallandt. Het

alte pastoir her Johan de Vrede’, die met alliantie (dat

operationele beheer was in handen van landdrost Henrick

is: met zijn instemming) was ontslagen, omdat hij aan

van Zuylen met zijn secondanten Johan Boxtart, richter

de oude kerkelijke eredienst vasthield. Ook Diderich van

(oftewel schout) van Gendringen en Etten, en rentmeester

Brueckhuisen, Diterich von Cleve, de gewezen borchgreeff

Conraedt Heisgens.

Clais van Bruessel en de oud-soldaten Trin Guirten en een

2.5 Omgeving zuidelijk van Slot Ulft, 1754/1755.

zekere Mum verbleven op het slot. De laatste woning,

ting. ‘Ulft’ werd in ieder geval voor een deel in zijn oude

onder aan de toren van het kasteel, was voor Derck

glorie hersteld. In 1612 zouden er ongeveer tien gezin-

Hartgers, zo blijkt uit stukken uit 1607:

nen in Ulft hebben gewoond, waaronder Derck met zijn gezin. Een club van allemaal oud-soldaten en hun familie

“Soldair Derick Hartgers in die leste whoeninge an

vormde de eerste bevolking van Ulft.33 Ze woonden net

den stoventoirn gebauced ein gewesen soldait Derck

buiten het kasteel in tamelijk gammele hutjes. In tijden

Hartgers genennet; derselbige woenet in den toirn

van strijd moesten ze daar weg, zo luidde de afspraak, om

zschwisgen der grossen stoven und der rossmul-

het schootsveld vrij te maken.34 Enkelen van die oudste

len.”32

bewoners komen voor in diverse akten over het leenstelsel en over de visserij, of als getuigen.35 Zo worden genoemd:

Het slot leek op een uitgewoonde huurkazerne. Graaf

Garrit en Nellis Smits, Jan van Cleve, Rutger Eller,

Herman gelastte ambman Boxtart dan ook de bevolking

Freric van Gendringen, Roeloff de Loeck en Barteld van

tot arbeidsdiensten op te roepen om het slot te herstellen.

Petershagen, Hendrick Schut, Jan Keppelhof, Osewold

Daarbij moest iedere bewoner zijn woonruimte in goede

Korbeck, Gerrit Stulder, Sweder Spaen en hopman (=

staat terugbrengen. Deed hij dat niet, dan volgde uitzet-

commandant) Wessel Spaen.

O N R U S T I G B E S TA N D

P O O RT WA C H T E R E N PA C H T E R

De oud-soldaat Derck Hartgers bleef in dienst van de gra-

Geen religieuze conflicten die de samenleving ontwrichten

ven van Bergh. Hij begon zijn vaste baan als poortwachter

konden, maar wel strijd om macht, goed en geld in Gel-

van het opgeknapte Slot Ulft in 1609, aan het begin van

derland. Om ongewenst bezoek buiten de deur te houden,

het Twaalfjarig Bestand.

hadden de kastelen, sloten en landhuizen poorten en de

Tijdens het bestand ontstond er opnieuw godsdienstige en

poorten hadden wachters.

politieke verdeeldheid binnen de Republiek. De remon-

Inwoners van de meestal kleine plaatsen mochten rekenen

stranten raakten in conflict met, hoe kan het ook anders,

op bescherming van hun landheer. Dat was geen altru-

de contraremonstranten. De remonstranten kenden een

ïsme van de edelen. De dorpelingen betaalden voor hun

grotere rol toe aan de vrije wil van de mens. Daarnaast

veiligheid met geld en in natura: zij leverden de soldaten

speelde een politiek verschil van inzicht. De remonstran-

en poortwachters.39

ten waren meer republikeins, terwijl de contraremonstranten meer zagen in een sterke positie van het Huis van

“Hett dorp van Etten plaegen jaerlicks den gewees-

Oranje.

den Graeve vanden Berghe tot volluck van eenen

Johan van Oldenbarnevelt koos partij voor de remonstran-

waecker opten huijse Ulft te geven ses ende twintich

ten. Doordat prins Maurits uiteraard voor de contraremon-

Rijder guldens tot XXIIII st. t stuck, welcke XXVI

stranten koos, dreigde er zelfs even een burgeroorlog.

rijders die dreef Saerden vanden selven Grave (Inder

de streek van Derck Hartgers kwam het echter nooit tot

tijt wesende) plaegen t ontfangen, daer voirr sij

een keiharde confrontatie. Graaf Willem van den Berg IV

luijden selver eenen waecker”

en zijn vrouw Maria hadden in de jaren 1580 al de weg der geleidelijkheid ingezet om ruimte te scheppen voor

In 1601 is Derck Hartgers ‘portir’ voor een jaar en een

meer dan één geloof in hun domeinen. Of dat voortkwam

maand. Of hij toen portier was van Slot Ulft? Het kan

uit een diep religieus-filosofisch besef?

wel, maar tot 1609 komt Derck niet meer als zodanig

Die zachte landing van de reformatie in de Liemers e.o.

in de boeken voor. Toen verdiende Gerrit van Straprhaey

lijkt aardig gelukt. Of iemand katholiek of protestant was,

zijn ‘gagie’ als poortwachter. Wellicht was Derck dat ene

maakte toen in die streek niet uit. In de kapellen van

jaar portier in het nabijgelegen Terborg. Dat had stads-

Ulft en Huis Bergh mochten de katholieken hun diensten

rechten sinds 1419, om precies te zijn sinds 23 april, de

houden. Gendringen ging in 1608 over van katholiek

naamdag van de heilige Sint Joris. Lang bestond Terborg

naar protestant.

Ondertekenaars van het stuk dat die

uit één straat, de Hoofdstraat, die zowel aan het begin

overgang bestempelde, waren onder andere Wessel Spann

als aan het eind een stadspoort had. In het westen de

(Spaen) als ouderling, dijack Wijllem te Boekhorst en

Molenpoort of IJsselpoort, vlakbij kasteel Wisch. Die werd

Erijch Spaen, ook als dijack. Toch duurde het tot 1654

bewaakt door soldaten van de heren van Wisch.

voordat de graaf de protestanten het recht verleende voor

Aan de andere kant controleerden burgers in hun rol van

het benoemen van predikanten.38

stadspoortwachters de Bergpoort of Zandpoort.

Om te illustreren dat naamsverandering, of eerder nog status, van alle tijden is, zij hier nog vermeld dat er in 1666 sprake is van de Wischse poort - naar de heren van Wisch en de Stirumse poort. In de tijd dat Gerrit van Straprhaey poortwachter was, was Derck druk met de landbouw. Als oud-soldaat beschikte Derck misschien niet over veel eigendommen, maar als huurder liet hij (gelukkig) zijn sporen na. Hij pachtte vanaf 3 maart 1602 de Diepenmaat, het boer(schap) Stockhorst en Wijnckell.40 Het boer(schap) Stockhorst ligt tussen Voorst en Anholt (zie afbeelding 2.7). Twee jaar later kwam daar een hof bij de Lange Bruggen bij, evenals een Coolhof (tuintje) bij de Sandtbergh. In een rekeningoverzicht van 22 februari 161441 staat dat: “der rentmeester Jacob Schillingh, Derck Hartoghs (Hartgers) portiere verpacht auch (ook) dreij jarlanck den Langen huiss ahin den Sandtberrich und der Ronden hioff bij der langen Bruggen und sall Jarlix geven viii (acht) daller.” De huur voor alle stukken land tezamen liep tussen 1604 en 1608 op van vijf naar negen daler.42 Derck bleef minstens tot 1617 pachter van deze gronden.43 Henrick Schut, net als Derck oud-soldaat, pachtte een ander Coolhof bij dezelfde Sandtbergh. Met hem zou Derck méér te maken krijgen.

2.6 Document waarin staat dat de inwoners van Etten het garnizoen moesten onderhouden en soldaten en een waecker moesten leveren, in ruil voor bescherming door de heer van Bergh, 1571-1573

‘PORTIER TOT ULFT’

gegeven.47 In het volgende jaar ontving hij 12 stuivers

In 1609 was Derck Hartgers in elk geval poortwachter van

voor geleverd Rottenkruid, oftewel rattenkruid.48 In 1626

slot Ulft. Waar zijn werk uit bestond, blijkt uit de volgen-

was hij partij bij de verkoop van 350 pannen aan de graaf

de akte:

voor drij guldgens om het daeck van den rijstal te repareren.

“Nach dem onser heer broeder Grave herman to

Net als iedereen hadden de Hartgers een koolhof waarop

den Bergh Hoff: memorien Derick hartinx zu einen

zij groenten, fruit en aardappelen verbouwden. Gezien

portier des hanses Ulft aengenoemen [……] hanses

Dercks dagelijkse activiteiten zullen vooral zijn vrouw en

das er sich by der poerten iederzeit blif sich sull

kinderen geploegd, gezaaid en geoogst hebben en mis-

laeten vinden, froege unde laet goet opsicht haben,

schien hadden ze daar nog hulp van derden bij.

unde sich ferner halten wie hem van hoech gemelten onseren heeren broeder ausserlacht is gewesen,

FUNCTIONERINGSVERSLAG

und sunsten doen wat eenen getrouwen poertener

In 1622 werd ‘Derick hartgers portrieren’ zijn ‘gagie’

zu doen schuldich…” 44

gesteld op ‘dartich dallers jaerlichs’. Vijf jaar later volgde opnieuw een evaluatie:

De poort was Dercks verantwoordelijkheid, dat is duidelijk: hij moet altijd bij de poort aanwezig zijn, er van vroeg

“Wij Albert ende doen te weten: alsoo Dierick

tot laat toezicht houden en bezig zijn met hetgeen de

hartgeringh nu langhe jaeren herwarts voir portier

hoog aangeschreven heer hem opdraagt (ausserlacht) en

op onses huyse Ulft verhuringh hebbende commis-

verder alles te doen wat een trouwe poortwachter verplicht

seden van onsse heere voirvaeren gedient ende sich

(schuldich) is te doen.

altijt vlijtich alsdie getrouw verhalten heft, dat wij

Derck voerde zijn arbeidscontract niet naar de letter uit,

denself bij zijn dienst gecontinueert hebben ende

want hij ging vaak op pad voor de graaf. Zo is hij in 1610

continueren bij dieses hem gevende dag ende nacht

naar Emmerich gereisd, een tocht waar hij geld voor heeft

denselve wie bissher te hebben die porte des Avents

ontvangen. Het doel van die tocht is niet beschreven. In

ende morgens mit op ende toedoen voorts overdagh

hetzelfde jaar haalde hij in Dopesburgh (Doesburg) voor

vlijtich te bewacken ende sich stetz daer bij vinden

de Borggraaf enkele zakken haever, voor negen daler.

te laeten, die plaetze ende bruggh en eijn halden

Derck toog nog naar Doesburg met 28 daeler voor drie

geene vrembde opt laeten houden voirweten des

schepels haever (30 liter haver), en 2 daler voor verterin-

Amptmans ofte gheigen op onsses huijsse Ulf dat

ge en veergeld.45 Verder trok de portier in 1615 te paard

Commandement hebben ende voirts alles te doen

naar de graven van Culenborg en van Boxmeer om hen

wat eenen goeden ende getrouwen portier schuldig

een Quitantie te overhandigen.

is ende behoirt te doen, op den eijdt (eed) die hij

Blijkbaar handelde Derck ook. Hij werd in 1609 betaald

ons tot Ulft over doen sal, waervoir ter gaigie sal

voor de haver die hij het krancken paard van de graaf had

hebben ende genijeten veertich gulden hollandtz

2.7 Geometrisch plan van rivieren en polders tussen Ulft en Anholt, 1759.

Jaerlix (toen een goed salaris) ende daer beneffens

Er is geslagen en er heeft (enig) bloed gevloeid. Derck

de woonninghe bij der porten, daer hij tot nu toe ge-

sleepte Bernt om deze kwestie voor het gerecht.50 Derck

woont heft, int den garde onder thuijs geheijten aldt

won. Bernt betaalde een boete van acht gulden voor het

Ulft Alles bij promisie ende tonst wederseggen…”

slaan en drie gulden voor het schelden.

Derck was een ijverige en loyale werknemer. Om zijn te-

B E TA L I N G I N N AT U R A

vredenheid over hem te onderstrepen, kende de graaf aan

De portierswoning van het slot Ulft bood dus onderdak

Derck een commissie toe voor zijn jaren trouwe dienst.

aan de familie Hartgers.

Het takenpakket van Derck als portier was niet veranderd, al werd dit keer het tegenhouden van vreemdelingen wel

“Die letste whoeninge liess an die stoven wier

expliciet genoemd, net als ’s ochtends de poort openen en

gebrauchet ein gewesen soldair Derick Hartgers

‘s avonds de poort weer sluiten.

genannt derselvige verhoeurt in den wirn schattin-

De beoordeling was zeer positief over de portier die blijk-

gen der groissen stoven und der rossmullen (molen

baar zijn mannetje wel stond en die zich trouwens ook

door paard getrokken). Die plaatzt der Rossmullen

niet liet beledigen. Op 24 november 1628 kreeg hij ruzie

gebraucht erop.” 51 (1607)

met Bernt Baers, die hem voor heler had uitgescholden.

2.8 Slot Ulft “Van Agteren te zien” in 1784.

2.9 Omgeving westelijk van Slot Ulft in 1754/1755.

Naast zijn loon kreeg Derck een woning met een (moes)

Dat is achteraf ook niet zo gek, want een deel van Etten

tuin. Dat was niet zo vreemd. Betaling in natura was voor

wordt niet genoemd omdat het toen onder Wisch viel en

de graaf van Bergh goedkoper dan baar geld.

dus niet onder Bergh. Juist in Etten loopt de Hartgers

Derck huurde het lange huis, onderdeel van het slot,

stamboomlijn van 1475 tot 1625. De Hartjes begonnen

plus het ronde hof, dat waarschijnlijk een boerderij was,

in Wehl met Jochum, de zoon van Bernt Hartgers die

horend bij de lange brug vlakbij het kasteel.

burger van Doetinchem was. De Didamse Hartjes hadden

Hij huurde dat allemaal misschien omdat de portiers-

weer hun wortels in Wehl (zie hoofdstuk 7). Derck was

woning te krap werd voor hem, zijn vrouw en zijn (waar-

dus de laatste Ettense Hartjes. Hij is in de omgeving van

schijnlijk) twee zonen. Over dochters is niets te vinden.

Ulft blijven wonen.

De jongens zijn in elk geval niet in Ulft gebleven. Ze zwierven uit in de streek, al gingen ze niet ver. Hendricus

D WA R S V E R B A N D E N

zocht zijn geluk in Varsselder en Jan in Gendringen.

De families in de Liemers trokken door de eeuwen heen als het ware met elkaar op. Dat is terug te zien in de

S TA M E T T E N

huwelijken. Via het jawoord waren veel families met

Zoals het register van ontvangst over de Berghse schatting van 1551 tot 1554

laat zien, was in het hele gebied van

elkaar verbonden. Enigszins overdreven is te zeggen dat het een grote familie was: de Hartgers, de Besselinks, de

Bergh, uitgezonderd Didam en de Kleefse enclave Wehl,

Gullickers, Kniesten, Winolts, ten Haeff, Sessing, Schuts

geen Hartwix, Hartgers of Hartjes te vinden.

en de familie Boelen.

Hendricus (Hent) ± 1615 - 1680

Door te zoeken naar de dwarsverbanden met die andere

over het bloedmomberschap van zijn kinderen? In een

families zijn vaak genealogische lijnen te vinden, die verbor-

proces over de feodaliteit (leenstelsel) van de Berghse be-

gen zouden blijven als de blik alleen op de eigen familie-

zittingen53 zegt Jan Hartgers (uit Gendringen) dat hij van

naam is gericht.

zijn vader Derck Hartgers en problemen over nalatenschap in zijn familie wist. Die kwestie speelde tussen 1621 en

S I LV E R S L A G H

1625.

De contacten tussen de familie Boelen (Boels, Boele) en

Mevrouw Hartgers-Boele had met haar familie land in

de Hartgers waren veelvuldig en intensief, en misschien

Gendringen en die familie moest veilig gesteld worden,

zelfs van romantische aard. Een rekest van het kloos-

omdat Derck nog jong genoeg was om weer te trouwen.

ter Betlehem vermeldt dat in 1515 stamhouder Johan

In 1623 had Derck de Silverslagh weer terug, voor ‘30

Hartwix (± 1460-1518) momber werd van de weduwe

daler, plus een Huisstede so aant eind van de Silverslagh’

van Wessel Buele. Die had zijn boerderij aan het klooster

voor een daler per jaar.54 Pas in 1625 kocht Derck op die

geschonken.

grond een “getimmer”, voor 1 daler.

Onze stamhouder Derck Hartgers de portier, postbezorger,

De Boelens hadden er niet naast gezeten. Derck trouwde

oudsoldaat, vader, echtgenoot en landbouwer, pachtte

inderdaad weer, waarschijnlijk met de katholieke vrouw

met Luicken of Luitgen Boele in 1614 een ‘hoge wijdjen

Schut, die best een zus kan zijn geweest van Hendricus

des Silverslagh’, een stuk land tussen Ulft en Anholt, in

Schut, tijdelijk pachter van de Silverslagh. Katholiek of

de buurt van Gendringen.

protestant maakte vermoedelijk niet zoveel uit en wedu-

Luijckens vader heette Hendrik SBuele (Boelen). Hij staat

wen en weduwnaars werden snel gekoppeld, omdat ze

in de Breukenrekeningen van Huis Bergh tussen 1543

anders allebei verarmden of niet verder konden met wat

en 1548 en hij woonde in … Etten. De familie Boelen

ze deden. Een duivel op hun kussen namen ze dan maar

(Sbuele, Boule) was dus nauw verbonden met de familie

voor lief. De zoon van Derck en vrouwe Schut heette Hen-

Hartjes. De Jan Hartgers uit Gendringen is zeer waar-

dricus, maar hij is wellicht eerder vernoemd naar zijn opa

schijnlijk een kind van Derck en een dame Boele. Namen

Hartgers dan naar zijn oom Schut. Jan Hartgers was al 21

van echtgenote(n) van Derck heb ik echter niet kunnen

jaar toen hij zijn halfbroertje kreeg.

vinden. Maar dat twee zwagers samen iets pachten, waarom niet? En er is meer indirect bewijs voor het huwelijk

BOELE TOESTENDIGH

Hartjes-Boele. Toen NN Boele stierf in 1624 of 1625,

Wat opvalt in de boeken, is dat zowel Jan als Hendricus op

waren haar zoon Jan en andere kinderen, vermoedelijk

grond kwam te wonen die de familie Boelens in eigendom

meisjes, nog minderjarig. In 1620, zo vermeldt het pacht-

had of had gepacht. Jan zat in 1648 op een hof en grond

in Gendringen ‘Boele toestendigh’.55 Hij kreeg die grond in

de Silverslagh gepacht. Waar was Derck? Had Hendricus

bruikleen, omdat hij net als zijn moeder protestants was.

Schut – tijdelijk – de pacht overgenomen omdat Derck

Hendricus pachtte grond in Varsselder van het Duitse

niet kon of mocht pachten vanwege een slepend conflict

klooster Schledenhorst (Haldern) en veel grond van de

graaf van Limburg Stirum, een van de edele heren van

sterk door het gezag van de Oranjes. Wellicht heeft ook

Wisch. Die stukken land werden in 1551 tot 1616 ge-

in het gezin van Derck het godsdienstdilemma gespeeld,

pacht door Willem en Bernt Sbuele (Boelen). Deze tak van

maar dan niet in ernstige mate. Derck was vermoedelijk

de familie Boele kwam in 1518 al voor in Varsselder en

katholiek en Hendrik is daardoor katholiek gebleven. Jan

waarschijnlijk op dezelfde grond.

In Varsselder waren de

koos om wat voor reden dan ook voor het Mennisme. Wat

Boelens toen sterk vertegenwoordigd, met Gerligh, Johan,

hem beïnvloed kan hebben, is dat Jan in een protestantse

Wilhelm, Evert, Bernt, Gaeret en vrouw Boele. Waarschijn-

enclave belandde toen hij naar Gendringen ging. Gendrin-

lijk waren het twee verschillende gezinnen.

gen werd al in 1608 protestants.57

De Schledenhorster grond werd daarna gepacht door Hendrick Geerlichs, tot ongeveer 1636. Ergens tussen

GEWICHTIG MAN IN GENDRINGEN

1636 en 1648 kwam het in bezit van Hendricus Hartgers.

Willemken Mullers58 werd de echtgenote van Jan Hartgers

Naast de grond van Hendricus was toen Evert Boele aan

en ze kregen minimaal drie kinderen: Jan die later in Wij-

het bouwen. Evert overleed in of voor 1648, want het

cken ging wonen, Willem die ook Willem van Gendringen

verpondingsregister van Kreijnck van dat jaar spreekt over

genoemd werd, en Claes. De jongste jongens gingen naar

de weduwe Boele.

twee gehuchten in de buurt van Varsseveld. Willem huisde in Westendorp en Claes in Binnenhoorne, op de Smitshof

Dat Hendrik en Jan Hartgers de verbindingschakel vormen

die op de Dommerdijk lag (zie hoofdstuk 7).

in de directe stamlijn, staat wel vast. Ik ga er vanuit dat

Jan en Willemken kunnen best nog wel meer kinderen

Hendricus en Jan broers waren, ondanks het leeftijdver-

gehad hebben, maar die zijn onvindbaar. In Gendringen

schil. Een andere mogelijkheid is dat Jan in plaats van

trok Jan trok veel met de notabelen op. Hij was zo’n

Derck de vader is van Hendricus. Deze veronderstelling

beetje de secretaris van Bernt Schillinx, de rentmeester

wordt echter ontkracht door de volgende twee rede-

van Gendringen en Etten (Huis Bergh). Bernt vergaderde

nen:

in 1638 met Rechter Michael van Herten en Geurt van

»» Jan zou een heel jonge vader zijn (21 jaar);

Ansum scholtus (Scholt) in de Köcken (keuken) van het

»» Jan is overtuigd menist (doopsgezind) en Hendricus

huis van Jan. Het ging over een probleem met een zoek-

is katholiek. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat een

geraakte ‘cedule’ (een soort concept-acte) over een van

overtuigd menist een kind opvoedt dat later katholiek

de geërfden in Gendringen.59 Een geërfde was iemand die

wordt.

aanzienlijke bezittingen had en daardoor met de bestuurders mocht meebeslissen.60 Jan was diverse keren getuige

Derck leefde en diende in de tijd dat Maria van Nassau

bij processen61 en geldtransacties,62 hij inde pacht voor

zijn patrones was. Maria van Nassau is bekend om haar

de rentmeester, stond borg voor pachters en hij was

milde bestuur. Ze tolereerde zowel het protestantisme

gerichtspersoon, dat wil zeggen iemand die in de gaten

als het katholicisme, terwijl ze zelf protestants was. In

hield of de rechtsgang netjes verliep. Jans belangrijkste

de tijd van Derck ontwikkelde het protestantisme zich

functie was ‘Wachmeister’ in Gendringen.

Hij was de baas van de Waag en iedereen die wat verkocht of verhandelde moest naar Jan om zijn waar te laten wegen (ijken). Jan verklaarde dan schriftelijk met welk gewicht het meel van de molenaar, de nagels en planken van de timmerman, etc. verhandeld mocht worden. Kortom, men kon niet om Jan heen. Hij leverde in 1636 ook waren voor de hofhuishouding van de Graaf van den Bergh.63 De relatie met Bernt Schillinx was niet alleen professioneel goed. Hoogstwaarschijnlijk waren Bernt en Jan gewoon familie van elkaar. Jan stond bijvoorbeeld, na Bernts overlijden, als momber en samen met Bernts meerderjarige dochter Christina de nog onmondige Elisabeth Schillings bij.64 Meestal was een momber familie. Dit was relevant in 1652, toen Bernt overleden was en er een proces liep over zijn nalatenschap.

MENIST Jan was in hart en nieren een menist. Hij moet een van de weinige menisten in de Achterhoek zijn geweest. De heer Zijlstra van de Fryske Akademy, die onderzoek had gedaan naar de doopsgezinden in Nederland, vertelde mij in 1997 dat de menisten in de Achterhoek vooral in Zutphen voorkwamen. Gendringen was een protestantse enclave in katholiek gebied. Jan was erg principieel. Hij zwoer niet bij processen en vroeg aan Graaf Albert vrijstelling van militaire diensten, ook voor zijn kinderen. In een document65 staat letterlijk:

De Reformatie is een godsdienstige beweging in de 16e eeuw68 onder leiding van Maarten Luther (Duitsland), Huldrych Zwingli (Zwitserland) en Johannes Calvijn (Frankrijk).69 Eigenlijk was het reformeren oftewel hervormen al in de middeleeuwen begonnen. Aanleiding was dat de priesters dronken, gokten en dobbelden op kerkelijke feestdagen. Erasmus van Rotterdam was daarover bijzonder verontwaardigd en hij schreef er een boek over: ‘Lof der zotheid’. Erasmus had vooral kritiek op de geestelijkheid, niet op het katholieke geloof zelf. Oorspronkelijk wilden de reformanten de katholieke kerk van binnenuit hervormen, maar door de afwijzing van de katholieke leiders groeiden zij uit tot een geheel nieuwe beweging. Zij vormden de Kerk der Reformatie, of de Gereformeerde Kerk. De invloed van de reformatie strekt(e) zich uit over vele landen en is tot op de dag van vandaag merkbaar in kerk en samenleving in een groot deel van de wereld. Protestanten zien de zestiende-eeuwse reformatie als een grote en diep ingrijpende opwekking in de kerk. Als onderdeel van de beweging van de Reformatie ontstond in de zestiende eeuw de revolutionaire stroming van de Wederdopers. Zij werden, mede vanwege hun kritiek op kerk en overheid, zwaar vervolgd, niet alleen van Rooms-katholieke zijde, maar ook door hun

“Van Jan Hartgers manist versoeckende exempten

medeprotestanten. In later tijd kregen zij de naam

om niet mitter monstering ende wapenen op te trec-

van Doopsgezinden. Een van hun leiders was de Fries

ke, als sijnds sulx contrarie sijne Religie. Wij hebben

Menno Simons; doopsgezinden werden naar hem wel

om sunderlinghe redenen des Rendant voor sich

Mennonieten of Menisten genoemd.

ende sijne kinderen dit sijn versoeck geaccodert door op ons wederroepen ende wedersegge. Acte op ons Canselarij Joh. Boxmeer In 9 de febr. 1643.”

GODSDIENSTIGE DEINING

De Graaf gaf dus toestemming.

hem weer los, om hem vervolgens tot de avond weer vast

Jans handtekening onder een petitie aan de Classis van

te binden, in de keuken. Geurt Bouman werd daarna weer

Zutphen in 1672

onderschrijft dat zijn geloof hem

aan een ketting gebonden door Roelof en vrouw Wijnolts

menens was. Die petitie overigens illustreerde de altijd

(Winolts), die naast de familie Hartgers woonde. Samen

durende strijd om het collatierecht, dat is het recht om

brachten ze Geurt naar den Heijbroeck en trokken hem

predikanten te benoemen, tussen de graven en de ge-

door ‘doorne hegge’, oftewel braambos, opdat Geurt zou

meente van gelovigen. In 1672 moest dominee Wilhelm

bekennen. Maar hij zweeg, en hij werd weer naar het huis

Wachtendorp worden opgevolgd.

van Roelof gesleept.

De gemeenteleden, waaronder Jan Hartgers, reageerden

Daar bracht hij de nacht door, gebonden aan de backtrog

toen ‘bijna furieus op de grafelijke candidaat ds. Lodde-

met een ketting, ‘tot de andere dagh’. Geurt ontsnapte

rus.’ De brief die de kerkeraad aan de classicale

en vluchtte naar zijn moeder. Moeder Bouman ging de

vergadering schreef om advies verwoordde het als volgt:

volgende dag boos naar de rechter en deed haar beklag

“Hoe wij ons in hett toecommende sullen hebben te draegen, want onsse gemeinte blijfft eenpaerick mett eene uyttermaeten teegenheit teegens die persoon van Loderus. Want bij soe verre ons wierd

over de behandeling van haar zoon. De rechter had daar geen boodschap aan en Geurt werd ingerekend en in het cachot onder de toren van kasteel Ulft gegooid. Uit de stukken van het proces dat hierop volgde, is op te maken

opgedrongen teegens hartte ende siele, ’twelck Godt

dat Geurt Bouman veroordeeld werd. Hij had toch een

genaedigh verhoeden wilde, sien anders niet als die

kistje in het huis van Jan en Roelof Hartgers in stukken

totale ruïne deeser gemeinte tegemoets. Twelck wij

geslagen en er 15 gulden uitgehaald. Hij heeft in ieder

bidden Uw Hoogweerden, op de welcke wij naest

geval twee nachten in het cachot gezeten.70 Dat waren

dem barmhartigen Godt ons vertruwen alleen, soel-

nog eens tijden.

len willen gelieven voor te commen.”

D E N S E LV E D E R C K De interventie heeft geholpen, ds. Lodderus ging aan de

Behalve over zijn leven als soldaat en poortwachter is

gemeente voorbij.

ook informatie beschikbaar over Dercks privé-leven. Zo is

er een verslag van een proces uit 1632, vier jaar na zijn

DOORNE HEGGE

dood, in de Heerlijkheid Gendringen. In dit proces van de

Jan Hartgers had een zoon Jan die zich Hartgers of te

Graven van Bergh over geschillen van grond, wordt Jan

Boekhorst noemde. Die Jan had een zoon Roelof. Op een

Hartgers, omtrent 33 jaar, komend uit Gendringen, als

dag riep Roelof de tienjarige Geurt Bouman bij zich in zijn

getuige voor het gericht gedaagd. Jan Hartgers getuigt

ouderlijk huis, omdat Roelof hem verdacht van ‘dieverie’

samen met Bernt Schillingh (48 jaar) en Sweder Spaen

en hem samen met zijn vader aan de tand wilde voelen.

(66 jaar) inzake de feodaliteit van verschillende Berghse

Binnen bond Jan Hartgers of te Boekhorst de kleine Geurt

goederen en specifiek voor de goederen onder Ulft.

met een ketting in de koestal vast. Later maakte Roelof

De broers Albert en Hendrik van den Bergh waren nogal

2.10 ’t Grafelijke Slot Ulft in 1737.

bezitterig en gunden hun zus, getrouwd met de graaf

tijdt Bronckhorst Officier sijnde wuste niet wat ethsefde

van Culemborg, die grond niet. In dit proces moesten de

concernierden (inhield)’.71 Op veel vragen in dit proces

pachters vertellen van wie ze hun grond hadden gepacht.

had Jan Hartgers tot dat moment nog niets gezegd, omdat

Tijdens dit proces vraagt Amptman Bronckhorst aan Jan

hij wellicht te jong was om vragen over vroeger te kunnen

‘oft hem niet bewust, dat om omtrent tien oft XII jaren

beantwoorden. Hij werd, zoals in het procesverslag staat,

geleden eenen Derck Hartgers wesend portier op ethselfde

‘gesesseert (geschorst)’. Maar juist op het moment dat

huis Ulft, end aldaer woonende seker questie heeft gehad

Derck Hartgers in beeld kwam, beantwoordde hij vragen

mit die erftgen (erfgenamen) sijner huijs te over die here-

over de gewezen portier. Hieruit kan men afleiden dat

diteijt (erfenis) ofte nalatenschap derselve.’

Jan op zijn minst familie geweest moet zijn. Hij gaf

Jan antwoordde dat ‘hem wel wust dat denselve Derck

echter niet aan, dat het om zijn vader ging. Heeft de

hartgers portier des huijs Ulft were besproken gewesen

griffier dit niet opgeschreven? Lijkt toch relevant, om de

voor ethselve Genderongs Gericht ombtrint denselven

betrouwbaarheid van de getuige te illustreren. Waren Jan

en Derck gebrouilleerd, misschien toch om religieuze

Het minutenboek van de Graven van Bergh vermeldt:

redenen? Derck deed zaken met Jacob Schillingh, en Jan Hartgers

“Weduwe van Derick hartgers gewesene Portier

werkte later met Bernt Schillinck in Gendringen (even-

tot Ulft. Onsen Rentmees(ter) der hoocheijt Wisch

eens rentmeester). Bernt is een zoon van Jacob. De zonen

Caspar wordt hiermit geordonneert dat hij aende

continueerden blijkbaar de samenwerking van hun vaders.

supp(liante) sal verrichten noch een jaer van weijlen

In het jaaroverzicht van 1629, het eerste jaar na Dercks

haers mans gaigien dan niet voider hebbende haer

overlijden, staat dat Jan Hartgers 15 pond buskruit heeft

datzelve uyt genaden noch toegelacht accorderen-

geleverd, voor ‘vijff daler’ en wel voor ‘den Borggraaf op

de mede vuyt genaden dat zij bij provisie ende tot

Ulft’.72 Hij verleende dus precies zulke diensten voor

naerder ordere zal blijven woonen int portiers huys

dezelfde heer als Derck altijd had gedaan.

too Ulft ……” 74

NAZORG

De graaf betaalde weduwe Hartgers vier jaar de gagie van

Derck Hartgers stierf in 1628. Met hem ging vermoedelijk

wijlen haar man door. Omdat dat in 1630 voor de derde

een fatsoenlijke echtgenoot en vader heen. Een man die

keer het geval is75, is te concluderen dat Derck in 1629

hard werkte en trouw was, en de nodige verantwoordelijk-

is overleden, ongeveer 53 jaar oud. Mevrouw Hartgers kon

heid aankon, blijkens zijn aanstelling als poortwachter

haar rekeningen blijven betalen, en stamhouder Derck

(zeg: hoofd beveiliging), en hij was iemand die niet over

Hartgers kon vanaf zijn hemelse zetel met een gerust hart

zich heen liet lopen. Hij gaf natuurlijk geld uit, onder an-

afscheid nemen van een noest, vruchtbaar en levendig

dere aan huur, maar hij ontving ook extra inkomsten aan

aards bestaan.

handel en ‘koeriersdiensten’. Hij voorzag heel behoorlijk in het levensonderhoud van zijn gezin. Zijn ‘heeren’ waren tevreden over zijn staat van dienst. Zij laten Dercks weduwe in elk geval niet in de steek wanneer zij er alleen voor komt te staan, zo blijkt uit een akte73: “soo den portier boven sijn geltgagie too vordel gehadt, derwijl de Edele Heer, ind gess geltgagie meer ontfackt versoeht desen hoff uijt gratie te genieten sunt ende presentiert of toecommende jaar, jaerlicx een dlr (daler) in pacht te betaelen.”

2.11 Overblijfsel van de brug van Slot Ulft.

2.12 Begeleidende tekst bij overblijfsel van de brug van Slot Ulft.

HOOFDSTUK 3

Hartgers in Varsselder Oorspronkelijke boerderij in Varsselder waar de Hartjes anderhalve eeuw hebben gewoond.

STAMBOOM FAMILIE HARTGERS IN VARSSELDER

Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)

Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens

Hendricus (Hent) (Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)

Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest

Johannus Hartgers (Hartjes) (Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten

Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714

Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan

Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen

Albertus

Lijsken x Willem Herfkes

Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers

Gerhardus 1744

Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783

Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders

Catharina 1753 x Gradus Lentzink

Hendricus (Hent) ± 1615 - 1680

et waren spannende, belangrijke en mooie jaren

Derksken en Lijsken. Van Albertus is behalve zijn geboorte

voor de lage landen toen Hendricus Hartgers

niets bekend. Jan is tussen 1643 en 1653 geboren,

werd geboren, rond 1615. De Republiek der Ze-

want tijdens een proces in 1693 geeft hij aan ‘omtrent

ven Verenigde Nederlanden, opgericht in 1588, leek toen

40 of te 50 jaren oud’ te zijn. Jan is dan getuige bij een

al een blijvertje in het Europese bestel. In 1602 werd de

zoveelste kwestie rondom de feodaliteit van de Berghse

Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht. De periode

bezittingen2. Ene Samuel Eaeckhof had waarschijnlijk zijn

die later de Gouden Eeuw zou heten, stond op het punt te

pacht niet betaald. In 1693 liep deze zaak al tien jaar.

beginnen. Rembrandt Harmenszoon van Rijn (geboren in

De eerste dochter, Derksken, is tussen 1650 en 1670

Leiden op 15 juli 1606, overleden op 4 oktober in 1669)

geboren. Zij trouwde in 1683 met Teunis Gulliker en op

was een leeftijdsgenoot van onze stamhouder Hendricus

3 februari 1703 met weduwnaar Hendrik Wildenbeest, in

Hartgers.

Terborg. De huwelijksboeken3 vermelden dat zij “onder

Van Hendricus (‘heerser van het thuisland’) ontbreekt

Gendringen vandaan” kwam, namelijk uit Varsselder, de

elk geboortebewijs. Wie zijn moeder was, staat nergens

woonplaats van haar vader. Lijsken was waarschijnlijk de

beschreven, maar zijn vader is hoogstwaarschijnlijk de

jongste dochter van Hendricus en zij trouwde op 1 mei

poortwachter van kasteel Ulft, Derck Hartgers. Die is

1698 in Zeddam, met Willem Herfkes uit Kilder. Ook

geboren rond 1570, woonde dichtbij (in Ulft) en, een heel

zij ‘komt onder Gendringen vandaan’. Dat is een van de

belangrijk argument, Hendricus noemt een van zijn twee

zegswijzen van onze voorouders, die de huidige mens wel

vermoedelijke dochters Derksken. Wellicht was (ongeveer)

eens op een verkeerd spoor kunnen zetten.

vijftig jaar een beetje oud voor Derck om vader te worden van Hendricus, maar waarom niet? Derck was toen aan de tweede leg. Na zijn eerste lief NN Boele, met wie hij rond 1603 zoon Jan kreeg, had hij waarschijnlijk een juffrouw Schut getrouwd. Deze misschien-echtgenote, een zus van Dercks mede oud-soldaat Henrick (!) Schut, kan goed Hendricus’ moeder zijn.

‘ O N D E R G E N D R I N G E N VA N D A A N ’ Hendricus had vier kinderen: twee zonen en twee dochters. Albertus1, Jan (officieel Joannus),

3.1 Een uitsnede uit het document waarop “Het Gut Varselaer” wordt vermeld, 1460.

Als iemand uit Gendringen komt, dan komt hij ook feite-

Een andere aanwijzing dat Hendrik Hartgers getrouwd is

lijk uit Gendringen. Komt hij echter ‘onder Gendringen

met een dochter van Hendrikus Geerlings en Evertjen de

vandaan’, dan komt hij bijvoorbeeld uit Varsselder, Velt-

Witt is op te maken uit de bewoning van de twee boerde-

hunten of een ander buurtschap in die omgeving.

rijen, die naast elkaar stonden op het stuk grond van het klooster Schledenhorst. In die tijd was dat het enige te

MEVROUW HARTGERS-GEERLICHS

pachten stuk grond in Varsselder. De grote hoofdboerderij

De kinderen van Hendrik Hartgers zijn vermoedelijk

heette Het Hekken, later Smitsboerderij genoemd, naar

ontsproten uit de schoot van een dame Geerlings. De

de familie Smits die er tussen ongeveer 1650 en ongeveer

Geerlings (of Geerlichs) woonden al langer in de streek

1750 woonde. Vlak daarnaast stond een kleinere boerde-

rond Ulft, zo blijkt uit de pontschattingen van 1636 en

rij die later het Wilbrinkhuis zou heten, naar Bernardus

1639 van kasteel Swanenburg . Jan Wijckers en Hendrik

Wilbrink die daar met zijn Johanna van de Pavert verbleef

Geerlichs zaten toen op grond van klooster Schledenhorst

tussen 1 juni 1864 en 20 juli 18716.

en bovendien pachtte Hendrik Geerlichs ook een ‘bouwin-

De kleinere woning was waarschijnlijk bedoeld voor de

ge’ van het ‘Gut Vaslaer’, een stuk land van de graaf Van

knecht met zijn gezin. Tussen 1614 en 1648 huisde de

Limburg Stirum. Land wat Hendricus Hartgers later ook

familie Geerlichs in Het Hekken. In of enkele jaren vóór

zou pachten. Maar voor het zover was, verliet deze Hart-

1648 trok Hendricus Hartgers in de andere boerderij.

gers ergens tussen 1636 en 1648 zijn woonplaats Ulft en

Als knecht? Als vervangend gezinsoudste van de overleden

vestigde zich in Varsselder.

Geerlichs senior? Of ‘gewoon’ omdat het praktisch was om

De plaatsnaam Varsselder was – en is – een van de

dicht bij zijn schoonfamilie te wonen en te werken?

variaties die alle zijn terug te voeren op ‘wasoveld’, wat

Het goed Schledenhorst was een hele ‘bouwinge’ van 14

weideveld betekent . Veel duidelijker kan het agrarische

morgen groot en kostte 84 gulden en 8 stuivers aan belas-

karakter van de Liemers en de leefwijze van haar bewo-

ting. Henrick (Hendricus) Hartgers betaalde voor zijn huis

ners niet worden geïllustreerd.

op die grond 12 gulden en 10 stuiver7.

3.2a Pentekening van de oorspronkelijke boerderij in Varsselder waar de Hartjes anderhalve eeuw hebben gewoond.

3.2b De gerenoveerde ‘Hartjes-boerderij’ in Varsselder, foto uit 2013.

Het ‘Gut Vaslaer’ of ‘Hof van Varselaer’ waar Hendricus

Bewoners van “Het Hekken”, later Smitsboerderij geheten:

op woonde, behoorde voor de ene helft aan Hendrik van

1614

Hendrikus Geerlings gehuwd met

Wisch , gehuwd met Jutte Raesvelt, en voor de andere

Evertjen de Wit

helft aan klooster Schledenhorst, dat het via Huis Wesen-

1636

Hendricus Geerlings jr met zijn

thorst had verworven . Het ‘Gut” was dus alleen land. Het

moeder Evertjen10

dorp Varselaer (Varsselder) in de zin van een paar boerde-

1649

Evert Buelen

rijen en een kerk, bestond toen nog niet.

1673

Hendrik van Smit (naam boerderij

veranderd in Smitsboerderij)

Friedrich van Wesenthorst verkauft dem Konvent

1678

Albertus Smits

Sch. einen halben Hof zu Verseler im Kirchspiel Ge-

1700-1730

Jan Smits

ndringen, nebst einer Wiese genannt ”die bemet”,

1736

Jan Berent Smits

den schmalen Zehnten vom Gute Eyl, Erbzinsen von

1781

Egbert Nieuwenhuis

drei alten Groten und einem Pfund Wachs aus dem

1856

Johannus Nieuwenhuis

Gute ten Ruele, im Kirchspiel Elten ( Aelten ).G. int

……

Jaer ons heren dusent driehondert seven en tsestich

1929

ipso die septem frotrum (10 -07 - 1367).

Dora Nieuwenhuis

1966 Deze tekst staat in de oorkonde van de verkoop van ‘Hof

Gerardus Wienolts, gehuwd met Afgebroken in verband met de

ruilverkaveling

zu Verseler’ aan klooster Schledenhorst. Bewoners van het Wilbrinkhuis:

B E W O N I N G VA N D E S M I T S B O E R D E R I J EN HET WILBRINKHUIS

1614

Jan Wijckers.

1648/49

Hendricus Hartgers, waarschijnlijk

In maart 1966 is de Smitsboerderij afgebroken in

getrouwd met een dochter van Hendrik

verband met ruilverkaveling. De nieuwe boerderij aan de

Geerlings

Holserweg is begin 1965 betrokken. Met de afbraak kwam

1699

Jan Hartjes met Aleida Kniesten

een eind aan bijna 600 jaar woongeschiedenis. Want al

1726

Hendricus Hartgers11

op 10 juli 1367 had Frederic van Wesenthorst verkondigd

1764

Johanna Hartgers gehuwd met

dat hij aan de abdissen en convent van Schledenhorst

Gerardus Heiderman

een goed heeft verkocht met de naam ‘Die halve hof te

1804

Johanna Heiderman met

Verseler’. Het goed met al zijn toebehoor is gelegen in

Hendricus van de Pavert

het kerspel van Gendringen. Wie er de eerste 247 jaren

1839

Jan van de Pavert

hebben gewoond is nergens te vinden, maar daarna

1871

Gradus Becker

schoof het als het ware steeds door naar (aangetrouwde)

1883

Bernardus Jansen

familie.

…..

1973

Renovatie

1982

Egbert Koops (tot heden)

De boerderijen stonden vlak aan de IJssel, op de gezamenlijke IJsselweide. Die weide werd afgesloten door een hek, vandaar de naam Het Hekken voor de grotere boerderij. Het lag net als de rest van de behuizing van Varsselder op een stroomrug, dus op een restant van een voormalige rivierbedding, die zich uitstrekte van De Bergen (Te Kaat) tot aan De Pavert (Terhorst). Op de grond van de boerderij is later de kern van Varsselder gebouwd. Eerst kwam de molen, in 1866, gebouwd door Johannes Nieuwenhuis, en rond 1900 verrees de school, gevolgd door de pastorie en de kerk12.

GEREGISTREERD VERMOGEN De kans is groot dat Hendricus de grond van zijn schoonvader heeft overgenomen, omdat die te oud werd om te werken of misschien vanwege diens overlijden. Komt Hendricusâ&#x20AC;&#x2122; naam in 1639 nog niet voor in de pontschatting van Gendringen13, in 1648 en 1650 verscheen hij wel, in het Statenkwartier van Zutphen14. Op 7 maart 1649 vermeldde dat Statenkwartier dat Hendricus een huisje had op grond van klooster Schledenhorst en daar 5 rijksdaalders voor betaalde: Hendrik sijn huijs hem toekomende ende staende op Sledenhorster gront geft op 5 Rixthaler facit15. 3.3 IJsselweide, 1908.

Maar dat is nog niet alles. Er staat ook te lezen dat Hendrik

1 6 4 8 : G E B O O RT E J A A R VA N N E D E R LAND Met de Vrede van Münster in Duitsland, net over de grens

in pachte heefft een halve bouwinge toebehorende

bij Enschede, eindigde in 1648 officieel de Tachtigja-

den Graaff van Stirumbh groot 25 morgen

rige Oorlog tussen de opstandelingen in de Nederlan-

bouwlandt (deel van Hof van Vaslaer (wh)), ende

den en Spanje. Tijdens de onderhandelingen woonden

wordt gebouwt op die derde garven doet 125 gl. .

de Nederlandse gezanten in het Krameramtshaus, het

huidige ‘Haus der Niederlande’. In hun onderkomen onHendricus was een vermogend man, in elk geval anno

dertekenden de afgevaardigden het Spaans-Nederlandse

1648. Met een huis, bouwland en weiland. Was hij

verdrag, dat daarna op 15 mei plechtig werd bezworen

trots op zijn bezittingen of had hij vooral zorgen over

in het raadhuis aan de Prinzipalmarkt, om precies te zijn

alle pachtkosten? Een harde werker is hij vast geweest,

in de raadskamer, die daarom later de naam ‘Friedens-

want hij pachtte toen ook nog een “weijlandt groot

saal’ (Vredeszaal) kreeg. Spanje zag af van ‘s-Hertogen-

vierdenhalven morgen (kan nae genomen Informatie van

bosch, Breda, Maastricht en Bergen op Zoom, inclusief

de Setters te pacht doen (Jan Hackfort en Hendrik de

de monding van de Schelde, en erkende de volledige

Wit)”

. We mogen er dus vanuit gaan dat Hendricus

soevereiniteit van de noordelijke Nederlanden. Daarmee

ook vee bezat. Tot nu toe is onbekend of hij dat allemaal

was de geboorte van het huidige Nederland een feit. De

zelf heeft verdiend, of dat hij heeft voortgebouwd op het

bezwering van de vrede heeft de toen aanwezige schilder

bezit van zijn schoonfamilie of dat hij het als een soort

Gerard ter Borch in zijn beroemde vredesschilderij - een

huwelijkschat mocht ontvangen. Het geld, al het gepachte

meesterwerk van de Europese schilderkunst - tot in detail

land en de boerderij bleven in de familie. Hendriks zoon

vastgelegd. Trompetblazers op de toren van de Lamberti-

Jan, zijn kleinzoon Henricus en zijn achterkleindochter

kerk verkondigden de vrede; vijf compagnieën bestaande

Johanna zouden hier achtereenvolgens domicilie houden.

uit burgers en soldaten waren aangetreden op de markt

De overige (klein)kinderen moesten hun eigen weg vinden.

en vuurden eresalvo’s af bij aankomst en vertrek van de praalwagens.

^ Noot bij bron 16 Het onderzoek naar de grond welke Hendrik of anderen hebben gepacht, is vastgelopen. Ik heb de ingangsnummers van die gronden niet gevonden. Misschien is dat de schuld van een Graaf van Wisch. Die huwde ooit een Duitse gravin en heeft zijn administratie meegenomen toen hij naar Duitsland (destijds Pruisen) emigreerde. Graaf en gravin woonden in Leipzig, daar zijn de boeken blijkbaar verstopt geraakt en in het geheime archief in Dahlem, bij Berlijn, mocht ik in 1998 niet zoeken. Het relevante deel van het archief was voor Nederlanders niet toegankelijk, terwijl het toch om Nederlandse grond ging. De archivaris heeft me wel veel ingangen meegegeven. In het archief van klooster Schledenhorst komt de naam van Hendricus en zijn nazaten ook niet voor in het enige pachtboek dat daar aanwezig is. Er zijn vast meer pachtboeken geweest, maar die zijn waarschijnlijk teloor gegaan. Bovendien is het archief van Gendringen op 19 mei 1830 verbrand. Zo zijn er dus drie redenen waarom we zo weinig gegevens hebben over wie wat wanneer pachtte in het gebied van Varsselder van begin 17e tot begin 18e eeuw.

De volgende dag werd, voor het met vlaggen versierde

Hij stuitte in oostelijk Nederland echter op meer ver-

raadhuis, de tekst van het vredesverdrag voorgelezen. Alle

zet dan hij had verwacht. Die weerstand in combinatie

betrokken gezanten waren aanwezig en een groot publiek

met overschatting van zijn eigen troepen en de weinige

keek toe. De kerkklokken luidden en de Spanjaarden en

hulp die hij kreeg van bevriende legers, waaronder de

de Nederlanders namen de gelukwensen van de bevriende

Engelse die ook met Nederland in oorlog waren, deden

legaties (diplomatieke vertegenwoordigingen) in ont-

Von Galen binnen enkele maanden in het stof happen.

vangst. Voor het feest op 5 juni gaf de gemeenteraad op-

Op zijn aftocht nam hij als buit duizend runderen mee,

dracht tot het versieren van de stad, een kanonnensaluut

waardoor deze eerste Münsterse oorlog ook bekend staat

en meerdere vuurwerken. De Spanjaarden trakteerden

als de ‘Münsterse koeienkrieg’, en Bernhard von Galen

op wijn uit een wijnbron; de Nederlanders stelden op de

als kaodef, oftewel koeiendief, door het leven ging. Op 18

trap van het Krameramtshaus een imitatie van “Man-

april 1666 moest hij een eerloze Vrede van Kleef sluiten.

neken Pis” op, van waaruit de wijn in de bekers van de

De bisschop zou later opnieuw de wapens doen kletteren

Munsteraners stroomde.

tegen zijn westerburen (zie kader Bommen Berend).

De bevolking was zeer geïnteresseerd in de afzonderlijke

Hendricus Hartgers declareerde liefst 86 gulden bij de

Spaans-Nederlandse vrede vanwege het ongestoorde han-

gemeente als vergoeding voor door soldaten aangerichte

delsverkeer met het buurland. De Nederlanders ontvingen

schade19. Zijn neef Jan Hartgers uit Wijcken meldde een

de vrede ook met veel gejuich. Amsterdam besloot zelfs

strop van 8 guldens en 6,5 stuivers. Wat er kapot was

om een nieuw stadhuis te bouwen, het huidige Paleis op

gegaan of ontvreemd, vertelt het overzicht uit het huisar-

de Dam .

chief Swanenburg niet, maar wel dat het gaat om:

De bisschop van Münster, Cristoph Bernhard Freiherr von Galen (1606 – 1678), viel in 1666 voor het eerst

Specificatie van de schaede, soo de Gemeinte van

de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen.

Gendringen ende Etten, door de Invasie van de volckeren van den Bisschop van Munster, en volgens door de Franssen, ende het volck van deesen Staet, heefft geleeden, alles ingevolgh resolutie ende Last vande Edle Mogende Heeren Gedeputierden [toegevoegd: Staeten]; door de geintressierde, bij [renvooi: specificatie] manne Wahrheit ende getuignis der Naberen verclaert mit presentatie des noot bij eede te [doorgestreept: beh] bekreft[igen]20.

3.4 Het Pruisische geheime archief in Dahlem, 2002.

BOMMEN BEREND

Bommen Berend brak het beleg op toen de helft van zijn

Met de tweede Münsterse oorlog was bisschop Bernhard

24.000 man tellend leger was gesneuveld (4.600 man),

von Galen onderdeel van de machten die Nederland in

gevangen genomen, gedeserteerd (samen 5.500 man)

het rampjaar 1672 onder de voet dreigden te lopen. Het

of door ziekte niet meer kon vechten, daarmee de kans

waren toen de Groningers, onder leiding van Carl von

lopend dat hen ‘een kogel werd gegeven’. Ook maakte hij

Rabenhaupt, die stand hielden tegen de strijdlustige bis-

de tactische fout de artilleriebatterijen te zwaar te laden

schop en daarmee de doorgang naar Holland belemmer-

omwille van een groter bereik. Ze raakten daardoor nogal

den, en wellicht de Republiek redden. Bernhards bijnaam

eens onklaar. De loopgraven tenslotte waren door het

was, ook in zijn eigen land, Bommen Berend. Hij mocht

aanhoudend slechte weer ondergelopen.

dan wel geleerd en godsvruchtig zijn, ‘vanaf het moment

Het Münsterse leger voerde ook gedurende de rest van

dat Von Galen een kwart eeuw geleden de mijter had opgezet, had hij een grotere voorkeur aan de dag gelegd voor kruitdamp dan voor de geuren uit het wierookvat. Von Galen was gefascineerd door kanonnen en stak veel geld en tijd in de ontwikkeling van explosieve projectielen.’21. Bij Groningen deed Bommen Berend zijn naam ‘eer’ aan. Hij beschoot de stad met zo’n 9.000 kanonschoten en 5.000 bommen. Brandbommen, een noviteit van de bisschop, maar ook zogenaamde ‘stinkpotten’, een soort fragmentatiebommen die een vieze geur verspreidden, kwamen tot de Martinikerk. Het bombarderen van een stad was in de 17e eeuw een nieuwe aanvalstechniek, bedoeld om de bezetting door druk van binnenuit tot overgave te bewegen. Tot dan werd veelal volstaan met het beschieten van de vestingwerken om daarin vervolgens een bres te slaan. Het zuiden van de stad Groningen liep ernstige schade op. De bevolking vluchtte naar het noordelijke deel. Het moreel bleef echter ongebroken, mede omdat er voldoende voedsel en munitie was. Onder de burgerij vielen minder dan honderd doden. 3.5 Bommen Berend, oftewel Bisschop Bernhard von Galen.

Johannus (Jan) ± 1655 - 1725

1672 en de twee volgende jaren nog strijd in het noorden. In Reiderland, Westerwolde en Coevorden (in deze stad zelfs tweemaal) vond het daarbij opnieuw Von Rabenhaupt op zijn weg. Diens leger leed een nederlaag bij Veldhausen in de Grafschaft Bentheim. In maart 1674 vielen Münsterse troepen Groningen alweer aan en weer zonder succes.

JOANNUS (JAN) HARTGERS (1655 – 1725) Er was heel wat te vieren in de familie Hartgers, vlak voor de overgang van de 17e naar de 18e eeuw. Na de trouwerij van Lijsken met Willem Herfkes huwde haar broer Jan, voluit Joannus, op 12 november 1699 de schone Adelheid Kniesten. Zij is telg van een grote familie in Vethuizen, toen een groep van een stuk of vijf boerderijtjes binnen het buurtschap Klein Azewijn, deel van de gemeente Bergh22. In hun trouwakte staat dat dominee Johannes Egging de twee in Zeddam in de echt heeft

ELTEN Een dorp of gehucht in een grensgebied van twee landen wisselde nog wel eens van nationaliteit en van munteenheid. De huidige inwoners van Elten hebben een reden te meer om blij te zijn met de euro, die voor Nederland en Duitsland dezelfde is. Het plaatsje viel in de Middeleeuwen onder het Groothertogdom Gelre, tot 1355: toen werd de Hertog van Kleef haar beschermheer en inner der belastingen. In 1666 lag Elten plotseling in Brandenburg, dus Duitsland, dat in 1701 weer Pruisen heette. Katholiek en gereformeerd leefden er door elkaar. Pruisen was katholiek, Gelderland officieel protestant in de tijd van Hendricus en Joannus. Na de Tweede Wereldoorlog was Elten weer een tijdje Nederlands, tot 1963. Sinds dat jaar, met die strenge ‘Elfsteden-winter’, behoort het tot Duitsland. Het is dus de hoogste tijd dat er weer wat wisselt, dort im Elten.

verbonden. Om te trouwen voor de burgerlijke stand week het koppel uit naar Elten, in Duitsland (toen Pruisen, zie kader Elten). Jan en Adelheid woonden gans hun leven in Varsselder.

3.6 Trouwakte van Jan Hartjes en Adelheid Kniesten, 1699.

Hendricus (Hent) 1700 - ± 1780

3.7a Doopbewijs van Henricus Hartjens, 1700. 3.7b Doopbewijs van Catharina Hartjens (Trinken), 1702.

De kost verdienden zij met hun gemengde boerenbedrijf.

horst, waarop hun Wilbrinkhuis stond. Ze waren bedui-

Zij hadden vier monden te voeden. Ze kregen in 1700 een

dend groter dan keuterboertjes en ze deden er hun best

zoon, die werd vernoemd naar zijn opa: Henricus, en twee

voor. Zoveel grond eiste vele uren arbeid, vooral handenar-

jaar later kwam Catharina ter wereld, roepnaam Trinken.

beid. Tot in 1725 heeft Joannus Hartgers nog wagendien-

Stamhouder Joannus Hartgers ging als ‘gefriedener’ door

sten voor de graaf verricht.

het leven, dus met meer vrijheden dan een horige. Hij was iets als een freelancer, avant la lettre, maar dan wel

HENDRICUS HARTGERS 1700 – 1780

‘onderscholt’. Jan komt voor in twee overzichten uit Vars-

Over deze stamhouder, genoemd naar zijn opa, is vrijwel

selder

van wagendiensten voor de graaf van Bergh.

niets bekend. Het kan goed zijn dat zijn gegevens in

Joannus en zijn vader Hendricus waren allebei boer. Zij

rook opgingen bij de brand van 18 mei 1830, toen bijna

verbouwden rogge, tarwe, haver, suikerbieten, enzovoorts,

het hele dorpscentrum van Gendringen afbrandde: 64

en ze hielden vee op hun stukken grond bij de IJssel-

huizen en het gemeentehuis, inclusief het oud rechterlijk

weiden. Geen grond in eigendom, maar gepacht van de

archief24. Varsselder viel toen onder de gemeente Gen-

Heeren Van Limburg Stirum en van het klooster Schleden-

dringen.

Ambtenaren hebben toen nog stukken gered en ze mee

tijd in den jaare 1699 eenen Beint Lansink uijt

naar huis genomen. Belangrijke stukken wellicht, maar

Munsterland geboortig, op de oude Kaak zo voor

niemand weet waar ze zijn gebleven.

mijn Huijs gestaan heeft over schapen en andere dieverijen, gegeselt en gebrandmerkt met de strop

Een tekst die de tijden wel heeft overleefd, gaat over een

om de Hals en vervolgens uijtgebannen over de

bijzondere terechtstelling van zeven zigeuners, heydinnen

Strangbrug na Etten, Nog is in den Jaare 1707 in

genoemd, in het Terborg van 1726. J.H. Bosboom, de

de Vasien eenen Willem Gemming van Varseveld,

schrijver van het verhaal, neemt de lezer eerst mee in de

over het Doodschieten van eene Mitte Keijsens,

jongste geschiedenis van het ophangen van mensen in de

daar hij Vleeslijken ommegang mede pleegde voor

streek:

mijn venster op de straat, alwaar een hoop zant gebragt, was het Hooft afgehouwen en door Dirctie

‘Dat in den Jaare 1726 bij geen Menschen

van sekere…., die gesegt word daar gelegt en na

geheugen in de Hoogheid Wisch ijment aan een

de ouders huijs gebragt, en van daar bij Nagte op

Galge gehengen. Dat ik Onderges. (chreven) van

de Kerkhoff begraven tot Varseveld. Van die tijd

Oude en geloofwaardige Luijden ben berigt dat in

tot 1726 is in de Hoogheid Wisch geen openbare

den jare 1671, eene Derksen ui ter Borge boortig,

criminele Justitie gedaan.’

over dieverie in Spergie over Sperk, so op ’t Hoff soude gestolen hebben, en in de Wijnweerdenin

Maar nu lijkt het weer zo ver te komen dat de galg opge-

de Grond verborgen, is agterhaalt gevangen geset,

richt moet worden:

en gecondemneert om gehangen te worden, dat

de Hoge Heeren van de Hoogheid Wisch hebben

‘1726 den 11e Maij komt den onderschols Graal

geordonneert, dat op den Roomberg een Galge

bij mij en segt dat in Silvolde daar een jagt op

zoude geset worden, dat den Eijgenaar van de grond

maaken ’t welke in ’t werk stelde en sig in de nagt

den Heer van de Ligtenberg sig daar tegen gekant,

na Loving begaven en aldaar op het kleijne campjen

waar over proces geresen dat onder ’t proces bij

so Pellen nu bouwt in het Akkermaal vonden

naseek is gevonden, de vergane paalen van een

slapende twee mans Heijdens, vier Heijdinnen

aldaar gestane Galge waar door ’t proces ten eijnde

een jonge en nog twe Kinderen, zo hier gevangen

en een nieuwe Galge is geset, dog onder dit dispuit

bragten waar van de twe Mans met eene Heijdinne

heeft den geinhaffeerden middel gevonden, om

in Dremb te voren volgens de Placaaten tot Baar en

door hulpe van anderen so gepreefumeert word,

Latum sijn gegeselt en gebrandmerkt geweest, die

van onder uit het gat door een openinge so door

haar proces is opgemaakt, en gecondemneert om

’t gewelf gemaakte was te Eschapperen Dog egter

gehangen te worden, Waar toe nodig een nieuwe

die Galg van 1671 heeft gestaan tot 1716 zonder

galge door de Heeren het Holt in den tweherigen

dat die ooit gebruikt is, Zijnde in die tusschen

Nottul hebben laten houwen, mitsgades een holt

tot een Geeselpaal, so de bouwlieden van Weghen

Het vonnis kan worden voltrokken, de veroordeelden

en Overmaat uijt de Nottul met haat wagens op den

getroost:

Roomberg hebben gebragt, item drie denne sporen tot een leer, so samen door den timmerman Bernt

‘Wanneer den 4e junij de Sententie door de

Gerritsen op den Berg is Klaar gemaakt wanneer

Heeren Referente F. R. van Lathum en L. Welmers,

daags voor de executie sijnde de 6e junij , Ik met

Advocaten binnen Zutphen ons was toegesonden

de jonge Rigter Spoor ons daar hebben na toe

en daar bij verstaan dat de twee Mans en was

begeven, sijnde voor af de inwoonders van Silvolde

toegesonden en daar bij verstaan dat de twee Mans

Dorp opgebood, om te Gaten te graven en de Galg

de eene heijdinne sou tot Lathum gegeselt sijn

en Geesel paal te rigten, wanneer de gaten gegraven

geweest, so is den anderen dag de Drost Marle , de

waren, en de Galg en paal daar zijnde voor gelegd,

Stadholder Bosboom en Spoor, benven de Fiscaal

so schaarden sig ’t volk om ’t hout, so stijlen als balk

Hoevel in bijwesen van Do (minee) Loderus na

heen, en bleven doe stil staan sonder de handen

’t Hoff gegaan, en de dood aan deselve bekend

daar aan te slaan, wanneer ik haar gebood om de

gemaakt wanneer Do (minee) Loderus die dag bij

handen aan ’t Hout te slaan, en op te rigten, so

deselve is gebleven, en den anderen morgen door

seijden dat sulks niet konden doen, of ik moede

Do(minee) van Raij afgelost, waar bij des na dfe

eerst de handen aan ’t hout slaan, en wat ik ook

middag Do(minee) Bekking van Varseveld kwam, en

daar tegen seijde ’t mogte niet helpen, so dat ik met

de ter dood gecomdenneerde Heijden hoofd voor

mijn paard digt aan ’t Hout reed, en mijn rotting op ’t

hoofds kuste en beweende,’

paard sittende tegen den bovenbalk hield.’ Maar wie bedient de galg? De galg gaat er komen, maar … ‘Nu was men ondertusschen verleegen, wie de ‘En seijde nu mannen buer op gelijk alle gewillig

galge moeste dienen, also door de lange tijd, daar

deden, de galg en paal dan overeijnde gebragt zijn

geen heugenis meer van was, en sig ook geen

der, en vast gemaakt, versogten mij of ik daar eens

aantekeningen bevonden, so kwam den ondervoogd

belief gedaan Sijnde schaarde ’t volk rondom mij

Willem Ainken, seggen dat moesten de pagter

heenen, en besloten mij als in een kring, wanneer ik

van Naves Neffenkamp doen, die hadden daar

haar vraagde wat sij daar door meinden, seijden dat

voor vrijheit van andere diensten, welke waren hij

versogten haar geregtigheid, dat was voor ’t oprigten

en zijn Neef Harmen Hesseling in ’t witte paart

van ijder Heer een ton bier, wanneer ik last gaf dat

tot Varseveld, die ook vervolgens twee wagens

een ton wegens de beijde Heeren in de Zwaan tot

hebben hier gesonden, en daarmede de Heeren

Silvolde souden gaan drinken.’

Preediicanten neven de patienten na de galge gevaren en na de Executie de galgen Leer van drie

sporen van de galge, alhier in de Hoff Allee gebragt.

HENDRICUS EN JANTJE

Na dat daar voor af de eene Heijdinne, met de twe

Bij zo’n uitzonderlijke gebeurtenis als een (meervoudige)

Mans Heijdens ter aanschouwinge van nog drie

verhanging zal Hendricus Hartjes vermoedelijk tussen

andere Heijdinnen, en een jongen met roeden

het publiek hebben gestaan, maar wellicht vond hij het

om de schouderen behangen, gehangen waren

te gruwelijk om te aanschouwen. Wat we zeker weten van

sijnde vervolgens de drie Heijdinnen van jongste

Hendricus is, dat hij trouwde met Jantje Baars. Ze kregen

tot Oudste, gemerkt hadde, over de bonte brugge

zes kinderen. Dochter Johanna trouwde met Gerardus Hei-

uitgebannen.’

derman in 1764. Zij betaalden pacht en belasting aan het klooster Schledenhorst en de Kleefse kammer. De kans is

Drie heijdinnen konden de stad dus levend verlaten. De

groot dat Hendricus tijdens zijn oude dag bij Johanna en

heer Bosboom sluit zijn verhaal nogal zakelijk af:

Gerardus heeft ingewoond, in zijn eigen huis. De overige kinderen waren allemaal het huis uit.

‘Hebben die van de Gerigte voor hare moeijten niet

De zus van Hendricus, Catherina Hartgers (geboren op

anders geprofiteert, als ten dage van de Executie

30 september 1702), trouwde op 19 juni 1725 met een

een genereuse Maaltijd waar bij de Fiscaal, Heeren

Geerlings: Hendricus, uit Groot Azewijn. Dus haar man

Preedicanten en eenige genooden meede sijn

en haar opa en haar broer heetten alle drie Hendricus.

geweest.Alle kosten sijn door beijdersijds Hoge

De verwarring met de namen werd minder toen haar man

Regerende Heeren half en half gedragen en prompt

overleed en ze op 19 januari 1749 hertrouwde met Derk

betaald zijnde het voorde bij nauwkeurige Kennisse

Slebers.

van mij onderges(chreven) Stadh(ouder) en Landsche gepasseert Was get(ekend) J.H. Bosboom In junij 1726 Copie eenen Verklaring van de Stadhouder en Lanssc(rijver) Bosboom nopens de Galge op de Roomberg en ’t rigter den Heidinnen.25

3.8 Opknoping aan de galg.

HOOFDSTUK 4

Hartjes in Braamt vroege periode Banier van het St. Jorisgilde in Braamt.

STAMBOOM FAMILIE HARTJES IN BRAAMT, VROEGE PERIODE

Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714

Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan

Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen

Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)

Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen

Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth

Gerhardus 1744

Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783

Arnoldina 1776

Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892

Hendrik 1778

Arnolia 1815 - 1815

Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders

Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852

Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp

Catharina 1753 x Gradus Lentzink

Anton 1782

Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)

Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks

Fredericus (Frederik) 1748 - 1821

et was kort nadat ze haar haar had gewassen,

doop gedragen in de kerk in Gendringen, onder de naam

op die warme dag in augustus 1748, toen

Fridericus. Zijn patrini (doopouders) waren Henricus

Jantje Hartjes-Baars de eerste weeën voelde.

Hölscher en Margarita Baars. Fredericus werd de volgende

Ze wist meteen hoe laat het was, want ze was al drie keer

stamhouder van onze familielijn.

eerder bevallen. Ze waste de laatste aardappelen, ruimde de keuken op en liep naar de deur. “Lieverd, haal jij

OORLOG EN OPROER

papa even?” riep ze tegen haar oudste kind, de tienjarige

Over de jeugd van Frederik (Frerik) Hartjes is niets

Johanna. “Ik denk dat de baby vandaag komt.” Johanna

bekend. Hij is waarschijnlijk als gewone boerenjongen

liet meteen de bezem waarmee ze het stukje straat voor

opgegroeid op de boerderij te Varsselder, te midden

hun boerderij aan het vegen was uit haar handen vallen.

van zijn boers en zussen. In zijn geboortejaar eindigde

“Doe maar rustig aan, kind, het duurt nog wel even. Wil je

de Oostenrijkse successieoorlog. Deze strijd om de

op de terugweg Hendrik en Gerard ophalen? Je broertjes

troonopvolging in het Huis Habsburg beroerde toen ook

zijn geloof ik bij de familie Hegeman.”

ons land, omdat het zuidelijk deel ervan officieel bij het

Terwijl haar dochter wegrende naar haar vader die op het

Oostenrijkse gebied hoorde.

land werkte, voelde Jantje opnieuw een wee. Ze liep naar het bed, ging op de rand zitten en liet zich achterover

Ook in 1748 verscheen het ‘Over de geest der wetten’

vallen. “Och heden, moeder Maria, dit gaat wel heel

van Charles de Montesquieu, over de scheiding van

vlug. Rustig aan, kleintje, wacht even tot je vader en de

wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht. Een

buurvrouw er zijn. Ik heb geen zin om je alleen op de

boek dat van grote betekenis zou zijn voor de Verlichting,

wereld te brengen.”

en later voor de inrichting van onze democratie.

Gelukkig arriveerde vader Henricus al snel, en hij zou

In de Liemers drongen deze wereldse zaken nauwelijks

desnoods de baby kunnen pakken zodra die tevoorschijn

door. De Hartjesfamilie ging haar dagelijkse gang. Het

kwam. Dat stelde Jantje gerust, maar ze was toch blij,

was bij hen wel armoe troef, zoals voor bijna iedereen in

merkte ze, toen haar buurvrouw Mina verscheen. Een

de Republiek der Verenigde Nederlanden in de toenmalige

paar vrouwenhanden, dat gaf vertrouwen. En bovendien was Mina ook moeder, van wel een half dozijn schoffies, zoals ze haar kinderen noemde. Onder de zorg en de aanmoedigingen van haar man en haar buurvrouw ging het Jantje – relatief! – makkelijk af om op die dag opnieuw een kind te baren, een zoon. Zo ongeveer kan het gegaan zijn in die oogstmaand, halverwege de achttiende eeuw, in Varsselder. De nieuwe telg heette Fredericus en hij werd op 11 augustus ter

4.1 Doopakte van Fridericus Hartjes.

een opstand die mede voortkwam uit de aanhoudende

DE MAAT WAS VOL: HET PACHTERSOPROER (1747 - 1748)

economische malaise (zie kader De maat was vol: Pach-

De steden in de Republiek der Verenigde Nederlanden

tersoproer 1747 - 1748). De ouders van Fredericus heb-

waren voor hun inkomsten grotendeels afhankelijk van

ben zich waarschijnlijk niet in een oproer gestort, te ver

de indirecte belastingen op de eerste levensbehoeften

weg als zij woonden van een stad van betekenis. Boven-

als zout, boter, zeep, turf en geliefde genotmiddelen als

dien hadden ze de handen vol aan hun alsmaar uitdijende

jenever, wijn en bier. De drankaccijnzen leverden de

jaren veertig. Bekend uit die tijd is het Pachtersoproer,

gezin. Want naast zijn oudere zus Johanna (1 april 1738) en grote broers Hendricus (29-12-1741) en Gerhardus (19-10-1744) kreeg Frederik nog een broer, Albertus (Aalbert, 23-11-1750, die op 4-11-1795 overleed), en tenslotte weer een zus, met de mooie namen Catharina Gertrudis (21-11-1753).

SLOPEN

stad vaak veel geld op (in 1556 dekten zij alle stedelijke uitgaven). Het was toentertijd normaal dat een pachtinner aan de Staten-Generaal een bepaald bedrag aan belasting beloofde op een product. Dit pachtbedrag was vaak hoog, omdat verschillende pachters tegen elkaar op boden - en zij zelf ook nog winst wilde maken, eerlijk of soms oneerlijk. De pachters maakten uit hoeveel ieder moest betalen. Ze bevoordeelden soms hun vrienden, terwijl anderen extra werden

Frerik en zijn familie woonden dicht in de buurt van

belast. Veel van het geld bleef bij de pachters. De

kasteel Ulft, dat inmiddels in fasen werd gesloopt.

plattelandsbevolking voelde zich diep gegriefd door dit

Hoewel de regenten in 1734 nog een plan hadden om de

systeem van de belastingpacht, en daar kwam bij dat

burcht geheel te vernieuwen, werd toen al ‘Den Dicken

ze ook diep ontevreden was over de wijze waarop de

Toern (Toren)’ afgebroken, het vermoedelijk oudste deel

regenten en de landadel hun macht uitoefenden. En op

van dit prachtig stuk onroerend goed. Die sloop leverde

een gegeven moment pikten de mensen het niet meer.

65.000 stenen op voor de renovatie van de woningen van de ‘bouwluyden’, de mensen die de landerijen bij het kasteel bewerkten. In 1754 werd nog een bestek gemaakt voor een nieuwe muur vanaf de kapel tot de stalling en dacht men serieus over de bouw van een nieuwe stalling met koetshuis. Al deze plannen zijn nooit uitgevoerd. Het kasteel werd verwaarloosd en na 1757 in rap tempo afgebroken.

ROVERIJ

In 1747 braken de eerste onlusten uit in Friesland. Boze boeren vernielden er huizen van pachters. Hetzelfde gebeurde in Drenthe, Overijssel en Gelderland. Een paar maanden daarna braken ook pachtersoproeren uit in Haarlem, Leiden en Amsterdam. Op 24 juni 1748 werd van het bordes van het Amsterdams stadhuis een publicatie voorgelezen, waarin de Staten de praktijken veroordeelden waarmee de pachters der belastingen in korte tijd schatrijk werden. Het volk was na kennisname hiervan zo opgewonden, dat de schutterij niet in staat was de massa’s in bedwang te houden: huizen van

Met rode wangen en buiten adem had Frederik het verhaal

belastinginners werden volledig geplunderd.

aan zijn moeder verteld, toen hij in volle vaart hun huisje

Op 25 juni 1748 begon de onrust op de Botermarkt,

was binnengerend. Hij kwam van het land van de weduwe

nu het Rembrandtplein. Relschoppers mishandelden daar enkele belastingambtenaren. Ze gooiden met vuil. Een vrouw tilde haar rokken op en toonde haar ach-

terwerk aan de schutters. Die schoten vervolgens “dat

van Berend Berendsen. Daar was hij Hent tegengekomen,

vrouwmens in haar blote fondament”. Toen de vrouw

de knecht. ‘Moeder, ik schrok me rot toen ik hem zag.

aan haar verwondingen overleed, brak de hel los. Tien-

Onder de blauwe plekken zat hij. Ik vroeg “Wat is er met

tallen huizen werden leeggehaald. Meubelstukken en

jou?” En Hent kijkt me aan en hij stottert nog wat en

kostbaarheden belandden in het water. Alles werd kort en klein geslagen. De razernij van de veelal dronken meute duurde vier dagen. Wie trachtte zichzelf te verrijken, werd met de buit en al in de gracht gegooid en verdronk. In allerijl kwamen de Staten van Holland bijeen, waarna op voorstel van Willem lV werd besloten het

begint dan achter mekaar te praten. Ik kon hem eerst niet volgen, ik snapte er niets van. Maar het is toch erg. Gisteravond was Hent daar nog tot laat, om een paar manden te repareren. Plotseling was de achterdeur opengeslagen en waren er wel twintig of dertig mannen het huis binnengedrongen. Allemaal hadden ze stokken en messen, en allemaal droegen ze een doek om hun gezicht te

pachtsysteem af te schaffen. De inning van de belas-

verbergen. Ze sloegen en schopten Hent, maar ook de vier

tinggelden ging over in handen van stedelijke ambte-

kinderen en de weduwe zelf. Naar de keuken. Ze bonden

naren, maar dat had een averechts gevolg. Nu trok het

ze daar allemaal aan handen en voeten. Een paar mannen

gepeupel naar de huizen van de kruideniers en brood-

hielden Hent en iedereen met hun messen in bedwang,

en banketbakkers en eiste zijn waar op voor de prijzen

en het andere tuig haalde schilderijen van de muren, en

die het zelf vaststelde, met als gevolg dat de winkels

ze hebben kleding, bestek, kandelaars en de mooie boe-

spoedig waren “uitverkocht”.

ken, die met zilver erop, in jute zakken gestopt. Er waren

De schutterij moest de hulp van 300 met bijlen bewapende scheepstimmerlieden inroepen om de orde te herstellen. Een van de oproerkraaiers, Mat van de Nieuwendijk, koopvrouw in schol en bokking, die bij alle plunderingen de leiding had gegeven en twee anderen, waaronder tuinier Pieter van Dordt, werden tot de dood door ophanging veroordeeld. De koopvrouw

grote kerels bij, zei Hent, met littekens op hun armen, en kleine mannen, jongens misschien ook wel. Eentje leek wel een meisje, zei hij. Maar dat kan niet, toch? Zoiets zouden Jo en Trijn niet eens kunnen. 4.2 Het plunderen van het huis van A.M. van Arssen, op de Cingel bij de Huiszittensteeg te Amsterdam, op Dingsdag den 24en Junij A° 1748.

stierf, maar toen even later ook Pieter van Dordt uit het raam van het stadhuis werd gehesen vielen er een paar schoten, waardoor paniek onder de dicht opeengepakte menigte ontstond. Veel mensen werden onder de voet gelopen en doodgetrapt. Anderen sprongen in het water, en 58 van hen verdronken. Schrijver Thomas Rosenboom koos de Friese ongeregeldheden rond het Pachtersoproer als decor voor zijn roman Gewassen vlees (Libris literatuurprijs 1995).

Echt, moe, ongelofelijk! Je had die striemen op Hents

rijke boer. Omdat het kerkelijk huwelijksregister bij de

polsen moeten zien.’

echtverbintenis van Frerik met Johanna de Gullicker, in

Als vijftienjarig manneke wist hij heus wel dat er

1774, vermeldt dat hij ‘uit Broekhus’ kwam, werkte hij

in de buurt van Varsselder van tijd tot tijd boeven

vermoedelijk daar. Misschien wel bij boer Albert Smit,

rondspookten, meestal zwervende armoedzaaiers die

wiens broer Claes de buurman was van Frederiks ouders.

overlast veroorzaakten door hun gebedel en diefstal. Maar

Het cohier van Kreijnck4 meldt in 1649 een familie Smit

dit. Zoveel tegelijk. En dan wel bij weduwe Berendsen,

in Broekhees. We komen er nog meer bekende families

die aardige vrouw, en zijn vriend Hent die zo akelig

tegen: ten tijde van Frederiks komst woonden Bernd

mishandeld was. De schrik zat er bij Frerik goed in, en

Kniest en Derck ten Haeff al in Broekhees.

niet alleen bij hem. Na een haastig geschreven melding

Het is aannemelijk dat de zoon van Jan Hartgers uit

van de roverij en de waarschuwing dat er maatregelen

Gendringen, die ook Jan heette, met een meisje te

zouden volgen, kondigde schepen – of misschien toen

Boeckhorst getrouwd is geweest, omdat hij te Boekhorst

al burgemeester – Bolant op 15 november 1763, twaalf

aan zijn familienaam toevoegde. Dat deed men over

dagen na de inbraak, aan dat een nieuwe armenjager was

het algemeen alleen als de vrouw in kwestie een zekere

aangesteld en dat het gezag een begin had gemaakt met

welvaart of status genoot. Verder is gebleken dat Willem

het oprichten van een burgerwacht.

Winolts met de weduwe van Heinrich te Boekhorst

getrouwd was.5 Ze heette Garritien en was de schoonzus

NAAR BRAAMT

van Jan Hartgers. Zo is verklaard dat Frederik, de

Het zal niet zozeer om deze brute criminaliteit zijn

achterkleinzoon van Hendrik Hartgers in Varsselder, naar

geweest dat Frederik het jaar erop zijn geboortestreek-

het Winolts-huisje in Braamt trok. Hij ging gewoon naar

zonder-kasteel verliet. De reden van zijn vertrek was

familie.

zeer waarschijnlijk dat hij elders meer kans zag een

Toen Frederik zich daar vestigde, begon voor onze

eigen leven op te bouwen. Zijn zus Johanna was dat jaar

stamboom de Braamtse periode. Maar de Hartgers leefden

getrouwd met Gerardus Heiderman en zij mocht in het

al langer in dat kleine dorp, en er bestonden meerdere,

ouderlijk huis blijven wonen. Het kan dus ook zijn dat

tamelijk goede contacten tussen de Braamtse families

er met dat huwelijk gewoon geen plaats meer was voor

Baekman en Obbingh met de Hartgers in Varsselder.

Frederik in het Wilbrinkhuis.

Daarvoor ga ik eerst even terug in de geschiedenis van

Na ongeveer vier jaar vestigde Frerik zich via Broekhees

deze plaats, die is gesticht rond een ‘brameth’, oftewel

in Braamt, zestien kilometer westelijk van Varsselder. Hij

een braambos.6

wordt in het registre civique de la Maire de Zeddam van 18112 voor het eerst op 1 december 1768 als inwoner

ZEVEN HUTJES

van de gemeente Zeddam vermeld. Zijn beroep staat

Het boek Bergh7 meldt dat de ontginning van de Braamtse

omschreven als journalier, oftewel dagloner.3 Het was in

gronden plaatsvond rond 1200 of in de eerste helft van

die dagen gewoon zich te verhuren als dagloner bij een

de dertiende eeuw. Reeds in oorkonden uit 1234, 1241

en 1245 wordt over goederen te Braamt gesproken.

kenden bewoners die met de familie Hartjes verbonden

Het gehucht lag toen onderaan de Hettenheuvel, in een

zijn geraakt.

prachtig golvend, afwisselend landschap met bossen, hei, weiland en bouwland. Van de oorspronkelijke hutjes lagen er zes aan de rand van het Vinkwijkerbroek en zes in een kring om wat tegenwoordig het centrum van Braamt is. Rond 1650, misschien al veel eerder, stonden in Braamt een zevental hutjes. Het is niet ondenkbaar, dat deze hutjes met de grond eromheen reeds een buurtschap vormden toen de grote goederen werden ontgonnen. De naam Braamt (brameth) zou al voor het jaar 600 zijn ontstaan. Die zeven hutjes (of steedjes) droegen de naam van hun eerste bewoners: Het Gerard Thuys-hutje (huisnummer 240) Het Peter de Schepers-hutje (huisnummer 241) Het Gerrit Winolts-hutje (huisnummer 242) Het Elske Freeincks-hutje (huisnummer 244) Het Jacob van Hasselt-hutje (huisnummer 245) Het Lucas Longh-hutje (huisnummer 246) Het Oswalt Boshuysen-hutje (huisnummer 250) Bij een inventarisatie in 1798 van o.a. de beroepsbevolking voor de te heffen belastingen, bleek dat de gehele Bergse bevolking een metselaar en acht zelfstandige timmerlieden telde. Dus zeker rond 1650 zullen de hutjes in de regel niet uit baksteen zijn opgetrokken. Ze waren van plaggen of van vakwerkbouw, dat wil zeggen een houten geraamte met lemen wanden, met riet maar meestal met stro bedekt. In die tijd leefden er ongeveer 100 mensen in de directe omgeving, en zo’n 1500 mensen in de hele Liemers. Drie van de hutjes, later wat chiquer hofsteden genoemd,

4.3 Kaartje van de eerste “hutjes” (hofsteden) in Braamt.

G E R R I T W I N O LT S - H U T J E 8

Diks sterft, en Johanna stapt in haar tweede huwelijk met

In 1713 nam Jacobus de Gullicker het over van de eerste

de 56-jarige Hendricus Hartjes uit Varsselder, jawel, de

bewoners, Gerrit en Willem Winolts. Het hutje stond op

broer van Fredericus. Op 17 maart 1797 trouwen zij in de

grond van geĂŤrfden, van grondbezitters. Jacobus woonde

Hervormde kerk en vijftien dagen later in de Katholieke

daar met Evertje Thonnissen en hun kinderen. Twee van

kerk. Fredericus was peter en Theodora Rouwenhof was

die kinderen zijn voor de Hartjes belangrijk: Anthonius en

meter van het enige kind van Hendricus Hartjes, genaamd

Willem.

Johannus Hendricus, die op 14 november 1798 het

Anthonius de Gullicker werd hoofdbewoner van het Gerrit

levenslicht zag. Als Johannus zes jaar is, overlijdt zijn

Winolts-hutje, vanaf 1748. Een van zijn acht kinderen uit

vader, op 10 augustus 1804, in Didam.

het huwelijk met Hendrina Kaecks, op 22 juli 1728,9 was Johanna. Zij is geboren op 18-09-1739 en zou de eerste

E L S K E F R E E I N K S - H U T J E 10

vrouw worden van onze Frederik. In het Winolts-hutje

In Didam woonde begin 1600 ene Willem Hartjes. Zijn

woonde later hun zoon Jan.

zoon Arent kreeg twee dochters, Berendina (Beerntje) en

Waar Willem de Gullicker huisde, is niet helemaal

Maria. Op 22 januari 1702 verbond Beerntje zich met

duidelijk, maar het zou best Broekhees geweest kunnen

Evert Baekman uit Kilder, dat dichtbij Braamt lag. Diens

zijn. Hij trad op 28-08-1740 voor de eerste keer in

broer Herman huisde in het Elske Freeincks-hutje. Later

het huwelijk, met de Braamtse Liesbeth Verstegen (31

zou Beerntje trouwen met Gerrit Obbing uit Didam. Deze

januari 1717). Na haar overlijden vond hij een jaar later

Gerrit is later ook met Maria Hartjes getrouwd geweest,

weduwe Garretien Hartiens uit Wehl aan zijn zijde. Op 5

dus met beide zussen Hartjes. Terwijl Maria op haar beurt

en 16 april 1741 gaven zij elkaar het jawoord. Garretien

met zowel Gerrit als zijn broer Bernt de huwelijkse sponde

is waarschijnlijk de dochter van Lammert Harties en

heeft gedeeld. EfficiĂŤnt? Praktisch? Wisten ze niet wie te

kleindochter van Gerrit Harties uit de Wehlse tak van onze

kiezen? De Baekmannen, Obbings, Gullickers en Hartjes

voorouders. Henriksen Wanders was haar oma.

konden, zo lijkt het, in elk geval heel aardig met elkaar overweg.

Vanuit Garretien komen we via een lange omweg terecht bij onze stamhouder Fredericus. Let op! Uit haar eerste

J A C O B V A N H A S S E LT- H U T J E 1 1

huwelijk, op 10-07-1719 gesloten met Evert Thuis

Vlak naast de Gullickers in Braamt woonde Aernt

(Tussen), had Garretien in ieder geval een dochter,

Hegeman, in het Jacob van Hasselt-hutje. Aernt huwde

Jacomijn Thuis (10-08-1722). Zij trouwt op 4 januari

zijn buurmeisje Johanna de Gullicker op 10 november

1766 met de vijftien jaar jongere Derk Diks (21-11-

1771. De vader van Aernt Hegeman, Derk, kwam

1737 geboren). Jacomijn overlijdt, Derk huwt op 21 en

oorspronkelijk uit Vethuizen. Hij was hoofdbewoner

23 november 1788 met de 17 jaar jongere Johanna,

van 1715 tot 1752. Daarna is het huisje op naam van

geboren op 3 mei 1755. Zij komt evenals Garretien uit

Aernts moeder gezet, waarschijnlijk omdat Derk in 1752

Wehl. Volgt u het nog? Hou vol, we zijn er bijna. Derk

overleden was.

Uit een document gemaakt op 20 februari 173712 blijkt

nog een zusje gekregen, Elisabeth genaamd. Zij

dat Derk Hegman (Hegeman) eerder gehuwd is geweest,

huwde later met Jan Kaels, een neefje van Hendrina

en wel met Lijesebeth Baecmans (Liesbeth Baakmans).

Kaels, de tweede echtgenote van Anthonie Gullicker.

Zij trouwden op 06-11-1712. In de rij kinderen die

De Hegemans en Gullickers waren meer dan buren.

worden genoemd uit het eerste huwelijk staan Haermen,

Aernt Hegeman en Johanna de Gullicker hadden twee

Bernijen, Wijllem, Hendrijk, Gerrijen, en Euvert, maar

kinderen: Catharina, geboren op 26 september1772 en

geen Aernt, dus die kwam uit het tweede huwelijk van

Theodora, van 2 januari 1774. Nog in hetzelfde jaar

Derk. Het document is ondertekend door “ooms als bloet

stierf Aernt en vrij snel daarna verbond Johanna zich in

moemmers en Uwe getuygen”: Derk Hegmaen als vader,

de echt met Fredericus Hartjes, op 6 november 1774.13

Hermen Hegman sijn eygen merckt, Daem Huberts, IJan

Fredericus was dus in een klap vader van twee zeer jonge

Baeckmaen, Hendryck Baeckmaen, Hendryck Woelsijnck,

stiefkinderen.

IJan Meijsen en Anthoni Gulker. Onderwerp van het

Van 1766 tot 1812 bleef weduwe Hegeman,

document is de uitkering van vijftien gulden die kinderen

de ex-schoonmoeder van Johanna, op papier de

ontvingen wanneer zij meerderjarig werden.

hoofdbewoonster van het hutje. Waarschijnlijk heeft

Uit het tweede huwelijk van zijn vader heeft Aernt

mevrouw Hegeman al die tijd ingewoond. Van 1812 tot 18 november 1813, slecht één jaar, was onze Fredericus de hoofdbewoner. Toen verkocht hij het pand aan zijn schoonzoon Derk Wessels (zie verder in dit hoofdstuk: Goed geregeld: Het Jacob van Hasselt-hutje blijft in de familie). Het Jacob van Hasselt-hutje stond op grond van de kerk van Zeddam. De goederen in bezit der kerk van Zeddam waren in het jaar 1766 luidens opgave van C. Bolandt en J. Herberts, die alles nauwkeurig hadden opgenomen, de volgende: 5. Een hofstee en Akkermaalshegge in Braamt a. Hofstede met huisplaats groot ruim een halfmolders zaad, het erf der vorstin van Elten, zoo ook Z. en O. , Noordelijk loopt de gemeene groote straat.

4.4 Beschrijving van de goederen van de kerk in Zeddam.

b. Het Steekje land groot één spind haeks, N. ’t Erf

Frerik, taxeerden de twee Jannen op 260 gulden. De

der Vrouwe van de Kemnade, Z. aan den gemeene

Hervormde kerk had toentertijd 22 percelen grond in

weg , Oen Westeinde aan volgend.

bezit, met een gezamenlijke waarde van 3240 gulden.

c. Akkermaaltje de Kerkenhegge , breed 10

Dat het stuk hofland aan de Gereformeerde kerk van

schreden tuschen het erf der Vrouwe van Kemnade

Zeddam toebehoorde, kwam omdat alle Katholieke

schietende van de Barn tot aan de lijksteeg.

bezittingen in de Reformatie-periode door de protestantse

Gezamenelijk in 1766 pacht bij Wed: Heggemans.

kerken geconfisqueerd waren. In 1821 werden de goederen weer aan de Katholieke kerk van Zeddam

In 1821 geschat op 250 gulden, ’t is groot 370

teruggegeven. Overigens wordt in deze akte over de

roeden; in 1821 in pacht bij Derk Wessels voor Fl

Hervormde kerk gesproken.

11,50; Derk Wessels herpacht dit in 1829 voor 11 gulden.’14

FREDERIKS GEZIN In de decennia voor de Franse revolutie van 1789, die

In dit geschrift staan dus drie stukken grond beschreven:

een einde maakte aan het “Ancien Regime”, groeide de

het stuk land waarop de hofstede stond, het Steekje land

armoede in het gebied waar Frerik Hartjes woonde en

voor gewassen of vee, en een pad naar de ‘gemeene weg’

leefde. Dat werd nog versterkt door de vele immigranten

van de Barn (bron) naar de lijksteeg. Bij de bron stond

uit Westfalen. Naast ijverige ambachtslieden waren daar

vroeger een smederij. IJzer werd uit de ijzerhoudende

ook veel “Nichtshabers” bij. In 1753 werd de bevolking

rammelkeien gebrand, om het ijzer te gebruiken voor

van het ambt Bergh ingedeeld in vier welstandsgroepen:

smidswerk. De lijksteeg was de weg waarlangs men de

volle boeren, halve boeren, keuters en daghuurders.

overledenen van de kerk naar de begraafplaats bracht, om

Zij moesten naar rato bijdragen aan het salaris van een

niet met hen over de openbare weg te hoeven.

zogenaamde “armenjager”: een soort politieman die

In het register nummer 1 van de Kerkvoogdij van

zwervend volk moest oppakken en wegjagen. In deze tijd

Zeddam, gedateerd op 12 oktober 1792, wordt het hutje

vonden Fredericus Hartjes en Johanna de Gulicker, tevens

omschreven als ‘Een hofsteede met de kerkenhegge aan

weduwe Hegeman, elkaar. Hij was 26 jaar, zij was 34

de Barn Frerik Hartjes. Borger waren Derk van Halteren

toen ze huwden. Het bleek een vruchtbare combinatie,

en Wander Peters’. Derk van Halteren was de zwager van

want het paar kreeg vijf kinderen binnen zeven jaar.

Frerik. Hij huwde op 15-01-1768 met Hendrina Meijssen.

Jaantje Hartgers trouwde dus met Theodorus Wisseling

Zij was de zus van Anna, vanaf mei 1784 de tweede

alias Derk Wessels, op 07-07-1813. Van Arnoldina,

vrouw van Frerik.

Hendrik en Antonius is vrijwel niets bekend. Stamhouder

Het rechtelijk archief van Bergh vermeldt dat in 1801

Jan verbond zich op 29 mei 1810 aan Hendrina

op 16 januari, door Jan Ooyeman en Jan ter Voert, de

Kornelissen en betrok samen met haar in 1817 het Gerrit

goederen van de Hervormde kerk werden getaxeerd. Het

Winolts-hutje, het geboortehuis van zijn moeder Johanna

stukje grond aan de Barn, inclusief de hofstede van

Hartjes - de Gullicker.

Zij was toen al lang geleden gestorven, op 24 november

ZIEK VEE

1783, op 44 jarige leeftijd, in Braamt.

Uit het archief van het Hof van Gelre blijkt dat in de achttiende eeuw tijdens verschillende perioden een

BESMETTELIJKE ZIEKTEN

massale veeziekte heerste in Nederland. In 1769 sprak

Naast al het geboortegeluk kende het gezin Hartjes in

men van een epidemie onder het rundvee. Antoni

het Jacob van Hasselt-hutje nogal wat tegenslag. Want

Gullicker, de oom van Johanna Hartjes, had in dat jaar

rampen volgden elkaar snel op in de Liemers tijdens de

een koej dood en een koej gebetert.16

tweede helft van de 18e eeuw. Bekend, of eerder berucht,

Onderzoek17 geeft redenen om aan te nemen dat in ieder

zijn de epidemieën onder het vee (zie verder Ziek vee).

geval de veeziekten die heersten in 1713 en 1745 met

Het was hoogstwaarschijnlijk de veepest die in 1774 enor-

elkaar overeenkwamen en dat de veeziekte van 1774 zeer

me schade aanrichtte in de streek. Dit blijkt uit een “Lijst

waarschijnlijk dezelfde oorzaak had. Vandaar dat nu enige

van Gestorven en gebeterde Beesten in de Graafschap

beschrijvingen van die ziekte in 1745 volgen. De dieren

Bergh geformeert den 23.26.29 en 30 November 1774.

hadden tal van ernstige en/of vervelende symptomen. In

Onder de verantwoordelijkheid van de Scholtus (schout)

een brief aan ‘Den Resident van Kinschot tot Brussel’ op

van Zeddam, de heer Jan Hettersche, is geïnventariseerd

23 november 1744 doet J.F. Michaels uit Gent gewag van

dat Het getal der gestorvene bedraegt zig te Saemen in

de ernst van deze ziekte, die in de volksmond Ubergalle

toto 1744 en de gebeterde Saeme 303 stux.

heette:

Vrijwel geen plaats bleef gevrijwaard van de ziekte.

Hebbende ondersocht menigvuldige siecke Beesten,

Slachtoffers vond men in Zeddam, Vinckwijck, Bramt,

ende bevonden voor uytwendige teekenen, loopende

Vethuijzen, Groot Asewijn, Kleijn Asewijn, Stukkum, Wijn-

ende ingetrocken oogen, de Ooren kaut, eenen

bargen, Kilder, Lengel, Beek en Groot, Kleijn Netterden,

druppenden Neus, den hals gevrongen en styf, in

Broekheese en Speelbarg. In ‘Bramt’ waren 41 Koejen, 6

den eersten gulsig tot eeten ende drincken, daer

swijnen en 26 kalveren gestorven. Een koej was van Free-

naer verlies van apetydt, de Melck opgedroogt,

rik Hartjes Zeddam. Gelukkig waren 30 koejen, 7 swijnen

seer dorstig in het beginsel, seer opgestopt van

en 4 kalveren gebetert.15 Het heeft vermoedelijk de nodige

afganck den tyd van vier en twintig uuren salvo

jaren gekost om de (kleine) kuddes weer op peil te krijgen.

justo, daer naer eenen stercken, dunnen swarten

4.5 Pagina 3 van de Lijst van “gestorven en gebeeterde beesten” in het dorpje “Bramt” uit het Graafschap Bergh.

ende stinckenden afganck, met eenen harden ende

groot is als sy naturelijck behoord te zijn, den

gedruckten Pols ende weynigen tydt voor hun doodt

rechten vleugel van de Longer onsteken, verstorven,

begeven sy hun tot liggen, ofte vallen seffens om

ende met steenachtige Stoffe beset, het Vlees ende

verre.

is soodanig slap ende slymachtig, dat men het selve de vingers gemackelijck van een kan scheyden.

Voor inwendige Teeckenen, bevonden wy de Lever geswollen van different couleur sommige hadden

Het wit van de Oogen geelachtig, met geele Traenen

die hardt, gelijck als de Knots geswellen van nature

aen de hoecken van deselve, de Tonge seer

syn, sommige hadden die soo sagt ende soo rot,

beslymt, de rechter Oore kaudt ende hangende,

dat men deselve gemackelijk met eenen vinger

den adem geheel kort ende benauwelijck, de Melck

konde doorsteken ende verbreyden, de galblase

opgedroogt, het afgetrocken Bloedt de beeste nog

was opgeswollen ter groote van een Pint-fles, vervult

levendig zynde, was taemelijck vloeybaar, het welcke

met een swarte groenachtige ende niet aen een

s’anderendags geëxamineert zynde, is bevonden

hangende Galle, dewelcke kaudt geworden zynde,

sonder eenigen wey.

des anderendags lymmachtig ende reckende was, van haer gevende een groen sediment ofte setsel in

In November 1744 schreef de Medische Faculteit van

den grondt van de pot, de Milte soodanig geswollen

Leiden ook diverse therapieën voor. Een ervan zal vast

ende hart in sommge, dat sy meer dan eens soo

heel goed hebben geholpen: Seer geexperimenteert recept tegens de siekte van het rundtvee. Men neemt yder beest een hoender ey ongekookt, men slaat het open, men laat het wit van het eij uytlopen en den dojer in d’ schaal blyven, dan vult men dat ey weer vol met oly van Witten Barnsteen, men roert den dojer er te deegh door en geeft dan het beest in met d’ schaal, en daar op een kan met warm bier. N.B. Het Beest moet van te voren vasten en ook enige tyd daar nae. In een uittreksel uit een missive (ambtelijke brief) “geschreeven te Emckendorff in het Holsteinsche aan de Hoog Mog. Heeren Staaten Generaal der vereenigde

4.6 “Brief en Bylage door eenen J.F. Michaels uit Gent” over veeziekten, 1744.

ROODEN LOOP ONDER DE LOEP Neederlanden, den 8 july 1745”, wordt de veeziekte zo

Het was de typische plaag van de 18e eeuw: dysenterie.

aangeduid:

Na een paar uitbarstingen in het begin van de 19e eeuw verdween zij even plotseling als zij in 1702 voor het eerst

Evenals de siekte onder het Hoornvee, die ons in den jaare 1713 is bekend geworden, sig aan de uitwendige deelen van het Vee openbaarde; zynde 1. By het siek gewordene en naderhand gestorvende Vee bevonden, dat het selve heeft gehad het bekende Ruggebloed. 2. Heeft men den Staart-Worm, die allen Huislieden

in Nederland was verschenen. Besmette mensen kregen buikloop met heftige krampen en ontsteking van de darmen; de ontlasting was rood van het bloed, vandaar de naam Rooden Loop. De ziekte zaaide dood en verderf. In 1736 in Nijmegen en Kampen, in 1747 in Zwolle en grote delen van Gelderland, in 1750 in Friesland en Overijssel, in 1757 en 1758 in Kleefsland, in 1779 in Gelderland, Kleefsland, Overijssel en Noord-Brabant. In 1783 sloeg de ziekte hevig toe in Gelderland. Op

is bekend, en die sig insgelijks by de eerste siekte

de lijst van 26 doden die de koster van Zeddam in dat

heeft geopenbaard, ok by deese siekte onder het

jaar aantekende stond ook ‘Johanna Guliker, vrouw van

Rundvee, in den beginne bevonden.

Frerik Hartjes’. Onder Zeddam ressorteren in die tijd de buurtschappen Lengel, Stokkum en Braamt.

De behandeling moest volgens diezelfde missive als volgt:

De stadhouder van de Berghse landdrost, Johan van Marle van huize ’t Loo in Kilder, riep de hulp in van de

1. Aangaande het Ruggebloed, het selve moet men door een Vrouw, ( die daar meede weet om te gaan, soo als’er alomme worden gevonden,) na dat zy alvoorens de nagels wel afgesneeden, en haar hand ter dege met ongesoutene Booter besmeerd heeft, den Beeste agter uit den Excrement- Darm, neevens den daarin zynden eenigsins taayen Drek, laaten neemen, of, soo als men gemeenlijk segt, het

Emmerikse geneesheer Thijs, om de ziektegevallen in het Land van den Berghe te onderzoeken en advies uit te brengen hoe de epidemie te stoppen. Dokter Thijs had voor die tijd al een aardig idee van de oorzaak van de ziekte en de te nemen maatregelen (ventileren van de woning!): Ick heb reets in s”Herenbergh, Zedam, Lengel en Braam deselve besogd, en tot nog toe den aart

Ruggebloed laaten breeken; dan geeft men dien

der dijsenterie niet van de slimste Soort bevon-

Beeste eenen Leepel vol Lava-Olie in, en wascht

den, egter epidemie, en het welck bijnae met

den Rugge agter by het Kruis, met Azyn, na dat

geen mogelukheid kaan verhoed worden, wijl

men alvoorens wat klein gesneede Spek in een Pan

de meeste in een gemack leven, in hetselve Eeten

gebraaden, en in den Azyn gegooten heeft.

drincken slapen, en alle onreinigheden van sig laten, selfs dikwils sonder deur off venster open

2. Aangaande den Staart-Worm, moet men by het uiterste einde des Staats van het Beest, de hairen op zy houden en en gat daar in snyden, soo dat het ter deege bloede.18

te setten, waardoor alle onreinigheden in hetselve blijven hangen, en van de gesonden ingeasemt word, en de kranckheid op die wijse voorgeplant, en diegene die daaraan laboreeren een gevaalicke toestand veroorsaackt en veel langer daeraen 83

moeten liggen, eer se hersteld kunnen woirden,

Nummer 26 van de Leydse Courant in 1745 heeft een

off haar leven daerbij opgeeven. Ick heb haar

heel artikel aan de ziekte gewijd. Het lag aan het veran-

derhalven geordonneerd haar huijsen lugtig te

derlijke weer, zo meldde het blad. De Medische Facul-

houden, en krancken soo wel als gesonden dik-

teit van Lands Universiteit te Leyden stelde een lijst

wils de mond met azijn te spoelen tot voorbehoeding. Emmerik den 15 September 1783 Thijs, dr. med.21 Over het algemeen wisten de geneesheren er weinig raad mee en daarom juist was de ziekte zo gevreesd. Men zocht het vooral in preventie, waarbij volksvoorlichting door de overheid een voorname rol speelde. Gedeputeer-

van voorzorgen (precautien) op “tot voorkooming van de besmettelijke Siekte onder het Rundvee en tot sluiting van den voortgang van deselve”. Het was een lijst met 28 punten, die de boeren, mits ze die lijst serieus hebben benaderd, flink wat werk heeft gekost. Naast achterhaalde handelingen als ‘Bloedt trecken op de Steert ‘ kende de therapie maatregelen om besmettingen in te dammen: de

den van het Kwartier van Zutphen boden in 1779 men-

‘Stallen wel suyveren ende net te onderhouden’ en ‘Hun

sen met de Rooden Loop kosteloos medische hulp en een

af te scheiden van de minste suspecte Beesten’.19 20

beloning voor hen die de zieken wilden verzorgen. Bijna tegelijkertijd publiceerde het Hof van Gelderland een

ROODEN LOOP

‘Onderrichtinge ter Voorbehoeding tegen den Rooden

Ook onder de mensen sloegen besmettelijke ziekten toe.

Loop, die zig op sommige plaatsen heeft geopenbaart’.

Zo teisterde de Rooden Loop (dysenterie) vier jaar lang de

Het was bekend dat deze ‘Krankheit’ op zich niet gevaarlijk was, ‘zoo zy by tyds en volgens goede beginselen behandelt word’. Men wist dat de ziekte overdraagbaar was van de ene op de andere mens, dat de stoelgang bevorderd moest worden en de ‘afgang spoedig uit de Zieken-Kamer worde weggebragt, en in een diep gat weggedaan, en terstond met aarde bedekt’. Hygiëne hielp: handen wassen, en men zou ‘Linnen en de Plunjes van

hele streek, van 1779 tot ver in 1783 (zie kader Rooden Loop onder de loep). Van de zes patiënten in Braamt alleen al stierven een volwassene en drie kinderen. Misschien doodde deze ziekte ook een van de kinderen van Fredericus Hartjes en zijn Johanna. In de nasleep van de watersnoodramp van 1784 (zie verder) meldt Fredericus namelijk slechts vier kinderen te hebben, in plaats van vijf. Kinderen werden niet vermeld op de dodenlijsten.

den Kranken, die men zoo zindelyk moet houden, als

Waarschijnlijk is Johanna Hartjes - de Gullicker zelf aan

eenigszints mogelyk is, terwasch zenden’.

de Rooden Loop ten prooi gevallen.

De aangedragen middelen zijn praktisch allemaal geneeskundige kruiden, planten en plantedelen uit de hele

VOOR HET GERECHT IN 1781

wereld: pap van Tamarinde, manna, ipecacuanha (ki-

Gerechtszaken waren ook in de 18e eeuw aan de orde

na-achtige plant), rabarberpoeder, camomile, azijn, ci-

van de dag, en men pakte het doorgaans grondig aan. Zo

troen, zuring en cremor tartari (laxeermiddel). Of de dy-

heeft Frerik op 8 mei 1781 “des voormiddags 9 uuren”,

senterie zonder deze middelen langer in ons land gewoed zou hebben, is uiteraard niet na te gaan.22

als getuige gestaan voor de Scholtus of onderscholtus van Zeddam, samen met Wander Peters en zijn vrouw

Willemina, Wessel Neijs en de kleermaker Jannis en daar

Fredericus was arm, en zijn kommernissen namen alleen

“Conschap van der waarheid gegeven in casus Fiscali

maar toe tijdens het noodgedwongen verblijf onder het

tegen Berentjen Kniest, huisvrouw van Willem Kniest en

tijdelijke onderdak. Ze hadden al zo weinig, hoe moest

Catharina Kniest op eene poene van 200 gulden in cas.

dat nu verder? Toen het gezin terugkeerde in het eigen

Van verweigering te verbeuren samt kosten en schaede

huisje was alles nog drijfnat. De hele inboedel lag

met Rechten Salvis.”

Waarover deze kwestie ging, is uit

overhoop. Gelukkig stond het voorjaar voor de deur. In de

dit document niet duidelijk op te maken. De dwangsom

natte en koude herfst of winter zouden de spullen lang te

was echter behoorlijk. Deze acte werd op 4 may 1783

lijden hebben gehad in de huisjes van leem, hout en stro.

door Richter en Stadhouder van Zeddam, de heer Van

Alles droogde, alleen de vijf zakken aardappelen (Erdapel)

Marle, ondertekend.

en zo’n drie gulden aan hooi en stro moest Fredericus als compleet verloren beschouwen. Dat heeft hij officieel

W AT E R S N O O D

opgegeven als schadepost25. Bij Gerrit Gullicker waren

Een ander regelmatig terugkerend fenomeen was

vijf schapen verdronken, à vijftig cent, en Jan Kuster wil

de wateroverlast. Vroeg in de ochtend van de eerste

graag een vergoeding voor het feit dat ‘met het Vlugten

maart 1784 brak de Bislicksen dijk tussen Wesel en

wat wij moesten doen zo dat wij wel 8 Gulde schai dat wij

Rees door, na weken van hevige regen. Enkele uren

de koejbest met Jan en alleman op moesten buerren en

later stond het water in de meeste huizen van Braamt

nog 5 saken Erdapelen en dat Wij 6 dagen uit het huijs

dertig centimeter hoog. Ook in het huisje van de jonge

ben geweest’.

weduwnaar Fredericus Hartjes en zijn kinderen. De

Vermoedelijk heeft Fredericus, als zorgzaam vader, op

hemelsluizen hadden wel erg lang en breed opengestaan.

enig moment zijn licht opgestoken bij Engelbert Damen

Het ‘laag’ wonende gezin Hartjes zocht, en vond, een

of Aernt Wiskamp over hoe de watersnoodramp financieel

veilig onderkomen bij Jan Knijst. Hij woonde net een

te boven te komen. Zij hadden immers, samen met enkele

paar meter hoger, richting de Hettenheuvel, en had droge voeten kunnen houden. Of Jan en zijn jonge, zwangere vrouw Nora echt blij waren met de onverwachte gasten is de vraag. Zoveel ruimte hadden zij niet. Misschien was het een vriendendienst, misschien was het (verplicht) nabuurschap. Of het was voor Jan en Nora een kans om iets bij te verdienen. Want bijvoorbeeld Berndijna Janssen declareert bij de autoriteiten 18 gulden, voor kosten die zij gemaakt zegt te hebben voor Vijf daegen in kost en Drank voor 13 watersnoodgasten.24 4.7 Overzicht van geclaimde waterschade, 1784.

andere rentmeesters, alle schades geïnventariseerd. Dat

motieven eerder ten grondslag aan deze verbintenis dan

was op 11 mei, bij het landdrostgericht van de graafschap

hedendaagse criteria als humor, uitstraling, sportief,

Berg. Misschien wisten zij of het gezin Hartjes iets

elegant of charmant. Maar van enige liefde, genegenheid

mocht ontvangen uit de liefdesgiften, die de mensen

of warmte moet toch wel sprake zijn geweest, want ze

uit de streek, of ze zelf nou arm of minder arm waren,

hebben het zonder vermeldenswaardige ruzies gered tot

of zelfs rijk, voor de slachtoffers van de watersnood

1813. Toen overleed Anna.

hadden ingezameld. Het geld mochten de ontvangers zich sowieso niet veroorloven – en om de beschadiging

F R E R I K A L S L I D VA N H E T S I N T JORISGILDE

aan het huis te herstellen. Hartjes wist dat Wander

Net als alle gilden in het graafschap Bergh was ook het

Peters inmiddels vijfentwintig gulden had ontvangen,

Braamtse Sint Jorisgilde van oudsher de buurtschapsor-

Wessel Peters dertig en Jan Voogd vijfendertig. Misschien

ganisatie die waakte over het wel en wee van de ‘huislie-

zaten zij iets dichter bij het verdeelvuur dan hij. Maar

den’, dat wil zeggen van alle bewoners van het dorp. Het

Fredericus hield vol, want hij kon elk dubbeltje maar al te

gilde was een ledscap, iets waar je lid van was. Uitslui-

goed gebruiken.

tend de mensen van het buurtschap konden er lid van

vooral besteden om vee te kopen – dat kon Fredericus

worden. Zij waren dat niet automatisch, maar zij moesten In 1779 was Fredericus toegetreden tot het Sint

‘hun gild winnen’. In Braamt spraken ze van ‘zich onder

Jorisgilde van zijn woonplaats. Dit gilde bewees haar

het gild kopen’, oftewel ‘onderkopen’ met entreegeld.

kracht doordat alle leden gezamenlijk het herstelwerk ter hand namen. Binnen drie weken waren alle huisjes

Tot de 13e eeuw oefenden de gilden onder voorzitter-

weer zo goed als bewoonbaar. En ondanks, of dankzij,

schap van de boerenrichter in hun territorium de jurisdic-

de watersnood en zijn gevolgen was er in het leven van

tie uit. Deze burenrechtspraak was in de tijd van Frerik

Fredericus ruimte voor een nieuwe vrouw. Anna Meijsen

al lang verdwenen. Maar het gilde had tal van belangrijke

was de weduwe van Dries Christiaen uit Kilder. Anna

taken in de buurtschap behouden. Een van de voornaam-

woonde in het Lucas Long-hutje, dat toen van haar

ste was het opstellen van regels voor de goede gang van

vader Jan Meijsen (1702-1766) was. Het staat nergens

zaken in het dorp. Die gingen bijvoorbeeld over het steken

beschreven of de ramp als een 18e eeuws speeddaten de

van plaggen op gemene gronden, over het graven van

twee bij elkaar heeft gebracht, maar Fredericus en Anna

turf, over de veedrift en het schutten van vee, en over de

beloofden elkaar op 8 mei (tien weken nadat de dijken

diensten die de buren in het belang van de gemeenschap

waren doorgebroken) eeuwige trouw in het Pruisische

pro Deo moesten verrichten. Een voorbeeld: Als iemand

Elten, veertien kilometer van Braamt. Daar werd de

op een “kemken (een stuk grond) van ‘t gemeijnt” wilde

katholieke kerk niet onderdrukt. Voor de burgerlijke stand

graven, stelde hij de gildemeesters daarvan op de hoogte.

deden ze het nog eens netjes over in de Staatskerk in

Zij stelden een minimale jaarlijkse pachtsom vast voor als

Zeddam. Waarschijnlijk lagen economische en praktische

de grond werkelijk werd gepacht.

Een andere opdracht voor het gilde was het beschutten van de naburen tegen aanvallen van buiten: het zorgde voor het onderhoud van de landweerwallen, en om paraat te zijn oefenden de gildebroeders zich met de wapenen. Het schieten op de schijf en de vogel, dat in onze tijd nog steeds wordt bedreven als volksvermaak, was oorspronkelijk een bloedserieuze zaak ten dienste van de landsverdediging. Gildebroeders waren schutten, dat wil zeggen beschermers. Het gilde trok zich ook de noden van arme en gebrekkige naburen aan en het begroef de doden. Aanvankelijk was de buurtschap dus een klein burenrepubliekje, waarin het gilde â&#x20AC;&#x201C; heel democratisch omdat alle mannen stemgerechtigd lid waren â&#x20AC;&#x201C; de baas speelde. Het gildeboek van Braamt is sedert 1713 bijgehouden. Verrerijd harijers, oftewel Frerik Hartjes, komt er in 1779 4.8 Huwelijksacte van Frederik Hartjes en Anna Meijsen, 8 mei 1784.

voor de eerste keer in voor. Opvallend is dat hij dan al vijf jaar is getrouwd. Normaal trad je toe tot het gilde zodra je een huis betrok. Frederik deed dat waarschijnlijk niet,

Het hing er namelijk vanaf of de Braamtse gemeenschap

omdat het huis op naam van de moeder van de eerste

het met de plannen van de nieuwe kandidaat eens was.

man van zijn vrouw Johanna stond.

Hij spitte het grondstuk van zijn uitverkiezing om,

Het gilde kostte natuurlijk geld. Vandaar dat de functies

bemestte het met plaggen en zaaide er rogge op. Als

binnen het gilde werden verpacht. Er moesten zelfs een of

de huisluiden van Braamt het niet eens waren met

meer leden van het gilde borg staan voor de gildebroeder

zijn aanpak of resultaat, dan werd zijn ontginning

die een functie ambieerde. En er waren best veel

tenietgedaan. Waren de huisluiden het er wel mee eens,

functies:

dan kon de pachter zijn oogst binnenhalen. Hij betaalde

1. De Hopman. Hij was het opperhoofd van het gilde,

jaarlijks de pacht aan het gilde en kon op zijn stuk grond

een dure functie: 10 daalders. Maar wel voor het

een hutje bouwen.

leven.

Johannus (Jan) 1779 â&#x20AC;&#x201C; 1847

voor het gildefeest. Hij zorgde tenslotte voor de muziek. Hiervoor is 10 stuivers betaald. 9. Een Deurwachter. Kostte 22 stuivers. 10. Een Kapitein. Deze benaming is in de plaats gekomen van Hopman en is eigenlijk precies hetzelfde als de hopman. Dit baantje kostte 36 gulden. 11. De Luitenant. Wie luitenant wilde zijn moest soms diep in de buidel tasten. Het bedrag varieert van 2 4.9 Uit het Gildeboek Braamt: Frerik Hartjes als tamboer, in 1786, en Jan Ha(r)tjes als tamboer, in 1810.

tot 8,50 gulden. 12. De Sergeant. Ook flink geprijsd, namelijk van 1 gulden 17 stuivers tot 18,75 gulden. Functie was

2. De Gildenmeester. Niet te koop. De Gildenmeester werd gekozen. 3. De Gildenschrijver. Hij betaalde voor dit baantje voor het leven slechts 2 daalder. De Gildenschrijver is vreij van alle lasten en trekt van iedere onderkooper 10 cent en 10 cent voor inkt en papier.

voor het leven. 13. De President. Van 10 tot 13 gulden. 14. De Heemraad. Kostte maar 55 cents per jaar. 15. De Koning. Middelpunt van het hele gildegebeuren. De prijs in 1715 was 5 daalder. 16. De Onderkoopers. De gilde-inkoop van nieuwe

4. Een Bode. Een boodschappenjongen.

gildebroeders die in twee termijnen moest worden

5. De Vaandrig. Functie voor het leven en de prijs

voldaan. Het bedrag van onderkoop was niet voor

varieert van 9 tot 18 daalder Kleefs. 6. De Tamboer. Ook wel de trom of tamboerplaats

iedereen gelijk. 17. De Fremde man. Deze mannen waren geen lid

genoemd. Deze functie werd gepacht voor het leven

van het gilde, maar ze wilden wel het gildefeest

voor gemiddeld 3 daalders. Het was een functie

meevieren. Zij moesten 3 tot 5 stuivers bijdragen.

met aanzien. De tamboer trommelde letterlijk de gildebroeders bij elkaar. Daartoe liep hij al

18. De overtering of navertering. Niet anders dan het kastekort met zijn allen delen.26

trommelend langs de grenzen van het rechtsgebied van het gilde. Al die daarbinnen woonde, werd

WEERBARE MANNEN

uitgenodigd het gildefeest te vieren. Frerik is van

In het watersnoodjaar 1784 wordt Frerik op 24 november

1786 tot 1815 Tamboer geweest. Zijn zoon Jan

Onder het Rot (troep van soldaten) van Evert Bisseling

volgde hem op.

ingeschreven onder de naam Vererijes harijes, samen

7. De Tapper is voor het gildebier onmisbaar. Zijn functie kostte 6 stuivers tot 1 daalder en 1 stuiver. 8. De Speelman of muzikant was een belangrijke figuur

met Derck van halter, yan Drijsen, gerrit kuster, jan knijst, harmen span, Derck peters, gerret ijansen Bernt keak Wessel meissen, ijan ten Eijkel, ijan ijansen,

hendrijck knijst, ijan heijns, clant van Schrijk, ijan kaak,

paardenstal. Naast Hanoveranen kwamen de bewoners

wander peters en gerret gulker. De meeste van deze

Engelsen tegen, en Hessen, Oostenrijkers en Hongaren.

mannen kwamen uit Braamt. Zij waren weerbare In en

Al die mannen zorgden voor een enorme drukte. Dat

Opgezetenen als welk van achttien tot de vijftig jaren

was niet allemaal gedoe en ellende, want aan de

ouderdoms binnen het Graafschap Berg en derzelfs

ingekwartierde soldaten kon men ook goed verdienen. Zo

onderhorige Kerspelen en verdere Districten.27

werden hooi, rogge, haver en dergelijke verhandeld, en de

Freriks broer Albertus Hartjes, toen 34 jaren oud,

boeren verrichtten met hun paarden en wagens handen

uiteraard afkomstig uit Varsselder, onderging hetzelfde

spandiensten voor de legers.

lot. De oudste broer, Hendricus, woonde in Didam, maar

De strenge winter van 1795 trok een extra zware wissel

was in Braamt ingedeeld als weerbare man. De ‘lijst

op de bevolking. Gelukkig vertrokken de Engelsen en

Bisseling’

vermeldt ook Frederiks neven Thomas Hartjes

Hanoveranen eind februari 1795 naar Noord-Duitsland.

en Jan Hartjes.

Kort daarna namen de Fransen bezit van de streek. Zij

Dezelfde Albertus wordt onder het Rot van Jan Giesbers

werden Sansculotten genoemd, omdat ze geheel naar de

ingeschreven. Hij kwam uit Buurschap Borghees en staat

nieuwe snit lange, witte, nauw om de benen sluitende

vermeld als knecht bij Evert Son. Dit zou een aanwijzing

pantalons droegen, in plaats van de gewone kuitbroeken.

kunnen zijn dat Frerik en zijn broer als dagloners bij boer

Opnieuw moest de bevolking hooi, stro, koren, vlees en

Son hebben gewerkt in Borghees, op een steenworp van

allerlei proviand leveren.

Braamt.

In een alfabetisch overzicht uit 1795/96 van de inwoners uit de streek die schade geleden hadden, blijkt dat ook

K E R K A L S P A A R D E N S TA L

Frerik Hartjes uit Braamt 13 gulden of daler-2 stuiver-12

Of de weerbare mannen ook voorbereid waren op de

cents aan schade opgevoerd heeft.29 De totale regionale

komst van een Franse legermacht staat zover ik weet

schade was precies 5051 gulden of daler-8 stuivers-12

nergens beschreven. De eerste Franse bezetting (1792-

cents.

1793) van de Liemers duurde kort. In 1793 kreeg de

De Fransen golden echter als bevrijders, met hun Vrijheid,

streek Hanoveranen in kwartier. Zij waren op doortocht

Gelijkheid en Broederschap. Het betekende vrijheid

naar Frankrijk om daar te helpen de revolutie van 1789

van godsdienst en het verfoeide belastingsysteem van

neer te slaan en koning Lodewijk XV en zijn vrouw Marie

verpondingen verdween ten gunste van een belasting naar

Antoinette in hun waardigheid te herstellen. In 1794

vermogen. Hiermee werd vooral de portemonnee van de

kwamen ze terug, op de vlucht voor de Fransen.

arme(re) mensen minder zwaar getroffen. In het centrum

Uit die tijd wordt vermeld dat ongeveer 12 kilometer

van Zeddam danste en zong de bevolking rondom de

verderop, in Beek en waarschijnlijk ook in Zeddam,

feestelijk versierde vrijheidsbomen, een nouveauté van

alle huizen door inkwartiering bezet waren. Zelfs bij

de Fransen.30 Het zit er dik in dat Frerik toen ook van de

een geringe daghuurder waren soms wel veertig man

partij was.

ondergebracht. De oude kerk in Beek diende als

BIJDRAGEN NAAR DRAAGKRACHT

klasse 2 staan kleermaker, boer en daghuurder. De

Na de euforie en de hoop op betere tijden keerden de

klassen 3 tot en met 5 telden uitsluitend boeren.

inwoners al snel weer tot de harde realiteit terug. Al in

Het grootste deel van de bevolking was dus arm en

1796 gaf de landsregering aan gemeenten de opdracht

kwam met dag en nacht ploeteren nauwelijks aan een

een gewapende burgermacht op te richten. Dit was een

bestaansminimum toe. Velen bleven daar nog onder.

reserve voor de krijgsmacht als landstorm, mannen die in tijden van nood onder de wapens konden worden

S T E L S E L V A N H A LV E V E R P O N D I N G E N

geroepen. Deze Bataafse Burgerwacht stond elk moment

Voordat het stelsel van halve verpondingen als manier

paraat voor een gewapend optreden.

om vermogensbelasting te heffen in 1794/1795 werd

Natuurlijk kostte dit geld en de contributie werd

opgeheven, is Frerik op deze lijst32 van belastingklassen

vastgesteld op de 50ste penning

. Dit is ongeveer 2%

terug te vinden. Frerik moest nog 17 gulden, 2 stuivers

van het totale vermogen, oftewel de waarde van alle bezit

en 12 cents betalen. In 1803 komt hij weer op een

aan contanten, roerende en onroerende goederen van de

lijst voor met de ingezetenen van het Ampt Berg, over

dorpelingen. Ook het Kerspel Zeddam, waaronder Braamt

fournering en beëdiging des 4e Termijn der 2e heffingen

viel, legde een lijst aan die de bewoners in 5 klassen

op de bezittingen. Zijn dochter Jantje wordt in Azewijn

indeelde.

geregistreerd en wel op 12 april 1804. Wellicht werkte

Klasse 1, waar Frerik onder viel, telde de mensen wiens

zij daar bij een boer of bij familie. Zoon Jan staat op deze

vermogen niet boven de 500 gulden kwam. Van de 295

lijst in Speelberg en Leegmeer, alwaar hij evenals zijn

belastingplichtigen viel 69% in klasse 1. Deze mensen

vader toen als daghuurder bij een

hoefden niet bij te dragen aan de contributie. Klasse

boer gewerkt zal hebben.

2 ging uit van een vermogen tussen de 500 en 1000 gulden. Hierin vielen 64 inwoners. In klasse 3 zaten de

GEMEENTELIJKE HERINDELINGEN

18 inwoners met een vermogen tussen de 1000 en 2000

De municipaliteiten Beek, ‘s-Heerenberg, Zeddam en

gulden. Klasse 4 liep van 2000 tot 3000 gulden. Hierin

Netterden, die in 1795 waren gevormd, werden in 1798

vielen maar 4 inwoners. Klasse 5 van 3000 tot 5000

weer ontbonden en ondergebracht in één burgerlijke

gulden kende één inwoner van Zeddam, maar die was

gemeente, die de stad en ambt Bergh omvatte. In 1808

verkeerd geregistreerd. Boer H. Franssen stond ondanks

werden de gemeenten ‘s-Heerenberg en Zeddam opnieuw

zijn vermogen van tussen de 2000 en 5000 gulden

gevormd. De eerste omvatte de stad met het dorp Beek,

beschreven in de vierde klasse.

de tweede sloot behalve de rest (o.a. Braamt) ook Weel

Op deze lijst noteerde de gemeente ook gelijk leeftijd

(Wehl) in. De eenwording van Wehl met de gemeente

en beroep van de inwoners. Frerik was toen 53 jaar en

Zeddam was een gevolg van territoriale wijzigingen van

stond als daghuurder geregistreerd. In klasse 1 zijn

onze landsgrenzen. Omdat Frankrijk zijn grenzen naar

beroepen terug te vinden als boer, timmerman, castelijn,

de Rijn opgeschoven had, kwam heel het Kleefse gebied

daghuurder, schoenmaker, boerenknecht en smid. Onder

binnen Franse invloed, inclusief de enclave Wehl.

Netterden, met de plaatsjes Klein Netterden en de

alleen Jaantje, vlak voor haar huwelijk met Derk Wessel.

Heesen, werd een afzonderlijke gemeente. In 1813

Overigens was Jaantje op 11 april 1807 bevallen van een

werden de buurschappen Lengel en Stokkum van Zeddam

buitenechtelijke dochter. De vader was Johannus Tekamp.

afgescheiden en onder de gemeente ‘s-Heerenberg

Ze noemden hun liefdesbaby… Johanna. Dat was nog niet

gebracht.

alle gejohanna, want peter was oom Johannus Hartjes. Hendrina Walsing was meter35.

T W E E T R O U W E R I J E N V O O R ( S T I E F ) VA DER FRERIK Op de 12e van de Grasmaand (April) 1810 ging Catharina

G O E D G E R E G E L D : H E T J A C O B VA N H A S S E LT- H U T J E B L I J F T I N D E FA M I L I E

Heggeman met J. H. Klebbers in ondertrouw te Zevenaar.

Toen de 64-jarige Fredericus Hartjes op 11 april 1813

Catharina was een van de twee meerderjarige (stief)

voor de tweede keer weduwnaar werd, besefte hij al snel

kinderen van Frerik Hartjes en Anna Meissing (Meissen).

dat het hoog tijd was de voorzieningen voor zijn oude

Zij gaven hun toestemming voor het huwelijk op 7 mei

dag structureel te organiseren, zowel in materieel als in

181033. J. H. Klebbers woonde in Oud Sevenaer en was

sociaal opzicht.

weduwnaar van Christina Holters. Uit dit huwelijk waren

Van zijn zes kinderen leefden er nog slechts twee. Zijn

geen kinderen voortgekomen. Catharina zou reeds vijff

bejaarde botten kraakten en het werk op het land viel

jaaren op Grondkei (Zevenaar) gewoond hebben .

hem eigenlijk te zwaar, zo zonder zijn Anna. De oplossing

Freriks eigen zoon Jan en diens vrouw Hendrina

lag voor de hand. Hij besprak met zijn dochter Jaantje en

Cornelissen, uit Oud Zevenaar, waren de 11e mei 1810

Derk Wessels dat ze maar eens moesten gaan trouwen.

in ondertrouw gegaan, en op 13, 20 en 27 mei in relaas

Dan zou hij zijn hofstede aan hen verkopen, in ruil voor

van Boode onverhinderd geproclameert, aldus het register

kost en inwoning.

van de Huwelijkscommissarissen te Zeddam. Dit instituut

Op 7 juli 1813 ’s morgens om elf uur was het zover.

was ingesteld door de Fransen, en vormde het begin van

Theodorus Wisseling, zoals Derk Wessels in de trouwakte

de burgerlijke stand, die in 1812 zijn intrede deed in

wordt genoemd, trad in het huwelijk met Johanna Hartjes.

Nederland.

Getuigen waren ‘Gerardus Winters, eigen werkdoende oud

76 jaar, Jan Bouwman 55 jaar, Willem Bruins Bouwman,

E E N B A S TA A R D J E V O O R J A A N T J E

49 jaar, en Arend Hamkolk zonder beroep, 66 jaar’.36

Op de Lijst van vernummering van de gebouwen in het

Theodorus oftewel Derk werkte als dienstknecht onder

Kerspel Zeddam in 1812 staat Frerik in Braamt genoemd.

Zeddam; hij was de meerderjarige zoon van Henricus

Zijn huisnummer is veranderd van 14 naar 78 en hij

Wisseling. Henricus was reeds dood, maar het bleek

staat te boek als huiseigenaar. Zijn beroep is nog steeds

dat er geen ‘aantekeningen’ van zijn overlijden gemaakt

dagloner.

waren. Derks moeder Catharina Tempel bevestigde

Er woonden toen drie personen. In ieder geval Frerik

desgevraagd nogmaals dat haar man reeds in 1787 in

en Anna, de derde inwoner is onbekend. Misschien

Zeddam was ontslapen.

De verkoop van het Jacob van Hasselt-hutje ging niet

hem de nodige handreikingen en opassingen te bezorgen

volgens de methode handje-klap, nee, dat werd vastgelegd

en na zijn overlijden Hem eene, met derzelver staat

als ‘Nummer 193 tweede repertoire uit de notaris akten

overeenkomstige begravenisse aan te zullen doen’.

RA Arnhem in 08-11-1813 te Braamt, opgesteld in het Nederlands en Frans door Engelbert Jan Hendrik Termaat,

De nuchtere Liemerse volksaard ontbreekt echter ook

Keizerlijk notaris te Doetinchem’. In die akte gaat het

niet in deze akte. Want ‘in geval het onverhoopt mogte

om ‘een huisjen no 78 staande onder voormelde Marie

gebeuren dat den verkooper met de koopers niet zoude

(=gemeente) van Wehel, Buurtschap Braamt, op een

kunnen harmoniseren, als dan hem te zullen verleenen

stuk hofland toebehorende aan de Gereformeerde Kerk

geduurende zijn leven de vrije inwoning in het kamertje

van Zeddam, met deszelfs lusten en lasten regten en

van het huisje, het gebruik van het zoldertje boven dat

geregtigheden zoo en in dies vroeger’.

kamertje benevens het bedde, dat hij thans beslaapt

Vanaf de dag van overdracht zijn de grondlasten en

en dit alles in orde te houden, zooals zich dat thans is

andere openbare en bijzondere opbrengsten voor de

bevonde’. Bovendien moeten Derk en Jaantje dan in goed

koper. De prijs van het huis was vierhonderdtwintig Franse

Hollands Zilvergeld jaarlijks 73 franken en 50 centimes,

franken of tweehonderd Hollandse guldens. Maar, en daar

of 35 gulden, aan hun (schoon)vader betalen.

zit het mooie van Frederiks pensioenplan, dat bedrag hoefden Jaantje en Derk niet op te hoesten. In plaats

Ook aan zijn zoon Jan, geboren als Johannus, had Frerik

daarvan kwamen de partijen overeen ‘Dat de koopers op

gedacht. Die erfde bij zijn vaders overlijden diens lijfs

zich nemen en zich verplichten om gemelden Verkooper

toebehoren. Mocht hij Jan niet zo, of had Frerik gewoon

levenslang te zullen onderhouden in kost, drank, klederen

niets meer om te vererven? Ik denk het laatste, want een

en in als hetgene daar toe behoord, voorts in dat ziekte,

paar jaar later werd Jan de buurman van zijn vader. Die

4.10 Overzicht van diensten van Jan en Frederik als gids voor de Russische en Pruisische troepen in 1813.

had hem mogelijk aan die woning geholpen: het Winolts-

(zie verder Boedelbeschrijving van het Jacob van Hasselt-

hutje. De rechten van eigendom gingen over op de kopers,

hutje in 1842). Moeder Maria was toen al gestorven, op

waarbij Frerik ‘begeert’ dat zij die rechten net zo zullen

21 december 1840, in Braamt.

uitoefenen zoals hij dat gedaan heeft of gedaan zou

Uit de boedelbeschrijving is enigszins op te maken hoe

hebben. Omdat Frerik noch Jaantje kon schrijven, is de

het hutje eruit heeft gezien. Er was een keuken met

tegenwoordige minute geteekend door de notaris Termaat

een raam ‘uitzicht hebbende op den weg’. In de keuken

en de getuigen, zijnde apotheker Simon van Merrebuch

stonden twee bedden, en achter de keuken was een

en schoenmaker Harmanen Alexander Otten, beiden uit

kamertje, ingericht als slaapkamer. Het hutje had verder

Doetinchem. Derk was waarschijnlijk niet aanwezig omdat

een washuis en een deel waar toen een geit, een schaap

Jaantje geautoriseerd was voor deze akte.

en twee varkens in stonden.

De laatste jaren van zijn leven woonde weduwnaar Hij heeft als regionale senior toen nog als gids gediend

B O E D E L B E S C H R I J V I N G VA N H E T J A C O B V A N H A S S E LT- H U T J E I N 1 8 4 2

voor de Russen, op 2 november 1813, en vier weken

“In den Jare de achttienhonderd twee en Veertig den

later, op 29 en 30 november, voor de Pruisen, zo is te

Vierde January des voormiddags om negen Uuren

lezen in ORA Bergh van 10 januari 1814 . De soldaten

ten Huizes ter reguisitie en in tegenwoordigheid van

betaalden daar 15 gulden voor.

Derk Wessels daglooner te Braamt gemeente Bergh

Op 8 augustus 1821 stierf Frerik, drie weken na het

Arrondissement Zutphen Provincie Gelderland. (Derk

overlijden van Jaantje op 16 juli. Derk bleef in het Jacob

Wessels was een jaar eerder, in 1841, voor de derde

van Hasselt-hutje achter met twee kinderen: Willem,

keer gehuwd en deze keer met Johanna (Anna) Tempel,

geboren op 1 maart 1815, en Antje van 24 augustus

wh). In qualiteit als vader en wettigen Voogd over vier

1819.

minderjarige Kinderen met namen Jantje, Jan, Gerhardus,

Frederik dus in bij zijn dochter Jaantje en haar man Derk.

en Catharina Wessels, bij den Requirant met Wijlen

ERFDEEL

Maria van Dulmen in tweede Huwelijk Verwekt hebbende

Na die dramatische zomer van 1821 pakte Derk Wessels

deze minderjarige tot toeziende Voogd Anthonie van

de draad weer op. Hij moest wel. Tussen het zaaien,

Dulmen arbeider te Braamt Voornoemd woonachtig en

rooien en melken door liep hij een tweede echtgenote

als zoodanig beëdigd luid verbaal den negentienden

tegen het mooie lijf, Maria van Dulmen. Zij trouwden

October des Jaars achttienhonderd een en Veertig in den

waarschijnlijk vrij snel na 1821 en kregen twee zonen en

Cantonsgerigte te Terborg opgemaakt dien zelf den datum

twee dochters: Jantje, Jan, Gerhardus en Catharina. Die

aldaar geregistreerd, En ter Requisitie van Willem Wessels

waren nog minderjarig toen hun oudere halfbroer Willem

knecht woonende te Azewijn gemeente Berg voormoemd

bij de notaris zijn erfdeel veilig wilde stellen. Daarvoor

meerderjarigen en wettigen Zoon bij voormnoemden

was een inventarisatie van de inboedel van het Jacob van

requirent met wijlen Jantje Hartjes in vroeger Huwelijk

Hasselt-hutje nodig. Aldus geschiedde op 4 januari 1842

verwekt voor zich zelfs ten dezen tegenwoordig.

Heb ik Mr (meester) Frans de Both openbaar Notaris

Twaalf bonte aarde Schotels

resiterende te sâ&#x20AC;&#x2122;Heerenberg Arrondissement in de

Eene gulden Twee kruiken Spoelkom twee kopjes een tinne

provincie voornoemd voorgenomen de Inventarisatie Requirent met wijlen zijne gemelde Echtgenote Antje Hartjes (Jantje) en Maria van Dulmen bezeten waarvan de schatting of waardering der goederen zal geschieden door Jan Winters landbouwer te Braamt voornoemd woonachtig als beeedigd om den boedel van Derk Wessels en Wijlen Maria van Dulmen te waarderen luid verbaal van den achtenetwintigsten december des Jaars achttienhonderd een en Veertig inden gerichte voornoemd waarvan de minute dienzelfden datum te Terborg is geregistreerd en in welke door den voornoemden Jan Winters te doene schatting de gemelde meerderjarige zoon Willem Wessels genoegen neemt zullende door den eersten requirant de aanwijziging der goederen en effecten gedaan worden geschiedende deze Inventarisatie te Braamt ten huize van Derk Wessels voornoemd ter conservatie der regten van belanghebbende en zijn de gemelde minderjarige en voornoemde meerderjarige Zoon bevoegd zich in de nalatenschappen van hunne respectieve Moeders als erfgename te gedragen waarmede men de beschrijving der goederen als volgte:

weg is het volgende aangeweezen:

Eene gulden vijf en twintig Cents

In een ouwe kast twee aarde kannen Een hiep

1.50

en eenige Rommelarij Eene gulden vijftig Cents Twee koopere koffy Ketels twee lampen een

3.00

heekel twee Zeeven een blike Gieter Drie gulden Eenig Vlas een spiegel Een lepelbret met acht

2.25

ronde leepels een mes Zeeven stoelen en een Spinnewiel en een ronde tafel Twee gulden vijf en twintig Cents Het ijzerwerk aan den haardtang twee

3.25

Schoppen een Vuurlepel Nouwe hand Pot twee haal Keteng een waterketel en twee haardijzers en nog een IJzere Pot Drie gulden vijf en twintig Cents Een Kast

1.50

Eene gulden vijftig Cents Vrouwe Kleeren van de overleedene

1.50

Echtgenoote Eene gulden Vijftig Cents 7.00

Zeven gulden Twee Bedden met toebehooren

18.00

Achttien gulden 1.50

Eene gulden vijftig Cents reggeltje met eene aardeWerk

Vijf en zeventig Cents

Het lijfs toebehoren van den Requirent

In de keuken uitzicht hebbende door een Raam op den

Een leepelbret met vijftien tinne leepels een

0.75

theepot en koffymoolen

van de gemeenschappelijke boedel van den eersten

Een houten klok geschat op

1.00

1.25

In een kamertje achter de keuken een Bed met

4.00

toebehooren Vier gulden Een kist en een Laag tafel Drie gulden vijftig Cent

3.50

Op het washuis drie tonnen met groentens een

7.00

Boedelschulden:

baktrog en een Huif Zeven gulden Op de Deel Een koebak Drankton varkenspot

Verscheene Pachten ten behoeve van Jan 5.00

Peeters Rentmeester te s’Heerenberg

Snijbak Vleegels harken Schuddelgavel

over de jare achttien acht en dertig tot

Zaaijvat Zegt en Zeis haar en Hamer aksen bijl

inclusief achttienhonderd een en Veertig

Kruiwagen en verder Rommelarij

Vier en vijftig gulden vijftien Cents

Vijf gulden Een Kagetieloven met Pijpen

Aan de Heer Pastoor van Zeddam 0.75

Vijf en Zeventig Cents Eenig Spek en Vleesch

10.00

Aardappelen Elf zakken Twaalf gulden vijf en twintig Cents Eene Koe geschat op Een en dertig Gulden Een Geit en een Schaap

1.6½

halve Cents Schuld des boedels

2.00

2.40

twee gulden veertig Cents Gemeente lasten eene gulden Zes en een

31.00

4.00

Nispen te s’Heerenberg vier gulden Aan Willem Coops voor geleverde steen

12.15

18.50

achttien gulden vijftig Cents Voor aan gekocht hout van den Heer van

Tien gulden

54,15

70,11½

zeventig gulden Elf en een halve Cents

Twee gulden twee varkens

2.50

Twee gulden vijftig Cents Gedorst en ongedorst Kooren en stroo

20.00

Twintig gulden Het gezaag op het land

15.00

Vijftien gulden Een Huis te Braamt staande op grond van de

75.00

Kerk van Zeddam

met Eede behouden dat hij niets heeft verduistert nog gezien heeft noch Weet dat iets verduistert is zijnde de gezegde Goederen in zijn bezit verbleeven om dezelve ter zijne tijd aan de regt hebbende voorschijn te brengen. En is deze Minute die in des Notaris bezit en bewaring middaags om Elfuuren na voor lezing van al het voor-

2.50

staande door den gemelden Willem Wessels en Taxateur Jan Winters met en benevens de verzochte getuigen Coen-

Twee gulden vijftig Cents Contanten zijn niet aanwezig en verklaart de

vader Requirant in wiens bezit de goederen zijn geweest

Verblijft als deze inventaris afgeloopen zijnde des voor-

Vijf en Zeventig gulden Twee Schoppen en een Bakooven

En niets meer te inventariseren overig zijnde heeft de

223.00

radus Schuurman Horlogemaker wonende te s’Heerenberg

vader gene Pretensien aan Zijne Kinderen te

en Albert Bruenenberg landbouwer te Braamt benevens

hebben. Provense

gemelde Notaris hebbende de vader Requirant benevens den toeziende voogd Antonie van Dulmen verklaard in het

schrijven onkundig te zijn en hare Namen niet te kunnen

er vol voor ging. Werken, verantwoordelijkheid nemen

Teekenen / geteekend deze Minute op Jaardag en Plaats

en proberen erop vooruit te gaan. Dat moge blijken uit

in het Hoofd dezes vermeld:

hetgeen de geschiedenis ons prijs heeft gegeven.

W. Wessels

GEZIN

J. Winter

Eenmaal op de huwelijksrijpe leeftijd ontmoette Jan

A Bruenenberg

Hartjes de vijf jaar jongere Hendrina Kornelissen uit Zevenaar. Met haar kon hij goed genoeg overweg om

C. Schuurman Frans de Both”

samen in lief en leed verder te gaan. De struise Hendrina bezat een zeer ontvankelijke schoot. Maar liefst zeven

KOOPT LAND EN VERMENIGVULDIGT U

kinderen voegden zij en haar man toe aan de wereld, i.c.

Johannus Hartjes was drie jaar toen zijn moeder

Braamt, in het eerste kwart van de 19e eeuw.

Johanna de Gullicker overleed, op 24 november 1783. Het was zijn stiefmoeder Anna Meijsen die hem heeft

Natuurlijk trad Jan toe tot het St. Jorisgilde. In 1802

grootgebracht, de vrouw aan wie zijn vader Fredericus

was hij ‘ijngekogt’, onder de naam Jan Hatjes, zonder

kennis had gekregen ten tijde van de watersnood in het

r. Decennialang heeft hij het gilde gediend, ook als

voorjaar van 1784.

tamboer, en ongetwijfeld deed hij dat met het nodige

Toen was Johannus, roepnaam Jan, de jongste van een

plezier en plichtsbesef. Maar toch, ergens tussen 1863

gezin met vier dochters en twee zonen. Zijn broertje Anton

en 1867, werd hij ‘uitgeslooten weegens misvoldaan met

was als baby een jaar eerder overleden. Een middelmatig

5 Gulden’.38a

groot huishouden voor die tijd en waarschijnlijk ook

Naast vader werd Jan, in 1814, ook nog toeziend voogd

middelmatig arm. Zonder nou op onze Hartjes-borst

en wel over de zes minderjarige kinderen van Engelina

te willen kloppen als een geslacht van immer noeste

van Halteren, weduwe van de in oktober 1810 overleden

arbeiders, mag ik hier toch ook van Jan zeggen dat hij

Gerrit Beerendsen. Dat over zo’n voogdijschap niet

4.11 Toetreding tot en uitsluiting van Jan Hartjes uit het St. Jorisgilde in Braamt.

FAMILIE RAAD lichtvaardig werd besloten, getuige het verslag van de

Voor ons Meester Jacob Godfried van Leenhof, vrede-

Familie Raad, die daartoe plaatsvond bij de vrederechter

rechter van het Kanton van ’s-Heerenberg. kwartier van

(zie kader Familie Raad). De in het verslag genoemde

Zutphen, Provincie van Gelderland, Zijn in de Zitting

code Napoleon (artikel 396) behelsde dat de moeder de voogdij over haar kinderen behield, maar dat haar tweede man – in dit geval Hendrik Hetterscheid – medevoogd werd en eveneens voor alle ‘verrigtigen’ verantwoordelijk was. Jan Hartjes moest vooral de belangen van de kinderen bewaken.

AANGEVEN

van heeden den zevenden November, Agttien Honderd en veertien ten verzoeken van Engelina, van Halteren, daghuurster, oud Een en veertig Jaaren, woonende te Braamt gemeente van Zeddam, kanton van ‘s-Heerenberg, Kwartier van Zutphen, Provincie van Gelderland, weduwe van Gerrit Beerendsen, vrijwillig gecompareerd der Nabestaande en vrienden, binnen de omtrek twee waren wonende aanverwanten en vrienden van wijlen gemelden Gerrit Beerendsen, ons bij de veertig Jaaren,

Dat de dagelijkse drukte Jan soms wat boven het hoofd

en overleeden in de maand van October Agttien Hon-

groeide, werd duidelijk bij de geboorte van Berendina. Zij

derdtien, nalatende Zes minderjarige Kindern met de

meldde zich op 15 september 1817, om 04.00 uur. Haar

naamen, Berendina, oud twintig jaaren, Maria, Oud Ze-

vader ontbrak daarbij, want hij keerde pas op de 18e sep-

ventien Jaaren, Hendrik, oud veertin Jaaren, Cornelie,

tember terug, van zijn werk als dagloner bij landbouwer

oud Elf Jaaren , Janna oud Agt Jaaren en Derk Beerend-

Stoveld, in de nabijheid van Huessen (Huissen), hemels-

se oud zes Jaaren, Ehelijk geprocredert bij wijlen Ger-

breed ongeveer vijfentwintig kilometer ten westen van Braamt. Het duurde nog tot 21 september, 8.30 uur, tot Jan naar de burgerlijke stand toog om zijn dochter aan te geven. Dat was te laat en de ambtenaar weigerde Berendina in te schrijven. Hij verwees naar de rechter. Die stelde vast dat zij inderdaad was geboren, maar officieel pas op 25 september. Dit is zo precies op te maken uit het NRA (Nieuw Rechterlijk Archief) 0232, invoeringsnummer 900, en uit oudrechterlijk archief Bergh (OAB) 827.

rit Beerendsen en Engelina van Halteren Zijnde voorschreeven Nabestaanden en vrienden. 1.

Derk Wessels, Daghuurder oud vijf en Dertig Jaaren, wonende te Braamt gemeente van Zedam, nabuur en vriend van de minderjarige kinderen van vaders zijde.

2. Jan Hartjes daghuurder oud vier en dertig Jaaren woonende te Braamt, gemeente van Zeddam Nabuur en vriend van de minderjarige kinderen van vaders zijde. 3. Steven Ophuizen, Daghuurder, oud neegen en twin-

Berendina zou in 1852 trouwen met Hermanus Ipskam.

tig Jaaren, woonende te Beek, gemeente van ‘s-Hee-

Zover bekend verschenen bruid en bruidegom keurig op

renberg, vriend van de minderjarige Kinderen van

tijd voor deze gedenkwaardige ceremonie.

vaders zijde.

Net als zijn vader Fredericus was Jan tussen de bedrijven door een betaalde gids voor de katholieke Pruisische soldaten in zijn streek40, die daar bezig waren de Fransen te verjagen.

4. Derk van Halteren, daghuurder, oud Zes en Zeventig Jaaren, woonende te Braamt, gemeente van Zeddam, Grootvader van de minderjarige kinderen van Moeders Zijde. 5. Hendrik van Halteren, Boerenknegt, oud veertig Jaaren, woonende te Etten, Kanton van Gendrin97

gen, Kwartier van Zutphen, provincie van Gelder-

strijdig zijn.

land, oom van de minderjarige kinderen van Moe-

Na duidelijke voorleezing waer van een lijstraet aan den Toe-

ders Zijde

ziend Voogd, zal worden uitgereikt, Hebbende de Kompa-

6. Jan Sessink, Boer, woonende te Braamt, gemeente

ranten Hendrik van Halteren, Jan Sessink met uitzondering

van Zeddam, Nabuur en vriend van de minderjarige

van verzoekster Engelina van Halteren, weduwe van Gerrit

Kinderen van Moeders Zijde Allen woonende in het

Beerendse alsmede de Komparanten Derk Wessels, Jan Hart-

Kanton van ‘s-Heerenberg, Kwartier van Zutphen,

jes, Steven Ophuizen, Derk van Halteren den welke verklaard

Provincie van Gelderland uitgezonderd Hendrik van

hebben niet te kunnen schrijven deeze Acte niet on vredereg-

Halteren hier vooren onder nummer vijf voorko-

ter en Griffier geteekend.

mende.

Gedaan te ‘s-Heerenberg ten Jaere en daage voornoemd

En heeft de verzoekster van klaergene Familie van hae-

Hendrik van Halteren

re Manezijde te hebben Welke allen zich met onser Fa-

Jan Sessink

milien Raad hebben geconstitueerd en met ons gede-

J.C van Leenhof Vrederegter

lebreerd hebbende, hebben beslooten dat de Moeder

J Kalderen Griffier39

Engelina van Halteren, weduwe van Gerrit Beerendsen voornoemd de voogdijschap zal bezonden wordende haar ten dieneinde, ingevolge het code Napoleon Artikel drie Honderd zes en negentig haare aanstaande tweede Man Hendrik Hetterscheid Daghuurder, oud Zeeven en Twintig Jaeren, woonende te Braamt, gemeente van Zeddam gemeld alhier present en kompareerende tot meede voogd toegevoegd en wijder gedelibereerd hebbende over de benoeming van een Toezienden Voogd over de Zes Voornoemde minderjarige kinderen hebben wij ten gevolge van het tot Toezienden voogd over de minderjarige kinderen aangesteld gelijk wij daartoe aanstellen

SAMEN WONEN Naast zijn werk, zijn voogdijschap en zijn alsmaar uitdijende gezin kende Jans leven nog een stevige ‘portefeuille’, die van het onroerend goed. Sinds de komst van zijn opa Fredericus naar Braamt, in 1768, heeft dit dorp altijd Hartjes binnen haar grenzen gehuisvest, in elk geval tot 2013. Waarschijnlijk tot 182841 woonde Jan met zijn vrouw en kinderen in het Gerrit Winolts-hutje

bij de perzoon van Jan Hartjes hier vooren onder Num-

(Braamt 242) in laag Braamt. Terwijl zijn zus Jaantje in

mer twee Voorkomende dewelke na verklaard te hebben

het ouderlijk huis woonde (Braamt 245), met hun vader,

deeze benoeming te willen accepteeren den Eed in onzen

besloot Jan zelf iets te verwerven. In 1816 kocht hij van

handen heeft afgelegd

Catharina Kniesten en haar tweede man Jan Sessing op

Dat hij getrouwelijk Zijne Verplichtingen ten dezen zal

hoog Braamt een stuk bouwland en een huis met erf,

verrigten

op perceel H 251 en H 250. Het gezin Sessing-Knies-

Dat hij Zal behertigen de belangen van genoemde min-

ten had rond die tijd financiële problemen. Eerder in

derjarige kinderen en die van haere goederen, tot Tijd en Wijle Zij dezelve perzoon vermogen te bestieren en vooral in Zoodanige gevallen waerin de belangen van de minderjarige Kinderen met het belang van den Moeder 98

1816 hadden ze aan Bernardus Bosman, boer uit Beek, akkergereedschappen, huis mobillien (huismeubelen) en

levende have, bestaande uit twintig schapen, twee koeien,

hem in Doetinchem. Dezelfde acte vermeldt dat Catharina

twee eenwinters (kalveren), een paard en voorts zaat

weduwe was43 van Geurt Jansen en dat Jan Sessing en

gewas (zaadgewas) en veldvruchten alsmede het houtge-

zijn vader Derk uit Silvolde kwamen.

was verkocht.

De verkoop leverde in totaal 500 gulden

Jan en Hendrina Hartjes betrokken de helft van de

op. In een acte uit 1816 staat dat Jan en Catharina hun

hofstede, met huisnummer 220. De andere helft werd

verkochte spullen tot Petri (22 februari) 1817 voor vijftig

later bewoond door Catharina Kniest(en) en haar derde

gulden van boer Bosman konden huren, mits zij dat be-

man Willem Koster44. Officieel had Willems helft

drag voor juli 1816 voldeden.

huisnummer 222, met recht van opstal. Hij mocht daar

De spullen stonden in Te Boomsgoed, een gepachte boer-

dus wonen. Het huisnummer was echter 19. De kans is

derij in Braamt, aldus de notariële acte 874 in Terborg,

groot dat Jan Hartjes de opstal van Catharina Kniest(en)

van 26 juli 1812. Te Boomsgoed was reeds in 1387, sa-

heeft gekocht. Het koopcontract heb ik echter (nog) niet

men met het vlak ernaast gelegen “De Koornmaat”, door

kunnen vinden. Tot in 1842 zou Jan nog meer bezittingen

de Van Azewijns aan het klooster Bielhem (= Bethlehem)

van Catharina Kniesten overnemen, waaronder stukken

verkocht. Dat was tijnsplichtig aan Elten. Het is dus niet

bouwland en een huisje. Catharina was een telg van de

zo toevallig dat ook de Kniesten, in deze acte met name

familie Kniesten waartoe ook Adelheid Kniesten behoorde,

Catharina Kniesten, banden hebben met het klooster Biel-

die in 1699 in Varsselder met Jan Hartjes in het huwelijk

4.12 Gevecht tussen Franse soldaten en Kozakken bij Deventer, 26 november 1813.

Kniesten bleven met elkaar verbonden. Catharina zou de

DRIE MANNEN VOOR CATHARINA KNIEST (26 JUNI 1791 – 28 APRIL 1875)

oma worden van Berendina Sessing, mijn grootmoeder. In

Twintig jaar was Catharina toen haar eerste man over-

haar lange leven trouwde Catharina drie keer (zie kader

leed, op 3 maart 1812. Gradus (of Gerrit, of Geurt) Jan-

Drie mannen voor Catharina Kniest (1791 – 1875)).

sen komt in het Gildeboek van Braamt voor. Hij was

was getreden (zie hoofdstuk 3). De families Hartjes en

vaandrig en betaalde daar jaarlijks een Kleefse daalder

VOL Op een kadastrale kaart van het bevolkingsregister van 1830 staat geen huis met nummer 22047, vermoedelijk omdat het oorspronkelijke nummer 222 was gelegen op de kadastrale grond met het perceelnummer H 251. Het huis stond dan wel niet beschreven, maar het werd bewoond, en hoe. Derk Sessink, de overgrootvader van mijn oma Berendina, had sinds 1738 recht van opstal voor dit pand. Huis en erf besloegen samen 1 roede en 92

voor. Hij is ook gildemeester geweest. Op 11 januari 1813 huwde Catharina met Jan Sessing uit Silvolde, kanton Terborg. Zijn vader was Derk Sessing. De kadasterkaarten van Braamt45 vermelden dat Jan Hartjes eigenaar was van de percelen H250 en H251, huis en erf. Derk Sessing, arbeider uit Silvolde (artikel 642), had recht van opstal op het ‘hutje’ op perceel 251. Daarna had Jan Sessing, dagloner uit Braamt (artikel 687), dat recht en vervolgens was het aan Willem Koster.

centiare. Een roede was een maat die vrij sterk varieerde

Jan Sessing sr. overleed 26 juni 1826. Met Catharina

per streek. In de Liemers was het de Rijnlandse roede,

Kniest had hij toen twee kinderen: Helena (geboren in

toen evenveel als 14,19 m2. Een centiare is 1 m2.

1822) en Jan (geboren op 27 augustus 1826). Deze Jan

Tussen 1840 en 1850 raakte het pand overbevolkt. Aan

Sessing jr. trouwde met Bendina Derksen en na haar

de kant van Jan Hartgers kwamen ook Gradus Berendsen

overlijden verbond hij zich aan Hendrica Tempel, mijn

met zijn Elisabeth Visser inwonen, op nummer 220a.

overgrootmoeder.

Waarschijnlijk waren zij toen net getrouwd, op 19 februari 1848, in Bergh. Willem Koster kreeg aan zijn zijde nóg een Hartjes als buur: Hendrik, met vrouw Theodora van Uhm en zes kinderen. Alsof de ruimte niet op kon,

In haar derde huwelijk, met Willem Koster, bracht Catharina dus twee kinderen mee. Met Willem kreeg ze er nog drie. Na zijn dood erfde ze het recht van opstal van huisje 22046.

kwamen ook strodekker Jan Kuster (Koster) en zijn vrouw Maria Wielerman met hun drie kinderen inwonen op nummer 222b. Jan Sessink jr. volgde in 1850 zijn vader

van kamer. De kinderen van Jan en Hendrina zijn op ver-

op als recht-van-opstal-houder.

schillende nummers geboren: Johanna op 222, Hendrina

Een goede kenner van Braamt, Gerrie Bisselink, vertelde

en Hendricus op 222b, Wilhelmus op 202, Everhardus

mij dat het in die tijd heel gewoon was dat huisjes soms

Gerardus op 221, Willem op 219 en Antje op 38 (wat

per kamer door een gezin werden bewoond. Ze deelden

het nieuwe nummer was voor 222). Ruilde het gezin vaak

het toilet – waarschijnlijk een houten poepdoos – en de

van nummer en/of was er sprake van een slordige omgang

keuken (“geut”). Als een familie te groot werd, ruilde men

met de nummering bij de aangiften van de geboorte van

100

de kinderen? Bij Theodorus, geboren in 1811, wordt het

Op 3 april 1868 had hij zijn domein uitgebreid door van

huisnummer niet eens vermeld. Wat we wel van hem

timmerman Lambertus Gerritsen uit Zeddam en Derk

weten, is dat hij eerst als knecht bij een boer en later als

Wilmerink, koopman te Doesburg, een stuk heide van 93

landbouwer in de bevolkingsregisters werd genoteerd. Als

roeden en 10 centiare of 84 roeden en 11 ellen te kopen

vader liet hij ook van zich weten: met Johanna Loth uit

voor 200 gulden.53

Wehl kreeg hij zeven kinderen.48

Tevens kocht hij in dat jaar een groot stuk heide naast de

Bij het overlijden van Jan Hartjes op 8 maart 1847

bestaande gronden, transformeerde dit tot bouwland (H

bestond het pand nog uit twee helften, zo blijkt uit zijn

603) en scheidde een stukje land kadastraal af. Daarop

Memorie van Successie.

Het grondbezit was in 1842

bouwde hij een hofstede: (opnieuw) Braamt 38.

uitgebreid door de aankoop van 49 roeden en 30 ellen bouwland (kadastrale legger gemeente Zeddam H603), ook van Catharina Kniesten. Dit stuk grensde aan de andere percelen van Jan c.s. Zoon Johannus Hendrik (Hent) leidde het gezin, samen met zijn moeder Hendrina. Hoewel ze er in mei 1852 nog serieus over nagedacht heeft om bij haar oudste kind Johanna en haar man Gerardus Jansen in te trekken, is Hendrina in haar eigen huis overleden, op 10 oktober van datzelfde jaar, om 02.00 uur. Haar schoonzoon heeft van haar verscheiden aangifte gedaan bij de gemeente. In de Memorie van Successie van Hendrina is geen sprake meer van een opgedeeld huis en het pand heeft een nieuw huisnummer gekregen: Braamt 38.

UITBREIDING De kinderen van Jan Hartjes en Hendrina beschikten in 1852 gezamenlijk over ‘daghuurdersplaatsje’ Braamt 38 en twee stukken bouwland.50 Het huisje werd in 1854 gesloopt51, ouderwets en uitgewoond als het inmiddels was. De familie bouwde veertig meter verderop een nieuwe hofstede. Zoon Hendrik, roepnaam Hent, kocht het in februari 1868 van zijn broers en zussen voor 125 gulden, waar hij zijn deel (een zesde) van af mocht trekken, zodat er 104 gulden en 16 cent te betalen overbleef.52

4.13 Kadasterkaart waarop de eerste twee “Hartjeshuisjes” staan. Het oude huis is nr. 251, het nieuwe is nr. 751, het latere Heuvelwijk 14.

101

4.14 Memorie van Successie van Jan Hartjes. 102

Het zou meer dan een eeuw later, in 1984, worden

bij (H 1350) en op 29 september 1915 verkocht hij

omgedoopt in Heuvelwijk 14.

het huis aan zijn zoon Wilhelmus, ‘arbeider’.55 Voor de schuur, het erf en het bouwland betaalde Wilhelmus

FA M I L I E H U I S

fl. 855,62 en een halve cent. Op zijn beurt kocht

Braamt 38 heeft ook na 1860 nog heel wat bewoners

Wilhelmus 3 aren en 50 centiaren Braamtse heide (H

gekend. Stamhouder Piepe Willem was er een van.

1565), grond die hij nodig had om een eigen uitweg te

Hij vertrok als dertienjarige (!) op 26-05-1863 naar

creëren naar de publieke weg. Deze Wilhelmus trouwde op

Pruisen. Tien jaar later, op 25-4-1873, kwam hij weer

23 mei 1918 met Johanna van Londen. Ze kregen zeven

thuis wonen. Hij trouwde op 02-05-1873 met Hendrika

kinderen.

Petronella Jansen, een buitenechtelijk kind van Johannus

Op 11 november 1918 had de wapenstilstand

van Halteren. Petronella trok ook in op Braamt 38, maar

in Compiègne een officieus einde aan de Eerste

op 05-03-1874 vertrokken zij en Willem naar Braamt 52.

Wereldoorlog gemaakt. Wie weet waren Wilhelmus en

Dit huis kwam uit de erfenis van ….. Van Halteren.

zijn zwager Jacobus Hunting daarvan op de hoogte toen

Overigens is het Jacob van Hasselt-hutje, waar Fredericus

zij twee dagen later hun eigen overeenkomst sloten: voor

Hartjes met o.a. Anna Meijsen heeft gewoond rondom

fl. 2000,- mocht de 22-jarige Jacobus zich de nieuwe

1800, omgedoopt in Braamt 78.

eigenaar noemen van Braamt 38. Hij was gehuwd met Johanna Maria Hartjes.56

Twintig jaar woonde de familie Hartjes, in verschillende

Het jaar erop verkocht Jacobus het pand met grond alweer

samenstellingen, in haar levendige stede Braamt 38.

aan zijn schoonvader, en die deed het in 1920 over aan

Het bleek, met al haar beperkingen, toch echt een thuis

zijn oudste zoon Hendrik Hartjes. Die werkte op een

voor de meeste kinderen en kleinkinderen. In 1890 was

papierfabriek in Emmerich en was op 3 november 1902

het echter weer tijd om wat aan de leefomstandigheden

gehuwd met Johanna Gerarda Maria Lubbers (geboren op

te doen. Het huis werd herbouwd en het perceel

25 maart 1881). Ze kregen 9 kinderen. Hendrik wilde

vergroot, vermoedelijk onder de regie van Bernardus,

graag naar zijn vertrouwde ouderlijk huis terug, omdat er

want vader Hendrikus en moeder Theodora waren al

meer grond omheen lag dan bij de woning die hij enkele

hoogbejaard. Beiden stierven in 1892: Theodora op 1

jaren eerder nieuw had gebouwd aan de weg naar Braamt,

maart en Hendrikus op 8 augustus. De gedachte dat het

de huidige Hooglandseweg. Hendrik Hartjes verkocht het

waarschijnlijk Bernardus Hartjes was die de herbouw

huis in 1962 aan fabrieksarbeider Theodorus Johannus

ter hand nam, is vrij logisch. Hij kwam bij zijn ouders

(Joep) Arts, geboren op 1 maart 1917. Daarmee verdween

inwonen, of deed dat al.54

het Hartjeshuis nog niet uit de familie, want Joep was gehuwd met Maria Helena (Marieke) Hartjes, de jongste

H E U V E LW I J K 1 4

dochter van Hendrik Hartjes en Maria Lubbers.

Het herbouwde huis zou tot een heel eind in de 20e eeuw

Later (1982) verhuisden Joep en Marieke naar Terborg,

in de familie Hartjes blijven. Bernardus kocht er bouwland

en toen zij de deur voor de laatste keer achter zich sloten

103

Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892

kwam een einde aan ongeveer 165 jaar Hartjes op Braamt

DE EIGENAARS VAN HEUVELWIJK 14

38. Het ging over op ambtenaar Johannes Hendrikus

Theodorus Ketels en Catharina

Bremer en als om het einde van het tijdperk Hartjes te

Hendrika Josephina Bosch

benadrukken, is het huisnummer toen veranderd in 25c.

Nina Elshof

1984 - 1986

Johannus Bremer

1982 - 1984

Theodorus (Joep) Arts

1962 - 1982

Hendricus Hartjes

1920 - 1962

Bernardus Hartjes

1919 - 1920

Jacobus Hunting

1918 - 1919

Wilhelmus Hartjes

1915 – 1920

Theo Ketels vertelde in 2001 dat bij restauratie van de

Bernardus Hartjes

1897 - 1915

fundamenten bleek dat het voorste deel van het perceel

Bernardus liet het huisje grondig verbouwen in 1890

in 1886 op een fundament van zwerfkeien was gebouwd.

en plaatste er een schuur bij.

De rest van het huis stond gewoon op het witte zand.

Hendrikus Hartjes

In 2008 bleek het huis gesloopt en vervangen door

Hendrik bouwde het huisje in of kort na 1868.

nieuwbouw, dat in niets lijkt op het voormalige huis.

Johannus Hartjes

Bremer verkocht het huis aan Nina Elshof, verkoopster, in 1984. De kadastrale nummers veranderden toen, net als – opnieuw – het adres: Braamt 25c werd Heuvelwijk 14, als onderdeel van hoog Braamt. Nogmaals twee jaar later kochten Theodorus Ketels, technisch vakman, en onderwijzeres Catharina Hendrika Josephina Bosch de woning. Zij wonen er nog steeds.

R E C H T VA A R D I G H E I D M A A K T ( G E E N ) ONDERSCHEID Na de uitweiding over onze Hartjes-behuizing in Braamt keer ik terug naar de levens van onze voorouders, meer specifiek de levens van de stamhouders. Johannus Hendrikus Hartjes, roepnaam Hent, was net zo’n bedrijvig type als zijn vader. Te midden van een regelmatig uitbreidende – en soms inkrimpende – kinderschare kende hij samen met zijn vrouw, Theodora van Uum, een lang en intensief bestaan. Hent was nog geen anderhalf jaar 4.15 Heuvelwijk 14, het voormalige Braamt 38.

104

vanaf 1986

1868 – 1897 1842

Johannus kocht in 1842 het stuk bouwland H 603, waarop het latere Heuvelwijk 14 is verrezen.

ARM LAND toen Willem Frederik van Oranje Nassau, komend vanuit

Van Baarda57 vertelt dat de nationale economie er bij

Londen, op 30 november 1813 landde op het strand

de komst van koning Willem I in 1813 somber uit zag.

van Scheveningen, om in 1814 te worden gekroond tot

Een bijna lege staatskas, onder andere door de bijdragen

Koning Willem I. Als hij in 1815 tevens koning over de zuidelijke Nederlanden wordt, is het Koninkrijk der Nederlanden een feit. Willem I trof een verschraald en tamelijk futloos land aan (zie kader Arm land). Koning Willem II, die in 1840 aantrad, toonde meer belangstelling voor militaire zaken dan voor de economie, waar zijn vader zich zo voor had

aan de oorlogen van Napoleon I; een failliete Verenigde Oost-Indische Compagnie en de zeehandel die definitief de nek was omgedraaid door het continentale stelsel: Napoleon I had daarmee alle handel tussen Groot-Brittannië en het Europese continent verboden. De Britten reageerden met een verbod van alle Franse handel met de rest van de wereld. De ooit zo sterke, op zeehandel gebaseerde Nederlandse economie bleef na de Franse tijd zwaar gehavend achter. Grote misoogsten in 1816 en

ingezet. De levensomstandigheden van de bevolking

1817 hielpen het land ook niet vooruit.

verslechterden nog door ‘de strenge winter van 1844-

Willem I ontplooide initiatieven om de economie te sti-

1845 en het mislukken van de aardappeloogst door de

muleren. Hij betaalde uit eigen zak de grote pakketten

aardappelziekte in 1845. Dit leidde tot onrust: plundering

aandelen die het basiskapitaal vormden voor het Fonds

van bakkerswinkels in Amsterdam en hongeroproer in

ter bevordering van de Nationale Nijverheid (1821), de

Friesland en Groningen die met militair geweld werden

Algemeene Nederlandsche Maatschappij ter begunsti-

neergeslagen’.60 Tot het ‘Europese revolutiejaar’ 1848 woedde in Nederland een strijd tussen de behoudende zittende machthebbers, waaronder de koning, en hervormingsgezinde liberalen onder aanvoering van Johan Rudolph Thorbecke. Belangrijkste inzet: de macht in het land. In 1848 komt een grondwetswijziging tot stand:

ging van de Volksvlijt (1822) en de Nederlandsche Handelmaatschappij (1824). Verder gaf de koning de aanzet tot het graven van kanalen en de aanleg van het wegenstelsel, waaronder de grote weg van Zutphen via Keppel naar Wehl en vandaar via Zeddam en ‘s-Heerenberg naar Emmerich. De koning richtte zich echter vooral op het zuiden van het land. Dat mocht niet voorkomen, dat het zuiden in opstand kwam. De verschillen met het noorden waren zowel qua geschiedenis, mentaliteit, geloof als taal

•

De macht van de koning werd ingeperkt;

•

Het principe van de ministeriële verantwoordelijkheid

rijk.

werd ingevoerd;

Van Baarda wijst op de vaak genoemde ‘zelfingenomen,

Komst van een nieuw kiesstelsel, waarbij de leden

behoudende en initiatiefloze sfeer in het Noorden in de

van de Tweede Kamer rechtstreeks gekozen worden

eerste helft van de 19e eeuw’. Ondernemers innoveerden

door census kiezers (zij die belasting betaalden /

nauwelijks in hun productiemethoden, mede door de

•

welgestelde mannen; algemeen kiesrecht komt pas in 1917 voor mannen en in 1919 voor vrouwen); •

Het recht van enquête en amendement werd ingevoerd;

te groot. In 1830 scheidde België zich af van het Konink-

grote werkloosheid en daarmee gepaard gaande beschikbaarheid van goedkope arbeidskrachten. Na een voorzichtig herstel tussen 1820 en 1840 raakt tussen 1840 en 1848 de economie opnieuw in het slop met een dieptepunt in 1845 door het mislukken van de aardappeloogst. 105

Het aantal bedeelden nam toe van 10% tot 15% .

Nederland de onderwijswet. Niet elke school werd in

Tot 1850 stegen de inkomens van arbeiders en midden-

gelijke mate uit de schatkist betaald. Daar zou nog meer

groepen niet of nauwelijks; huurprijzen, prijzen van voe-

dan vijftig jaar schoolstrijd overheen gaan.61

ding en grondstoffen bleven zo goed als gelijk. Wat er

De ingrijpende wetswijzigingen sorteerden vooralsnog

aan groei was, werd gecompenseerd door toename van de bevolking.  Tussen 1650 en 1800 groeide de bevolking in Nederland nauwelijks, van 1800 tot 1850 klom het inwoneraantal van ongeveer 2 miljoen naar 3 miljoen. Het verschil tussen de hoogste en laagste inkomensgroepen verkleinde, maar dat kwam meer door achteruitgang van de hoogste groep.  Van de bevolking hoorde 60-70% tot de laagste inkomensgroep en verkeerde daarmee voort-

weinig effect op het leven in de Liemers. En pas na 1870 kwam de Industriële Revolutie in Nederland echt op gang. Een uitzondering vormde de DRU-fabrieken in Ulft. Deze ‘ijzerhut’ was opgericht op 17 mei 1754 en produceerde halverwege de 19e eeuw van alles wat uit gietijzer gemaakt kon worden, zoals paraplustandaards, fornuizen, pannen, kachels en grafkruizen. De gieterij sloot in 1973

durend op een bestaansminimum. Het dagloon lag in die

en in 2003 verhuisden de resterende onderdelen van het

periode op 60 tot 100 cent per dag. De verschillen waren

bedrijf naar Duiven. DRU maakte nog steeds haarden.62

regionaal en hingen samen met verschillen in kosten van

Mechanisatie zou met name de productiecapaciteit in de

levensonderhoud. In 1852 verdiende de gemiddelde ar-

textiel- en de levensmiddelenindustrie verhogen. Voor die

beider in de Liemers 300 gulden (135 euro) per jaar.

vooruitgang zich aandiende, bleef het hard werken, vaak

zelfs ploeteren voor de boeren en burgers. Rond 1850 was de gemiddelde levensverwachting van de inwoners van de Liemers 34 jaar. Dit lage cijfer kwam • •

Vrijheid van pers, petitie, vereniging en vergadering

grotendeels op het conto van de grote kindersterfte. Maar

en godsdienst werd vastgelegd.

moeder natuur liet zich ook niet altijd van haar vriende-

Ook de vrijheid van onderwijs was geregeld, na bijna

lijkste kant zien. Behalve de aardappeloogst mislukten in

een halve eeuw strijd van met name katholieken

1846 door een muizenplaag ook de rogge- en de tarwe-

en protestanten. De grondwet formuleerde het als

oogst. In het desastreuze jaar 1867 stierf een fors deel

volgt: ‘Het geven van onderwijs is vrij, behoudens het

van de veestapel door de runderpest en stelde tevens de

toezigt der overheid, en bovendien, voor zoover het

opbrengst van de landbouw diep teleur. De extreme droog-

middelbaar en lager onderwijs betreft, behoudens

te van het jaar erop leidde in de Liemers tot een serieus

het onderzoek naar de bekwaamheid en zedelijkheid

voedseltekort.63 Na een periode van droogte zette in juli

des onderwijzers; het één en ander door de wet te

1884 een noodweer alle weilanden onder water. Het vee

regelen’.

moest worden opgestald en veel boeren hadden geen of te weinig voer voor de dieren. Tot overmaat van ramp brak er

Ieder verkreeg de vrijheid binnen het kader van deugdelijkheidseisen een eigen school te stichten. In 1857 kreeg

106

een epidemie van mond-en-klauwzeer uit.64

‘MET ALLE LASTEN’

Op 18 november 1840 waren Johannus Hendrikus

Hent Hartjes heeft zich nooit neergelegd bij zijn armoede.

Hartjes en Theodora van Uum in de rooms-katholieke Sint

Gedachtig het oude vers ‘Al is een ouder nog zo arm,

Aldegundiskerk in Emmerich getrouwd. Ze hadden toen

toch dekt hij warm’ werkte hij zich uit de naad, leende

al Gerritje, officieel Grada Maria, geboren in Wehl. Dat

driehonderd gulden voor perceel H820

en kocht,

was een schat van een meid van zeven jaar, resultaat van

zoals vermeld, het daghuurdersplaatsje wat ooit zijn

een buitenechtelijk avontuur van Theodora. Haar minnaar

ouders toebehoorde. Vader Jan was al in 1847 overleden

is niet bekend. Ze was van God gegeven, zou je kunnen

en moeder Hendrina in 1852, en alle spullen waren

zeggen. Voorkind Gerritje groeide waarschijnlijk op bij

toen verdeeld onder de zeven kinderen. Hun perceel

familie van haar moeder. Grote kans dat dat in Wehl was,

met herbouwde woning was zestien jaar later echter

waar het huis met erf van haar vader stond. Samen met

nog gemeenschappelijk bezit en Hent had te kennen

haar vier broers en zussen had Theodora dat in 1838

gegeven dat hij zijn familie wilde uitkopen. Het pand

geërfd.

werd getaxeerd door Gerrit Koster, Lammert Gerritsen

Gerritje werd dienstmeid in Wehl en trouwde, ook over de

en Hendrik Koster, landbouwer in Kilder. Ze hadden

grens, te Praest in Pruisen, op 6 september 1859. De ge-

zelfs een eed afgelegd ‘het goed naar hun beste kennis

lukkige was Hendrikus Gerhardus ten Brinck, die in 1832

en Wetenschap te zullen waarderen’. Hent verwierf het

in Bergh ter wereld was gekomen. Ze woonden later in

vastgoed ‘met alle lasten, regten en ongeregtigheden’.

Bruckendorf.67 Wanneer Hendrikus overleed, weet ik niet.

4.16 Landing van Willem I op het strand van Scheveningen, 30 november 1813.

107

Gerritje beleefde een eeuwwisseling, en sloot haar ogen

schien had de “gemeentelijke vroedvrouw” wel aangifte

voor altijd op 27 april 1901. In het kerspel Gendringen

gedaan.

was dat, in Netterden nummer 6.

De Officier van Justitie te Zutphen schreef op 24 januari

1876 ‘Toe de Heere Burgemeester van Berg’: Hent en Theodora bezaten dus twee stukken bouwland, een stuk heide en een huis met erf. Dat was best veel,

Naar aanleiding van het proces-verbaal opgemaakt

en handig als je een stapel kinderen hebt. Een ervan,

tegen Theodora van Uum, e/v Hendrik Hartjes te

Wilhelmus, overleed in 1848, hij was toen drie jaar.

Braamt, mij geworden bij uwe missive d.d. 22 dezer,

Het volgende kind dat een jaar later ter wereld kwam, op

zonder nummer, heb ik de eer U Weledelgestrenge

08-09-1849, kreeg ook de naam Wilhelmus. Hij is mijn

beleefdelijk te verzoeken mij te willen mededelen,

overgrootvader.

na daaromtrent gedaan onderzoek, of die vrouw zich

Behalve de eerste Wilhelmus overleden nog twee kinderen

reeds meermalen aan het verlenen van verloskun-

van Hent en Theodora al zeer jong. Evert werd negen jaar

dige bijstand heeft schuldig gemaakt en of zij er als

en Grada, het laatste kind, stierf in haar geboortejaar,

het ware een beroep van maakt en zoo ja of die ver-

1857. Haar moeder was toen 45 jaar.

schillende feiten kunnen bewezen worden, daar een

Ondanks al hun inspanningen kreeg deze familie Hartjes

enkel op zich zelf staand feit geen voldoende stof tot

het niet echt breed en zochten de ouders andere wegen

vervolging oplevert, aangezien art. 1 der |Wet van

om al hun kinderen en zichzelf van voeding, kleding en

1 juni 1865 (Stbl. 60) strafbaar stelt het onbevoegd

warmte te voorzien. In dat streven ging Hent misschien

verlenen o.a. van verloskundigen bijstand als bedrijf

soms iets te ver. Hij is ervoor vrijgesproken, maar Hent

en dus meerdere feiten tot daarstelling van overtre-

werd toch beschuldigd van het stelen van hout van de

ding der wet vereischt.

heer Benoit, samen met Johannes Menning en Johanna Roding, op 24 januari 1876.71

Mogt dit het geval niet zijn of zulks althans niet genoegzaam blijken, dan komt het mij hoogst

VERDACHTE VROEDVROUW

wenschelijk voor dat bedoelde vrouw er door U

Ook Theodora van Uum kwam onder het zoeklicht van

Weledelgestrenge op worde gewezen, dat het haar

de handhavende macht terecht. Ze hielp in haar directe

niet geoorloofd is verloskundige bijstand te verlenen

omgeving blijkbaar nogal veel vrouwen bij hun bevalling.

en zij zich dus daarvan in het vervolg moet onthou-

Voor een ervaringsdeskundige - ze kreeg tien kinderen

den, terwijl een nauwlettend toezigt daaromtrent ten

- was dat niet zo vreemd. Zij deed dat echter zo vaak,

haren opzigte in ieder geval noodzakelijk zal zijn.72

waarschijnlijk tegen een kleine vergoeding in natura, dat het opviel en er zelfs proces-verbaal tegen haar werd

Er is onderzoek gedaan naar de praktijken van Dora, en

opgemaakt. Het zou beunhazerij zijn, beweerden boze of

op 31 juli 1877 ontving de burgemeester van Bergh een

jaloerse tongen: ze was er niet eens voor opgeleid. Mis-

brief van de Officier van Justitie van Arnhem:

108

Bij missives van 6 juny en 12 july ontving ik van U

Johannus Hendrikus Hartjes, geboren in Bergh op 25

Edelachtbare processen-verbaal wegens onbevoeg-

juni 1812, overleed op 8 augustus 1892, een dag na de

de uitoefening der verloskunde tegen Theodora van

verjaardag van zijn vrouw, in Braamt in huis nummer 38.

Uum, huisvrouw van Hendrik Hartjes. Daar beide

Theodora van Uum, oftewel Dora, was geboren in Wehl op

malen de hulp verleend is aan hare verwanten, be-

6 of 7 augustus 1812. De rooms-katholiek gedoopte Dora

twijfel ik of hierdoor de regtbank bewezen zal achten

stierf op 1 maart 1892 in Bergh, het geboortedorp van

dat zij de verloskundige praktijk als beroep uitoefent.

haar man.

Dit neemt niet weg dat ik haar gaarne zal vervolgen indien van meer gevallen blijkt. Ik verzoek U

DE ERFENIS

Edelachtbare dus wel de politie op te dragen op

Bij testament vermaakten Hent en Dora alle grond en

haar verder gedrag op dit punt scherp toe te zien.

goederen aan hun jongste zoon Bernardus, zoals te lezen

Indien zij zoo regelmatig de praktijk van vroedvrouw

is in het testament dat Theodora op liet maken bij notaris

uitoefent zal, dunkt mij, nog wel van andere gevallen

Kolfschoten in Gendringen73:

kunnen blijken. Natuurlijk hoe meer hoe beter. Want bij zulke vervolgingen moet men van de veroordeling

…. zoo verklaar ik voor zijn moederlijk erfdeel, in

vrij zeker zijn, anders doet de vervolging meer kwaad

volkomen eigendom toe te scheiden aan mijnen

dan goed.

zoon Bernardus Hartjes, bij mij inwonende mijne helft in de met mijnen man Hendrik Hartjes, in

Blijkbaar is men Dora gevolgd bij twee geboortes, en

huwelijksch gemeenschap bezeten roerende

beide keren betrof het een van haar verwanten die beviel.

– en onroerende goederen, bestaande de

Dat vond de officier geen beroepspraktijk en daarom zag

roerende goederen in een inboedel des huizes,

hij bewijsvoering lastig worden tegen Dora. De zaak werd

deelgereedschappen, levende have en vee, en de

geseponeerd, vermoedelijk tot grote opluchting van Dora.

laatsten in twee dagloonersplaatsjes, gelegen te

Zij was vanaf toen wel een gewaarschuwd mens. Het is

Braamt … (enz.) ....

niet bekend of zij ooit voor haar vermoedelijk illegale

…… Ten slotte verklaar ik voormelde toedeling aan

uitoefening der verloskunde is veroordeeld.

mijnen zoon Bernardus Hartjes te hebben gedaan, ten eersten, uit hoofde van ondeelbaarheid in

Misschien pleegde de Officier omgekeerde klassenjusti-

natura, en ten tweeden, met het oogmerk om hem

tie en liet hij haar met rust omdat zij en haar man, Hent

ter bevoordelen, gevende en vermakende hem dus

Hartjes, gelijk negen-en-negentig procent van hun tijd-

bij vooruitgenieting, datgene, hetwelk hij kracht

genoten in de Liemers, zo arm waren als een kerkmuis.

dezer beschikking, meer komt te genieten dan zijne

Ze raapten zelfs dennennaalden, om te gebruiken of te

overige broeders en zusters, als zijnde het mijn

verkopen als brandstof.

wensen om mijne overige levensdagen ten zijnen huize door te brengen.

109

4.17 Familie van Bernardus en Johanna bij hun 50-jarig huwelijk in 1928.

Bernardus erfde alles, onder voorwaarde dat hij zijn

binnen drie maanden na de dood van zijn moeder aan zijn

ouders tot hun dood verzorgen zou, inclusief kerkengeld

broers en zusters fl. 2,50 uit moest keren, per persoon.

en levensonderhoud. Zo’n constructie was niet uniek,

Dora schonk haar man negen kinderen, waarvan zij allebei

integendeel. Voorbeeld uit ons geslacht is Frederik, die

er vier overleefden. Bij elkaar viel dus tien gulden toe

in 1813 zijn hutje overdeed aan dochter Jaantje en haar

aan de broers en zussen van Bernardus en nog eens 2,50

man Derk Wessels. Dora gaf aan dat zij en haar man

gulden aan buitenechtelijke Gerritje. Het duurde nog tot

Bernardus 800 gulden schuldig waren ‘wegens veeljarig

1897 eer Braamt 38 werd overgedragen aan Bernardus

ingebragt geld, loon en voorschotten’. Dit lijkt een belas-

(arbeider, eigenaar).

tingtrucje ten gunste van hun zoon. Die slecht bedeelde kinderen waren Jan (Johannes), HendriBernardus was op 14 oktober 1878 gehuwd met Johanna

kus, Willem en Antje. Het lijkt logisch dat Bernardus zoveel

Jansen, geboren in Grieth-Wissel in Duitsland. Ze kregen

meer ontving, omdat hij daar al woonde met vrouw Johanna

tien kinderen. Ja, tien. Dan kun je best een groter huis

en kinderen. Zijn broers en zussen woonden elders, zij het

gebruiken. In de overdracht stond wel dat Bernardus

allemaal in de buurt. Of Bernardus werd simpelweg voorge-

110

trokken omdat hij anno 1892 de jongste was. Na hem kwam nog wel Grada Wilhelmina, maar zij werd slechts vijf jaar. Wat ook kan hebben meegespeeld, is dat Bernardus de braafste was. Oudste broer Jan bijvoorbeeld, de jongen met één arm, werd op of vlak voor 15 december 1853 opgepakt voor bedelen.74 Janneman was toen 12 jaar, en had begin 1853 al vier maanden in gevangenis Schenkenschans in Groningen gezeten voor diefstal.75 Onze eenarmige bandiet had zich tegen zijn detentie verweerd met de woorden dat hij gestolen had op last van zijn vader. Die zou niet langer in zijn onderhoud hebben kunnen voorzien. Jan was later hopelijk een wat voorbeeldiger vader van de kinderen die hij bij zijn nicht en tevens echtgenote Antonetta van Uum zou verwekken. Hij hoefde trouwens niet het leger in, want… hij was daarvoor vrijgeloot. Jans zus Hendrina was net zo min van ondeugden verschoond. Hoewel, is het echt een ondeugd als je hoogzwanger thuis terugkeert van je betrekking in het buitenland? Wellicht waren haar ouders niet zo blij met weer een mee-eter aan tafel. Hendrina baarde haar bastaardje Gerhardus op 15 januari 1870. Niet eerder dan op 9 oktober 1874 trouwde ze met Gradus Berentsen, oud-soldaat. Hij had precies vijf van zijn jonge jaren gegeven aan het Nederlandse leger, van 14 mei 1868 tot en met 13 mei 1873. De kleine Gerhardus werd door beide partijen erkend en gewettigd. De familie Berentsen-Hartjes woonde in Braamt. Van Hendrina’s overlijden in 1882 deden Jan Huntink en Bernardus Span aangifte. Zij waren vermoedelijk buren.

4.18 Brief van Officier van Justitie Schlingemann over de diefstal van de jonge Jan Hartjes.

Onbekend is of Gradus toen nog in beeld was, of inmid-

de twee kinderen die hij erkende toen hij in de zomer van

dels overleden. Waarom Hendrikus, toch naar zijn vader

1878 de tien jaar oudere Aleida Eikelen huwde? Maria

genoemd, met 2,50 gulden aan erfenis genoegen moest

Hendrika van 15 jaar en Antonius Johannes van 12 kre-

nemen, laat zich moeilijker raden. Waren het misschien

gen een halfbroertje op 4 december 1879: Hendrik.

111

Nog geen acht maanden nadat hij wees was geworden,

op 12 april 1902, toen herbergier Gellekom Johan Wen-

werd vader Hendrikus weduwnaar, bij het overlijden

nekes zo gruwelijk mishandelde, dat deze vier dagen later

van Aleida op 4 april 1893. Voor lang treuren was geen

aan de gevolgen ervan overleed, 21 jaar oud. Gellekom

plaats. Op 9 juni van hetzelfde 1893 klonken de huwe-

werd door de Duitse politie gearresteerd.

lijksbellen opnieuw voor Hendrikus, dit keer met Johanna Bod aan zijn zijde. Zij deelden bijna zeventien jaar, tot

ZUSTERS OF KRENGEN

Johanna stierf in 1911. Er vond op 10 augustus 1913

Hent en Theodora Hartjes hadden er vast veel vertrouwen

een boedelscheiding plaats tussen de kinderen van Hen-

in dat hun zoon Bernardus goed voor hen zou zorgen,

drikus en Johanna en de kinderen uit het eerdere huwelijk

in zijn-hun huis. Ze hadden immers meegemaakt hoe

van Johanna met Hendrik van Halteren. Zoon Theodorus

hij zijn dierbaren beschermde en voor rechtvaardigheid

(Dorus) kocht de hofstede te Braamt voor 750 gulden.

streed. Op 26 oktober 1884 was Bernardus naar de

M.J. Bergervoet kocht voor 110 gulden van de erfgena-

burgemeester van Braamt gegaan, om hem te vertellen

men een stuk grond, groot 14 are en 50 centiare.

dat acht dagen eerder zijn zoontje Hendrik, nog geen zes jaar, door de zusters van de bewaarschool op de Padevoort

Hendrikus Hartjes woonde vanaf 1921 tot aan zijn ver-

was geslagen. De kwetsuren waren nog steeds zichtbaar.

scheiden in het Gasthuis Majella in Zeddam.

Bernardus kon echter niet aantonen wie het gedaan had,

Hun zevende kind, Antje, viel mogelijk buiten de erfenis

en om te vervolgen was eerst bewijs nodig. Daarom kwam

van Hent en Dora omdat de manier waarop zij haar kinde-

de volgende dag moeder Johanna Hartjes met haar zoon

ren opvoedde hen niet aanstond. Antje en haar man Toon

naar de burgemeester en zij heeft hem Hendriks rug laten

Wennekes hadden een zoon, Johannes Petrus Wennekes.

zien. Er waren onmiskenbaar tekenen van mishandeling

Die was allerminst een lieverdje

en het was waarschijn-

en de burgemeester gaf de heer W. Limbeek, als

lijk geen toeval dat hij het op een dag aan de stok kreeg

gecommitteerde volgens artikel 79 der onderwijswet en

met een zekere Gellekom, eigenaar van een herberg net

als lid van het bestuur van de school, opdracht de kwestie

over de grens in Duitsland. Het etablissement was volgens

te onderzoeken.

de burgemeester van Bergh in zijn brief aan de minis-

Moeder Hartjes vertelde aan Limbeek dat zij de dag van

ter ‘reeds sinds tal van jaren de bron van veel kwaad en

de mishandeling ongerust was geworden toen Hendrik en

ellende, het broeinest van twist en tweedracht, de oorzaak

zijn zus rond half zes nog niet thuis waren. Zij is ze gaan

dat menig huishouden hier ongelukkig en menig jongeling

zoeken en vond ze bij het huis van Struif. Natuurlijk was

dronken wordt’.

De burgemeester had reeds in 1895,

haar de bont en blauwe rug van haar zoontje opgevallen.

toen Gellekoms moeder er de scepter zwaaide, een brief

‘Hoe kom je daaraan, manneke?’ had ze hem gevraagd.

geschreven naar zijn ambtgenoot in Emmerich om de

‘De, de, de zuster,’ reageerde het kleine slachtoffer.

tapperij gesloten te krijgen. Dat was toen niet gelukt en

Het klonk Johanna te gek in de oren om te geloven dat

het is ‘tot heden blijven bestaan, het verdriet met kwistige

Hendrik zoiets zou verzinnen. ‘Maar hoezo, waarom

hand overal verspreidend’. Het droevig dieptepunt kwam

dan?’ Met horten en stoten vertelde Hendrik dat zuster

112

Doksia hem naar het gruishok had meegenomen en hem daar met een stok had geslagen. Moeder Ambrosia had de deur vastgehouden. ‘Dat doen ze toch niet zomaar, Hendrik?’ Het was geweest om het wegnemen van een appel door een ander kind, en hij, Hendrik, had de helft ervan gekregen. Hij wilde de naam van de dader niet zeggen, toen de zusters hem daar om vroegen. En toen waren ze erg boos geworden. De volgende dag was Johanna naar de Padevoort gegaan en had er met moederoverste gesproken. Die wilde niet zeggen wie het kind had geslagen. Wel had zij onder het aanbieden van koffie en brood om vergiffenis gevraagd. In die handeling lag toch enigszins een bekentenis, vond Hendriks moeder. Limbeek had zelf ook de mishandeling geconstateerd, en op 28 oktober sprak hij de drie zusters die belast waren met het onderwijs op de Padevoort. Zij wisten niets van wie het kind Hartjes had mishandeld. Ja, zij hadden het kind wel ondervraagd over het wegnemen van de appel, maar hij had niet willen spreken. Ja, ze hadden hem meegenomen naar de Padevoort, maar ook daar bleef Hendrikje zwijgen. Toen hebben ze hem en zijn zusje naar huis laten gaan. De volgende dag was de moeder met Hendrik gekomen en hen zijn rug getoond en zij hadden ook gezien dat het kind mishandeld was. Ze hadden moeder en kind koffie met brood gegeven. Van vergiffenis vragen was geen sprake geweest en verder wisten zij nergens van. Toen Limbeek de dag erop kinderen van de school naar de afranseling vroeg, was hij niets wijzer geworden. ‘Meer kan ik UED er niet van berigten mag ik nog iets ontdekken dan zal ik UED verder berigten. Met achting UEDw dienaar, w.g. W. Limbeek’ eindigt de brief van de onderzoeker aan de burgemeester. Of Limbeek ooit nog iets heeft ontdekt, is tot nu toe het geheim van deze geschiedenis.78

113

HOOFDSTUK 5

Hartjes in Braamt late periode Oswalduskerk, Zeddam, 1720.

115

STAMBOOM FAMILIE HARTJES IN BRAAMT, LATE PERIODE

Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892

Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum

Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen

Grada 1857 - 1857

Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen

Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing

Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen

Bernard 1855 x Johanna Jansen

Johanna 1879 x Johannus Koster

Wilhelmus 1845 - 1848

Antje 1852 x Johannus Wennekes

Hendrik 1881

Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch

Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands

116

Evert 1847 - 1856

Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916

Wilhelmus Gerhardus (Willem) (Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967

Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum

Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930

‘PIEPE’ WILLEM

geboren op 1 augustus 1874, te Braamt 52, in het huis

Ook Willem, geboren op 8 september 18491 en dus bijna

dat Johannus van Halteren later zijn ouders zou nalaten.

zes jaar ouder dan Bernardus, erfde niet het huis en de

Op 6 juni 1875 verhuisde het kleine gezin naar ’s-Hee-

grond van zijn ouders Hent en Dora Hartjes. Willem was

renberg, nummer 129.4 Jan jr. emigreerde op volwassen

astmatisch, trouwde als 23-jarige met de lieve Hendrica Petronella (Nelleke) Jansen van twintig lentes en ze leefden hun leven meestentijds in Bergh, dichtbij pa en ma. Het zou natuurlijk kunnen dat Willem het mede ‘verloor’ van Bernardus omdat zijn echtgenote een buitenechtelijk kind was, van Johanna Jansen en Johannus van Halteren. Tegen dit argument pleit dat Dora zelf een buitenechtelijke dochter had. Van Halteren erkende Nelleke direct bij haar geboorte.2 Hij zou met zijn gezin verhuizen van Zeddam 20 naar Braamt 52 (later 73). Deze boerderij lag aan de weg van Wehl naar Zeddam, ongeveer honderd meter verwijderd van het huis waar Hent en Theodora Hartjes woonden, het latere Heuvelwijk 14, tegen de bosrand van de Hettenheuvel aan het Montferland. Misschien dachten zijn ouders dat het Willem niet zou lukken om het land te bewerken vanwege zijn astma. Die moet behoorlijk zijn geweest, gezien zijn bijnaam Piepe. Hij vervulde wel zijn dienstplicht, bij het 3e Regiment Infanterie, vanaf 12 oktober 1869. Op 15 april, twee weken voor zijn huwelijk, diende hij nog als ‘milicien’ (soldaat).3 Willem was de volgende stamhouder van onze Hartjesfamilie. In april 1873 trok hij naar Pruisen om daar te gaan werken, maar op 5 maart 1874 keerde hij voltijds terug in Braamt, wellicht omdat Nelleke zwanger was van hun eerste kind: Johannus Hendricus. Die werd 5.1 Oproep voor militaire dienst van “Piepe Willem” Hartjes, 1873.

117

leeftijd naar Brabant, naar Aalst, en werd daarmee de

laar Albertus Ebbing. Zij leefde lange tijd in onmin met

eerste van de Brabantse Hartjes. Zestien maanden later,

haar vader, omdat Albertus protestant zou zijn, aldus

op 5 oktober 1876, kwam dochter Josephina Theodora

het verhaal dat lange tijd in onze familie rondging. In de

ter wereld. Zij trouwde in 1897 met schilder en metse-

bronnen5 staat Albertus echter consequent als Rooms-Katholiek geboekstaafd. Vader en dochter hadden dus om andere, onopgehelderde redenen ruzie. Misschien was het Willem een doorn in het oog dat zijn schoonzoon een tijd werkeloos was. Josephine had een paar jaar in Elten gewerkt, terwijl Albertus thuis was gebleven. Op 6 september 1909 kreeg hij echter een baan in een fabriek in Zeddam, waar hij met zijn vrouw en inmiddels drie kinderen woonde. Per 16 februari 1911 verhuisden ze naar ‘s-Heerenberg, waar Albertus weer zonder werk kwam te zitten. Dit echtpaar ging in 1939 in Ulft wonen, op de Van Nispenstraat 17. Tegen Piepe Willem was in maart 1879 proces-verbaal6 opgemaakt vanwege diefstal van bomen. De officier van justitie te Arnhem, mr. Nahuijs, schrijft naar aanleiding van dit proces-verbaal op 26 maart een brief aan ‘Den Heere Burgemeester’: De zaak Ca Willem Hartjes, waartoe nevens gaande stukken betrekkelijk zijn, is mij nog niet duidelijk genoeg. In ’t proces-verbaal lees ik dat de boom herkend werd aan een opgegeven kenmerk. Welk was dat? Ik wilde dit gaarne weten, want alles hangt in deze af van de zekerheid der herkenning. Ik zou daarom ook gaarne vernemen op welke wijze van Geldrop en Huls op de zitting zullen kunnen verklaren. Zullen zij slechts zeggen dat de boomen veel overeenkomst 5.2 Toestemming van het leger voor het huwelijk tussen Willem Hartjes en Hendrika Petronella Jansen, 15 april 1878.

118

hadden met de gestolenen zoodat zij wel geloven dat

Het valt te betwijfelen of de officier van justitie antwoord

het de ontvreemde zullen zijn, of zullen zij verklaren

heeft gekregen op zijn vragen. Blijkbaar wist men zich

dat zij stellig en zeker weten dat het de gestolenen

op de Braamtse hei aardig in te dekken en moesten

zijn, en dat het onmogelijk is dat zij zich vergissen.

de veldwachters hun best doen om de genoemde

In het laatste geval is er bewijs genoeg, althans

feiten bewijstechnisch rond te krijgen. Of de mensen

wanneer zij redenen voor hunne wetenschap kun-

maakten ook toen anderen verdacht, die ze niet zo graag

nen opgeven. Ik zag dan echter toch in ieder geval

mochten… want een makkelijk heerschap is Willem

nog gaarne een ambtseedig proces-verbaal om den

waarschijnlijk niet geweest.

onbezoldigden rijksveldwachter van Geldrop, die

Een van mijn metgezellen op mijn genealogische

nu slechts als klager in het proces-verbaal voor-

speurtocht was Jaap Hunting. We leerden elkaar begin

komt, omtrent die herkenning opgemaakt. In het

jaren negentig kennen in het gemeentearchief van

eerste geval ware een nader onderzoek naar de

’s-Heerenberg. ‘Wat zoek jij?’ ‘De familie Hartjes.’ ‘Nou,

waarheid van de beweringen van de verdachte voor

daar heb ik wel wat van.’ We bleken dus familiebanden te

UEA (Uedelachtbare, wh) gewenscht. Kunnen al

hebben. Jaaps opa Jacobus trouwde op 5 mei 1917 met

de veldwachters zeker verklaren dat hij tegenover

Johanna Maria Hartjes, een nicht van Piepe Willem.

hen alleen gesproken heeft van genoemde boomen

Samen met (gepensioneerd) rechercheur Jaap vond ik

gekocht te hebben en niet dat hij ze gekregen heeft

het verhaal van de ‘Poging tot doodslag op c.q. zware

(zooals hij verklaard heeft voor U). En is er dan geen

mishandeling van Willem Hartjes, gepleegd op de weg

mogelijkheid om ’s mans bewering daaromtrent te

van ’s-Heerenberg naar Zeddam’, welke op of kort voor

ontzenuwen, ook al zegt die moeder dat het zoo is.

30 oktober moet hebben plaatsgevonden.7 Op 31 oktober

Mij dunkt zulke boomen op de balken zouden toch

1879 schreef de Burgemeester van Bergh aan de officier

wel door de buren gezien zijn. En kunnen welligt

van justitie te Arnhem:

Geldrop c.s. niet verklaren dat de boom die zij bij Brugman in beslag genomen hebben eerst kort gele-

Ik heb de eer UEA te doen toekomen een verklaring

den geveld moet zijn en dus onmogelijk reeds twee

van de gemeentelijk geneesheer Dokter Gefken

jaren gelegen kan hebben?

alhier, betreffende een verwonding van Willem Hartjes, van beroep dagloner te Braamt in deze

De Officier van Justitie te Arnhem

gemeente. Volgens eigen opgave zou hij met zijn

w.g. Nahuijs.

schoonzuster Johanna Jansen – de vrouw van zijn broer Bernardus Hartjes – en Peter Johannes

P.s.

Loëvering, van beroep dagloner te Kilder in deze

Wilt U tevens alsnog in uw verhoor inlassen dat het

gemeente, van ’s-Heeerenberg naar Zeddam zijn

is opgemaakt op den ambtseed. Zonder dat kan het

gegaan en terwijl hij zijn handkar trok, was Loëvering

stuk eventueel niet als bewijs dienen op de zitting.

daar achter gaan duwen.

119

Omdat echter laatstgenoemde dronken was, had

voor ’s avonds thuis kwam en hij hedenmorgen tien

deze hem, Hartjes, de last nog zwaarder gemaakt.

uur aan het kantoor zou zijn. Hedennacht drie uur

Hij had hem daarom verzocht niet langer te duwen.

begaf zich de rijksveldwachter in begeleiding van de

Daar Loëvering aan dat verzoek geen gevolg had

gemeenteveldwachters derwaarts, doch Loëvering

gegeven, was hij achter de kar gegaan om hem

werd niet gevonden en zijn huisgenoten wilden ook

het duwen te beletten. Loëvering had hierop een

niet weten waar hij was. Hij is waarschijnlijk naar

mes getrokken en hem een snee over de hand

Pruisen ontvlucht.

en een steek in de bovenbuik toegebracht. Door

Volgens opgave van de dokter is Ha(a)rtjes zonder

het laatste was hij in elkaar gezakt en was zijn

koorts en vertonen zich bij hem geen verschijnselen

schoonzuster gaan lopen om hulp te halen in het

van buikvliesontsteking. Mochten deze zich

naburige Zeddam. De dokter achtte de wond niet

onverhoopt voordoen, dan zal ik niet nalaten u

levensgevaarlijk. Het vermoeden dat Loëvering op

onmiddellijk hiervan kennis te geven.

de vlucht zich aan een strafvervolging zal onttrekken bestaat hier wel is waar niet, doch ik zou graag

De burgemeester merkte vervolgens op dat Loëvering

van u willen vernemen of hij ook aangehouden

zeven jaar eerder was veroordeeld wegens ‘moedwillige

en voorgeleid moet worden. Van het ingeleide

mishandeling en verwonding’, waar hem tot vier maanden

onderzoek zal UEA zo spoedig mogelijk het resultaat

gevangenisstraf en acht gulden boete was opgelegd.

worden medegedeeld.

Twee dagen later meldde de burgemeester schriftelijk aan de officier van justitie dat ‘(…) zojuist de dokter de

Blijkbaar had de burgemeester, als hoofd van de

kennisgeving doet, dat de patiënt meer pijn voelt, ook

plaatselijke politie, zijn veldwachters onmiddellijk

koorts heeft en zijn toestand gevaarlijker is, zonder nu

opdracht gegeven een onderzoek in te stellen. Op 3

evenwel nog buikvliesontsteking te kunnen constateren.’

november 1879 was verdachte Loëvering echter nog niet

Op 8 november was de verdachte nog niet aangehouden.

aangehouden, want die dag schreef de burgemeester aan

Waarschijnlijk moest hij worden gesignaleerd en werd om

de officier van justitie:

zijn opsporing, aanhouding en voorgeleiding verzocht. De burgemeester schreef aan de officier over het signalement

Onder aanbieding van een proces-verbaal van

van P.J. Loëvering:

onderzoek in zake de verwonding Hartjes en naar aanleiding van uw missive van 1 dezer B.

(…) dat genoemd persoon in de militieregisters is

Nr. 2998, heb ik de eer UEA mee te delen, dat

omschreven als volgt:

gisterochtend door de huisgenoten van Loëvering

120

aan de gemeenteveldwachter Berendsen, die gelast

lang 1.569 (dat wil zeggen 1 el en 569 strepen),

was Loëvering op het kantoor te bestel(l)en, werd

aangezicht rond, voorhoofd rond, ogen grijs,

geantwoord, dat deze naar Doetinchem was, niet

neus stomp, mond gewoon, kin rond, haar blond,

wenkbrauwen blond, merkbare tekenen geen.

hij een half pond koffiebonen heeft gekocht. De

Volgens inlichting is genoemd persoon niet groter

vrouw van Bruijel verklaart, dat zij wel heeft gezien

geworden, alleen zijn haar is meer rossig en hij heeft

dat Loëvering bloed op zijn handen had, maar

ook een dito baard. Overigens is zijn signalement

niet kan zeggen of dat mogelijk uit eigen wonden

hetzelfde gebleven.’

afkomstig was.

Later die dag vulde de burgemeester aan dat Loëvering

Omdat ze zag, dat Loëvering dronken was, had zij

‘waarschijnlijk een litteken heeft tussen de duim en

hem niet aangekeken en zich maar gauw van hem

de eerste vinger (wijsvinger) van een van zijn handen,

af gemaakt, omdat zij wist dat het zo’n lastige man

veroorzaakt door een hem in 1872 toegebrachte wond

was als hij dronken was, zodat zij niet kon zeggen

met een bijl.’

hoe hij er in het gezicht had uit gezien.

Vermoedelijk is Loëvering hierna toch vrij snel

Theodora Convent, vrouw van Mathijs Visser te

aangehouden en ‘opgezonden’. Hij zal ongetwijfeld in

Vinkwijk, zegt gezien te hebben dat, toen Loëvering

Arnhem voor de rechter-commissaris zijn geleid en in

uit de herberg van G. Weijers kwam (na het

voorlopige hechtenis genomen, want vervolgens ging

gebeurde), hij geen wonden in het gezicht had en

het onderzoek verder en schreef de burgemeester op 13

zijn kleren ook niet bevuild waren. G. Wejiers en zijn

november aan ‘den Heer Regter Commissaris’, die de zaak

vrouw houden beiden vol, dat Loëvering niet bij hen

toen dus in handen had, een brief:

in de herberg is geweest.

Onder terugzending van uw schrijven van de 10de

Onder de getuigen die ik gehoord heb is G. Hunting,

dezer, heb ik de eer hierbij te voegen de processen-

die duidelijk constateerde dat de vrouw van Hartje(s)

verbaal van verhoor van B. Hartjes en zijn vrouw

steeds bij de wagen is geweest. Opmerkelijk is het,

alsmede van enige getuigen, die ik nog heb gehoord

dat zijn verklaring enigermate in tegenspraak is met

teneinde de tegenstrijdigheden in de verklaringen

die van de Hartjes. Zij houden namelijk staande dat

tussen de Hartjes en Loëvering op te lossen, waarbij

Loëvering steeds achter de wagen is geweest en zijn

uit de verklaringen van Hartjes blijkt, dat hij alleen

gruis altijd op zijn kruiwagen heeft gehad, terwijl

in ’s-Heerenberg was en de vrouw van B. Hartjes

Hunting zegt, dat dit gruis op de wagen van Hartjes

steeds bij de wagen en haar zwager is geweest.

is gedaan en dat, althans tot de molen zag G. Hunting, waar hij hen heeft verlaten, de vrouw van

Ik heb door Harmsen nog verder onderzoek

B. Hartjes de kruiwagen heeft gekruid en Loëvering

laten doen en daarbij is gebleken, dat Loëvering,

W. Hartjes de wagen heeft helpen trekken. Ik voeg

onderweg naar huis, te Zeddam in de winkel

hieraan toe een schets / tekening ter verduidelijking.’

van Bruijel is geweest en daar is geholpen door Willemina te Gussinklo, vrouw van Bruijel, van wie

121

De zaak over de mishandeling van W. Hartjes, door

vier kinderen, respectievelijk oud 8, 6, 3 en 1 jaar

P.J. Loëvering gepleegd, werd op 30 december 1879

en dat dit gezin op dit moment gebrek moet lijden,

behandeld door de Rechtbank in Arnhem. Ook Willem

omdat Loëvering slechts de enige broodwinner was.

Hartjes diende te verschijnen, maar hij bleek nog niet

Het is volgens ons daarom in het belang van zijn

voldoende hersteld. Die dag schreef de burgemeester

gezin hoog nodig, dat hij zo spoedig mogelijk naar

namelijk weer een brief aan de officier van justitie, waarin

huis terugkeert.’

hij meldde dat dokter Gefken hem net heeft verteld dat ‘Hartjes niet in staat is de reis te voet te maken, omdat

De officier wilde blijkbaar toch nog even weten hoe het

zijn te verwachten kortademigheid niet is geweken. Om

met de gezondheidstoestand van Willem Hartjes was

die reden zal de man niet voor de rechtbank verschijnen.

gesteld. Daarover rapporteerde de burgemeester op 15

De dokter zal trachten UEA voor de terechtzitting daarover

februari 1881:

nadere mededelingen te doen.’ De reis van Braamt naar Arnhem, waarschijnlijk via

(…) dat naar het uiterlijk te oordelen hartjes geheel

Kilder, Beek, Babberich, Zevenaar, Duiven en Westervoort

genezen is en weer zoals gewoonlijk zijn dagelijkse

– zo’n 25 tot 30 kilometer – moest Piepe Willem dus

werkzaamheden verricht. Volgens zijn verklaring is

te voet afleggen. In die tijd liep er nog geen trein van

hij bij mistig weer meer kortademig en meent hij niet

Doetinchem naar Arnhem en blijkbaar kon hij ook

de man te zijn die hij was voor hij de steek ontving.

geen gebruik maken van paard en wagen. Hij zou dus

Men mag deze verklaring echter niet te hoog

die dag een flinke afstand (ongeveer 60 kilometer)

opnemen, omdat Hartjes mij voor komt als iemand

hebben moeten overbruggen. Het is de vraag of die

die gaarne beklaagd wil worden en van wiens

kortademigheid van Willem toen iets te maken had met de

eerlijkheid in deze zaak ik niet ten volle overtuigd

gepleegde mishandeling. De kans is groter dat hij altijd

ben.’

kortademig was, door zijn astma. Of de zaak die dag nog is behandeld, is niet bekend.

Mogelijk had Willem geen al te beste naam in

Feit is wel dat Loëvering werd veroordeeld en een

’s-Heerenberg en het hele verhaal lezende had het Jaap

gevangenisstraf uitzat, want er werd voor een gedeelte

en mij niet verbaasd als hij de zaak enigszins heeft

van de straf om gratie verzocht. Waarschijnlijk had

overdreven. Of Loëvering de gehele straf heeft uitgezeten

de burgemeester, na enig onderzoek, erg met het

of dat hij voor een gedeelte ervan gratie heeft gekregen en

achtergebleven gezin van Loëvering te doen, want op 14

dus eerder naar huis mocht, is ons niets gebleken.

februari 1881, dus ruim een jaar later, schreef hij aan de

Uit vorenstaande blijkt wel, dat de burgemeester van

officier van justitie:

een gemeente zich in die tijd met veel zaken bemoeide. Als hoofd van de plaatselijke politie was hij tevens

122

(…) dat het huisgezin van Pieter Johannes Loëvering

hulpofficier van justitie en stuurde hij zijn veldwachters

bestaat uit oude gebrekkige ouders, zijn vrouw en

aan. Hij leidde zelfs het opsporingsonderzoek en

onderhield contacten met de officier van justitie in

van 1 are (= 100 m2) en 80 centiare (= 80 m2); plus de

Arnhem. In voorkomende gevallen liet hij zijn gezag

nummers 790 (bouwland) en 789 (huis en erf), tezamen

en autoriteit gelden en ontbood hij, bij tegenstrijdige

groot 53 aren en 40 centiaren. Het huis op perceel 789

verklaringen, zelfs getuigen op het gemeentehuis om ze

was afgebroken en samengevoegd met het ernaast gelegen

zelf aan een verhoor te onderwerpen.

bouwland. Het legaat bepaalde dat Hendrik van Halteren, zoon van

(VER)HUIZEN EN ERVEN

Johannus, eigenaar mocht zijn van vier aren van dat

De kinderschare van Willem en Nelleke breidde zich uit.

samengevoegde bouwland. De overige vier kinderen –

En in tegenstelling tot haar man erfde Nelleke Hartjes-

Johannes, Willem, Gerhardus en Hermanus – van Van

Jansen wel, van haar biologische vader Johannes van

Halteren en Maria van Dulmen zouden binnen twee jaar

Halteren. Na de dood van zijn echtgenote Maria van

elk twee gulden ontvangen, iets waar Willem voor moest

Dulmen had Van Halteren een langdurige relatie met

zorgdragen.9

Johanna Jansen. De twee zouden nooit trouwen, maar kregen wel vier kinderen, waaronder Nelleke.

LAND IN ONTWIKKELING

Op 5 maart 1874 trokken Willem en Nelleke voor het

Stamhouder Piepe Willem, geboren in 1849, en zijn Pe-

eerst in bij Van Halteren, in huisje Braamt 52. Daar zag

tronella (1852) groeiden op in een Nederland dat funda-

(klein)zoon Johannes Hartjes het levenslicht (op 1 augus-

menteel aan het veranderen was. De macht van de koning

tus 1874). In juni 1875 verhuisde het kleine gezin naar

was met de grondwet van 1848 aan banden gelegd; de

’s-Heerenberg, waar Josephina Theodora werd geboren, op

maatschappij veranderde van een agrarisch-ambachtelijke

5 oktober 1876. Om mij onbekende redenen keerde dit

in een industriële samenleving. ‘De bevolking in de agrari-

Hartjes-gezin op 3 januari 1877 terug naar Braamt 52.

sche sector daalde van 44% in 1849 naar 28% in 1909.

Definitief. Met een beetje inschikken kon dat blijkbaar

Veel meer mensen gingen werken in de nijverheid (van

best, want uiteindelijk liepen er zeven kinderen Hartjes

24% naar 32%) of vonden een baan in de dienstensec-

rond. Onder hen mijn opa, de eerste Wilhelmus Gerhardus

tor (van 29% naar 38%)’.10 Ook de overheid stelde zich

van onze stamboom. Ik neem aan dat Nelleke en Willem

minder afstandelijk op en investeerde in publieke werken

met hun (schoon)vader een inwoon-in-ruil-voor-verzorging

als de aanleg van de Nieuwe Waterweg (klaar in 1872)

afspraak hadden gemaakt, tot aan het overlijden van de

en het Noordzeekanaal (officieel geopend in 1876),

oude man.

die respectievelijk Rotterdam en Amsterdam direct met

Van Halteren heeft op 28 februari 1881 een testament la-

de zee verbonden. In 1890 initieerde de regering het

ten opmaken, waarin hij roerende en onroerende goederen

samenvoegen van de regionaal georganiseerde spoorwegen

legateerde aan Nelleke en haar man. Van Halteren stierf

tot een nationaal spoorwegnet. ‘Aan het eind van de 19e

op 14 februari 1895 en in juni 1899 kregen zij het toege-

eeuw begon de Nederlandse volkshuishouding sterk van

zegde legaat betreffende het huis met nummer 52: Sectie

de internationale hoogconjunctuur te profiteren.

F, nummer 782 zijnde huis met schuur en erf, ter grootte

Door de economische veranderingen en de verhoging van

123

5.3 Kadasterkaart van Braamt, sectie H, 1842-1912.

de welvaart versnelde de mechanisatie en nam (tussen

hun salaris, aan leermiddelen en de schoolgebouwen.

1889 en 1909) de bevolking met 30% toe’.

Schoolopzieners controleerden of scholen zich aan de wet

De emoties in het land laaiden echter zelden hoger op

hielden.

dan wanneer het de schoolstrijd betrof. Die strijd was al

Belangrijk was het artikel dat bepaalde dat het aanleren

ontvlamd met de schoolwet van 1806, toen Nederland

van de dogma’s van de verschillende religies niet

nog onder Frans regime stond. Deze wet wilde het slechte

meer op school werd gegeven. De kerken moesten die

en versnipperde onderwijs uit het slop halen. Door de

op een andere manier zien over te brengen op hun

armoede kwamen kinderen vaak niet naar school, omdat

(jonge) volgelingen. Dit principe leidde tot verhitte

ze werkten om bij te dragen aan het gezinsinkomen.

politieke discussies, die ruim een eeuw zouden duren,

Iedereen moest deel kunnen nemen aan het onderwijs

tussen confessionele partijen enerzijds en liberale en

en de schoolwet maakte dat in principe mogelijk. De wet

socialistische partijen anderzijds.12

stelde – voor het eerst – eisen aan de onderwijzers en

De grondwet van 1848 maakte een einde aan de

124

principiële discussie of alle kinderen naar een

uitgangspunt, maar vooral zouden er te weinig scholen en

gemeenschappelijke lagere school moesten blijven gaan, of dat dit ‘opvoedingsinstituut bij uitstek’

ook

leerkrachten zijn om de stroom van nieuwe, regelmatig schoolgaande kinderen te verwerken.16

de levensbeschouwelijke opvattingen van de ouders aan

In 1900 kwam de leerplicht er wel, ondanks de inmiddels

bod moesten komen. Naast de openbare school mochten

alom bekende argumenten van de tegenstanders:

bijzondere scholen worden opgericht. Maar de overheid wilde er vooralsnog niet de financiële basis voor leggen.

•

staatsopvoeding;

Wat volgde was een politieke strijd over het bestaansrecht van het bijzonder naast het openbaar onderwijs.

aantasting van het ouderlijk gezag door invoering van

•

gewetensbezwaren tegen het verplicht naar de

De schoolstrijd kende echter ook een economisch aspect.

openbare school gaan, in een situatie waarin er nog

Voor de ontwikkeling van de samenleving dienden zoveel

onvoldoende bijzondere scholen waren;

mogelijk kinderen onderwijs te volgen, gedurende een

•

aantal jaren en in een breed scala van vakken. De wet behelsde daarom een groot aantal maatregelen die gericht

betwisten van de gunstige effecten van leerplicht in andere landen;

•

het in twijfel trekken van de juistheid van de cijfers

waren op kwaliteitsverbetering van het onderwijs. Maar

over het schoolverzuim. Het verzuim zou geringer zijn

hoe moest dat allemaal worden betaald?

dan – óók door de regering – werd beweerd;

•

de vrees voor inkomensderving in vele gezinnen.

De schoolwet van 1857 legde de leerstof vast. Naast lezen, schrijven, rekenen en Nederlandse taal, de tot

Het wetsontwerp werd op 20 maart 1900 nipt

dan toe gebruikelijke vakken van de lagere school,

aangenomen: 50 stemmen voor, 49 tegen. Het ontwerp

werden geschiedenis, aardrijkskunde, kennis der

van minister Goeman Borgesius zou het niet gehaald

natuur, vormleer (= meetkunde) en zingen verplicht

hebben als de antirevolutionair Schimmelpenninck het

voorgeschreven. Facultatief werden moderne talen,

bed niet had moeten houden na een val van zijn paard

wiskunde, landbouwkunde, gymnastiek, tekenen en

en als de doodzieke liberaal Van Kerkwijk niet met een

handwerken voor meisjes. Scholen, die een of meer van

rijtuig naar het Kamergebouw gebracht was om vóór te

deze facultatieve vakken aanboden, werden gerekend tot

stemmen.17

het meer uitgebreid lager onderwijs (mulo).

ONROEREND GOED Schoolgaan werd nog niet verplicht. Dat gebeurde wel

Willem leende op 18 februari 1900 achthonderd gulden

bij de wet van 1878, maar invoering van de leerplicht

voor een hypotheek van mevrouw Gerdina Jacoba Pelgrims

bleef achterwege. Minister Kappeyne, in theorie vóór

in Doesburg18 om een nieuw huis te bouwen in sectie H,

de leerplicht, zag in de praktijk grote bezwaren: de

nummer 110, met uitzondering van een oostelijk hoekje,

confessionelen zouden er fel tegen zijn, tornen aan

en perceel 781, eveneens zonder het oostelijke gedeelte.

het ouderrecht was nog geen algemeen aanvaard

Samen waren deze percelen twee hectaren (20.000 m2)

125

en 61 aren en 79 centiaren groot. Een perceel grond in

gulden en voor de tweede koop 581 gulden.20

Braamt werd aangemerkt als onderpand.19 Het gekochte

Uiteindelijk deden Willem en Nelleke ook het huis

perceel bleek een perceel te zijn in Zeddam, nummer 91.

Braamt 52 van de hand, op 11 augustus 1908. In die tijd verhuurden zij het huis, aan de familie Steesels uit

In 1902 werd de erfenis van Van Halteren uitgekleed, om

Zeddam. Die betaalde 65 gulden huur per jaar. Tot 22

geld te genereren voor de bouw van een nieuwe boerderij

februari 1909 konden de Steesels daar wonen.

in sectie H, dus in de omgeving Heuvelwijk. De Hartjes

Jacob Hunting bood 1150 gulden, maar Albertus van

behielden het huis en erf, maar verkochten in twee

Halteren wilde per se zijn ouderlijk huis terug. Hij bood

fasen in totaal 58 aren en 10 centiaren (590 m ) aan

hoger en verkreeg het pand voor 1350 gulden.

bouwland. Gradus Jansen gaf voor de eerste koop 520

Willem tekende met W. Hertjes.21 Hij woonde dus op een

5.4 Eerste foto van onze familie Hartjes: Willem Hartjes en zijn gezin.

Van links naar rechts :Hendrik Hartjes, Johannus (Jan) Koster, Willem, Johanna Hendrika (Johanna) Hartjes, Josephina Theodora Hartjes (Josephine) (klein meisje), Hendrika Petronella (Nelleke)Hartjes-Jansen, Johannus Hendricus (Jan) Hartjes, Maria Josephina Berendina (Marie) Hartjes, Wilhelmus Gerhardus (Willem)Hartjes. Afwezig: Theodora (Dora)Hartjes en Hendricus Gerhardus (Hendrik) overleden.

nieuw adres en verhuurde het geërfde huis. Mijn overgrootouders leenden opnieuw geld. Nog in november 1908 klopten ze aan bij de Roomsch Catholieke Parochiale Armen te Zevenaar voor 1300 gulden. Onderpand was hun nieuwe huis Sectie E, in Zeddam, nummer 1405 van vijf aren en vijftig centiaren, en nummer 774 van twintig aren en dertig centiaren. Dit onderpand was Zeddam nummer 91, waar ze officieel vanaf 16 december 1908 woonden. Ze hadden al een boerderij gebouwd in sectie H, dat in het dorp Braamt lag. Ze mochten sinds de afsluiting van de lening niet meer zonder toestemming van de schuldenaar hun huis verhuren en ze betaalden maar liefst 450 gulden rente per jaar.

Nadat ze in 1909 voor elkaar een testament hadden gemaakt, waarbij ze over en weer het vruchtgebruik regelden23, verkochten Willem en Nelleke in 1911, opnieuw in twee fasen, hun bezit in Zeddam. Op 21 februari ging een perceel bouwterrein over naar Johannus Bakhuis, die met 420 gulden het bod van Gradus Jansen (395 gulden) overtroefde.24 Drie maanden daarna verkocht Willem nog eens vijf aren en vijftig centiaren grond. Het maakte hem 1700 gulden rijker (of minder arm).25 Met de opbrengsten kon Piepe Willem op 11 september 1911 een perceel grond ‘onder ’s-Heerenberg’ overnemen van Johannus Josephus Marie Thuis. Nader onderzoek leerde dat de grond in Lengel lag, aan de noordkant van ’s-Heerenberg. Het betrof Sectie K nummer 1034, een stuk bouwland van 28 aren (2800 m2), en kostte het niet onaanzienlijke bedrag van 1640 gulden.26 Zo op het oog hielden Nelleke en Willem aan de transacties 520 gulden over. Geld, dat hen van pas kwam

5.5 Acte 64: testamenten van Willem en Petronella.

bij de verhuizing naar Stokkum – twee kilometer ten

127

Wilhelmus Gerhardus (Willem) 1888 - 1956

westen van ’s-Heerenberg – waar ze hoogstwaarschijnlijk

zijn moeder Catharina Kniest en zijn stiefvader Willem

een boerderij hadden gekocht. Per 30 september, nog

Koster. Voor hij Hendrica ontmoette, was Sessing gehuwd

steeds in 1911, betrokken ze hun nieuwe onderkomen.

geweest met Berendina Derksen, met wie hij vijf kinderen

Nelleke overleed hier, op 10 juli 1916. Willem zou

had voortgebracht.

weduwnaar blijven.

Hendrica was 33 jaar toen ze met de 58-jarige Sessing trouwde. Ze had als dienstbode vier jaar gewerkt op het

Veertien jaren later, op 5 oktober 1930, liep Piepe Willem

landgoed Montferland in Zeddam, van 13 mei 1868 tot

van Stokkum naar ’s-Heerenberg, naar de lokale markt.

1 mei 1872. Daarna diende ze een jaar bij het gezin

Niet ver van de woning van zijn dochter Josephine, met

Dijker in Vethuizen 9, om vervolgens na een betrekking

wie hij jarenlang een slechte verstandhouding had, kreeg

in Silvolde in Pruisen terecht te komen. Ze zou daar een

hij een beroerte en zakte in elkaar. Omstanders herkenden

slippertje gehad hebben met de jonkheer Van Nispen.

hem en brachten hem in een kruiwagen naar Josephine.

Ze kwam op 9 mei 1876 in elk geval zwanger thuis, in

Daar overleed hij drie dagen later, op de leeftijd van 81

Wijnbergen nummer 17, bij haar ouders Matthias Tempel

jaar.

en Hendrica Helmes. Op 15 juli 1876 baarde ze een tweeling: Hendrik en Bernardus.31

BEDRIJVIGE SMOKKELAAR

Hendrica liet haar twee jongens achter bij hun opa

Piepe Willem liet de aangifte van zijn zoon Wilhelmus

en oma toen ze op 30 april 1880 naar Gouda vertrok.

Gerhardus over aan de vroedvrouw, Maria Christina

Hendrik verhuisde per 24 april 1882 naar een oom

Vermoedelijk

Hendricus in Stokkum, nummer 106, en Bernardus ging

moest vader Willem te ver uit de buurt aan het werk om

uiteindelijk in 1889 bij Gradus Tempel wonen, een oom

‘nog even’ langs het gemeentehuis te gaan. Misschien

van zijn moeder. Van 20 juli 1884 tot haar huwelijksdag,

ontbrak hij zelfs bij de geboorte van kleine Willem, op 20

22 mei 1885, werkte Hendrica weer dichter bij huis, dit

maart 1888, in Braamt 52.

keer bij het gezin van Jan Heyltjes in Lengel.

Twintig jaar was Wilhelmus Gerhardus toen hij op

Ter voorbereiding op het huwelijk, neem ik aan, herriep

7 november 1908 in Braamt huwde met Berendina

Jan Sessing zijn testament waarin hij zijn huis en erf

Wilhelmina Hofs, geboren Timmermans.

Sessing.

Deze Zeddamse was nog een jaar jonger dan

(perceel 1087) en een bouwland van een hectare,

haar kersverse echtgenoot. Haar ouders, Jan Sessing en

vijf aren en tien centiaren (perceel 1088) met een

Hendrica Tempel, hadden voor Berendina’s komst al twee

gezamenlijke waarde van 1055,25 gulden nalaat aan zijn

keer een doodgeboren kind gekregen, op 27 januari en

vrouw Berendina Derksen en hun vijf kinderen. Getuigen

21 december 1887.

Berendina, geboren op 15 maart

1889, zou enig kind blijven.

Jan Sessing groeide samen met zijn zusje Helena op bij

128

bij de notaris waren Wilhelmus Johannus Berendsen en Hendricus Hartjes, landbouwer en wonende in Braamt.32 Op 21 mei 1885, daags voor de trouwdag, werd een

testament gemaakt op de langstlevende tussen Jan

buitenland te vertrekken. Bernardus had dit geweigerd,

Sessing en Hendrica Tempel. In Gendringen. Het

maar Hendricus niet en hij zou zelfs burgemeester van

testament beschreef onder meer de kadastrale legger

Bandung (IndonesiĂŤ, wh) zijn geworden.

Zeddam, sectie H, met daarin het onroerend goed van

Als Hendrica bezwangerd was door de jonkheer, dan

Sessing.

Precies drie maanden later veranderde Jan zijn

moet het in Pruisen zijn gebeurd. Zoekend in het

testament weer en gaf hij zijn have en goed aan Hendrica.

bevolkingsregister van Braamt, dat zich destijds in het

Ze waren op huwelijkse voorwaarden gehuwd.

gemeentearchief van â&#x20AC;&#x2122;s-Heerenberg bevond, merkte ik

dat de bladzijden waarop de geboorten vermeld zouden Ik was benieuwd of Hendrica Tempel inderdaad kinderen

moeten staan, eruit zijn gesneden. Vervolgens ben ik

van de jonkheer Van Nispen had gebaard. Het verhaal in

naar de pastorie van de kerk van Zeddam getogen. Ik

de familie luidde dat ze door de jonkheer zwanger was

werd daar zeer vriendelijk ontvangen en mocht alle DTB-

gemaakt toen ze als dienstbode bij hem werkte. En, zo

boeken (Doop, Trouw en Begrafenis) vanaf 1777 in de

vertelde mijn oma Berendina, de jonkheer zou de jongens

kerk aldaar inkijken. Ook hier was de bladzijde waarop de

later elk zeshonderd gulden hebben geboden om naar het

informatie over de geboorte van de tweeling zou moeten

5.6 Geboorteacte van W.G. Hartjes (geb. 20-03-1888).

129

staan verwijderd. Alleen het bevolkingsregister in Arnhem

burgemeester.36

vermeldt dat de tweeling is geboren, maar dat de naam

Jan Sessing besloot, toen hij zeventig jaar was, dat na zijn

van de vader onbekend is en dat de moeder de beide

overlijden al zijn eigendommen moesten overgaan naar

kinderen pas op 28 januari 1895 erkende.

zijn dochter Berendina. Hij regelde dat per testament bij

Bernardus Tempel stond in het bevolkingsregister van

notaris Willems in Zevenaar, op 5 november 1897. Zijn

Gendringen als zoon ingeschreven, maar hij was in Bergh

twee stiefzonen waren dood (Bernardus stierf rond 1894)

geboren. Op 1 mei 1891 verliet hij het huis van Gradus

of onbereikbaar ver weg (was Hendrik al in 1895 naar

Tempel in Elten, waar hij twee jaar had gewoond, om

Indonesië gegaan) en hij had blijkbaar niet veel met zijn

zijn intrek te nemen in Braamt 44, bij zijn stiefvader Jan

vijf kinderen uit zijn eerste huwelijk, als die nog leefden.

Sessing en zijn moeder Hendrica. Op 3 augustus 1892

Op 6 december 1907 overleed Jan. Zijn vrouw Hendrica

vertrok Bernardus, net 17 jaar, naar Bienen in Pruisen en

maakte op 9 mei 1910 een gelijksoortig testament, met

later naar Raesfeld, ook in Pruisen. Hij werd rangeerder

dit verschil dat zij al haar bezit niet alleen aan Berendina

en zou tussen een trein en een stootblok terecht zijn

toebedacht, maar ook aan haar jonge schoonzoon

gekomen en zijn doodgedrukt.35

Willem Hartjes. De erfenis betrof onder meer hetgeen de

Hendricus Tempel toog op 1 november 1894 eveneens

kadastrale legger van de gemeente Zeddam beschreef als

naar Pruisen, naar Emmerich; hij keerde ruim zes

sectie H nummers 1087 en 1088, met een waarde van

maanden later terug naar Braamt, maar werd direct weer

huis, grond en goederen van 1475 gulden. Hendrica wilde

uitgeschreven omdat hij naar Amersfoort ging om daar

wel het levenslange vruchtgebruik van dit goed met ‘den

op 29 april 1895 vrijwillig als huzaar in dienst te treden.

blooten eigendom’ van 983 gulden vijftig.37

Hij huwde met Albertine Herst, met wie hij twee kinderen kreeg: Hendrik George, bij mij bekend als oom George, en

JONGE OUDERS

Mathilde Carolina.

In de kleine gemeenschappen van de Liemers in die tijd

Oom George, die in 1993 bij mij op bezoek is geweest,

zullen verhalen over de ‘bastaardjes van de jonkheer’ snel

verschafte mij veel informatie over zijn vader Hendrik.

genoeg de rondte hebben gedaan. Wilhelmus Gerhardus

Hij beweerde dat er bewijzen zijn van de amoureuze

Hartjes zal er ook over hebben gehoord, al lang voor hij

escapade van jonkheer Van Nispen met zijn oma

hun halfzus Berendina (Dien) zou trouwen. Voor het zover

Hendrica. Maar welke bewijzen gaf hij niet aan. George

was, probeerde deze Willem zijn steentje bij te dragen

heeft ook een lijst opgesteld van hetgeen Hendrik

aan het inkomen van zijn ouders. Hij deed dat onder meer

allemaal heeft gedaan in Bandung. Want hij was

in Pruisen, tussen 19 juni en 20 november 1905,38 waar

inderdaad naar Indonesië geëmigreerd en op 10 juli 1908

hij werkte als zogeheten wisselloper (of incassoloper):

geëmbarkeerd in Batavia, waar hij het tot wachtmeester

iemand die wissels (waardepapieren) aanbood aan de

had gebracht. Na zijn pensionering op 5 december 1910,

koper van goederen.39

op 34-jarige leeftijd (!), leefde hij tot aan zijn overlijden

Op 24 oktober 1908 kreeg Willem een oproep voor

op 19 februari 1946 in Bandung als burger en niet als

‘lichting 50’ van de nationale militie. Of hij daarvoor

130

(af en toe) van huis moest en in een kazerne werd ingekwartierd, dat weet ik niet. Feit is wel dat hij twee weken later, op hun trouwdag, met Dien introk bij zijn schoonouders Jan en Hendrica Sessing, in het huis dat toen Braamt 44 heette (voorheen 52). Keurig getrouwd zette het jonge stel zich aan de gezinsuitbreiding en op 12 juni 1910 baarde Dien hun eerste dochter Hendrika Johanna (Rika). Zij kreeg op 24 maart 1912 een zusje, dat naar haar oma van vaders kant werd vernoemd: Petronella, oftewel Nel, mijn peetmoeder.

KINDERMOORD Hoogzwanger als ze was van haar tweede kind zal Dien, net als haar man, nog extra geschrokken zijn van het nieuws over Maria Frederika Hartjes. Op een kille dag, 18 februari 1912, was haar levenloze lichaam gevonden achter een houtstapel in de buurt van haar ouderlijk

5.7 Een nog levende Maria Frederika Hartjes

huis. Heel de Liemers, heel Nederland hield de adem in: wie deed nou zoiets, wie vermoordde nou een kind van

had de kindermoord gepleegd? En waarom? De Nieuwe

zeven jaar? Maria was een dochter van Antonius Johannes

Tilburgsche Courant gaf op 9 juli 191241 een overzicht

Hartjes en Anna Oostendorp, beiden uit Bergh. Zij waren

van de gebeurtenissen:

op 18 juli 1896 getrouwd en kregen naast Maria tien andere kinderen. Antonius was een zoon van Aleida

DE MOORD TE BEEK.

Eikelen uit haar eerste huwelijk. Hendrikus Hartjes, zoon

Men schrijft uit Arnhem:

van Hent en Dora, had hem als zijn wettige zoon erkend.

Het is nu bijkans 5 maanden geleden dat de bewoners van Beek in devotiestemming ter gelegenheid van het

Veel kinderen stierven jong toen, maar vermoord werden

40 uren gebed, plotseling van ontzetting werden vervuld

er weinig. Het hele land wist van deze misdaad. Er

door het bericht dat de 7-jarige Marietje Hartjes midden

verschenen korte berichten en lange, gedetailleerde

in het Beeksche bosch door de hand van een onbekende

artikelen in kranten als het Nieuwsblad van het Noorden,

moordenaar den wurgdood was gestorven. Wat was toch

het Nieuwsblad van Friesland, de Gooi- en Eemlander,

het geval?

de (Nieuwe) Tilburgsche Courant, het Bataviaasch

In den middag van 18 Februari omstreeks half vier

Nieuwsblad en de regionale Graafschapsbode. Wie

uur had moeder Hartjes haar dochter gestuurd naar

131

O V E R L E D E N B E V O N D E N 40: No.14 Heden den eenentwintigsten Februari negen-

den winkel van de weduwe ten Benzel, gelegen op het

tien honderd twaalf, zijn voor ons Ambtenaar van de

kruispunt van de wegen van Zeddam naar Didam en van

Burgerlijken Stand der gemeente BERGH, Provincie

Beek naar Kilder, teneinde een pakje lucifers te halen.

Gelderland, verschenen Gerrit Kelder oud vijf en veertig jaren, van beroep brigadecommandant en Sipke Taconis oud vijf en twintig jaren, van beroep geneesheer, beiden wonende in deze Gemeente, die ons hebben verklaard, dat op den negentiende Februari dezes jaars, des morgens ten kwartier over acht uur te Beek binnen deze Gemeente, in den ouderdom van zeven jaren is overleden bevonden Maria Frederica Hartjes, zonder beroep,

Marietje bleef uit, bleef maar uit, de ouders begonnen ongerust te worden, ongeruster naarmate de avond viel en geen spoor van het kind was te vinden. Men ging zoeken overal in den omtrek, alle wegen en paden in de buurt werden afgekruist. De buren, de veldwachter en de marechaussĂŠe werden om hulp gerequireerd. Den heelen nacht dwaalde men door de

geboren en wonende in deze gemeente, dochter van de

bosschen, alles afspeurende zonder enig resultaat. En ook

echtelieden Antonius Johannes Hartjes, daglooner, en

losgelaten politiehonden wisten geen spoor van het kind

Anna Oostendorp, zonder beroep beiden wonende in

te vinden.

deze gemeente.

Bij het krieken van den morgen werd andermaal met

Waarvan wij deze akte hebben opgemaakt en, na voorle-

het onderzoek begonnen. Dit leidde wederom tot niets.

zing, ondertekend met de aangevers

Totdat eensklaps achter een houtmijt, waarbij men

wg G. Kelder wg S. Tacponis wg Reyers

reeds meermalen vruchteloos had gezocht, het vermiste schepseltje werd gevonden. Zij lag daar, in de lengte uitgestrekt, klam met de handjes gevouwen over haar nieuwe Zondachs schortje, als slapend. Maar het koude lichaampje zoo bewegingloos en star, duidde aan dat het kind den eeuwigen slaap was ingegaan, terwijl de dikke opgezette hals zienderogen den dood door verstikking deed vermoeden. Algemeen en groot was de ontroering. Wie zou de laaghartige sluipmoordenaar wezen? De gemeenteveldwachter Clerex en de brigadier en wachtmeester der marechaussĂŠe van Boven en Kelder vingen onmiddellijk een minutieus onderzoek aan. Den 20en Februari kwam het parket uit Arnhem ter plaatse. En reeds dien eigen avond meende men de hand te hebben gelegd op den dader. Zijn naam was F. Derksen. De aanhouding geschiedde op aanwijzing van een dame

132

uit Emmerik, die Zondagmiddag den weg van Didam

onmiddellijk uit vijf personen aan. De verdenking viel op

naar Zeddam was gepasseerd en nu van de vermissing

hem, omdat hij Zondagnacht in een schuur bij Zeddam

van Marietje Hartjes las. Zij herinnerde zich iemand met

verblijf had gehouden, terwijl hij anders thuis was. De

een meisje gezien te hebben, welk kind met gevouwen

dame gaf aan de marechaussée een zeer uitvoerig en

handen en in smeekende houding voor den man stond.

duidelijk signalement op, voor zij den verdachte had

Zij had echter geen kwaad vermoeden meenend, dat het

gezien. Toen zij hem zag staan, riep zij onmiddellijk uit:

de vader was, die zijn kind eene vermaning toediende.

‘dat is hij”. Zij was in staat een duidelijke beschrijving te

Later zag zij, omkijkende, den man met het kind het

geven, zoowel van zijn kleederen, als van het ongelukkige

bosch ingaan. Zij reed door, maar kwam door het bericht

meisje. Middelerwijl hield Derksen vol, dat hij

in de Emmeriksche bladen op de gedachte, dat deze

Zondagmiddag te ’s Heerenberg en Stokkum was geweest.

ontmoeting met den moord in verband moest staan.

Terwijl het onderzoek tegen Derksen nog in vollen gang

Deze dame, genaamd Christina Gottsmann, haastte zich

was, werden plotseling gearresteerd de ouders van het

naar ’s Heerenberg om daar aan de politie mededeling te

vermoorde meisje. Nadat de politiehond van den heer

doen. Deze volgde onmiddellijk het spoor, de dame werd

Rademaker losgelaten op de plaats waar het lijkje was

in een auto naar Beek gebracht om den moordenaar te

gevonden, herhaalde malen het spoor naar de richting

kunnen herkennen.

van het huis van Hartjes gevolgd had, nam de politie

Intusschen was de brigadier der marechaussée van Boven

de andere kinderen van Hartjes in verhoor. Volgens

per fiets naar Beek vertrokken, om den persoon, waarop

verklaring van deze kinderen, vooral van den 10-jarigen

vermoeden viel, op te sporen. Hij vond den verdachte

Jan, zou Marietje tehuisgekomen zijn met het pakje

met zijn rijwiel nabij het café Ten Benzel en nam hem

lucifers, hetwelk zij had moeten halen en zou vader haar

onmiddellijk in hechtenis. De verdachte ontkende

bebromd hebben, omdat zij zoo laat thuis kwam, haar

pertinent, maar werd door de Emmeriksche dame even

voordat zij binnen was, met de pet hebben gegooid en

beslist herkend als den man, dien zij met het kind in het

haar hebben nageloopen zou wel vader ……. maar niet

bosch had zien gaan.

Marietje wederom huiswaarts zijn gekeerd. Waar het intusschen aan Derksen was gelukt zijn alibi te bewijzen,

’s Avonds ten half twaalf werd de vermoedelijke

meende men thans geslaagd te zijn in het vinden van den

moordenaar naar ’s Heerenberg overgebracht. Derksen

eigenlijken moordenaar, den kindermoordenaar.

gaf voor den geheelen Zondag op, waar hij was geweest,

Reeds dadelijk, zoo luidde het, had men hem verdacht

alleen kon hij niet zeggen, waar hij op het uur van den

van het feit, maar men vond de gedachte van dezen

moord was, en verontschuldigde zich door te zeggen,

kindermoord te afgrijselijk om in die richting het

dat zijn geheugen door dronkenschap in de war was.

onderzoek te leiden.

Verschillende mededeelingen door hem gedaan bleken echter leugens te zijn. De Emmeriksche dame was zeer

Er rezen echter nu tegelijk zooveel bezwarende

pertinent in hare verklaringen en wees den verdachte

omstandigheden tegen Hartjes, dat twijfel omtrent zijn

133

schuld uitgesloten scheen. Was er behalve het getuigenis

bevel tot gevangenhouding uitgevaardigd, hetwelk later

zijner kinderen, niet de omstandigheid, dat hij steeds ruw

nog met 30 dagen werd verlengd.

was voor zijne kleinen, speciaal voor Marietje, en dat hij

Vatbaar als de menigte is voor oogenblikkelijke indrukken,

deze soms wreedelijk aan den lijve placht te tuchtigen?

keerde zich nu de verontwaardiging in haar volle

Was het lijkje niet aanvankelijk vergeefs gezocht achter

heftigheid tegen hem, die zich aan zijn kind zou hebben

de houtmijt en daar eerst later gevonden en was dus niet

vergrepen en men zag met spanning den loop der dingen

gegrond het vermoeden dat Hartjes zijn kind van uit de

tegemoet.’

nabijheid van zijn huis had weggedragen om zoodoende den schijn van zich af te wenden, Waren er niet de

De Graafschapbode pakte het hele verhaal, zoals dat tot

politiehonden, die zijn huis niet met rust konden laten?

dan toe bekend was, op 2 maart, samen in onderstaande

Den 22 Februari werd Hartjes en vrouw dus gevankelijk

foto, inclusief uitgebreid onderschrift.

naar Arnhem getransporteerd en zijn kinderen tijdelijk

Het drama raakte menige ziel en inspireerde

onderdak gebracht bij het gezin van Dorus Schut, zijn

een volkscomponist tot een Balade (met één l).

naasten buurman. De vrouw zag zich spoedige uit

Snelpersdrukkerij Pasman, van de Jaffakade 7 in

hechtenis ontslagen. Maar tegen Hartjes zelf werd een

Rotterdam, gaf het uit.

5.8 Groepsfoto van betrokkenen bij de moord op Maria Frederika Hartjes.

134

5.9 Ballade van de Kindermoord in de oorspronkelijke opmaak. 135

Maar de verdenking op de ouders hield vooralsnog geen

keel dicht te knijpen en aldus te worgen en verder, dat hij

stand. De Nieuwe Tilburgsche Courant42 vervolgde:

zich op 18 Februari heeft schuldig gemaakt aan openbare schennis van de eerbaarheid.

‘Niettegenstaande de ijverige bemoeiingen van ’s

De beklaagde ontkent, het eerste hem ten laste gelegde

Heerenbergse politie en de met zorg voortgezette

feit te hebben gepleegd. Hij heeft op den bewusten dag

instructie van den Rechter-Commissaris, jhr. Mr.

het meisje zelfs niet gezien.

J.A. van der Does, slaagde men er echter niet in

De president maakt hem er opmerkzaam op, dat hij in

het bewijs tegen Hartjes tot eenige volkomenheid te

den loop van de instructie op verschillende onnauwkeurig-

brengen.

heden en leugens betrapt is. Bekl. zegt vervolgens, hoe hij den 18den Februari heeft

Evenwel geen nood. Dra bleek dat het gerechtelijk

doorgebracht.

drama niet zonder spannend slot hoefde te

Het O.M. maakt hem opmerkzaam op verschillende on-

eindigen. Want zonder dat iemand erop bedacht

nauwkeurigheden in zijn relaas.

was, werd in den laten avond van den 19 Maart de

De wachtmeester G. Kelder van de brigade marechaussée

uit Duitschland terugkeerende Herman Engelbert

te Bergh verklaart op den avond aan den 18den Februari

Bosch, op het punt zijn ouders woning binnen te

met den vader van het meisje en anderen naar het kond

treden gearresteerd en korten tijd daarna naar het

te hebben gezocht, ook achter een houtmijt is met een

Huis van bewaring te Arnhem overgebracht.

carbidlantaarn gezocht. Getuige meent zeker te mogen zeggen, dat het lijkje er ’s avonds niet lag. ’s Morgens

Men had twee vermoedelijke daders van wie echter

vond hij daar. Op den hals waren blonde plekken, de

Hartjes weldra buiten vervolging werd gesteld.’

geslachtsdeelen waren vuil; anders heeft hij niets opgemerkt. Omtrent zijn verder onderzoek verklaart getuige

De Nederlanders in Indonesië bleven niet verstoken

verschillende omstandigheden.

van de kindermoord in het verre vaderland. Het

Op een vraag van den verdediger verklaart getuige, dat de

Bataviaasch Nieuwsblad van 7 augustus 1912 deed,

houding van Hartjes en zijn vrouw rustig was.

bijna zes maanden na het misdrijf, uitgebreid kont van de

De verdediger vraagt vervolgens, hoe de wachtmeester

rechtszitting waarin H.E. Bosch de beklaagde was:

de kinderen van Hartjes heeft gehoord en ook Agnes Te Winkel. De wachtmeester verklaart, dat hij volstrekt niet

‘Voor de rechtbank te Arnhem is onder enorme belangstel-

het laten uitkomen, dat de man, dien de kinderen in het

ling behandeld de zaak tegen H.E.B., verdachte van de

bosch hadden gezien, B. wel kon zijn. Zij verklaarden dit

kindermoord op het 7-jarige meisje Marie Hartjes te Beek.

uit eigen beweging.

Beklaagde stond terecht, ter zake, dat hij den 18 Februari

De gemeente-veldwachter heeft ook op den avond van den

1912 te Beek opzettelijk Maria Frederika Hartjes van het

18den Februari meegezocht naar het meisje. Hij verklaart

leven heeft beroofd door voornoemd kind opzettelijk de

omtrent het vinden van het lijkje als de wachtmeester.

136

Desgevraagd zegt deze get. nog, dat het onderzoek na

verklaren pertinent, dat de bekl. daar toen niet was.

het vinden van het lijkje volstrekt niet in één richting

Bekl. wordt gewezen op het onhoudbare van zijn

is geleid, ook de kinderen hebbe uit eigen beweging

verklaring. Hij kan niemand noemen dien hij op den weg

verklaard B. op den weg gezien te hebben.

gezien heeft.

De deskundige dr. De Voogt heeft het lijkje geschouwd.

Vrouw Keuben verklaart, dat op en Zondag na den

Hij is tot de overtuiging gekomen, dat het meisje

moord B. bij haar in huis was. Er kwamen toen een paar

door verstikking en wel door worging is gestorven. Van

marechausses op het huis af en toen bekl. dit zag, is

verkrachting zijn geen sporen gevonden. Get. verklaart,

hij naar den deel gegaan en heeft zich daar in het stro

dat de verstikking binnen 2 minuten kan hebben plaats

verborgen.

gehad. Op de kleertjes is niets bijzonders gevonden.

Hij zeide toen als ze naar hem vroegen moest men

De vader A. J. Hartjes verklaart omstreeks half vier op

zeggen, dat hij er niet was. Toen ze voorbijgingen, zeide

18 Februari zijn dochtertje re hebben uitgestuurd. De

hij, dat hij eens thuis zou gaan vragen, of ze daar om hem

afstand, dien ze moest loopen, was ongeveer 10 minuten.

geweest waren.

Toen het kond niet terugkwam, is hij met anderen gaan

President: Bekl. wat was de reden, dat je wegkroop; was

zoeken, o.a. met den wachtmeester en den veldwachter

dit je kwade geweten?

met een hond. Get. heeft mee achter de mijt gezocht,

Bekl.: Ik was bang, dat ze weer om mij kwamen en ik

doch daar niets gezien. Nu hij achteraf gehoord heeft,

wilde met mijn beste kleeren niet mee.

dat het lijkje stijl tegen de mijt lag, acht hij het ook

President: Maar waarom zouden ze om jou komen? Bekl.:

wel mogelijk, dat het er reeds ’s avonds tevoren lag.

Ze hadden mij al driemaal gehaald.

Omstreeks vier uur wandelde hij met zijn vrouw in het

Getuige Hendrikus Sprong heeft in het begin van dit jaar

bosch; terwijl hij naar het hout keek, dat daar lag, liep

Hartjes gewaarschuwd, om wanneer B. in de nabijheid

zijn vrouw naar een hooger punt op eenigen passen

was op zijn kinderen te passen, omrede hetgeen reeds

afstand om naar Marietje uit te zien. Ze zeide toen: er

vroeger met B was gebeurd en omdat hij hem zoo vaak in

komt juist op den weg iemand aan per fiets. Die persoon

de dennen zag.

is hen echter niet gepasseerd, wel hoorden ze even later

Ook de broer Joh. W. Sprong erkent Hartjes gewaarschuwd

een rijtuig over den weg gaan. Get. is reeds eens door

te hebben. Beiden wilden aanvankelijk aan den rechter-

zekeren Sprong gewaarschuwd voor B. met het oog op zijn

commissaris niet erkennen, dat zij Hartjes gewaarschuwd

kinderen. Hij heeft daar niet verder acht op geslagen.’

hadden.

Dan volgen enkele getuigenissen die behoorlijk

De officier vraagt, waarom dit was, of zij bang waren voor

overeenstemmen over waar de beklaagde op welk tijdstip

een pak slaag van B.?

was op de dag van de moord. En, aldus het verslag:

Getuigen ontkennen dit. (Beklaagde zit ondertussen te

‘Verschillende getuigen worden nu gehoord die allen

lachen waarvoor de president hem waarschuwt. Hij wijst

op het bewuste tijdstip ongeveer op het gedeelte van

hem er op, dat die voor zulk een ernstig misdrijf terecht

den weg waren, dat door bekl. is aangegeven. Zij allen

staat, wel wat ernstiger kan zijn).’

137

Hoewel H.E.B. terecht stond, rustten er nog steeds

een touw sloeg, dat hij er zich in mengde en zeide: houd

verdenkingen op vader Hartjes:

toch op; je slaat den jongen dood.’

‘Theodorus Schut werd als get. à décharge gehoord. Den 18den Februari 6 uur is Hartjes bij hem gekomen. Get.

Maar:

heeft mee gezocht; get. wilde ook onder wat zoeken.

‘Op een vraag van den officier zegt getuige, dat hij na

Hartjes zeide toen: Laat maar, ’t is dar pas neergelegd.

den moord met B. samenwerkende, er marechaussees

De politiehond heeft klompensporen gevolgd in het

kwamen, die B. verhoorden, en toen hij B. vroeg, wat dat

bouwland: ’t was een spoor van een half versleten klomp.

was, deze zeide: Er is een moord gepleegd op Marietje

Hartjes was op klompen. De kinderen van Hartjes zijn nog

Hartjes.

een paar dagen bij hem in huis gewest. Hij weet niet, of

Getuige vroeg toen wat hij daarmede te maken had.

er toen nog over deezen moordgesproken is.

B. zeide toen: Daarvan zullen ze mij ook wel weer

Tijdens zijn verhoor zijn vader en moeder Hartjes niet in

beschuldigen: ze zullen den jongen (doelende op zichzelf)

de rechtszaal.

wel komen halen.’

Get. Jansen (à décharge) verklaart gehoord te hebben, dat de vrouw van een neef van Hartjes verklaarde, dat

Als de officier van justitie aan het woord komt, toont hij

de vader het zelf gedaan had. Hij heeft toen Hartjes

eerst begrip voor justitie, die twee keer op het verkeerde

gewaarschuwd. De vrouw zeide toen, dat ze dadelijk de

spoor zat door ‘gewillige getuigen, die alles vertellen wat

politie wilde waarschuwen. Hartjes zei toen: Wacht maar

ze later niet staande kunnen houden, anderzijds zijn er

tot morgenochtend dan moet je toch het begrafenis-geld

getuigen zo stompzinnig, dat er niets begrijpelijks uit te

halen.

krijgen is en dat ze onwillig zijn. Zelfs de moeder komt

Get. was er bij, dat Hartjes buiten door de politie gehoord

nog eerst dezen dag met een belangrijke aanwijzing, die

werd. Hij kreeg den indruk, dat vrouw Hartjes ongerust

ze nooit vroeger meldde.’

was.

De officier gaat niet dieper op die aanwijzing in. Hij is er

Johanna Balgooi (getuige à décharge) zegt, dat toen

echter van overtuigd dat ‘de vader den moord niet gedaan

ze met Hartjes over de zaak sprak en ze zeide, dat het

heeft. Ook de rechtbank is zeker wel dezende meening

zoo gelukkig was dat ze den dader (toenmaals was D.

toegedaan.

Aangehouden) hadden, Hartjes zeide: laat ze mij maar

Dan bespreekt Z.E.A. (Zijne EdelAchtbare, dat is in

straffen.

deze de officier van justitie, wh) het vinden van het

Hartjes heeft verklaard gezegd te hebben: laat ze hem mij

lijkje, complimenteert de rechter-commissaris ‘die zoo

maar geven, dan zal ik hem wel straffen.

minutieus het onderzoek heeft geleid’ en vertelt waarom

Getuige à décharge Voortjes heeft bij Hartjes gewoond

hij er zeker van is dat B. de moordenaar van Maria Hartjes

en is meermalen ervan getuige geweest, dat Hartjes zijn

is:

kinderen te hardhandig bestrafte. Eenmaal was hij er

‘1e beklaagde’s antecedenten; 2e zijn aard; 3e het

getuige van, dat hij een zijner jongens zoo vreeselijk met

feit van het meedeelen van zijn wederwaardigheden op

138

18 Februari, waarbij hij herhaaldelijk op leugens werd

stonden toen bij de verschillende getuigen niet meer zoo

betrapt.

vast.

Dan releveert spr. Hoe bekl. Voor eenige jaren onzedelijke

Spreker wil daarmede geenszins een blaam werpen op

handelingen met een meisje heeft gepleegd. Hier was een

de politie of justitie; integendeel, ook zijnerzijds wenscht

zelfde geval. Spreker meent, dat men hier wel degelijk

pleiter hulde te brengen aan het ernstige onderzoek van

te doen heeft met wat de Duitschers een “Lustmord”

justitie en politie.

noemen. Verder gaat Z.E.A. verschillende eigenaardigheden

Dan wijst spr. op de eigenaardigheid, dat de getuigen

van beklaagde’s karakter na, om dan te komen tot

het niet eens zijn over den tijd, waarin B. in het café ten

de verschillende tegenstrijdige verklaringen van zijn

Benzel is geweest. De tijdsbepaling loopt zelfs meer dan

dagverdeling.’

een kwartier uiteen. Komende tot de quaestie, dat zoovele menschen hebben verklaard B. niet op den grintweg te

Herman E. Bosch was een verdediger toegewezen: mr.

hebben gezien, welken B. volgens eigen bewering zou

J. R. H. Van Schaik. Deze begon met te zeggen dat deze

gegaan zijn, zegt pleiter, gaarne te willen aannemen,

zaak het hele land in beroering had gebracht en dat er

dat de getuigen de waarheid zeggen, maar ligt daarin nu

twee geruchtmakende arrestaties plaats hadden: die

opgesloten, dat B. er ook niet geweest is?

van Derksen en Hartjes. ‘Toen zag men in te hebben

Beklaagde had geen notitie genomen van degenen, die hij

misgetast, en met groote belangstelling heeft men

ontmoette, evenmin de verschillende personen van hem.

tegemoet gezien wat er nu met dezen derden verdachte

Is het daarom zo vreemd, dat B. zich niet meer herinnert

zou gebeuren. Tal van personen in Beek geloven niet aan

wie hij daar zag? In verband met de vele verklaringen

de schuld van dezen beklaagde.

van kinderen, wijst spreker op de geringe waarde van het

Daarna releveert pleiter uitvoerig het verloop van deze

getuigenis door kinderen.

zaak, opmerkende tevens, dat de zaak-B. niet op zich zelf staat.

Komende tot het essentieele feit, wijst spreker er op,

Dan wijst spreker er op, hoe men de aandacht op B. heeft

dat vrouw Hartjes en vrouw Clera een fietsrijder in het

gevestigd als de dader. Men had geen aanwijzingen tegen

bosch hebben gezien maar dat het B. was, kunnen ze niet

hem, maar men wist alleen, dat hij op den morgen van

verklaren. Vrouw Hartjes heeft iemand uit het café ten

den moord zich schuldig had gemaakt aan onzedelijke

Benzel zien komen, maar was dit B., kon dit geen ander

handelingen. Toen heeft men gezegd: dat is een gemeene

zijn? Spreker onderwerpt de getuigenis van vrouw Hartjes

kerel, laten we hem eens onderzoeken, wat hij dien dag

aan een ernstige critiek. Hij meent, dat ze niet alles zoo

heeft uitgevoerd.

nauwkeurig kan gezien hebben.

Verder wijst pleiter er op, dat toen men getuigen ging

Ook wijst pleiter op de weinige betrouwbaarheid van de

hooren in verband met de zaak-B., het misdrijf vier weken

verklaring van mej Gottmann, uit Emmerich, die eerst uit

geleden gepleegd was. Alles en vooral kleinigheden

vijf personen als dader aanwees Derksen en, later op haar

139

dwaling gewezen, daarop is teruggekomen en nu zegt, dat

woensdag 7 augustus 1912, p.10-11.)

de beklaagde overeenkomt met den man, dien ze zag.

‘La petite Roque’ is een verhalenbundel van Guy de

Dat beklaagde in de woning van Keuben wegvluchtte

Maupassant uit 1885, met onder meer het verhaal van

onder het stroo, dat is niet zoo’n wonder. Pleiter wil

een jong meisje dat naakt en dood wordt gevonden,

geenszins beweren dat bekl. een brave jongen is, en

dichtbij het landgoed van de burgemeester. Ondanks op

acht het niet onmogelijk, dat hij bevreesd was. Moet hij

het eerste gezicht klip en klare aanwijzingen, wordt de

daarom de moordenaar van Marie Hartjes zijn?

dader nooit ontmaskerd (tot hij in een afscheidsbrief de

Ook de andere antecedenten van bekl. wil spreker wel

moord bekend, voor hij zichzelf van het leven beroofd).

erkennen, maar wat doet dit toe aan het bewijs in deze zaak?

Herman Engelbert Bosch werd vrijgesproken van de moord

Spreker betoogt dat er in deze zaak te veel op den schijn

op Maria Hartjes en schuldig verklaard aan ‘openbare

wordt gelet, en dat dit van het begin af geschied is.

schennis van de eerbaarheid’.43

Verder zegt pleiter, dat het voor hem een raadsel blijft,

Pastoor Van Angeren hield een collecte onder de

hoe die man er toe gekomen zou zijn, zonder eenige

bevolking ten behoeve van het gezin Hartjes. Maar de

aanleiding het kind te vermoorden.

mededorpsbewoners hielden vermoedelijk hun twijfels. Onschuldig of niet, er zat voor altijd een smet op hun

Spreker wil niet wijzen in de richting van de schuld van

blazoen en dat hebben de mensen hen waarschijnlijk

Hartjes, maar toch wil hij opmerken, dat de officier van

laten weten. Antonius Hartjes vertrok met zijn vrouw

justitie al het bewijsmateriaal inzake B. prachtig zou

Anna en hun kinderen uit Beek – meer precies: uit het

kunnen gebruiken tegen Hartjes. Als men dat wil kan men

aanliggende gehucht Loerbeek – en zocht onderkomen in

met eenig combinatievermogen evenveel materieel vinden

Zelhem, waar hij familie had wonen.

tegen Hartjes als tegen B. Weliswaar is B. op leugens betrapt. Doch hebben ook niet vele getuigen eerst anders verklaard dan thans? An de hand van een boekje, getiteld “La petite Roque” * wijst spreker op de waarde van aanwijzingen. Pleiter geeft toe: er blijft een onbevredigend gevoel. Maar, zegt hij, even zeker als een hoogere hand het arme vermoorde schepseltje gelukkig zal maken, even zeker zal een wrekende hand den schuldige straffen. Pleiter vraagt onmiddellijke invrijheidsstelling van beklaagde. (Applaus op de publieke tribune.) De uitspraak is bekend.’ (*Bataviaasch Nieuwsblad van

140

5.10 Krantenbericht over de collecte voor het gezin van Maria Hartjes door pastoor Van Angeren.

WILLEM ALS SMOKKELAAR

begin smokkelden de Nederlanders puur uit winstbejag naar Duitsland en België. Maar ongeveer vanaf 1916,

Na de droevige geschiedenis rondom het overlijden van de

toen de armoede was toegenomen en de handel in

jonge Maria Hartjes keer ik terug naar de avonturen van

Nederland zo goed als stil lag, smokkelde men om te

onze stamhouder Wilhelmus Gerhardus, mijn opa.

overleven, zeker in de Liemers.

Het verband met lichting 50 van de nationale militie

Om te voorkomen dat Nederland in de oorlog betrokken

eindigde voor Willem op 17 januari 1914. Omdat hij

raakte, probeerde de regering zoveel mogelijk de

kostwinner was, kreeg hij vrijstelling van dienst.

Ik kan

smokkelactiviteiten tegen te gaan. Weldra waren alle

me voorstellen dat hij zich daarmee gelukkig prees toen in

reguliere gevangenissen overvol met smokkelaars en

juli de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Bovendien kondigde

mensen die aan “verboden nederlage” deden: het

Johanna Berendina (Anna) zich al aan. Zij werd geboren

opslaan van te smokkelen goederen. De Nederlandse

op 12 februari 1915.

Staat besloot landbouwkolonie Veenhuizen ter beschikking te stellen om de overvloed aan smokkelaars te

Nederland bleef neutraal tijdens de Eerste Wereldoorlog

herbergen. Zo werd Veenhuizen I (zie onder Maatschap-

en had er relatief weinig last van. Maar de bevolking

pij van Weldadigheid) ontruimd van de daar aanwezige

van de Liemers, dat aan Duitsland grensde, ging gebukt

“verpleegden”, zoals de mensen die daar woonden

onder angsten en onzekerheden; er heerste tijdens de

heetten en die daar waren om “heropgevoed te worden”.

oorlog ondervoeding en de werkloosheid was omvangrijk.

In 1917 konden zo weer duizend smokkelaars meer

In Duitsland hadden de bewoners echter snel aan

ondergebracht worden.

van alles tekort. In de grensgebieden van Duitsland,

De toevloed was echter zo groot, dat Veenhuizen III - al

Nederland en België - dat door de Duitsers was

eind 1900 wegens slechte staat gesloten - werd heropend

overmeesterd - ontstond een levendige smokkel. In het

en ingericht voor nog eens zevenhonderd smokkelaars.

5.11 Grenspaal 644 bij Leuth.

5.12 Landkaart grensgebied met grenspalen, omgeving Leuth.

141

D E A R R E S TAT I E

meeste werk genereert, zal Willem hebben gekozen om

Of in het gezin van Willem Hartjes grote armoede

dit tijdens de winter te volbrengen. Hij moest zich op 22

heerste, is niet geheel duidelijk. Wel was er een hoge

december 1917 melden bij het Huis van Bewaring in

hypotheeklast te dragen, zo vertelde mijn moeder. Hoe

de Wilhelminastraat in Arnhem, bekend als de Koepel.

dan ook, op 13 november 1916 besloten Willem, zijn

Daar verbleef hij twee nachten en op 24 december

zwager Theodorus van Halteren, Gradus Wilhelmus

1917 werd hij onder begeleiding van de heer R. Botter,

Kleinreesink en Bernardus van Vliet om samen op de

samen met Wilhelmus te Boekhorst en mogelijk nog

hoogte van grenspaal 644 â&#x20AC;&#x2122;s middags om 16.30 uur in

andere veroordeelden, naar Veenhuizen in Drenthe

bezit van verboden goederen de grens over te steken.

gebracht om daar de volgende dag kerst te kunnen

Bij nader onderzoek blijkt grenspaal 644 onder Leuth te

vieren. Waarschijnlijk is Willem eerst per trein naar Assen

liggen (zie afbeelding), iets ten oosten van Nijmegen.

gebracht, vandaar per paard en wagen en na Norg per

De smokkelaars opereerden dus toch een eind van huis.

trekboot over de vaart naar Veenhuizen III. De vaart liep

Van mijn moeder hoorde ik dat opa Willem daar wel vaker

toen nog zo ver door.

heen ging, omdat ze daar makkelijk de grens over konden. Op ongeveer twintig meter van de grens werden ze aangehouden door de heer Hoekstra, Commies der Rijksdirecte belastingen, invoerrechten en accijnzen. De vier kornuiten hadden de smokkelwaar in zakken onder hun kleding verstopt. Samen hadden ze 35 kg meel, 12,5 kg zeep, 11 kg spek, 7,5 kg vet en vier knotten sajet (soort wol) bij zich. Op 12 februari en 27 april 1917 diende hun zaak in de rechtbank van Arnhem. Ze werden bij verstek (dus niet lijfelijk aanwezig) veroordeeld. Hun strafmaat werd eerst bepaald voor drie weken en is later omgezet tot zes weken. De hoogte van hun straf is ongetwijfeld beĂŻnvloed door het feit dat Nederland neutraal diende te zijn in de Eerste Wereldoorlog. Hun smokkelwaar werd verbeurd verklaard. Mogelijk heeft Willem mogen kiezen wanneer hij zijn straf ging uitzitten. Omdat een boerderij zomers het 5.13 Vrijstelling voor Willem Hartjes van militaire dienst vanwege kostwinnerschap, in 1914.

142

Als herinnering aan die tijd staat daar nog een meerpaal,

directeur en onderdirecteur vormden het hoogste gezag.

verloren in het platte land, vlakbij de plek waar ooit mijn

De koloniën hadden een eigen munt, waren

opa Willem gevangen heeft gezeten.

zelfvoorzienend en mochten niet concurrerend zijn met de omgeving. Ze hadden een ziekenfonds en een

M A AT S C H A P P I J V A N W E L D A D I G H E I D

vooruitstrevend onderwijssysteem, met eigen lagere

Na de beëindiging van de Franse overheersing in 1812

scholen. Kinderen van vijf tot twaalf jaar waren verplicht

bleef Europa, inclusief Nederland, berooid achter. De grote

naar school te gaan. Daarna konden ze nog een paar jaar

armoede en criminaliteit namen zodanig toe, dat hiervoor

naar de avondschool. Deze leerplicht liep tachtig jaar voor

snel een oplossing gezocht moest gaan worden, voordat

op de invoering van de landelijke leerplichtwet. Jongens

het onbeheersbaar zou zijn. De Nederlandse generaal

konden doorstromen naar het Landbouwkundig Instituut

Johannes van den Bosch, officier in de Militaire Willems-

in Wateren. Voor meisjes waren er naai- en breischolen.

Orde, stelde zich beschikbaar om deze problemen op te

Zij kregen vaak een betrekking als dienstmeisje, buiten de

gaan oplossen. Zijn plan was landbouwkoloniën te stichten

kolonie.

die werk, onderdak, scholing en zorg moesten bieden aan de stedelijke paupers. Generaal Van den Bosch richtte op

VEENHUIZEN EN OMMERSCHANS

1 april 1818 de Maatschappij van Weldadigheid op.

De Maatschappij van Weldadigheid kocht in 1822

De eerste kolonie was Frederiksoord in Drenthe. Later

en 1823 ongeveer 4800 hectaren grond rond en in

volgden Willemsoord, Wilhelminaoord en Boschoord.

Veenhuizen. Ze bouwde in 1823 en 1824 drie grote

In 1824 telden de “vrije koloniën” 2240 inwoners. Zij

gestichten met de namen Veenhuizen I, II en III. In

huisden in kleine boerderijtjes of huisjes met land. Er

de nabijheid van de gestichten werden boerderijtjes

kwamen scholen, kerken, een gaarkeuken en een spinhuis

gebouwd, zodat door landbouw en veeteelt, naast enige

en alles wat verder nodig was om zelfvoorzienend te

fabrieksmatige arbeid, in de eerste levensbehoeften zou

kunnen zijn.

kunnen worden voorzien.

In de vrije koloniën rond Frederiksoord heerste een

Drie godshuizen kreeg Veenhuizen, plus later nog een in

streng regime. Kerkgang was bijvoorbeeld verplicht, of

de buurt van Veenhuizen III. Een synagoge voor de Joden,

je geloofde of niet; kleine overtredingen werden bestraft

een hervormde kerk voor de protestanten en een rooms-

met het inhouden van loon. Forse overtredingen leidden

katholieke kerk voor de katholieken, waar ook iedereen

tot opsluiting in de “onvrije koloniën” Veenhuizen en

die niet geloofde naartoe moest. Deze laatste kerk was

Ommerschans die enkele jaren later waren gesticht.

het grootst, maar moest later herbouwd worden omdat hij

Paupers moesten worden opgevoed tot verantwoordelijke

snel te klein bleek. Johannes van den Bosch en zijn broer

en hardwerkende burgers.

Benjamin, die gevangenisdirecteur van Veenhuizen was,

De dagelijkse leiding in de vrije koloniën lag in handen

waren beide katholiek. Opmerkelijk in het protestantse

van de wijkmeesters, vaak oud-militairen. De wijkmeesters

Drenthe en met een protestantse vorst, Willem I, als

legden verantwoording af aan de sectiemeesters. Een

grootste supporter van de koloniën.

143

5.14 Het 3e gesticht in de kolonie Veenhuizen.

Twee van de drie gestichten zijn aanvankelijk gebouwd

de Maatschappij van Weldadigheid in grote financiële

voor de opvang van wezen en vondelingen. Het derde

problemen. Uiteindelijk leidde dit in 1859 tot overname

gesticht was voor de huisvesting van landlopers en

van Veenhuizen en Ommerschans door de Nederlandse

bedelaars.

staat.

De oude vesting Ommerschans werd verbouwd tot strafkolonie voor zwervende bedelaars en criminelen.

Rond 1900 bleken de drie gestichten aan vervanging

In 1854 zat de dertienjarige Jan Hartjes hier drie

toe. Veenhuizen III ging dicht, deed tijdens de Eerste

maanden vast. Hij, de broer van Piepe Willem en oom

Wereldoorlog tijdelijk dienst als gevangenis voor

van Willem Hartjes de smokkelaar, was opgepakt voor

smokkelaars en is in 1925 afgebroken. Veenhuizen

bedelarij (zie hoofdstuk 4). De combinatie van onwil

II is tussen 1895 en 1900 door de verpleegden –

om te werken, de vele gezondheidsproblemen van de

landlopers, souteneurs, criminelen, bedelaars – ongeveer

zwervers en criminelen en jaren van misoogsten brachten

tweehonderd meter verderop opnieuw gebouwd. Het

144

nieuwe Veenhuizen II leek veel op het oude Veenhuizen

werken. Willem heeft dit als boer zeker ook gedaan.

II. Het heet nu Esserheem en is tot op heden een

Alles beter dan de hele dag binnen zitten.

gevangenis. Veenhuizen I onderging dezelfde route -

De gevangenen aten volgens een vast wekelijks menu.

gesloopt tussen 1901 en 1906 en herbouwd door de

Veel afwisseling heeft daar niet in gezeten, zo zag ik

eigen verpleegden - en is nu penitentiaire inrichting

in het museum in Veenhuizen. Maar de “bewoners”

Norgerhaven.

waren toentertijd niet zo kieskeurig. Als ze maar te eten kregen. Het kan goed zijn dat Willem zes weken lang

DAGELIJKS LEVEN IN VEENHUIZEN

zich tegoed heeft gedaan aan stamppot op zondag,

De drie oorspronkelijke gestichten waren op kleine

gorts met stroop op maandag, bruine bonen met spek

aanpassingen na gelijk aan elkaar. Ze hadden een vorm

op dinsdag, stamppot weer op woensdag, donderdag

van een vierkant, welk een binnenplaats omsloot. De

erwtensoep met varkensonderdelen, vrijdag stamppot 3 en

binnenplaats was beplant met bomen en diende als

zaterdag opnieuw erwtensoep met varkensonderdelen. De

wandelgebied voor de binnen het gesticht verblijvende

smokkelaars droegen dezelfde gevangeniskleding als de

verpleegden. Elke zijde van de gebouwen had een

verpleegden, alleen de kragen verschilden. Men droeg een

lengte van honderd meter en bevatte een aantal zalen,

bruine pilobuis, een wambuis van grove wollen stof. De

die overdag dienden als verblijfzalen en ’s nachts als

verpleegden hadden een groene kraag en de smokkelaars

slaapzalen. De zalen hadden stenen vloeren en waren

een rode. Ze werden dan ook de groen- of roodkragen

laag gebouwd. Bewoners sliepen in hangmatten die

genoemd. Onder de smokkelaars bevonden zich

aan de zoldering bevestigd waren. Overdag werden

mensen van allerlei rangen en standen; hun algemene

de hangmatten opgehesen en voor de nacht weer

ontwikkeling lag gemiddeld hoger dan bij de verpleegden.

neergelaten. Alleen voor oude en zwakke verpleegden

Ongeveer 140 militairen bewaakten de grote aantallen

waren er enkele metalen kribben met een strooien zak

smokkelaars. Deze militairen bewoonden een houten

als matras. Er was zelfs een krib met een deksel van

kazerne die aan de eerste wijk van het dorp Veenhuizen

gevlochten hout, om heel onrustige personen – door

werd gebouwd.

verwarring of een epileptische aanval – in op te bergen. Deze speciale krib stond op zaal bij de hangmatten, dus

‘GOED’

erg rustig zal het ’s nachts niet altijd zijn geweest.

Willem Hartjes werd toen hij binnenkwam “geadministreerd” volgens een vast format (zie afbeelding

De zolders waren in het begin vooral in gebruik als

5.15): naast het noteren van zijn naam, adres en

werkruimte. De buitenarbeid bestond hoofdzakelijk

woonplaats werd hij medisch nagekeken en beschreven.

uit ontginnings- en onderhoudswerk. In een Tuin van

Hij was op dat moment 29 jaar, 1.73 meter lang en had

Weldadigheid werden allerlei gewassen verbouwd. De

blond haar, geen baard, wel een snor, blauwe ogen, ronde

smokkelaars die later in hechtenis kwamen, mochten op

kin, etc. Hij bleek op die leeftijd al een liesbreuk te

vrijwillige basis enkele uren onder bewaking op het land

hebben, rechts.

145

Willem heeft zich goed gedragen in Veenhuizen, althans

Hendrica Sessing-Tempel overleed op 23 oktober

dat staat in het format: ‘Gedrag in het gesticht. Goed’.

1918, mogelijk aan de Spaanse griep. Die maakte dat

Hij mocht op 2 februari 1918 weer naar zijn vertrouwde

jaar wereldwijd twintig miljoen dodelijke slachtoffers.

Achterhoek terug. Of hij het smokkelen vaarwel

Op 10 juli bereikte de Spaanse griep de Liemers. Er

heeft gezegd, onthult de geschiedenis niet. Maar de

werden honderden gevallen van besmetting gemeld. De

geheimzinnigheid en de gêne van de broers en zusters

Graafschapsbode uit die tijd berichtte ‘dat er dag en

van mijn vader (die veel ouder waren dan hij) als ik ernaar

nacht de doodsklokken luidden.’47 In 1918 had Dien een

vroeg, gaven aan dat de schande blijkbaar groot was. Mijn

miskraam. Het zou een meisje zijn geweest.

vader vond het stoer van zijn vader, maar hij was maar

Zoals Hendrica had bepaald, erfden Willem en Dien het

een “jungske”, zouden zijn broers en zusters zeggen.

huis met grond en goederen. Ze besloten het te verkopen,

In 1921 vertrok de laatste smokkelaar uit Veenhuizen.

tegelijk met hun eigen huis. Op 18 augustus 1919, in

Toen de oorlog voorbij was, werd het smokkelen niet

café Kamperman in Zeddam, vond de veiling plaats van:

winstgevend genoeg meer.

Huizen, erven en schuur, bouwland en weiland gelegen

te Braamt gemeente Zeddam sectie H, nummers 1560,

TWEEDE HUIS

1233, 1234, 1600 en 1661, samen groot twee hectaren

Het vooruitzicht van zijn detentie had Willem er niet

en vijf en veertig aren en tien centiaren. Perceel 1560

van weerhouden een tweede boerderij te kopen. Op 29

is een samenstelling van 1087 en 1088, de erfenis van

juni 1917 nam hij een hofstede in Braamt over van

Hendrica. Het bezit werd in vier delen verkocht (in de

Gerhardus Johannus Willems. Het ging het om huis, erf

akten heet dit kopen):

en bouwland, in totaal 14.000 m , met een waarde van 2

2700 gulden. Uit onderzoek in het bevolkingsregister

Koop 1 leverde 2600 gulden op; koper was Hermanus

bleek dit Braamt nummer 43 te zijn, vlak naast het

Jansen (arbeider);

oude daghuurderswoninkje waarin Catharina Kniest had

Koop 2 bracht 700 gulden op; koper was opnieuw

gewoond en vlakbij het huis van Hendricus en Theodora

Hermanus Jansen;

van Uum (nummer 38 dat later nummer 52 werd).

Koop 3 en 4 werden voor 2525 gulden gekocht

5.15 Willem G. Hartjes beschreven in het register van Veenhuizen.

146

door Engelbert van Londen, zwager van Willem en

was, leefde nog gewoon. Misschien zit er een kern van

stoelenmaker van beroep.48

waarheid in het verhaal van de ‘smokkeldood’ als dit een van de verwanten van Hermanus, die op zijn beurt veel

Het gezin Hartjes was op 19 april 1917 al uitgebreid

met mijn opa optrok, dit is overkomen. Mogelijk heeft

met de komst van Johannus Wilhelmus (Jan). Hij zou

dat dan invloed gehad op de koop van de boerderij op

tachtig jaar worden en – op 30 juni 1997 – overlijden

de Beekseweg. Wel heb ik in het bevolkingsregister van

in Doetinchem, de plaats waar vijf eeuwen eerder onze

Wehl gevonden, dat de familie Polman in dat dorp ruim

stamvader Johan Hertgers leefde en stierf. Het volgende

aanwezig was. Een van de Polmannen was getrouwd met

broertje kondigde zich aan op 22 oktober 1919:

een meisje Lucassen. Mijn oom Hent (broer van mijn

Hendrikus Albertus (Hent ). Hij was de laatste die in

vader) is ook getrouwd geweest met een Lucassen. Mijn

Braamt werd geboren.

opa en Hermanus kenden elkaar dus goed en het was

Het is aannemelijk dat Willem beide boerderijen in

geen toeval dat mijn opa in Wehl heeft gekocht.

Braamt tegelijk verkocht, in een openbare verkoping, om de koop van een andere boerderij te kunnen bekostigen.

In de koopakte, gepasseerd in Doesburg (deel 51 folio

Reeds op 13 januari van hetzelfde jaar 1919 had Willem

167), geregistreerd 20 augustus 1919 bij notaris

een acte van koop en verkoop getekend – waarschijnlijk

Berendsen, staat:

het voorlopige koopcontract – voor de boerderij met

•

bouwlanden en weiland aan de Beekseweg in het Stille Wald, vlakbij Wehl (sectie G 842).

Hermanus moest uiterlijk 15 december 1919 weg zijn uit de boerderij aan de Beekseweg. Het

Hij kocht dit bezit

document uit het bevolkingsregister vermeldt dat

voor 5675 gulden van Hermanus Polman, die getrouwd

Hermanus en zijn vrouw op 17 december naar

was met Wilhelmina Antonia Gal. Volgens de mondelinge

Didam zijn vertrokken. Het huisnummer waaruit ze

overlevering (ik hoorde het van mijn moeder) zou Willem

vertrokken was C127.

uit piëteit de boerderij van de weduwe Polman gekocht hebben, omdat Polman bij een smokkelactie zou zijn doodgeschoten. Maar Hermanus, die overigens metselaar

•

Hermanus had recht op gebruik van de weilanden totdat het weideseizoen van 1919 was afgelopen.

5.16 Advertentie in de Graafschapsbode uit 1919 over de verkoop van de twee boerderijen door W.G. Hartjes.

Waarom er verschil van nummering is, is mij niet helder. Het gaat om hetzelfde pand. Tot 1927 bleef het huis nummer C128. Toen veranderde het in C138 en weer later in Beekseweg 69. Het huis brandde in 1930 af, waarna herbouw op een andere plek plaatsvond. Dochter Riek verliet het ouderlijk huis om in het naburige Herwen en Aerdt te gaan wonen. Samen met Bernard van Halteren trok ze vandaar naar Zeist. Haar zus Anna kwam die kant ook op. Na een eerste verblijf, dat begon op 24 juli 1934, vestigde Anna zich vanaf 7 januari 1935 meer blijvend in Zeist. Later zou ze nog verhuizen naar Austerlitz. Zoon Hent vertrok naar Doetinchem om later terug te komen en de boerderij over te nemen. De jongste zoon, Wilhelmus Gerhardus, reisde op 2-04-1940 af naar Zeist om bij bakker Stolp in dienst te komen. Hij (mijn vader) werd op 13 mei 1925 ingeschreven in het bevolkingsregister, maar hij was geboren op 12 mei. Bij Jan (Johannus Wilhelmus), geboren op 19-04-1917, openbaarde zich bij terugkeer uit militaire dienst (in Enschede) een geestesziekte, die niet meer zou verdwijnen. Jan heeft tot de dood van zijn schoonzus op de boerderij gewoond. Zijn laatste levensjaren bracht hij dement door in een verpleeghuis in Doetinchem.

•

Een deel van het bouwland mocht Hermanus in 1919 nog gebruiken, “totdat de oogst der vruchten of

‘VERLOREN’ NEEFJE

gewassen is gepasseerd”.

Naast de opvoeding van hun eigen kinderen, hadden

De ‘vrachting’ (omheining) en gaasafrastering waren

Willem en Dien blijkbaar ook oog voor het welzijn van

in de koop inbegrepen.

andere leden van de familie. In het Nieuwe archief van Wehl vond ik het volgende briefje van de officier van

Willem en Berendina trokken op 3 januari 1920 in

Justitie aan de ‘Maatschappij tot opvoeding van weezen

de boerderij op de Beekseweg en wel op huisnummer

en andere minderjarige kinderen in het huisgezin’ te

C128.50

’s-Gravenhage:51

148

Wilhelmus Gerhardus (Willem) 1925 - 1999

Wehl, den 23 October 1928

voorzitter geweest van de Boerenbond in Wehl. En als de zes weken in Veenhuizen enig effect op hem hebben

Ik heb de eer Uedele mede te deelen, dat zich

gesorteerd, dan is het vermoedelijk dat hij een hekel aan

bij mij heeft vervoegd de persoon van Wilhelmus

‘de autoriteit’ kreeg. Toen de veldwachter ooit ongevraagd

Gerhardus Hartjes, landarbeider, wonende in deze

op het erf aan de Beekseweg verscheen, greep Willem

Gemeente, C.No.128, met de mededeeling, dat een

hem hardhandig in de kraag en zette hem buiten het

neefje van hem, genaamd ?? SESSING, oud circa

hek. Als de veldwachter iets van hem wilde, dan kon hij

14 jaar, geboren in Duitschland, als Staanwees is

gewoon bij de deur aanbellen.

geplaatst onder voogdij Uwe Maatschappij en thans

Berendina deed niet voor haar man onder. Zij zou nogal

in een gesticht (Harderwijk?) wordt verpleegd.

frivool in het leven hebben gestaan. Ze kon goed met mannen opschieten en deed altijd mee aan volksvermaak.

Daar deze jongen is een kind van den eenigsten

Ze kon als de beste hardlopen met in haar hand een

broeder zijner echtgenoote, wenscht hij gaarne

lepel, waarop een ei lag. Om de jaloezie van haar man

hem bij zich te hebben en wil, zoo mogelijk met

op te wekken, heeft ze ooit tijdens de afwezigheid van

tegemoetkoming van het Rijk, voor zijne verdere

Willem klompafdrukken op het erf gemaakt, en wel zo,

verpleging zorgen.

dat het leek of er die dag een (vreemde) man op bezoek was geweest. Kleine Wimke had dit gezien en vertelde

Beleefd verzoek ik U mij hierover wel te willen

aan zijn vader dat ‘Moetje’ dat gedaan had. Dit heeft de

inlichten en zoo mogelijk te willen bevorderen dat

verhouding met zijn moeder geen goed gedaan, om het

aan het verzoek van Hartjes wordt voldaan.

voorzichtig te zeggen. Toch moeten Willem en Dien het (af en toe) ook gezellig

De burgemeester van WEHL,

hebben gehad. Dien beviel op 16 oktober 1923 van Theodorus Bernardus (Theet), op de Beekseweg te Wehl.

Over deze neef had ik nog nooit ook maar iets gehoord

Theet werd meester kleermaker en trouwde met de

in onze familie. Het zou dus goed kunnen, dat aan het

coupeuse Theodora Sanders.

verzoek niet is voldaan. Wat opvalt, is dat de jongen de

Op 12 mei 1925 schonk Dien het leven aan Wilhelmus

zoon was van de ‘eenigsten’ halfbroer van Dien.

Gerhardus, ook op de Beekseweg. En daarna zouden er volgens de overlevering nog twee levenloze meisjes zijn

PITTIG STEL

geboren. Dien moet eens tegen haar zoon (mijn vader)

Uit overlevering is bekend dat Dien niet weg wilde uit

gezegd hebben dat ze liever een deerntje had gekregen

haar ouderlijk huis in Braamt. Haar man, mijn opa, zette

dan een jongetje.

echter door. Dat viel niet goed bij Dien en het is tussen de beide partners niet meer goed gekomen.

Op 21 januari 1928 brandde de boerderij af.

Willem had een energiek, eigenzinnig karakter. Hij is

Dochter Anna, geboren op 12 februari 1915, zou

149

5.17 Bericht in de Graafschapsbode over de brand van de boerderij op de Beekseweg 128 in Wehl, op 21 september 1928.

pannenkoeken aan het bakken zijn geweest, waardoor een

uitkeren.

schoorsteenbrand ontstond die de boerderij vernietigde.

Hent kreeg de boerderij, Jan en Nel kregen 1000 gulden.

In een document van 3 oktober 1928 blijkt dat het

Voor de anderen was er 300 gulden per persoon, geld wat

advies wordt gegeven om het – door de gemeente – nieuw

Hent pas jaren later uitkeerde.54

te bouwen woonhuis niet op dezelfde plaats neer te

Opa Willem ging snel en vredig heen. Op de laatste dag

zetten, maar op een hoger gedeelte, vijftig meter van

van zijn leven – hij had de vaat opgeruimd en koffie

de oorspronkelijke plek.

Aldus geschiedde. Volgens de

gezet – ging hij een uiltje knappen. Hij werd half op bed

verhalen kwam er een hoge hypotheeklast op de boerderij.

liggend gevonden. Waarschijnlijk was een hartinfarct hem

Waarschijnlijk tegelijk met de herbouw vroegen de Hartjes

fataal geworden, op 8 mei 1956. Oma Dien (Berendina)

om het kuikenhok te mogen uitbreiden. Tien jaar later

meldde zich zo’n tien jaar later met pijn in haar buik bij

kwam de vergunning los en is het hok direct gebouwd.

de dokter. Die dacht aan een blindedarmontsteking. Een

Drie jaar na de Tweede Wereldoorlog, hij was toen zestig,

operatie volgde. Toen de wond niet sloot, bleek dat Dien

deed Willem de boerderij over aan zijn zoon Hent. Hij

darmkanker had. Ze ging hard achteruit. Mijn ouders

stelde als voorwaarde dat zowel hijzelf als Dien en zijn

werden op een nacht rond drie uur door zwager Gerrit

zoon Jan, die geestesziek was, tot de dood door Hent en

(uit Austerlitz) opgehaald. Toen ze in het ziekenhuis te

zijn vrouw Anna Lucassen verzorgd zouden worden. De

Doetinchem aankwamen, stierf Dien vrij snel daarna, op

overige kinderen zouden 300 gulden erven als vader en

13 februari 1967.

moeder waren gestorven. Dat moest Hent dan aan hen

150

5.18 Wilhelmus Gerhardus Hartjes, geboren 20 maart 1888, op ongeveer 50-jarige leeftijd.

5.19 Berendina Hartjes-Sessing, geboren 15 maart 1889, op ongeveer 70-jarige leeftijd.

151

HOOFDSTUK 6

Hartjes in Zeist

Slot Zeist, 1750.

153

STAMBOOM FAMILIE HARTJES IN ZEIST

Wilhelmus Gerhardus (Willem) (Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967

Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren

Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen

Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926

Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950

Allaert Brecht 1975 x Brigitte Outshoven

Thomas Marijn Alexander (2004)

154

Johannus (Jan) 1917 - 1997

Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik

Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders

Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen

Marianne 1954 x Rob Schimmel

Ingrid 1977 x Martijn Essenberg

Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.

Ingeborg 1983 x Martijn Nobel

Lucas Pepijn Julian (2006)

Wilhelmus Gerhardus (Willem) 1925 - 1999

GELD VERDIENEN + ZORGEN Het laatste kind van Wilhelmus Gerhardus Hartjes en Berendina Sessing woonde tot zijn dertiende jaar bij zijn ouders op de boerderij aan de Beekseweg 128 in Wehl, de plek waar hij ook geboren was. Deze jongere Wilhelmus Gerhardus, roepnaam Wim (of Willem), had last van astma en was waarschijnlijk allergisch voor huisstof. In zijn vroege jeugd kreeg hij een keer pleuritis. Zijn moeder vertelde hem, toen hij daarvan hersteld was, dat het wel

GEZIN VAN WILHELMUS GERHARDUS HARTJES (1888 â&#x20AC;&#x201C; 1956) Rika x Bernardus van Halteren Rika en Bernardus woonden eerst op de Lengelseweg, later op de Kruisstraat 13 te â&#x20AC;&#x2122;s-Heerenberg. Bernard werkte als schilder. Rika had een aantal pensiongasten, waaronder ene Jacobs. Ze hadden twee aangenomen kinderen, Willy (een jongen) en Ria. Ria huwde de heer Bennie Notten.

een koe had gekost om hem te laten genezen.

Nel x Evert Jansen Evert werkte bij de boterfabriek

Wim was intelligent, ondernemend en zuinig. Hij

in Wehl en was deeltijdboer. Ze

handelde in kippen en konijnen die hij op de boerderij

woonden op de Nieuwstraat 79.

hield en verdiende daar goed mee. Zijn moeder wist dit

Evert was al eerder getrouwd

en zij wist ook waar Wim zijn geld bewaarde. Ze heeft

en had uit dit huwelijk drie

zijn spaarcenten een keer ongevraagd gebruikt om de

kinderen: Jan, Riek en Dora. Nel

hypotheekrente mee af te lossen. Dit voorval maakte Wim

en Evert kregen vier kinderen:

erg achterdochtig en de relatie met zijn moeder is nooit

Dinie, Wim en de tweeling Henk

iets geworden. Hij trok meer naar zijn vader. De relatie

en Eef. Tante Nel was mijn

tussen zijn ouders werd er gaandeweg niet beter op. 6.1 Familie Hartjes op het 25 jarig huwelijksfeest, 07-11-1933. v.l.n.r. Theet, Nel, Willem, Rika, Bernard, Doen, Jan, Anna, Hent en Wim.

peetmoeder. 6.2 Tante Nel.

155

Anna x Gerrit van Schaik Anna en Gerrit woonden op de Oude Postweg in Auster-

Hent had een scoliose gekregen van het zware werk.

litz. Ze hadden zeven kinderen: Gert, Dinie, Paul, Wim,

Hij stierf aan astma. Anna heeft lang in de boerderij

Theo, Piet, Benjo. Gerrit was radiomonteur.

gewoond, totdat ze verhuisde naar een verpleeghuis in

Annaâ&#x20AC;&#x2122;s eerste liefde was een zoon van een dominee.

Wehl, waar ze verbleef tot haar overlijden op 10 augus-

Vader Willem vond dit geen goede keuze. Hij verbood de

tus 2003. De boerderij is in 2009 afgebroken.

relatie, die door het verbod inderdaad ten einde kwam. Deze kwestie heeft veel negatieve invloed gehad op de

Theo (Theet) x Thea Sanders

relatie tussen Anna en haar vader en indirect ook op de

Theo en Thea woonden in Drempt op de Zomerweg

relatie met haar broer Wim, omdat die altijd naar zijn

in een oude pastorie. Ze kregen vermoedelijk negen

vader trok. 1

kinderen, waarvan ik acht namen heb kunnen achter-

Jan bleef zijn leven lang ongehuwd. Hij had waarschijn-

halen: Ineke, Gerard, Peter, Harrie, Bennie, Yvonne,

lijk schizofrenie, welke zich op latere leeftijd, na zijn

Eddy en Tonnie. Theet was meester kleermaker. Hij

diensttijd, openbaarde. Hij is altijd op de boerderij geble-

heeft op 27 april 2002 een koninklijke onderschei-

ven. Bij de overdracht van de boerderij op de Beekseweg

ding gekregen vanwege zijn inzet voor de burgers van

in Wehl naar broer Hent, werd waarschijnlijk bedongen

Drempt.2 Hij was daar nauw betrokken bij de Katholie-

dat Hent zowel zijn ouders als zijn broer tot de dood

ke kerk en het Rode Kruis.

moest verzorgen. Jan kluste zo wat bij bij verschillende boeren in de omgeving, meestal voor korte tijd. Hij werd

Wim x Lies (Elisabeth) van Zanten

80 jaar en woonde ongeveer een half jaar in een

Wim en Lies kregen drie kinderen: Wim (15-08-1949);

verpleeghuis te Doetinchem, waar hij is overleden. Om-

Marianne (27-01-1954) en Els (10-04-1963).

dat hij erg zuinig was en door de familie werd verzorgd, bouwde hij een aardig kapitaal op. Hent x Anna Lucassen Hent en Anna woonden op de Beekseweg te Wehl, op de boerderij van de ouders van Hent. Ze hadden acht kinderen: Dinie, Wim, Henk, Jan, Gerda, Annie, Theet en Eef. Wim is overleden aan een hersentumor. Theet overleed in januari 2014 aan keelkanker. 6.3 Tante Anna Lucassen.

156

6.4 Wim in lange jas.

Zijn moeder probeerde soms zijn vader jaloers te maken en dat had Wim goed door. Dat vond hij dan weer erg voor zijn vader. De kiem van de huwelijkse problemen was gelegd toen Willem sr. had voorgesteld zijn boerderij en de ouderlijke boerderij van zijn vrouw, die ze had geërfd, te verkopen om met de opbrengst een nieuwe boerderij in Wehl aan te schaffen (hetgeen gebeurde, tegen de zin van Wims moeder). De irritaties namen toe toen de Wehlse boerderij in 1928 afbrandde. Ze was waarschijnlijk niet of onvoldoende verzekerd en de Hartjes moesten veel geld lenen voor de wederopbouw. De financiële druk droeg er vermoedelijk toe bij dat Wim – die het (te) vaak opnam voor zijn vader – niet verder mocht studeren, maar aan het werk moest, terwijl hij goed kon leren. Er was tijdens Wims jonge jeugd geen werk in de Achterhoek, dus vertrok hij in 1939, nauwelijks dertien jaren oud, naar Odijk, waar zijn zus Rika en zijn zwager Bernard al eerder tijdens de economisch belabberde jaren dertig heen getrokken waren. Ze hadden eerst in Zeist op de Van Reenenweg en later op de Dwarsweg gewoond. Uiteindelijk waren ze in Odijk beland en een paar jaar na Wims komst keerden ze terug naar ’s-Heerenberg. Bernard had een baan gevonden bij Mens, een schildersbedrijf in Zeist en Rika werkte bij bakker

6.5 Trouwfoto van Wim en Lies Hartjes – van Zanten.

Harwijnen, ook in Zeist. Die bakker had een knechtje nodig en dat had Rika voor Wim gereserveerd. Na een jaar

50 cent per week, plus kost en inwoning. Hij kreeg voor

nam bakker Stolp de bakkerij over. Wim heeft elf jaar bij

elke nieuw aangebrachte klant fl. 2,50 extra.

Stolp gewerkt en is er lange tijd ook in de kost geweest.

Wim leerde er zijn vrouw, Lies (Elisabeth) van Zanten,

Hij beschouwde het gezin Stolp als zijn tweede familie en

kennen die rond 1941 in de bakkerij kwam werken. Op

hij kon dan ook geen kwaad woord over de bakker velen.

haar negentiende ging ze met Wim verkeren, in 1944.

Later trok Wim op de bakfiets de ‘broodwijk’ in, om zo het

Tijdens de oorlog pendelde Wim regelmatig van Zeist

brood te verkopen. Hij verdiende in het begin 2 gulden en

naar Wehl en weer terug. Omdat hij zowel in Odijk, Zeist,

157

6.6 Trouwboekje van Wim en Lies Hartjes – van Zanten.

Wehl als ’s-Heerenberg ingeschreven was, had hij vier

Zijn broer Hent kon er ook wat van. Toen die een keer

stamkaarten. Hij haalde onder meer vlees, spek, jenever,

clandestien een varken had geslacht, werd hij verraden

roggebrood en boter uit de Achterhoek en smokkelde

en moest hij een week in het gevang doorbrengen in het

dat naar Zeist. Hij was in die jaren een tenger mannetje.

gemeentehuis van Wehl. Dat was niets te lang. Een paar

Onder zijn lange jas verborg hij een rieten koffer vol

uur voordat hij op hetzelfde gemeentehuis moest zijn voor

met etenswaren. Omdat hij er zo “schraal” uitzag, werd

zijn huwelijk, kwam hij vrij.

hij nooit goed gecontroleerd. Zijn schoonfamilie was

Op 21 augustus 1947 gaven Wim Hartjes en Lies van

er blij mee. Wim zette eigenlijk de smokkeltraditie van

Zanten elkaar het ja-woord. Hun huwelijk, in de St.

zijn familie voort, met dit verschil dat hij nooit betrapt

Josephkerk op de Rozenstraat in Zeist, werd voltrokken

werd, zoals zijn vader was overkomen tijdens de Eerste

door pastoor Overmaat. Die had tijdens de Tweede

Wereldoorlog (zie hoofdstuk 5).

Wereldoorlog de gevangenis van Scheveningen, kamp

158

6.7 Geboorteakte van Wim jr.

Amersfoort en de concentratiekampen Neuengamme en

hem veel beter, maar voor zijn gezondheid was de Sola

Dachau overleefd.

desastreus. Het ergst was de vieze, ranzige lucht die daar

Het jonge paar ging op de Van Reenenweg 40 wonen.

de hele dag hing. Ik weet dit doordat ik een keer bij mijn

Bijna twee jaar later, op 15 augustus 1949, schonk Lies

vader op de fabriek mocht komen kijken. Het werk op

het leven aan de derde Wilhelmus Gerhardus Hartjes op

de Sola was zwaar, er moest vooral productie gemaakt

rij. Wim jr. - dat ben ik - werd met de helm op geboren

worden â&#x20AC;&#x201C; de lopende band had zijn intrede gedaan â&#x20AC;&#x201C; en er

(een deel van de vruchtvliezen zat om zijn hoofd) en

werd op provisie uitbetaald. Daar stond tegenover dat als

daarom schreef men hem helderziende gaven toe. Jawel.

je hard werkte, je er goed kon verdienen. Wim had echter heel vaak last van ernstige benauwdheid en de huisarts

Wim kreeg in 1950 toch onenigheid met bakker Stolp.

was daardoor kind aan huis bij ons. Soms kwam mijn

Stolp had bij een ernstig ongeluk een schedelbasisfrac-

vader zo benauwd uit zijn werk, dat hij zijn fiets van zich

tuur opgelopen en dat had zijn karakter veranderd. Hij

af gooide en meteen naar binnen liep.

was soms in de war en wisselde snel van gespreksonderwerp. De mannen verschilden van mening over het aantal

6.8 Willem sr. met de bakkerskar van bakkerij Schat.

voedselbonnen waar Wim recht op had. Wim voelde zich tekortgedaan en nam ontslag. Hij reageerde op een advertentie waarin de firma Gero, producent van tafelbestek en pannen, een portier zocht voor zijn fabriek aan het Geroplein. Zwager Joop van Zanten werkte daar ook. Maar Wim kon er alleen als polijster aan de slag. In 1956 had hij het niet meer zo naar zijn zin bij de Gero-fabriek en verkaste hij naar de concurrent: de Sola op de Van Reenenweg. Het werken daar beviel

159

De huisarts werd dan weer geroepen en ik zette de fiets in de schuur. In een verslag van een gesprek in augustus 1961 tussen Wim en de huisarts6, dr. Van Lidth de Jeude, staat duidelijk beschreven dat het werk op de Sola echt te smerig was voor Wim. Hij was veel te vaak benauwd en hij kon de arbeid fysiek niet meer aan. Wimmie, zoals ik genoemd werd, had ook last van benauwdheid (ten gevolge van huisstofallergie) en kon in diezelfde periode niet naar school. Ik herinner me nog dat ik bij mijn vader in bed lag, samen ziek te zijn. In overleg met de huisarts werd besloten dat Wim maar eens een tijdje naar de Achterhoek moest om ‘vakantie’ te nemen. Omdat ik ook dikwijls zeer benauwd was en mijn vader erg miste, gaf de huisarts het advies mij ook naar de Achterhoek te sturen. Een week nadat mijn vader bij zijn zuster gearriveerd was, bracht mijn moeder mij naar ’s-Heerenberg. Zo waren we daar beiden in de kost bij Rika en Bernard, aan de Kruisstraat 13. Wim en Wimmie knapten er snel op. Na twee weken hield mijn vader het voor gezien en keerde hij – en ik bleef niet achter – terug naar Zeist. Wim zat in de ziektewet totdat hij in oktober 1961 als broodventer kon beginnen bij bakkerij Schat, op de Choisyweg in Zeist. Hij moest daar hard werken, maar was wel de hele dag in de frisse buitenlucht. Naast de broodwijk ging hij ’s nachts tegen 03.00 uur naar de bakkerij om brood te snijden. Hij kwam dan tegen drie uur ’s middags thuis en viel doodmoe in bed. ’s Avonds deed hij de administratie en om negen uur was het opnieuw bedtijd. Na vijftien jaar, in 1976, kon Wim dit niet meer. Hij nam ontslag en met behulp van de UWV (Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen) werd hij voor een paar jaar deeltijd-huisbewaarder bij de Oldenborgh, een van de bejaardencentra in Zeist.

160

6.9 Stamkaart van Wim jr.

D E FA M I L I E V A N Z A N T E N Mijn opa van moeders kant was Johan Pieter (Jo) van Zanten, op 19-07-1881 te Kampen geboren. Zijn moeder heette Hendrika Mol. Zijn vader, ook Johan Pieter, werkte als machinist bij het spoor in Kampen. Het gezin verhuisde naar Utrecht, waar Johan junior zijn toekomstige vrouw Marie Keil ontmoette. Marie was in Utrecht geboren, op 12-07-1885, als een van de kinderen van Gijsbertus Keil en Jannetje Ettekoven. Marie had twee zusjes, Mina en Cornelia (Kneel), en een broer die Gijs heette. Gijs verschilde vijftien jaar van Marie. Vader Keil werkte toentertijd op de Utrechtse molen “De Zon” als molenaarsknecht, bij de

6.10 Jo en Marie van Zanten.

familie Hoeienbosch. Voor ze Jo leerde kennen, had Marie al verkering met de joodse Jacob. Een vriendje dat, omdat

Hoe het Jacob is vergaan, vertelt de geschiedenis niet,

hij een Jood was, niet zo geaccepteerd werd in haar

maar erg blij zal hij niet geweest zijn toen hij vernam dat

omgeving. Jacob vertrok voor een paar jaar naar “De Oost”

zijn liefje inmiddels mevrouw Van Zanten was.

(Indonesië) en zou na terugkomst in Nederland met Marie trouwen. Echter, Marie had intussen Jo leren kennen

NAAR ZEIST

en huwde hem op 12-07-1904. Het paar kreeg al snel

Omdat er in Utrecht niet genoeg werk was, verhuisden

kinderen. Ze woonden in Utrecht eerst op de Gruttersdijk

Jo en Marie tussen 1914 en 1918 naar Zeist om daar

33bis en later op de Zonstraat en de Korenbloemstraat.

een baan te zoeken. Jo was meubelmaker van beroep.

6.11 Gezin Van Zanten in Utrecht, 1919.

Ze kwamen te wonen op een bovenverdieping op de Dwarsweg, naast de familie Barneveld. Vandaar trokken ze naar de Schaerweijdelaan 123 en daarna naar een ander huis op de Schaerweijdelaan. Vroeger verhuisden de mensen vaak van huurwoning naar huurwoning, omdat de woningcorporaties de huizen altijd opknapten – nieuw behang, nieuw schilderwerk – voor ze aan de volgende huurders aan te bieden. Dit was aantrekkelijk voor de doorgaans erg arme huurders, zoals de familie Van Zanten er een was.

161

6.12 Opa Van Zanten met een van de kinderen Van Lidth de Jeude in de tuin.

zware opgave. Hij maakte wel draaitenten van hout en ligstoelen voor tuberculosepatiënten, maar hij moest ook hun sputumpotjes schoonmaken. Voor de familie Van Lidth de Jeude hield hij de tuin bij. Marie werkte als huishoudelijke hulp op meerdere adressen, waaronder het gezin Van Lidth de Jeude, de familie Pol en de freule De Geer, die in het kasteel Kerkebosch in Zeist woonde. Marie was eveneens in dienst bij de TBC-vereniging: zij maakte schoon bij tuberculosepatiënten thuis. Bovendien werd ze in het Ziekenhuis Zeist, dat toen gevestigd was in het oude Belastingkantoor aan de Krullenlaan, ingezet in de schoonmaakdienst. Later deed ze hetzelfde op de nieuwe locatie van het Zeister Ziekenhuis aan de Lorentzlaan 76. Toen in 1926 huizen werden gebouwd op de Van der

Jongste dochter Lies was het eerste kind dat op de

Heijdenlaan kreeg het gezin Van Zanten de eerste keus en

toenmalige kinderafdeling werd opgenomen. Kosten:

het betrok daar woning nummer 22. De huur bedroeg zes

fl. 1,75 per dag. Lies raakte als baby al besmet met

gulden per week. Hier werd mijn moeder Lies geboren,

tbc, hetgeen bijna onvermijdelijk was met twee ouders

hun achtste en laatste kind. Jo werkte in eerste instantie bij de firma Loep op de Dalweg. Van daaruit deed hij klussen, onder andere in Amsterdam, waar hij een bioscoop en een kerk heeft bekleed. Maar ook hij kwam in de jaren twintig zonder werk te zitten en leefde met vrouw en kinderen in armoede. Jo kon echter aan de slag bij de TBC (tuberculose)vereniging, mits zijn gezin trouw naar de Hervormde Kerk zou gaan. Oprichter van de TBC-vereniging was Dr. Van Lidth de Jeude senior, oftewel de “oude Lidth”. Jo pakte dit aanbod niet aan, naar de kerk gaan vond hij een te 6.13 Draaihuisje voor tuberculosepatiënten.

162

6.14 Voorzitter Jo van Zanten met schoonzonen Dik Steenbergen (links staand) en Piet Oltmans (links zittend) en enkele leden van duivenvereniging “De Koerier” in Zeist.

die in aanraking kwamen met tuberculosepatiënten en

ondernemend was. Zo had Jo voor vijf gulden een bakfiets

een zus (Annie) die de ziekte had opgelopen. Lies kreeg

gekocht en daar een stellage op gemaakt. Die stellage

keeltubcerculose.

werd opgetuigd met bloemen en fruit. Zoon Joop, toen

Jo van Zanten was een enorme duivenliefhebber. Hij was

werkloos, ging samen met zijn moeder Zeist rond om

zelfs voorzitter van Postduivenvereniging “De Koerier”,

bloemen en fruit te verkopen. Zo vulden zij de schamele

gesitueerd op de Lievendaallaan. De eerste steen van

inkomstenpot wat aan.

het clubhuis daar draagt zijn naam. Al zijn geld en tijd

Het gezin Van Zanten had het in de jaren dertig en

spendeerde hij aan deze sport, terwijl ze het toch zeker

veertig niet makkelijk, en niet alleen financieel. Het

niet breed hadden. Achter het huis had hij een groot

volgende verhaal, dat mijn moeder vertelde, illustreert de

duivenhok gebouwd, voor zeker dertig postduiven.

maatschappelijke verhoudingen in die tijd.

Jo was geen fanatieke werker en zat vaak zonder baan.

Op een van haar werkdagen voor freule De Geer liep Marie

Het gezin dreef vooral op Marie, die (noodgedwongen)

op haar klompen naar het Kerkebosch, aan de andere

163

KORTE GENEALOGIE VAN HET GEZIN VAN ZANTEN 7

Riek

kant van Zeist. Een wandeling van zo’n half uur.

Riek, geboren op 17-04-1906. Trouwde

Bij de freule aangekomen, werd Marie gevraagd of ze

met Piet Oltmans op 06-05-1932. Piet was

thuis ook pantoffels had. Die had Marie wel. De freule

typograaf (letterzetter). Ze hadden drie

vond het gepaster dat Marie op pantoffels en niet op

kinderen. Co (net zo oud als Lies), Riet en

klompen haar domein betrad en stuurde Marie naar huis

Wim. Jannetje (Annie),

om de pantoffels op te halen. Het (uur)loon van die dag

geboren op 22-04-1908; overleed op 09-

werd daar uiteraard op aangepast.

08-1948; niet getrouwd. Gijs, geboren

Marie had de familie Van Lidth de Jeude leren kennen

op 19-07-1909. Trouwde met Martha Visser op 01-05-1934. Martha kwam uit Friesland. Gijs was tuinman. Ze hadden

Jannetje

een zoon Joop, die ook tuinman werd. Pieter, geboren op 28-09-1911; overleed binnen een jaar.

door haar werk in een studentenhuis in Utrecht waar ze, zoals we dat nu noemen, interieurverzorgster was. Daar begon voor Marie en Jo de periode Van Lidth de Jeude, met wie ze een nauwe band opbouwden. Later ging Lies

Joop, geboren op 07-06-1912. Trouwde

bij de zoon van de oude Lidth werken en zette zo de

met Margje Slot uit Drenthe op 30-06-

traditie van hulp in de huishouding voort.

1938. Ze kregen vier kinderen: Riet, Gijs

Griet, Joke en Egbert. Joop diende bij

D E T R A G E D I E VA N A N N I E

de Marine, werkte bij het Jagershuis

Annie was de een na oudste dochter van Johan en Marie.

Kolfschoten en op de Gero. Omdat Marie

Ze werkte langere tijd bij wasserij Burger in Zeist. In

erg ziek werd, raadde de dokter haar

1926, het jaar van de Spaanse griep en de geboorte van

aan om geen kinderen meer te krijgen.

haar jongste zusje Lies, kreeg Annie tbc, zoals velen in

Het zou haar het leven kunnen kosten. Toch werd ze weer zwanger en op 0303-1916 werd Riet geboren. Zij trouwde

die tijd. Als 16-jarige leed ze aan open longtuberculose Joop

met Dick Steenbergen. Ze kregen twee kinderen: Maureen en de zwakbegaafde Dikkie. Dick heeft veel verschillende, uiteenlopende banen gehad. Zo was hij Riet

onder andere slagersknecht en chauffeur op de streekbus. Na Riet baarde Marie

en lag ze in haar draaitent met haar zusje – later mijn moeder – op schoot. De kans is groot dat zij Lies besmet heeft, omdat ze haar mede verzorgde. Annie heeft zich hier zeer schuldig over gevoeld. Tuberculose was toen een langdurige, slopende en vaak dodelijke ziekte, omdat er nog weinig tegen te doen was. Lies was gedurende haar hele kleutertijd ziek en heeft daardoor de eerste

een levenloos kind (Wim, op 27-05-1919). De dokter

schoolperiode niet mee kunnen maken. Annie is ongeveer

waarschuwde weer. Maar op 18-04-1926 (10 jaar na Riet)

25 jaar ziek geweest. Ze kreeg, omdat ze niet in staat was

kwam Elisabeth (Lies) ter wereld. Lies

te werken, fl. 13,25 per maand invaliditeitsuitkering.

trouwde op 21 augustus 1947 met Wim

Annie was een gevoelige en intelligente vrouw. Ze was

Hartjes. Marie van Zanten-Keil overleed

niet getrouwd. Ze had wel verkering, maar haar moeder

op 7 maart 1959; Johan van Zanten volgde haar op 10 september 1964.

6.15 De zes kinderen van Jo en Marie van Zanten. 164

vond het niet gepast dat ze de verkering liet voortbestaan Elisabeth

met de wetenschap dat ze toch niet beter zou worden en

in het nauw gedreven, dat ze een zelfmoordpoging deed,

haar vriend zou kunnen besmetten. De verkering werd

met gas. Dat mislukte, omdat haar zuster Riet haar op tijd

uitgemaakt. Haar uitkering droeg ze af aan haar ouders,

vond. Annie bleek Riek naar haar ervaringen geïnformeerd

omdat ze bij hen in de kost was. Annie had een brede

te hebben.

interesse, las alles wat los en vast zat, was verzot op klassieke muziek, en deed het huishouden.

De zondag voor de suïcide had het flink gestormd. Annie

Op een dag kreeg ze te horen dat haar long-tbc geope-

zat op de divan te lezen, maar Lies zag dat ze het boek

reerd zou kunnen worden, omdat de operatietechnieken

ondersteboven hield. Jo was de kat aan het plagen en

verbeterd waren. Ze zou de eerste patiënt zijn die volgens

daar werd Annie erg boos over. Haar ouders en Lies

de nieuwe methode geholpen kon worden. Maar Annie

gingen de volgende dag naar Utrecht om te winkelen.

was erg bang en wilde eigenlijk niet. Ze vroeg om advies

Annie zei niet mee te willen, omdat ze daar geen zin in

aan haar huisarts (Van Lidth de Jeude sr.) en die gaf aan

had. Ze nam nogal innig afscheid en ze kuste de anderen

dat er nog veel risico’s aan die nieuwe operatietechniek

uitvoerig. Later bleek dat zowel Jo als Marie haar al tijden

zaten en hij zou het zelf niet doen. Annie besloot van de

niet vertrouwde. Uit voorzorg liep Marie vaak met de

operatie af te zien. Ze dreigde hierdoor haar uitkering te

gassleutel op zak. Die maandag dus niet. Annie wachtte

verliezen.

totdat de krantenjongen was geweest en voerde haar daad

In diezelfde tijd gaven haar zus Lies en diens verloofde

uit. Pas om negen uur keerden Jo, Marie en Lies die

Wim, waar ze erg op gesteld was, aan dat ze van plan

avond terug. Voordat ze bij hun huis kwamen, maakten

waren te trouwen. Lies vertrok dus van de Van der

ze nog een praatje met een buurman. Op het moment dat

Heijdenlaan – naar de Van Reenenweg, ze verliet Zeist

Jo de krant uit de bus trok, rook hij gas. De keukendeur

niet – en Annie zou als enige bij haar ouders blijven.

bleek niet op slot en hij snelde met Marie naar binnen. In

De radio waarop ze elke dag haar klassieke muziek

eerste instantie dacht Marie dat Annie was flauwgevallen.

beluisterde, was van Lies en die zou dus ook verdwijnen.

Toen ze besefte wat Annie had gedaan, viel ze zelf flauw.

Te meer omdat er in het verleden het een en ander tussen

Jo zei tegen Lies “Haal de dokter” en mompelde “Heeft

haar en haar ouders had afgespeeld, maakte ze de balans

ze het toch gedaan”.

op. Ze pleegde op 9 augustus 1948 zelfmoord, door zich

De politie werd gewaarschuwd. Lies haalde de dokter

te vergassen aan het fornuis in de keuken.

op en haar man. De verhoren duurden tot middernacht.

De keuze voor gas als middel om zich te suïcideren, had

Annie werd in huis opgebaard en van daaruit ten grave

ze afgekeken van haar zus Riek. Die had, ongelukkig

gedragen. Haar boedel werd verdeeld. Lies kreeg een

als ze was in een moeilijk huwelijk met typograaf Piet

jas van Annie en verder niets. Ze had graag iets meer

Oltmans, in 1944 al eens een suïcidepoging gedaan.

blijvends willen hebben als herinnering.

Volgens de overlevering schaamde ze zich diep omdat

De buurt kon het drama moeilijk begrijpen en reageerde

haar man bij de SS werkte, en ze vreesde er met haar drie

afstandelijk. Voor Annies familie was dit reden om zo snel

kinderen alleen voor te komen staan. Ze voelde zich zo

mogelijk te verhuizen.

165

Marie wilde eigenlijk naar een bejaardenhuis, maar daar

Haar halfzijdige verlamming maakte de zorg voor haar

wonen was te duur. Na ongeveer een half jaar liep ze een

zeer intensief. En die zorg kwam bijna volledig op de

kennis, meneer Broere, tegen het lijf. Hij vertrok van de

schouders van haar dochter terecht. Ik herinner me nog

Schaerweijdelaan 167 en tipte Marie. Die liet er geen

het belletje dat mijn oma had om te waarschuwen als zij

gras over groeien: ze regelde het bij de gemeente en

iets nodig had. Het belletje rinkelde onophoudelijk, dag

verhuisde nog diezelfde dag. Jo zat als gewoonlijk in het

en nacht. De overige familieleden waren op hun manier

gebouw van de postduivenvereniging. Hij wist van niets.

ook betrokken, maar boden niet veel hulp. Uiteindelijk

Lies, die toevallig met mij in de kinderwagen op bezoek

trok Lies de kar niet meer en werd er onder leiding van de

kwam, trof haar moeder vol in de verhuizing aan. Jo werd

huisarts bij Gijs van Zanten thuis een familievergadering

opgehaald. Lies bracht mij naar huis en verhuisde in de

belegd. Dit beraad verliep naar zeggen ‘nogal emotioneel’.

kinderwagen het porselein van de Van der Heijdenlaan

De uitkomst was dat Marie een tijdje, ter ontlasting van

naar de Schaerweijdelaan 167. Het huis was voor twee

Lies, naar een van haar andere kinderen zou gaan. Marie

mensen redelijk ruim en er zat een grote tuin achter.

werd vervolgens voor vier weken aan de zorg van het gezin

Al snel bleek dat Marie op de Schaerweijdelaan niet kon

van haar zoon Joop, dat in Zeist op de J.P. Heidelaan

aarden. De gebeurtenissen hadden hun sporen nagelaten.

woonde, toevertrouwd. Mijn moeder moest alleen twee

Ze werd ziek en Lies was er bijna de hele dag om haar

keer per dag insuline komen spuiten, want dat durfden

te verzorgen. Spoedig daarna liep Jo een longontsteking

haar broers en zussen niet. Toen de vier weken om waren,

op en de gezondheid van Marie verslechterde eveneens.

keerde Marie terug op de Schaerweijdelaan en wist

Ze had een ernstige vorm van diabetes ontwikkeld. De huisarts schatte op een gegeven moment dat ze nog drie maanden te leven had. Marie vroeg Lies om bij haar ouders te komen wonen. Dan kon Lies haar verzorgen en zouden ze de huur van vijf gulden per week samen opbrengen. Misschien kon Lies hoofdhuurder worden na Marie’s overlijden. Bovendien hoefde Wim (mijn vader) niet dagelijks van de Van Reenenweg naar de Schaerweijdelaan te pendelen om de tuin te onderhouden en zijn kippen en konijnen te voeren. Eind 1950 trokken Wim, Lies en Wim jr., die anderhalf jaar was, bij Jo en Marie van Zanten in. Jo en Marie bewoonden de voorkamer, de rest van het huis was voor het kleine gezin Hartjes. De keuken en de schuur werden gedeeld. Anders dan de huisarts had verwacht, bleef Marie in leven. Maar in 1958 kreeg ze een hersenbloeding.

166

6.16 Wim jr. met zijn ouders, 1950.

Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 - heden

Een maand na terugkomst overleed Marie, in 1959. Ik

DE FAMILIES HARTJES EN VAN ZANTEN WAREN REDELIJK MUZIKAAL:

herinner me de avond nog dat ik afscheid van haar heb

Ome Jan, broer van mijn vader, speelde accordeon.

genomen. Ze hield met haar goede hand mijn hand vast,

Mijn vader speelde trommel en fluit.

alsof ze die nooit meer los wilde laten. Ze mompelde voor

Johan van Zanten (mijn overgrootvader) speelde

mij onverstaanbare woorden. Uiteindelijk zei mijn moeder:

orgel.

â&#x20AC;&#x153;Laat Wimmie maar los, want hij moet naar bed.â&#x20AC;?

Johan van Zanten (grootvader) speelde piccolo.

de hele familie welke zorg zij al die tijd had gevergd.

Met het stijgen der jaren werd ook opa Jo van Zanten steeds meer (mentaal) zorgbehoeftig. In de nawinter van 1964 verhuisde hij naar zijn dochter Riek op de

Gijs van Zanten (broer van mijn moeder) speelde accordeon en tuba in een heus muziekkorps. Zijn zoon Joop speelde klarinet in hetzelfde korps.

Sumatralaan in Zeist. Daar is hij zeven maanden later overleden.

EIGEN HUIS Vijftien jaar hebben Wim en Lies Hartjes dus voor hun (schoon)ouders gezorgd, terwijl ze in die periode er ook twee kinderen bij kregen: Marianne in 1954 en Els in 1963. Lies werkte bijna de hele week tijdens de schooltijden, hoofdzakelijk bij de familie Van Lidth de Jeude junior, tevens onze huisarts, en de familie

6.17 Gijs van Zanten met accordeon.

Ten Doeschate. Samen met het salaris van Wim en de inkomsten uit de handel in eieren, slachtkippen en konijnen, verdienden ze genoeg om goed van te kunnen sparen. In de broodwijk van mijn vader woonde het echtpaar Van Laar, op de Molenweg 44. Zij hoorden dat de bakker graag wilde verhuizen en een huis zocht met een grote tuin. De Van Laars beloofden, als ze de overstap naar een bejaardenhuis zouden maken, hun huis aan de bakker te verkopen. Ze hielden woord en verkochten in 1964 het huis aan mijn vader voor 22.000 gulden.8 Het huis

6.18 Wim sr. met trommel.

167

was niet groot, maar wel erg gezellig. Er was een tuin

een oude vriend van haar.

van zeventig meter diep, grenzend aan het Molenbos.

Marianne was het baken voor onze ouders en ze

In de tuin stonden verschillende grote schuren. Een

ondersteunde hen waar ze maar kon. Ook nu is Marianne

ervan werd vergroot en volgestopt met kippen (honderd

nog de belangrijkste persoon voor en van onze moeder.

stuks). Het schoonmaken van de twee kippenhokken

Ruim 52 jaar bleven onze ouders getrouwd, tot de dood

was mij toebedacht. Ook hielp ik, als vanzelfsprekend,

hen scheidde. Op 20 november 1999 kreeg Wim sr. vroeg

in de broodwijk op de zaterdagen en de dagen voor de

in de morgen plotseling enorme buikpijn en hij stierf

feestdagen. Al mijn inspanningen werden aan het eind

vrijwel meteen, gezeten aan de eettafel. Hij bleek altijd

van de week netjes in zakgeld uitbetaald.

al een aneurysma aan zijn buikaorta gehad te hebben en

Als eerste van de drie kinderen trouwde ik, Wim jr. â&#x20AC;&#x201C; of

dit aneurysma was gebarsten. Later realiseerde ik me dat

Wilhelmus Gerhardus III -, op 12 juli 1973, met Joke

mijn vader nooit iets aan zijn buik kon hebben. Als ik

de Boer. We gingen op de Dijnselweg 67b wonen. Bijna

vroeger op zeldzame momenten met hem stoeide, en ik

dertien jaar later, op 29 april 1986, trouwde mijn zus

raakte zijn buik, dan was het gestoei gauw voorbij. Mijn

Marianne met Rob Schimmel en op 24 juni 1988, een

vader is gecremeerd. Na zijn overlijden bleef mijn moeder

dag voordat Nederland Europees kampioen voetbal werd,

nog jaren op de Graaf Adolflaan wonen. Totdat ze (weer)

trouwde mijn jongste zus Els met Teus van Remmerden.

viel en haar heup brak. Ze kreeg angst om alleen te wonen

Onze ouders hadden het rijk toen alleen, tot op de dag

en verhuisde naar het verpleeghotel Bovenwegen, ook

dat mijn vader onenigheid kreeg met zijn buurman over

weer aan de Molenweg. Hier verblijft ze nog steeds en tot

de erfscheiding. Er volgde een periode van onrust, paniek

haar volle tevredenheid. Ze is nog goed compos mentis,

en verwarring. Mijn ouders verkochten het huis op de

zit in de bewonersraad en is daar nadrukkelijk aanwezig.

Molenweg en kochten een appartement op de Graaf

Als ze haar mening verkondigt, maakt ze op haar eigen

Adolflaan in de wijk Kerkebosch, ook weer in Zeist. Mijn

manier duidelijk wat er moet gebeuren. Er wordt nog

vader was toen wat ontredderd, voelde zich oud en had

steeds behoorlijk naar haar geluisterd. Toen ze meldde dat

geen energie meer om zijn grote tuin te onderhouden

er ergens in het verpleeghotel een trapleuning bij moest

en koos daarom voor een appartement. Hij had een auto

komen, kwam die er ook.

gekocht (Toyota) en was hier heel erg trots op. Hij toerde

Ze vierde in april 2013 haar 87ste verjaardag, verkeert

met mijn moeder door heel Nederland, en deed daarbij

nog in betrekkelijk goede gezondheid en is mentaal en

vaak de Achterhoek aan.

verbaal nog steeds scherp. Ze hoopt in Bovenwegen nog

Mijn ouders richtten zich nog meer op mijn zussen.

lang te mogen blijven leven.

Maar Els kwam in de problemen. Haar relatie met Teus werd steeds slechter en uiteindelijk zijn ze gescheiden. Dat bevestigde voor mijn ouders de zorgen die ze steeds hadden gehad om dat huwelijk. Mijn vader heeft Els (financieel) geholpen. Ze trouwde een paar jaar later met

168

6.19 Lies Hartjes - van Zanten, 87 jaar, in Zorghotel Bovenwegen.

169

6.20 St. Josephkerk Zeist.

WILHELMUS GERHARDUS HARTJES, 1949 - HEDEN

mijn moeder. Ik heb daar gelukkige jaren gekend. Ik kon het goed met mijn opa en oma vinden, temeer omdat mijn vader en moeder veel werkten en mijn grootouders dus oppasten. Mijn vader werkte vijf-en-een-halve dag (ook op

DE WITTE

zaterdagochtend) als polijster op de Sola-fabriek en mijn moeder was huishoudelijke hulp bij dokter Van Lidth de

Mijn ouders woonden in Zeist net achter de St. Joseph-

Jeude, onze huisarts op de Lyceumlaan, en professor Ten

kerk, op de Van Reenenweg 40, het huis waar ik ben

Doeschate op de Lindenlaan. Ze zorgde er voor om tegen

geboren. Toen ik anderhalf jaar was, verhuisden we naar

vier uur weer thuis te zijn, maar dat lukte niet altijd. Opa

de Schaerweijdelaan 167 en trokken in bij de ouders van

en oma vingen mij dan op.

170

De St. Josephkerk stond, net als nu, op de Rozenstraat, tegenover de St. Andreasschool. Ik heb in die buurt mijn kleuterschool, een deel van de lagere school (klas 5 en 6

6.21 Huisarts Van Lidth de Jeude.

deed ik op een andere school) en de Ulo doorlopen. De scholen gaven ook les op de zaterdagochtenden. Ik had, zo jong als ik was, een bijzonder contact met onze huisarts Albert Hendrik van Lidth de Jeude. Mijn moeder noemde hem altijd Henk. Mijn oma en mijn moeder vormden in het gezin van de huisarts reeds twee generaties hulp in de huishouding. In die tijd was dat meer dan schoonmaken en eten koken. Deze arts haalde mij regelmatig op uit school om met hem mee visites te rijden. Hij vergat een keer dit door te geven aan mijn ouders. Die hadden tegen zes uur de politie gewaarschuwd, omdat ik niet om vier uur uit school was thuisgekomen. Tijdens die visite-ritjes spraken

Marianne regelmatig als boodschappenmeisje. Als we ’s

de arts en ik onder andere over mijn schoolresultaten en

avonds op bed lagen, hadden we vaak lekkere honger en

hoe het thuis was. Zijn betrokkenheid heeft veel voor mij

ik motiveerde haar dan om beneden wat uit de keuken te

betekend. Ik heb later ook hun tuin onderhouden, waar

gaan halen. Dit pakte niet altijd goed uit. Mijn moeder

ik een gulden per uur mee verdiende. Mevrouw Van Lidth

kon nogal duidelijk zijn en voordat je het wist, had je een

de Jeude was conrector op een meisjeslyceum. Om mijn

draai om je oren te pakken als je niet luisterde. Zo ook die

schoolprestaties, met name mijn Engels, positief te beïn-

avond dat we een van haar mooie vazen op de linnenkast

vloeden, kreeg ik samen met haar zoon Flip (Philip) bijles.

op de slaapkamer vernielden. Als we, zoals vaak, trampo-

Ze was nogal streng en ik moest het na een keer uitleggen

line sprongen op onze bedden, begonnen de vazen op de

wel snappen. Ik heb daarom ook niet de beste herinnerin-

linnenkast gevaarlijk te schommelen. Dat was natuurlijk

gen aan haar.

onze uitdaging, maar dat ging op een keer mis. Er viel een vaas om en hij brak op de grond in duizend stukken. Onze

In 1954 kreeg ik mijn eerste zus, Marianne. Ik zou erg

moeder hoorde dat en ze kwam briesend naar boven met

jaloers geweest zijn na haar geboorte. Ik heb zelfs met de

de pook in haar hand. We vreesden voor het ergste, maar

schaar bij de wieg gestaan om haar haar, lang en donker,

ze pakte de tweede vaas, sloeg die kapot en zei bitter:

af te knippen. Iedereen die naar haar keek prees haar

“Nu hebben jullie je zin.” We hadden, geloof ik, op dat

mooie haar en men zei blijkbaar niet veel leuks over mij.

moment liever met de pook gehad. Ook ’s avonds lezen

Wegens ruimtegebrek sliepen we jarenlang samen op een

was een sport. Zodra we de lamp boven ons bed aande-

kamer. We hadden het altijd erg gezellig. Ik gebruikte

den, riep mijn moeder dat we moesten gaan slapen.

171

We begrepen dat eerst niet. Was ze helderziend of zo?

Mijn rol in de nevenactiviteiten van mijn vader was het op

Maar toen ontdekte ik dat er een kier in de houten af-

de woensdagmiddag schoonmaken van de kippenhokken,

scheiding van onze kamer zat, waardoor mijn moeder het

de kippenren omspitten en het onkruid in de tuin wieden.

licht van onze lamp zag branden.

Op de vrijdagen hielp ik met zaken als eieren rondbrengen en kippen plukken.

Mijn vader was een intelligente en stille man. Door zijn

Mijn vader hield ook een groentetuin bij, hij huurde zelfs

astma had hij het vaak erg benauwd. Hij was de man die

een volkstuin bij kwekerij Abbing aan de Koeburg in Zeist.

het gezin op de achtergrond leidde. Huisarts Van Lidth

Als kinderen moesten we vaak gezamenlijk helpen spitten,

de Jeude was al kind aan huis, maar kwam ook heel vaak

onkruid wieden of aardappels rooien. Als er ziekte dreigde

mijn vader een spuitje geven om hem weer op de been te

onder de kippen of konijnen werd er alleen maar naar de

helpen. De omstandigheden op de Sola-fabriek, waar je

dierenarts gegaan om entstof te halen. We entten zelf de

tegen de lucht kon leunen, waren funest voor de gevoelige

kippen op pokken of andere ziekten. Ik hield de kip vast,

longen van mijn vader. Hij polijstte bestek, deed dat op

mijn vader trok een paar veren uit een poot en smeerde

stukloon en zwoegde dag aan dag om maar veel vorken,

op de kleine wondjes de entstof. Veel te duur, die dieren-

messen en lepels te polijsten voor een zo hoog mogelijk

arts.

salaris.

We hebben ook samen kippen geopereerd. Als de kip een

Mijn vader heeft mij bijna nooit lijfelijk gestraft. Hij

verstopte krop had, opereerde mijn vader persoonlijk. De

kon wel met een paar woorden meer uitrichten dan mijn

kippen werden eerst met wijn dronken gevoerd, daarna

moeder met haar handen. Mijn moeder leek de spil in het

werd de krop geplukt en opengesneden met een scheer-

huishouden. Ze hield erg van lekkere dingen en dat ver-

mesje, dat netjes eerst met jodium was gesteriliseerd.

taalde zich in haar gewicht. Mijn vader daarentegen was

Daarna verwijderde mijn vader de oorzaak van de ver-

mager en at niet veel. Hij had vaak last van zijn maag. De

stopping. Vervolgens naaide hij de wond dicht met draad

na zijn dood vastgestelde aorta aneurysma was de oorzaak

en naald uit de naaidoos van mijn moeder. Of de krop

van zijn gevoelige buik.

anatomisch verantwoord werd gesloten, weet ik niet, maar

We leefden in die tijd vlak na de Tweede Wereldoorlog en

de kippen leefden gezond verder. Voor kippen met verlam-

de economie leefde steeds sterker op. Daar speelde mijn

de poten bracht mijn vader gist mee uit de bakkerij. Ik

vader op in. Deze van origine boerenzoon begon met het

moest balletjes gist in de snavel van de zieke kip zien te

houden van zo’n honderd kippen en zo’n twintig konijnen.

proppen. De meeste kippen reageerden hier goed op.

De eieren waren zijn bijverdiensten. Omdat zijn kippen niet genoeg eieren konden leggen voor al zijn klanten,

Mijn oma – van moeders kant dus – was een gezellig-

haalde hij op de fiets en later op de bromfiets, extra

heidsdier. Ik was een slechte eter en lustte absoluut geen

eieren bij een boer in Odijk. Met Kerst was het bij ons

erwten met worteltjes. Als mijn moeder even weg was, at

net een poeliersbedrijf. Er werden tientallen kippen en ko-

mijn oma gauw de worteltjes op, zodat ik me kon concen-

nijnen geslacht en schoongemaakt en uiteraard verkocht.

treren op de rest. Ze hield van lekker eten en ondanks dat

172

ze diabetes had, snoepte ze heel veel, eigenlijk te veel.

D E W E K E L I J K S E G A N G VA N Z A K E N

Mijn opa Van Zanten leefde bijna alleen voor zijn duiven.

Zondags kookten mijn moeder en grootmoeder de was.

Als het ’s middags één uur was, diende iedereen stil te

Iedereen die weet wat het koken van de was met soda voor

zijn, want opa moest zijn duivenklok ijken. Op de zon-

een lucht verspreidt, weet over welke kwelling ik het heb.

dagen kon je hem de hele tijd bij zijn duivenhok vinden,

De maandag was wasdag. De wasbok werd opgezet en de

vlak achter het huis, waar hij de duiven naar binnen

was werd op de wasplank geschrobd met een borstel. De

praatte. Met opa Van Zanten, die zich opa Dribbel noem-

witte was had eerst een tijd in een teil met water gestaan,

de, ging ik regelmatig mee wandelen naar de Utrechtse-

waarin een ‘zakje blauw’ dreef dat de was witter maakte,

weg om daar naar auto’s te kijken. Die waren toen nog

zo werd mij verteld. Dat zakje blauw legde mijn moeder

een bijzonderheid. Verder ken ik hem van de vele grote

of grootmoeder vervolgens op de buitenkraan, om het de

sigaren die hij rookte. Ook pruimde hij tabak. Dat was op

volgende wasbeurt opnieuw te kunnen gebruiken. Daarna

zich al niet zo fris, maar als hij de tabakssap in de kolen-

haalden ze de was door de wrongel en hingen hem op. Zo

emmer wilde spuwen, mistte hij wel eens.

ging het als het zonnig en droog weer was. Bij slecht weer

Hij was ooit meubelmaker geweest. Ik herinner me de

hing het hele huis vol klamme lappen en konden we door

kast op zijn kamer met de grote collectie gereedschap.

de condens niet naar buiten kijken. In de winter vormden

Als er (een enkele keer) iets in huis kapot was dat gelijmd

zich dan van die prachtige ijsbloemen op de ramen. Rond-

moest worden, dan ging de lijmpot op het gas of op de

om de kolenkachel stond een wasrek. Soms was de kachel

kachel, werd er beendermeel in gedaan en dat werd aan

zo heet, dat de was begon te schroeien. Elke ochtend werd

de kook gebracht. Het hele huis stonk naar die penetrante

de kolenkachel aangemaakt. Soms smeulde hij nog en ging

lucht. Ik ruik het nog als ik er aan denk. Maar het was

het vuur vlug aan, maar anders ging er papier in met daar-

een prima lijmmiddel, de verbindingen kwamen nooit

op wat dunne houtjes, daarna wat dikker hout en daarna

meer los. We hadden in de woonkamer een leunstoel van

de cokes. Antraciet was te duur. Ik zie mijn moeder nog ’s

mijn vader, waar ik vaak in zat. In die stoel zat een stijl

morgens in weer en wind houtjes voor de kachel hakken.

los, die je zo mooi heen en weer kon bewegen. Totdat opa

Mijn vader was al naar de fabriek en mijn opa vond het be-

het met zijn beenderlijm verankerde.

ter dat mijn moeder dat deed. Mijn moeder en haar moeder

Omdat mijn grootouders en ons gezin samen in een huis

kookten op de kachel of op het gas in de keuken. Daarvoor

woonden, kwam er vanzelfsprekend ook veel familiebe-

moesten ze regelmatig een gasmuntje in de meter stoppen,

zoek. Meestal de broers en zusters van mijn moeder. Ze

anders viel er niets te koken. Wekelijks kwam meneer Hars-

plaatsten dan vaak onjuiste opmerkingen over de (com-

kamp geld innen voor de verzekeringen, of er kwam iemand

plexe) verzorging voor vooral mijn oma en dat kon mijn

de huur ophalen. Ik heb nog meegemaakt dat mensen die

moeder niet altijd waarderen. Oma werd in de loop van de

de huur niet konden betalen uit huis werden gezet. Zo

jaren steeds hulpbehoeftiger, totdat ze aan de gevolgen

herinner ik mij een gezin, op de Marsmanstraat bij ons in

van een beroerte overleed. Maar veel van die spanningen

de buurt, dat met huisraad en al op het grasveld voor hun

rondom mijn grootouders zijn langs mij heen gegaan.

huis in de regen stond. Heel triest vond ik dat.

173

Eens per week bracht kruidenier De Gruyter de bood-

Z O M E RVA K A N T I E S

schappen, met daarin verstopt “het snoepje van de

Mijn vader had tien dagen vakantie per jaar, toentertijd.

week”. Dat was telkens een andere verrassing. Hier voch-

Tijdens zijn vakantie zaten we een dag langs de Lek in

ten wij kinderen om. Op woensdag viel de Donald Duck in

Wijk bij Duurstede, om daar de boten voorbij te zien

de bus. Ik holde na schooltijd naar huis om dat blaadje

varen. Mijn moeder zorgde voor de foerage, die bestond

te kunnen lezen. Eerst de kippenhokken schoonmaken en

uit belegde broodjes en een thermoskan koffie; voor ons

dan lekker lezen.

had ze limonade en soms wat lekkers. Een keer per va-

Naast de bakker en de melkboer – die nog verse melk uit

kantie fietsten we samen, meestal op de woensdag, naar

een melkbus schepte – kwam om de week de schillenboer

Utrecht om nieuwe kleren te kopen van het vakantiegeld.

of de voddenboer langs; rond de kersttijd reed de kar met

Nog mooier werd het als we een zakje patat en een worst

hazen en konijnenvellen voorbij. In de zomer kondigde de

bij de Hema kregen en ten slotte een vakantieboek van

ijskar van Jamin zich al bellend aan.

Donald Duck. Het kon niet op! Verder vond mijn vader

Op de zaterdagen werden wij gewassen. Moeder zette een

vakantie maar geldverspilling, zodat we ons verder zelf

teil bij de kachel, voegde koud water bij het gekookte

moesten vermaken, en dat lukte best.

water en dan was het vechten wie het eerste mocht. Als

Later, tussen 1956 en 1964, vierden we de vakanties

je de eerste was, verbrandde je bijna je billen aan het

in de Achterhoek. Ik logeerde meestal in Wehl aan de

hete waswater. Maar het water was nog schoon. Was je

Nieuwstraat, bij tante Nel (zus van mijn vader) en haar

de laatste, dan stapte je in minder fris en lauw water. Er

man Evert Jansen. Ze waren mijn peter en meter. Ze

werd wel een kwak soda in het water gestort, zodat de

woonden in een kleine boerderij. Evert werkte in de boter-

bacteriën niet veel kans hadden, maar toch oogde het niet

fabriek (uitgesproken als botterfabriek) in Wehl. Daarnaast

fris. Het vervelendste was als oma ons ging wassen. Ze had de wasborstel, gelegen naast het zakje blauw op de buitenkraan, gepakt en schrobde ons grondig af! Daarna een kopje chocolade en dan… luisteren naar “Klokje van zeven uur”, “Saskia en Jeroen” of “Paulus de Boskabouter”. Dat waren de populaire kinderhoorspelen tijdens mijn jeugd. Na het hoorspel gingen we naar bed, want orde en regelmaat hoorde er gewoon bij, bij ons. Van Sint kreeg je wat snoep en één “groot” cadeau. Ik lag wakker toen ik van Sint een elektrische modeltrein had gevraagd, en groot was mijn teleurstelling toen hij me een opdraaitrein had gebracht. Ik heb er de eerste dagen niet mee willen spelen.

174

6.22 Boerderij op de Nieuwstraat 79, Wehl

de rogge van het land gehaald werd; we joegen op kikkers, met lange stokken waarop een spijker met afgeknepen kop was vastgemaakt, zodat hij lekker scherp was. We deden aan wielrennen op de fietsen van mijn neefjes. Als bidon gebruikten we lege afwasflessen. We hadden het schuim van de zeep vaak om de mond. Dinie, mijn nichtje, was wat ouder. Tante Nel en ome Evert hadden dus vier kinderen. De kinderen uit het eerste huwelijk van Evert waren alle drie het huis al uit. Jan heb ik niet veel meegemaakt. Hij woonde in de Noordoostpolder en was toen al getrouwd. Riek woonde dichter 6.23 V.l.n.r.: de neefjes Eef, Wim en Henk.

in de buurt van mijn tante en Doortje woonde in Drempt. Ik heb Riek en Doortje altijd als heel aardig en zorgzaam

hield hij koeien, varkens en kippen (tuten) en verbouwde

ervaren. Ze bezochten hun ouders vaak.

hij rogge en suikerbieten. Veel van het werk op de boerde-

In die periode scheen ik er mager uit te zien. Zeker

rij deed tante Nel. Later werden ook hun dochter en drie

voor Achterhoekse begrippen was ik maar een schraal

zonen ingeschakeld.

â&#x20AC;&#x153;jungskeâ&#x20AC;?. Via de post moedigden opa en oma mij aan

Vooral de vakanties in Wehl herinner ik me als iets heel

flink te eten en dik terug te komen. Mijn tante deed daar

positiefs, ondanks de heimwee die ik daar ook heb gehad.

erg haar best voor. Zo kon het dat ik na zes weken fors

Ik ga zelfs nu, ruim vijftig jaar nadien, nog graag naar die

aangekomen, flink gebruind en onverstaanbaar voor mijn

plek, gewoon om te kijken en te voelen. Het is waarschijnlijk een combinatie geweest van een compleet andere we-

6.24 Boerderij aan de Beekseweg 128, Wehl.

reld, de gastvrijheid, spelen met mijn neefjes, een andere cultuur en het beleven van avonturen. Avontuur, omdat ik met de stoomlocomotief en later met de dieselboemel mee mocht. Eerst onder begeleiding van mijn ouders en vervolgens alleen. Ik wist waar ik moest overstappen in Arnhem, en in Wehl stond tante Nel met de fiets of ome Hent (broer van mijn vader) met paard en wagen op me te wachten. Ik speelde er met mijn neefjes Wim, de oudste, en de tweeling Eef en Henk. De tweeling was iets ouder dan ik, maar we konden het samen goed vinden. We vingen muizen die onder de roggeschoven vandaan vluchtten die op de paard-en-wagen werden geladen als

175

pannenkoeken te eten. Ik werd echter in de loop van de dag ziek, waarschijnlijk van de heimwee. Want hoewel ik het altijd naar mijn zin had daar, trok thuis dat jaar wel heel erg. Mijn tante Nel overleed in april 2000. Ik heb dit, hoewel ze hoogbejaard en heel ziek was, als een groot verlies ervaren. Het tweede vakantieadres, ook in Wehl, was de boerderij van ome Hent en tante Anne (Lucassen). Ome Jan, de schizofrene, oudste broer van mijn vader, woonde daar ook in huis. Hij at met de familie mee, zijn was werd gedaan en verder ging hij zo zijn gang. Soms als hij goede dagen had, werkte hij als dagloner bij boeren in de buurt anders zwierf hij wat rond en probeerde te voorkomen dat hij “begluurd” werd door geesten. Ome Jan was een begrip en zeker voor mij heel aardig. Hij zei, net als mijn vader, nooit zoveel, maar wilde wel graag weten hoe het was in het “Westen”, zoals hij Zeist noemde. Ik kon best goed met hem overweg en we maakten vaak samen een fietstochtje. Op de zaterdagavonden ging ome Jan naar ’s-Heerenberg om daar bij zijn zuster Rika en zijn zwager Bernard (van Halteren) te kaarten. Ik mocht dan achterop de fiets met hem mee. De boerderij op de Beekseweg was een prototype van 6.25 Briefkaart zomer 1958, van oma en opa Van Zanten (opa Dribbel).

een Achterhoekse keuterboerderij. Mijn oom Hent hield er ook varkens, koeien en heel veel kippen, naast de

moeder (ik sprak vloeiend Achterhoeks dialect) thuis werd

landbouw met onder meer rogge, suikerbieten en haver.

afgeleverd. Er was een afspraak dat ik altijd voor mijn ver-

Voor de boerderij lag het hof: een groentetuin met een

jaardag op 15 augustus weer naar huis ging om daar mijn

paar fruitbomen. Naast het hof lag een ondiepe poel met

verjaardag te vieren. Eén zomer konden mijn ouders mij

blauwig water. Die poel werd gevoed door het afvalwater

niet ophalen, omdat mijn oma ernstig ziek was. Ik vierde

uit de keuken (de “geut” genoemd). De varkens en de

mijn verjaardag toen dus in de Achterhoek. We plukten

koeien stonden in hokken op de deel en als ik van de deel

die dag bosbessen om ’s avonds als verrassing bosbessen-

via een kleine gang de woonkamer binnentrad, liften er

176

een paar honderd vliegen mee. Ik heb van mijn leven niet

moeder, zowel qua uiterlijk als karakter. Ze was een klage-

zoveel vliegen gezien. Wanneer ik op de Beekseweg lo-

rig type en had vaak erg last van “pien in de fuut” (pijn in

geerde, sliep ik in de woonkamer op de divan. Ik kon vaak

haar voeten). Ria, hun aangenomen dochter, was vreselijk

moeilijk in slaap komen door de tientallen vliegen die over

verwend en gedroeg zich dikwijls zeer storend. Haar broer

mijn hoofd wandelden. Ik vond uit dat met een laken over

Willy heb ik niet zo vaak gezien. Ome Bernard was een

mijn hoofd het probleem op te lossen was. Zelfs met het

heel aardige, goedige man die in dienst van zijn vrouw

eten moest ik oppassen, ander kreeg ik de vliegen er gra-

stond. Ze dreven een soort pension, want er woonden ook

tis bij. Mij oom keek mij dan aan, zag dat ik me verbaas-

andere mensen in. Een van die vaste pensiongasten was

de over de grote hoeveelheid vliegen en zei dan: “Wimke,

de vriendelijke “ome Jacobs”.

ik heb gisteren nog gespuit, maar de aanvoer is te groot.” Het was ondanks de weinig hygiënische toestand heel erg

In Drempt woonden ome Theet en tante Thea. Ik was daar

gezellig in die kleine boerderij, waar elf mensen leefden.

soms, maar heb er nooit gelogeerd. Ze keken niet altijd

Naast ome Hent en zijn vrouw waren er zes kinderen, ome

blij als ik daar op bezoek kwam.

Jan en opa en oma Hartjes. Opa Hartjes heb ik maar vaag

Op zondag fietste ik vaak naar tante Anna en ome Gerrit

gekend, hij is reeds in 1956 overleden. Ik herinner mij

in Austerlitz. Ik dronk een kopje thee en ging weer. Tante

hem als een aardige, grote, bonkige man. Mijn oma heb ik

Anna en mijn vader waren zeker geen maatjes. Daar kreeg

langer gekend. Zij leek qua karakter op mijn vader. Ze was

ik soms wat van mee.

gesloten, intelligent, maar ook sluw. Ze deed aardig, maar dat kwam anders over dan de aardigheid van opa of van

Bij de broers en zusters van mijn moeder logeerde ik niet.

haar zoon Hent. Die waren ronder van karakter. Sympa-

Ze woonden erg dichtbij en het was daarom geen avontuur

thieke mannen, recht door zee.

om naar hen toe te gaan. Maar in tegenstelling tot de fa-

Oma was nogal naamziek. Ik had een naam die veel

milie in de Achterhoek zag ik ze heel vaak. Tante Riek, de

voorkwam bij de Hartjesfamilie, dus dat zat wel goed.

oudste zuster van mijn moeder, woonde op de Javalaan. Ik

De naam Marianne werd al lastiger en toen Elsje ge-

bezocht haar menige zondag om limonade te drinken, een

boren werd, kon oma haar naam echt niet onthouden.

penniewafel te eten en zelfs een dubbeltje te ontvangen.

De cadeautjes voor de verjaardagen werden hierop ook

Een aardige vrouw, maar ze zag er een beetje onverzorgd

afgestemd. Ik kwam niets tekort. Mijn vader vond het

uit. Ze droeg altijd een haarnetje en lustte graag een ci-

verschrikkelijk dat zijn moeder zo deed. Helaas kreeg hij

troentje. Ome Gijs huisde bij ons aan de overkant van de

er later ook last van.

Schaerweijdelaan. Hij was tuinman en een evenbeeld van

Bij tante Rika en ome Bernard heb ik pas gelogeerd toen

zijn vader. Hij was een dikke, goedlachse man, die erg

ik veertien jaar was, samen met mijn schoolvriend Henk

van vooral schuine moppen hield. Zijn vrouw tante Martha

van der Horst. We fietsten naar ’s-Heerenberg en dat was

was een vreemde vrouw: erg zuinig en nauwelijks in staat

op onze leeftijd best een uitdaging. Maar we hadden het

te delen. Ze had een pruimenboom vol pruimen, maar je

daar niet zo gezellig. Tante Rika leek heel erg op haar

had geluk als je er een van haar kreeg.

177

STAD IN HET BOS Ze hadden een kind, Jopie. Met hem heb ik niet veel

‘Seist’ komt voor het eerst voor in een oorkonde van

contact gehad.

23 maart 838. Graaf Rodgar schonk toen verschillende

Tante Riet woonde op de Griffesteijnselaan. Ze was

goederen uit onder meer Leomeriche – tegenwoordig

getrouwd met ome Dick. Ze hadden twee kinderen, Maureen en de zwakbegaafde Dickie. Tante Riet was er erg trots op dat ze in een betere buurt woonde en gedroeg zich er ook naar. Het huis van ome Joop en tante Margje stond een paar straten verderop. Ome Joop was een echte vakbondsman, een socialist in hart en nieren. Hij nam geen blad voor de mond. Dat veroorzaakte natuurlijk conflicten, ook met

bekend als de Liemers! – aan de St. Maartenskerk in Utrecht. Hij kreeg daarvoor in ruil andere goederen, waaronder Seist. Mogelijk vormde de stormvloed van 26 december 838 de aanleiding om op dat goed een plaats te stichten. Alle kuststreken van de lage landen waren toen onder water gelopen. Zeist was in de middeleeuwen “een klein dorp met zandvlakten en heidevelden – en hier en daar een boscomplex – aan de noordelijke kant, en klei- en drassige

mijn moeder die qua karakter veel op hem leek. Toch

landen aan de zuidzijde. De Dorpsstraat was het woon-

waren mijn moeder en ome Joop erg gesteld op elkaar.

centrum, zich uitstrekkend van de kerk aan het ene

Tante Margje was een echte Overijsselse en heeft haar

einde tot de – verdwenen – boerderij ‘De Preekstoel’

dialect altijd gehouden. Ze hadden vier kinderen en

(bij ‘Schoonoord’) aan het andere eind.

vooral met hun Joke heb ik nog

Oostelijk ervan had men de schaarweide voor het vee;

heel goed contact. Ome Joop

westelijk de brink, met de standerdmolen, en nog wes-

kreeg op een gegeven moment maagkanker. Hij leed erg veel pijn in het laatste stadium. De Joke & Wim

pijnstilling hielp onvoldoende en moest naar een hogere dosis

worden opgevoerd. Omdat die hogere dosis (morfine) ook de levensduur beperkte, wilden de wijkverpleegkundigen

telijker de eng, met bouwland. Daar lag ook het oude woongebied de Kroost.” (…) “Uit het inwonertal van 347 in het jaar 1633 kunnen we hoogstens opmaken, dat het er toen in Zeist nogal ‘woest en ledig’ uitgezien moet hebben.” 12 Een schaarweide was een gemeenschappelijk stuk grond met een weidefunctie, in het zandlandschap.13

het niet geven. Ome Joop wilde per se thuis sterven. Marianne, Joke en ik hebben, onder supervisie van de huisarts, ervoor gezorgd dat onze oom op een respectabele manier en zonder pijn in zijn eigen huis overleed. Ik heb daar zeer emotionele en goede herinneringen aan. De laatste paar dagen van zijn leven verdiepte het contact met mijn oom. Hij gaf aan wanneer er weer gespoten moest worden en daarna zweefde hij dan dankbaar de pijnloze en veilige droomwereld weer in.11

178

6.26 Voormalig station(splein) Zeist, rond 1920.

Beroemd bouwwerk is Slot Zeist, gesticht door Wil-

S C H O O LT I J D , 1 9 5 3 - 1 9 6 4

lem Adriaan, graaf van Nassau, ‘vryheer van Zeyst’. De bouw duurde van 1677 tot 1686. “De architecten Jacob

Ik bewaar prettige herinneringen aan mijn jonge jeugd,

Roman en Daniël Marot bouwden het barok ‘chateau’,

zowel thuis als op de kleuterschool. Die kleuterschool

geïnspireerd op de bouwkunst van Versailles, maar dan in de Nederlandse versie. Het werd een waterpaleis, waarbij het regenwater via dakgoten naar een loden bassin op de eerste verdieping werd gevoerd van waaruit de talrijke fonteinen gevoed werden.” 14 Waar ooit de fraaie Franse tuinen lagen, liggen nu volkstuinen, een rustiek park en sportvelden.15 De rijke Amsterdamse koopman Cornelis Schellinger

stond op de Rozenstraat en werd geleid door de nonnen van Mariaoord. Ik zie nog zuster Autrudus (ze zal oorspronkelijk wel anders geheten hebben) voor me, een bijzonder aardige zuster, groot en met een zware stem. Verder waren er zuster Gabriello en zuster Olgaria, het hoofd van de kleuterschool. Er liep ook een man rond. Dat was ome Nol, de conciërge. Toen we een keer ondeugend

kocht in 1745 de Hoge Heerlijkheid van Zeist en Drie-

waren, kwam zuster Olgaria met een heel grote papieren

bergen en het daarbij behorende Slot. Hij was lid van

spuit de klas binnen om de oren uit te spuiten van de

de Hernhutters of de Evangelische Broedergemeente.

kindertjes die niet luisterden. Dat was schrikken, zelfs

In 1748 liet hij voor ongehuwde broeders het Broeder-

zodanig dat ik het me nu nog glashelder kan herinneren.

huis aan het Broederplein bouwen en voor ongetrouw-

Mijn lagere school was de St. Andreasschool, eveneens op

de zusters en weduwen het Zusterhuis aan het Zuster-

de Rozenstraat, tegenover de katholieke St. Josephkerk.

plein. Dit gebouwencomplex is nog steeds het centrum

De parochie van die kerk werd in die tijd bestuurd door

van de Hernhutter-activiteiten in Nederland. Tussen 1960 en 1969 is het slot zeer grondig gerestaureerd. Tegenwoordig dient het als (mooie) accommodatie voor congressen, vergaderingen, tentoonstellingen en feestelijke evenementen, zoals bruiloften. Vervolg Stad in het bos op volgende pagina

pastoor Overmaat. Een kleine man met stekeltjeshaar en een zeer bepalende persoonlijkheid die zijn parochie met veel discipline, harde hand en dominant bestuurde. Toen iemand een keer te laat in de mis verscheen, stuurde hij hem in het aanzien van de hele gemeente met een standje de kerk uit. Hij kreeg veel voor elkaar in de kerk en, niet verrassend, ook de school stond onder zijn krachtige

6.27 De haven van Zeist, rond 1920, met loods van motorschuitpakdienst C. Ekdom.

gezag. De fraters en paters en de leraren van de Uloschool – die in hetzelfde gebouw gevestigd was – hadden veel respect voor hem. Op zijn verjaardag trakteerde de pastoor ons ’s ochtends op een (meestal educatieve) film. Hij wist het altijd zo te regelen, dat hij midden in de film een moraliserende toespraak moest houden. De film werd uitgezet en iedereen zat dan balend het eind van die toespraak af te wachten. Maar ’s middags kregen wij altijd vrij.

179

Het dorp Zeist kende een rustige ontwikkeling, tot ‘de ontsluiting door spoor-, tram- en andere goede verkeerswegen rond het begin van deze (de twintigste, wh) eeuw. In de jaren 1890 – 1920 verrezen de Transvaalbuurt, het Wilhelminapark, het Lyceumkwartier, de omgeving van de Schaerweijdelaan, Rozenstraat, enz.’ In die eerste decennia van de twintigste eeuw vestigde Zeist haar naam als zilverstad door de oprichting van de (zilver)bestek- en pannenproducenten Gero (in 1912) en Sola (in 1922). Maar zeepfabriek De Duif in Den Dolder was in 1920 de grootste werkgever voor Zeist, groter dan wasserij Burgers uit 1858, waar Annie van Zanten werkte (en waarschijnlijk haar tuberculosebesmetting opdeed). Zeist groeide tussen 1900 en 1940 van 9.000 naar 35.000 inwoners.16 Ondanks die tamelijk omvangrijke bevolking was het in 1949, toen ik er ter wereld kwam, 6.28 Pastoor Overmaat.

In de eerste klas kwam ik bij frater Thaddeus. Deze frater deed heel veel voor de missie. Op een groot schema van alle leerlingen in zijn klas hield hij bij wie kranten, melkflesdoppen en ander zilverpapier meebracht. Voor elke inbreng gaf hij ons punten en voor een x-aantal punten kregen we een kwart, een halve of een hele door de frater geschilde appel. Niets was lekkerder dan het geschilde appeltje van frater Thaddeus. Mijn meester in de tweede klas was meneer Trossel, een grote man met een kaal hoofd. Hij bewoog zich erg statig, was een uitstekende leraar en een zeer vriendelijk mens. Ook vriendelijk, maar soms (erg) driftig was meneer Uiterwaal van de derde klas. Ik kwam hem later op de

180

nog een echt dorp, met een ingetogen karakter. Ik groeide op in de buurt rond de St. Josephkerk, waar zes tot tien jaar na de Tweede Wereldoorlog nog behoorlijk ernstige armoede werd geleden. Om de St. Josephkerk heen stonden andere ‘katholieke’ gebouwen als het verenigingsgebouw van de 6.29 “Het Rond” in Zeist, jaren 1920, met gemeentehuis en hotelrestaurant Hermitage.

RK Werkliedenvereniging ‘St. Joseph’, dat tevens onderdak bood aan een spaarkas en een bibliotheek; de Andreasschool met lager onderwijs en uitgebreid lager onderwijs; het Maria-Oord, waarin bewaarschool (kleuterschool, wh), naaischool en gymnastieklokaal, zusterhuis en wijkgebouw van het Wit-Gele Kruis; de oude school uit 1880.17 De St. Josephkerk staat sinds 1924 aan de Rozenstraat. Aan het begin van de 21ste eeuw bleek onderhoud meer dan noodzakelijk. Van 1 maart 2010 tot halverwege 2011 is aan het herstel van de kerk gewerkt. Kosten: bijna 2 miljoen euro. Het geld kwam binnen via subsidies, legaten, donaties en acties als barbecueën, een fancy fair en het ‘adopteren’ van dakleitjes, voor 5 euro per stuk. Ik mag vijf leitjes de mijne noemen. Tijdens mijn kinderjaren speelde ik op straat piktol

6.30 Afscheid van schoolmeester S.J. Trossel in de Zeister Nieuwsbode, 1973.

met andere jongens uit de wijk. We knikkerden en kaartten met een zelfgemaakt kaartspel: we knipten de

Ulo-school weer tegen. Hij was de man die ons op straffe

voorkanten uit van sigarettenpakjes en gaven die alle-

van veel huiswerk in de klas liet zitten toen we de les

maal een waarde. Rond de oude, historische en reeds afgebroken muziektent in het van Lenneppark voerde ik menig oorlogje, samen met de jongens verderop uit de Schaerweijdelaan. Tegelijk streden we de eeuwige strijd met de parkwachter die niet kon hebben dat wij ons daar vermaakten. We konden lid worden van speeltuinverenigingen. Die

verstoorden met een stinkbom. Hij ging buiten zitten voor het raam en wie de ramen open zou zetten, was de pineut en kon strafregels schrijven. We hebben dit dus nooit meer gedaan. In de vierde klas regeerde frater Wierook. Zijn echte naam weet ik niet meer, hij werd zo door iedereen genoemd. Een frater van goede komaf. In deze klas werden de

draaiden op woensdag- en zaterdagmiddag een film,

leerlingen voorgesorteerd voor ambachtsschool, Ulo,

van sterren als Laurel & Hardy en Charlie Chaplin. In

Lyceum of Gymnasium. Frater Wierook vond het niet

de zomervakantie – ik liep dan zes weken bij huis als

nodig dat ik, ondanks mijn goede cijfers, naar de Ulo of

ik niet in de Achterhoek logeerde – waren er “dagkam-

hoger ging. Mijn vader reageerde direct en vroeg hem naar

pen”. Op het Bisonveld stonden tenten en we deden

zijn motivatie. De frater vroeg zich af wat een kind uit een

daar de hele dag spelletjes, maakten wandeltochten en

arbeidersgezin met een hogere opleiding moest doen. Na

aten onze zelf meegebrachte broodjes. Van de leiding

een kort gesprek van mijn vader met de pastoor verdween

kregen we melk of karnemelk. Het leek op de padvinderij en ik vond het erg leuk. Ik deed er meestal een

deze frater uit de school en uit mijn leven. Ik ging gewoon naar de Ulo.

Vervolg Stad in het bos op volgende pagina

181

Voor de vijfde en zesde klas zat ik twee jaar op de Ber-

week aan mee.

nardusschool, voorheen een bakkerij, aan de toenmalige

In het Slottuintheater waren op de woensdagmidda-

Emmastraat. De Andreasschool zat overvol ten gevolge

gen toneelstukjes te zien voor de kinderen. ’s Zomers

van de naoorlogse babyboom.

mocht ik daar van mijn moeder naar toe.

In de vijfde klas ontmoette ik meneer Willemse, oftewel Duimpje. Een buitengewone, sympathieke man. Als je ondeugend was, kon hij met zijn duim heel vervelend langs je oren schuiven. Dat deed behoorlijk pijn. Zo kwam hij aan zijn bijnaam. Als vijfdeklasser kon je Franse les volgen bij ene meneer Jansen, dagelijks van vier tot vijf. Ik deed mee. Frater Innocentio bestierde de zesde klas. Hij was een

Er reden in mijn jeugd nog heel wat paard en wagens door Zeist. Van de schillenboer, de melkboer, de groenteboer, en de bakker met zijn bakfiets. Er werd veel aan huis gebracht, wat grotendeels verdween met de komst van de supermarkten in de jaren zestig. Op de plaats van een in 1958 afgebroken weeshuis kwam, hoe was het mogelijk in een dorp als Zeist, de HEMA! Later verscheen het wonder van de televisie, met net 1 en 2. Zelfs mijn zuinige vader kocht er een. De pop-

lange ascetische man, niet erg vriendelijk maar verder

muziek drong door tot in alle huiskamers; ik had een

best te doen. Wat ik me van deze frater herinner, zijn de

Beatles-kapsel en droeg, weer wat later, broeken met

dagelijkse oefeningen met de gregoriaanse gezangen en

wijde pijpen.

dat hij van vrouwelijk schoon hield.

Het opknappen van huizen, waar in de jaren vijftig

De dagen begonnen om half acht met de mis, tot kwart

mee was begonnen, explodeerde als het ware in de ja-

over acht. Om half negen begon de school.

ren zestig. Bij het Oud & Nieuw van 1961 lag de hele

6.31 Henk van der Horst met Marianne en Els voor de Schaerweijdelaan 167.

wegen aan en bouwde het grote nieuwe wijken, zoals

Schaerweijdelaan op de schop. Ook legde Zeist nieuwe Vollenhove, met 2400 woningen, waaronder de 728 woningwetwoningen van de bekende L-flat, bij de oplevering in 1968 het grootste appartementencomplex van Europa.18 In Zeist-West bij tuinderij “Het sluisje” heb ik voor de tuin van mijn vader nog boerenkoolplantjes gehaald. Nu is “West” helemaal volgebouwd, met 4000 woningen, merendeels eengezinshuizen. Het bleef in de plannen niet bij woningen alleen: ‘veel plaats wordt gemaakt voor verkeersvoorzieningen en winkels, woningen en kantoren in het omvangrijke kernplan, dat investeringen vergt van meer dan 100 miljoen gulden.’19 In de jaren zeventig publiceerde de gemeente Zeist het boekje ‘Zeist Stad in het bos’. Het opent met de vraag ‘Wat is Zeist?’ en geeft daarna direct het antwoord:

182

Woonklimaat, meer lanen dan straten, Zeist is iets bijzonders. Een stad in het bos. 5004 ha groot, een van de grootste gemeenten van Nederland. Gegroeid van nederzetting aan een lang dichtgeslibde Rijnarm (omstreeks het jaar 800) tot een stad in het bos, een tuinstad, een parkstad, attractief om in te wonen, te werken, te wandelen, te winkelen, te congresseren, te studeren, verpleegd te worden, te leven. Leven in Zeist, dat is frisse lucht. Zeist heeft praktisch géén bordjes “verboden

Riante villa’s Maar ook het grootste flatgebouw van Europa. Zeist heeft… betekenis, niet alleen voor zijn bijna 60.000 inwoners, óók voor Stichtenaren en randstadbewoners, die er eens uit willen, weg van verkeerslawaai, stank en drukte. Wat een geluk dat Zeist er is. Tuinstad in het bos, Die zijn vleugels uitslaat En elck wat wils biedt. Per 1 november 2013 telde Zeist 61.365 inwoners. Waaronder de familie Hartjes – de Boer.

toegang”. Zeist heeft wèl parkeerruimte. Zeist is koopstad. En recreatie-oord.

Natuurlijk probeerde je de mis te ontlopen, maar koster

Centrum van de Utrechtse heuvelrug.

De Sain stond op de uitkijk. Omdat de school zich tegen-

Centrum ook van dienstverlening

over de kerk bevond, moest je zo onopvallend mogelijk

Vooral aan zieken en gebrekkigen. Zeist heeft het befaamde Zeister Slot. Zeist heeft warenhuizen en antiquairs, Exclusieve modezaken en supermarkten, Gespecialiseerde middenstand,

op het schoolplein zien te komen. Zag de koster je, dan bracht hij je niet zachtzinnig naar de kerk. Eens per week of twee weken was het vanuit school verplicht biechten. We hadden de keuze uit twee kapelaans en onze pastoor. Niemand biechtte bij de pastoor, omdat de penitentie (straf voor je zonden) bij hem nogal

6.32 Oude (inmiddels afgebroken) muziektent in het van Lenneppark in Zeist.

pittig was. Je moest wel twee of drie keer de kruisstaties bidden, op je knieën natuurlijk. Na afloop had je geen knieën meer over. De kapelaans waren veel milder. Een keer biechtte ik toch bij de pastoor dat ik pruimen gepikt had uit de pruimenboom van de buurvrouw. De pastoor vroeg wie ik was en waar ik woonde. Toen ik thuiskwam, kreeg ik er van mijn moeder van langs omdat ik pruimen gestolen had. Hoezo biechtgeheim. Ik heb sindsdien nooit meer een serieus onderwerp aangesneden tijdens de biecht.

183

6.33 Luchtfoto van de St. Josephkerk en omgeving.

Belangrijke gebeurtenissen voor ons waren de eerste

kruisje natuurlijk zo lang mogelijk zitten. Daarna was het

heilige communie, waarbij we voor het eerst ter communie

vastentijd en moesten we de snoepjes en koekjes die we

mochten gaan, en de plechtige communie â&#x20AC;&#x201C; waarbij we

kregen in een trommeltje bewaren. Ik vond die veertig

zelf beloofden een volwaardig lid te zijn van de katholieke

dagen altijd erg lang duren, zeker als ik naar de steeds

kerk. We werden netjes in een pak of jurk gestoken

voller wordende snoeptrommel keek.

en kregen na de mis mooie cadeautjes, natuurlijk wel katholiek, zoals een kerkboekje, een missaal, een amulet

We kregen het vormsel (de Heilige Geest kwam in ons om

met Maria erop, een kopje en een schoteltje met een

ons te versterken in ons geloof, volgens de Catechismus).

heiligentafereel of de tekst van de heilige communie of

Een keer per jaar ontvingen we de zegen van de heilige

iets dergelijks erop.

Blasius. Die zou ziekten aan de keel voorkomen. Heb ik

Op Aswoensdag haalde we ons askruisje. We lieten het

ook nooit gehad!

184

6.34 De derde klas lagere school (uitvergroot: “De Witte”).

V E C H T PA RT I J

plagen nam zulke vormen aan dat mijn moeder op een

Omdat ik uit een arbeidersbuurt kwam, werd ik op school

keer is gaan praten met die familie. Dit pakte wonderwel

regelmatig geplaagd. Ik was voor een aantal jongens “het

goed uit en ik werd zowaar bij Victor thuis uitgenodigd.

schoffie van de Schaerweijdelaan”. Die groep jongens

Ik had nog nooit zo’n schitterend groot huis gezien en

werd “gestuurd” door Victor. De vader van Victor was de

verwonderde mij over de grote hoeveelheid mooi en duur

directeur van de Gevato (worst)fabriek, vlak bij het station

speelgoed die deze jongen had. Nu de angel uit de pes-

Driebergen-Zeist. Het gezin was rijk. Victor liep altijd met

terijen was, kreeg ik meer vat op de rest van die groep. Ik

snoep en bezat het meest prachtige speelgoed. Zo herinner

ben er heel trots op geweest, dat ik me al vechtend van de

ik me dat hij een raket had die tegelijk een transistorradio

pesterijen heb bevrijd. Een van de jongens sarde mij weer

was, de raket uit een boek van Kuifje. Victor beïnvloedde

eens tijdens een speelkwartier. Ik werd het spuugzat en zo

veel jongens met zijn snoep en andere verleidingen. Het

klein als ik was sloeg ik hem een blauw oog.

185

De jongen, zeker een kop groter dan ik, was zo verbou-

hadden een lap plastic tegen de muur gespannen om hun

wereerd dat hij vergat te reageren. De bel van de school

behang te beschermen tegen onze (vuile?) ruggen.

redde mij. Die grote jongen heeft mij nooit meer geplaagd en de rest van de pestkoppen ook niet.

ANTENNES

Ik heb een aantal schoolvriendjes gehad. Sommige voor

Van 12 augustus tot 14 december 1964 werden vanaf

kortere tijd, zoals Hans Adelaar, Jan de Beer en Erik van

het zogeheten Rem-eiland, een platform in de Noordzee,

Doorn. Maar met Henk van der Horst (vroeger Hennie)

negen kilometer uit de kust, commerciële televisie-

ben ik nog steeds bevriend. Met Jan de Beer en Hans

uitzendingen verzorgd. Met een speciale antenne waren

Adelaar hadden we een schoolkrantje opgericht. Ik deed

de beelden op te vangen. Naast de twee publieke netten

de weerrubriek. Jan was de creatieve geest en leider van

konden de mensen nu naar een derde, commercieel net

onze krant. Hij is later zanger geworden.

kijken. Dat zond zeer populaire programma’s uit, zoals

Met Erik spaarde ik postzegels en met Hennie van der

“Mr. Ed, het sprekende paard”. Van een vriendje had ik

Horst speelde ik van alles. Hij had een grote Märklin-

een bouwtekening gekregen om zelf zo’n antenne voor

spoorbaan en daar was ik gek op. Tijdens mijn schooltijd

mijn ouders te kunnen maken. Ik heb er niet een, maar

had ik twee bijnamen. Op de lagere school heette ik “De

velen gemaakt en met flinke winst verkocht aan familie,

Witte”, omdat ik hoogblond was en op de Ulo werd ik “De

buren en kennissen. Mijn vader hielp mij zelfs opgewekt

generaal” genoemd. Ik weet niet waarom.

met het plaatsen van de antennes. Ik glom van trots: mijn eerste, eigen onderneming, waarmee ik zelf geld

TELEVISIE

verdiende en bovendien mijn vader enthousiast mee had

Op de Schaerweijdelaan woonde naast ons de familie

gekregen.

Smit. Vader Smit was kok en eigenaar van restaurant Tosti op de Slotlaan. Een van hun kinderen was Piet, mijn

G E B O O RT E VA N E L S

boezemvriendje met wie ik veel speelde. Die familie ging

Marianne en ik waren op 9 april 1963 ondergebracht

nogal met de tijd mee.

bij de familie Koetsveld, vrienden van onze ouders, aan

Zo hadden ze als een van de eerste mensen in Zeist

de overkant van de straat. De volgende ochtend vertelde

een televisie. Dat was uiteraard reuze spectaculair. Als

onze vader dat we een zusje rijker waren geworden, en ze

vriendje van Piet mocht ik ook naar de kinderprogramma’s

heette Els. Ik was toen al veertien jaar en Els is daardoor

kijken, op woensdag- en zaterdagmiddag van vijf uur tot

altijd mijn kleine zusje gebleven. Ik was erg trots op haar.

half zes. We zagen de spannende avonturen van Dappere

Ik vond haar erg mooi, met haar blonde pijpenkrullen.

Dodo en het informatieprogramma “De Verrekijker”. Was

Toen mijn moeder snel daarna een operatie moest onder-

ik eens niet zo bevriend met Piet, dan moest ik uitwijken

gaan en tijdelijk niet voor haar gezin kon zorgen, logeerde

naar een gezin verderop in de laan. Daar mocht je voor

Els voor een paar maanden bij het gezin van mijn school-

een dubbeltje komen kijken en zo zaten er soms wel tien

vriendje Hennie van der Horst. Ik was daar kind aan huis.

buurtkinderen voor hun televisie. De mensen van dat huis

Het gezin bestond uit vader, moeder en drie jongens. Nu

186

6.35 Marianne, Els en Wim, 1963.

kwam daar tijdelijk een meisje bij. Die mensen hadden

wat van. Die viel nogal gauw en dat werd haar door haar

het erg moeilijk om Els weer af te staan toen mijn moeder

gewicht vaak noodlottig. Marianne kon goed leren en had

na een paar maanden was opgeknapt.

volgens mij zonder moeite een universitaire studie kunnen

Met Marianne had ik vroeger een heel ander contact dan

volgen. Hoewel haar leraren aandrongen op een hogere

met Els. De oorzaak lag gewoon in het leeftijdsverschil.

vervolgopleiding, dachten onze ouders daar anders over.

Met Marianne trok ik dagelijks op. We speelden vaak

Uiteindelijk ging ze, net als ik, de gezondheidszorg in

samen en we konden elkaar eenvoudig â&#x20AC;&#x153;toetsenâ&#x20AC;?, zoals

en is ze nu locatiehoofd op de Operatieafdeling van het

dat met broers en zusters in een gezin gewoonlijk gaat.

Diakonessenhuis Zeist.

Zoals gebeurde op die regenachtige dag met overal grote plassen water, en ik het nodig vond Marianne voor de

Na de lagere school kwam ik op de Ulo terecht. Ik had

zoveelste keer nat te gooien. Mijn moeder werd het zo

het in het derde jaar moeilijk. Omdat ik op 15 augustus

zat, dat ze mij drie straten lang heeft nagezeten om me te

geboren ben, was ik elk jaar eigenlijk te jong voor de

straffen.

volgende klas. Intellectueel kon ik het leerniveau goed

Marianne brak gemakkelijk haar botten. Ze heeft zeker

aan, maar er speelden ook sociaal-fysieke factoren mee.

drie keer haar arm gebroken. Mijn moeder kon er ook

Ik was een laatbloeier en mijn groeispurt bleef maar uit.

187

6.36 Schoolfoto Ulo, 1964 - 1965 (uitvergroot: Wim).

Zo leek ik een dreumes in klas drie van de Ulo. Er waren

muziek. Mijn ouders hadden een EP-tje met orgelmuziek

al jongens met de baard in hun keel en op hun gezicht.

van Alexandre Quilmant, gespeeld door Feike Asma. Ik

Op de klassenfoto uit die tijd staat Wimpie tussen de

heb dit plaatje grijs gedraaid. Ik kocht alle platen van

reuzen in. Dat liep fout, ik viel buiten de groep en met

Asma, ongeacht wat er op stond, en ik ontdekte zo mijn

Kerst keerde ik terug in de tweede klas. Daar ging het

liefde voor de barokmuziek, vooral voor de Italiaanse

direct veel beter en ik kreeg ook een groeispurt. Ik was

componisten ervan. Deze muzikale ontwikkeling heeft

weer bij, met mijn lengte en met mijn prestaties.

veel voor mij betekend en dat doet ze nog steeds. In een moeilijke levensfase heb ik veel steun gehad aan de zes

KLASSIEKE MUZIEK

orgelconcerten van Joseph Haydn. Op de een of andere

In die tijd ontdekte ik ook mijn affectie voor klassieke

manier kan ik mijn emoties in de muziek kwijt.

188

BEROEPSONTWIKKELINGEN, 1965 - 1972

ik als enige man tussen vijftig vrouwen. Oorzaak: de verpleegkundige vooropleidingen van Zeist, Ede en Veenendaal waren bij wijze van experiment samengevoegd. De

Na de Ulo wachtte de beroepskeuze. Ik wilde per se me-

eerste week waande ik mij in de verkeerde film. De enige

teoroloog worden, want dat was (en is) altijd mijn grootste

ervaring met vrouwen had ik met mijn moeder en mijn

hobby geweest. Met steun van de familie Ten Doeschate,

zusjes. Ik was opgegroeid op een jongensschool. Natuur-

waar mijn moeder hulp in de huishouding was, werd ik

lijk meden mijn collega-leerlingen mij de eerste veertien

naar de directeur van het KNMI gestuurd. Ik kwam echter

dagen als de pest. Maar dat veranderde toch vrij snel en

in gesprek met zijn waarnemer, de bevriende directeur

ik vond het steeds leuker, zo tussen de (jonge) vrouwen.

bleek inmiddels overleden. Ik werd afgewezen omdat mijn

Toen twee jaar later broeder Sip instroomde, vond ik dat

wiskundige achtergrond onvoldoende zou zijn. Ik moest

zeker niet prettig.

eerst maar eens in militaire dienst gaan. Mijn moeder was

Ik haalde mijn diploma verpleegkunde-A in maart 1971.

heel pragmatisch en zei: “Je ben ook goed in menskunde,

Het leren ging mij steeds beter af en ik ontdekte dat ik

dus wordt maar verpleegkundige.” Aldus geschiedde.

veel meer mogelijkheden had dan ik aanvankelijk dacht.

Alhoewel het mijn tweede keus was, bleek dit toch een

Toen ik net verpleegkundige-A was,20 ben ik – hoe onver-

gouden greep. Ik heb hele fijne herinneringen aan de

antwoord ik het later ook vond – tijdelijk waarnemend

periode waarin ik opgeleid werd tot verpleegkundige.

leidinggevende geweest van een interne afdeling met

In de opleiding voor A-verpleegkundige (somatiek) kwam

veertig patiënten. 6.37 Groep 1967, Opleiding verpleegkundige A (1971).

189

6.38 Temperatuurlijst van Ingrid Marja de Boer.

De hoofdverpleegkundige was overspannen, de eerste verpleegkundige ging langdurig op vakantie naar NieuwZeeland en de gediplomeerd verpleegkundigen durfden niet of weigerden waar te nemen. Door jeugdige onbevangenheid gedreven nam en kreeg ik de verantwoordelijkheid. Het is gelukkig goed gegaan en ik was heel erg trots op mijzelf. Ik weet nog dat professor Willemse, de neuroloog, met mij deze periode evalueerde. Ik gaf aan dat ik het heel moeilijk vond om met teleurgestelde, verdrietige en opstandige families en onrustige en verwarde patiĂŤnten om te gaan. Professor Willemse stimuleerde mij om na de A-verpleging de opleiding voor B-verpleegkundige (psychiatrie) te gaan doen. In september 1971 begon ik die opleiding in psychiatrisch ziekenhuis Zon en Schild, in Amersfoort.

190

6.39 De zussen Jacoba en Johanna Radstaake.

6.40 Doopakte van Jacoba Johanna de Boer. Op bijgevoegde pasfoto staat Joke.

VERKERING

Jacoba de Boer – de Boer, hadden haar zo genoemd. De

Onvergetelijk mooie herinneringen heb ik aan 1969, het

familie vond dit echter geen gepaste naam, het kind moest

jaar waarin Joke en ik verkering kregen. Zij was later de

vernoemd worden. Adri en Ge zwichtten en veranderden

opleiding voor A-verpleegkundige ingestroomd (september

haar naam in Johanna Jacoba, roepnaam Joke. Ze was

1968), en zoals het vaak gaat als je in dezelfde instelling

vernoemd naar de gezusters Jacoba en Johanna Rad-

werkt: je treft je partner daar ook. Joke was eigenlijk mijn

staake. De eerste was de oma van Joke en de tweede was

eerste serieuze liefde. Het was direct raak, het gevoel was

Tante Jo, die later een grote rol in ons leven zou spelen.

goed en is altijd goed gebleven.

Joke werd op 9 april 1950 onder haar nieuwe namen in de

De vrouw van mijn leven was op 20 maart 1950 ter

Gereformeerde Oosterkerk van Arnhem gedoopt.

wereld gekomen, rond acht uur ’s avonds, in kraamkliniek

Ondanks al zijn inzet slaagde Joke’s vader er niet in

Anajah

aan de Amsterdamseweg in Arnhem. Ze woog

om werk te vinden waarmee hij zijn gezin goed kon

3300 gram en was 53 cm lang. In eerste instantie heette

onderhouden. Net als veel landgenoten besloot hij, in

ze Ingrid Marja. Haar ouders, Adrianus de Boer en Geesje

overleg met zijn vrouw, te emigreren naar Australië.

191

6.41 Joke de Boer in 1969.

Aart vertrok na zijn opleiding aan de zeevaartschool met zijn vrouw Nanda Verweij achttien jaar later alsnog naar Australië. Zij wonen nu in Warner, vlakbij Brisbane. Nel trouwde met Jan Willem van Beek en zij wonen nog steeds in Zeist, op de Brugakker. Jaap is helaas vroeg gestorven Hij had een zeldzame vorm van kanker en stierf op 1 juni 1982, dertig jaar oud. Gea trouwde met Kees Beeris, die bij haar aan de overkant woonde op de Sumatralaan in Zeist. De ouders en het jongste broertje van Kees zijn omgekomen bij de vliegramp op Tenerife, op 27 maart 1977. Kees en Gea wonen sindsdien in zijn ouderlijk huis.

Maar op het allerlaatste moment – de nieuwe paspoorten lagen klaar, ook die van baby Joke – kreeg hij een baan

De Ds. S.L Adrianusschool in Zeist was Joke’s lagere

aangeboden bij de verbindingsdienst van het leger en

school. Daarna zat ze drie jaar op de Christelijke

bleef de familie in Arnhem. Adri de Boer reisde voor zijn

Huishoudschool in het gemeenschapshuis Calvijn en

werk door het hele land. Om wat centraler te wonen,

later in het, inmiddels afgebroken, Oude Mannenhuis

ruilde het gezin in 1953 zijn Arnhemse woning met een

aan de Bergweg. Vervolgens heeft ze een jaar

woning in Zeist: Sumatralaan 3.

Kinderverzorging en twee jaar Inas (vooropleiding voor de

Twee broers en twee zussen had Joke: Aart, Nel, Jaap en

gezondheidszorg) gedaan op de Huishoudschool aan de

Gea. Joke werd na Nel geboren.

Zeister Tulpstraat.

6.42 Echtpaar Arend en Ge de Boer.

192

6.43 Gezin De Boer (uitvergroot: Joke).

En toen wilde ze verpleegkundige worden… tot mijn

de verpleegkundigen in uniform liepen. Zuster Van

geluk.

Zanten brandde uiteindelijk af, mede door haar zwakke gezondheid (diabetes). Haar eerste verpleegkundige

We vielen samen wel op in het ziekenhuiswereldje. Joke

vertrok. Er was een verpleegkundige A (een rang hoger

moest intern wonen en ik niet, omdat ik een man was. En

dan de gewone verpleegkundigen) over, maar die was

hoewel wij allebei op enig moment de 21 jaar gepasseerd

relatief onervaren en de geschiedenis herhaalde zich:

waren, mocht ik niet op haar kamer in het zusterhuis

of ik samen met die verpleegkundige A het paviljoen

komen “zonder toestemming van wederzijdse ouders”.

van ongeveer zeventig patiënten tijdelijk wilde leiden,

Ik ben naar directrice Zuster Oosterhoff gegaan en heb

totdat een definitieve vervanging was gevonden. Dit

haar voor het blok gezet: “Als ik niet de verantwoording

betekende onder meer dat we met zijn tweeën de

kan dragen om op de kamer van mijn vriendin in het

avond- en dagdiensten moesten verdelen, waardoor we

zusterhuis te mogen, kan ik ook de verantwoordelijkheid

flink overwerkten. Toen bleek dat het hoofd niet meer

van een interne afdeling niet meer dragen.” De volgende

zou terugkeren, hebben we het beleid van het paviljoen

dag kreeg ik toestemming om gedurende een bepaalde

aangepast aan de rest van de organisatie. Voor mij was

tijd ’s avonds op Joke’s kamer te vertoeven, zonder het

dat weer een gouden tijd, vooral omdat ik net gestart was

beruchte briefje van wederzijdse ouders. Dit gaf mij ook

met de kaderopleiding (voor leidinggevenden)23 en ik veel

wel een flinke kick, omdat wij hierin de trendzetters

steun had aan de managementtools die mij daar werden

waren.

aangereikt. Deze periode duurde ongeveer een half jaar. De directie

I N D E P S Y C H I AT R I E Na mijn opleiding tot B-verpleegkundige,

gaf ons allebei een rang erbij en ik werd verpleegkundige 22

die ongeveer

A.24 Ik had veel geïnvesteerd en veel risico’s gelopen; had

twee jaar had geduurd, wilde ik nog wat langer in de

voor het eerst zelf beleid gemaakt en de medewerkers

psychiatrie blijven om meer ervaring op te doen. Na

en patiënten waren tevreden; ik had veel geleerd en

de stage op paviljoen Larikshof bracht het lot me voor

bovendien een carrièresprong gemaakt. Dat paste goed

mijn tweede stage naar paviljoen Hebron-dames, bij de

in de periode waarin Joke en ik als pasgetrouwd stel de

beroemde en voor veel medewerkers beruchte, weinig

nodige spullen moesten aanschaffen.

populaire hoofdverpleegkundige Zuster Van Zanten. Ik kon als een van de weinigen goed met haar opschieten,

AFDELINGSHOOFD

waarschijnlijk omdat ik een man was en net als zij van

Aan de zelfstandigheid op Hebron-dames kwam een eind

origine een A-verpleegkundige. We zaten met onze ideeën

met de komst van een nieuw coördinerend hoofd. Hij trok

vaak op een lijn. Deze vrouw werd door de toenmalige

alles naar zich toe en wilde het hele beleid omgooien.

directie tegengewerkt omdat ze een nogal conservatief

Ik bedacht dat het tijd werd om weg te gaan, zo aan

beleid voerde. Zo zorgde zij ervoor dat Hebron-dames

het begin van 1975. En alsof het zo was afgesproken,

nog het enige van de dertien paviljoens was, waar

werd ik op mijn werk gebeld door de directrice van het

193

Zeister Ziekenhuis, Zuster Oosterhoff. Tijdens mijn vier

een fijne trouwdag gehad, op 12 juli 1973. Omdat

jaren op Zon en Schild was er een heel nieuw ziekenhuis

Joke gereformeerd was en ik katholiek trouwden we

gebouwd. Zuster Oosterhoff vroeg of ik belangstelling

oecumenisch. Toen lag dat nog erg gevoelig. De keuze om

had voor een nieuwe baan, meer concreet of ik hoofdver-

ons eigen geloof te houden was echter zeer weloverwogen.

pleegkundige wilde worden van een nieuw op te zetten

Een eerste verzoek om ondersteuning door mijn kerk werd

afdeling. Dat was de kans van mijn leven en ik heb het

door pastoor Straathof van de parochie Kerckebosch (we

aanbod natuurlijk geaccepteerd.

woonden inmiddels op Molenweg 44) als onmogelijk van

Ik heb moeten onderhandelen over de samenstelling van

de hand gewezen. Gelukkig was kapelaan Van der Jagt

de patiëntenpopulatie, maar ik kon toen alles eisen en

(uit mijn oude parochie St. Joseph) bereid ons te helpen.

kreeg mijn zin. Zo ontstond een afdeling van 32 bedden,

Met hem en met dominee Van den Peppel hebben we de

de afdeling “Kleine Specialismen”, met Neurologie,

twee jaar voorafgaande aan ons huwelijk veel gesprekken

Psychiatrie, KNO, Oogheelkunde en Revalidatie. Het

gevoerd. Ze waren fijne mensen met een wat ruimer

mag duidelijk zijn dat het voor mij als een blijk van

denkkader dan hun collega’s. Kapelaan Van der Jagt is

waardering voelde om voor zo’n klus gevraagd te worden.

later uit het ambt gestapt en getrouwd.

Natuurlijk kon je in de jaren zeventig als man in de

Ondanks of dankzij de vele gesprekken met de kapelaan

verpleging wel snel carrière maken, maar toch. Dit gaf

en de dominee bleven we er beiden van overtuigd dat we

mij toen vleugels.

ons eigen geloof wilden houden. Ik diende wel formeel aan de bisschop toestemming te vragen om een niet-

JONG GEZIN, 1972-1979

katholieke vrouw te mogen trouwen. Die toestemming heb

Joke en ik kochten in 1972, na lang zoeken, ons eerste

ik gekregen. Was dat niet zo geweest, dan had dat ons

huis: Dijnselweg 67b.

Joke had een advertentie in de

huwelijk echt niet in de weg gestaan.

krant gelezen. We bezochten het huis dat de familie Adelaar te koop had gezet. Ze kenden mijn ouders, die

Mijn ouders hadden geen moeite met de twee geloven

ook mee waren, goed en de koop werd gesloten.

op een kussen. Mijn katholieke vader was met mijn van

We betaalden een deel vanuit onze spaarrekening en

origine hervormde moeder getrouwd. Mijn moeder heeft

vulden dat aan met een hypotheek van 40.000 gulden.

er om praktische redenen voor gekozen om ook katholiek

Dat voelde heftig aan, zo’n groot bedrag lenen. Nu zou je

te worden, zodat zij en haar man geen “sociale controle

er om lachen. Het gevoel een eigen honk te hebben en je

problemen” kregen. Maar voor mijn schoonouders lag het

eigen leven te kunnen gaan inrichten, was super.

lastiger, in het bijzonder voor mijn schoonmoeder. Die verwachtte eigenlijk protesten van haar vader, een zeer

GELOOF

overtuigd gereformeerde man. En juist hij bleek er later

Na de aanschaf van ons huis konden we, zoals we

geheel geen moeite mee te hebben.

hadden gepland, gaan trouwen. Hoewel mijn vader

De keuze om ieder ons eigen geloof te houden werd

mijn partnerkeuze niet onderschreef, hebben we toch

gevoed door onze beroepsmatige ervaringen met

194

oude en stervende patiënten. We zagen ouderen vaak terugverlangen naar vroeger en vastklampen aan hun vroegere normen en waarden. Het aannemen van een ander geloof zonder daarvan overtuigd te zijn, maar wel om familie en omgeving tevreden te stellen, kon weleens heel negatief uitpakken als we zelf oud(er) zouden worden. We planden ons oecumenische huwelijk in de Lutherse kapel op de Woudenbergse weg in Zeist. Mijn schoonmoeder merkte bitter op: “Een trouwerij met een pastoor (Groenen) en een dominee (Van den Peppel) in de Evangelische kerk. Gaan we zeker in een synagoge de receptie houden”. Sommige mensen vroegen hoe wij onze kinderen nu zouden opvoeden. Ze bedoelden: met welk geloof. We hadden afgesproken onze kinderen gereformeerd te laten dopen. De filosofie hierachter was dat de moeder het leeuwendeel van de opvoeding doet, zeker als de kinderen nog klein zijn. In de doopformule van de gereformeerde kerk staat dat de ouders de kinderen christelijk dienen op te voeden. In de doopformule van de katholieke kerk staat dat de ouders de kinderen katholiek moeten opvoeden. Dat kon Joke niet. Vooral de eerste jaren van hun leven namen we onze kinderen mee naar beide kerken.

TROUWDAG Op de trouwdag27 zelf bleek dat mijn vader het besluit om

6.44 De zojuist getrouwde Wim en Joke lopen onder de versierde bogen door.

met Joke te trouwen maar moeilijk kon accepteren. Hij was stil en teruggetrokken, at de hele dag niet – doordat

van Amersfoort naar Zeist gekomen. Ze hielden versierde

hij last van zijn maag had, zei hij. De rest van de familie

bogen voor ons omhoog.

had het wel naar zijn zin. Bij aankomst op Slot Zeist, om

Na het kerkelijke huwelijk hebben we hebben mooie

één uur ’s middags, stonden daar bijna alle patiënten van

trouwfoto’s gemaakt in het kasteeltje Sterkenburg in

Hebron-dames ons op te wachten. Afdelingshoofd Zuster

Langbroek. Op de terugweg stak er plotseling een koppel

Van Zanten was met vijftig van haar patiënten met de bus

eenden over. De auto, een oude T Ford, remde maar

195

aantal gerekend en het werd een heerlijke chaos. Het personeel van Oud London vergrootte de ruimte en zorgde op ons aandringen voor eten en drinken voor “mijn” patiënten. Onze familie en vrienden wisten niet wat hen overkwam. De patiënten verorberden in de bus terug nog bitterballen en drankjes en waren heel erg blij. Onze huwelijksreis op de brommer had als eindbestemming Schiermonnikoog, waar we onze tent wilden opzetten. Althans, dat was het plan. De camping op het eiland bleek vol. We weken uit naar Visvliet en daarna naar Pieterburen, vanwaar we toen voor het eerst hebben wadgelopen. We raakten bevriend met wadloopgids Dik Wiebenga en zijn vriendin, later echtgenote, Nicolien. Onze huwelijksreis was een prachtige belevenis. We zijn nog jarenlang naar Pieterburen geweest en hebben alle soorten wadlooptrajecten gedaan, gekampeerd en (veel) mosselen gegeten.

WERKEN Deze levensfase was een van de mooiste en voorspoedigste uit ons leven. Alles kon en alles ging goed. We waren onafhankelijk, hadden een eigen huis, waren gezond, we kregen twee gezonde kinderen, zelfs van elk geslacht een, ik had een goede baan, werd op het werk gewaardeerd door mijn open aanpak en we hielden (houden nog) veel van elkaar. We deden overal aan mee, hadden goede con6.45 Joke en Wim bij kasteel Sterkenburg, 12 juli 1973.

tacten met de buurt, enzovoort. De eerste twee huwelijkse jaren werkten we beiden fulltime en konden we snel onze

matig, zodat we bijna de Langbroeker Wetering inreden.

hypotheek aflossen. Toen Allaert werd geboren, is Joke

De uitgebreide receptie vierden we in hotel Oud London

met werken gestopt. Dat ging zo in die jaren. Maar na

aan de Woudenbergseweg in Zeist. ’s Avonds op de

drie maanden merkte Joke dat het wereldje thuis nogal

receptie kwamen de vijftig patiënten van Hebron-dames

eng werd. Op dat moment vroeg het Antonius Ziekenhuis

onverwacht weer met zijn allen. We hadden nooit op zo’n

in Utrecht of ze daar als oproepverpleegkundige op de

196

kinderafdeling wilde komen werken. Joke had direct aan-

te kopen. Omdat ik destijds mijn kaderopleiding volgde

sluitend op haar opleiding voor A-verpleegkundige haar

in Nijmegen, ontdekte Joke dat het een mijl op zeven was

kinderaantekening in het Antonius gehaald.

om met de kinderwagen met de trein te reizen. Omdat we

Parttime werken was nog nieuw. Je werkte fulltime of je

onze hypotheek bijna helemaal afgelost hadden, was er

werkte niet. Joke was zo’n beetje de eerste oproeppooler.

ruimte om onze eerste auto te financieren. Het werd een

In een bepaald weekend was er zo’n tekort aan personeel

groene Renault 4, zo’n koekblik op wielen. Als je nieste,

dat Joke werd gevraagd om in te vallen. Omdat ik week-

zat er een deuk in en als je de auto niet tectyleerde was

enddienst had, was er geen oppas voor Allaert. Maar geen

hij binnen twee jaren geheel verroest. Maar wat waren we

man overboord: Joke nam Allaert gewoon mee op haar rug

trots. Joke had er zelfs gordijntjes in gemaakt.

en nam de bus naar het ziekenhuis. Daar kon ze op de

Allaert en Ingrid zaten op kleuterspeelzaal “Het eigen

kinderafdeling Allaert in een bedje kwijt, zodat ze toch

willetje”, in de buurt van de Dijnselweg. De leiding van

kon werken.

deze particuliere stichting trok het niet meer en sluiting van de kleuterspeelzaal dreigde. We hebben toen een

Rond 1985 werd Joke niet zo vaak meer opgeroepen

eigen stichting opgericht waarvan ik voorzitter werd. De

en zocht ze naar een alternatief. Ze stortte zich op

kleuterspeelzaal bestaat nog steeds.28

de opleiding voor natuurgeneeskundig masseuse en specialiseerde zich in de reflexzone-therapie. Later

VRIENDSCHAPPEN

had ze een eigen praktijk, maar die heeft ze niet lang

In mijn begintijd als afdelingshoofd

aangehouden. Het bedrijven van deze reflexzone-

in het Zeister Ziekenhuis werd ik

therapie kostte haar veel energie en ze besloot hier

vriend met Jaap Schaap. Hij was het

niet mee door te gaan. Na de geboorte van Ingrid

eerste afdelingshoofd van de CCU,

heeft Joke gesolliciteerd in het Zeister Ziekenhuis als

de Coronary Care Unit. Omdat Jaap

oproepverpleegkundige.

veel talenten had, werd hij al snel het

Als afdelingshoofd had ik regelmatig dienst voor het

eerste hoofd verplegingsdienst, na de reeks directrices

hele ziekenhuis (24 uur per dag, zeven dagen lang). Ik

die de verplegingsdienst had geleid. Jaap heeft veel

moest de patiëntenopnames regelen en zorgen voor de

geïnvesteerd in deze functie, soms meer dan goed voor

vervanging van ziek personeel. Ik had dus de beschikking

hem was. Hij is een van die echte vrienden geworden

over mijn eigen oproepverpleegkundige: Joke. Het

zoals je er maar een paar in een mensenleven kunt

gebeurde regelmatig dat er ’s avonds werd gemeld dat

hebben. Ik denk weleens dat hij de broer is die ik nooit

er een nachtdienst was uitgevallen. We keken elkaar

heb gehad.

Jaap

dan even aan, Joke kleedde zich snel om en ging de nachtdienst in. Het verdiende behoorlijk, dat onregelmatig

Bea den Breejen en haar man Herre Roorda behoren tot

werken, dat speelde ook mee.

mijn echte vriendenkring. Bea is helaas al overleden.

Toen Joke zwanger was van Ingrid besloten we een auto

Herre woont in Twente en we zien elkaar jammer genoeg

197

Herre & Bea

niet zoveel, maar als we elkaar

snel goed samen door een deur. Bob

spreken, lijkt de tijd geheel weg

had mij al eens toegezegd dat hij me

te vallen. Binnen een kwartier

wel wilde helpen met het schrijven van

hebben we het vaak weer over

mijn Hartjesboek als ik mijn familieon-

vele belangrijke zaken in het

derzoek afgerond had. Bob is taal-

leven die ons beiden boeien.

kundig sterk en heeft van schrijven zijn hobby en beroep

Bob

Vakanties met Herre zijn een belevenis. We doen dan vaak

gemaakt. Ongeveer anderhalf jaar voor ik in 2010 met

voor een paar dagen een klooster aan, zoals het kloos-

prepensioen zou gaan, was ik zover dat ik hem aan zijn

ter Bethlehem in Doetinchem. De laatste keren lag het

belofte kon herinneren. Zo werken we nu al jaren samen

accent meer op de (kerk)cultuur. Zo hebben we Venetië

aan dit mooie boek. Bob benadert mijn onderzoeksge-

en Turkije bezocht. Herre heeft Theologie gestudeerd en

gevens heel wetenschappelijk en is dus heel kritisch. Ik

lijkt over de kerkgeschiedenis bijna alles te weten. Net als

kom niet weg met vage bevindingen of stellingen. Door

trouwens over andere onderwerpen. Een betere combina-

dit “gescherm” is onze band verder verdiept, net als door

tie van vriend en gids kan ik me niet wensen.

de discussies die we, door het genealogisch onderzoek

Met Henk van der Horst ben ik al

gevoed, hebben over veel levenskwesties die zich in de

sinds de lagere school bevriend.

diverse generaties van de Hartjes voordeden. Deze bij-

Hoewel onze interesses uiteenlopen,

zondere band met Bob is een van mijn vaste ankers in dit

hebben we een speciale band. Als we

leven geworden. Bovendien waardeer ik zijn geduld, rust,

weer eens fietsen, waan ik me terug in

Henk

inzicht en vriendelijkheid.

mijn jongste jeugd. Henk en zijn vrouw Wil hebben een mooi tweede huis in Twente, waar we

NOOD AAN DE MAN

soms mogen komen om even gas terug te nemen en naar

Mijn werk als afdelingshoofd ging mij goed af, zeker

de paasvuren te gaan kijken.

tussen 1975 en 1987. De teamverpleging die na 1984 opgeld deed, greep drastisch in in mijn werk. Ik kwam

Voor de eerste fusiepogingen tussen het Utrechtse

verder van het primaire proces (de verpleging van

Diakonessenhuis en het Lorentz Ziekenhuis (sinds 1992

patiënten) te staan en kreeg er een afdeling interne

de nieuwe naam voor het Zeister Ziekenhuis) raakte ik

geneeskunde bij. Ik moest me verder scholen en ik

bevriend met Herrie Moes. We hebben zelfs op 18 mei

volgde de Kopkaderopleiding30 op dezelfde Katholieke

1998 Maatschap DEIK opgericht bij notaris Docter in

Hogeschool voor Verpleegkundigen in Nijmegen, waar ik

Oosterbeek.29 Ondanks dat hij veel voor mij heeft bete-

eerder de kaderopleiding had volbracht.

kend, eindigde onze vriendschap enige jaren later.

Het ziekenhuis veranderde van karakter, het werd een

Bob Koning leerde ik als clusterhoofd kennen, toen we lid

stuk zakelijker. Het beleid werd nog meer – en bijna

waren van het managementteam van de verplegingsdienst,

uitsluitend – door de financiële belangen bepaald.

kortweg MTVD, van het Lorentz Ziekenhuis. We konden al

Er kwam meer onderlinge competitie om de mensen

198

en middelen. Externe organisaties werden voor veel geld ingehuurd om de directie te legitimeren verder

6.47 Dr. W.J. Kappelle.

te bezuinigen. In dit krachtenspel bleef ik wonderwel gemakkelijk overeind. Dit had onder meer te maken met de goede en prettige samenwerking met de medisch specialisten, in het bijzonder met psychiater dr. Kappelle en neuroloog prof. Willemse. Het verpleegkundige team was hecht en deskundig, het verloop miniem, het contact met de behandelaars laagdrempelig. De tien afdelingsspecialisten waren tevreden en stonden als een blok achter mij. Daardoor kon de directie op mijn afdeling moeilijk rigoureuze maatregelen doorvoeren die wij niet wilden. Er is eens geprobeerd het specialisme Urologie op mijn afdeling te plaatsen ten koste van de Oogheelkunde en de KNO (Keel-Neus-Oorheelkunde). De urologen wilden dat graag en hadden een niet onderbouwde reden aangegeven bij de directie om dit te realiseren. Ik zag het

ondersteboven. Ze zou ons wel eens leren hoe een

niet zitten en de artsen van de Oogheelkunde en KNO

verplegingsdienst te leiden. Ik had toen net acht maanden

net zo min. Met hulp van dr. Kappelle, voorzitter van de

als crisismanager op drie grote afdelingen achter de rug.

medische staf, werd het plan getorpedeerd.

Die inspanning en de dreigende “fusie” met de daaruit voortvloeiende veranderingen maakten dat ik fors vastliep.

Toch kwam ik uiteindelijk ook aan de beurt. Na

In mijn nood belde ik op een morgen dr. Kappelle. Met

een turbulente periode – vertrekkende en komende

hem deelde ik inmiddels zo’n kleine achttien jaar geschie-

afdelingshoofden; ik kreeg er twee interne afdelingen

denis in het ziekenhuis. Deze psychiater was net een jaar

bij – diende zich de eerste fusiepoging aan met het

gepensioneerd en bij zijn afscheid had hij tegen mij ge-

Diakonessenhuis Utrecht. Dit heette een fusie, maar

zegd dat als ik hem ooit voor iets nodig had, ik hem altijd

was een regelrechte “coup”. De hele organisatie stond

kon benaderen. Ik had hem nu nodig. Ik zag het helemaal

op zijn kop en algemeen directeur Jongerius had in zijn

niet meer zitten en leek opgebrand. Dr. Kappelle heeft mij

eentje, zonder de medische staf erbij te betrekken, deze

zonder enige tegenprestatie een half jaar lang elke week

coup met het Diakonessenhuis voorbereid. Hij had ook

een uur begeleid. Hij was als een vader voor me. Hij liet

nog ‘toevallig’ een tijdelijke vervanging voor het hoofd

mij zien waar ik mee worstelde. Hij was toen, naast Joke,

verplegingsdienst gevonden, ene Jeltje Schraverus, die

een van de belangrijkste mensen in mijn leven. Hij zette

zonder enige zeggenschap van ons werd aangesteld.

mij weer in het goede spoor.

Schraverus haalde de hele verplegingsdienst

Mijn probleem had te maken met het begrip vertrouwen.

199

6.48 Voorbeeld van lesmateriaal uit de cursus paleografie.

200

Vertrouwen in jezelf en in de ander. In de gesprekken

Bob Koning nam mijn interne cluster over en samen met

kwam natuurlijk ook de relatie met mijn ouders aan

Ton Sol (en Herrie) vormden wij het MTVD. Zeker in de

de orde, in het bijzonder die met mijn vader. Ik heb

eerste jaren waren we erg succesvol. Het was weer een

uiteindelijk een paar ingrijpende beslissingen durven

van mijn betere werkperiodes.

nemen, beslissingen die zeer positief hebben uitgewerkt. Een daarvan is de afstand die ik toen definitief van mijn

GENEALOGIE

vader heb genomen.

Ik begon met genealogie toen ik noodgedwongen thuis zat te herstellen. Het werd al gauw een geweldige

Een derde belangrijk persoon in die tijd was Herrie. Hij

krachttoer, waar ik heel veel voor terug heb gekregen:

was net als Jaap Schaap al snel door zijn capaciteiten

energie, zelfvertrouwen, vrienden, plezier. Aanvankelijk

boven komen drijven. Enige jaren voor de fusie was hij

zocht ik in het Rijksarchief te Arnhem, maar al snel

als afdelingshoofd aangesteld en het klikte prima tussen

breidde ik mijn onderzoeksterrein uit naar de archieven

ons. Gedurende mijn ziekte bezocht hij mij elke week

van de gemeente ’s-Heerenbergh, Huis Bergh, Emmerich,

en hielp hij me bij mijn twijfels. Toen de eerste fusiepo-

Münster, Anholt en Düsseldorf. Het zoeken naar mijn

ging op niets uitliep, werd Herrie tot het nieuwe hoofd

roots gaf mij een speciaal gevoel. Misschien was ik wel op

verplegingsdienst benoemd. Hij regelde meteen mijn

zoek naar mijzelf. Door mijn frequente bezoekjes aan de

terugkomst. Tijdens een bezoek zei hij letterlijk: “Wordt

verschillende archieven maakte ik genealogievrienden, die

maar weer snel beter, want ik heb je nodig.” Mijn herstel

mij voedden met kennis op dit gebied. Ik verdiepte me in

verliep daarna, afgezien van wat hobbels, eigenlijk zeer

Latijn en paleografie (bestuderen en ontcijferen van oude

snel.

geschriften).32

Hoewel Herrie best stevige eisen aan mij stelde, gaf hij

Mijn vertrouwen in mijn kunnen nam ook toe doordat ik

mij snel het vertrouwen in mezelf en de wereld terug. Ik

snel op een redelijk niveau met de genealogie bezig was

ben in de tijd dat wij samenwerkten enorm gegroeid. We

en merkte dat onderzoeken – of beter nog: analyseren

vulden elkaar aan, begrepen elkaar makkelijk. Dat stimu-

en deduceren – mij goed lag. Ik deed ontdekkingen waar

leerde me, ik werd creatief en kon mij verder ontwikkelen.

andere gerenommeerde onderzoekers nog niet aan toe

Ik ben na mijn “ziekteverlof” maar kort weer clusterma-

gekomen waren. Ik heb zoveel onderzoeksgegevens over

nager geweest. Herrie wilde mij als assistant-to-the-ma-

mijn familie gevonden, dat ik meer dan genoeg heb om

nager

aanstellen, op voorwaarde dat ik mij verder zou

dit boek te vullen.

scholen. Hij stelde de universitaire studie Verplegingswetenschappen voor. Daar had ik niet zo’n zin in, ik vond de Voortgezette Opleiding Innovatie (een post-hbo opleiding) uitdaging genoeg. Na twee jaar rondde ik deze opleiding (alweer in Nijmegen) cum laude af. Ik verwierf er heel veel tools, waar ik nog steeds profijt van heb.

201

Allaert Brecht (Allaert) 1975 - heden

ONZE KINDEREN

voor de mesthoop. Ik had al een grote hoop lindenblad bij elkaar geharkt toen er twee jongens langskwamen die het

A L L A E R T, 2 5 M A A R T 1 9 7 5 , 2 2 . 1 0 U U R

leuk vonden om door de hoop bladeren heen te sloffen.

De geboorte van Allaert leek volgens het boekje te

Ik werd woedend, greep de hark en sloeg een van die

verlopen. De weeën begonnen en het vruchtvlies brak. En

jongens met de hark een gat in zijn kop. Daarna hebben

toen… rust. Joke heeft nog 24 uur liggen wachten op het

ze nooit meer door mijn hoop bladeren gesloft. De moraal

vervolg, maar de weeën leken definitief gestopt. Allaert

was dat Allaert zich niet op zijn kop moest laten zitten

had even geen zin om te komen. De huisarts besloot tot

en van zich af moest bijten. Allaert hoorde dat aan. Nog

een ziekenhuisopname en Joke werd ingeleid. Vrij snel

geen half uur later ging ik op de weg kijken omdat ik

daarna stak een weeënstorm op en Allaert werd rond

lawaai hoorde. Tot mijn verbazing en schrik liep Allaert

22.10 uur geboren.

met een hark achter zijn pestkoppen aan. Er is gelukkig

“Knurfje”, zoals zijn moeder hem noemde, was een

niets ernstigs gebeurd en die middag hebben Allaert en

goedlachs ventje, levendig en ondeugend. Hij probeerde

de (voormalige) pestkoppen leuk gespeeld.

van alles. In zijn eerste levensjaren presteerde hij het al

De lagere school doorliep Allaert zonder problemen,

kruipend en klimmend naar boven te gaan, over ons bed

hij kon goed mee. Er werd een Cito-toets afgenomen

en nachtkastje te klauteren en zich over de vensterbank

ten behoeve van de keuze voor de middelbare school.

naar buiten te wurmen, alwaar hij bijna naar beneden

Hij kreeg een mavo-advies. Dat klopte volgens ons niet

viel. Gelukkig bleef hij met zijn hoofd tussen het raam en

met wat wij van hem gezien hadden. We lieten hem

de vensterbank vastzitten en begon onbedaarlijk te huilen.

op onze kosten opnieuw testen en hij bleek, zoals we

We hoorden hem en konden hem redden. Voor hetzelfde

wel wisten, meer in huis te hebben.33 Hij ging naar het

geld was hij naar beneden gekukeld. 6.49 Allaert op pompoen.

Bij vrienden in Pieterburen ging Allaert als driejarige op ontdekkingstocht, liep een sloot in en begon te schreeuwen. Wij waren al op zoek naar hem en volgden het spoor dat hij had getrokken door het hoge gras in een weiland, tot we hem hoorden. Met zijn kin net boven water stond hij te dobberen in de blubber. We trokken hem uit de prut. Hij zag er niet uit en stonk een uur in de wind, maar hij leefde gelukkig nog. Allaert werd op een gegeven moment geplaagd door buurjongens en kwam bij mij hulp halen. Ik vertelde hem een verhaal van vroeger, toen ik net zo oud was als hij. Ik moest voor mijn vader lindenblad harken, als humus

202

Christelijk Lyceum om de havo te volgen, maar daar was

van te leveren diensten) zorgen. Toen de overname een

hij gewoon niet rijp voor. Hij speelde liever dan dat hij

feit was, werd Allaert ook overgenomen door de Deutsche

gedisciplineerd leerde. We stuurden hem naar de mavo,

Bank. Daar werkt hij nog, naar volle tevredenheid van

waar hij ook fors onder de maat presteerde. Joke en ik

beide partijen.

bemoeiden ons ermee en kwamen erachter dat hij flink

Allaert trouwde op 1 november 2002 met Brigitte. Ze

werd geplaagd. Deze school was gelukkig heel coöperatief

hebben een huis gekocht op de Oude Arnhemseweg in

en samen met de pestkoppen werd dit probleem opgelost.

Zeist en kregen twee kinderen: Thomas Marijn Alexander

Allaert deed het plots veel beter en slaagde voor de mavo.

en Lucas Pepijn Julian.

Hij ging de havo weer doen, maar had nog steeds niet te slagen. Vervolgens wilde hij facilitaire dienstverlening

INGRID (GRID) 26 APRIL 1977, 9.00 UUR

op hbo-niveau studeren in Wageningen. Deze keuze

Bij Ingrids geboorte begonnen de weeën al heel vroeg in

vloeide voort uit zijn werkzaamheden in de keuken van

de nacht. ’s Ochtends dachten we, gezien de ervaringen

het Zeister Ziekenhuis. Hij verdiende daar als hulp al

met Allaert, dat ik nog tijd genoeg had om op mijn werk

jarenlang in zijn vrije tijd een aanvulling op zijn zakgeld.

alles nog even op te starten en aan te geven dat ik die

De manager van de facilitaire dienst had hem behoorlijk

dag niet veel zou werken. Ik had in tegenstelling tot mijn

gemotiveerd. Maar Allaert liep vast in Wageningen, zijn

vaste gewoonte mijn semafoon niet bij me gestoken. Ik

prestaties waren niet goed, hij paste niet in de cultuur

raakte aan de praat en toen ik op mijn afdeling terugkeer-

daar en verpieterde. Toch hield hij vast aan zijn wens een

de, waren mijn collega’s in alle staten. Joke had al een

facilitaire opleiding te volgen. Hij wilde een laatste kans.

paar keer gebeld dat Ingrid er nu echt aankwam. Ik mocht

We maakten harde afspraken en hij startte deze opleiding

mij niet eens omkleden en reed in razende vaart naar de

in Diemen. Hij kreeg in die tijd verkering met Brigitte

Dijnselweg. De deur stond open en toen ik naar boven

Outshoven. Als student fiscaal recht moest zij ook flink

was gehold, zag ik Allaert, toen twee jaar, op het voeten-

aan de bak en zij stimuleerde Allaert om te leren. Het kan

eind van het bed zitten. Hij keek ademloos toe bij wat er

ook zijn dat zij voorkwam dat hij veel tijd met zijn maatjes

allemaal gebeurde. De partus ging zo snel dat niemand

in het café door bracht. Hoe dan ook, Allaert veranderde

Allaert (ik was er even niet) kon wegbrengen. Joke had

plotseling van een speelse jongen naar een serieuze

nog een laatste perswee nodig om Ingrid geboren te laten

adolescent en studeerde cum laude af.

worden. Ik was dus heel erg op tijd. Toen Ingrid door de

de goede leerhouding en hij had een jaar extra nodig om

Hij werkte een paar jaar voor een adviesbureau in

vroedvrouw werd ontdaan van bloed- en smeerresten en

Driebergen en belandde toen bij Capgemini. Daar kreeg

Allaert erbij betrok, riep hij met opgetrokken neus uit:

hij de opdracht om de ABN-AMRO bank te faciliteren. De

“Bah, wat een vies kindje is dat.” Ingrid kleurde snel ka-

ABN-AMRO weekte destijds een deel van de bank los om

nariegeel en moest voor controle naar het ziekenhuis. Na-

dat te verkopen aan de Deutsche Bank. Allaert moest voor

dat zij Ingrid had onderzocht, riep dokter Benedictus, de

de SLA (Service Level Agreement: afspraken over kwaliteit

kinderarts, dat ze een mongolenvlek op haar billen had.

203

Ik kreeg het gebrek en dacht dat dit iets met mongolisme

en at toen ze zo’n jaar of twee was uit de ruif van het

te maken had. De kinderarts legde uit dat bij Aziatische,

konijnenhok. Dat waren niet altijd stukjes oud, door de

Bulgaarse en negroïde rassen zo’n vlek heel gewoon was.

konijnen afgekloven brood. We vonden haar soms ook

Een soort blauwe plek die in de loop van de tijd weer

sabbelend op een konijnenkeutel.

verdwijnt. We vonden uit dat familie van Joke, in de tijd dat de Spanjaarden hier nadrukkelijk aanwezig waren, in

Met Ingrid verliep verder bijna alles zoals we het ons

Zeeuws-Vlaanderen hadden gewoond. Waarschijnlijk ko-

konden wensen. Alleen waren we het weer niet eens met

men daar de “genen” vandaan die dit hadden veroorzaakt.

de uitslag van de Cito-toets. Ingrid zou de capaciteiten

Zo’n vlek slaat generaties over, om zich dan ineens weer

hebben van een gemiddelde mavo-leerling. Ze werd

te manifesteren. Tot onze verbazing bleek Femke (Ingrids

opnieuw getest en de psycholoog die ons de uitslag

dochter) een zo mogelijk nog duidelijker mongolenvlek te

toelichtte, dichtte haar “ongekende mogelijkheden” toe.35

hebben.

Ingrid is afgestudeerd in de gezondheidswetenschappen

Ingrid groeide voorspoedig op, maar had vooral toen

aan de Universiteit te Maastricht36 en heeft in het

ze nog peuter was heel veel last van allergieën. Een

kader van een uitwisselingsprogramma vijf maanden

Hartjeskwaal. Joke heeft haar in contact gebracht met een

op de Apalachen Universiteit in Boone, North Carolina,

homeopathische arts en de allergieën namen duidelijk

gestudeerd. Ze volgde er een aantal vakken binnen de

af. Ze had vooral last van katten en konijnen, diersoorten

gezondheidswetenschappen en sloot die allemaal met

die we vroeger allebei hielden. Ingrid had altijd veel trek

een A af. De professor die haar begeleidde, heeft haar “meegenomen” naar het Ministerie van Volksgezondheid,

6.50 Ingrid, net afgestudeerd.

Welzijn en Sport (VWS). Daar bereidde ze onder andere de discussiestukken voor van de toenmalige minister van VWS, Ab Klink, als die in de kamer moest optreden. Ingrid zat ook op de portefeuille DBC (Diagnose Behandel Combinatie), een nieuw ziekenhuis financieringssysteem, dat op 1 januari 2005 landelijk werd ingevoerd. Ik voerde het DBC-systeem in op operationeel niveau in het Diakonessenhuis in Utrecht, toen ik daar nog werkte. Via een van haar collega’s verhuisde Ingrid naar Zaandam. Daar werd ze secretaris van de Raad van Bestuur van het Zaans Medisch Centrum. Inmiddels is ze, sinds 2012, beleidsmedewerker op de DOO (Divisie Onderwijs en Onderzoek) in het UMC Utrecht. Ingrid is op 31 januari 2003 met Martijn Essenberg getrouwd. Ze hebben inmiddels twee kinderen, Femke

204

Willemijn en Frank Adriaan. Het gezin woont op de

komen kijken. Bij de deuropening reageerde hij, toen

Ganzenbloem 9 in Odijk.

hij Ingeborg hoorde hoesten, direct met de opmerking dat het kinkhoest was. Deze ziekte kon wel twaalf weken

INGEBORG (BORG) 25 MEI 1983, 23.10 UUR

duren. Ingeborg werd een week ter observatie opgenomen

De geboorte van Ingeborg liep gesmeerd. ’s Middags

waren, kon ze met goedvinden van de kinderarts thuis

begonnen de weeën en ’s avonds was ze in ons midden.

verzorgd worden. Niet lang na haar thuiskomst kreeg ik

Het had weinig gescheeld of het laatste stukje van de

op een avond het niet te beredeneren gevoel naar boven

bevalling had in het ziekenhuis moeten plaatsvinden, of

te willen. Daar lag Ingeborg pimpelpaars, niet ademend,

ergens anders, maar niet in ons huis. Ingrid logeerde bij

in haar wieg. Ik dacht werkelijk dat ze dood was. Ik

oma en Allaert was vroeg naar bed gegaan omdat Joke

heb haar opgepakt, op haar billen geslagen en zelfs het

steeds vaker weeën had. Maar Allaert kwam al gauw

raam opengedaan voor frisse lucht (compleet overbodig

weer beneden om te melden dat het zo stonk op zijn

natuurlijk). Waarschijnlijk door de pijnprikkel van de klap

kamer. We dachten dat hij aandacht trok, dus negeerden

op haar billen begon ze te ademen. We hebben haar snel

we zijn verhaal. Na een goed kwartier was hij er weer,

weer overgegeven aan de zorgen van het gespecialiseerde

met de melding dat hij er van moest hoesten, zo stonk

personeel van de kinderafdeling, dat onder leiding stond

het. Toen ik ging kijken rook het inderdaad erg vies op

van zuster Van de Enden en kinderarts Van der Heide.

zijn zolderkamer. Ik kon niet direct de oorzaak vinden,

Tijdens haar ziekenhuisopname van enkele weken heeft

maar besloot eerst naar de buren te gaan om te zien of

Ingeborg nog twee ademstilstanden gehad. Omdat ze op

daar wat aan de hand was. Dat was niet het geval en we

een apneu-matje lag, werd de verpleging snel gealarmeerd

besloten Allaert naar mijn schoonouders te brengen op de

en konden ze haar beademen.

Sumatralaan. Na Allaert weggebracht te hebben, nam ik

Het was een zware tijd, mede doordat Joke verschijnselen

opnieuw een kijkje op zijn kamer en het stonk zo mogelijk

had van een postnatale depressie. Ze verloor alle energie,

nog erger. Toen zag ik het: Allaert moest van ons gaan

ging alleen maar naar het ziekenhuis om te voeden en

slapen, maar hij wilde lezen. Om te voorkomen dat we het

terug naar huis om te rusten. Toen ze op advies met de

licht van zijn lampje zagen, had hij zijn beer op de lamp

borstvoeding stopte, knapte ze zeer snel op en was ze

gelegd. Als we nog langer hadden gewacht, was de hele

weer de levendige vrouw die ik kende. Gelukkig heeft

bovenverdieping afgebrand.

Ingeborg geen blijvende schade ondervonden van deze

in het Zeister Ziekenhuis. Omdat wij verpleegkundigen

voor baby’s gevaarlijke ziekte. Ingeborg kreeg binnen twee maanden na haar geboorte

Op Kerstavond vroeg Ingeborg, ze was een jaar of negen,

kinkhoest en werd ernstig ziek. Ze hoestte erg, maar

of ze een kaarsje op het toilet mocht zetten. Overal in

iedereen beweerde dat het niet kinkhoest kon zijn, omdat

onze kamer brandden kaarsjes. Het bewuste kaarsje was

deze ziekte door het nationale inentingsprogramma

een waxinelichtje in een hard plastic kokertje. Kon geen

verbannen zou zijn. We vroegen huisarts Van Alphen te

kwaad, dachten wij. Om half negen was het bedtijd voor

205

Ingeborg, maar ze vroeg uitstel omdat het Kerstavond was.

te redden. Eerst door gesprekken met de lerares en later

Toen ze tegen negen uur naar bed wilde gaan en de gang-

met de schooldirectie. Dit richtte niets uit. We huurden

deur opende, rolde een pikzwarte rookwolk de kamer in.

een remedial teacher in en vroegen om onderzoek en

Er was brand in het toilet uitgebroken. Het waxinekokertje

behandeling door een psycholoog. Maar verbetering

was gaan branden en vervolgens de plastic wc-rolhouder

bleef uit. Toen we de behandelend psycholoog toetsten

waar het lichtje op had gestaan; de houder was gesmolten

op haar beleid, stelde ze voor om Ingeborg te laten

en van de muur op de plastic afvalemmer gevallen. Kort-

testen door een bevriende kinderpsychologe die in leer-

om, weinig brandschade, maar enorm veel roetschade, tot

en opvoedingsproblemen was gespecialiseerd.37 Deze

aan de zolder toe. De opgeroepen brandweer gaf aan dat

deskundige vrouw ging eens kijken op school en ontdekte

het gevaarlijk was om in huis te blijven in verband met de

een conflictsituatie tussen de leerkracht en Borg, die

rondhangende giftige gassen. De stichting Salvage werd

Borg natuurlijk verloor. De kinderpsychologe adviseerde

ingeschakeld en die regelde een peperdure accommoda-

haar zo snel mogelijk naar een LOM-school te sturen. Het

tie in Hotel ‘t Kerckebosch in Zeist. Ze hadden ook niet

resultaat was verbluffend. Ingeborg ontwikkelde zich van

veel keus, want het was per slot van rekening Kerstmis en

een angstig, agressief en op een zeer laag niveau lerend

alle goedkopere hotels waren volgeboekt. Ingeborg bleef,

kind naar een spontaan, zelfverzekerd en sociaal individu

tegen haar zin, bij opa en oma De Boer achter. Allaert,

dat zonder veel moeite haar diploma Vbo/Mavo haalde.

Ingrid, Joke en ik togen pikzwart van de roet naar dat

Ingeborg heeft, hoewel wij twijfels hadden of ze het

dure hotel. Men wist daar niet hoe gauw ze “de familie

zou kunnen halen, zich aangemeld voor de opleiding

Flodder”, want zo zagen we er blijkbaar uit, naar onze

tot A-verpleegkundige op het Amersteyn College te

suite konden begeleiden. Een enorme luxe kamer met een

Amersfoort. Ze wilde per se verpleegkundige worden. Ze

prachtig hemelbed met koperen spijlen. Voor de kinderen

rondde de opleiding cum laude af en haar zelfvertrouwen

werden twee bedden bijgezet. Zo brachten wij de Kerst-

groeide enorm. Daarna durfde ze de opleiding Intensive

nacht door. De volgende ochtend kregen we een geweldig

Care in het UMC Utrecht op te pakken. Ook die heeft

sjiek ontbijt met zalm en champagne. Op de dag na Kerst

ze volbracht,38 maar ze kwam er snel achter dat de

berekenden mensen van de opstal- en inboedelverzekering

verantwoordelijkheid erg hoog was en de sfeer niet

voor meer dan tienduizend gulden aan roetschade. Een

zodanig dat ze zich daar zou kunnen ontwikkelen. Ze koos

specialistisch bedrijf heeft een week lang alles in huis

voor de opleiding Medium Care en is tot op de dag van

schoongemaakt met speciale chemicaliën. We hebben

vandaag Medium Care verpleegkundige in het Maasstad

nooit meer een kaarsje in een toilet aangestoken. Inge-

Ziekenhuis in Rotterdam.

borg droomt er soms nog van.

Ze koos voor Rotterdam omdat ze inmiddels verkering had met Martijn Nobel. Hij woonde in Krimpen aan de Lek en

Ingeborg – of Borg – liep op de lagere school volkomen

werkte op een scheepswerf. Een tijd forensde Ingeborg

vast in haar ontwikkeling. De school onderkende dat niet

van Zeist naar Krimpen, maar ze gooide het roer om en

en wij moesten veel initiatieven nemen om onze dochter

voegde zich bij Martijn.

206

In 2012 raakte Ingeborg zwanger van Liselotte. Tot op ongeveer een maand voor de uitteldatum wisten Martijn en Borg niet of ze bleven samenwonen of dat ze zouden trouwen. De keuze viel op trouwen. Het lukte hen net op tijd om als getrouwd paar vader en moeder te worden van hun dochter Liselotte. Martijns vader voltrok als ambtenaar van de burgerlijke stand het huwelijk.39 Bij de ceremonie waren alleen beider ouders aanwezig. Later op de dag schoof de naaste familie aan. Ingeborg kreeg vlak voor haar bevalling steeds meer last van â&#x20AC;&#x201C; ernstige â&#x20AC;&#x201C; rugpijn. De verloskundige stuurde haar naar het ziekenhuis, om te kijken wat er aan de hand was. Maar in het ziekenhuis deed men bijna geen onderzoek, negeerde signalen als rugpijn, explosief braken en meconiumhoudend vruchtwater; niemand sloeg acht op de suggesties van Ingeborg (zelf ICverpleegkundige). Merkwaardigerwijs greep niemand in. Liselotte werd, op 12 september 2012, half leeggebloed

6.51 (Schoon)vader Adri Nobel als trouwambtenaar bij het huwelijk van Ingeborg en Martijn.

geboren. In kritieke toestand werd ze overgeplaatst naar het Sophia Kinderziekenhuis. Daar knapte ze in eerste

en de liefde van haar ouders geschiedde er een wonder.

instantie op, maar in de daaropvolgende nacht bleek

Ze knapte helemaal op. Alleen een fors litteken op haar

ze een bloeding in haar buikje te hebben. Tijdens een

buikje herinnert aan het drama.

vier uur durende operatie vonden de artsen een lek in

Er volgde een gevecht met Ziekenhuis IJsselland over

haar onderste holle ader en ze hebben die met moeite

het gebeurde. Het ziekenhuis vond het een complicatie,

kunnen sluiten. Liselotte had door haar slechte toestand

wij niet. Wij zagen het als een fout, in juridische termen

op dat moment geen nieren leverfuncties meer. Haar

een calamiteit. Ze wilden de Inspectie voor de Gezond-

stolling, aangestuurd door de lever, lag dus ook stil.

heidszorg (IGZ) niet inschakelen, dat hebben wij voor hen

Daarom kon ze stilletjes verbloedden. Toen de bloeding

gedaan. IJsselland mocht van de IGZ een eigen onderzoek

tot staan was gebracht, werd Liselotte weer gevuld.

doen onder leiding van een externe deskundige. Deze

Ze herstelde enigszins, maar kreeg een dag later een

externe deskundige, een hoogleraar uit het Academisch

buikvliesontsteking. De derde aanslag op haar prille leven.

Medisch Centrum in Amsterdam, bleek een studievriendje

Maar door haar doorzettingsvermogen, de veerkracht van

van de verantwoordelijke gynaecoloog. Het onderzoek was

haar jonge lichaam, deskundige mensen om haar heen

er ook naar, want het stelde niets voor. Op ons aandringen

207

besloot de IGZ zelf de zaak te onderzoeken.

van een definitief bod was het na een jaar nog niet geko-

In dit onderzoek heeft de IGZ na een jaar bepaald dat het

men en we gaven dit project op. Juist toen las mijn Joke

een calamiteit is.

Het ziekenhuis en de betrokken arts

een advertentie in de plaatselijke krant, over een bouwpro-

zijn door de IGZ berispt. Inmiddels is een letselschade

ject Lievendaal, in de nabijheid van de Dijnselweg waar

advocaat aan het werk voor een schadevergoeding. Het

wij inmiddels 26 jaar woonden. Het betrof een renovatie

is namelijk niet zeker of Liselotte, ook op latere leeftijd,

van vier huizen uit 1902, met een immense tuin erbij. De

door de enorme aanslagen op haar lichaam gevrijwaard

woningen werden tot gemeentemonumenten verklaard. Uit

blijft van complicaties, zoals een probleem met haar

tweehonderd mensen trok de notaris ons als eerste uit zijn

nieren.

hoge hoed en wij konden zelf de locatie kiezen.41 Ik weet wel dat ik me nog maar zelden zo gelukkig heb gevoeld als de dag waarop ik het telefoontje kreeg en hoorde dat we

DROOMHUIS

uitverkoren waren. Weg frustratie dat we geen woning naar onze zin konden krijgen, weg frustratie over het ouderlijk

Al snel na ons trouwen beseften Joke en ik dat we eigenlijk

huis, waar ik op gehoopt en gerekend had. Trots dat we

een ruimer huis wilden, met een grote tuin. Mijn ouders

onze zin hadden, trots omdat veel mensen naar ons huis

hadden zo’n huis en zij lieten vaak doorschemeren dat wij

zijn komen kijken en zelfs foto’s maakten. Gelukkig, omdat

dat later konden kopen als zij er weg wilden. Ik kreeg de

we eindelijk samen onze lusten wat tuinieren betreft kon-

helft van de tuin bij mijn ouders om in ieder geval mijn

den uitleven, zonder altijd dankbaar te moeten zijn naar

hobby tuinieren te kunnen beoefenen. We hebben hier (te)

anderen. Financieel pakte het positief uit, omdat het huis

lang op geteerd. De relatie met mijn ouders ontwikkelde

inmiddels meer dan het dubbele waard is geworden.

zich verre van ideaal en ze verkochten het huis zonder mij erin te betrekken. We bleven dus op de Dijnselweg 67b wonen, gingen verbouwen en waren best tevreden. Een paar jaar later kregen we toch weer het verlangen naar iets groters. We zochten actief, maar vonden niets wat aan onze eisen voldeed. Een van de grote veranderingen na mijn moeilijke periode in 1992 was dat ik, door Herries invloed, veel meer risico’s durfde te nemen, ook financiële. We pasten ons budget aan, waardoor het aanbod van geschikte huizen steeg. Toch bleef het moeilijk, totdat Herrie in Heelsum iets passends voor ons wist. De keerzijde was wel dit ruim veertig kilometer van ons werk lag. We wilden echter zo graag iets anders, dat we onze eisen bijstelden. We waren de eersten die mochten bieden, maar

208

6.52 Droomhuis Lotestede, anno 2014.

D E R E L AT I E M E T M I J N O U D E R S EN ZUSJES

allergisch voor huisstof. Hij werd hierdoor beïnvloed en beperkt. Hij durfde al helemaal niet zonder zijn “pompje” ergens naar toe. Hij gebruikte zijn ziekte echter ook

Mijn meeste jeugdherinneringen zijn plezierige

regelmatig om moeilijke zaken uit de weg te gaan. Zo

herinneringen. Mijn ouders waren goed voor me. Mijn

zei mijn moeder vaak tegen ons dat we niet zo moeilijk

moeder was lief, was van de gezelligheid, hield van lekker

moesten doen “anders wordt Pip (zoals zij hem noemde)

eten en daar profiteerde ik van. Mijn vader was – vroeger

weer benauwd.” Nu, dat wilde ik niet, dus hield ik me

– betrokken, belezen en actief. Hij ging regelmatig met

maar in.

mij fietsen, vissen in een poel bij Bunnik, naar plaatjes

Op vakantie wilde hij wel, als hij maar op dezelfde

luisteren op zijn koffergrammofoon in een door mij zelf

dag weer in zijn eigen bed kon slapen. Dus werden het

gebouwde tent. Hij maakte een schommel en een wip voor

dagtripjes. Zijn buitenlandse reizen begrensden zich tot

me, etc.

een bezoekje aan Emmerich en een keer een dag naar

Hij was een man van weinig woorden, en niet scheutig

Luxemburg, waar hij, in zijn woorden, “echte bergen” had

met complimentjes. Toen ik trots mijn diploma van de Ulo

gezien. Hij wilde geld overbrengen naar Luxemburg, om-

liet zien, zei hij: “Loop maar niet naast je schoenen, want

dat hij geen belasting over zijn zuur verdiende spaargeld

je bent er nog lang niet.” Dat was waar, maar ik had wel

wilde betalen. Hij was die dag zo gespannen geweest, dat

op een andere reactie gehoopt.

hij ‘s avonds barstende hoofdpijn had en erg benauwd

Mijn vader had in het verleden nogal wat teleurstellingen

was. Dat was derhalve zijn laatste buitenlandse reis.

te verwerken gehad en dat bepaalde waarschijnlijk zijn

Mijn vader was intelligent en autodidactisch. Hij las alles

gedrag en zijn reacties. Vroeger had ik dat niet zo in de

wat los en vast zat. Meestal literatuur over zijn geboor-

gaten, want ik had maar één (kinder)wereld. Later ervoer

testreek, maar ook algemene geschiedenis boeide hem.

ik zijn gedrag als steeds ingewikkelder.

Helaas had hij een eigen, vaak negatief beeld van de

Hij dacht zich blijkbaar veilig als hij financieel

maatschappij en kleurde hij dienovereenkomstig hetgeen

onafhankelijk was. Het gaf hem rust, het gevoel minder

hij over de geschiedenissen las.

kwetsbaar te zijn. Daarom spaarde hij veel en gaf bijna

Hij waarschuwde ons voortdurend voor de slechte bedoe-

niets uit. Hij werkte erg hard. Mijn moeder ontving

lingen die mensen kunnen hebben en we moesten niet

maandelijks een vast bedrag voor het huishouden, welk zij

alles geloven wat mensen ons beloofden. Voor banken en

aanvulde met haar zelfverdiende geld voor haar diensten

de belastingdienst was hij helemaal allergisch. Later in zijn

bij de families Van Lidth de Jeude en Ten Doeschate. Ze

leven had hij een kluis in de kelder op de Molenweg, waar

dichtte er de gaten in haar huishoudbudget mee. Mijn

hij zijn meeste spaargeld bewaarde. Als de poort en de

moeder had vroeger overal een potje voor. Voor het gas,

huisdeur van zijn huis op slot zaten, was hij meestal bezig

licht, kleding, verjaardagen, noem maar op.

om te kijken of het geld er nog lag. Ik belde dan aan en

De gezondheid van mijn vader was kwetsbaar. Hij ging

wachtte totdat hij alles weer achter slot en grendel had ge-

door het leven als astmapatiënt, maar bleek eigenlijk

daan. Aan zijn speciale lachje wist ik dat alles er nog was.

209

groeide en groeide en werd zo groot dat Marianne en (meestal) ik vanzelfsprekend ingezet werden om een en ander te kunnen behappen. We hoefden dit niet voor niets te doen, maar het was ook niet vrijblijvend. Ik ontving voor een zaterdag werken acht gulden, inclusief het loon voor het schoonhouden van de kippenhokken. Die guldens werden netjes uitgeteld, maar ik had per week slechts vijftig cent om te besteden, omdat mijn vader direct weer fl.7,50 terugnam om in mijn spaarpot te doen. Hij heeft ervoor gezorgd dat ik een aardige bankrekening had toen ik trouwde. 6.53 Allaert en zijn opa op Koeburg, in de tuin met schuur.

Ik ging anders naar de relatie met mijn ouders kijken toen

Mijn moeder leefde wat makkelijker, was zeker niet

Joke in mijn leven kwam. Mijn vader beoordeelde Joke

krenterig en keek wat positiever naar de wereld. Later

namelijk vooral op haar milieu. Haar ouders werkten ook

nam dat af. Ze wilde graag reizen en nieuwe dingen zien.

erg hard, maar gaven hun geld uit, aan een auto, een

Maar mijn vader wilde niet mee. Een of twee keer is mijn

caravan en vakantie. Verspilling van geld noemde mijn

moeder met haar broer Joop naar Oostenrijk gegaan. Mijn

vader dat en hij was bang dat ik zou worden meegesleept

vader waardeerde dit niet, waardoor die mogelijkheid voor

in dat beleid. Hij kon niet zien dat wij ook spaarzaam

haar ook afviel. Mijn moeder stond vroeger synoniem voor

waren, hoe goed we ons best ook deden.

gezelligheid, maar ze was ook impulsief. Hadden we straf

Wat waarschijnlijk meespeelde, was dat ik ons gezin

verdiend, dan regelde ze dat wel. Meestal gaf ze ons een

ontgroeide. Ik ging studeren, ontwikkelde mij en was het

draai om de oren. Toen we ouder waren, ontliepen we haar

vaak niet eens met de levenshouding van vooral mijn

als we straf vreesden, maar we moesten niet gek opkijken

vader. Ik kon niet tegen zijn negatieve kijk op de wereld.

als we plotseling toch een draai kregen met de opmerking:

Ik wist best dat we niet in een paradijs leefden, maar dat

“Die had je nog tegoed.” Mijn vader sloeg vrijwel nooit.

alles zó slecht was, dat kon er bij mij niet in.

Hij liet het straffen meestal over aan mijn moeder.

De verhoudingen verslechterden met de geboorte van

Toen mijn vader van de SOLA-fabriek overstapte

Allaert. Mijn vader had verwacht dat hij vernoemd

naar Schat Bakkerijen was dat een grote stap, maar

zou worden. Wij hadden echter bedacht dat er genoeg

noodzakelijk vanwege zijn gezondheid. Bij de SOLA

Hartjes waren die Willem heetten. Kortom, hij was nogal

zou hij er aan onderdoor zijn gegaan. Hij werd weer

teleurgesteld en boos dat ik de naamtraditie niet had

broodventer en had in de kortste tijd de grootste wijk.

voortgezet. Allaert had gewoon Wilhelmus Gerhardus

Naar zijn klanten was hij altijd erg innemend en veel

moeten heten. Dit twistpunt heeft mij geprikkeld om

mensen vonden hem een geweldig mens. De broodwijk

stamboomonderzoek te gaan doen. Ik wilde wel eens zien

210

of we altijd Wilhelmus Gerhardus hadden geheten. Alhoewel er ook perioden waren dat het pais en vree was, groeiden mijn ouders en ik langzaam maar zeker verder uit elkaar. Na een ingewikkeld probleem met de buren van mijn vader, waar ik me op zijn verzoek in mengde, liep het mis. Terwijl ik een oplossing zocht voor het conflict verkocht mijn vader zonder overleg zijn huis aan de Molenweg. Ik begreep deze houding niet en besloot dat het zo wel genoeg was. Ik verbrak de relatie met mijn ouders. Hoewel die beslissing me zwaar viel, werkte het bevrijdend. Ik stond niet meer onder druk om de lieve vrede te willen bewaren; ik hoefde niet steeds weer te bemiddelen tussen mijn vrouw en mijn ouders. Per brief heb ik mijn vader uitgelegd waarom ik deze stap genomen had, en dat was het. Aan mijn kinderen heb ik uitgelegd waarom ik dit had gedaan en ik heb hen aangegeven dat ze gewoon contact konden houden met hun grootouders, als ze dit wilden. Vooral Ingeborg bleef het contact met mijn ouders voortzetten. Haar broer en zus gingen steeds minder vaak op bezoek. Met mijn zusjes hadden Joke

6.54 Overlijdenskaart van Wilhelmus Gerhardus Hartjes sr.

en ik nog een tijdje normaal contact. Na ons 25-jarig huwelijksfeest was dit echter plotseling, zonder enige

SCHOONOUDERS

uitleg, afgelopen.

De verstandhouding met mijn schoonouders was veel beter. Vooral mijn schoonmoeder GĂŠ (van Geesje) hield

Toen mijn vader op 20 november 1999 overleed,

gaf

nauw contact om te kijken of alles goed ging. Mijn

mijn moeder aan dat ze het op prijs stelde als ik voor

schoonvader Adri, adjudant bij de landmacht, mocht op

haar naar de begrafenis zou komen. Ik heb dit voor haar

55-jarige leeftijd met pensioen. Vervolgens stortte hij zich

gedaan, maar heb geen beste herinneringen aan die dag.

helemaal op de tuin. Deze tuin, een enorme lap grond aan

Sindsdien heb ik wel weer contact gehouden met mijn

de spoordijk, lag aan de Koeburg. Hij had het gehuurd

moeder. Ik besefte dat ik mijn eigen, meer positieve kijk

van tuincentrum Abbing in Odijk.

op het leven en vertrouwen in de medemens wilde volgen.

Mijn schoonvader deed alles in het groot, zo ook dit. Hij

Ik kon en wilde niet mee in de filosofie van mijn ouders,

kweekte bramen voor Abbing. Niet een paar, maar 40

laat staan dat ik die ook nog aan mijn kinderen zou willen

meter aan bramen plus 18 meter aan rode bessen, en

doorgeven.

allerlei ander klein fruit.

211

dragen. Ik vond het maar niets, want ik werd altijd wel het slachtoffer van een ijverige bij. Bij mijn schoonouders keerden jaarlijks een aantal zaken terug. Een keer per jaar kookten ze uitgebreid erwtensoep. Je lepel bleef staan als je hem rechtop in de – erg lekkere – soep zette. Omdat het gezin nogal groot en het huisje op de Sumatralaan erg klein was, aten we in etappes. De volgorde wisselde per jaar. Als je als laatste aan de beurt was, kon het zijn dat de soep niet meer zo uitmuntend smaakte. De kleinkinderen kampeerden eens per jaar een weekend 6.55 Koeburg, tuin met kassen.

met opa en oma. De Kerst moest met de hele familie worden gevierd, en eigenlijk alleen op Eerste Kerstdag.

Met het verbouwen van groenten kon hij makkelijk heel

Dat bleek niet vol te houden, dus bezochten we op

de familie voeden. Zijn bloemkolen waren gigantisch.

den duur alleen op Tweede Kerstdag de Sumatralaan.

Zijn schuurtje stond vol met gif en kunstmest. De planten

Elke Kerstmis kregen we allemaal een speciale kaars.

konden gewoon niet ziek worden, als ze dat al zouden

Mijn schoonmoeder wist telkens weer een ander model

willen. Hij had wel veertig bijenkassen staan. Die kassen

te vinden. We hebben zo’n vijfendertig verschillende

bracht hij in het voorjaar naar Houten om ze daar in de

kerstkaarsen verzameld.

boomgaarden te zetten. In de zomer reed hij ze naar de

In dezelfde schuur waar de vetbollen werden gemaakt,

Ginkelse heide bij Ede, en hij slingerde honing. Vooral

werden ook de oliebollen gebakken voor de hele familie.

in de wintertijd maakte hij vetbollen, in zijn huis aan de

Wij deden daar echter niet aan mee. Mijn vader had een

Sumatralaan, in opdracht van zijn zwager Piet Klomp

recept in bezit gekregen uit de tijd dat hij bij Bakkerij

die een zaak in veevoeder had in Utrecht. En iedereen

Stolp werkte. Joke kon als geen ander uit dat unieke

maar helpen. Vooral Joke en haar broer Jaap werkten

recept heerlijke oliebollen maken. Wij aten dus onze

vaak mee in de tuin toen ze jong waren. De dood van

eigen oliebollen.

Jaap (op 30-jarige leeftijd) had een enorme impact op

Joke’s moeder had elke zaterdag verrukkelijke soep

mijn schoonouders en eigenlijk zijn ze er nooit meer goed

klaarstaan. Niemand verliet haar huis zonder een of

overheen gekomen.

meerdere koppen soep genoten te hebben. Tijdens de vele

Toen Joke getrouwd was, kon ze haar vader minder

verjaardagen, vooral in mei, zaten we met twintig man in

helpen, omdat ze naast de verzorging van haar kinderen

de o zo kleine kamer op de Sumatralaan. Heel gezellig,

ook een baan had in het ziekenhuis. Alleen als de

maar erg krap.

bijenkasten vervoerd moesten worden, hielpen we mee

212

Met het stijgen der jaren namen de activiteiten van mijn schoonouders af. Mijn schoonvader werd erg ziek en na

DE EERSTE VIER DAGEN UIT DE OORLOGSNOTITIES VAN OPA DE BOER

een lang ziekbed overleed hij op 15 juni 200843 in het hospice verbonden aan wooncentrum Heerewegen. Mijn

10 -17 september 1944

schoonmoeder verpieterde enigszins in haar eentje. We

Grote doortocht van Duitsers uit België. Vordering van

wisten haar na enige tijd te motiveren naar de Binnenhof

arbeidskrachten voor het maken van linies van Zevenaar

op de Johan van Oldenbarneveltlaan te gaan. Ze kon

tot Kampen.

daar alleen wonen, maar had wel hulp als dat nodig was. Ze kon er niet aarden. “Net een gevangenis,” zei ze. Op een gegeven moment viel ze en brak haar heup. Ze werd snel hulpbehoevender en moest na een lange ziekenhuisopname verhuizen naar het verpleeghotel Bovenwegen. Het bijzondere was dat mijn moeder daar om dezelfde soort redenen – ze had bij een val een arm en een heup gebroken – ook terecht was gekomen. Mijn

16 september ‘ 44 In den nacht aanslag op spoorlijn bij Plattenburg. Indien voor Zondag 17/9 om 12 uur de daders niet bekend zijn, zullen enige inwoners van Arnhem doodgeschoten worden. Zondag wordt met spanning tegemoet gezien. Bewoners van Plattenburg nemen maatregelen door niet thuis te slapen. Willem en Henny kwamen bij ons om de nacht door te brengen.

schoonmoeder stierf op 23 december 2012.44 17/9 ‘ 44

BIJZONDERE ERFENIS

In verband met ligging den Westerkerk, dubbele dien-

Bij het verdelen van de spullen na de dood van mijn

sten in Oosterbeek. 9 uur tot 9.30 lucht alarm. 9.45 tot

schoonmoeder kwam een envelop met beschreven

10 uur in den half elf dienst voor Zuiderparochie. Goed

papieren van haar vader, Arend de Boer, en een dagboekje

half elf lucht alarm. Tijdens kerkdienst hevige bombar-

van haarzelf tevoorschijn. Arend de Boer woonde met zijn vrouw Gerredina (Co) en dochter Geesje (Ge) op de Karel van Gelderstraat 97 in Arnhem. Ten tijde van de Slag om Arnhem en daarna – meer precies: de periode van 10 september 1944 tot 13 mei 1945 – heeft Arend vrijwel dagelijks zijn oorlogservaringen opgeschreven. Dochter Ge heeft in haar agenda voor 1945 een dagboekje bijgehouden vanaf 8 februari tot en met 13 mei 1945

dementen. Niettegenstaande de dienst rustig verloopen. Ds v d Berg preekte over de rust die er overblijft voor het volk van God, uit de Hebreeër brief. Tot een uur in de kerk gebleven. Intusschen waren de Hoflaan, Wllemshaven, Roijns, H.B.S. , Hotel de Zon, Bloemenstraat en kleding Magazijnen Walstr. gebombardeerd. s’ Middags hevige schietpartijen uit den lucht door Eng. jagers. Later werd bekend dat Luchtlandingstroepen gedaald waren bij Bennekom. Duitschers lieten hun gebouwen in

(haar verslag staat in de bijlage “Oorlogservaringen

de lucht vliegen o.a. de school aan den Hedelburgerweg.

familie De Boer” gearceerd weergegeven).

Tegen de avond keert de rust weer. Bedden in de kamer

Co was diabetespatiënt en in de oorlog was het een extra

gelegd en beneden geslapen. s’ Nachts reeds herhaalde-

zorg om tijdig aan insuline te komen.

lijk schieten met mitrailleurs.

213

Maandag 18/9 ‘44

Als er geen insuline voorradig was, moest Co op een

Tamelijk rustige nacht. Thommy in Arnhem. Hevige

streng (honger)dieet om te voorkomen dat ze in een

gevechten aan de Utr. weg, Rijnkade. s’ Middags brug

diabetescoma zou geraken en overlijden. Haar zus Jo zat

door Eng. bezet. Hevige gevechten op den Dam. Te-

destijds in een Jappenkamp in Indonesië (zie verderop) en

gen de avond zal de brug door de artillerie beschoten worden. Blauwe Dorp en omtrek Boulevard moeten ontruimd worden. Granaat slaat in in de Parkstr. Schoolstr., 2 dooden. Matrassen naar de kelder gebracht en s’ nachts in de kelder geslapen. s’Middags hevig mitrailleur vuur van Jagers ter bescherming van nieuwe luchtlandingen. Canisstr. is in brand gestoken door Duitsers. Hevige vuurgloed boven Arnhem.

haar broer Jan woonde in Velp. Het gezin verliet Arnhem noodgedwongen op 23 september 1944. De Duitsers stuurden hen naar Velp, maar toen de strijd escaleerde, moesten ze op 12 oktober 1944 ook daar weg, geheel tegen hun zin. Ze belandden uiteindelijk in Nijverdal en later in Vroomshoop, waar ze tussen de lanceerinstallaties kwamen te zitten van de Duitse V1’s en V2’s, de onbemande straalvliegtuigjes, recpectievelijk raketten met springlading.

Dinsdag 19/9 ’44 Rustige nacht. ‘s Morgens hevige gevechten op Dam

Ge was toen al verloofd met Adri. Adri had in januari

en singels, Boulevard. Engelschen houden stand op

1944 een oproep gekregen om in Duitsland te gaan

de brug. ‘s Middags slaat granaat in schuin tegenover

werken, in het kader van de Arbeidseinsatz. Hij kwam

ons. 2 Huizen voorgevels in elkaar. Groote schade aan alle huizen. Ook bij ons aan de voorkant de ruiten eruit. Mevr. De Baer die aan de deur stond , door scherf in het hart getroffen en gestorven. Man die bij Albertsen op visite geweest was en juist weg ging zwaar gewond. Ruiten zoo goed mogelijk dicht gespijkerd onder het gieren der granaten. Co die reeds eerder naar Velp wilde gaan wilde thuis weg. De koffers hadden we ‘s morgens reeds op de fietsen gepakt. Door de luchtaanvallen, was het te gevaarlijk om op weg te gaan en besloten om maar te blijven. Beddengoed bij Mevr. Reizen gebracht, waar inmiddels nog 2 kennissen den Fam. v.d. Mast intrek genomen hadden. Hebben allen in de kelder geslapen.

214

6.56 Oproep voor de Arbeitseinsatz van Adri de Boer, de verloofde van Ge de Boer.

in de context van de Tweede Wereldoorlog gegeven. Het bijzondere is, dat ze nooit tevoorschijn zijn gekomen toen de betrokkenen nog leefden. Dat is jammer, omdat we niet meer om de details kunnen vragen, maar het is mooi dat het bewaard is. Een zeer waardevolle, geschiedkundig belangrijke, emotionele erfenis.

TA N T E J O Tante Jo was de zuster van de oma van Joke van moederskant. Ze is twee keer getrouwd geweest, de laatste keer met Jaap van de Kaaden.45 Tante Jo was altijd positief, zeer intelligent en erg lief, vooral voor Joke. Ze had een 6.57 Kinderen zitten, net na de oorlog, op de ondergrondse schuilplaats van Adri de Boer.

zwak voor Joke en was eigenlijk haar suikertante. Als klein kind logeerde Joke al vaak bij haar. Tante Jo heeft in een

samen met zijn broer Jaap in Duitsland aan. Adri wilde

jappenkamp in Indonesië gevangen gezeten. Ze verloor

niet blijven en vluchtte naar Nederland, zonder zijn broer.

daar een ongeboren kind doordat een Japanse soldaat

Bij een boerderij in de buurt van Winterswijk dacht hij

haar in de buik trapte. Berooid keerde ze na de oorlog

een opvangadres gevonden te hebben bij een Nederlandse

terug naar Nederland en bouwde haar leven weer op. Net

boer, maar die gaf hem aan bij de Duitsers. Hij werd

toen Ingeborg geboren werd, in 1983, ben ik op verzoek

teruggestuurd en kreeg de waarschuwing dat het minder

van tante Jo, - ze was inmiddels tachtig jaar - met haar

goed zou aflopen als hij weer weg zou lopen. Toch deed Adri dat en na veel omzwervingen kwam hij, doodsbang en achterdochtig, uitgehongerd, dorstig, koud en verward door ondervoeding terecht bij een boer in Aalten in de

6.58 Tante Jo van de Kaaden, rond 1950.

Achterhoek. Daar zat hij met meerdere onderduikers in een hol onder de grond. Later heeft hij Ge in Vroomshoop opgezocht. Na de oorlog trouwden ze met elkaar. Samen met Joke’s broer Aart en zijn vrouw Nanda, die uit Australië waren overgekomen voor de begrafenis, hebben we deze brieven en het dagboekje getranscribeerd en aan Nel en Gea, de zussen van Joke, gegeven. De gehele tekst is als bijlage in dit Hartjesboek opgenomen. Deze geschriften hebben ons een heel andere kijk op dit gezin

215

6.59 Tante Jo voor station Seiffen in voormalig Oost-Duitsland.

6.60 Günther Rupp met tante Jo voor de Trabant.

naar het toen nog communistische Oost-Duitsland gegaan.

SCHAERWEIJDELAAN 133

Zij betaalde en ik mocht het organiseren. Ze wilde naar de

In april 2000 betrokken wij ons droomhuis op de

Thomaskirche in Leipzig. Daar had haar overleden, eerste

Schaerweijdelaan. Ingeborg woonde nog in, Allaert en

man gewerkt en op hetzelfde orgel gespeeld als waar

Ingrid waren inmiddels zelfstandig. Op mijn werk in het

Johan Sebastiaan Bach op had gespeeld.

Lorentz Ziekenhuis liepen de zaken minder plezierig.

De reis werd een groot avontuur. Tante Jo declameerde ge-

Na het eeuwfeest in 1996 (voor het boek “Een eeuw

dichten in het Duits, in de trein naar Oost-Duitsland voor

Ziekenhuis in Zeist” zat ik in de begeleidingsgroep)

de Oost-Duitsers die teruggingen. Ze collabeerde van de

speelde de fusiedrang met het Diakonessenhuis weer

warmte op het station in Leipzig, en knapte gelukkig weer

op. Herrie Moes, toen hoofd verplegingsdienst, kwam

snel op. We namen de boemeltrein naar Seiffen in het

tegenover dat deel van de medische staf te staan dat vóór

Ertsgebergte om daar houtsnijwerk, zoals een kerstpirami-

een fusie was. De sfeer in het ziekenhuis werd grimmig.

de, te kopen. Omdat het dorpje Seiffen nog drie kilometer

Veel leden van het ziekenhuismanagement werden ziek

gaans was van het station moesten we liften. Openbaar

of gingen weg. Toen de laatste directeur van het Lorentz

vervoer was er niet en de taxi zou pas de volgende dag ko-

ook ziek uitviel, bleef ik als manager zo onderhand alleen

men. We zijn uiteindelijk liftend met Günther Rupp naar

over, met collega’s Wout van Dijk en Bob Koning. Het

Seiffen gekomen. Tante Jo trakteerde Günther in harde

fusieproces versnelde en het Lorentz Ziekenhuis werd

West-Duitse marken en we werden vrienden voor altijd.

Diakonessenhuis locatie Zeist. Er ontstond een strijd over

Kortom, tante Jo was een zonnetje in ons leven en we

wie de locatiedirecteur in Zeist moest worden. Herrie

bleven tot op de dag van vandaag bevriend met Günther

trok aan het kortste eind en begon, ondersteund door een

en Sonja in Seiffen. Tante Jo heeft ons toen ze stierf een

afscheidspremie, een eigen bedrijf, genaamd DEIK.

(bescheiden) erfenis nagelaten.

De goede herinnering

aan haar is duizend keer meer waard.

216

Herrie en ik waren in 1998 al samen in een maatschap gestapt en wilden, naast ons werk in het ziekenhuis,

6.61 Begeleidingscommissie van het boek “Een eeuw ziekenhuis in Zeist”, 1996. Van links naar recht: W.G. Hartjes (Hoofdverpleegkundige), Professor Dr. C. Willemse (neuroloog), Drs. Thiadens (directeur), Dr. Backus (KNO arts) en Dr. van ’t Hoofd (neuroloog).

een consultancybedrijf runnen. Maar dat kwam niet

bureau Van Ede & Partners, aan de Boulevard in Zeist.48

zo best uit de verf. Toen Herrie voor zichzelf begon,

Dat leverde me veel zelfinzicht op en ik kreeg waardevolle

ontbond hij ons samenwerkingscontract. Hij wilde mij

adviezen om me door die roerige tijden heen te slaan.

bij DEIK inlijven, maar ik had een groot dilemma. Als ik

Het Diakonessenhuis bood mij op een gegeven moment

me bij hem aansloot, zou mijn opgebouwde pensioen in

250.000 gulden als ik ontslag zou nemen. Ik was vijftig

gevaar komen en het was ook niet zeker of zijn bureau

jaar en had nog tien jaar te werken. Zowel van Van Ede &

levensvatbaar was. Ik besloot het niet te doen.

Partners als een bevriende studiegenoot Latijn, specialist

Op de Zeister locatie leidde ik ondertussen ongeveer

vermogensbeheer, adviseerde het niet te doen. Het

tien afdelingen, als clustermanager. De eerste daad

ziekenhuis trok het aanbod in en wilde plotseling graag

van de nieuwe directrice verplegingsdienst was het

dat ik bleef. Waarschijnlijk waren ze erachter gekomen

opwaarderen van mijn functieschaal naar het niveau van

dat ik gezien mijn lange carrière wel eens heel duur kon

de locatie Utrecht.47 Vervolgens kreeg ik de vraag of ik

worden als de zaak voor de kantonrechter kwam.

sectormanager (zeg maar: hoofd verplegingsdienst) wilde

Ik werd bij de afdeling Financiën ondergebracht. Het

worden in Zeist. Ik vond het gezien de grote onrust op die

registratiesysteem van de DBC, de Diagnose Behandel

locatie geen optie en bedankte. Een voormalig manager

Combinatie, deed toen zijn intrede en mijn opdracht was

van het Diakonessenhuis Utrecht, die in Meppel werkte,

om dit systeem in te voeren in beide ziekenhuislocaties.

wilde deze functie wel. Onze samenwerking verliep eerst

Een enorme klus. Ik kreeg gelukkig bijstand van Laurens

goed, maar allengs voelde ik zijn weerstand toenemen.

Baas, de ontwerper van dit financieringssysteem. Drie

Ik besloot, geleerd hebbend van de periode 1997-2000,

maanden na mijn start – we waren net lekker op gang

te bedanken voor de functie van clustermanager en te

– werd de afdeling gereorganiseerd en moest ik weg.

opteren voor iets anders. Deze zet pakte later goed uit.

De ingehuurde reorganiserende manager luisterde niet

Het sociaal plan voorzag in een plaatsingsplicht, maar ik

zo goed en hoorde niet dat mij de DBC-invoering was

moest zelf in de organisatie gaan zoeken en solliciteren.

toebedeeld. Ik solliciteerde bij de afdeling Kwaliteit, en

Het ziekenhuis bood mij een oriëntatietraject aan bij het

met succes.

217

Toen ik mijn spullen bij de afdeling Financiën ophaalde,

sioen en nauwelijks twee maanden later vroeg het UMC

zei de ingehuurde manager dat hij terugkwam op zijn

Utrecht of ik daar de Divisie Hersenen wilde helpen het

besluit. Ik bleef echter bij de afdeling Kwaliteit, maar

DBC-systeem verder te ontwikkelen. Ik startte in oktober

werd op mijn verzoek gedetacheerd bij Financiën om

201050 en werk er nog steeds, op woensdag en donder-

de DBC-opdracht te vervolgen. Na vier jaar stapte

dag. In april 2013 kwam hetzelfde verzoek van de Divisie

ik definitief over naar de afdeling Financiën, onder

Klinische Genetica en even later ook van de Divisie Beeld

voorwaarde dat ik tot mijn pensioen (60 jaar) een

(radiologie en radiotherapie). Erg dankbaar en leuk werk

salarisgarantie kreeg.

en een alleraardigste aanvulling op mijn pensioen.

Het werd een fantastische tijd. Ik was vrij als een vogel, had een zeer specialistische baan, werkte samen met alle

REIZEN

medische specialismen van beide locaties. Ik betrok er

Ergens in de jaren negentig stapten Joke en ik binnen bij

de managers bij van alle afdelingen die verrichtingen re-

een handlezeres in Amsterdam. We wilden dat gewoon

gistreerden voor de DBC-systematiek, zoals verpleegafde-

eens proberen. Deze vrouw las uit onze handprofielen

lingen, laboratoria, röntgen, operatiekamers, apotheek. In

wat er met ons gebeurd was. Elke opmerking en datum

het begin bemande ik deze post alleen, maar al heel gauw

was correct. Ze voorspelde vervolgens dat we nog veel

kreeg ik twee collega’s en een handvol medische studen-

zouden reizen en dat we financieel onafhankelijk zouden

ten toegewezen om het gigantische karwei te klaren.

blijven. Alle voorspellingen zijn tot nog toe uitgekomen.

Ik heb “de DBC” tot april 2010 gedaan, ging met prepen-

We hebben inmiddels Japan, Vietnam, Indonesië, Peru,

6.62 Het gezin Kikuchi in Yamada, Japan.

218

Thailand, India, Sikkim, Buthan, Australië en Thailand

tussen de gemeente Zeist en de gemeente Yamada. De

bezocht.

Japanners organiseerden een Hollandweek en zij nodigden

Japan was de bestemming van onze eerste grote reis.

de burgemeester van Zeist met gevolg en het bestuur van

De gemeente Zeist was ooit begonnen met de culturele

“De Hofreis” uit als VIP’s. We hebben er een uitgebreide

uitwisseling van Nederlandse en Japanse kinderen uit

vakantie van gemaakt. Zowel in Osaka als in Yamada zijn

Zeist en Yamada, maar wilde dit project privatiseren. De

we door een Japans gezin verwend.

conrector van het Christelijk Lyceum in Zeist en enkele

We raakten bevriend met de uiterst vriendelijke Rina

vrijwilligers, waaronder ik, hebben toen de stichting “De

Sakamoto en Waso en Taiko Kikuchi. Zij hebben ook bij

Hofreis” opgericht.

ons gelogeerd. Helaas is Waso plotseling gestorven. Hij

Ingeborg vroeg ons mee te doen met het uitwisselingspro-

was de motor achter het uitwisselingsprogramma met

gramma van haar school. Zo kwam er een Japans meisje

Yamada. Jammer genoeg zijn de contacten verbleekt, met

een aantal dagen bij ons logeren. Dit contact groeide

name na de tsunami in maart 2011. Maar we hebben nog

uit tot het penningmeesterschap bij de stichting en een

steeds warme herinneringen aan die tijd.

bezoek aan Japan in het kader van vijf jaar vriendschap

6.63 Burgemeester R. Boekhoven en bestuur van “De Hofreis” bij de viering van het vijfjarige vriendschapsverband Zeist - Yamada.

219

Thomas Marijn Alexander (Thomas) 2004 - heden

ONZE KLEINKINDEREN

muziek, hetgeen op haar leeftijd eigenlijk zeer bijzonder te noemen is. Ze wil de dingen wel heel goed doen en is

THOMAS MARIJN ALEXANDER

daarom erg nauwkeurig. Als je in de weg loopt, kan ze

Ons eerste kleinkind is Thomas,

pittig reageren. Lijkt uiterlijk veel op haar moeder Ingrid,

geboren op 26 oktober 2004. Een

met haar donkerbruine ogen en donkerblond haar.

tenger en actief manneke dat nogal

FRANK ADRIAAN

sportief georiënteerd is. Voetbalt, kan goed mee op school en is een

Thomas

Frank, ons vierde kleinkind, is

kei in rekenen. Lijkt uiterlijk veel op

geboren op 16 november 2008. Kan

zijn moeder Brigitte; hij is blond en heeft blauwe ogen.

zich qua intelligentie meten met

Thomas is de stamhouder van zijn Hartjesgeneratie en de

zijn zusje. Heeft ook zeer bijzondere

twintigste in de rij stamhouders, die begint met Johannus

uitspraken. Toen hij vier jaar was en

Hertgers (circa 1345 tot circa 1390) in Doetinchem.

met me meeging naar de dierenarts,

Frank

liet de dierenarts hem een röntgenapparaat zien en

LUCAS PEPIJN JULIAN

legde de werking uit. De dierenarts vroeg hem terloops,

De tweede stamhouder is Lucas, van

tikkend op zijn schedel, wat er onder zijn schedel zat.

5 juni 2006. Inmiddels is hij net

Frank antwoordde: “Een soort boekenkastje.” Frank heeft

zo groot als zijn broer en beresterk.

vooral de genen van zijn vader en lijkt ook veel op zijn

Lucas lijkt veel op zijn vader Allaert.

opa in Oss met zijn donkere kijkers, zijn brilletje en zijn

Hij heeft bruine ogen en bruin haar.

Lucas

donkerblond haar.

Hij beoefent de judosport en zit bij de scouts. Hij is temperamentvol, lijkt hoog te scoren

LISELOTTE

op emotionele intelligentie en is daardoor gevoelig voor

Ons vijfde en anno februari 2014

de stemmingen van anderen. Hij ondervindt hierdoor de

jongste kleinkind is Liselotte, geboren

nodige uitdagingen, maar leert hiermee steeds beter om

op 12 september 2012. Ze is een

te gaan.

heel lief en spontaan, goedlachs kind, met het temparament van haar

Liselotte

FEMKE WILLEMIJN

moeder, van wie ze ook haar blauwe

Derde kleinkind is Femke. Ze werd op

ogen en blonde haar heeft gekregen. Ze lijkt verder

13 december 2006 geboren. Ze lijkt

sprekend op haar vader en ze is net zo vriendelijk als

een “oude ziel” in een jong lichaam.

hij. Ze ontwikkelt zich, na de dramatische start van haar

Ze reageert alsof ze al veel ouder is en maakt een hoog-intelligente indruk. Ze houdt van klassieke

220

Femke

leven, erg goed.

6.64 De kleinkinderen Hartjes anno 2013.

221

VEERTIGJARIG HUWELIJKSFEEST Met alle kinderen en kleinkinderen hebben we op zondag 7 juli 2013 ons veertigjarig huwelijk gevierd, vijf dagen voor de officiĂŤle huwelijksdag. Het feest vond plaats in de historische moestuin van het vroegere landgoed BartimĂŠus in Doorn. Binnen zaten we in een van de voormalige kassen, buiten genoten we van het heerlijke weer en van het samenzijn met deze drie generaties Hartjes en hun gezinnen. Aan het eind van de dag stonden alle kleinkinderen in hun blootje onder de grote sproeier van de moestuin. En de zon scheen.

6.65 Stamhouders van drie generaties Hartjes: Wim, Thomas en Allaert

222

6.66 Familie Hartjes bij het 40-jarig huwelijk van Wim en Joke Hartjes - de Boer. Van links naar rechts boven: Martijn E., Ingrid, Allaert, Brigitte, Ingeborg, en Martijn N. Van links naar rechts onder: Femke, Frank, Joke, Liselotte, Wim, Thomas en Lucas.

HOOFDSTUK 7

Overige families Hartjes De staatkundige indeling van de Liemers en omgevende gebieden in de 16e eeuw.

STAMBOOM OVERIGE FAMILIES HARTJES

Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.

Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker

Jochum (Wehl)

Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling

Lysken

Margriet x Ulnick Steenkens

N.N. x Gerrit te Haeve

Harties x Lysken Bessling

Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering

Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot

Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.

Jan (Didam)

226

Frederick (Zutphen)

Willem (Didam)

Gerrit (Wehl)

Arnt

it hoofdstuk gaat over de families Hartjes die

vader van Arnt is Bernt Hartgers, zijn moeder is een van

zich vanuit Doetinchem hebben verspreid over

de zussen Trude en Catharina Sticker, met welke dames

de Liemers en de Achterhoek. Tijdens mijn

Bernt beide getrouwd is geweest. Zeer waarschijnlijk is

genealogisch onderzoek van de afgelopen twintig jaar

Catharina de moeder, gelet op het geschatte geboortejaar

kwam ik op diverse plaatsen Hartjesfamilies tegen. Steeds

van haar zoon.

vaker kon ik de (dwars)verbanden tussen deze families en

De opa van Bernt Hartgers was Gerrit Hartgers, de broer

“mijn” familie Hartjes ontdekken. Ik geef in dit hoofdstuk

van mijn stamvader Johan Hartgers (Etten). Arnt was dus

alleen de verbanden aan voor zover ik deze kan leggen.

een achterneef van Johan Hartgers uit Etten.

Omdat ik me vooral heb gericht op mijn familie in de rechte lijn, worden de overige Hartjesfamilies summier

Arnt Hartgers, geboren rond 1550 in Doetinchem,

weergegeven. Ik laat de uitdaging om die families verder

trouwde voor de eerste keer in circa 1560, met NN

uit te werken graag over aan andere genealogen.

Efftinck. Hij noemde zich ook wel Hartgers of te Efftinck. De boerderij waar hij woonde werd in 1473 ook wel

HARTJES IN ZELHEM

Eefdinck genoemd, later in 1643 Eeftinck Harties en

Stamvader Arnt Hartgers in Zelhem komt uit de Hartjes-

sinds 1829 tot heden heet de boerderij “Hartjes”.1 NN

familie van Doetinchem (zie stamboom hoofdstuk 1). De

Efftinck overleed voor 1570 en Arnt trouwde vervolgens

7.1 ’t dorp Zelhem, 1743, gezicht op de kerk vanuit het westen.

227

Frederick

met Hilliken Wolterinck, geboren rond 1550. Ze woonden

drie jaren jonger was dan zijn broers en zusters.6 7

op een helft van de boerderij Heminck in Osterick,

Frederick trouwde in 1618 met Mechteld Bettinck,

gemeente Zelhem. Ze kregen vijf kinderen.

weduwe van Aelbert Besselinck. Frederick noemt zich

Hilleken Wolterinck woonde al in Osterick, in de

daarna ook wel Hartgers of te Besselinck. Hij had in

Woltering-boerderij tegenover de “Hartjesplaats in

ieder geval een dochter die Hilleken heette en die

Zelhem”.2 Arnt pachtte de helft van het goed Heminck

trouwde later met Arnoldus in die Moelle.

van de Heer Frederick van Palland. De andere helft van

Frederick Besselinck (Hartgers) werd in 1608 burger

het goed werd gepacht door Johan Lettinck de olden.

van Doetinchem en dat kostte hem 8 daler.8 Frederick

Arnt overleed in 1574 of 1575. Weduwe Hilleken

had tevens een stiefdochter, omdat zijn vrouw

trouwt met Jan Hemminck (de jonge, ook wel Heminck

Mechteld eerder getrouwd was met Albert Besselinck.

genoemd). Jan Hemminck heet eigenlijk Lettinck,

Uit dat huwelijk werd een meisje (een “voordochter”)

maar hij neemt de naam van het goed Hemminck aan.

geboren, wiens naam onbekend is. Wel bekend is, dat

Vermoedelijk vrij snel na het overlijden van Arnt kreeg

ze met Warner Warninck trouwde.9

Hilleken met Jan Hemminck een kind, Johan genaamd. Moeder Hilleken stierf tussen 1579 en 1582 aan de 3

“begaeving”, wat volgens Van Dale de pest of een beroerte

2. Hartien, geboren in ongeveer 1572. Hij overleed voor 1582.10 3. Hendrick, geboren in ongeveer 1573. Hendrick komt

is. De meest voor de hand liggende doodsoorzaak is de

in 1620 voor in Hummelo, waar hij een huis en land

pest, want die was in die tijd volksziekte nummer een.

kocht van Blomminck (het Woldenberg in Loonhorsten

Het kind Johan stierf enige tijd (minuten) later.

te Hummelo).11

In 1582 ontfermde Derick Rensen zich over de

4. Herman, geboren rond 1574. Hij werd koopman

kinderen van Arnt Hartgers. Waarschijnlijk leefde Johan

en poorter (burger) in Amstelredam, oftewel

Hemminck nog en bleef hij bij zijn vader Johan (de

Amsterdam.12 In 1622 werd Arnt in die Moelle,

jonge). Vader Johan overleed voor 1621.

schoonzoon van Frederick, door Herman gemachtigd

Jan Hemminck de jonge (Lettinck) was ook al eerder

de erfenis te verdelen.13 Herman is de stamvader van

getrouwd en had uit dat huwelijk een zoon die Derk Lettinck heette. De vijf kinderen uit het eerste huwelijk van Hilleken en Arnt Hartgers kregen dus een stiefvader en een stiefbroertje, dat spoedig na zijn geboorte overleed.

de Hartjesfamilie in Noord-Holland. 5. Gertien, geboren in ongeveer 1575. Overleed voor 1582. 6. Het stiefbroertje Johan (Lettinck of Hemminck). Overleed “cort na seijn moeder”.

De vijf kinderen Hartgers waren:

PROCES TUSSEN LETTINCK EN HARTGERS

1. Frederick, geboren rond 1571 (in 1621 geeft hij

Enige jaren na de dood van het kind van Jan Hemminck

228

in een proces om de erfenis aan ongeveer 50 jaar

en Hilleken ontstond een juridische strijd tussen de

te zijn). In twee bronnen staat dat Frederick zeker

Hartgers-kinderen en Johan Heminck (Lettinck).

In de latere processtukken wordt Johan de jonge, omdat

wílden kopen, maar dat dit niet was geschied. Er volgde

hij zelf een kind Johan heeft gekregen, Johan de olden

veel discussie, de verwarring was groot. De stadhouder

genoemd. Dit dwingt tot scherp opletten bij het lezen van

gaf Frederick eerst gelijk, maar in het beroep dat er op

deze teksten.

volgde, aangekaart door Derck, werd dit weersproken.

Het Oudrechterlijk archief van Doetinchem

vermeldt

Waarschijnlijk had Derck gelijk en heeft hij dat

op 5 augustus 1618 dat oudste zoon Frederick Hartgers

uiteindelijk gekregen, maar dat is niet uit de stukken op

een goed Ickinck, in Hengelo gelegen, had beloofd aan

te maken. Toch gaf de familie van Lettinck op 9 november

Hilleken, die ondertussen met Arnt in die Moelle was

1629 aan de proceskosten over te willen nemen.19

getrouwd. Die belofte kon Frederick niet waarmaken, want

Een bijzonder detail is dat Arnt in die Molle, schoonzoon

dat goed Ickinck was van het halfzusje NN Besselinck

van Frederick, door Herman Hartgers (broer van Frederick,

(Fredericks voordochter), die gehuwd was met Warner

woonde in Amsterdam) gemachtigd werd om samen met

Warninck. Frederick moest, zoals afgesproken, daarvoor in

Frederick te kunnen procederen tegen Derck Lettinck.

de plaats 1000 daler en 30 shillinck aan Hilleken en Arnt

Later geloofde Herman niet meer dat Frederick gelijk had

geven. Hij dacht dat op te lossen door het goed Heminck

en trok hij zich uit het proces terug.

te gaan belenen. Dit leidde tot een juridisch gevecht tussen de familie Lettinck en Hartgers. Derck Lettinck, zoon van Johan Lettinck den Aelden (de oude, ±1520 - ±1582)17, maakte bezwaar en startte een proces. Derck woonde in de boerderij Heminck, met zijn vrouw Aeltjen Wetters (Witters). De kern van de zaak was dat Derck Lettinck (circa 15581626) aangaf dat het goed Heminck niet te belenen was, omdat het voor 1596 geen vrij goed was. Volgens hem was het goed Heminck tot 1596 eigendom van de heer Frederick van Palland.18 Pas daarna werd het eigendom van de familie Lettinck. Frederick Hartgers beweerde echter dat het goed Heminck al in 1577 of 1578 gekocht was van de heer Van Palland, toen zijn moeder Hilleken nog leefde en dus was hij mede-erfgenaam, samen met zijn broer Herman. (Ten tijde van dit proces waren broer Hendrikus (vóór 1621) en zusjes Hartien en Gertien (vóór 1582) al overleden.) Derck Lettinck bracht hier tegenin dat Hilleken en zijn vader Johan Lettinck de boerderij van de heer Van Palland

229

Jochum

Bernt

Gerrit

HARTJES IN WEHL Jochum Hertgers was de eerste die zich in Wehl vestigde.20 Hij was, net als Arnt die naar Zelhem trok, een zoon van Bernt Hartgers en vermoedelijk was zijn moeder Catharina Sticker. De opa van Bernt Hartgers was Gerrit Hartgers. Gerrit was de broer van mijn stamhouder Johan Hertgers (uit Etten). Jochum Hertgers was dus een achterneef van Johan Hertgers. Jochum moet ongeveer in 1540 geboren zijn. Jochum kreeg waarschijnlijk meerdere kinderen, maar alleen van zijn zoon Bernt heb ik iets gevonden. Bernt Hertgers is rond 1575 geboren. In een document van 25 juni 1635 staat: “De omm(ondige) kinderen van overl(eden) Berndt Hartgers (mombers Johan Huiszman en Henrich Ritbergh verb. w.sch. a. Heer Johannes Dongrij, pastoor te Wehl voor 150 dls (daalders) Kleefs in pand de wei “den Bloten Nordt (aan de Wehlse Pess gelegen).” 21 Van Bernts kinderen heb ik er drie gevonden: Gerrit die in Wehl bleef, en Jan en Willem die naar Didam vertrokken.

GEZIN GERRIT HARTGERS (HARTJES) Gerrit Hartgers (Hertgers, Hertgens of Hartjes) trouwde met Hendersken Wanders. Ze kregen maar liefs twaalf kinderen: 1. Teuniske (Antonia), geboren in 1647. Huwde met Wilhelmus Simons. 2. Mary (Maria), geboren in 1649, stierf 05-08-1702. Huwde met Johannus Scheerders. 3. Joachim, geboren in 1650. Genoemd naar zijn over7.2 Jochum Hertgers was de eerste die zich in Wehl vestigde. Schepeltient van Cleeff, 1569.

grootvader. Hij huwde met Wendel Willemsen, was landbouwer op de Nichtenhorst. Hij stierf op 18-021699.

230

4. Petrus, geboren op 03-03-1653.

die opsaege bedongen waer verbonden die ockhoort in

5. Laemert (Lambert), geboren in 1655, gehuwd met

die bosslege gelegen met het regt einde op die boschtrate

Elsken Hendrix in Didam. Ze kregen elf kinderen.

met het oosteinde op ’t Weelsche met die noorder sijt

Laemert was Armmeijster (armenmeester), iemand

langs Kockdam weitjen met die sijder sijtt Langes

die – onder toezicht van de schout en schepenen –

Gelderslaghs, sijnde vrij allodiael erven ende goet daer op

met de pastoor als opperprovisoren het beheer had

doende haut tastinge als regt is”.26

over de armengoederen.

Een opperprovisor was een

beheerder van de stoffelijke zaken van een instelling

Op een landkaart van Wehl, genaamd “Dat Dorp Weel”,

en handhaver van de tucht aldaar, bijvoorbeeld in

uit 1647, wordt Gerrit Hartjes genoemd. Waarschijnlijk is

een klooster, armenhuis, gasthuis of hofje. Laemert

hij betrokken geweest bij de samenstelling van deze kaart.

overleed op 28-01-1722.

In de legenda staat o.a.:

6. Cornelia, geboren in 1657. Huwde met Wilhelmus

“Rottmeister und sunsten die der Beschaffenheit der Prenten am besten kundich als Daem Reinders,

Gerardi (Gerritsen). 7. Bellina (Beeltjen), geboren in 1662.

Lamert van Til, Gaert Joertsen, Jan Rosmeulen, Hendrik

8. Lutgera (Luttien), geboren in 1664. Huwde met Jan

Steentjes, Geryt Hartjes, Willem Kelderman, Arrian Arissen Actum octobri 1647.” 27

Vreeyink. Stierf op 18-10-1709. 9. Gertudis, geboren in 1667.

Op deze kaart is te zien dat de door mijn vader

10. Johanna, geboren in 1670.

veronderstelde “Hartjesslagh” in werkelijkheid

11. Bernardus (Bernard), geboren in 1678, stierf op

“Harfkensslagh”.

18-01-1690. 12. Sybilla, geboortedatum onbekend. Zij was gehuwd

In het doopregister van Wehl vond ik dat op 9 februari 1676 Margarita Maessen was geboren.28 Haar ouders

met Steven Berghs.23

waren Evert Maessen en Berntien Lettingh, de peter en Alle kinderen zijn in Wehl geboren.

meter heetten Tunnes en Berntien Lettingh. Hoogstwaar-

schijnlijk was dit de familie Lettingh uit Zelhem, waar De exacte geboortedatum van Gerrit is niet bekend, maar

Fredericus Hartgers tegen geprocedeerd had (zie eerder:

moet rond 1620 liggen. Hij overleed op 18-01-1690.

Hartjes in Zelhem). Nog mooier is, dat onder meer Claes

Hendersken was ongeveer in 1629 geboren, ze overleed

Hartingh (Hartgers) als doopgetuige aanwezig was. Claes

op 02-02-1713.

kwam uit Varsseveld (zie verder: Hartjes in Varsseveld)

Gerrit had tussen 1643 en 1651 in Holthuijzen een Busslagh (Bosschage) van 3 morgen.

In een document

De families Hartgers en Lettingh hadden de strijdbijl duidelijk begraven. Op 11 oktober 1626 investeerden

van het Oudrechterlijk archief Wehl staat dat Gerrit en

Frederick Hartgers en Jan Ingen Muelen (in die Moelle,

Hendersken op 27 februari 1687 hun grond beleend

schoonzoon van Frederick uit Zelhem) samen in onroe-

hebben voor de somma van 150 gulden, “beide sijden

rend goed:

231

“De diaconie van Doesburg machtigt Bernt Ricquins en

Op 3 juli 1629 kochten Frederick Hartgens en Jan Inge

Jan Blommert om 1/8 deel van goed “Klein Schopperden

Muelen “The Duitekum” een helft en een kwart deel

(Kerspel Wehel) te transporteren aan Frederick Hartgens

van de andere helft van het goed “Klein Schopperden in

en Jan ingen Muele.”

Wehl”.30

7.3 Kaart van “Dat dorp Weel” uit oktober 1647.

Willem

Jan

HARTJES IN DIDAM

“Hij Jan Baers heeft gescholden voor een rogge dief, en

Van het gezin van Bernt Hartgers (uit Wehl) vertrokken

dat hij hiervoor -10- olde schild wordt gecondoniert. Hij

de zonen Jan en Willem naar Didam. Wanneer dat was,

bekent dat hij Jan Baers nagesacht, als dat hij Lambert

is alleen maar te schatten, maar ze vormden er het begin

Ventsen den teent vant landt hebben genomen.” 33

van de Hartjesfamilies in Didam. Jan, vermoedelijk geboren rond 1600, komt voor in een

Met wie Willem was gehuwd, is onbekend. Hij heeft

van de maanboeken of “Blafferts” van Huis Bergh, dorp

waarschijnlijk meerdere kinderen gehad, in elk geval twee

Didam.

Hij bleek een stuk Bosch in Waverloe – nu

zonen. Op 27-??-1655 was hij trouwvader van E(e)rnst

dorp Dijk – gepacht te hebben in 1625 en 1626. Op de

Hartjens die met Willemken Maessen trouwde. Dat was

website Zwiebelfam.nl vond ik deze uitleg over het Bosch

hij op 02-03-1659 weer toen dezelfde E(e)rnst opnieuw

van Waverloe:

trouwde, maar toen met Elsken Jansen. Aangenomen mag

“De naam Gerard Palick wordt voor de eerste maal in

worden dat Willemken was overleden.

1200 in de z.g. stichtingsoorkonde van het klooster

Verder was Willem trouwvader bij zijn zoon Bernt op 18-

Bethlehem bij Doetinchem aangetroffen bij de

07-1680. Bernt trouwde met Mechteltje Baars, een jonge

opsomming van de door dit stift (geestelijke stichting,

dochter van Jan Baers. Het is dus toch goed gekomen

niet altijd een klooster, wh) bij en sinds de oprichting

tussen Jan Baers en Willem.34

in plm. 1180 verkregen bezittingen“); aldaar heet hij Ger(h)ardus Paleke. In de eerste plaats verkocht hij

Het is niet duidelijk of Arent Hartjes, oftewel “de

met zijn erfgenamen, mogelijk dus reeds vóór 1200,

Baecker” (Bakker), geboren rond 1635, een zoon van

aan het klooster het landgoed Svalengut in het kerspel

Willem of Jan is. Omdat Arent een van zijn eerste zoons

Thiedeheim (Didam); het had eene ,,warandia” van 10

Jan heeft genoemd, zou zijn vader Jan kunnen zijn.

varkens, zoowel in het bosch Waverloe als in elk der

Arent huwde twee keer. De eerste keer met Otjen Baers,

marken Media (Milsterholt) en Loel. Bovendien schonk hij

op 11-06-1665, en de tweede keer met Trijneken Kaan,

aan het stift een akker in Sevenharen (Zevenaar).” (J. de

op 08-10-1713 in de protestantse kerk en op 25-10-

Groot, ‘Het Palick-probleem’, NL 1938).

1713 in de rooms-katholieke kerk. Trijneken was weduwe van Beernt van Hall.

Van Willem Hartgers is meer bekend. Hij was ongeveer even oud als zijn broer Jan. In dezelfde “Blafferts” als waar Jan is genoemd, duikt Willem op. Hij had 50 roeden

Uit het huwelijk met Otjen Baers kwamen zes kinderen:

grond gepacht in die Nijemaet. In 1629 gaf hij 250 daler

1. Maria, geboren op 29-08-1669. Ze trouwde ook twee

oorlogsschade op, in het Statenkwartier van Zutphen.

Op 7 december 1637 stond Willem voor de rechter vanwege een conflict met Jan Baers. Het document dat er verslag van doet vermeldt dat:

keer, met de gebroeders Beernt en Gerrit Obbing. 2. Gerrit, geboren op 02-10-1670. Huwde Maria Albers (Wessels) uit Emmerich. 3. Arnoldus, geboren op 14-08-1671.

233

Albert

Jan

4. Jan, geboren op 30-01-1672. Hij huwde Trijneken Croes. 5. Wilhelmus, geboortedatum onbekend. Hij huwde twee

Willem

Claes

zijn handmerk lijkt veel op de zogenaamde rijn of het molenijzer (een deel van de loper: de bovenste, draaiende maalsteen).

keer. De eerste keer met Anna Rasing (Russen of

De pacht geschiedde van oorsprong in natura: een

Rijssen), de tweede keer met Jantjen Evers.

hoeveelheid graan- of meelsoorten. Later betaalde de

6. Beerntje, geboortedatum onbekend. Zij huwde Evert

pachter met een combinatie van geld en goed, zoals

Baeckman uit Kilder. Toen Evert overleed trouwde zij

bijvoorbeeld het spek waarvan in 1706 sprake was. Ook

met Gerrit Obbingh, die sinds 1715 weduwnaar was

voor de nieuwe pacht, ingaande in 1713, gold dat nog.

van haar zusje Maria.

De borgen waren toen Willem Meurkens, Jan Hartjes den ouden, Gerrit van Arnhem en Hans Horsels. Vanaf 1789

Voor 1706 werd de pacht voor “Die Windt en Rossmeule

werd de pachtwaarde in het rechtsgebied van Huis Bergh

tot Didam” ingezet op “416 daelers en 200 pont groen

enkel in geld aangegeven, al week men daar plaatselijk

speck jaerlicks”. Die pacht werd voor 430 daelers en het

nog wel van af.

spek gelaten aan Jan te Laeck. Bij elke verpachting diende

Op 3 juni 1729 was er “een estimatie van het gereijd op

gezorgd te worden voor minstens twee goed bekend staan-

die didamse wint en rosmool gedaan door de baeten- en

de borgen. In dit geval waren er zelfs vier: Derck Deuijs,

molenmeester die deese hebben ondertekend.” 35

Jan Muller, Willem Meurkens en Jan Hartjes. De eerste

Er volgt een opsomming van materialen en het document

kon niet schrijven en tekende met “sijn Handmerck”.

eindigt met:

Derck Deuijs was waarschijnlijk een bekende molenaar:

“Dese door de baeten opgenomen den 3 januarij 1729, was onderteekent

7.4 Torenmolen Ter Laak in Didam.

Jan Hendrik Swering

Timmerman s ‘Heerenberg

Bert Garts

Timmerman Terborg

Willem Meurkens

Smit

Albert Hartjes

Smit

Derk Gitekamp

Mulder (müelenbaes)

Derk Wolters

Mulder (müelenbaes)”

HARTJES IN GENDRINGEN In hoofdstuk 2, Hartwix en Hartgers in Etten, wordt Jan Hartgers uit Gendringen uitgebreid beschreven. Hij had in ieder geval drie zoons, waarvan er een ook Jan heette. Jan junior verhuisde naar Wijcken, huwde en kreeg een zoon die hij Roelof noemde.36 Hij was het knaapje

234

gepacht gelegen het Seemelinck veldt en den op het sijne eigen huis steede, een perceeltjen op den Barghsen camp en in het buurtschap Westerdorp.” In 1712 wordt op het “perceeltjen op het Semelinck veldt” een Jan Hartjes genoemd, die waarschijnlijk een zoon was van Willem en Vreeck Marsen.39 Claes woonde in 1691 in Binnendoorne op het Smidshof met “huijs steede en sijn begrijp liggende op de dommer / Dommer dijck voor 6 daalder per jaar.” 40

N O G M E E R P L A AT S E N Natuurlijk zijn er nog meer plaatsen waar Hartjesfamilies zijn gesticht. Van die families zijn de gegevens echter zo summier, dat ik ze alleen maar even noem: 1. Frederick Hartgers, burger uit Zutphen, waarschijnlijk een broer van Jochum uit Wehl en Arnt uit Zelhem.41

7.5 Kaart van huis en schuur van Albert Hartjes in Didam, 1729.

Twee generaties later komt er in het burgerboek van Zutphen nog een Gerrit Hartgers voor. Hij werd op 4 januari 1682 burger van Zutphen gemaakt.42 Hij was

dat in 1695 zijn buurjongetje Geurt Bouman betrapte bij het stelen van geld van zijn vader. Samen met zijn vader speelde hij voor eigen rechter (zie hoofdstuk 2, stukje over de “Doorne Hegge”).37

waarschijnlijk een kleinzoon van Frederick Hartgers uit Zutphen (±1560 – ±1620). 2. Allart Hartjes in Bronckhorst, gevonden in het verpondingscohier van Kreinck 1643-1651.

De andere twee zonen waren Willem en Claes. Zij vertrokken naar Varsseveld.

3. Arent Hartjes uit Sinderen, gevonden in een opgave van de rookhoendersbelasting in 1640.43 4. Bernt Harties van Bocholt, zoon van Herman Harties in

H A RT J E S I N VA R S S E V E L D

1634.44 Waarschijnlijk is dit een Hartjes uit Zelhem.

In 1684 komt Willem Hartjes voor het eerst voor in het buurtschap Binnenhoorne (Varsseveld), als Willem van

Voor Allart en Arent heb ik geen familiebanden kunnen

Gendringen. In 1688 staan, ook op de pachtlijst van

leggen.

Binnendoorne, “Willem Harties en siens broer”.

Die broer wordt een jaar later Klaes Hartijens genoemd. Willem Hartjens verhuisde in 1691 naar Westerdorp, Claes bleef in Binnendoorne. Willem had “een perceeltjen

235

Bijlage I Brief Wimmie

1. Brief van Wimmie aan zijn ouders in de zomervakantie van 1958.

238

Vervolg brief van Wimmie, zomer 1958, met een aanvulling van Tante Nel.

239

2. Brief van Wims moeder aan tante Nel, zomervakantie 1958

240

Bijlage II Stambomen

241

STAMBOOM FAMILIE HARTJES (1/3) N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N. Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.

Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405

Johan ± 1375 - 1450 x Evese

Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.

Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)

Bernt Hartgers ± 1460 - 1520

Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch

Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.

Jenneken ± 1500 - 1547

Bertgen ± 1510 - 1574

Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.

Mechteld ± 1510 - 1563

Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.

Johan ± 1525 - 1590

Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.

Arnt ± 1565 - 1627 242

Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)

Guerda ± 1576 - 1620

Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550

Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker

Jochum (Wehl)

STAMBOOM FAMILIE HARTJES

±1345 - ±1575

N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.

Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.

Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405

Johan ± 1375 - 1450 x Evese

Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.

Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)

Bernt Hartgers ± 1460 - 1520

Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch

Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.

Bertgen ± 1510 - 1574

Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.

Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.

Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550

Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker

Mechteld ± 1510 - 1563

Jenneken ± 1500 - 1547

Johan ± 1525 - 1590

Margriet x Ulnick Steenkens

N.N. x Gerrit te Haeve

Jochum (Wehl)

Jan (Didam)

Hendricus (Hent)(Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)

Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest

Johannus Hartgers (Hartjes)(Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten

Albertus

Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714

Lijsken x Willem Herfkes

Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers

Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan

Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen

Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)

Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783

Gerhardus 1744

Arnoldina 1776

Hendrik 1778

Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen

Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum

Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing

Johanna 1879 x Johannus Koster

Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen

Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen

Wilhelmus 1845 - 1848

Wilhelmus Gerhardus (Willem)(Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967

Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950

Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven

Thomas Marijn Alexander (2004)

Margriet x Ulnick Steenkens

Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling

Lisken

Harties x Lisken Bessling

Ingrid 1977 x Martijn Essenberg

Anton 1782

Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892

Evert 1847 - 1856

Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum

Johannus (Jan) 1917 - 1997

Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik

Catharina 1753 x Gradus Lentzink

Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders

Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852

Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth

Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen

Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch

Hendrik 1881

Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren

N.N. x Gerrit te Haeve

Gerrit (Wehl)

Willem (Didam)

Guerda ± 1576 - 1620

Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)

Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens

Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen

Frederick (Zutphen)

Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot

Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.

Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.

Arnt ± 1565 - 1627

Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering

Harties x Lisken Bessling

Lisken

Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling

Arnolia 1815 - 1815

Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916

Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp

Antje 1852 x Johannus Wennekes

Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)

Bernard 1855 x Johanna Jansen

Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks

Grada 1857 - 1857

Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands

Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen

Marianne 1954 x Rob Schimmel

Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders

Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926

Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.

Ingeborg 1983 x Martijn Nobel

Lucas Pepijn Julian (2006)

Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering

Frederick (Zutphen)

Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot

Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.

Jan (Didam)

Willem (Didam)

Gerrit (Wehl) 243

STAMBOOM FAMILIE HARTJES (2/3)

Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens

Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest

Hendricus (Hent) (Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)

Albertus

Johannus Hartgers (Hartjes) (Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten

Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714

Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers

Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan

Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)

Arnoldina 1776

Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen

Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum 244

Lijsken x Willem Herfkes

Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen

Gerhardus 1744

Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783

Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852

Anton 1782

Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen

Hendrik 1778

Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth

Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen

Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892

Wilhelmus 1845 - 1848

Evert 1847 - 1856

STAMBOOM FAMILIE HARTJES

N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.

Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.

Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405

Johan ± 1375 - 1450 x Evese

Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.

Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)

Bernt Hartgers ± 1460 - 1520

Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch

Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.

Bertgen ± 1510 - 1574

Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.

Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.

Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550

Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker

Mechteld ± 1510 - 1563

Jenneken ± 1500 - 1547

Johan ± 1525 - 1590

Margriet x Ulnick Steenkens

N.N. x Gerrit te Haeve

Jochum (Wehl)

Jan (Didam)

±1615 - ±1857

Hendricus (Hent)(Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)

Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest

Johannus Hartgers (Hartjes)(Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten

Albertus

Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714

Lijsken x Willem Herfkes

Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers

Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan

Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen

Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)

Gerhardus 1744

Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783

Arnoldina 1776

Hendrik 1778

Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen

Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum

Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing

Johanna 1879 x Johannus Koster

Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen

Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen

Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch

Hendrik 1881

Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren

Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen

Wilhelmus 1845 - 1848

Wilhelmus Gerhardus (Willem)(Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967

Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik

Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven

Thomas Marijn Alexander (2004)

Arnolia 1815 - 1815

Ingrid 1977 x Martijn Essenberg

Anton 1782

Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892

Evert 1847 - 1856

Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum

Johannus (Jan) 1917 - 1997

Catharina 1753 x Gradus Lentzink

Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders

Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852

Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth

Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950

Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders

Gerrit (Wehl)

Willem (Didam)

Guerda ± 1576 - 1620

Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)

Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens

Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen

Frederick (Zutphen)

Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot

Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.

Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.

Arnt ± 1565 - 1627

Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering

Harties x Lisken Bessling

Lisken

Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling

Arnolia 1815 - 1815

Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916

Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp

Antje 1852 x Johannus Wennekes

Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)

Bernard 1855 x Johanna Jansen

Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks

Grada 1857 - 1857

Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands

Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen

Marianne 1954 x Rob Schimmel

Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders

Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926

Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.

Ingeborg 1983 x Martijn Nobel

Lucas Pepijn Julian (2006)

Catharina 1753 x Gradus Lentzink

Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp

Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916

Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)

Antje 1852 x Johannus Wennekes

Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks

Bernard 1855 x Johanna Jansen

Grada 1857 - 1857

245

STAMBOOM FAMILIE HARTJES (3/3)

Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing

Johanna 1879 x Johannus Koster

Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren

Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen

Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen

STAMBOOM FAMILIE HARTJES

N.N. Hertgers (Doetinchem) Stamvader x N.N.

Johan (Doetinchem) ± 1345 - 1390 x N.N.

Gerlach Hertgers (Terborg) ± 1350 - 1405

Johan ± 1375 - 1450 x Evese

Egbert ± 1420 - 1490 x N.N.

Johan Hartwix ± 1450 - 1520 x N.N. de Werker (?)

Bernt Hartgers ± 1460 - 1520

Derck Hartwix ± 1455 - 1516 x N.N. Wijlborch

Henrick (Etten) ± 1490 - 1565 x N.N.

Bertgen ± 1510 - 1574

Gerrit Hertgers ± 1461 - 1531 x N.N.

Gaert Hartwix/Hartgers ± 1520 - 1570 x N.N.

Fenneken Hartwix ± 1470 - 1550

Bernt x 1 Trude Sticker x 2 Catharina Sticker

Mechteld ± 1510 - 1563

Jenneken ± 1500 - 1547

Johan ± 1525 - 1590

Margriet x Ulnick Steenkens

N.N. x Gerrit te Haeve

Jochum (Wehl)

Jan (Didam)

Hendricus (Hent)(Varsselder) ± 1615 - 1680 x N.N. Geerlichs (?)

Derksen ± 1660 - 1720 x 1 Theunis Gulliker x 2 Hendrik Wildenbeest

Johannus Hartgers (Hartjes)(Jan) ± 1655 - 1725 x Adelheid Kniesten

Albertus

Henricus Hartjes 1700 x Jantjen Baers 1714

Lijsken x Willem Herfkes

Cathrina (Trinken) 1702 - 1749 x 1 Hendricus Gerlighs x 2 Derk Slebers

Joanna 1738 x Gerhardus Heidernan

Hendrik 1741 - 1804 x Johanna Hendriksen

Jantje 1775 - 1821 Theodorus Wisseling (Derk Wessels)

Gerhardus 1744

Fredericus (Frederik) 1748 - 1821 x Johanna Guliker 1739 - 1783

Arnoldina 1776

Hendrik 1778

Johanna 1810 - ±1868 Erhardus Jansen

1874 - 2006

Jan 1841 - 1916 x Antoinette van Uum

246

Theodora 1876 - 1953 x Albertus Ebbing

Gerrit (Wehl)

Willem (Didam)

Guerda ± 1576 - 1620

Derck (Etten/Ulft) ± 1575 - 1629 x 1 Boelen (?) x 2 Schut (?)

Jan 1603 - ± 1690 x Willemken Mullens

Jan 1874 - 1941 x Everhardina Koenen

Frederick (Zutphen)

Frederick x 1 Mechteld Besselinck x 2 Getrud Elschot

Bernt (Wehl) ± 1580 - 1636 x N.N.

Hendrik Hartgers ± 1545 - 1590 x N.N.

Arnt ± 1565 - 1627

Arnt x 1 N.N. Efftinck x 2 Hilleken Woltering

Harties x Lisken Bessling

Lisken

Trude x 1 Gerrit Keteler x 2 Jan Besseling

Johanna 1879 x Johannus Koster

Hendrika (Rika) 1910 - 1994 x Bernardus van Halteren

Berendina 1843 - 1882 x Gradus Berendsen

Hendrikus 1844 - 1925 x Alena van Eikelen

Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch

Hendrik 1881

Petronella (Nel) 1912 - 2000 x Evert Jansen

Wilhelmus Gerhardus (Willem)(Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967

Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik

Johannus (Jan) 1917 - 1997

Allaert Brecht 1975 x Brigitte Oudshoven

Ingrid 1977 x Martijn Essenberg

Lucas Pepijn Julian (2006)

Anton 1782

Johannus Hendrikus (Hent) 1812 - 1892 x Theodora van Uum 1812 - 1892

Evert 1847 - 1856

Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum

Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950

Thomas Marijn Alexander (2004)

Johannus (Jan) 1779 - 1847 x Hendrina Kornelissen 1787 - 1852

Dorus 1811 - 1864 x Johanna Loth

Wilhelmus 1845 - 1848

Catharina 1753 x Gradus Lentzink

Albertus (Aalbert) 1750 - 1795 x Aaltjen Koenders

Arnolia 1815 - 1815

Wilhelmus (Willem) 1849 - 1930 x Hendrika Petronella Jansen 1852 - 1916

Berennina 1817 - ±1868 x Hermanus (H)ipskamp

Antje 1852 x Johannus Wennekes

Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands

Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen

Marianne 1954 x Rob Schimmel

Ingeborg 1983 x Martijn Nobel

Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders

Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926

Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.

Jantje 1821 x Theodorus Küpper (Derk Kuipers)

Bernard 1855 x Johanna Jansen

Hermina 1825 - 1852 x Gradus Ruks

Grada 1857 - 1857

Hendrik 1881

Johanna (Anna) 1915 - 1999 x Gerrit van Schaik

Hendrik 1884 - 1960 x Elisabeth Bosch

Johannus (Jan) 1917 - 1997

Wilhelmus Gerhardus (Willem) (Braamt/Wehl) 1888 - 1956 x Berendina Sessing 1889 - 1967

Marie 1891 - 1955 x Theodorus van Uum

Hendrikus (Hent) 1919 - 1974 x Johanna (Anna) Lucassen

Wilhelmus Gerhardus (Wim) 1949 x Jacoba Johanna de Boer 1950

Allaert Brecht 1975 x Brigitte Outshoven

Thomas Marijn Alexander (2004)

Theodorus (Theet) 1923 - 2012 x Theodora Sanders

Marianne 1954 x Rob Schimmel

Ingrid 1977 x Martijn Essenberg

Josephine 1895 - 1941 x Gerhardus Wijnands

Wilhelmus (Willem) Gerhardus (Wehl/Zeist) 1925 - 1999 x Elisabeth (Lies) van Zanten 1926

Els 1963 x Teus van Remmerden x N.N.

Ingeborg 1983 x Martijn Nobel

Lucas Pepijn Julian (2006)

247

STAMBOOM GEESJE JACOBA DE BOER (1925 - 2012) Derk Radstaake 1799 - 1843 x Elisabeth Huisman

Jan Radstaake 1827 x Johanna Wilhelmina ter Maat 1823

Dina 1854

Jan 1891 - 1975

Derk Radstaake 1875 - 1934 x Jacoba Cornelia Bramer 1861 - 1930

Gerredina Jacoba Cornelia Radstaake (Co) 1893 - 1954 x Arend de Boer (Adrie) 1897 - 1989

Johanna Wilhelmina 1895 - 1897

Elisabeth 1861

Maria Frederika 1896 - 1897

Johanna Maria (Jo) 1904 - 1991

Geesje Jacoba de Boer (Ge) 1925 - 2012 x Adrianus de Boer 1923-2008

Arend (Aart) 1947

248

Neeltje Jacoba (Nel) 1948

Jacoba Johanna (Joke) 1950

Jacob (Jaap) 1952 - 1982

Gerredina Jacoba Cornelia (Gea) 1954

STAMBOOM EIZE DE BOER (1864 - 1952) Eize de Boer 1864-1952 x Geesje Zoer 1861-1935

Jan 1890

Hendrikje (Riek) 1893 - 1962

Jansje (Jans) 1895 - 1962

Arend de Boer (Adrie) 1897 - 1989 x Gerredina Jacoba Cornelia Radstaake (Co) 1893 - 1954

Geesje (Ge) 1899 - 1990

Geesje Jacoba de Boer (Ge) 1925 - 2012 x Adrianus de Boer 1923-2008

Arend (Aart) 1947

Neeltje Jacoba (Nel) 1948

Jacoba Johanna (Joke) 1950

Jacob (Jaap) 1952 - 1982

Gerredina Jacoba Cornelia (Gea) 1954

249

STAMBOOM JACOB DE BOER (1786 - 1847) Jacob de Boer 1786 - 1847 x Trijntje Claasse de Groot 1784 - 1846

Jacob de Boer 1813 - 1866 x Antje van Caspel 1824 - 1847

Jacob de Boer 1842 - 1886 x Alida Grubbelaar 1842 - 1916

Jacob de Boer 1880 - 1953 x Neeltje van â&#x20AC;&#x2122;t Zelfde 1882 - 1965

Jacob (Jaap) 1905 - 1994

Arend (Aart) 1947

250

Cata (Trina) 1907 - 1986

Neeltje Jacoba (Nel) 1948

Alida (Ali) 1914 - 1995

Trijntje (Tinie) 1916 - 1995

Jacoba Johanna (Joke) 1950

Jacob (Jaap) 1952 - 1982

Adrianus de Boer (Adrie) 1923 - 2008 x Geesje Jacoba de Boer (Ge) 1925 - 2012

Gerredina Jacoba Cornelia (Gea) 1954

STAMBOOM FAMILIE KEIL (1830 - 1885) Gijsbertus ± 1830 - ? x Wilhelmina Sluijk ± 1827 - ?

Gijsbertus 1860-1939 x Jannetje Ettekoven 1857 - 1925

Wilhelmina Cornelia 1884

Maria Johanna 1885

Cornelia1 1888

Gijsbertus2 1891

Wilhelmina3 1894

Johanna Francisca 1897 - 1898

1. Cornelia (Knelia) was getrouwd met Wouterus (Wout) Johannus Verweij, op 16 november 1910. Wout was beelden steenhouwer en verantwoordelijk voor het onderhoud van de beelden van de Dom in Utrecht. Ze hadden samen negen kinderen: Annie, Wout, Jopie (was later glazenier), Jantje, Wim, Corrie, Gijs, Henk en een kind van wie de naam onbekend is. 2. Gijs was getrouwd met tante Elisabeth (Bet) van Bunnik op 10 december 1913. Hij werkte bij Philips. Hij moest, voordat hij aangenomen zou worden, twee proefstukjes maken. Het ene was een hoefijzer van koper dat als asbak moest dienen en het andere een koperen dienblaadje met zes koperen bekertjes erop. Dat laatste heb ik in bezit. Gijs woonde met tante Bet in Eindhoven op de Rozenstraat 127. Dit echtpaar had drie kinderen: Annie, Victor en Lies.  3. Wilhelmina (Mina) was getrouwd met Johannus Nieuwenhuis, op 24 juni 1914. Zijn bijnaam was de “Knoest”. Het echtpaar was bemiddeld en leidde een grote Grossierderij. Ze hadden drie kinderen: Gijs, Hannes en Wim. Ze kregen nog een meisje, Brechtje. Zij stierf echter snel.

251

STAMBOOM FAMILIE VAN ZANTEN (1754 - 1926) Barend van Zanten ± 1754 - ? x Francijntje van Mastricht 1758 - 1827

Willem 1787 - 1855 x Annigje Geurtse (Antje) van Stekelenburg ± 1775 - 1843

Barend1 1814 - 1885 x Hendrika Borman 1816 - 1896

Antje (Buitenechtelijk) 1839 - 1840

Willem 1842

Suzanne 1817

Gertruida 1844

Arie 1820

Jacobus 1846

Pieter 1849 - ? x Hendrikje Mol 1844 - 1918

Johan Pieter 1881 - 1964 x Marie Johanna Keil 1885 - 1959

Riek 1906

Jannetje (Annie) 1908

252

Gijs 1909

Pieter 1911 - 1912

Joop 1912

1. Barend werkte als metaalgieter. Het beroep van zijn schoonvader Jacobus Borman was loods. Jacobus was getrouwd met Gertrui Enkelaar. Barend overleed op 10 augustus 1885 in Zeist. Hendrika stierf op 6 augustus 1896, ook in Zeist. 2. Nicolaas Geertje trouwde op 20-02-1907 met Derkje Wolters. Ze kregen vier kinderen: Piet, Marietje, Gijs en Jacob. Na de dood van Derkje trouwde Nicolaas op 30 mei 1923 met Johanna van Ree, die was geboren in Zwolle.

Barend 1851

Johanna Hendrika 1854

Suzanne 1857

Jansje 1859

Nicolaas Geertje2 1885

Riet 1916

Wim 1919

Lies 1926

253

Bijlage III Oorlogservaringen familie De Boer

B.1. Arend, Ge en Co de Boer.

OORLOGSERVARINGEN FAMILIE DE BOER

Jan Radstaake was de broer van Gerredina (Co) en hij was

Transcriptie van notities uit de Tweede Wereldoorlog

gehuwd met Cootje.

van Arend de Boer (1897-1989) en transcriptie van

Ze hadden twee kinderen, John en Co.

het dagboek van Ge de Boer (1925-2012) (cursief

Dochter Co was getrouwd met Jan Mekenkamp.

weergegeven) van 8 februari 1945 tot 13 mei 1945.

Deze familie woonde in Velp.

In de verhalen van Arend en Ge komen nogal wat namen

Arend de Boer had twee zussen: Jans en Ge.

voorbij. Om enigszins te kunnen volgen wie nu wie is, is

Ge was getrouwd met Gerrit Willems; ze woonden in

hieronder kort weergegeven hoe de familiebanden in die

Nijverdal.

periode en plaats(en) eruit zagen:

256

Adri (de verloofde van Arends dochter Ge) had een zus

Niettegenstaande de dienst rustig verloopen. Ds v d

Alie, die getrouwd was met Piet van den Herberg. Dit

Berg preekte over de rust die er overblijft voor het volk

gezin woonde in Almelo.

van God, uit de Hebreeër brief. Tot een uur in de kerk gebleven. Intusschen waren de Hoflaan, Willemshaven,

Harrie en Marie, Harm Nijenhuis en Henk en Eef

Roijns, H.B.S. , Hotel de Zon, Bloemenstraat en kleding

Gaasbeek waren goede vrienden met Arend en Co.

Magazijnen Walstr. Gebombardeerd.

Dochter Ge noemde Henk Gaasbeek oom. Deze familie

s Middags hevige schietpartijen uit den lucht door Eng.

woonde ook in Almelo. Henk was de vader van Eef, en

jagers. Laten werd bekend dat Luchtlandingstroepen

Bertie was waarschijnlijk een kind van Eef.

gedaald waren bij Bennekom. Duitschers lieten hun gebouwen in de lucht vliegen o.a. de school aan den

De overige namen zijn mij onbekend.

Hedelburgerweg. Tegen de avond keert de rust weer. Bedden in de kamer gelegd en beneden geslapen.

DE NOTITIES EN HET DAGBOEK

s Nachts reeds herhaaldelijk schieten met mitrailleurs.

10 - 17 september 1944

Maandag 18/9 ‘44

Grote doortocht van Duitsers uit België. Vordering van

Tamelijk rustige nacht. Thommy in Arnhem. Hevige

arbeidskrachten voor het maken van linies van Zevenaar

gevechten aan de Utr. weg, Rijnkade.

tot Kampen.

s Middags brug door Eng. bezet. Hevige gevechten op den Dam. Tegen de avond zal de brug door de artillerie

16 september ‘44

beschoten worden. Blauwe Dorp en omtrek Boulevard

In den nacht aanslag op spoorlijn bij Plattenburg. Indien

moeten ontruimd worden. Granaat slaat in in de Parkstr.

voor Zondag 17/9 om 12 uur de daders niet bekend zijn,

Schoolstr., 2 dooden. Matrassen naar de kelder gebracht

zullen enige inwoners van Arnhem doodgeschoten worden.

en s’ nachts in de kelder geslapen. s Middags hevig

Zondag wordt met spanning tegemoet gezien. Bewoners

mitrailleur vuur van Jagers ter bescherming van nieuwe

van Plattenburg nemen maatregelen door niet thuis te

luchtlandingen.

slapen. Willem en Henny kwamen bij ons om de nacht

Canisstr. is in brand gestoken door Duitsers. Hevige

door te brengen.

vuurgloed boven Arnhem.

17/9 ‘ 44

Dinsdag 19/9 ’44

In verband met ligging der Westerkerk, dubbele diensten

Rustige nacht. s’ Morgens hevige gevechten op Dam en

in Oosterbeek.

singels, Boulevard. Engelschen houden stand op de brug.

9 uur tot 9.30 lucht alarm. 9.45 tot 10 uur in den

s Middags slaat granaat in schuin tegenover ons. 2 Huizen

half elf dienst voor Zuiderparochie. Goed half elf lucht

voorgevels in elkaar. Groote schade aan alle huizen. Ook

alarm. Tijdens kerkdienst hevige bombardementen.

bij ons aan de voorkant de ruiten eruit. Mevr. De Baer die

257

aan de deur stond, door scherf in het hart getroffen en

s Middags weer hevige luchtaanvallen. Jan en John

gestorven. Man die bij Albertsen op visite geweest was en

waren toen juist bovenover en hebben daartegen een hele

juist weg ging zwaar gewond. Ruiten zoo goed mogelijk

dekking gezocht.

dicht gespijkerd onder het gieren der granaten. Co die reeds eerder naar Velp wilde gaan wilde thuis weg. De

Vrijdag 22/9 ‘44

koffers hadden we s’ morgens reeds op de fietsen gepakt.

s Morgens om 7 uur met Jan en John, die naar O.beek

Door de luchtaanvallen, was het te gevaarlijk om op weg

trachten door te dringen, meegegaan. De verwoesting

te gaan en besloten om maar te blijven. Beddengoed bij

in Arnhem is groot. De Utrechtsche weg vanaf de

Mevr. Reizen gebracht, waar inmiddels nog 2 kennissen

Kema, vrijwel een ruïne. Lijken liggen langs de weg.

der Fam. v.d. Mast intrek genomen hadden. Hebben allen

Helmen, uitrustingsstukken, granaten, verbrande trans,

in de kelder geslapen.

transmasten over de weg, een grote ravage. Verder dan de Oranje str. konden we niet, den middags hevig gevochten

Woensdag 20/9 ‘44

werd. Bij Jans en Jan alles nog wel. Daar was ook hevig

Rustige nacht.

gevochten en waren de Duitschers bij hen in huis geweest

Volgens geruchten moeten Gr. v. Pr str en Johan de

om vanuit de kelder zich te verdedigen. De tanks stonden

Witlaan ontruimd worden. Gr. v. Pr. Str. staat vol zware

voor hun deur opgesteld. Harry en Marie waren in huis

tanks. Een en ander doet ons besluiten naar Velp te

gebleven om plundering te voorkomen, de anderen waren

vertrekken en hebben meteen de fietsen genomen en zijn

een paar straten verderop gegaan. Stonden nu gereed om

gegaan. Even van thuis bemerkte ik nog op pantoffels te

naar Velp te gaan, terwijl Harry nog met een bakfiets goed

lopen. Toen weer terug en de schoenen opgehaald. Ook

zou halen. Jan en John door Mariendael doorgegaan naar

de buuren Gerritsen en Schoenmakers zijn vertrokken. In

O.kerk wat hun gelukte. Co en Jan en nog eenige buren

Velp na de spanning van 3 dagen, een ware rustoord. s’

zitten reeds 5 dagen in den kelder. Hebben toen de vlucht

Middags hevige aanvallen op Arnhem, met raketten.

genomen en onder granaatvuur door behouden in Velp

Weer parachutisten gedaald.

aangekomen. Ik zelf brood gehaald en nog even lichte dingen uit huis gehaald.

Donderdag 21/9 ‘44 s Morgens met John, Harm en Henny nog een partij

Zaterdag 23/9’44

linnengoed en onze buiten kleren die reeds in een grote

Weinig verandering in toestand. s’ Middags moet Arnhem

koffer in den kelder hadden gezet, opgehaald en eenige

beneden de spoorlijn evacueren voor 8 uur s avonds.

levensmiddelen. Alles was nog intact. De meubelen uit de

Zondags en Maandags de rest van Arnhem. Alles moet

voor en achter kamer en verschillende andere goederen

naar Velp. Fam Kuize, Necaise, Drecheler, Koetsier

van belang naar de kelder gebracht. Verder alles maar

allen onder gebracht bij Koetsier, Kerk allee. In Velp

achter gelaten. Jan R. 2x getracht naar O. kerk te komen,

groote drukte met vluchtelingen. Huis aan huis moeten

in ongerustheid over Co, Jan en Joke. Niet gelukt.

vluchtelingen opgenomen worden. Rumoerige Zondag.

258

Geen kerkdiensten. Verder weinig bijzonderheden.

Woensdag 28/9 ’44 Volgnummers gehaald bij de distributie. Kwam de

Zondag 24 sept. ‘44

hele dag niet aan de beurt. Evenals dinsdag, adressen

Rumoerige zondag. Geen kerkdiensten. Verder weinig

verzameld van Arnh. leden onze kerk en aan Ds. Andel

bijzonderheden.

gebracht. Heden andijvie stamppot.

Maandag 25/9 ’44 Alle vluchtelingen moeten zich registreren. Om 9 uur

Donderdag 28/9 ’44

naar Ommehofschelaan gegaan. Om half twee waren we

s Morgens geholpen met het laden van een wagen.

geregistreerd. Thuis gekomen was de deur gesloten en

Orchideeën die naar een kleine kas bij een andere

bleek de familie in de schuur te zijn. Aan lange tafels

bloemist gebracht moesten worden. John, Harm en

zat een grote familie te eten. Uit Oosterbeek waren

Nijenhuis gingen mee. In het dorp werd razzia gehouden

gekomen den fam. Wandel (6 pers.), fam. Vaheijden(2),

door de Duitschers. Nijenhuis werd eerste gepakt en naar

Mevr. Veendens (1) Mej. Blank (10), moesten Zondag

Naeff gebracht. John en Harm gingen naar de Bergweg

avond allen vluchten, hadden allen in Arnhem overnacht

en waren tusschen de struiken gaan liggen. De Duitschers

en kwam, hun have zoover ze mee konden grijpen, op 3

haalden hen tusschen de struiken weg en ze moesten

kruiwagens in Velp aan. Bovendien een politiek gevangene

mee. Harm wist zich vrij te praten, als ordonnans van

zekere Nijenhuis uit Zijldijk, die maandag 18/9 vrij

het Roode kruis. Daarna hebben ze kans gezien John

gelaten was uit de koepel en die de richting Oosterbeek

en Nijenhuis ook vrij te krijgen. We hebben verder de

uitgereden werden. Deze was bij de fam. Wandel. Nu

heele dag ons moeten verstoppen. Daar de Duitschers

drinken komen vragen en daar gebleven. Bovendien kwam

in de huizen kwamen zoeken. Eenige duizenden werden

mij Kees Smit eveneens een evacuee Bovendien de fam.

opgepakt en ter werk gesteld in Groessen enz. tot het

Daems uit Arnhem (4 personen). Het gezin was inmiddels

graven van versterkingen. Een dag van spanning.

gegroeid tot 27 personen. Het eten werd nu in de veepot

Heden bietenstampot.

gekookt. De heer Daems tot kok aangesteld, die alles keurig verzorgd. Vandaag aten we koolstampot, heerlijk.

Vrijdag 29/9 ’44 Nog steeds weinig verandering. Geruchten over de oorlog

Dinsdag 27/9 ’44

veel, maar geen positieve berichten.

Nog steeds geen verandering. Rantsoen bonnen moeten

Heden uienstampot.

eerste omgeruild worden voor noodbonnen. Dus naar distributie kantoor. Tot 11 uur in de rij gestaan en daarna

Zaterdag 30/9 ’44

door Geesje afgelost. Om een uur haar weggehaald om de

s Middags werden we verontrust door het aanplakken van

volgende dag weer te proberen.

de mededeling, dat alle Arnh. vluchtelingen Velp moesten

Heden erwtensoep.

verlaten. ABCDE heden en mede tot en met Dinsdag allen

259

in de richting Ede vertrekken. Na ernstig beraad wordt

Woensdag 4 October 1944

besloten eerst af te wachten. ’t Plan was eerst Zondag

Jan in Kerkaller door Duitschers opgepakt en naar Arnhem

s’ morgens na 7 uur te vertrekken en dan proberen in

gebracht om te laden in Coehoorn kazerne. Om 2 uur

Hilversum te komen. Hierover terug gekomen en besloten

komt hij gelukkig weer terug.

in Velp te blijven.

s Middags hevige luchtaanvallen met mitrailleurvuur en

Menu, bruine bonen.

bommen. Velp ernstig getroffen. 17 dooden, 50 zwaar gewonden. Verscheidenen huizen

Zondag 1 October

getroffen.

Volgens geruchten zouden weer mannen opgepakt

De vrouwen waren op het land Hortentia’s in te kuilen.

worden. Na onderzoek bleek de weg vrij. Kerkdiensten

Plotseling hevige vuren boven ons. Allen plat op de grond.

om 9-10-11 uur en 3 uur. We gaan om 11 uur. Ds. Andel

Angstige oogenblikken doorgemaakt. Allen gespaard.

“indrukwekkende dienst in de verstrooiing?. Ps 27 laatste

Menu Bietenstamppot.

vers. Wacht op den Heeren, zijt sterk, J wacht op den Heere. 3 uur Ds. V.d. Berg uit Ps 143:9. Bij U schuil ik.

Donderdag 5 October 1944

s Middags een fijn diner, soep vooraf, zoute visch,

Nieuwe dag met nieuwe zorgen. In den lucht erg

worteltjes, aardappelen, kersen toe.

rumoerig. s Middags hevige aanvallen uit de lucht. Waren weer op

Maandag 2 October

het land aan het werk. Verscheidene huizen getroffen, ook

Vele Arnhemmers blijven in Velp. Ook Jans en Jan die bij

kort bij ons. God heeft ons ook nu weer doorgeholpen.

Lukkel zijn. Menu erwtensoep.

Menu Andijvie stamppot.

s Middags komt een nieuwe mededeling, dat alle vluchtelingen uit Arnhem 3 oct. 8 uur Velp verlaten

Vrijdag 6 October 1944

moeten hebben. Blijven wordt als sabotage beschouwd.

Tamelijk rustige dag. Geschutvuur kort in de buurt.

Nieuwe spanning, wat te doen? Eindelijk besluiten we

Vinden weinig verandering.

toch te blijven.

Menu Boerenkool stamppot. Verschillende huisgenoten om beurten verkouden.

Dinsdag 3 October Jans en Jan en verdere huisgenoten en verder fam. zijn

Zaterdag 7 October 1944

om 8 uur vertrokken in de richting Ede. Zouden trachten

Niettegenstaande zwaar kanon gebulder.

Voorthuizen te bereiken. Aangrijpend afscheid. Alle

Tamelijk rustig geslapen.

bagage op handkar Jans moeilijk te been en dan zulk

Reeds vroeg vliegtuigen in de lucht en zwaar afweer.

een tocht. Moge God hen nabij zijn. In de loop van den

Nog maar goed en wel uit bed, zwaar kanongebulder.

morgen doen jagers aanvallen op Duitschen doelen in de

De granaten suizen over ons heen en alles schud en

buurt. Menu koolstamppot.

trilt. Alles vlucht in den kelder, ook in Velp worden

260

huizen getroffen. In de loop van de morgen houdt

een preek gelezen. De dag verloopt heel rustig. De

het geschutvuur op. s’ Middags trekken honderden

kok heeft voor een heerlijk diner gezorgd. Soep vooraf,

bommenwerpers over zoodat de lucht bij wijlen zwart ziet.

aardappelen, worteltjes, rollade, peultjes toe. “Wat

Geweldige afweer. Verder tamelijk rustig. Tegen de avond

hebben wij het vrij goed bij velen die het zo moeilijk

worden weer menschen opgehaald, die zich s’ morgens

hebben”.

5 uur moeten melden. Ook bij ons komen ze, doch kies

De mannen die te werk gesteld werden hebben gaten

zijn weg. Jan wordt vrijgesteld maar voor John die niet

gegraven over de rijn bij Millingen en Elden.

thuis is zullen ze nog terugkomen. Dus onder zeil blijven.

Duitschers bouwen bij Mulbergen Pontonbrug over de

Door de Engelschen wordt nog zwaar geschoten. Een dag

Rijn. Co niet lekker. Gaat vroeg naar bed. Misselijk,

vol spanning en zorg. En toch vol zegeningen. Allen nog

darmklachten.

gespaard. Menu Boonen, aardappelen.

Maandag 9 Oktober

Rijnbrug door Engelschen in de soep gegooid.

Na een tamelijk rustige nacht een rustige morgen. Tegen kwart voor twaalf begint het geschut te bulderen

Zondag 8 October ’44

en gieren de granaten over ons heen. We vluchten naar

Bijzonder rustige nacht gehad. Heerlijk geslapen. In de

den kelder, doch alvorens we allen in den kelder waren,

lucht en op het land. In verband met het oppakken van

sloegen de granaten reeds in. Toen er stilte ingetreden

mannen, gaan alleen vrouwen naar de kerk. Wij hebben

was, bleek dat de achterste kassen in puin lagen. Harm en Nijenhuis, die kort bij de kassen waren, hadden van

B.2. De gehavende John Frostbrug.

het vallende glas slechts een paar kleine schrammetjes, we zijn allen onder de indruk. Maar dankbaar voor Gods bezwerende hand. Het middag eten kool stamppot met worst werd gedeeltelijk in den kelder, gedeeltelijk boven genuttigd. s Middags spanning door ophalen van menschen voor arbeid naar Milt. De avond rustig. Tegen half elf naar bed. Om beurten zal wacht gehouden worden. Om 12 uur gieren de granaten weer over en slaan kortbij in. Allen naar den kelder. Tot half twee. Weer naar bed. 2.15 weer gieren de granaten over. Tot 4 uur in den kelder. Om 5 uur weer hetzelfde. Tot 6 uur in den kelder. Enkelen zijn toen nog naar bed gegaan en nog een poosje geslapen.

261

Dinsdag 10 October 1944

Donderdag 12 Oct. 1944

Rustige morgen. Alles rustig. Wat zal de dag brengen?

Vroeg op en de koffers, dekens enz. op de fietsen gepakt.

Reeds spoedig komt het bericht dat alle vluchtelingen

We kunnen alles haast niet bergen. Om plus minus half

in Velp direct moeten verlaten. ’t Wordt huis aan huis

tien vertrekken we in de richting Dieren.

aangezegd.

Neinhuis gaat met ons mee, om daar te reizen naar

We beginnen direct onze koffers te pakken, opdat als ze

Groningen. De weg is een grote file van vluchtelingen.

komen om te zoeken, we gereed zijn. Veel zorg, wat nu zal

Wij rijden naar Dieren, Neinhuis heeft lekke voorband.

gebeuren, waarheen? Moge God ons de weg wijzen en ons

Geen reparateurs daar alles moet graven. Bij fam. van Jan

veilig geleiden. De dag verder rustig. Menu Erwtensoep.

Mekenkamp band gemaakt. Kort voor wij in Dieren komen

Om half acht begint het geschut weer en gieren de

is dit gebombardeerd. Onderhand een bezoek gebracht

granaten over. Allen naar den kelder. In de kelder

aan Veldhuis, die in Angeren zwaar gewond werd door

slaapplaatsen gemaakt. De hele nacht gaat het schieten

granaatscherf. Kind overleden. Doorgereden tot voorbij

door. Toch vrij goed geslapen. Oververmoeid door drukte

Brummen waar we bij een boer de boterham opgegeten

vorige dag en de slapeloze nacht daar aan voorafgaande.

hebben, en ons van koffie voorzien heeft. Bij Voorst

Jan voor Co en Jan een bewijs v.d. dokter gehaald, dat

worden wij gewaarschuwd, dat de mannen opgepakt

kind ziek is.

worden om te graven. Na overleg besluiten we toch door te rijden. We komen goed door en rijden door naar Twello.

Woensdag 11 October 1944

In Twello bij een boer gerust die ons voorziet van koffie

Jan heeft 4 dagen uitstel gekregen voor Jan en Co. Dus

en brood met spek. ’t Is inmiddels 4 uur geworden en

moeten wij nu alleen vertrekken. Daar het weer niet

volgens zeggen is de reis naar Vorchten een goed uur. ’t Is

erg mooi is en wij nog niet aangezegd is dat we moeten

echter een lange reis en om half zeven zijn we vermoeid

vertrekken, besluiten we nog tot morgen te blijven. Tegen

in Vorchten bij vd Weg aangekomen, die ons vriendelijk

de middag komt de politie en moeten we donderdag voor

onderdak verleend. Om ruim 9 uur gauw weer te ruste en

10 uur Velp verlaten hebben, daar anders de huizen in

hebben een rustige nacht.

brand gestoken worden en de bewoners tegen de muur gezet worden. Direct gaan we alles gereed maken voor

Vrijdag 13 October 1944

vertrek. De fietsen nagezien. Mijn massieve band eraf.

We blijven des morgens bij vd Weg, daar op dat punt uur?

En een luchtband erop. Ge haar voorband vervangen en

de mannen opgepakt zouden worden. s’ Middags om 2

zoo komt alles goed. De vliegtuigen zijn zeer actief en de

uur gaan we op reis. Daar Nijverdal niet ver is, besluiten

afweer gaat vreeslijk te keer. Des avonds wordt het nog

we eerst naar Nijverdal te gaan. Neinhuis gaat over Heino,

erger en duurt de heele nacht door. Waarschijnlijk een

Ommen naar het Noorden. In Raalte treffen we Kortooms,

grote tankslag. Na lang overleggen wordt besloten we den

een vroegere overbuurman, waar we een poosje rusten.

volgende dag naar Zwolle of Vorchten zullen fietsen en

Daarna zetten we de reis voort en zijn om ongeveer 6 uur

dan verder naar Oudeschoot.

in Nijverdal, waar we Jo de Ruiter in welstand ontmoeten.

262

Eize moet voor den Duitschers graven.

de betrokken lucht waren daar waarschijnlijk niet vreemd aan. Spijers uit Arnhem komt ons bezoeken. Was per fiets

Zaterdag 14 October 1944

van de Steeg gekomen. Maakt het goed.

Een heerlijke rustige nacht, goed geslapen na de vermoeidheid van de laatste weken.

Dinsdag 17 October 1944 Rustige dag. s Middags Raalte gebombardeerd.

Nog nauwelijks wakker komt de boodschap dat Nijverdal van alle kanten afgesloten is en er niemand in en uit mag.

Woensdag 18 October 1944

Nieuwe dag met nieuwe zorgen en spanning. Alle mannen

Geen bijzonders. s Middags aanval op munitietrein

worden opgepakt en in den school samen gebracht. Bij

tusschen Rijssen en Holten. De hele middag volgen

meerderen worden de huizen doorzocht.

ontploffingen. Schipper komt ons bezoeken.

s Middags komen een troepje soldaten in de zwarte weg waar alle huizen doorzocht worden. Ook bij ons. Alles

Donderdag 19 October 1944

verloopt gelukkig goed .â&#x20AC;&#x2122;t Schijnt alleen voor inwoners

Geen bijzonderheden. Wel veel jagers in de lucht.

van Nijverdal want als vluchteling uit Arnhem wordt ik vrij gelaten. Om 5 uur wordt de omtrek van Nijverdal

Vrijdag 20 October 1944

gebombardeerd. Ook deze dag van spanning door Gods

s Nachts vliegtuigen in de lucht. sâ&#x20AC;&#x2122; Morgens om kwart

goedheid weer doorgekomen.

over acht bombardement. 10 blindgangers neergekomen. Vliegtuigen op spinnerij gevallen.

Zondag 15 October 1944

Tegenover de kerk bij Waanders ook een in huis terecht

Een onrustige nacht. De gehele nacht vliegtuigen in de

gekomen. De hele dag is het onrustig in de lucht.

lucht. Toch nog wel wat geslapen.

In den omtrek vallen steeds bommen of hoor je het

In Helledoorn om 8 uur dienst Herv. Kerk. In verband met

mitrailleurvuur der vliegmachines.

omstandigheden niet ter kerk. s Middags 3 uur weer dienst. Co ter kerk. Thuis preek

Zaterdag 21 Oct. 1944

gelezen. Daar het rustig is even de weg opgeloopen om de

Tamelijk rustige dag. Van tijd tot tijd jagers in de lucht.

kerkgangers tegen te gaan. Om 4.45 uur weer dienst. Kan

Tegen de avond hevige mitrailleervuur en bommen boven

dit per fiets nog halen. Fijne tijdpreek over openb. 6-1-8

Rijssen. De fam. Van Dam van Sw d. Landuitstr. Zijn

de 4 paarden door Ds. Veenhuizen van Aalten. Verder

donderdag loopend van Doesburg gearriveerd. Zijn bij de

verloopt de dag rustig. Deventer 3 maal gebombardeerd.

fam. Hartman. Hen even bezocht.

Eize maakt het goed in Deventer. Zondag 22 Oct. 1944 Maandag 16 october 1944

Rustige dag. 2x ter kerk geweest in Hellendoorn. s

Rustige nacht. De hele dag verloopt rustig. De regen en

Middags trokken veel vliegtuigen over.

263

Maandag 23 Oct. 1944

Zondag 29 Oct. 1944

Naar Vroomshoop geweest en Willem en Henny opgezocht.

Schitterende dag. H A. gevierd. Tweemaal ter kerk

Tevens plaats gemaakt voor ons zelf bij de wed. Kooi. Om

geweest. Rustige dag.

6 uur weer thuis, alles goed verloopen. Maandag 30 Oct. 1944 Dinsdag 24 Oct. 1944

Rustige morgen. Jan die even een brief wegbrengt wordt

Naar evacuatie bureau geweest. Jo krijgt vergoeding fl.

opgepakt en meegenomen naar Almelo. Zoo het heet,

5.25 p. dag. s Middags half twee wordt het druk in de

omdat zijn persoonsbewijs niet in orde zou zijn. s Middags

lucht. In Wierden vallen bommen. Hierbij ook omgekomen

is Klazien op onderzoek uit getrokken en heeft hem bij de

Ab Thiemens uit Arnhem, die met mej. Morsink gehuwd

S.D. gesproken.

was. Ook een zwager van hem omgekomen. Heel de middag het onrustig. Ook Daarle weer gebombardeerd.

Dinsdag 31 Oct. 1944 Mevr. … en Klazien gaan naar Almelo. Mogen Jan echter

Woensdag 25 Oct. 1944

niet bezoeken. Niet voor vrijdag op evacuatie bureau ons

De morgen verloopt rustig. s Middags trekken zeer veel

laten inschrijven. Verder een rustige dag.

bommenwerpers over, zoodat de lucht trilt. Gelukkig gebeurt in Nijverdal niets.

Woensdag 1 Nov. 1944 Dankdag. s Morgens voor en na kerkdienst turf in de

Donderdag 26 Oct. 1944

schuur gebracht. Komen nog wat vliegtuigen over. Verder

De morgen verloopt rustig. De middag zeer onrustig.

een rustige dag. Allen naar Marienberg geweest om melk

Van 1 – 4 uur trekken de vliegtuigen over. Jo ontvangt

te halen.

vacantie geld over 14 dagen f 73,50. Donderdag 2 Nov 1944 Vrijdag 27 Oct 1944

s Morgens naar den Ham ziekenbonnen halen met Willem.

Rustige dag. s Morgens proberen we onze koffers en na

Tegen 11 uur beginnen de bommenwerpers over te

den eten vertrekken we naar Vroomshoop. In den Ham

trekken en dat duurt uren voort.

den Heer Derksen uit Arnhem gesproken. Om ca 4 uur in Vroomshoop. Hartelijke ontvangst.

Vrijdag 3 Nov 1944 Rustige dag. Komen nog al wat vliegtuigen over. Geen

Zaterdag, 28 Oct. 1944

bijzonderheden.

s Morgens verloopt rustig. Tegen den middag trekken zeer veel bommenwerpers over.

Zaterdag 4 Nov 1944

s Middags komen Henny en Willem weer terug van

Massa’s bommenwerpers trekken over. Verder tamelijk

Bergentheim. Bezoek gebracht aan Ds. Broek Roelofs.

rustige dag.

264

Zondag 5 Nov 1944

In de zaak geholpen met voorbereiding verkoop voor

Rustige dag. 2x ter kerk. s Middags stormachtig.

zaterdagmiddag. Evacuatie geld ontvangen voor mevr. K. over 16 dagen FL

Maandag 6 Nov. 1944

87. Zakgeld fl. 7.42.

Mooie dag Reeds vroeg trekken veel bommenwerpers over. De hele dag veel machines in de lucht. s Avonds

Zaterdag 11 Nov 1944

omstreeks 8 uur ontzettend geronk van machines. Komen

In de loop van de morgen komt Mevr. en Klazien uit

benauwend laag over.

Almelo terug. Jan s avonds toen de troep op weg was naar de trein, nog even gesproken. En koffer afgegeven.

Dinsdag 7 Nov 1944

De hele dag in de winkel meegeholpen. s Middags

Geen bijzonderheden. s Morgens geholpen met den

aankondiging dat 12 en 19 Nov. s Middags na 1 uur

verkoop in de winkel.

niemand op straat mag. Straf maatregel wegens sabotage.

Woensdag 8 Nov 1944

Zondag 12 Nov 1944

Veel vliegtuigen trekken over. In den omtrek

s Morgens ter kerk. Na 1 uur niet meer buiten. De post

bombardementen Uit Nijverdal brieven ontvangen door

bezorgd de brieven aan degenen die aangewezen worden.

bemiddeling van Aser. Post uit Velp. Hilversum, 2 uit

Moeten zich maandag morgen om half negen melden in

Oudersloot en 1 uit Almelo. Geen berichten omtrent

Zwolle.

verblijfplaats van Jans en Jan.

……………. Regenachtige dag.

Donderdag 9 Nov 1944

Maandag 13 Nov 1944. Dinsdag 14 Nov 1944

Weinig vliegtuigen. Geen bijzonderheden. Vamtjes weer

Regenachtige dag. Geen bijzonderheden. Dinsdags naar

thuis gekomen.

Den Ham geweest met extra vergunningen.

Vrijdag 10 Nov 1944

Woensdag 15 Nov 1944

s Morgens naar Beuseveld geweest met Ge om melk te

Co en Geesje naar Almelo. Tamelijk goed weer.

halen. Gerrit en Dirk ontmoet. Klazien naar Almelo om Jan te bezoeken. Kan Almelo niet in verband met melding

Donderdag 16 Nov 1944

deze mannen. s’ Middags weer gegaan. Krijgt onderweg

Mevr. Kooij en Klazien naar Almelo. Intusschen komt Jan

boodschap Jan vrij is maar nu voor terechtstelling weg

terug. Rennie haalt ze uit Almelo terug.

moet naar Duitschland. Mevr. Kooij gaat met Klazien naar Almelo.

Vrijdag 17 Nov 1944 Om 9 uur om half twee hevig geronk in de lucht. Men

Mevr. K. en Klazien s avonds niet terug gekomen.

zegt de V2.

265

B.3. Distributiestamkaart Co de Boer.

Zaterdag 18 Nov 1944

afgeschoten. Daar de lucht helder was is de witte streep

Slecht weer. Driemaal dat geluid van zwaar gerommel in

goed zichtbaar. Om 1 uur weer uitgaansverbod. Willem en

de lucht. Dit moet voortkomen bij het in de lucht schieten

Henny de heele dag te gast.

van de V1 of V2. Donderdag is dit geheime wapen bij het afschieten ontploft. Men zegt dat het Sanatorium in

Maandag 20 Nov 1944

Helledoorn ernstig getroffen is. De startbanen moeten

Stormachtig weer. Geesje toch naar Almelo om bloed en

zijn op de Eelerberg bij Lemele in de buurt. sâ&#x20AC;&#x2122; Middags

urine naar Dr. Pannekoek te brengen.

bidstond in de Herv. Kerk voor de nood ter tijden.

In Almelo steeds luchtalarm.

Zondag 19 Nov 1944

Gaan tamelijk veel vliegtuigen over. 4x Wordt een V1 of

s Morgens om ruim 9 uur wordt weer een V1 of V2

V2 afgeschoten.

266

Dinsdag 21 Nov 1944

Woensdag en Donderdag 29-30 Nov 1944

Mooi helder weer en geweldig veel bommenwerpers

Beide dagen geen V ‘s afgeschoten.

trekken over. De V1 niet afgeschoten. Vrijdag en Zaterdag 1 en 2 december 1944 s Middags 3x achtereen en witte streep in de lucht met

Beide dagen enkele V1’s afgeschoten. Vrijdag kwam

geweldige vaart, onhoorbaar uit de richting Duitschland.

bericht dat wij ons moesten melden bij het gewest. Arb. Bureau. Ons Zaterdag gemeld, zullen trachten een

Woensdag 22 Nov 1944

werkkring voor ons te vinden.

Zeer slecht weer. 2x een V afgeschoten en s’ avonds on half elf nog eens. s Nachts veel vliegtuigen.

Zondag 3 Dec 1944 Rustige Zondag. Enkele V1: 2x ter kerk.

Donderdag 23 Nov 1944 Eveneens zeer slecht weer. 3x een V afgeschoten.

Maandag 4 Dec 1944 Co’s verjaardag, Nu Mevr. K een mooie lijst met gedicht.

Vrijdag 24 Nov 1944

Van ons een broche van Willem en Henny een bakje

Weer iets beter. s Morgens naar Bergentheim geweest om

bloemen. Tony 1 zakdoekje en pakje naalden van Tinie

kool en wortelen. Om 10 uur V om ruim 2 uur weer even

een zakboekje. Mej. Heleman 2 eieren en 2 appels. Tante

een donderend lawaai toen een hevige knal, …………. En

Roulier 4 appels. Veel visite gehad. Willem en Henny de

alles is weer stil. Weer een V verongelukt?

heele dag geweest. appeltaart en koekjes gebakken. Mevr. Kooy een grote cake en voor borrel gezorgd. Fijne dag

Zaterdag 25 Nov 1944

gehad. s Middags komen Adri bij verrassing ons bezoeken.

Geen bijzonderheden.

Ge krijgt bericht op Gemeentehuis Den Ham te komen.

Zondag 26 Nov 1944

Dinsdag 5 Dec. 1944

Mooi weer. Koude wind. 2x ter kerk. Half tien 2 V’s de

Ge naar Den Ham geweest. Geen fiets. Voorlopig

lucht in. 1 uur weer. Ontzaglijk veel vliegtuigen komen

afgewimpeld. Slecht weer. Storm en regen. 2 V1’s

over.

afgeschoten. Moeder en Mevr. Kooij krijgen voor H. Nicolaas van Mevr. Kotters een pakje zeeppoeder cadeau.

Maandag 27 Nov 1944

Adri weer vetrokken.

Droog weer. Betrokken. s Middags naar Nijverdal gegaan. Geen V’s afgeschoten.

Woensdag 6 Dec. 1944 Met Ge naar den Ham geweest. Burgemeester gesproken.

Dinsdag 28 Nov 1944

Kan niet aan banden helpen. Dus heeft zaak geen

Om 9 uur en 11 uur een V afgeschoten.

voortgang. Deelde mede beslist te hebben ontvangen

267

dat Arnh. evacuees hier weg moeten naar Friesland of

Woensdag 13 Dec 1944

Groningen.

Geen bijzonderheden. t Weer schijnt iets beter te worden.

Zou een en ander nog eens rustig bekijken en dan

Brief van G. en G. via Nijverdal ontvangen.

vroegtijdig bericht zenden. 3x V1’s afgeschoten. Donderdag 14 Dec 1944 Donderdag 7 Dec 1944

Rustige dag. s Middags met Hendrik en Jan naar

Onrust in Vroomshoop. Verschillende menschen

Marienberg geweest. s Avonds een bezoek bij Ds.

opgehaald. Slecht weer. Fam. Elsenaar ook aangekomen.

Roelofs 7 V1’s afgeschoten. Ook eenige gezien vanuit Duitschland.

Vrijdag 8 Dec 1944 Onrustige dag. Jagers doen een aanval op schepen bij de

Vrijdag 15 Dec. 1944

Punt. Schip in brand.

Mooi winterweer. s Morgens maalderij bekeken. s Middags gesproken met een Mevr. Schouten uit Hilversum. vr

2 Bommen gevallen. Geen persoonlijke ongelukken.

Nieroploon die de groeten enz overbrengen. s Middags

De heele dag onrustig. Slechte berichten ontvangen

was nog een Mevr. uit Hilversum hier, die we nog een

omtrent ons huis en goed. De deuren stonden open en

brief hebben mee gegeven.

de meubelen werden ingeladen. Verder maken allen het goed.

Ook weer een brief van G.G. ontvangen. Ook vandaag weer eenige V1’s afgeschoten. Veel gebulder in de verte.

Zaterdag 9 Dec. 1944 s Morgens met Jans naar den Ham. Rustige dag. Brief

Zaterdag 16 Dec 1944

van Ds. Overduin. Met lijsten van geëvacueerden met hun

Weinig nieuws. s Middags bidstond in Herv. Kerk.

adressen. Zondag 17 Dec 1944 Zondag 10 Dec 1944

Regenachtig weer. Tijdens morgen en middagsdienst

Dag verloopt tamelijk rustig. 2x ter kerk.

een hevige klap. Alles staat te trillen en rinkelen. Waarschijnlijk verongelukte V1’s. s Morgens voor 10 uur

Maandag 11 Dec 1944

viel ook al een dreunende slag. Ook werden nog eenige

Geen bijzonderheden.

V1’s de lucht ingezonden.

Dinsdag 12 Dec 1944

Maandag 18 Dec. 1944

Geen bijzonderheden. Mr. Kedderman uit Baarn hier.

Geen bijzonderheden. s Avonds werd weer een V1

Heeft brief en boter voor Ge en Gerrit meegenomen. Licht

afgeschoten even daarna nog een die in de lucht bleef

afgesneden. Dus s avonds bij een pitje.

zweven. Een gloeiende lichtbol, tot hij eindelijk neer

268

kwam, even oplaaide en daarna een vreselijke knal.

Dinsdag 26 Dec 1944

Alles schudde en rinkelde. Volgens berichten is hij in

Strenge vorst. s Morgens naar Almelo, naar v.d. Herberg.

Hellendoorn neergekomen achter de R.K. Kerk.

Daar was ook de Boer, die v Winterswijk 57 k’m geloopen had op een dag. s Middags luchtalarm. Prettige dag. s

Dinsdag 19 Dec 1944

Avonds naar de fam. Sloots gegaan.

Triest weer. Geen V1’s afgeschoten. Woensdag 27 Dec 1944 Woensdag 20 Dec ’44 en Donderdag 21 Dec

Rustige dag. Co en Ge s middags naar Hengelo. Mooi

s Middags weer begonnen met de V1’s .

vriezend weer. Ten Seldam bezocht.

Brief van Mevr. van Gelderen ontvangen. Ook brief van G en G. Door Mevr. Uit Hilversum meegebracht. Pakje

Donderdag 28 Dec 1944

meegegeven.1 pond grutmoet en stukje spek.

s Morgens ijzel, wegen spiegelglad. Ge belt uit Hengelo op, dat ze niet terug kunnen komen.

2 Arnh. gesproken die op doortocht waren naar Friesland

s Middags wegen berijdbaar en komen terug. 3x

van Drunen Braabets ter Braak Mante Rosmits.

luchtalarm.

Vrijdag 22 Dec 1944

Vrijdag 29 Dec 1944

Geen bijzonderheden. De Arnhemmers die bij Hekman

s Morgens 2x luchtalarm. Vriezend weer. s Morgens naar

geslapen hadden zijn weer te voet vertrokken. Gesproken

ten Seldam.

met Aser Mulder uit de Adr. Kluitstr. die in Almelo is. Tevens een brief van Jans en Jan en een brief van Ds.

s Middags naar Piet en Ali , om 4 uur uit Almelo. Ge

V. Andel. Ook brief van G. en G. die door Tini werd

blijft nog in Almelo. Aan de Geerdijk schip van Kroeze

meegebracht.

weer beschoten en 6 bommen gegooid. Niet geraakt. Henny was vlakbij bij cente Verm.. Kleine Henny aan het

Zaterdag 23 Dec. 1944

schaatsen rijden op enkele meters afstand. Gelukkig geen

Geen bijzonderheden. s Middags wordt het weer

letsel.

helderder. Ge moet naar Almelo. Bij de Punt waren jagers in de lucht, die in den buurt mitrailleerden. Toen zij weer

Zaterdag 30 Dec. 1944

weg waren Ge vertrokken.

Triestig weer. Dooi weer. s Morgens naar Beuser A. Verder geen bijzonderheden.

Zondag 24, Maandag 25 Dec ’44 Helder vriezend weer. Af en toe vliegtuigen in de lucht.

Zondag 31 Dec. 1944

Bij Wierden trein met tewerkgestelden beschoten. 5

Vriezend weer. 2x ter kerk. s Morgens preek over Jozef ’s

dooden, 30 gewonden.

vlucht met Jezus naar Egypte. Bemoedigend. s Middags

269

oudejaarsavond preek. Geen bijzonderheden.

Donderdag 4 Jan 1945 Dooi weer. Tegen 1 uur kwam Gerrit met zijn buurman

Maandag 1 Jan 1945

Lafeber die dinsdag v. Hilversum naar Nijverdal gefietst

Nieuwjaarsdag. Om half 9 komen veel Duitsche jagers

waren, om levensmiddelen te halen. Gerrit zeer vermagert.

over. Zeer laag. Veel activiteit in de lucht. sâ&#x20AC;&#x2122; Morgens ter kerk.

Maken het verder nog goed. Zeer weinig eten.

s Middags naar vrienden. Gevierd bij fam. Wassink en

Hier meegegeten. Samen erop uit geweest 50 kg rogge bij

Mevr. Ald Tiemens, die herstellende is. s Avonds zware

elkaar. 1 fles olie van Mevr. Kooi. meegegaan naar Danile,

luchtaanvallen op Duitsland.

waar ze ook nog een en ander moest meenemen.

Dinsdag 2 Jan 1945

Vrijdag 5 Jan 1945

Triestig weer. Geen bijzonderheden. Ge s middags weer

Naar Beersen A. geweest. Wat rogge, een stukje boter

terug uit Almelo. Kist met levensmiddelen voor G. en G.

en wat boonen opgescharreld. Veel jagers in de lucht. In

en fam. Dekker meegegeven met auto Wassink.

Junne trein beschoten. s Middags Gerrit terug geweest, zij zouden Maandag met auto Wassink teruggaan.

Woensdag 3 Jan 1945 Geen bijzonderheden. 4x hevige dreun. Verongelukte

Zaterdag 6 Jan 1945. en Zondag 7 Jan 1945

V1â&#x20AC;&#x2122;s? Kist voor Hilversum meegegaan.

Kalme dag. geen bijzonderheden.

B.4. Guldenbiljet in de oorlogstijd.

270

Maandag 8 Jan en Dinsdag 9 Jan 1945

Maandag 22 Jan 1945

Veel sneeuw. Verder geen bijzonderheden.

Geen bijzonderheden.

Woensdag 10 Jan 1945

Dinsdag 23 Jan 1945

Geen bijzonderheden.

s Middags naar Wierden geweest. Fam. Wassink en

Donderdag vrijdag 11-12 Jan 1945

Freimers bezocht. In Wierden moeten de mannen zich

Geen bijzonderheden.

melden.

Zaterdag 13 Jan 1945

Woensdag 24 Jan 1945

Geen bijzonderheden.

s Morgens naar den Ham. Ds. Meuleman bezocht in verband met ev. Collecte voor

Zondag 14 Jan 1945

Arnhem. Verder bezocht zoon en dochter van Derksen en

Tegen de middag komen veel bommenwerpers over. Om 2

verloofde v.d. hulpprediker Mej. Kasins.

uur veel jagers in de lucht . Kamp Erica beschoten. s Middags bommen op stuw bij Marieburg. Maandag, dinsdag, Woensdag 15-16-17 Jan ‘45 Geen bijzonderheden.

Donderdag 25 Jan 1945 Geen bijzonderheden. Verschillende mannen moeten zich

Donderdag, Vrijdag 180-19 Jan 1945

melden voor tewerkstelling.

Geen bijzonderheden. Vrijdag 26 Jan 1945 Zaterdag 20 Jan 1945

Strenge kou. Dikke mist. Geen bijzonderheden.

Nogal actie in de lucht. Bij Marle schepen beschoten. Zaterdag 27 Jan ‘45 s Middags Bidstond. Onderwijl zijn Jan en Ger uit

Geen bijzonderheden. s Middags komen veel militairen op

Velp gekomen, op weg naar Bergentheim waarvan

Vroomshoop. Inkwartiering van Feldwebel.

daar ze willen doorgaan naar Ruinerwold, wegens voedselschaarste uit Velp gegaan. Ger kon haar dieet niet

Zondag 28 Jan ‘45

meer krijgen. Ziet er slecht uit. Jan maakt het goed. Brief

Dik pak sneeuw. 2x ter kerke. s Morgens slechte

van Henk en Nuys, die in Dalfsen zijn.

opkomst. Jammer in verband met collecte voor Arnhem. s Middags beter. s Avonds bij Keddeman geweest die

Zondag 21 Jan 1945

collecte Arnhem geteld had. Opbrengst fl. 504,44. Zeer

2x ter kerk, s Middags weer jagers boven Ommen.

verblijdend.

271

Maandag 29 Jan ‘45

Donderdag 8 Febr. 1945

Felle kou, sneeuw. Geen bijzonderheden.

Mijnh. K. is jarig. Veel visite. s Avonds visite door Roter naar huis gebracht. Daarna alarmtoestand.

Dinsdag 30 Jan , Woensdag 31 Jan

Meneer Kooi jarig. Naar Vroomshoop. Alie naar Ds.

Geen bijzonderheden. Dooi ingevallen. Russen in

Pannekoek. Laat thuis en Jopie huilen. Alarmtoestand

Duitsland. 125 km van Berlijn.

voor D.

Donderdag 1 Febr. ‘45

Vrijdag 9 Febr. 1945

Dooi weer. Geen bijzonderheden.

Geen bijzonderheden.

Vrijdag 2 Febr. 1945

Zaterdag 10 Febr. 1945

Dooi zet door. Ge s Middags naar Almelo vertrokken. Geen

Henk en Eef uit Hengelo hier. Slecht weer. s Middags

bijzonderheden.

weer vertrokken. Ge mee naar Almelo. Biduur voor nood ter tijden. Daarna nog even naar den Ham.

Zaterdag 3 Febr. 1945

Met Oom Henk en Eef naar Almelo. Bertie in bad gedaan.

Mooi weer. Veel wind. Veel activiteit in de lucht. Almelo vrijdagnacht gebombardeerd. S.D, Bornse str.

Zondag 11 Febr. 1945

beschoten. Zaterdagmorgen ongeveer 11 uur Almelo weer

Geen bijzonderheden.

gebombardeerd in de buurt van Adastraat. Maandag , Dinsdag 12-13 Febr. 1945 s Middags naar den Ham. Nauwelijks in den Ham kwamen

Maandag Geen bijzonderheden. Dinsdag idem.

12 jagers over, die in de buurt bombardeerden. Nijverdal

Dinsdagnacht om 12 uur valt een bom, 1 uur en half 2- 2

ook gebombardeerd.

uur, 3 uur en verder om het half uur komt het vliegtuig

s Avonds veel lichtkogels. Telkens vallen bommen.

terug en werden bommen gegooid. Tot half zes opgezeten.

Schip Kroeze aan de Geerdijk gebombardeerd. Ook

Daarna naar bed gegaan. Om 6 uur nog een bom. Totaal

Vriezeveen.

13 stuks gevallen in de omtrek van Vroomshoop. Zeer onrustige nacht.

Zondag 4 Febr. 1945

Dinsdag 13: Vroomshoop niet te bereiken.

2x ter kerk. Slecht weer. Rustig in de lucht . s Avonds vliegtuigen in de lucht. Weer een bom betrekkelijk

Woensdag 14 Febr. 1945

dichtbij. Hevige trilling van het huis.

Massa’s bommenwerpers trekken over. Op de weg en op dak Maalderij soldaten wachten, die moeten uitzien naar

Maandag 5. Dinsdag 6. Woensdag 7 Febr. 1945

valscherm jagers. s Middags komen ze terug. Om half drie

Geen bijzonderheden.

16 a 20 jagers doen aanvallen op Tonnendijk of Vriezen-

272

veenschewijk. Ca 15 a 20 minuten lang komen ze steeds

Donderdag 15 Febr. 1945

terug en duiken weer opnieuw. Daarna trekken ze af in de

s Morgens postwissel ontvangen voor v.d. Horst. Rustig

richting van Ommen, waar ze erg mitrailleren. s Avonds om

in de lucht. Mooi weer. s Middags van Mevr. Bramer

goed 10 uur naar bed. Nauwelijks in bed, weer een vlieg-

vernomen dat Jo in Nijverdal en Andries gegrepen zijn.

tuig en er valt weer een bom. Even daarna komt een vlieg-

Om half vijf naar Almelo vertrokken. In de omtrek 3

tuig, dat maar steeds blijft circelen en ons staat besluiten

startplaatsen van V1.

op te staan. Af en toe hoor je het vliegtuig nog terug, maar

N en M in Almelo. Piet eten brengen.

vallen geen bommen. Om ruim half twaalf naar bed. Vrijdag 16 Febr. 1945 Om 12 uur vallen weer bommen. In bed gebleven en om

s Nachts om 12 uur worden we opgeschrikt door het

1 uur rinkelen de ruiten en vallen weer bommen. Een ruit

geluid van zware vliegtuigen, die het huis doen trillen. En

in de winkel is eruit gevallen. Om half twee cirkelt het

herhaaldelijk keert dit terug. Het blijkt de V1 te zijn. s

vliegtuig maar steeds weer rond en direct op. om vijf over

Morgens gaat het steeds door. Om ca. 12 uur zie ik hem

twee vallen weer bommen en 5 min. later weer. later nog

de lucht door gaan en neerstorten. Een grootte rookzuil.

weerom 2 uur. Daarna schijnt het afgezakt en om 3 uur

Van Maasdijk naar Frits gereden, nauwelijks thuis een

naar bed.

hevige knal en voelde de luchtdruk. De V1 was ontploft.

Naar het consultatie bureau. Bombardement Almelo.

Een boerderij op 15 min. afstand getroffen. Eenige

Vroomshoop niet kunnen bellen. Brief mee naar N. Piet

dooden en verschillende gewonden.

zoeken. B.5. Zilverbon uit de oorlogstijd.

273

s’ Middags naar Ziekenhuis waar dan de gewonden

Dinsdag 20 Febr. 1945

binnen gebracht worden, geen spreekuur van Dr.

De nacht rustig verloopen. Tegen half zes weer een V1

Pannekoek. Groote zwermen bommenwerpers komen over.

aan het circelen boven de Wierdensche kant. Na geruime

Herhaaldelijk luchtalarm. s Avonds rustig.

tijd neergestort met als gevolg een vreeselijke ontploffing.

Veel vliegtuigen en luchtalarm. Piet eten brengen.

Gisteravond boerderij verwoest 4 dooden. Daarna worden regelmatig V1’s afgeschoten en om 8 uur waren reeds 6

Zaterdag 17 Febr. 1945

verongelukt. In de loop van den morgen mislukken nog

Tamelijk rustige nacht, om 4 uur stort weer een V1 neer,

verschillenden. Bewoners verbrand. De heele dag regen.

om 6.15 weer een hevige slag. Verder worden s’ morgens nog enkele V1’s afgeschoten. Verder rustige dag.

Co en Ge s ’middags naar de dokter. Om 5 uur wordt het

’s Middags naar ten Seldam en bibliotheek. N. M. komen

droog en vlug koffer gepakt en vertrokken. Piet en Ali

eten.

na even gegroet en om 6 uur vertrokken nu weer naar Vroomshoop. Reis goed verloopen.

Zondag 18 Febr. 1945

Naar Dr. Pannekoek. Vader en moeder naar Vroomshoop.

2x ter kerk. s Morgens worden regelmatig V1’s afgeschoten. Rustige dag nevelig weer. De gehele dag bij

Woensdag 21 Febr. 1945

Piet en Ali. Gezellige dag. s Avonds om 8 uur luchtalarm.

s Nachts om 3 uur veel bommenwerpers, er worden weer

N.M. bij A.P.

bommen geworpen bij de Geerdam. Verder verloopt de dag normaal. Fam. Van Dam liggen vlakbij met hun schip.

Maandag 19 Febr. 1945

s Avonds even bij hen geweest. Brief van Ge en Jan. Ge

s ’Nachts rustig. s Morgens tegen 6 uur beginnen ze

terug uit Almelo. Heeft oom Gerrit gesproken. Ons vanuit

weer met afschieten V1. Om de 5 of 10 min. worden ze

Wierden opgebeld.

op verschillende plaatsen afgeschoten. de gehele dag gaat het door. In de namiddag iets minder vlug elkaar

Naar het consultatie bureau. Naar Vroomshoop. Oom

opvolgend. Om ca. 7 uur komt een V1 over ons heen

Gerrit gesproken. Met Bertie naar de kapper.

circelen. Herhaalde malen vliegt hij rond. Donderdag 22 Febr. 1945 De menschen vluchtten allen weg. eindelijk stort hij neer

Veel vliegtuigen komen over. Ook duiken jagers op doelen

kort aan de Bornseweg. Angstige oogenblikken. God heeft

achter Maalderij. s Middags vallen zware bommen. Naar

ons bewaard. Hein naar Bergenheim geweest en bij Kooi

men zegt Coevorden gebombardeerd.

aan geweest om post. Juist was daar aanwezig Gerrit uit

Vrijdag 23 Febr. 1945

H.sum.

Geen bijzonderheden. Rustige nacht en dag.

Naar Zenderen. V2 circelt boven de stad. Op boerderij en 4 doden.

274

Zaterdag 24 Febr. 1945

Oom Gerrit in Vroomshoop. Naar Dr. Visser.

Mooi weer. s Morgens eerst rustig. tegen 12 uur komen de vliegtuigen. Toen een hevig gesis en een zware klap.

Dinsdag 27 Febr. 1945

Naar men zegt 7 bommen gevallen achter het station.

Vrij rustige nacht. Ook de dag verloopt vrij kalm.

Aan het Vlies de ruiten stuk en pannen van het dak,

s Middags naar den Ham. Tevens naar boterfabriek. Willen

Groote zwermen trekken over. s Middags trekken nog veel

op ziekenbonnen geen boter geven. Distributie dienst

vliegtuigen over. Ook s avonds om 10 uur en s nachts

weet ook geen raad.

komen veel vliegtuigen over.

Bij Hekman pap gegeten. â&#x20AC;&#x2122;s Middags naar kantoor.

Bommen in â&#x20AC;&#x2122;t land. Achter het station. Arnhemmer gesproken.

Woensdag 28 Febr. 1945 Om ca. 10 uur naar Nijverdal vertrokken. Eerst in

Zondag 25 Febr. 1945

Hellendoorn aan om boter te krijgen, hetwelk gelukt. Om

Tegen 8 uur wordt in de omtrek gebombardeerd. 5 maal

ruim 12 uur bij Ali. Gerrit was om 9 uur vertrokken, daar

trilt het huis toen even later komen de vliegtuigen boven

dit de laatste dag was om over de IJssel te komen. Bij Ali

Vroomshoop. Ik stond me juist te scheren. De anderen

gegeten. Om half twee naar Riek. Jo nog in Almelo om

vlug naar bed. Uit het raam zie ik de jagers duiken en zie

half vier naar Hellendoorn en fam. Speijers uit Arnhem

2 bommen vallen.

bezocht. Daarna naar Egede, waar we een kort bezoek

Het is gemunt op het station en de spoorbrug. De jagers

brengen bij fam. W. Dam van de Sw. De Landas etc. En

circelen eenige malen boven ons en even later duiken ze

Hr. Schipper, die sinds kort aan den wal woont. Om 7 uur

boven ons in de richting Geerdijk waar schepen beschoten

terug en bij Heteman gegeten. Ge om ca. half vier naar

worden. Komen daarna terug en na enige tijd vliegen ze

Almelo vertrokken. Daarle weer spoorlijn gebombardeerd.

weg. Bij station en de brug verscheiden bommen gevallen.

Ge was juist in de buurt. Gelukkig gespaard.

Op de spoorbaan een blindganger. Bij Ds. Oskam voor

Naar Almelo. Bombardement Daarleveen. Brief van

en achter bommen gevallen. Een groot gat in de weg aan

Christien. Vader en moeder naar Nijverdal.

het kanaal. Die dag blijft het rumoerig in de lucht. 2x ter kerk. s Morgens Arend Derksen over ps. 32: 5. s Middags

Donderdag 1 Maart 1945

Ds. Wolfers.

Rustige nacht. Wel komt regelmatig een vliegtuig terug,

Bombardement Vroomshoop 8 uur.

maar geen bommen. Slecht weer. Truus naar Hilversum. Wind tegen. Ge belt op en blijft nog in Almelo. Was

Maandag 26 Febr. 1945

tusschen Daarlerveen en Vriezenveen toen gebombardeerd

Zondag avond om 10 uur vielen weer bommen en later

werd. Heeft aan de kant van de weg gelegen. 5 maal

om 2 uur weer. Verder vrij rustige nacht. Droog weer,

dooken de jagers boven haar en zag ze de bommen vallen.

stormachtig. Tegen de middag komt Gerrit. Eet hier en om

Gode zij dank gespaard. Verder rustige dag. Stormachtig.

half vier weer vertrokken. Ze maken het gelukkig goed.

Niet naar Vroomshoop. Slecht weer. Bij Toos geweest.

275

B.6. Distributiestamkaart van Arend de Boer.

Vrijdag 2 Maart 1945

Zondag 4 Maart 1945

Geen bijzonderheden. Ge s avonds weer terug uit Almelo.

Rustige dag. 2x ter kerk. Bij Hekman koffie gedronken.

Naar Vroomshoop. Met Piet naar Frieseveen. Veel wind

46 Dood geschoten. Slecht weer. Bij Hekman koffie

laat thuis.

gedronken. Christien jarig. Christien en Stef geschreven.

Zaterdag 3 Maart 1945

10 Uur naar bed.

Geen bijzonderheden. Mevr. Derk ontmoet. Naar Den Ham. Dick zijn vrouw ontmoet. 11 Uur naar

Maandag 5 Mrt 1945

bed, vliegtuigen. Bommen vallen.

s Morgens met Ge de boer op. Ca. 9 pond rogge

276

opgelopen + wat bonnen. Rustige dag. Junne of Ommen

bezoek. Pannekoek gehad. Geen witlof. Niet naar Almelo.

gebombardeerd.

Half acht in Vroomshoop.

’s Morgens de boer op. H. d. R. ontmoet uit Velp. ‘s Middags kerk. Arnhemmer v. Gosboom gesproken.

Donderdag 8 Mrt 1945 Ge s morgens met Mevr. Nijhof naar Almelo vertrokken.

Dinsdag 6 Mrt 1945

Rustige dag. Veel Duitschers gekomen.

s Morgens weer met Ge de boer op. 10 pond rogge

Naar Almelo in verband aardappels met Nijhof. Half 12 in

gehaald en eenige eieren. Verder geen bijzonderheden.

A. ’s Middags met P. mee.

’s Morgens de boer op. s Middags bij Pottier op bezoek, s ’Avonds naar Hekman.

Vrijdag 9 Mrt 1945 Geen bijzonderheden. s Middags ziekenbezoek. Evacuees

Woensdag 7 Mrt 1945

uit Limburg aangekomen.

s Morgens 9 uur vertrokken naar Egede om de dag door

Veel V1. ’s Middags met A.M. en J gewandeld. Mooi weer.

te brengen bij de fam. Dam. Ge gaat eerst door naar

A. bij Flemarken over de Rijn.

Nijverdal. Jo nog niet thuis, fijne dag bij fam. Dam. Om kwart over zeven weer thuis. Veel overvliegen, verder rustig.

Zaterdag 10 Mrt 1945

Naar Hellendoorn en Nijverdal. V. en M. in Egede op

Geen bijzonderheden. Tot 10 uur in bed. Disenterie. Ge s

B.7. Persoonsbewijs Ge de Boer.

277

middags opgebeld. Rustige dag. Nog een aantal evacuees

A. Heerlijke gebakjes. Spoorlijn bij Vriezenveen

uit Limburg aangekomen.

gebombardeerd

Vroomshoop opgebeld. Boodschappen gedaan.’s Avonds monopolie en natuurlijk verloren. P. gewonnen. B. in bad

Donderdag 15 Mrt 1945

gedaan. J. appel gevoerd.

S Morgens om 9 uur naar Dr. Pannekoek. Insuline terug gebracht tot 1/3. Co nog 10 eenheden gebruiken. Honger

Zondag11 Mrt 1945

dieet. Gelukkig nog eenige voorraad. Om half elf naar

Rustige dag. s Morgens naar den Ham en bij Ds.

Piet en Ali gegaan. s Middags nog even naar ter S om

Meuleman ter kerk. Gecollecteerd voor Arnhem. Bij Kunst

met Stein over overhemden te spreken. Bij terug komst

koffie gedronken. s Middags in Vr. Ter kerk. Zaterdag om

Ouwendijk geweest. Wist adressen voor huizen. Er nog op

half twaalf Feldwebel uit bed gehaald. Alles gereedmaken.

uit geweest, nog niet geslaagd. s Avonds om half zeven

Zondag avond weer vertrekken per trein.

terug.

2x Luchtalarm. Niet naar de kerk. A. geholpen. Mijnh en

Met Bertie naar dokter. Boodschappen doen. Moeder naar

mevr. V O ontmoet. Kennen vader en moeder. ’s Middags

Dr. Pannekoek. Op huizen uit. 6 uur naar Vroomshoop.

naar de kerk. Vliegtuigen.

Brief uit N. zoon Siemon geboren.

Maandag12 Mrt 1945

Vrijdag 16 Mrt 1945

s Morgens den boer op. Witlof gekocht. Rustige dag.

s Morgens naar den Ham. Opbrengst collecte Arnhem fl.

Toos gesproken. Met J. gewandeld. Lucht alarm niets te

523,50 Daarna naar Egede en verder de boer op. Bij een

bekennen. Alarmtoestand voor D.

boer gegeten. s Middags verder. Om 4 uur weer terug. Goed geslaagd.

Dinsdag 13 Mrt 1945

De boer op. 4 uur weer terug. Goed geslaagd. ’s Avonds

Geen bijzonderheden. s Middags naar Almelo. Bij ter L

naar Hekman. Blijven slapen. Brief van Eef.

gelogeerd. Om insuline uit geweest. Flesje gekregen over 20 dagen.

Zaterdag 17 Mrt 1945

Met J. gewandeld. 5 uur komen vader en moeder.

Slecht weer. Komen veel vliegtuigen over. Ook worden regelmatig V2 ’s afgeschoten, kort bij den Ham.

Woensdag 14 Mrt 1945

Geen bijzonderheden.

Adri jarig Den heele dag bij Piet en Ali. Prettige dag.

De hele dag bij Hekman. Brief Paula. Razzia Daarle. Veel

Rustige dag. s Middags doen jagers aanvallen op spoorlijn

V1 en V2. Oom Jo weer terug.

tusschen Adorp en Vriezeveen. 1 Man gedood, een zwaar gewond om 8 uur naar Frits. Ds. Rijksen nog even bezocht.

Zondag 18 Mrt 1945

Adrie jarig. Vader en moeder de hele dag bij P. en

s Morgens komen veel vliegtuigen over. 2x ter kerk. Geen

278

bijzonderheden.

Bergentheim. s Middags samen naar Nijverdal onderwijl

Mooi weer, naar kerk. Vliegtuigen. ’s Middags uit de kerk

Nijverdal hevig gebombardeerd, ook Riek en Jo’s

naar Hekman. Gesprek ……

huis vernield. In Hulsen gebleven Co en Ge door naar

Na het eten gewandeld.

Nijverdal. Samen in Hulsen overnacht. 6 Uur uit Nijverdal. Niet mee naar Gron.. Naar

Maandag 19 Mrt 1945

Bergentheim en de boer op. Veel Arnhemmers gesproken.

Ge naar Almelo. s morgens den boer op s Middags

Veel vliegt. O” kerken op bezoek. ’s Middags met z’n

bidstond. Brief van Jan uit O. met overlijdensbericht van

vieren naar Nijverdal. Nijverdal erg gebombardeerd. Vader

Mevr. Dijk in Wolvega, overleden op 4 Mrt. Vrij rustige

blijft in Hulsen. Met moeder en Tiny naar Nijverdal. Alles

dag.

kapot. Kwart over 8 in Hulsen. Onderdak bij een boer.

Half negen naar Almelo. V1 om half zes op de Riet neergekomen. Boodschappen gedaan. Op bezoek bij

Vrijdag 23 Mrt 1945

fam. Ossendijk Met O op huizen uit. Om half zeven naar

Ge s morgens om half negen vertrokken naar Olst. Blijven

Vroomshoop.

die dag bij Poffers, tot Ge terugkomt. Om half 5 is ze terug. Om half zes terug naar

Dinsdag 20 Mrt 1945

Vroomshoop. In de lucht iets rustiger dan vorige dag.

s Morgens met Ge naar den Ham en Linde. Rustige dag.

Rustige dag. s Middags in zon buiten gezeten.

Om half twee weer thuis. Rustige dag. Adri geweest op

Naar Olst Half negen weer. Half 12 in Olst. Tot 1 uur

weg naar Bergentheim.

op fabriek Roanne. Mevr. Gerritsen gesproken. Half 5 in

’s Morgens de boer op, weinig resultaat. Adrie geweest.

Hulsen. 7 Uur in Vroomshoop. Daar geslapen.

Nijverdal opgebeld. Zaterdag 24 Mrt 1945 Woensdag 21 Mrt 1945

s Morgens reeds vroeg groote activiteit in de lucht. De

Gre uit Nijverdal geweest. Vader weer thuis. Ge s middags

geheele dag ronken de vliegmachines over ons heen.

mee naar Nijverdal, zullen Donderdag samen naar

Bommen vallen en zwaar geschut hoorbaar. s Middags om

Needen. Ge kan echter de fiets niet krijgen, dus gaat

ca. half twee ca. 20 jagers boven ons aan het circelen,

de tocht niet door. S Middags weer naar Bergentheim.

die steeds meer richting Geerdijk duiken. s Avonds om

Deventer Ds. Te Grind opgebeld. Insuline halen in Olst.

ca. 6 uur trekken zwermen bommenwerpers over, die

Om 8 uur al vliegtuigen. Gre komt s’middags naar

vliegveld Twente bombardeeren. Een groot aantal jagers

Bergentheim. Met Gre mee naar Nijverdal. Zullen met

boven Vroomshoop, die steeds doelen beschieten achter

A. mee naar Groningen. N. gebeld. Deventer gebeld moe

op Tonnendijk en Kloosterham enz. 2 benzine auto’s en

naar Aalst.

peut auto in brand geschoten.

Donderdag 22 Mrt 1945

In Bergentheim a/d Boerendijk 10 schepen beschoten.

s Morgens met Ge, die uit Nijverdal gekomen is naar

angstige dag. prachtig weer.

279

Mooi weer erg onrustig. 2 uur 12 jagers boven het huis

Woensdag 28 Mrt 1945

aan het circelen. 6 uur geschoten. Tante Tine jarig.

Rustige nacht. s Morgens post beantwoord. Om 11 uur 8 jagers, die duiken in verschillende richtingen. In het

Zondag 25 Mrt 1945

Zwolsche kanaal schip beschoten. s Middags naar Ger en

Rustige dag. 2x ter kerk. Geen bijzonderheden. Zeer mooi

Henny. Hansje 1 jaar. Verder rustige dag.

warm weer.

Brug op de Tonnedijk eruit. Dr. Walrust opgepakt. s

2 maal naar de kerk. Bij Hekman koffie gedronken.

Middags naar Hermien. Hansje jarig.

’s Avonds gewandeld. De gangdeur op slot. Brug bij Kloosterdijk er uit.

Donderdag 29 Mrt 1945 Vrij rustige dag. Tegen de avond en verder de geheele

Maandag 26 Mrt 1945

avond hevige explosies die het geheele huis doen

s Nachts veel vliegtuigen. vallen ook bommen.

schudden ook geschut hoorbaar. Brug over kanaal achter

s Morgens om 7 uur reeds jagers in de lucht. Beschieten

op Tonnedijk die vorige nacht vernield. 19 menschen

schepen bij Daarleveen en werpen bommen bij Adorp.

doodgeschoten bij Vreeden en Rijssen, waaronder ook Ds.

Ge en ik om half acht op weg naar Almelo. Halfweg

Wolfers van Marieberg. Met angst nacht tegemoet. Nacht

Daarleveen vanwege de jagers teruggegaan. 8 ¼ uur weer

rustig verlopen.

vertrokken. Bij Adorp even gewacht door weer jagers in de

Dr. Walrust met 19 anderen doorgeschoten. Haar

lucht zaten. Om half tien bij Piet en Ali.

gewassen. Klazien terug uit Groningen.

Vrij rustige dag. s Middags Aser Ouwendijk bezocht en naar Frits en Mien. s Avonds om ruim half zeven terug.

Vrijdag 30 Mrt 1945

Almelo wordt in staat van verdediging gebracht. Weer iets

s Morgens enkele jagers in de lucht. s Middags duiken

minder mooi.

ze richting Zwolsche kanaal. Volgens zeggen zijn gisteren

Met vader naar Almelo. Onderweg schieten. Bij Adorp

de VI en V2 installaties opgeblazen. In Almelo werkt

bommen gevallen. Hoerah brood met spek. Piet naar

de VI nog, maar zouden de menschen in den omtrek

Nijverdal.

gewaarschuwd zijn, daar ook den installaties opgeblazen zouden worden. Noodrantsoenen met 400 gram verlaagd

Dinsdag 27 Mrt 1945

en terug gebracht tot 1400 gram.

Triestig weer. s Morgens naar den Ham met Ge. Rustig

’s Morgens naar de kerk. Verder de hele dag verveeld.

in de lucht. s Middags post beantwoord. s Avonds op

Abbink opgebeld. Jagers druk aan het schieten.

verjaardagsvisite bij Kottier. Om half elf komen veel vliegtuigen over.

Zaterdag 31 Mrt 1945

’s Morgens naar den ham. s’Middags naar Dam. Brief van

De geheele dag circelen de jagers boven ons en duiken

Christien. Hr. Bosch jarig.

telkens op doelen. Vrijdag op Zaterdag nacht geweldig

’s Avonds naar Katten verjaardag.

veel auto’s op den weg. Ook gaan veel in de richting

280

Hardenberg. s Middags gaan geruchten dat Eibergen

Dinsdag 3 April 1945

bevrijd zou zijn. s Avonds blijkt dat Eibergen, Winterwijk,

Verlopen nacht veel vervoer op den weg. Men zegt dat

Borculo, Geesteren allen reeds bevrijd zijn. In Enschede

Hengelo gevallen is. Geen verbinding te krijgen, ook niet

en Hengelo veel vliegmachines in de lucht. In Almelo zou

met Almelo. Wel veel oncontroleerbare berichten. De

de VI weg zijn.

brug een paar maal door de Duitschers opgemeten. Zal

’s Morgens naar Hermien. Winterswijk, Aalten, Eibergen,

ze geladen worden? De fam. Kottier komt hier slapen.

Borculo, bevrijd. Jagers de hele dag aan het schieten. ’s

We alleen de bedden naar beneden. Slapen met 7 in de

Nachts veel auto’s. Brief van Huurneman.

confectie kamer. Spanning van het verder verloop. Hengelo vrij. Brug opgemeten. Fam. Kottier slapen.

Zondag 1 April 1945, 1e Paasdag

Slapen in confectie kamer. Almelo vrij.

s Nachts veel vliegtuigen op de weg. Ruw weer. 2x ter kerk. Zoo goed als geen vliegtuigen. Druk vervoer op den

Woensdag 4 April 1945

weg. s Morgens wordt medegedeeld dat de Eng. voor

Vrij rustige nacht. Komen veel vliegtuigen over. Volgens

Hengelo zijn. Telef. oproep bevestigd dat. s Middags

berichten zouden de Eng. bij Goor en Almen over het

Mr. Weldkotter in Drente gesproken. ’t Is er rustig.

kanaal zijn. In den loop van de morgen komen weer D. de

Eng. zouden van Oelerbrug weggetrokken zijn. Volgens

brug bekijken. In den loop van den dag hooren we telef.

berichten Enschede gevallen.

dat de Eng. bij Almelo zijn. s Avonds om 7 uur hooren

s Middags komen militairen aan. Vooral veel grunen.

we dat Almelo gedeeltelijk in Engelschen handen is. Hoe

Wat zal ons morgen brengen? Volgens laatste berichten

zal het verder gaan? Ook bij Arnhem zou het offensief

uit Hengelo zijn alle bruggen over het kanaal in de lucht

weer begonnen zijn. Vanaf heden om 7 uur binnen en s

gevlogen. De Geall. liggen aan de Zuidzijde van het

morgens pas na 7 uur weer buiten. Zij het voor slechts

kanaal. Enschede is gevallen.

kort! Later op den avond met Almelo gesproken en blijkt

2x naar de kerk. Bij Dam koffie gedronken. Enschede

dat Almelo bevrijd is.

bevrijd. Bruggen bij Hengelo opgeblazen.

7 uur binnen. Naar Dam. ’s Avonds naar Henny en Gre.

Maandag 2 April 1945 2e Paasdag

Donderdag 5 April 1945

s Morgens Rustig. Zeer slecht weer. Storm en regen.

De nacht verliep kalm en hebben rustig kunnen slapen.

Rustige kerkdienst. Trekken nog loslopende soldaten

Sinds enkele dagen wordt door de NBS in het huis bij

door en wat auto’s. In Hengelo nog geen verandering. s

de brug de wacht betrokken, om te voorkomen, dat de

Middags bij Dam op visite en daar ook gegeten. Verder in

Duitschers de brug in de lucht laten vliegen.

afwachting voor de dingen die komen gaan.

Om kwart over zes worden we gewekt door geweer en

’s Morgens naar de kerk. ’s Middags naar Dam en blijven

mitrailleur vuur. Haastig schieten we in de kleeren.

eten.

Op de brug zijn enkele Duitschers en de luiken om de betonrollen in te laten vallen, zijn weggenomen.

281

Op de brug een pak met het nodige springstof. Door onze

in Vroomshoop of de marrechaussee is aanwezig en wel

mannen wordt verwoed gevochten. Om ca. 8 ½ uur komen

in hun oude uniform. Niet lang duurt het of de NSB ers

steeds meer Duitschers aangelopen. Er wordt steeds

worden opgesloten o.a. Reebus, Hartgers, Velds, Wolters,

heviger gevochten. Het wemelt van Duitschers om huis

Schuurman, Radstake, Pannekoek …. Onder luid hoera

heen. We vluchten allen naar de kelder. Onze mannen

van het publiek worden ze weggeleid. Verder druk geweest

moeten ten slotte opgeven en krijgen de Duitschers

met opruimen. Pannen op het dak gelegd enz. De avond

gelegenheid de brug te laden. Om 11 uur een vreselijke

verloopt rustig aan de kloosterdijk wordt hevig gevochten.

knal. In den kelder vliegen de flesschen stuk. Ge krijgt

Kwart over zes schieten. Half elf de brug er uit. Met z’n

een steen die op een schop ligt, op het hoofd. Toen we

allen in de kelder. Erg gevochten. Kwart over een eerste

van de schrik bekoomen waren, blijkt dat alle deuren en

Am. tank. Huizen erg kapot. Oranje verkocht.

ramen er uit geslagen zijn. Een grootte ravage in huis. De brug is geheel vernield. De Duitschers verzamelen zich

Vrijdag 6 April 1945

aan beide zijden van het kanaal. We hadden groote angst,

De nacht verloopt rustig. Om ca. 7 uur horen we dat aan

dat die Duitschers represaille zou nemen op de burgers.

de Geerdijk geweldig gevochten wordt. Hevig schieten. De

Het huis van Kottier en Ds. Visschers hebben ze granaten

hulp der Canadezen wordt ingeroepen en eindelijk rijden

in gegooid. Het huis van Kottier is geheel vernield. Door

de tanks daarheen. Geweldige salvo’s worden gegeven en

de Duitschers worden mannen, vrouwen en kinderen uit

eindelijk tegen den middag zakken de moffen af. Bij deze

huis gehaald en moeten ter dekking met de Duitschers

gevechten zijn 5 menschen omgekomen, o.a. oom Gert

mee. Aan de Punt worden de mitrailleurs opgesteld en

a/d Kloosterdijk.

schijnen de menschen te worden doodgeschoten. De

Alles tooit zich met oranje. Ook worden af en toe

mannen worden afzonderlijk gezet en gefouilleerd en

krijgsgevangenen binnengebracht. Glas en scherven

daarna moeten deze mee langs het Zwolsche kanaal ter

weggeruimd. Veel volk op de been.

dekking van de soldaten. Later worden ze weer vrijgelaten

Bij Kottier puin ruimer. ’s Middags oranje verkopen. Hevig

en moeten een volgende groep weer begeleiden. Om ca. 1

gevochten bij de Geerdijk.

uur hooren we nadat vreselijk geschoten was dat de Am. pantserwagens in aantocht waren en weldra zien we ze

Zaterdag 7 April 1945

bij de brug. en daarbij direct ook Burgemeester Bramer,

Doorgestreept:

die sinds lang ondergedoken was. De vrijheid daagt.

s Nachts rustig verloopen. s Morgens ramen

Weldra komen er nog enkelen bij en alles loopt uit om de

dichtgespijkerd.

vrienden te begroeten. De blijdschap is groot en hoewel veel vernield werd toch algemeen. Van onze mannen werd

Niet doorgestreept:

niemand gedood, wel een van de groep Daarleveen. Toch

s Middags om 3 uur pannenkoeken. Daarna oranje

worden we aangemaand niet op straat te blijven, daar

verkocht bij Kottier.

het nog niet veilig was. Nauwelijks waren de Canadezen

’s Morgens naar Kottier helpen. ’s Middags met vader

282

naar Almelo. Terugweg lekke band. Om half negen in

Hevige gevechten in Daarle.

Vroomshoop.

De hele dag bij Kottier. Vader en Moeder naar Egede. Oom Edi gewest.

Zaterdag 7 april 1945 (opnieuw door Arend geschreven) Rustige nacht. s Morgens ramen dicht gespijkerd. s

Dinsdag 10 April 1945

Middags met Ge naar Almelo.

De geheele nacht dreunt het geschut. In den omtrek wordt

Mansdijk lag onder granaatvuur. Druk met transporten

nog steeds gevochten. s Morgens komen Poolsche troepen

Tommy’s. om 6 uur terug even buiten Almelo band

in Vroomshoop. Bij de brug wordt geschut opgesteld en

lek. Ge bij mij achterop. In Vriezenveen band

achter ons huis. Machinegeweren 10 menschen komen bij

gerepareerd. Om half acht klaar doch direct weer lek. In

ons boven de winkel. Cigaretten genoeg. Aardige kerels.

Vriezenveenschewijk band door Canadezen opgepompt.

s Middags soep van hen meegegeten en aardappelen met

Om ruim half negen waren we thuis.

vleesch. Heerlijk vet. Ook hebben ze heerlijk wittebrood. s

’s Morgens Kottier helpen, ’s Middags met vader naar

Middags naar Kloosterdijk naar Oostveen. Daar wordt brug

Almelo. Terugweg lekke band.

door Canadezen in de lucht geblazen om nieuwe brug te

Om half negen in Vroomshoop.

leggen. Nijverdal en Hellendoorn bevrijd. Poolse bezetting. Fijn brood en chocola. Piet geweest. Van

Zondag 8 April 1945

9 uur dienst in de school. Onder bewaking gebracht.

s Morgens om half elf dankstond in Herv. Kerk met Herv. samen. Ds. Tammes spreekt over Ps. 109: laat de vijand

Woensdag 11 April 1945

vloeken maar zegent Gij, Ds. Roelofs spreekt over Ps.

Dinsdag avond reeds hevig artillerievuur bij den Ham.

126. s Middags om kwart voor vier dienst afzonderlijk

Af en toe zeer zwaar dat het geheele huis schud. Dit

in Hevr. Kerk. na de kerk op bezoek bij Fred Westers.

geschut staat volgens de Polen staat dat op 2 km afstand.

Richting Almelo zwaar granaatvuur.

s Nachts 4 wachten, een voor de deur, 3 achter het huis

’s Morgens duurstond. ’s Middags naar de kerk. Ger. kerk

bij de mitrailleurs. Ook overdag gaat het geschut voort.

kapot. Met Truus gewandeld.

Nijverdal is bevrijd. Geweldige strijd in de bosschen achter Nijverdal. Om 2 uur naar begrafenis van Oostveen.

Maandag 9 April 1945

Groote belangstelling. Daarna naar Vriezeveen naar Stien

De heele nacht veel granaatvuur. Wierden s morgens

en Els. Om half zeven terug. De Polen staan klaar om te

bevrijd. Duitschers afgetrokken in richting Nijverdal. In

vertrekken. Om ca. achten gaan ze weg. Groote colonnes

Daarleveen hebben de moffen s nachts 32 menschen

komen langs, ca. 30 wagens.

meegenomen ter dekking. Later weer vrijgelaten. s

Polen weer weg. Tot 7 uur op wacht. Een poosje naar bed.

Middags naar Egede. Jo en Riek bezocht. Els Heideman

’s Middags naar fam. Heidema in Friezenveen. Begrafenis

hier geweest. Zitten in Vriezeveen. Janse (?) genoeg niet

Geert Oosterman. ’s Avonds bij Henny en Gre.

thuis.

283

Donderdag 12 April 1945

Arnhem in Engelsche handen. Zwolle en Meppel worden

Rustige nacht. in de verte nog artillerie vuur. s Morgens

gezuiverd. Apeldoorn rukken ze binnen. s Middags ter

naar den Ham en Egede. Alle militairen vertrokken. s

kerk. De fam. Kramer uit Arnhem gesproken. De laatste

Middags koffers gepakt en daarna naar Eg en Hermina.

berichten zijn dat de Eng. voor Heerenveen staan. In

Rustige dag. Ommen bevrijd. Bij Deventer gaan de

Groningen wordt nog gevochten.

Canadezen met booten over de IJssel. Onderhoud met

Arnhem leeggestolen. ’s Middags naar de dienst voor

Mevr. K over evacuees geld. s Middags bij NBS bewijs

de Tommy’s. Gesprek met 2 Tommy’s bij de brug. Paula

gehaald om naar Velp te gaan.

sweets gekregen. Arnhem vrij door het 49 de Amerikaanse

’s Middags naar Hermien en Eg. Blijven eten.

leger. Erg beschadigd.

Vrijdag 13 April 1945

Maandag 16 April 1945

Vrij rustige nacht. ’s Morgens 2 hevige explosies, waarvan

s Morgens de stad in en even naar fam. Waanders.

het huis dreunde. Om 10 uur naar Almelo vertrokken.

Arnhem vrij, zitten bij Otterlo.

Om ruim 11 uur bij Ali en Piet. De Boer uit W’wijk ook

Contact tusschen troepen uit Deventer en Arnhem. s

aanwezig. Daar gegeten en om ca. ½ 4 naar Hengelo

Middags op bezoek bij fam. Kramer. Koffers gepakt voor

vertrokken. Om ca. 5.15 bij Riek en Henk. Hart welkom.

vertrek naar Velp. s Avonds radio bericht dat Duitschers

Bij de Punt buiten Almelo aangehouden, maar op vertoon

tusschen Arnhem en Zutphen ingesloten zijn. Vertrek naar

NBS bewijs direct doorgelaten.

Velp voorlopig uitgesteld.

Pres. Roosevelt overleden. Naar Almelo. Bij Ali en Piet

’s Morgens naar de stad. Fam. Waanders bezocht. Naar

gegeten. ’s Middags naar Hengelo. Voor het eerst met Adri

Jet Mors. Met Eef naar de brug. Bill ontmoet. Jack en Bill

naar de stad.

op visite. Duitsers tussen Arnhem en Zutphen ingesloten. Velp vrij.

Zaterdag 14 April 1945 s Morgens met opa Hengelo bekeken. Groote verwoesting.

Dinsdag 17 april 1945

s Middags met ons drieën naar Enschede. Jans thuis.

10.000 Duitschers bij Apeldoorn ingesloten. s

Berend nog in ziekenhuis. Hem daar bezocht. Oom en

Middags met Ge naar Almelo. 10 kg. aardappelen mee

tante daar ontmoet. Om ca. 7 uur terug naar Hengelo. s

teruggenomen. Bij Borne controle.

Avonds zwaar artillerie vuur, waarschijnlijk van de Veluwe.

Niet naar Arnhem. Adrie niet gekomen. ’s Middags met

Steeds goede berichten van de fronten.

vader naar Almelo. ’s Avonds over de brug.

Oom Henk opgehaald. ’s Middags naar Enschede. Jan op bezoek. Arnhem gedeeltelijk in geall. handen.

Woensdag 18 April 1945 Geen notitie.

Zondag 15 April 1945

Schoonmaak. Eef opgehaald en naar de brug. Pudding.

s Morgens naar de kerk. Nog af en toe artillerie vuur.

Met Jan Bill halen. Zijn er niet. Max Blokzijl gepakt.

284

B.8. Passierschein. Konden de Duitsers gebruiken als ze zich wilden overgeven.

Dijken Wieringermeer polder doorgestoken. Wageningen,

Grebbelinie bereikt. Adrie de hele dag. â&#x20AC;&#x2122;s Middags met

Ede, Barneveld en Voorthuizen vrij.

A. naar de brug in stad. Allemaal naar concert. Adrie weggebracht.

Donderdag 19 April 1945 Dijken Wieringen weer doorgestoken. Ede, Barneveld zijn

Vrijdag 20 April 1945

vrij.

s Morgens om 8 uur met Ge naar Vroomshoop. In Almelo

Adri over uit Almelo. s Middags vergunning gehaald voor

insuline gekocht. Bij Borne en Almelo controle. Om Â˝

Vroomshoop.

elf in Vr. koffie gedronken en nieuwe vergunning voor

285

B.9. Tijdelijke pas bureau NVH Vroomshoop voor Adri.

Velp gehaald. Na het eten naar den Ham. Ziekenbonnen

gevochten.

gehaald. Bij Hekman in boterfabriek boter. s Avonds naar Kottier, Toonstra en Dam. Mooi weer.

Zondag 22 April 1945

Om kwart voor acht naar Vroomshoop. 2x Aangehouden.

Om half negen ter kerke en s middags om 4 uur. Geen

Boodschappen gedaan. Naar Den ham. Nieuwe papieren

bijzonderheden.

voor Adrie. Mussert + lijfwachten bij Zoutkamp gepakt.

2x naar de kerk. â&#x20AC;&#x2122;s Avonds met Eef naar Eng. dienst. 2 Freds ontmoet. Gaan mee thee drinken. Jan op wacht.

Zaterdag 21 April 1945 s Morgens om 8 uur naar Ds. Visscher. Ge op bonnen

Maandag 23 April 1945

boodschappen gehaald. Slecht weer. Om 10 uur wordt het

Om vergunning uit geweest om IJssel te passeren. Niet te

droog en terugreis naar Hengelo. In Almelo even bij Ali en

bekomen. s Avonds komt Adri in Hengelo.

Piet aan en aardappelen meegenomen (25 kg). Om half

Hout gehaald. Eef uit kantoor gehaald. Adrie komt in

twee weer terug.

Hengelo.

Niet vroeg weg wegens regen. 10 Uur uit Vroomshoop.

Dinsdag 24 April 1945

In Almelo aan. 12.15 uit Almelo. In Borne leverworst

s Morgens om 8 uur naar Halle vertrokken. Bij kanaal

gekocht en om 1 uur geluisterd. Half 2 thuis. Met Eef

controle en later nog eens in Haarlo. Om 12 uur in Halle.

naar concert Tommyâ&#x20AC;&#x2122;s. Naar Lunchroom. Bij Delftzijl hard

Bij Geurlink gegeten, daarna naar Groot Nebbelink en

286

daar brood gegeten. s Avonds naar John Scheffer. Adri bij Groot Nibbelink, Ge en ik bij Geurlink geslapen. s Middags boonensoep en pap. s Avonds rijsterbrij. 8 uur vertrokken. 12 uur in Halle. Bij Geurkoop gegeten. â&#x20AC;&#x2122;s Middags naar Hendrike en Johan. Adrie slaapt bij H.. Vader en ik bij G. Na half jaar weer vrij naar Arnhem. Woensdag 25 April 1945 s Morgens om 9 uur naar Arnhem. Om 10 uur in Hoog Keppel. Trinie gaat nu naar Doesburg. Komen over IJssel en zijn om 1 uur in Velp. in Steeg Mevr. Drechster gesproken, die vertelde dat Vrijdag 13 April de Karel v. Gelderstr is afgebrand.

B.10. Verwoeste huis van Arend in de Karel van Gelderstraat in Arnhem.

In Velp alles wel. Veel schade aan huizen. s Avonds komt de Thonning uit Hengelo met brief van Co voor Jan. De

ons geheel afgebrand, ook huis van Dijk en Schaftenaar.

Thonning zou even naar ons huis gaan kijken. Na een

Kelderdeur gesloten. Provisiekelder geheel uitgebrand.

goed half uur was hij terug en zeide dat nog wat in den

Nog enkele meubelen in de kelder aanwezig, die we in de

kelder stond. Met terug gegaan. groote verwoesting.

auto geladen hebben. Dankbaar voor alle zegeningen, ook

Steenstr. grootendeels weg. Harting str. Dullertstr. enz.

nu weer ondervonden om ca. 10 uur weer thuis.

zwaar beschadigd. Karel v. Gelderstr. van v Veluwe tot

Om 9 uur naar Velp. Mee naar Doesburg. Om 1 uur in

B.11. Verwoeste omgeving Karel van Gelderstraat in Arnhem.

Velp. Drester gesproken. Met Jan naar Arnhem. Huis verbrand. Meubels meegenomen. Met Joke gewandeld. Donderdag 26 April 1945 s Morgens eerst naar Mr. Nocaise, die weer in functie was. Zitten met Keiser in Nijkerk. Daarna naar Ds. Andel. Adri in schuur tegels opgenomen en goederen opgegraven. Alles uit den grond gehaald. Onze kleeren hebben niet geleden. Enkele schimmelvlekjes, alles buiten gehangen. Verder geholpen alles uit pakken. Co maakt haar huis weer in orde. s Avonds even naar Aaltje en Herman. Kuil los gemaakt. De hele dag aan het uitpakken. â&#x20AC;&#x2122;s Avonds naar Marie en Harry. Jack geweest. Met Joke gewandeld.

287

Vrijdag 27 April 1945

Zeumeren Alterschlaan en naar Mullers richting Beatrix: s

Gat in schuur dicht gemaakt en tegels gelegd. Verder alles

middags drieën boodschappen.

opgeruimd.

s Avonds naar Kl. Bos Koningsstraat, fam. Sukkel

’s Morgens geholpen. ’s Middags schuur schoon gemaakt

bezocht.

.’s Avonds naar Aaltje Gerritsen.

John jarig. Hitler en Goebbels zelfmoord gepleegd. ’s Avonds naar Jo Luwusten. Voedsel uitgegooid. Brief naar

Zaterdag 28 April 1945

Stef.

Meubelen schoongemaakt en enkele dingen ingepakt. Glaswerk ingepakt. Meubels schoongemaakt. Erg koud.

Woensdag 2 Mei 1945

Goering dood. Duitsland wil capituleren tegen de Eng. en

Co jarig. s Morgens naar Sucre Con naar Mr. v Muijlwijk.

Ameri.. Niet tegen Rusl. Niet aangenomen.

Daar diverse Arnhemmers gesproken o.a. Cosijnse, Noyen, Schilder, Huizinga, Kromberk, Cor Bos Arnhem Zuid.

Zondag 29 April 1945

(Oss) Gerritsen, Vroomshoop, Gert Braerents, Schut (Ede)

2x ter kerke. s Middags op visite bij Scherpenzeel. Verder

Mevr. Cosijnse weer beter. is in Woubrugge. s Middags bij

gesproken met Leusink, Nel v.d. Heijden, fam. Doorn,

v Gelderen Mr. Welverus gesproken was op Terlet. Naar

de Greef, Keizer, Gerestein, de Graaf, Kuiper, Caspers.

fam. Licht Verberk en Roelofsen.

Mussolini met 17 handlangers gefusilleerd.

Tante Co jarig. Maagpijn. Capitulatie Berlijn.

Slecht weer. 2x naar de kerk. ’s Middags gewandeld. ’s

Wapenstilstand in Nederland. Bij John op de motor. Brief

Avonds met Adrie naar Gerritsen.

naar Christien geschreven.

Maandag 30 April 1945

Donderdag 3 Mei 1945

Juliana dag. s Morgens naar den Heer Breejen van Bouw

s Morgens om half negen weer vertrokken. Om 1 uur in

en Woningtoezicht en naar Hr de Vries, Dillenburgerlaan.

Halle. Bezoek aan Jan Scheffer en Groot Nibbelink en

Daarna naar Militair Gezag op Hedenhof. Daar Mr Emils

fam. Zijlstra. Goed weer.

en Kassenaar ontmoet. Ook naar Mr Glins Visser. s

Leiden en Gouda 400 ton voedsel. Adam. en Haag. Terug

Middags meubelen op zolder orangerie gebracht. s Avonds

naar Hengelo. Niet met auto. Bij Rheden over de IJssel. 1

naar Ds. V Andel, waar ook Ds. Both ontmoet.

uur in Halle. Pannekoek met boter en suiker. Capitulatie

Princes Juliana Jarig. ’s Avonds naar de kerk. De hele dag

van Hamburg.

de boel bij Muis opgeruimd. Erg koud. Brief van moeder. Voedsel uitgegooid.

Vrijdag 4 Mei 1945 Om 10 uur vertrokken. Slecht weer. Veel wind. Later

Dinsdag 1 mei 1945

stromende regen. Om half een in Hengelo.

John jarig, s Morgens naar Rembrandt voor ons

9 uur uit Halle. Regen half kletsnat in Hengelo. 1500 ton

vergunning over de IJssel. Niet gekregen. Daana naar v

voedsel + auto’s. Kiel en Bremerpas gepasseerd. Adrie

288

naar Almelo.

Woensdag 9 mei 1945 s Morgens in den Ham. Van Burgemeester een bewijs

Zaterdag 5 Mei 1945

om naar Arnhem te gaan. Jan en Ger ook in Vroomshoop.

Duitsche leger capituleert in Nederland. West Duitsland

s Middags bij hen op bezoek. Daarna naar Elsenaar. s

en Denemarken.

Avonds naar Hekman. Feestdrukte tot s nachts.

De hele dag naar Almelo. Naar Jo Borgadijn en Toos

’s Morgens naar Den Ham. Smitjes in Vroomshoop.

Lucassen. Adrie mee terug A’dammer en Loosdrecht. Jan

s’Middags naar Dam. ’s Avonds optocht. Tot half 2 feest

Bruinsma. Duitsland in Nederland, Denemarken, NW

gevierd.

Duitsland Sleesw. Holstein, Helgoland gecapituleerd. Donitz naar Noorwegen voor overwinning.

Donderdag 10 Mei 1945 Om 8 uur naar Nijverdal. In Hellendoorn bij Speijers en

Zondag 6 Mei 1945

Gerritsen aan. Warm weer. om ca. 11 uur bij Jo en Riet. s

2x ter Kerk. s Morgens preek uit 2 Koningen 6, laatste

Avonds om 7 uur terug. In Egede aan en met Jan en Ger

vers en 7 vers 1 t/m 3. Voorgelezen 2 kon. 6: 24 tot 7: 4

en fam. terug. Naar Nijverdal. Fam. Speycs en Gerritsen

en Jos 14 : 3 t/m 12

gesproken. Tante Riek ziek. Met Elize naar de berg. ’s

’s Morgens naar de Herv. Kerk. ’s Middags naar de Geref.

Avonds naar Vroomshoop.

Kerk. Adrie de hele dag in H.. Jack en Alten geweest. Jenny gezongen.

Vrijdag 11 Mei 1945 s Middags naar Almelo met Ge naar Militair gezag civiel

Maandag 7 Mei 1945

Affers. Politie kwam. Daarna naar Derks uit Arnhem.

Naar Enschede. Berend in ziekenhuis bezocht. Op

Gasfabriek om mee te rijden naar Arnhem. Ali en Piet,

terugweg bij Nijhof aan. Geheele capitulatie van

Stein en Henk, om 7 uur naar Wierden. Bij fam. Wassink

Duitschland. Adrie naar Almelo. Vader en moeder naar

boterham gegeten. Daarna naar Vriezenveen naar Stien

Enschede. Tante Riek geholpen. Gehele capitulatie van

en Els. Om circa 10 uur terug. Naar nat. Volks herstel. ’s

Duitsland.

Middags naar Almelo, Wierden en Friezenveen. Naar Mil. Gezag Civiel affaire enz. Om 10 uur weer thuis.

Dinsdag 8 mei 1945 De geheele bevrijding van Europa een feit. In Hengelo

Zaterdag 12 mei 1945

alles 2 dagen vrij. Om 10 uur aanvaarden we de

s Morgens naar den Ham. Eerst naar Burgemeester Kunst,

terugtocht naar Vroomshoop. In Almelo bij Frits aan. Daar

Derksen, Ds. Meuleman. s Avonds naar fam. Kelderman.

ons brood opgegeten. s Middags langs Ali en Piet en Stien

De hele morgen bij Nat. Volksherstel gestaan. ’s Middags

en Henk. Om 5 ½ uur in Vroomshoop. V.E. dag. Alles vrij.

in de Roos wezen zwemmen. ’s Avonds bij Kottier en

Weer naar Vroomshoop. In Almelo aan geweest. ’s Avonds

Dam.

naar Kottier en Dam.

289

Zondag 13 mei 1945 2x ter Kerk. zeer mooi weer. de opperbevelhebber Ned. Leger Winkelman en Commandant Veldleger Baron van Voorst tot Voorst terug in Nederland. Door Russen bevrijd en door Amerikanen terug gebracht. 2x naar de kerk. Truus belijdenis gedaan. Erg warm. Gen. Winkelman en van Voorst tot Voorst weer terug. â&#x20AC;&#x2122;s Middags bij Hebby en Gees. â&#x20AC;&#x2122;s Avonds naar Dam.

B.12. Verwoeste Turfstraat, omgeving Rijnbrug, Arnhem.

290

B.13. Markt, provinciehuis en Eusebiuskerk in Arnhem.

B.14. Velperplein in Arnhem.

291

Het proces van mijn genealogisch onderzoek 7Kerk en Kasteel te â&#x20AC;&#x2DC;s-Heerenberg in 1745.

Ergens in 1991 bood een collega mij aan mij in te wijden

heb daar de ORA’s gevonden, die zich bevonden in het

in de kunsten van de genealogie. Hij nam me mee naar

Gelders Archief, waarin ik over de familie veel transacties

het provinciale archief van Arnhem. Hij redeneerde dat

ben tegengekomen, zoals voluntaire protocollen, gerechts-

je altijd naar het archief moest gaan van de hoofdstad

en proceskosten, rekeningen, kwitanties, etcetra.

van de provincie waarin je voorvader(s) woonde(n). We begonnen heel voortvarend en vonden heel veel. Al snel

VERDIEPING

ging ik alleen mijn weg. Ik was flink verslaafd geraakt aan

Ik concludeerde dat alleen data over geboorten, huwelijk

deze hobby en anno nu (2014) is dat er niet minder op

en overlijden voor mij niet voldoende waren. Ik wilde de

geworden.

achtergrond van mijn voorouders achterhalen. Wat deden ze, hoe kwamen ze aan hun bezit, waarom bleven ze op

Ik had me de onderzoeksmethodiek snel eigen gemaakt.

een plaats of waarom trokken ze naar andere plekken,

Via de DTB-leggers (doop-, trouwen begrafenisregisters)

welke veeziekten troffen hun veestapels, etc. Dit beteken-

vond ik spoedig de hele familie uit Braamt en omstreken

de dat ik me nog veel meer moest verdiepen in notariële

tot aan 1812. Toen kon ik toch nog twee jaar terug zoe-

akten, oud rechterlijke archieven, etc.

ken via de “Burgerboeken”, de voorlopers van de huidige

Ik startte met onderzoek naar het bezit van de familie. Ik

burgerlijke stand.

dook in de memoires van successie, waarin veel bezit be-

Daarna kwamen de kerkregisters aan de beurt. Die gaven

schreven werd. Ik wilde de daarbij horende notariële ak-

me bruikbare informatie, totdat ik de familie niet meer in

ten en kadastrale gegevens vinden. Helaas bleken de no-

de registers van de katholieke kerk in Zeddam kon vinden.

tariële akten alleen beschikbaar als er minstens een eeuw

Het werd me duidelijk dat genealogisch onderzoek ook be-

verstreken was na de transactie. Dat beperkte behoorlijk.

tekent dat je de geschiedenis van de streek, provincie en

Archivaris Peter Wouters in Arnhem, waar ik inmiddels

van Nederland moet kennen. Omdat de katholieke gods-

kind aan huis was, tipte me om in de kadastrale gegevens

dienst tijdenlang verboden was in Nederland – officieel

van het Kadaster in Arnhem te gaan zoeken. Alleen kostte

zelfs van 1581 tot 1853 – werden er geen DTB-gegevens

het veel geld om de gegevens op te laten zoeken. De ar-

opgenomen in de katholieke registers. Mijn voorouders

chivaris stelde voor mij als student die een “boerderijen-

moesten zich laten registreren in de toen Nederduits Ge-

onderzoek” deed in te schrijven, op voorwaarde dat ik een

reformeerde Oswalduskerk in Zeddam. Maar mijn familie

scriptie of zoiets zou aanleveren. Hij gaf niet aan wanneer

woonde kort op de grens met Duitsland en ze bleken zich

die scriptie klaar moest zijn. Ik kreeg een machtiging van

ook in de katholieke kerk in Emmerich en Elten te laten

hem en toog naar het Kadaster in Arnhem. Daar kreeg ik

registreren. Ze trouwden dus twee keer: een keer voor de

een rondleiding in de archieven en uitleg over hoe en waar

Gereformeerde kerk (zoiets als voor de wet trouwen) in

ik kon zoeken. Ik hoefde alleen een kleinigheid te betalen

Zeddam en de tweede keer voor het echt in de katholieke

voor de kopieën die ik zou maken. Mijn “boerderijenon-

kerk in Emmerich of Elten.

derzoek” duurde ruim een jaar en ik heb in het Kadaster

Vervolgens ontdekte ik de Oud Rechterlijke Archieven. Ik

een schat aan gegevens gevonden.

294

Mijn onderzoeksterrein verplaatste zich vervolgens meer

Thoben had een Jan Hartjes uit Wehl aan een Adelheid

en meer naar ’s-Heerenberg. In de kelder van het gemeen-

Kniesten in Wehl gekoppeld. Maar in die omgeving kwam

tehuis kon ik zowel in het gemeentearchief als en in het

toentertijd drie keer een Adelheid Kniesten voor. Adelheid

archief van Huis Bergh zoeken. Alles onder de bezielen-

uit Wehl bleek met een Peter van Til gehuwd te zijn en de

de begeleiding van Peter Bresser, de archivaris aldaar.

Jan Hartjes uit Wehl was niet met een Kniesten gehuwd.

Ik ontmoette er ook Harry Braam, Egbert Koops en Jan

Maar Adelheid Kniesten uit Vethuizen was in 1699 in

Tinneveld.

Zeddam gehuwd met ene Jan Hartjes. Dit bleek de goede

Het archief van ’s-Heerenberg was alleen op de woens-

combinatie te zijn, maar waar kwam die Jan Hartjes van-

dagochtend geopend. Door die beperkte tijd en de afstand

daan? Bij de aangeleverde onderzoeksgegevens van John

tussen mijn huis en het archief, zocht ik in een hoog

Thoben kwam een paar keer de plaatsnaam Varsselder

tempo om de uren optimaal te benutten. Ik maakte van

voor.

alles wat ik vond over de Hartjesfamilie een fotokopie en

Ik ging zoeken in het verpondingskohier van Kreinck.

later een gewone foto. Dit leidde tot een immens archief

Gerard Kreinck heeft van 1643 tot 1651 in het Kwartier

thuis. In dit huisarchief kon ik in alle rust de gevonden

van Zutphen een uitgebreide inventarisatie gedaan van de

materie bestuderen en zo nieuwe onderzoeksopdrachten

onroerende goederen in die streek, keurig geregistreerd

formuleren voor het volgende bezoek aan het archief in

per dorpje, gehucht of stad. Dit was het gevolg van de

’s-Heerenberg.

invoering van de verponding in die jaren. In Varsselder kwam in 1649 een Hendricus Hartgers voor, op grond

T R A N S I T I E N A A R VA R S S E L D E R

van klooster Schledenhorst (in Haldern, Duitsland) en de

Toen “de rechte lijn” van mijn familie op een gegeven

graaf Van Limburg Stirum, een van de heren van Wisch.

moment niet meer werd voortgezet in Braamt (Zeddam)

Toen ontdekte ik dat de namen Hartjes en Hartgers wel

begon ik te “dwalen”. Ik richtte me in eerste instantie

eens dezelfde zouden kunnen zijn. Met Egbert Koops, Jan

op Wehl, vanwege de kaart met de veronderstelde

Tinneveld en Jan Lucassen ben ik op 30 maart 1993 naar

Hartjesslagh die mijn vader had gevonden. Maar ik kwam

het archief in Düsseldorf gegaan. We wilden zoeken in het

niet verder en vroeg in 1992 hulp aan John Thoben, een

pachtboek van het klooster Schledenhorst. Helaas kwam

bekende genealoog uit de streek. Hij zocht in Wehl en gaf

de naam Hartjes niet voor in dit pachtboek. We kregen

aan dat “de rechte lijn” zich toch in Wehl voortzette.

van de archivaris wel de belastingboeken van de Kleefse

Ondanks dat ik gelukkig was met de gevonden gegevens,

Kammer. Hoewel we een Gerardus Heiderman en een Al-

baalde ik toch dat ik dit niet zelf had kunnen vinden. Ik

bertus Smits in die boeken vonden, die in 1800 op grond

had nu een boel data en besloot na te gaan hoe deze ge-

van klooster Schledenhorst zaten in Varsselder, zei mij dat

nealoog nu iets wel kon vinden en ik niet. Maar Thobens

niets. Echter, Egbert Koops dacht dat Gerardus Heider-

conclusie bleek niet helemaal te kloppen. Hij gaf dat ook

man wel eens met een Hartjes getrouwd kon zijn geweest.

sportief toe.

Hij zei dat we op de terugreis langs zijn boerderij in Varsselder moesten gaan om in zijn gegevens te zoeken.

295

We deden een paar enorme ontdekkingen die mijn onder-

mede-amateurgenealogen dat een deel van het archief van

zoek een schitterende zet in de goede richting gaven:

Wisch zich in Duitsland bevond. Ik hoorde zelfs dat de heer Buisman, burgemeester uit een plaats in Gelderland

1. Gerardus Heiderman was inderdaad met Johanna Hartjes getrouwd. 2. Johanna (geboren in 1738) was een kind van Hendri-

en ook genealoog, op dat archief van Wisch in Dahlem (stadswijk van Berlijn) gestuit was. Omdat ik in 1996 plannen had om Auschwitz te bezoeken, besloot ik op de

cus Hartgers, net als Frederick en nog drie broertjes

terugreis langs het Geheimes Preussisches Staatsarchiev

en een zus.

in Dahlem te gaan. Samen met archivaris Wouters in

3. Hendricus Hartgers was weer een kind van Jan Hart-

Arnhem heb ik mijn gegevens en onderzoeksvragen goed

gers, die in 1699 getrouwd was met Adelheid Knies-

voorbereid.

ten.

In Dahlem merkte ik al snel dat men niet scheutig was

4. Jan Hartgers was een zoon van Hendricus Hartgers die

om de archieven aan buitenlanders te openbaren. Toen

in 1649 in het kohier van Kreinck genoteerd stond.

ik naar het bewuste archief van Huis Wisch vroeg, werd

5. De boerderij van Egbert Koops staat op de grond van

ik begeleid naar de directrice van het Staatsarchiv. Ik

het klooster Schledenhorst en ik zat dus in de inmid-

moest wederom uitleggen wat ik kwam doen. Ze belde

dels gerenoveerde boerderij van Egbert op de plek

daarna een archivaresse, die mij verder zou helpen. Deze

waar mijn voorvaderen hadden gewoond. De boerderij

vrouw ging een tijdje weg en meldde toen ze terugkwam

had een flinke renovatie ondergaan, maar het grootste

dat er geen Hartjes in hun deel van het archief van Wisch

deel van het houten bouwskelet en de put, nu onder

was gevonden. Ik verbaasde mij bijzonder, omdat je vaak

de hal achter de voordeur, waren nog origineel.

dagen of weken nodig hebt om dit soort archieven grondig

6. De vrouw van Egbert bleek nadien ook nog eens van de zus van Hendricus Hartgers (1700) af te stammen.

door te nemen. Ik vroeg of ik zelf mocht zoeken, maar dit kon niet en mocht niet. Ik kreeg wel de archiefingangen mee, die ik terug in Nederland aan de archivaris in Arn-

Na deze heugelijke constateringen begon een lange perio-

hem heb gegeven. Hij vertelde later dat hij nog wel heeft

de van zoeken naar de vroegere geschiedenis. Met andere

geprobeerd om met die archiefingangen zaken te doen

woorden: waar kwam Hendricus uit 1649 nu vandaan?

met Dahlem, maar ook dat was niet gelukt. Dahlem leverde niets op en ik heb me daarom volkomen

T R A N S I T I E N A A R U L F T, E T T E N EN DOETINCHEM

op het archief van het Huis Bergh gestort. Ook heb ik

Hendricus Hartgers had ook op grond van de graaf Van

archief van het Aartsbisdom Utrecht, de archieven van

Limburg Stirum geboerd en om die reden besloot ik het

Deventer, Zutphen, Wehl, Doetinchem, Didam, Varsseveld,

archief van de graven van Wisch, waartoe Van Limburg

Emmerich (kerkarchief) en Kleef (mozaĂŻekarchief). Het

Stirum behoorde, nader te bekijken. In Arnhem spitte ik

moeilijkst was een afspraak te maken om het archief van

dat archief helemaal door, zonder resultaat. Ik hoorde van

Anhold te mogen bezoeken. Ik geloof dat ik wel anderhalf

296

gezocht in het bisschoppelijk archief van MĂźnster, het

jaar heb gecorrespondeerd met de archivaris aldaar, de

aanwijzingen richting Gendringen, Ulft en Etten, maar ook

heer Kruchten. Uiteindelijk mocht ik in 1993 op audi-

richting Vethuizen en Doetinchem, en harde bewijzen had

ëntie, maar ik vond daar niets wat mij verder bracht. Ik

ik niet.

verzamelde veel data, het meest uit het archief van Huis

De grote doorbraak begon met het herontdekken van

Bergh. Ik kon hier op de dinsdagen heen en het was een

een acte uit 1518 betreffende de Thijnsvrijheid (dat is:

genot om daar te mogen zoeken. De sfeer was geweldig,

belastingvrij zijn) van de Poil Pass en Laer, stukken grond

iets waar archivaris Peter Bresser zeker een aandeel in

van Gerrit en Bernt Hartgers, gelegen in het kerspel Etten

heeft gehad. We zaten meestal met een vaste, kleine

bij het plaatsje Vethuizen. Er vormden zich lijnen en ik

groep te zoeken, waaronder Johan te Boekhorst, Jan

stelde een hypothese op: “We” kwamen uit Doetinchem.

Lucassen, Gerrie Bisseling, dr. Wieringa en Theo Duis.

Maar hoe die lijnen nu precies liepen (waarschijnlijk

Een groepje vrijwilligers ondersteunde ons. Er was veel

over Etten), dat was nog niet bewezen. Op een goede

kennis paraat en die werd ook zonder terughoudendheid

(zeer goede) dag sloeg ik, wat somber, voor de zoveelste

met elkaar gedeeld. Vooral de dinsdag voor kerst was elk

keer een van de inventarisboeken van Huis Bergh open.

jaar een bijzonderheid. Er werden gedichten gemaakt en

De voorzienigheid leidde mij naar de bladzijde waarop

voorgelezen, of er werden gedichten uit het archief voor-

de inventaris van het Huis Wisch begon. Ik had me tot

gedragen, allemaal onder het genot van een kop koffie en

nu toe vooral op Gendringen en Etten gericht, maar had

een kerstkrans.

Wisch nog niet onderzocht omdat ik dacht dat dit buiten

In die periode concludeerde ik dat ik niet langer kon

mijn onderzoeksveld lag. Ik worstelde met toenemende

leunen op anderen om mijn oude documenten te transcri-

belangstelling door alle betrokken inventarisstukken en

beren. Ik startte een cursus Latijn en een cursus paleo-

werd gaandeweg steeds enthousiaster. Toen werd het in-

grafie. De Latijnse les volg ik na 20 jaar nog steeds.

eens glashelder. Er ontvouwde zich een vijftal Hartwix- en

Door veel te lezen en te transcriberen kreeg ik gelukkig

Hartgersgeneraties tussen 1480 tot 1627 en ik kon plots

vaardigheid genoeg om zelfstandig verder te kunnen.

de verbinding maken met Doetinchem, via Etten naar Ulft

Alleen bij moeilijke stukken liet ik deskundigen mijn werk

en Varsselder. Het bleek dat de Hartwixen / Hartgers in

controleren.

het gedeelte van Etten woonden (Heuven), dat onder huis Wisch viel.

In de jaren tussen 2000 en 2010 stond het onderzoek

Het geluk lachte me toe en ik ontdekte in de archiefstuk-

op een wat lager pitje. Hierin kwam verandering toen ik

ken uit Arnhem dat de toenmalige generatie Hartgers /

met prepensioen ging, in april 2011. Ik was weer weke-

Hartwix op grond van het klooster Bethlehem in Doetin-

lijks te vinden in het archief van Huis Bergh. Ik verdiepte

chem pachtte. Dit archief loopt terug tot 1200, dus alle

me meer in de landelijke en plaatselijke geschiedenis en

kans dat ik nog verder kon komen. Het kostte enige over-

inventariseerde waar ik nu precies stond. Tot begin 1600

redingskracht om in het archief in Arnhem de beschikking

was het wel duidelijk hoe de lijnen liepen, maar de stap

te krijgen over het gehele archief van dat klooster, maar

verder de geschiedenis in kon ik niet maken. Ik had veel

het lukte. In dit archief kon ik weer een viertal generaties

297

terug in de tijd, en ik vond de oudste bekende stamhou-

gebleken. Een ieder had zijn specifieke kennis. Harry

der van de Hertgers (want toen heetten “we” Hertgers).

Braam, die vooral in het begin van mijn onderzoek

Dit gaat over een periode die rond 1350 begint.

veel waardevolle adviezen en informatie had, bleek

Onze naam begon dus met de naam Hertgers, in Doetin-

eigenlijk toen al gezien te hebben dat ik mijn bronnen in

chem, en ging rond 1480 naar Etten en veranderde daar

Doetinchem moest gaan zoeken. Ik was destijds echter

in Hartwix. Na 1549 werd het Hartgers en daarna, via

nog niet zo bekwaam als nu om dit te controleren. Jaap

Ulft, werd de naam rond 1700 voor het eerst Hartjes, en

Hunting weet veel over de Braamtse periode en blijkt zelfs

wel in Varsselder. Vervolgens trok de familie naar Braamt

familie te zijn. Gerrie Bisselink weet onder andere veel

en kwam uiteindelijk via Wehl in Zeist.

over de Zelhemse periode, maar heeft ook veel kennis van

Toen deze familielijn vast stond, vielen alle gevonden

de lokale geschiedenis. Onze families bleken eveneens

puzzelstukjes in elkaar. Het werd duidelijk hoe een aantal

met elkaar verbonden te zijn, zowel in de Doetinchemse

andere Hartjes-takken lopen. Vanuit Doetinchem loopt

periode als in de Zelhemse periode. Theo Duis weet

een tak naar Wehl en vandaar naar Didam. De familielijn

gewoon heel veel over een heleboel aspecten van de

die in de 14e eeuw aanvankelijk in Doetinchem blijft,

genealogie. Hij is zelf een verwoed speurder en behoorlijk

loopt daar later dood. Er loopt vanuit Doetinchem ook

vasthoudend. Hij kan zeer goed oud schrift lezen en

een tak naar Zelhem, en die eindigt daar. Een tak gaat

heeft me vaak geholpen met de moeilijke transcripties.

van Zelhem naar Amsterdam en is verantwoordelijk voor

Hij heeft onder andere veel kennis van de (plaatselijke)

de generaties Hartjes in het westen van het land. Ook

geschiedenis en diverse genealogische begrippen.

loopt een tak vanuit Ulft naar Gendringen en vandaar naar

Bovendien hebben Theo, Gerrie en Jaap (Schaap) mijn

Varsseveld en Wieken, waar Jan Hartgers zich vestigde, de

teksten voor het Hartjes Boek “tegengelezen”.

broer van Hendrik, mijn stamhouder.

Peter Bresser is voor mij de onmisbare schakel geweest om in de archieven van Doetinchem, Huis Bergh en

SAMENWERKING

‘s-Heerenberg te mogen zoeken en hij heeft mij de weg

Wat onmisbaar is geweest bij het creëren van dit

gewezen. Hij zal regelmatig tureluurs zijn geworden van

boek, is de bereidheid van anderen mij te helpen. Bob

mijn vele vragen. In ruil daarvoor heeft hij wel eens leuke

Koning, een vriend van mij, had in de jaren negentig al

vondsten van mij mogen gebruiken. Waar het op neer

aangeboden mij te helpen met het schrijven van een boek

komt, is dat ik mijn genealogisch onderzoek niet alleen

over de familie Hartjes. In 2008 hebben we het plan voor

heb hoeven doen. Samen met anderen heb ik een lange,

een boek geoperationaliseerd. Ik bracht de data in en Bob

fascinerende tocht mogen afleggen, waar aan het einde

schreef. Bovendien toetste hij mijn verhaal behoorlijk

dit mooie boek te wachten stond.

en stuurde me regelmatig weer op pad om een en ander (opnieuw) uit te vinden of te controleren.

Wim Hartjes,

Harry Braam, Peter Bresser, Gerrie Bisselink, Jaap

april 2014

Hunting en Theo Duis zijn voor mij ook onmisbaar

298

Nawoord

301

Iedere generatie glimlacht om haar ouders Lacht over haar grootouders Bewondert haar overgrootouders William Somerset Maugham

302

Na ongeveer 22 jaar is dit boek voltooid. Het heeft

ouder moet zich bewust zijn van zijn eigen gedrag en

veel voeten in de aarde gehad, met veel speurwerk

niet automatisch getoond gedrag kopiëren. De eigen

en oefeningen in geduld. Ik liep tegen de nodige

ontwikkeling, vrij van angsten en lasten, levert ons en

teleurstellingen op, maar heb ook momenten van euforie

onze kinderen zoveel meer op. Of wij als feilbare ouders

gekend als er weer een doorbraak was en ik nog verder

in onze missie geslaagd zijn, zullen onze kinderen kunnen

terug in de tijd mocht kijken. Ik heb fijne mensen

beoordelen.

ontmoet die me de weg hebben gewezen en ik heb mijn grenzen verlegd door gaandeweg het vak genealogie te

W.G. Hartjes,

leren. Zonder de support en geduld van mijn vrouw,

april 2014

die heel vaak moest aanhoren wat ik nu weer gevonden of meegemaakt had, en de onuitputtelijke steun, het geduld en de schrijfkwaliteiten van mijn vriend Bob Koning, was dit mooie boek er niet gekomen. Ik ben blij deze familiegeschiedenis door te kunnen geven aan de volgende generaties. Ik ben trots op wat mijn voorouders,

W.G. Hartjes in het archief van Huis Bergh, in de Munt van ‘s-Heerenberg.

ondanks hun moeilijke leefomstandigheden, allemaal gerealiseerd hebben. Ik heb begrip gekregen voor hun keuzes, ook als ik die zelf niet zou hebben gemaakt. Ik heb geleerd om mijn kinderen niet te confronteren met vervelende ervaringen, die voortvloeiden uit de opvoeding van mijn ouders of zelfs grootouders. Ook niet als de moeilijke tijd waarin ze leefden de oorzaak was van die ervaringen. Ik heb geleerd te leren van deze ervaringen; ik heb geleerd om onze kinderen te beschermen tegen de kwalijke effecten en ik probeer negatieve denkbeelden om te buigen naar positieve. Ik probeer geen bezwarende “pakjes” door te geven. Ik ben ervan overtuigd dat kinderen zich pas zonder die “pakjes” verder kunnen ontwikkelen en niet worden geremd of beïnvloed door angsten, twijfel, onzekerheden of gebrek aan vertrouwen. Deze opdracht, waar iedere ouder voor staat, is hoogst ingewikkeld en vergt veel creativiteit, discipline, bezinning en zelfkennis. Het gaat niet van zelf. Een

303

Bronnen & Verantwoording afbeeldingen

BRONNEN

Doetinchem, p. 88. 8. K.H. Greeven. Geschiedenis en beschrijving van

LEGENDA

Doetinchem, p. 58.

= Archief Doetinchem

9. Stadsbestuur Doetinchem 0261 Charter 63.

AHB

= Archief Huis Bergh

10. Sara 711 Collectie Paul Moors Klooster Sion Bg

= Gelders Archief Arnhem

NDG

= Neder Duits Gereformeerd

11. Sara 711 Collectie Paul Moors.

NRA

= Nieuw Rechtelijk Archief

12. Geschiedenis van Doetinchem, p. 58.

= Protestant Christelijk

13. OAD 261, inv nr. 1362.

= Rijks Archief

14. Geschiedenis van Doetinchem, p. 58.

RBS

= Retroacta Burgerlijke Stand

15. Idem, p. 110.

7326,1 en 2, R 380.

SARA = Streekarchivariaat Achterhoek en Liemers

16. Idem, p. 35.

= Oud Archief

17. Idem, p. 39 en 40.

ORA

= Oud Rechtelijk Archief

18. Archief Bethlehem, rekest 84.

OAZ

= Oud Archief Zutphen

19. Boek Klooster Bethlehem bij Doetinchem, p. 11-12.

OAD

= Oud Archief Doetinchem

20. Geschiedenis van Doetinchem, p. 82.

OAW

= Oud Archief Wisch

21. Idem, p. 70 en 71. 22. Klooster Bethlehem bij Doetinchem, p. 19 en 22. J.

HOOFDSTUK 1 HERTGERS IN DOETINCHEM

23. Geschiedenis van Doetinchem, p. 77.

1. Archief Klooster Bethlehem inventarisnummer

24. Klooster Bethlehem bij Doetinchem p. 22.

te Draak, 1967.

0314, legger: Liber et registrum reddituum et

25. Idem, p. 22.

bonorum Monasterii Bethlehemensis uit 1379,

26. Geschiedenis van Doetinchem p. 81.

inventarisnummer 985.

27. Idem, p. 80.

2. AHB 4214, uit het jaar 1443.

28. Geschiedenis en beschrijving van Doetinchem, p. 58.

3. Mensch en land in de Middeleeuwen, p. 15 van het

29. Geschiedenis van Doetinchem, p. 88.

tweede deel. B.H. Slicher van Bath, uitg. Gysbers &

30. Geschiedenis en beschrijving van Doetinchem, p. 58.

Van Loon, Arnhem, 1977.

31. Geschiedenis van Doetinchem, p. 115.

4. wikipedia.org/wiki/Akkermaalshout.

32. Idem, p. 55.

5. Mensch en land in de Middeleeuwen, p. 3 van het

33. Geschiedenis en beschrijving van Doetinchem, p. 58.

tweede deel. B.H. Slicher van Bath, uitg. Gysbers &

34. Geschiedenis van Doetinchem, p. 64.

Van Loon, Arnhem, 1977.

35. Middeleeuws Keurboek van de stad Doetinchem, p. 7.

6. Idem, p. 2. 7. J.C. Boogman en S. Oosterhaven. Geschiedenis van

306

W. Jappe. 36. Idem, p. 15.

37. Geschiedenis en beschrijving van Doetinchem, p. 57.

10. AHB 4242.

38. Geschiedenis van Doetinchem, p. 85.

11. AHB 4257.

39. Geschiedenis en beschrijving van Doetinchem, p. 58.

12. Verdam Middelnederlandsche Handwoordenboek.

40. Archief Klooster Bethlehem invoeringsnummer (inv.

13. Aalbers, P.G. Het einde van de horigheid in Twente

nr.) 0314, rekest 604 en 655. 41. Middeleeuws Keurboek van de stad Doetinchem. Keur 188. 42. AHB 4244. 43. Geschiedenis en beschrijving van Doetinchem, p 12.

en Oost-Gelderland 1795-1850. 1979. De Walburg Pers, Zutphen. 14. woordenlijst op website oudzelhem.nl. 15. Het einde van de horigheid in Twente en Oost Gelderland 1795-1850.

44. Geschiedenis van Doetinchem, p. 61.

16. Idem.

45. Gelderse Geschiedenissen van Doetinchem, p. 74.

17. AHB 4249.

Arend van Slichtenhorst.

18. AHB 4229.

46. Geschiedenis van Doetinchem, p. 63.

19. AHB 4255.

47. Sara 711, collectie Paul Moors AD.

20. AHB 4255.

48. AHB 3163.

21. AHB 4256 en 4257.

49. AHB 4244.

22. woordenlijst oudzelhem.nl.

50. ORA 518, 32v-35 AD.

23. AHB 1656.

51. ORA 519, 228v en 229 AD.

24. Statenkwartier Zutphen 0005, invoeringsnummer

52. OAD 0261, inv.nr. 1362. 53. ORA 520, 41 AD. 54. AHB 1644.

830. 25. Statenkwartier Zutphen invoeringsnummer 0005; Lijst van goederen van klooster Bethlehem. 1582 Invoeringsnummer 825.

HOOFDSTUK 2 HARTWIX EN HARTGERS IN ETTEN

26. AHB 4268.

1. AHB 4218.

28. Sporen van adel, Gemeente Oude IJsselstreek,

2. Hoogheid Wisch erfpachtrekeningen inventaris 24, circa 1518.

27. AHB 4265 en AHB 4266. Monumentengids 2008. wikipedia.org/wiki/Kasteel_ Wisch.

3. AHB 4227.

29. iselinge.nl/schoolplein.

4. AHB 4215.

30. Met het huis Ulft door de historie, 1974, A.G. Van

5. AHB 4222. 6. AHB 4228. 7. AHB 4230.

Dalen. 31. AHB 4088 “staat en inventaris van kasteel Ulft in 1607”.

8. AHB 4222.

32. AHB 4088 en AHB 1185.

9. oudzelhem.nl/woordenlijst.nl.

33. 1000 jaar Gendringen, p. 155, AHB 1161 en AHB

307

3558. A.G. Van Dalen.

67. Boek Gendringen, p. 104-105.

34. Idem.

68. wikipedia.org/wiki/16e_eeuw.

35. Idem.

69. wikipedia.org/wiki/Maarten_Luther.

36. wikipedia.org/wiki/Tachtigjarige_oorlog.

70. ORA van Gendringen nr. 1 op 21 augustus 1695.

37. AHB 3583.

71. AHB 746A.

38. AHB 3583.

72. AHB 4315.

39. AHB 1647.

73. AHB 746C.

40. AHB 4268.

74. AHB 1170, opgemaakt 21 juli 1631.

41. AHB 3950.

75. AHB 4316.

42. AHB 4270, AHB 4273 en AHB 4274.

76. AHB 4315.

43. AHB 4278 en AHB 3950. 45. AHB 4276.

HOOFDSTUK 3 H A RT G E R S I N VA R S S E L D E R

46. AHB 4280 en AHB 4281.

1. RBS 759.

47. AHB 4275.

2. Gelders Archief, ORA Gendringen nr. 002.

48. AHB 4276.

3. NDG Terborg, jaar 1703.

49. AHB 1068.

4. Pondschatting 1639, invoeringsnummer 136.

50. AHB 1764.

5. W.J. Winands, Rondom de ringoven, uitgeverij De

44. AHB 1161, 16 febr. 1614.

51. AHB 4088. 52. AHB 1704. 53. AHB 647A.

IJsselstroom, 1981. 6. Egberts Koops over Smitsboerderij en Wilbrinkhuis (in bezit van Wim Hartjes).

54. AHB 4286.

7. Idem.

55. Kreijnck 1648.

8. Acte 0444 Heerlijkheid Wisch, inv.nr. 144, van 21

56. AHB 3526 Schatcedulen. 57. AHB 3583.

mei 1460. 9. Archief klooster Schledenhorst AA 0493, Urkunde

58. AHB 3984.

9 (10-07-1367); Landesarchiv NRW (abteilung

59. AHB 3533.

Rheinland), Kloster Scheldenhorst, Urk 9.

60. Website encyclo/lokaal/10439.

10. Archief Swanenburg 0433, inv.nr. 136.

61. (o.a.) AHB 746 B en AHB 3984.

11. Genoemd onder de geestelijke goederen 1758 tot

62. AHB 1637, AHB 3669 en AHB 4375.

1763 Statenkwartier van Zutphen, invoeringsnummer

63. AHB 3638.

0005, rechtelijk ambt Doetinchem inv.nr. 403.

64. AHB 3680.

12. Egbert Koops over de Smitsboerderij en Wilbrinkhuis

65. AHB 1172 folio 59. 66. Archief Classis Zutphen 187c.

308

(in bezit van Wim Hartjes). 13. Pontschatting 1639, Gendringen e.o.; archief

Swanenburg 0433, inv.nr. 136. 14. Statenkwartier van Zutphen 1648 inv nr. 305, Varsler en Hunten. 15. Statenkwartier van Zutphen 7-07-03-1649 inv.

6. Bergh Heren, land en volk, p. 501. 7. Bergh Heren, land en volk, p. 501. 8. Bergh Heren, land en volk, p. 503. 9. RBS nr. 274 P.C. Zeddam.

nr. 305, Varsler en Hunten en Verpondingscohier

10. Bergh Heren, land en volk, p. 503.

Kreijnck ingang 0005 inv. nr. 305 jaar 1650

11. Bergh Heren, land en volk, p. 503.

Gendringen en Etten.

12. ORA Bergh inv.nr. 719.

16. Heerlijkheid Wisch AHB nummer 0443 inv.nr. 144, 21 mei 1460. 17. Statenkwartier van Zutphen 1648-1650 ingang 0005, inv. nr. 135. 18. Website innl.nl. 19. Huisarchief Swanenburg jaar 1666, ingang 0433, inv. nr. 49. GA. 20. Huisarchief Swanenburg jaar 1666, ingang 0433, inv. nr. 49. GA. 21. Website grunn.nl en boek â&#x20AC;&#x153;Rampjaar 1672, L. Panhuysen 22. Heren Land en Volk, A.G. Van Dalen, p. 507 en p. 508. 23. AHB 1742, Huis Bergh, p.177a, en AHB1742, p. 184. 24. Website gemeente.oude-ijsselstreek.nl. 25. AHB 4167.

13. RBS nr. 124 P.C Zeddam. 14. RA Utrecht; Collectie Rijsenburg, inv.nr. 1180. 15. AHB 1836. 16. AHB 1836. 17. Archiefblok 0124, Hof van Gelre en Zutphen, inv.nr. 2572, GA. 18. Archiefblok 0124, Hof van Gelre en Zutphen, inv.nr. 2572, GA. Veeziekte. 19. Archiefblok 0124, Hof van Gelre en Zutphen, inv.nr. 2572, GA. Veeziekte. 20. Cor van der Heijden. Rampen en plagen 1400-1940, p. 81. 21. Artikel John Thoben, 1995, nummer 31 van het lijfblad van de Heemkundekring. 22. Archiefblok 0124, Hof van Gelre en Zutphen, inv.nr. 2569, GA. Den Rooden Loop. 23. ORA Bergh , inv.nr. 119. 24. AHB 1838.

HOOFDSTUK 4 H A R T J E S I N B R A A M T, V R O E G E P E R I O D E

25. AHB 1836 stukken over de waterschade door de door-

1. Archief Hof van Gelre en Zutphen blok 0124 inv.nr.

26. John Thoben. Sint Jorisgilde Braamt: Een traditie van

515 GA. (Gelders Archief Arnhem).

braak van de Bislicken dijk tussen Wesel en Hees. 625 jaar. 1995.

2. ORA Bergh, inv.nr. 871.

27. AHB 1833.

3. ORA Bergh, inv.nr. 871.

28. AHB 1833.

4. Statenkwartier van Zutphen 1649 Varselder en

29. OAB 744, GA.

Hunten. 5. ORA Gendringen inv.nr. 1. GA.

30. Histotheek.nl. 31. Bergh Heren, land en volk, p. 264. A.G. Van Dalen.

309

32. OAB 757, GA.

53. Kadaster acte inv.nr. 833 nr. 70. Kadaster Arnhem.

33. RBS 1849.2 Zevenaar.

54. Kadaster acte inv.nr. 880 nr. 87. Kadaster Arnhem.

34. RBS 1849.2 Zevenaar.

55. Website vanbaarda.nl familie, geschiedenis 19 de

35. Ingekomen stukken Bergh inv.nr. 322/23.

eeuw.

36. RBS Bergh nr. 18. GA.

56. Idem, p. 7-9.

37. ORA Bergh inv.nr. 879. AD.

57. Website chrisvankeulen.nl.

38. Notariële archieven 0168 inv.nr. 3355 GA.

58. Website vanbaarda.nl familie, geschiedenis 19 de

38a.Gildeboek Sint Jorisgilde, Braamt.

eeuw, p. 3.

39. NRA 1795 inv.nr. 0232 GA.

59. Idem, p. 3-4.

40. ORA 879 GA.

60. Wikipedia.

41. Bergh Heren, land en volk, p. 503.

61. Website chrisvankeulen.nl.

42. Notariële archieven 0168 inv.nr. 879. GA.

62. Website chrisvankeulen.nl Zeddam snel door de tijd.

43. Bevolkingsregister Bergh inv.nr. 1157 (Braamt 1829-

63. Notariële archieven 0168, inv.nr. 89.

1850). AD. 43a.Notariële archieven 0168 inv.nr. 875 (in het Frans opgesteld). GA. 44. Memorie van Successie Kantoor Terborg 0035, deel 12 folio 62, nr. 38. GA. 45. Kadastrale leggers blok 3100 Braamt, artikel 642. AD. 46. Kadastrale leggers blok 3100 Braamt, artikel 100. AD. 47. Sint- Jorisgilde Braamt: Een traditie van 625 jaar, p. 61. 48. Notariële archieven 0168, acte 74 en 78 eerste deel folie 2. GA. 49. Memorie van Successie Kantoor Terborg 0035, nr. 721 deel 13 register 50 H 1595 GA. 49a.Kadastrale leggers blok 3100 Braamt, artikel 687. AD.

64. Notariële archieven 0168 inv.nr. 84 plus de akten 91 en 92. 65. RBS Wehl akte 50. Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers. AD. 66. RBS Netterden akte 46 AD. 67. RBS Zeddam akte 151 AD. 68. RBS Zeddam akte 100 AD. 69. Ingekomen stukken gemeente ‘s-Heerenberg inv.nr. 363 deel I en II 1876. AD. 70. Ingekomen stukken gemeente ‘s-Heerenberg inv.nr. 363 deel I en II 1876. AD. 71. Notariële archieven 0168 inv.nr. 331 en 332, 1880. GA. 72. Groen boek nr. 85, ingekomen stukken ‘s-Heerenberg officier Schlingeman. AD. 73. Archief Emmen Archief van Maatschappij van Weldadigheid inv.nr. 437, p. 676.

50. Notariële archieven 0168 inv.nr. 84. GA.

74. Privéarchief Jaap Hunting.

51. Notariële archieven 0168 inv.nr. 88. GA.

75. Idem.

52. Memorie van Successie Kantoor Terborg 0035, nr. 77

76. Gemeentebestuur Bergh 0159-427, Brievenboeken

en 78. GA.

310

inv.nr. 173/1264A. AD.

77. Idem. 78. Privéarchief Jaap Hunting.

21. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6049 inv. nr. 163, GA. 22. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6049 inv.

HOOFDSTUK 5 H A R T J E S I N B R A A M T, L AT E P E R I O D E . 1. RBS Zeddam acte 100 AD. 2. Notariële archieven 0168 akte 81, GA. 3. Gemeentebestuur Bergh ingang 0159, inv.nr. 423 Militaire zaken AD. 4. Bevolkingsregister Bergh inv.nr. 1164 (Braamt 18401850) AD. 5. Bevolkingsregister Bergh inv.nr. 1196 (Braamt 18901910) AD. 6. Gemeentebestuur Bergh, brievenboeken inv.nr. 280, AD.

nr. 205, GA. 23. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6410 inv. nr. 63 en 64, GA. 24. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6412 inv. nr. 34 en 54, GA. 25. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6412 inv. nr. 114, GA. 26. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6233 inv. nr. 1955 en 1956, GA. 27. RBS Zeddam akte 39, GA. 28. RBS Zeddam akte 56, GA. 29. RBS Zeddam akte 17 en 157, GA.

7. Idem.

30. RBS Zeddam akte 43, GA.

8. Notariële archieven 0168 akte 42, AD.

31. RBS Zeddam akte 99 en 100, GA.

9. Archief Kadaster Arnhem inv.nrs 629 acte 88. en

32. Notariële archieven 0168 Terborg inv.nr. 1110 en

630-29. 10. Boekholt, Geschiedenis van de school in Nederland

1111 AD. 33. Notariële archieven 0168 Terborg inv.nr. 1151 AD.

vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige tijd, p.

34. Idem en Archief Kadaster Arnhem inv.nrs. 488-53.

149.

35. Overlevering Mevr. Hartjes van Zanten.

11. Idem.

36. Privé archief Hr. S. (George) Tempel (Indonesië).

12. Website Gahetna.nl.

37. Kadaster Arnhem akte nr. 763-126.

13. Boekholt, p. 150.

38. Bevolkingsregister Braamt inv.nr. 1196.

14. Idem.

39. Website eindhoven-in-beeld.nl.

15. Idem.

40. Website Historischekranten.nl.

16. Boekholt, p. 152-153.

41. Nieuwe Tilburgse Courant 9 juli 1912.

17. Idem, p. 153-155.

42. Idem.

18. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6035 inv.

43. Website berghapedia.nl/index.php/Hartjes_Maria

nr. 40, GA. 19. Idem. 20. Notariële archieven 0168 Zevenaar ingang 6037 inv. nr. 104, GA.

Frederika. 44. Gemeentebestuur Bergh, brievenboeken inv.nr. 414 en 266 en OAB 276 AD. 1. Boekje “ Koloniën van Weldadigheid” Stichting

311

Maatschappij van Weldadigheid.

2. Boek Veenhuizen een, twee, drie. Ruurd Faber.

van de geboorten van Wim jr., Marianne en Els. Privéarchief auteur.

3. Administratie van het huis van bewaring te

5. Geboorteakte Wim jr. Privéarchief auteur.

6. Gespreksverslag tussen Willem en Dr. Van Lidth de

Arnhem. Toegang 0258 nr. 116 GA.

4. Procesverslag van de Arrondissementsrechtbank

te Arnhem rolnummer van het proces 1447 GA.

5. Inventaris Rijkswerkinrichtingen Veenhuizen

en Ommerschans nr. 0137 archief derde gesticht

inv. nr. 680 de nummers 1 t/m 1506 1 novem-

ber 1917 tot 4 februari 1918 Archief Drenlias te

Assen. 6. Archief Maatschappij van Weldadigheid P 676.

Inv.nr. 437 (Jan hartjes 25-07-1841). Archief

Drenlias te Assen.

45. Archief Kadaster Arnhem inv. nrs. 860-101. 46. Bevolkingsregister diverse dorpen, AD. 47. Archief Kadaster Arnhem inv. nrs. 901-157. 48. Archief Kadaster Arnhem inv. nrs. 928-155, Kadaster kaart Wehl artikel 2373. 49. Bevolkingsregister Wehl, AD.

Jeude. Privéarchief auteur. 7. Interviews door auteur met Lies van Hartjes - van Zanten. 8. Koopakte van het huis aan de Molenweg 44 in Zeist. Privéarchief auteur. 9. Geboortebewijs van W.G. Hartjes jr. 15-08-1949. Privéarchief auteur. 10. Correspondentie Nel Jansen - Hartjes tijdens vakantie in Wehl 1958. Privéarchief auteur. 11. Logboek Intensieve Thuiszorg maart 1994. Privéarchief auteur. 12. Visser, L. Het dorp Zeist p.4. Vonk/Uitgevers Zeist, 1980. 13. Website encyclo.nl. 14. Visser, p. 14. 15. Zeist, gemeente. Zeist Stad in het bos. Uitgave van

50. Nieuwe archief Wehl, inv.nr. 136, akte no. 62.

de gemeente Zeist, jaren zeventig; waarschijnlijk in

51. Gemeente archief Wehl inv.nr. 775 AD.

1980 voor het laatst uitgegeven.

52. Idem.

16. Visser, p. 6 en 8.

53. Archief Kadaster Arnhem acte 1298 en Notaris acte

17. Ruijs, Th. G. P. M. Een historische schets van

Meester Kersemakers. 54. Didam op 27-09-1948. Privéarchief auteur.

Katholiek Zeist p.37. Van de Poll-stichting, Zeist, 1979. 18. Wikipedia.

HOOFDSTUK 6 HARTJES IN ZEIST 1. Interview door auteur met Anna van Schaik – Hartjes. 2. Dagblad De Gelderlander van zaterdag 27 april 2002. 3. Ruijs, Th. G.P.M. Een historische schets van Katholiek Zeist, p. 40, 1979. 4. Trouwboekje van Wim en Lies, inclusief inschrijving

312

19. Zeist Stad in het bos. 20. Diploma Verpleegkundige A, 1971. Privéarchief auteur. 21. Ziekenhuisadministratie kraamkliniek Anajah, Arnhem. Privéarchief auteur. 22. Diploma Verpleegkundige B, 1973. Privéarchief auteur.

23. Diploma Kaderopleiding in Nijmegen. Privéarchief auteur. 24. Aanstellingsbrief Zon en Schild. Privéarchief auteur. 25. Aanstellingsbrief als Hoofdverpleegkundige. Privéarchief auteur. 26. Koopakte van het huis op Dijnselweg 67b Zeist. Privéarchief auteur. 27. Trouwakte van Wim en Joke, 1971. Privéarchief auteur. 28. Oprichtingsakte peuterspeelzaal “Het Eigen Willetje”. Privéarchief auteur. 29. Oprichtingsakte Maatschap DEIK bij notaris Dockter in Oosterbeek. Privéarchief auteur. 30. Diploma Kopkaderopleiding Nijmegen. Privéarchief auteur. 31. Aanstellingsbrief Assistant to the manager, 1994, in het Lorentz Ziekenhuis. Privéarchief auteur. 32. Lesmateriaal opleiding Paleografie. Privéarchief auteur. 33. Psychologische test Christelijke Stichting voor School-beroepskeuze. Voor Allaert, in 1986. Privéarchief auteur. 34. Diploma Hbo-opleiding voor Facilitair Management, Hogeschool Inholland, Diemen. Privéarchief auteur. 35. Psychologische test Christelijke Stichting Ingrid in 1988 voor Schoolkeuze. Privéarchief auteur.

Martijn als Ambtenaar van de Burgerlijke stand. Privéarchief auteur. 40. Rapport van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ), 2013. Privéarchief auteur. 41. Koopakte “Lotestede”. Privéarchief auteur. 42. Rouwkaart W.G. Hartjes 1925-1999. Privéarchief auteur. 43. Rouwkaart A. de Boer 1924-2008. Privéarchief auteur. 44. Rouwkaart G. De Boer - de Boer 1925-2012. Privéarchief auteur. 45. Trouwakte Jo Radstaake en Jaap van de Kaaden. Privéarchief auteur. 46. Testament van tante Jo. Privéarchief auteur. 47. Arbeidsovereenkomst clustermanager Diakonessenhuis Utrecht. Privéarchief auteur. 48. Rapportage van bureau Van Ede & Partners. Privéarchief auteur. 49. Arbeidsovereenkomst DBC-adviseur Diakonessenhuis Utrecht en Zeist. Privéarchief auteur. 50. Arbeidsovereenkomst DBC-controller UMC divisie Hersenen, Klinische Genetica en divisie Beeld (Radiotherapie en Radiologie), Utrecht. Privéarchief auteur. 51. Stichtingsdocument “De Hofreis”. Privéarchief auteur.

36. Afstudeer bul Gezondheidswetenschappen Universiteit Maastricht. Privéarchief auteur. 37. Psychologisch onderzoeksrapport 1992 door drs. N.

HOOFDSTUK 7 O V E R I G E FA M I L I E S H A R T J E S

Pronk van den Hoven. Voor Ingeborg. Privéarchief

1. Website oudzelhem.nl.

auteur.

2. Spitten in het verleden. Keijenburg 1993, p. 50.

38. Diploma Intensive Care verpleegkundige van Ingeborg in het UMC Utrecht. Privéarchief auteur. 39. Huwelijksakte Ingeborg en Martijn, met vader van

3. ORA Zutphen 0217 inv nr. 274 folio 11, GA. 4. ORA Zutphen 0217 inv. nr. 274, GA. 5. ORA stad Doetinchem nr. 525, jaar 1588, AD.

313

6. ORA Zutphen Landdrost Ambt inv. nr. 274, GA.

35. Didamse molens en molenaars, p.40-41. H. Stevens.

7. ORA Zutphen 0217 inv. nr. 217 folio 120, GA.

36. AHB 1705 en Gelderse rekenkamer inv.nr. 0012 nr.

8. Burgerboek Doetinchem ingang 0261 Stadsbestuur Doetinchem inv. 1220, AD.

1188, GA. 37. ORA Gendringen inv.nr 1, AD.

9. ORA Stad Doetinchem 525, jaar 1618, AD.

38. OA Wisch inv.nr 1888-27 en -39, GA.

10. ORA Zutphen 0217 inv. 274, GA.

39. OA Wisch inv. nrs. 51 en 65, GA.

11. ORA Landdrost ambt Zutphen 0217 inv.nr. 612 en

40. OA Wisch inv.nr. 188, nrs. 39-49-51 en 67, GA.

632, GA. 12. ORA Zutphen archiefblok 0217 inv.nr. 274, GA. 13. ORA Zutphen archiefblok 0217 inv.nr. 274, GA, jaar 1622. 14. ORA Zutphen 0217 inv.nr. 274 folio 5, GA. 15. ORA Zutphen 0217 nr. 274 2 juli 1628, GA. 16. ORA Doetinchem, inv.nr. 525, AD. 17. ORA stad Doetinchem inv.nr. 487 fol. 15, AD. 18. ORA Zutphen 0217 inv.nr. 274 folio 2, GA. 19. Archief Doetinchem inv.nr. 525 folio 638, AD. 20. AHB 1644 Jaar 1569, Schepeltient van Cleeff. 21. ORA Wehl, AD. 22. Website regionaalarchieftilburg.nl. 23. ORA Wehl 1692, AD. 24. RSBN RK Wehl, AD. 25. Verpondingscohier Graafschap Zutphen, GA. 26. ORA Wehl, AD. 27. ORA Wehl, AD. 28. RSBN RK Wehl inv.nr. 1701, AD. 29. Voluntair protocol Stad Doesburg, GA. 30. ORA Wehl, AD. 31. AHB 2645 en 2646, pachtboeken van de landrentmeester van Bergh. 32. Statenkwartier van Zutphen inv.nr 0005, acte nummer 332, GA. 33. ORA Didam inv.nr. 264 nr. 83, AD. 34. RBSN Didam inv.nr 454.01 pagina 120 en 454.02 p. 96, AD.

314

41. OAZ inv.nr. 841 Archief Zutphen op 27-05-1558, GA. 42. OAZ inv.nr. 842 Archief Zutphen, GA. 43. AHB 4369. 44. RBS 507.1 ref Trouwboek Doetinchem, AD.

VERANTWOORDING AFBEELDINGEN VOORKANT “Piepe” Willem Hartjes en gezin, 1898.

HOOFDSTUK 1 HERTGERS IN DOETINCHEM

HOOFDSTUK 2 HARTWIX EN HERTGERS IN ETTEN

1.0 (Voorblad) Catharinakerk in Doetinchem, 1745. Jan

2.0 (Voorblad) ‘t Dorp Etten in 1743. Jan de Beijer.

de Beijer en Hendrik Spilman. 1.1 Legger: Liber et registrum reddituum et bonorum Monasterii Bethlehemensis, uit 1379. Archief

2.1 Kasteel Wisch in 1870. Baron de Constant Rebecque. 2.2 Naamsverandering Gerrit in twee documenten in

Klooster Bethlehem inv. nr. 0314 Gelders archief

1562: Van Hartwix naar Hartgers. Rekeningen

Arnhem (GA).

Hoogheid Wisch, Rentmeester Johan Boumeester

1.2 Johan Hertgers camp, een camp die zijns vader te wesen placht buiten de Homburgerpoort, 26 april 1417. Stadsbestuur Doetinchem inv. nr. 0261,

1562-1565 Archief Huis Bergh (AHB) 4256 en 4258. 2.3 Kaart van de Liemers en omstreken, 1557.

charter 63 Archief Erfgoedcentrum Achterhoek en

Christiaan s’Grootten, cartograaf in dienst van Filips

Liemers Doetinchem (AD).

de Tweede.

1.3 “Liskens Raeckheit” (Liskens huisraad) ongeveer 1570, Oud archief Doetinchem inv. nr. 1362 (AD). 1.4 De stad “Deutinchem” langs den ouden Yssel, 1733. Kopergravure van Hendrik Spilman. 1.5 Schenkingsakte, Archief klooster Bethlehem nr. 37 GA. 1.6 Homburgerpoort te Doetinchem, 1745. Verheerlyckt Nederland. Jan de Beijer, Hendrik Spilman.

2.4 Binnenzijde van Slot Ulft, 1784. J. Bulthuis en K.F. Bendorp. 2.5 Omgeving zuidelijk van Slot Ulft in 1754/1755. “Geometrische planen” van de adellijke goederen onder de rentambten Wisch, Gendringen en Etten. Johan Heinrich Merner, koninklijke Pruisisch landmeter Kaartnummer 22. AHB inv.nr. 4722. 2.6 Document waarin staat dat de inwoners van Etten

1.7 Gruitpoort in 1743. Jan de Beijer, Hendrik Spilman.

het garnizoen moesten onderhouden en soldaten

1.8 Gerechtigden tot de stadsweiden, 1654. Paul

en een waecker moesten leveren, in ruil voor

Moors. 1.9 Egbert Hertgers, woonplek in Doetinchem van 16 februari 1456. Stadsbestuur Doetinchem 0261 inv. nr. 1544, charter 94. 1.10 Omgeving Doetinchem 1773. Jan Christiaan Sepp.

bescherming door de heer van Bergh. AHB inv. nr. 3950. 1571 - 1573. 2.7 Geometrisch plan van rivieren en polders tussen Ulft en Anholt in 1759. “Geometrische planen” van de adellijke goederen

Reise - en zak Atlas van de VII vereenigde

onder de rentambten Wisch, Gendringen en Etten.

provinciën 1739-1811.

Johan Heinrich Merner, koninklijke Pruisisch

315

landmeter Kaartnummer 22. AHB inv.nr. 4722. 2.8 Slot Ulft “Van Agteren te zien” in 1784. J. Bulthuis en K.F. Bendorp. 2.9 Omgeving westelijk van Slot Ulft in 1754/1755.

b. Doopbewijs van Catharina Hartjens (Trinken), 1702. RBS 759 Gendringen AD. 3.8 “Opknoping aan de galg”. Galgen aan het Rivierengebied, MijnGelderland.nl.

Johan Heinrich Merner. 2.10 ’t Grafelijke Slot Ulft in 1737. Jan de Beijer. 2.11 Overblijfsel van de brug van Slot Ulft. Privéarchief auteur. 2.12 Begeleidende tekst bij overblijfsel van de brug van Slot Ulft. Privéarchief auteur.

HOOFDSTUK 4 H A R T J E S I N B R A A M T, V R O E G E P E R I O D E 4.0 (Voorblad) Banier van het St. Jorisgilde in Braamt. Uit boek St. Joris Gilde Braamt, John Thoben. 4.1 Doopakte van Fridericus Hartjes 11 augustus 1748. RBS 762 Gendringen.

HOOFDSTUK 3 H A RT G E R S I N VA R S S E L D E R 3.0 (Voorblad) Oorspronkelijke boerderij in Varsselder waar de Hartjes anderhalve eeuw hebben gewoond. 3.1 Een uitsnede uit het document waarop “Het Gut

de Cingel bij de Huiszittensteeg te Amsterdam, op Dingsdag den 24en Junij A° 1748. Boek De Lage Landen van Jaap ter Haar. 4.3 Kaartje van de eerste “hutjes” (hofsteden) in

Varselaer” wordt vermeld, in 1460. AHB 0442,

Braamt. Uit boek St. Joris Gilde Braamt, John

Heerlijkheid Wisch.

Thoben.

3.2a Pentekening van de oorspronkelijke boerderij in Varsselder waar de Hartjes anderhalve eeuw hebben gewoond. (van oude foto). b. De gerenoveerde ‘Hartjes-boerderij’ in Varsselder, foto uit 2013 privéarchief auteur. 3.3 Overzicht van de IJsselweide in 1908. Boek 1000 jaar Gendringen A.G. van Dalen. 3.4 Het Pruisische geheime archief in Dahlem. Waar deel van archief van de Graaf van Limburg Stirum ondergebracht zou zijn. Wikipedia 2002. 3.5 Allegorisch plaatje van Bommen Berend oftewel Bisschop Bernhard von Galen. Boek de Zwanenberg, van burcht tot buurt. Peter Bresser e.a. 2005. 3.6 Trouwakte van Jan Hartjes en Adelheid Kniesten, 1699. P.C Kerk Zeddam AD. 3.7a Doopbewijs van Henricus Hartjens, 1700.

316

4.2 Het plunderen van het huis van A.M. van Arssen, op

4.4 Beschrijving van de goederen van de kerk in Zeddam. Rijksarchief Utrecht, collecties Rijsenburg inv.nr. 1180 tweede pagina nr. 5. 4.5 Pagina 3 van de Lijst van “gestorven en gebeeterde beesten” in het dorpje “Bramt” uit het Graafschap Bergh. AHB 1836. 4.6 “Brief en Bylage door eenen J.F. Michaels uit Gent” over veeziekten, uit 1744. Hof van Gelre, Zutphen archiefblok 0124 inv. nr. 2572 GA. 4.7 Overzicht van geclaimde waterschade, 1784. AHB 1838. 4.8 Huwelijksacte van Frederik Hartjes en Anna Meijsen, 8 mei 1784. RBS 110. 4.9 Uit het Gildeboek Braamt: Frerik Hartjes als tamboer, in 1786, en Jan Ha(r)tjes als tamboer, in 1810.

4.10 Overzicht van diensten van Jan en Frederik als gids

5.2 Toestemming van het leger voor het huwelijk tussen

voor de Russische en Pruisische troepen in 1813.

Willem Hartjes en Hendrika Petronella Jansen, 15

ORA Bergh inv. nr. 879, AD.

april 1878. Gemeente bestuur Bergh ingang 0159,

4.11 Toetreding tot en uitsluiting van Jan Hartjes uit het St. Jorisgilde in Braamt. Gildeboek (kopie in bezit auteur). 4.12 Gevecht tussen Franse soldaten en Kozakken bij Deventer, 26 november 1813. Rijksmuseum.nl. 4.13 Kadasterkaart waarop de eerste twee

inv.nr. 423 Militaire zaken, AD. 5.3 Kadasterkaart van Braamt, sectie H. Jaar 18421912 AD. 5.4 Eerste foto van onze familie Hartjes: “Piepe” Willem Hartjes en zijn gezin. Privéarchief auteur. 5.5 Testamenten van Willem en Petronella. Notariële

“Hartjeshuisjes” staan. Het oude huis is nr. 251,

archieven 0168 Zevenaar ingang 6410 inv. nr. (63)

het nieuwe is nr. 751, het latere Heuvelwijk 14.

en 64 GA.

Kadaster Arnhem. 4.14 Memorie van Successie van Jan Hartjes. Kantoor Terborg 0035 inv. Deel 12 folio 62, nr.38. 4.15 Heuvelwijk 14, het voormalige Braamt 38. Privéarchief auteur. 4.16 Landing van Willem I op het strand van Scheveningen, 30 november 1813. Haagshistorischmuseum.nl. 4.17 Familie van Bernardus en Johanna bij hun 50-jarig huwelijk in 1928. Privéarchief auteur. 4.18 Brief van Officier van Justitie Schlingemann over

5.6 Geboorteacte van W.G. Hartjes (geb. 20-03-1888). RBS Zeddam nr. 39 AD. 5.7 Een nog levende Maria Frederika Hartjes. Website Historischekranten.nl. 5.8 Groepsfoto van betrokkenen bij de moord op Maria Frederika Hartjes. Website Historischekranten.nl. 5.9 Ballade van de Kindermoord in de oorspronkelijke opmaak. Privéarchief auteur. 5.10 Krantenbericht over de collecte voor het gezin van Maria Hartjes door pastoor Van Angeren. Website Historischekranten.nl.

de diefstal van de jonge Jan Hartjes. Ingekomen

5.11 Grenspaal 644 bij Leuth. Website Grenspalen.nl.

stukken Gemeente Bergh Groen boek nr. 85, Officier

5.12 Landkaart grensgebied met grenspalen, omgeving

Schlingeman.

Leuth. Website Grenspalen.nl. 5.13 Vrijstelling voor Willem Hartjes van militaire

HOOFDSTUK 5 H A R T J E S I N B R A A M T, L AT E P E R I O D E 5.0 (Voorblad) Oswalduskerk, Zeddam (beschreven als Zeddum) gezien vanuit het zuidwesten, jaar 1720. D. Thielemans. 5.1 Oproep voor militaire dienst van “Piepe Willem”

dienst vanwege kostwinnerschap, in 1914. Gemeentebestuur Bergh, Brievenboeken inv. nr. 414 en 266. 5.14 Het 3e gesticht in de kolonie Veenhuizen. Website Weesenaar.nl. 5.15 Willem G. Hartjes beschreven in het register van

Hartjes, 1873. Gemeentebestuur Bergh ingang

Veenhuizen. Inventaris Rijkswerkinrichtingen

0159, inv.nr. 423 Militaire zaken AD.

Venhuizen en Ommerschans nr. 0137 archief derde

317

gesticht inv. nummers 1 t/m 1506 Archief Drenlias te Assen. 5.16 Advertentie in de Graafschapsbode uit 1919 over de verkoop van de twee boerderijen door W.G. Hartjes. Website Historischekranten.nl. 5.17 Bericht in de Graafschapsbode over de brand van

gemaakt. Privéarchief auteur. 6.12 Opa Van Zanten met een van de kinderen Van Lidth de Jeude in de tuin. Privéarchief auteur. 6.13 Draaihuisje voor tuberculosepatiënten. Website hoeksewaard.wordpress.com. 6.14 Voorzitter Jo van Zanten met schoonzonen Dik

de boerderij op de Beekseweg 128 in Wehl, op 21

Steenbergen en Piet Oltmans en enkele leden van

september 1928. Website Historischekranten.nl.

duivenvereniging “De Koerier” in Zeist. Privéarchief

5.18 Wilhelmus Gerhardus Hartjes, geboren 20 maart 1888, op ongeveer 50-jarige leeftijd. Privéarchief auteur. 5.19 Berendina Hartjes-Sessing, geboren 15 maart 1889, op ongeveer 70-jarige leeftijd. Privéarchief auteur.

auteur. 6.15 Serie pasfoto’s van Riek, Annie, Gijs, Joop, Riet en Lies van Zanten. Privéarchief auteur. 6.16 Wim jr. met zijn ouders, 1950. Privéarchief auteur. 6.17 Gijs van Zanten met accordeon. Privéarchief auteur. 6.18 Wim sr. met trommel. Privéarchief auteur.

HOOFDSTUK 6 HARTJES IN ZEIST

6.19 Lies Hartjes - van Zanten, 87 jaar, in Zorghotel

6.0 (Voorblad) Slot Zeist. Jaartal 1750. Kopergravure

6.20 St. Josephkerk Zeist. Tekenaar onbekend.

Hendrik Spilman. 6.1 Familie Hartjes op het 25-jarig huwelijksfeest, 0711-1933. Privéarchief auteur. 6.2 Tante Nel. Privéarchief auteur.

Bovenwegen. Privéarchief auteur. Privéarchief auteur. 6.21 Huisarts Van Lidth de Jeude. Privéarchief auteur. 6.22 Boerderij op de Nieuwstraat 79, Wehl. Privéarchief auteur.

6.3 Tante Anna Lucassen. Privéarchief auteur.

6.23 Neefjes Eef, Wim en Henk. Privéarchief auteur.

6.4 Wim in lange jas. Privéarchief auteur.

6.24 Boerderij aan de Beekseweg 128, Wehl. Privéarchief

6.5 Trouwfoto van Wim en Lies Hartjes – van Zanten. Privéarchief auteur. 6.6 Trouwboekje van Wim en Lies Hartjes – van Zanten. Privéarchief auteur. 6.7 Geboorteakte van Wim jr. Privéarchief auteur. 6.8 Willem sr. met de bakkerskar van bakkerij Schat. Privéarchief auteur. 6.9 Stamkaart van Wim jr. Privéarchief auteur. 6.10 Jo en Marie van Zanten. Jaartal 1954. Privéarchief auteur. 6.11 Gezin Van Zanten in 1919, foto is in Utrecht

318

auteur. 6.25 Briefkaart zomer 1958, van oma en opa Van Zanten (opa Dribbel). Privéarchief auteur. 6.26 Voormalig station(splein) Zeist, rond 1920. Archief van der Pol stichting Zeist. 6.27 De haven van Zeist, rond 1920, met loods van motorschuitpakdienst C. Ekdom. Archief Van de Poll-stichting Zeist. 6.28 Pastoor Overmaat. Uit boek Kerk in de Steigers. 6.29 “Het Rond” in Zeist, jaren 1920, met gemeentehuis en hotel-restaurant Hermitage. Archief Van de Poll-

stichting Zeist. 6.30 Afscheid van schoolmeester S.J. Trossel in de Zeister Nieuwsbode, 1973. Privéarchief auteur. 6.31 Henk van der Horst met Marianne en Els voor de Schaerweijdelaan 167. Privéarchief auteur. 6.32 Oude (inmiddels afgebroken) muziektent in het van Lenneppark in Zeist. Archief Van de Poll-stichting Zeist. 6.33 Luchtfoto van de St. Josephkerk en omgeving. Uit boek Kerk in de Steigers. 6.34 Foto van de derde klas lagere school (uitvergroot: “De Witte”). Privéarchief auteur. 6.35 Marianne, Els en Wim, 1963. Privéarchief auteur. 6.36 Schoolfoto Ulo, 1964-1965 (uitvergroot: Wim). Privéarchief auteur. 6.37 Groep 1967, Opleiding verpleegkundige A (1971). Privéarchief auteur. 6.38 Temperatuurlijst van Ingrid Marja de Boer. Privéarchief auteur. 6.39 De zussen Jacoba en Johanna Radstaake. Privéarchief auteur. 6.40 Doopakte van Jacoba Johanna de Boer. Op bijgevoegde pasfoto staat Joke. Privéarchief auteur. 6.41 Joke de Boer in 1969. Privéarchief auteur. 6.42 Echtpaar Arend en Ge de Boer. Privéarchief auteur. 6.43 Gezin De Boer (uitvergroot: Joke). Privéarchief auteur. 6.44 De zojuist getrouwde Wim en Joke lopen onder de versierde bogen door. Privéarchief auteur. 6.45 Joke en Wim bij kasteel Sterkenburg, 12 juli 1973. Privéarchief auteur. 6.46 Jaap Schaap, Herre en Bea Roorda, Henk van der Horst, Bob Koning. Privéarchief auteur. 6.47 Dr. W.J. Kappelle. Privéarchief auteur.

6.48 Voorbeeld van lesmateriaal uit de cursus paleografie. Privéarchief auteur. 6.49 Allaert op pompoen. Privéarchief auteur. 6.50 Ingrid, net afgestudeerd. Privéarchief auteur. 6.51 (Schoon)vader Adri Nobel als trouwambtenaar bij het huwelijk van Ingeborg en Martijn. Privéarchief auteur. 6.52 Droomhuis Lotestede, anno 2014. Privéarchief auteur. 6.53 Allaert en zijn opa op Koeburg, in de tuin met schuur. Privéarchief auteur. 6.54 Overlijdenskaart van Wilhelmus Gerhardus Hartjes sr. Privéarchief auteur. 6.55 Koeburg, tuin met kassen. Privéarchief auteur. 6.56 Oproep voor de Arbeitseinsatz van Adri de Boer, de verloofde van Ge de Boer. Privéarchief auteur. 6.57 Kinderen zitten, net na de oorlog, op de ondergrondse schuilplaats van Adri de Boer. Privéarchief auteur. 6.58 Tante Jo van de Kaaden, rond 1950. Privéarchief auteur. 6.59 Tante Jo voor station Seiffen in voormalig OostDuitsland. Privéarchief auteur. 6.60 Günther Rupp met tante Jo voor de Trabant. Privéarchief auteur. 6.61 Begeleidingscommissie van het boek “Een eeuw ziekenhuis in Zeist”, 1996. Van Links naar rechts Wim Hartjes (hoofdverpleegkundige), Professor C. Willemse ( neuroloog), Drs. Thiadens (algemeen directeur), Dr. Backus (KNO arts) en Professor Dr. Van ’t Hoofd (neuroloog). Uit boek Een eeuw ziekenhuis Zeist. 6.62 Het gezin Kikuchi in Yamada, Japan. Privéarchief auteur.

319

6.63 Burgemeester en bestuur van “De Hofreis” bij de

BIJLAGE I Brief Wimmie. Privéarchief auteur.

viering van het vijfjarige vriendschapsverband Zeist Yamada. Privéarchief auteur. 6.64 De kleinkinderen Hartjes samen anno 2013. Privéarchief auteur. 6.65 Stamhouders van drie generaties Hartjes: Wim, Thomas en Allaert. Privéarchief auteur. 6.66 Familie Hartjes bij het 40-jarig huwelijk van Wim

BIJLAGE III O O R L O G S E R V A R I N G E N FA M I L I E D E BOER 1944-1945 B.1 Arend, Ge en Co de Boer. Privéarchief auteur. B.2 De gehavende John Frostbrug. Privéarchief auteur.

en Joke Hartjes - de Boer. Van links naar rechts

B.3 Distributiestamkaart Co de Boer. Privéarchief auteur.

boven: Martijn E., Ingrid, Allaert, Brigitte, Ingeborg

B.4 Guldenbiljet in de oorlogstijd. Privéarchief auteur.

en Martijn N. Van links naar rechts onderen: Femke,

B.5 Zilverbon uit de oorlogstijd. Privéarchief auteur.

Frank, Joke, Liselotte, Wim, Thomas en Lucas.

B.6 Distributiestamkaart van Arend de Boer. Privéarchief auteur.

Privéarchief auteur.

B.7 Persoonsbewijs Ge de Boer. Privéarchief auteur.

HOOFDSTUK 7 HARTJES IN ZEIST

B.8 Passierschein. Konden de Duitsers gebruiken als ze

7.0 (Voorblad) De staatkundige indeling van de Liemers

B.9 Tijdelijke pas bureau NVH Vroomshoop voor Adri.

zich wilden overgeven. Privéarchief auteur.

en omgevende gebieden in de 16e eeuw. Website Chrisvankeulen.nl.

Privéarchief auteur. B.10 Verwoeste huis van Arend in de Karel van

7.1 ’t dorp Zelhem, gezicht op de kerk vanuit het westen. Jaar 1743. Jan de Beijer en Hendrik

Gelderstraat in Arnhem. Privéarchief auteur. B.11 Verwoeste omgeving Karel van Gelderstraat in

Spilman. 7.2 Jochum Hertgers was de eerste die zich in Wehl

Arnhem. Privéarchief auteur. B.12 Verwoeste Turfstraat, omgeving Rijnbrug, Arnhem.

vestigde: AHB 1644, Schepeltient van Cleeff, 1569. Afbeelding van dat vestigingsdocument.

Privéarchief auteur. B.13 Markt, provinciehuis en Eusebiuskerk in Arnhem.

7.3 Kaart van “Dat dorp Weel” uit oktober 1647, gemaakt door Frans von Senhem.

Privéarchief auteur. B.14 Velperplein in Arnhem. Privéarchief auteur.

7.4 Torenmolen ter Laak in Didam. Oudheidkundige vereniging Didam (ovd-didam.nl). 7.5 Kaart van huis en schuur van Albert Hartjes in Didam, 1729. Uit boek De Didamse molens en molenaars.

320

H E T P R O C E S VA N M I J N G E N E A L O G I S C H ONDERZOEK 1.

Kerk en Kasteel te ‘s-Heerenberg. Jaar 1745. Jan de Beijer en Hendrik Spilman.

N AW O O R D 1.

W.G. Hartjes in het archief van Huis Bergh, in de Munt te ‘s-Heerenberg. Privéarchief Bob Koning.

ACHTERKANT

Plaquette boven de deur van de Munt in ’s-Heerenberg, “Moneta Com. (itatus) Montensis” (Het Munthuis van het Graafschap Bergh).

Website commons.wikimedia.org

321

Bibliografie & bezochte archieven

323

BIBLIOGRAFIE Aalbers, P.G. Het einde van de horigheid in Twente en

Gemeente Zeist, Bureau Voorlichting, Zeist, stad in het

Oost-Nederland 1795-1850, Zutphen, 1979.

bos, 1965.

Alberts, W. Jappe, Het Middeleeuws Keurboek van de stad

Graaff de, B. Groot Citaten Boek, Kosmos, Utrecht/

Doetinchem, Zutphen, 1979.

Antwerpen, 1989.

Bartelink, G.J.M, Latijnse citaten en gezegden, Prisma,

Greeven, K.H., Geschiedenis en beschrijving van

Schiedam, 1994.

Doetinchem, Delfshaven, 1830.

Boekholt P.Th.F.M. en Booy de E.P., Geschiedenis van de

Groen, P., Nimwegen van, O, Prudâ&#x20AC;&#x2122;Homme van Reine, R,

school in Nederland vanaf de middeleeuwen tot aan de

Vliet van, A, De tachtig jarige oorlog, Van opstand naar

huidige tijd. Van Gorcum, Assen/Maastricht, 1987.

geregelde oorlog 1568-1648, Den Haag, 2013.

Boogman, J.C en Oosterhaven, S, Geschiedenis van

Kuipers, Jan J.B, Nederland in de middeleeuwen, De

Doetinchem, Zutphen, 1986.

canon van ons middeleeuws verleden, Zutphen, 2011. Heimatverein Haldern e.V., Haldern 950 Jahre, Haldern,

Bisselink, G. , De Sint Oswaldinuskerk en haar bewoners,

1990.

sâ&#x20AC;&#x2122;-Heerenberg, 2011. Heijden van der, C., Rampen en plagen in Nederland Buisman, J., Bar en Boos, Duizend jaar weer, wind en

1400-1940, Epe, 2004.

water in de Lage Landen, Franeker, 1995. Lovink, S.H. , In en om Doetinchem, Doetinchem 1943. Burg van der, V.A.M. en Rhoem, R.P.M. , Kerk in Steigers, Katholiek Zeist in woord en beeld, Zeist, 2011.

Panhuysen, L., Rampjaar 1672, Hoe de republiek aan de ondergang ontsnapte, Amsterdam/Antwerpen, vijfde druk

Dalen van, A.G., Heren, Land en Volk, Nijmegen, 1979.

2011.

_ , 1000 jaar Gendringen, Nijmegen, 1983. _, Met het huis Ulft door de historie, Ulft, 1974.

Power, E. Het dagelijkse leven in de middeleeuwen, Utrecht/Antwerpen, tweede druk 1975.

Draak, J. den, Het klooster Bethlehem bij Doetinchem, 1967.

Rademaker-Helfferich, B., Menno Simons (1496-1561, Leidsman der dopers, Leeuwarden, 1996.

Faber, R, Veenhuizen, een, twee, drie, 1983.

324

Reinder, R., Een eeuw Ziekenhuis in Zeist 1896-1996,

O P G AV E VA N D E B E Z O C H T E A R C H I E V E N IN DE PERIODE 1992 - 2014

Zeister Ziekenhuis Lorentz Ziekenhuis Zeist, Bunnik,

1. Gelders Archief Arnhem

1996.

2. Archief Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers 3. Gemeentearchief ’s-Heerenberg

Ruijs, Th. G .P.M., Een historische schets van Katholiek

4. Het archief van Huis Bergh in ‘s-Heerenberg

Zeist, Zeist, Van de Poll-stichting, 1978.

5. Stadsarchief Deventer 6. Regionaal archief Zutphen

Stevens, H., Didamse molens en molenaars, Zes eeuwen

7. Stadsarchief Emmerich

molengeschiedenis, Doetinchem 2003.

8. Hauptstaat Archiv Düsseldorf 9. Stadtarchiv Münster

Stichting Huis Bergh, Hendrik, graaf van den Bergh (1573-1638), Van Spanje naar Oranje, ‘s-Heerenberg, 2010.

10. Geheimnes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz in Dahlem (Berlijn) 11. Archief gemeente Didam 12. Archief Gemeente Wehl

Stralen van, B, Kummer J., Pereboom F., Lezen in

13. Archief Gemeente Varsseveld

Gelderse en Overijsselse bronnen, Kampen, 1998.

14. Archief Gemeente Zeist 15. Rijksarchief Utrecht

Thoben, J, Sint-Jorisgilde Braamt, Een traditie van 625

16. Das Mosaik, archief in Kleef

jaar, Braamt, 1995.

17. Kadaster Arnhem

_ , Het Kerspel Beek in de Liemers, ‘s-Heerenberg, 1999.

18. Nationaal Archief te Den Haag

_ , Hervormde kerken Zeddam, Zeddam, 1998.

19. Archief Van de Poll-stichting, Zeist, 1978.

_, Urkundenregesten Stift Elten, ‘s-Heerenberg, 2007.

Oudheidkundige vereniging.

Verdam, J, Ebbinge Wubben, C.H., Middelnederlandsch Handwoordenboek, Den Haag, October, 1932. Volkers, K., Zeist door de tijd, Een cultuurhistorische atlas, Amsterdam, 2011.

325

Verklarende Woordenlijst

327

Afkortingen, uit het verpondingskohier Varsseveld ca.

In 1907 kwam de tiendwet tot stand die afkoop op billijke

1650, afschrift Kreijnck (www.genealogiedomein.nl)

voorwaarden regelde.

sch = schepel mdr = malder of mulder

Borchgreeff

dlr = daalder

Burggraaf of Slotvoogd.

Allodium

Breukengericht

Een vrij goed (grond), dat de koning schonk aan zijn trou-

Gerecht / rechtbank voor kleine rechtszaken.

we dienaren. Er rustte geen enkele verplichting op t.a.v. de schenker.

Borgerschap Burgerschap: inwoner zijn van een stad als zodanig, met

Apenen

alle daaraan verbonden rechten.

Openen. Caterstede Belmundig

Keuterboerderij.

Verlies van het hofrecht bij horige boeren. Classis Blafferts (Blaffaert)

Onderafdeling van een provinciaal kerkbestuur.

Lijst met officiĂŤle opgaven en cijfers (een register). Cedule Bloedtiend

Bewijsstuk, schriftelijke verklaring, rekening. Bijv. een

Een oud recht, waarbij het tiende gedeelte van de

cedule van vertheringe = verteringskosten.

opbrengst voor de tiendheer was. Het tiendrecht is van kerkelijke oorsprong. De rechten kwamen in handen van

Cijnzen

wereldlijke heren: men kon de rechten van tiendheffing

Tins of thins. Oorspronkelijk een soort landhuur. Een ver-

kopen en dan was men tiendheer. Het rustte op de pro-

goeding voor het gebruik aan de eigenaar. Cijnzen werden

ducten van de akker, maar ook op die van de veehouderij.

voldaan in natura, in de vorm van graan, honing of wijn.

Men onderscheidde grove en smalle tiend. Grove werd

Horige boeren waren cijnsplichtig. Soms werden cijnzen

geheven van akkerbouwgewassen als granen, smalle tiend

gedeeltelijk voldaan in geld. Cijnzen gingen langzamer-

van hofvruchten.

hand over in pacht.

Krijtiend of bloedtiend betrof dieren als biggen en lammeren.

Dijack

Tienden werden zeer onrechtvaardig gevonden. Extra in-

Diaken, bekleder van een kerkelijk ambt.

spanningen van de boer kwamen de tiendheer ten goede.

328

Drost

eigenaren van tienden en kloosters.

Legeraanvoerder, rentmeester, stadhouder, rechtelijk ambtenaar.

Geërfdenorganisatie Vergelijkbaar met marken elders in het land: publiekrech-

Eike heisters

telijke organen, ontstaan uit de behoefte om beperkende

Pas geplante eiken bomen.

maatregelen op te stellen tot het gebruik der gemene gronden (etc., zie Dalen van, A.G. 1000 jaar Gendringen,

Ellen (lengtemaat)

p.184, 1983).

oude lengtemaat waarvoor de menselijke arm de grondslag

Geërfdenorganisaties hielden geërfdendagen, de eerste

vormde (nu nog in gebruik in de manufacturenhandel: 69

dateert uit 1611, in Etten. De Geërfdendag Gendringen

centimeter).

wordt voor het eerst genoemd in 1636.

Feodaliteit

Gerichtspersoon

Leenstelsel.

Kan naast de natuurlijke personen, krachtens de wet drager zijn van rechten en verplichtingen en in rechte kan

Feodalisme

optreden respectievelijk worden aangesproken.

Het feodalisme - maatschappelijke orde gebaseerd op het leenstelsel - bleef in het oosten van Nederland (achter

Gevride

de IJssel) in wezen bestaan tot 1900, hoewel het bij de

Niet meer lijfeigene zijnde.

komst van de Fransen in 1795 werd afgeschaft onder de leus “Vrijheid, gelijkheid en broederschap”.

Grove Tiend Tienden geheven op akkerbouwgewassen.

Garve Garf, garve (Duits: Garbe). Oorspronkelijk greep de maaier

Hessenwegen

een armvol halmen en sneed het af met de sikkel. Vier

1. Bochholt - Aalten - Romienendiek - Halle - Zelhem

van deze bosjes werden samen gebonden tot een garve

- Hummelo - Doesburg. Met onderweg de herbergen

(garve, of gerf, komt van greep, grijpen). Garve is ook wel

Radstake - de Landeweer - ’t Wapen van Heeckeren.

een vorm van belasting. “De derde garve” was de lichtste

2. Aalten - Varsseveld - IJzervoorde - Doetinchem - Does-

belasting en wel een derde deel van de (rogge) opbrengst.

burg. Met onderweg de herberg Wiemelink bij kasteel

Die opbrengst was bestemd voor de verpachter.

Slangenburg.

Geërfde

Hofdach, Hofvaart

Gerechtigd lid van een markgenootschap; grondbezitters

Jaarlijkse verplichte dag om als hofhorige aan het hof van

met aanzienlijke bezittingen, zoals grootgrondbezitters en

de grondeigenaar te verschijnen, waarbij de hofrechten

329

opnieuw werden voorgelezen en zij hun hofhorychheit

Koirnmeden (Keurmeden)

erkenden.

volgens het Middelnederlandsch handwoordenboek van Verdam:

Hofrechten

“opbrengst van het bestehoofd of cateil. Het beste stuk

Rechten en plichten van de horigen.

uit de nalatenschap van een horige “keurmedige” door den heer, krachtens zijn recht te kiezen”.

Horigheid Een verhouding tussen grondeigenaar en gebruiker, die

Kohier

ervoor zorgde, dat de eigenaar behoorlijke grondgebruikers

had en de gebruikers het vaste gebruiksrecht garandeerde. Dit gebruiksrecht was praktisch erfelijk tegen een zeer

Koirn

lage, vaste pacht. De gebruiker evenwel was verplicht

Korrel, Koren (rogge, weit en gerst (des Heeren koirn,

op het goed te blijven onder bepaalde voorwaarden. In

behorend aan de Graaf).

Oost-Gelderland gold de horigheid tot 1795, en in wezen tot 1900, zij het niet op wettelijke grondslag.

Koolhof Moestuin.

Hutje Eerste bewoningen op de Braamtse hei rond 1650. Later

Laer

ook wel Hof genoemd. Bestaande uit de deel, de keuken

Veld, open veld, onbebouwd land, weiland en gemeene

(de geut) en een kleine kamer, een slaapkamertje en een

weide.

zoldertje. Landmaten Huurboeren, Huerman (Fries)

In gebruik tot 1820, voor de invoering van het metrieke

Vrije lieden, die naast de belasting aan de koning, pacht

stelsel in Nederland.

aan hun landheer betalen.

1 Mijl = 1000 meter. 1 Roede = 10 ellen = 1000 cm = 10 meter.

Kampen

1 El = 10 palmen = 100 cm.

Stukken grond buiten de stadsmuren gelegen, omheind

1 Palm = 10 duimen = 10 cm.

door laag struikgewas, zoals in de omgeving van Doetin-

1 Duim = 10 strepen = 1 cm. 1 streep = 1 mm.

chem.

1 Rijnlandse voet = 31,394 cm. 1 Rijnlandse roede = 3,7673 cm. Nu (12 voet).

Kerspel

1 Rijnlandse duim = 2,615 cm. Er gaan 12 duimen in

Oorspronkelijk alles wat bij de kerk hoorde, de parochie,

een voet.

dus later kerkdorp: een dorp met een kerk als centrum.

1 Rijnlandse morgen = 600 vierkante Rijnlandse roeden

330

(van 12 voet) en is 8515,79 m².

pachter genoemd, maar de directe betrokkene, zoals een

Een vierkante Rijnlandse roede = 14,193 m².

kerkmeester die voor kerkelijke goederen betaalde.

1 Hollandse morgen = 0,85 ha. Een Nijmeegse molder = 0,68 ha.

Malder of mulder

Een Amersfoortse molder = 0,77 – 0,78 ha.

Hoeveelheid die in een keer gemalen wordt.

Een Zutphense molder = 0,45 - 0,46 ha. Een schepel is een landmaat of een maat voor droge

Momber

waren.

Voogd over onmondigen (minderjarigen).

Legger

Morgen

Naam van een openbaar register.

Een oude landmaat, waarvan de grootte in verschillende streken zeer uiteenloopt. Het staat namelijk voor zoveel

Lick

land als men op een ochtend kan ploegen.

Lijk.

In de Achterhoek gold de Rijnlandse morgen: 600 vierkante Rijnlandse roeden = 8515,79 m².

Likstege, met ein vecken afgesloten

De Amstellandse morgen: 8219 m².

Lijkweg (steegje), met een hek of slachtboom afgesloten.

De Waterlandse morgen: 10.772 m². De Gelderse morgen: 3180 m².

Lijckwech

In de Liemers komt deze oppervlaktemaat nog verspreid

Lijkweg. De weg naar het kerkhof vastgelegd door overle-

voor als 84 of 85 are.

vering van geslacht naar geslacht, voor ieder gehucht en zelfs voor iedere hoeve. Stamt waarschijnlijk uit de tijd

Munten

van Karel de Grote. Om het volk af te houden van heiden-

10 Schillingen = ﬂ 3,-

se begraafplaatsen.

1 pond = ﬂ 1,- Denariën = 1 alt moerken = 72 Butges Duit

Die oeren lijckwech dair doer hadden deden subsidium

Dukaat, een muntstuk uit de zeventiende eeuw, ter waar-

dairto.

de van 5 gulden.

Boeren die hun lijkweg daar door hadden lopen en er

Daalders, zilveren munt met de waarde van 30 stuivers

subsidie voor kregen.

(1538-1845) of fl 1,50. Stuiver

Maancedulen

Blank

Maancedulen zijn eenvoudige lijsten van verschuldigde

Talenten

verpondingsbedragen en de namen van de mensen die

Grooten

deze moesten betalen. Vaak werd niet de eigenaar of

Oude schilden

331

Pond

Requisitie (synoniem: requisitoir)

Snaphanen

Vordering, uitnodiging, verzoek, eis.

Karolingische gulden: voor het eerst geslagen in 1521. 1 Karoligulden = 20 stuivers. Een uitvoering in goud, ge-

Roe (als vlaktemaat)

wicht 2,91 gram, gehalte 0,585. Een uitvoering in zilver,

14 m². Er gaan 700 roe op een hectare.

gewicht 22,85 gram, gehalte 0,833. Rookhoender Onmundig (kind)

Een rokende schoorsteen. Rook- of vuurhoenders.

Minderjarig kind. Rookhoendersbelasting Piepe, piepen

Belasting per schoorsteen, zijnde woning of stookplaats.

Korte, rechte singels, van elkaar gescheiden door sloten. Schepel Pondschatting

Een oude inhoudsmaat van vóór 1820. 10 liter, overeen-

Ook wel verponding genoemd of schat of schatting. Was

komend met een 1/10 mud of vat, oftewel: 10 liter droge

een belasting op onroerend goed, opgelegd door de land-

waar (aardappelen, haver, etc.).

heer, die hiermee zijn oorlogen kon bekostigen.

Werd ook wel als oppervlaktemaat gebruikt en was dan ca. 350 m².

Poorter(s)

Een schepel (of aem) wijn is ca. 150 liter, een taak 3,4

Lijfeigenen die ontslagen werden van hun lijfeigenschap,

liter en quarte 1,7 liter.

doordat ze naar een ommuurde stad trokken en daar bin-

Voor bier: een vat is 155 liter, een vane (faene) 3,5 liter

nen bleven. Ongeveer 12e en 13e eeuw.

en uit een faene schonk men 4 byren. Afhankelijk van de grondsoort was er meer of minder

Reformatie, de

zaad nodig. Daardoor bestonden per streek verschillende

Van Dale: kerkhervorming in de zestiende eeuw. De nade-

inhoudsmaten.

re, doorgaande reformatie: doorzetting van de kerkhervorming in de zeventiende eeuw in de sfeer van persoonlijke

Schepel zaad (scheppels zaad)

godsvrucht, strevend naar versterking van de vroomheid-

Een oude inhoudsmaat voor rogge van 35 liter. Men kon

beleving, piëtisme.

met een schepel zaad een bepaalde oppervlakte inzaaien. De Gelderse zaaischepel is 1450 m².

Requirant

4 schepels = 1 molder gesey (zaaisel), dus 5800 m².

Verzoeker.

Servituut Erfdienstbaarheid: zakelijke last waarmee een erf is bezwaard tot gebruik en ten nutte van een ander (aangren-

332

zend) erf; het servituut bestaat in de verplichting om iets

Tiend

te dulden of niet te doen.

Evenredig, meestal tiende gedeelte van de voortbrengselen (veldgewas, vruchten, jongen van dieren, enz.) dat

Setter

men vroeger geregeld aan degene wiens grond men in

Schatters: verhuurder, oprichter of prijsbepaler, taxateur.

gebruik had (vaak de heer van de plaats of de kerk) moest opbrengen, vooral 1/10 van het veldgewas, als pacht

Spint

betaald.

Een oude maat van 7 liter, bijvoorbeeld voor aardappelen, haver.

Toestendigh Behoort toe, aan.

Stift Geestelijke stichting (niet altijd een klooster).

Tijns

Schatting, belasting; grondrente, erfpacht.

Spitael Ziekenhuis.

Twintigste penning, 20e penning Belastingpercentage, te betalen door de geestelijkheid en

Stilzaete

grondbezitters aan de overheid, als jaarlijkse belasting.

Een toestand van betrekkelijke vrede, stelde de mensen in staat zich weer voorgoed te vestigen, bijvoorbeeld in Ulft

Tijnsgoederen

of in de rest van het Berghse gebied.

Goederen waarvan jaarlijks een tijns moest worden betaald, hetzij in geld, hetzij in natura.

Stove 1. groot verwarmd vertrek.

Veltlant

2. gelegenheid voor warme baden.

1. Bouwland

3. heet bad.

2. Akkerland

Strepelken (land)

Verponding

1. Zich aftekenend, of van andere gelijksoortige gronden

1. Belasting op alle onroerende goederen waaruit inkom-

gescheiden vlak of gebied, gewoonlijk meer lang dan breed; strook; streek. ‘Een streep grond’, ‘een smalle streep land’. 2. Betrekkelijk lang en zeer smal afgescheiden of door verdeling ontstaan stuk land, een reep land.

sten werden verkregen. 2. In de kohieren staan alle onroerende goederen met schatting van de waarde opgesomd. De namen van de eigenaar en eventuele pachter staan ook vermeld. Uit de kohieren met getaxeerde pachten huurwaarden werden maancedulen samengesteld, waarin bij iedere

333

post het verschuldigde bedrag werd vermeld. 3. Belasting, meestal op vast goed, zie A.C.J. de Vrankrij-

Verantwoording Voor het samenstellen van deze verklarende woordenlijst

ker, Geschiedenis van de belastingen. Fibulareeks 10.

was de website oudzelhem.nl mijn voornaamste ingang

Bussum 1969.

(www.oudzelhem.nl/woordenlijst/navigatie_onder.htm). Eveneens heb ik gebruik gemaakt van de vertalingen van

Verpondingskohier

Gerhardt Kreynck uit zijn afschrift van het verponding-

Het kohier van de in Gelderland bestaande onroerend

kohier de opvolger van de schildschattingen van voor

goedbelasting.

1650. De derde bron is het Middelnederlandsch Handwoordenboek van Verdam uit 1932.

Voermunder (oftte sorghdrager) Voogd. Vervaldagen van betalingen: 6 januari

Driekoningen

22 februari

St. Petri ad Cath

12 maart

St. Gregor

1 mei

St. Walburg

24 juni

St. Jan

20 juli

St. Margriet

25 juli

St. Jacob

1 augustus

St. Pietersbanden

15 augustus

Maria Hemelvaart

1 september

St. Aegidius

29 september

St. Michael

1 november

Allerheiligen

2 november

Allerzielen

11 november

St. Maarten

6 december

St. Nicolaas

31 december

St. Silvester

Wagendiensten De erfverplichting om de heer enige dagen per jaar te helpen met het inhalen van de oogst of het hooi.

334