Θεωρία... από την αρχή!

Περιεχόμενα Λόγος του I. Θ. Κακριδή (30.1.1949) ................................................................. 15 Πρόλογος ..................................................................................................................... 19 ΘΕΜΑ α΄: Περίληψη

Θέμα α΄: Περίληψη ......................................................................................... 22 Ορισμός ........................................................................................................................ 22 ΒΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ ................................................ 20 ΘΕΜΑ β΄: Κατανόηση - Προθετικότητα Μετασχηματισμοί - Συγκρίσεις Κειμένων Θέμα β΄ ......................................................................................................................... 28 1. Ερωτήσεις τύπου (Σωστό / Λάθος) ........................................................... 28 2. Επικοινωνιακό πλαίσιο ................................................................................... 30 3. Κειμενικά είδη ..................................................................................................... 31 4. Κειμενικοί τύποι ................................................................................................. 38 5. Πολυτροπικά κείμενα ..................................................................................... 51 Παράγραφος [ Οργάνωση παραγράφου / κειμένου ] ............................. 56 1. Δομή παραγράφου .......................................................................................... 56 2. Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου .............................................................. 58 3. Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου και προθετικότητα κειμένου .... 63 Συνοχή - Συνεκτικότητα - Αλληλουχία ........................................................... 67 Ανασκευή επιχειρήματος / άποψης ................................................................. 74

Πειθώ ................................................................................................................. 79 Τρόποι Πειθούς ......................................................................................................... 79 Αξιολόγηση συλλογισμών .................................................................................... 86

Επίκληση στη λογική .............................................................................................. 92 Επίκληση στο συναίσθημα ................................................................................... 94 Επίκληση στο ήθος του πομπού ....................................................................... 95 Μορφές πειθούς ...................................................................................................... 100 Δίκαιος & Άδικος λόγος ...................................................................................... 106

3. Γλωσσικές κι εκφραστικές επιλογές ..................................................... 109

1. Ενεργητική - Παθητική σύνταξη .............................................................. 109 2. Προσωπική - Aπρόσωπη σύνταξη .......................................................... 114 3. Επιλογή ρηματικών προσώπων ............................................................... 116 4. Επιλογή ρηματικών χρόνων ...................................................................... 119 5. Επιλογή ρηματικών εγκλίσεων ................................................................. 121 6. Ονοματοποίηση (η χρήση ονοματικών συνόλων έναντι ρηματικών - αφηρημένος, πυκνός, ασαφής λόγος) ............... 123 7. Η σειρά των συνόλων στην πρόταση (Υ - Ρ - Α / Κ) ........................ 124 8. Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος ............................................ 127 9. Λεξιλόγιο, γλωσσική ιδιοτυπία, ιδιάζουσα χρήση ενός μέρους του λόγου ..................................................................................... 128 10. Η σύνδεση των προτάσεων (παρατακτική σύνδεση, υποτακτική σύνδεση) ......................................................................................... 133 11. Αναφορική και ποιητική λειτουργία της γλώσσας........................... 135 12. Ύφος ................................................................................................................... 136 13. Τα σημεία στίξης ........................................................................................... 143 14. Σχήματα λόγου, εικόνες, επίθετα ........................................................... 149 15. Κειμενικοί Δείκτες (σύμφωνα με την Κειμενικογλωσσολογία) ....... 163 16. Τίτλος ................................................................................................................. 166 17. Αναφορικές προτάσεις ............................................................................... 169 18. Ευθύς και Πλάγιος λόγος .......................................................................... 172

4. Προθετικότητα [ πρόθεση συντάκτη ] ............................................... 183 5. Τροπικότητες [ στάση ομιλητή ] ........................................................... 187

Ευαισθητοποίηση [ του αναγνώστη ] ........................................................... 197 Εξήγηση - Πειθώ - Καταγγελία ......................................................................... 200

Μετασχηματισμοί υφολογικών και μορφοσυντακτικών στοιχείων του κειμένου ...................................................................................... 202 1. Στο ύφος ............................................................................................................ 202 2. Στις λέξεις ........................................................................................................... 203 3. Στη σύνταξη ...................................................................................................... 203

4. Στον πομπό - δέκτη ....................................................................................... 204 5. Στην οπτική γωνία ......................................................................................... 204 6. Στην οπτική γωνία χρόνου ........................................................................ 204 7. Στην υπόθεση ................................................................................................... 204 8. Στην έκταση κειμένου ................................................................................... 204 9. Στην αλλαγή ρόλων ....................................................................................... 205 10. Στον κειμενικό τύπο .................................................................................... 205

7. Σύγκριση κειμένων ...................................................................................... 207

1. Σύγκριση ως προς την οπτική γωνία .................................................... 207 2. Σύγκριση αρχικού κειμένου με το παράλληλο κείμενο για τον εντοπισμό ομοιοτήτων .................................................................... 207 3. Σύγκριση αρχικού κειμένου με το παράλληλο κείμενο για τον εντοπισμό διαφορών ........................................................................ 208 4. Σύγκριση αρχικού κειμένου με το παράλληλο κείμενο ως προς τη γλώσσα και το ύφος ................................................................. 208 5. Σύγκριση λογοτεχνικού κειμένου με άρθρο / ομιλία ...................... 210 6. Σύγκριση κειμένων στο δίπολο «δίκαιος - άδικος λόγος» ........... 210 7. Σύγκριση κειμένου / εικόνας ..................................................................... 210

ΘΕΜΑ γ΄: Λογοτεχνία Γλωσσάρι όρων Λογοτεχνίας 1. Αναπαράσταση ................................................................................................. 215 2. Αφηγηματικές Τεχνικές .................................................................................. 216 3. Αφηγηματικοί τρόποι ..................................................................................... 217 4. Γλωσσικές επιλογές / Εκφραστικά μέσα ................................................. 217 5. Δομή / Πλοκή ..................................................................................................... 217 6. Ερμηνεία ............................................................................................................... 217 7. Ερμηνευτικό Σχόλιο ......................................................................................... 218 8. Κειμενικοί Δείκτες ............................................................................................. 218 9. Λογοτεχνικό Γένος / Είδος ............................................................................ 218 10. Μοτίβο ................................................................................................................ 218 11. Συγκείμενο ......................................................................................................... 219 12. Χαρακτήρες / Πρόσωπα ............................................................................. 219

8. Κειμενικοί δείκτες ....................................................................................... 221

ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ [ ΜΟΡΦΗΣ ] 1. Γλωσσικές επιλογές .......................................................................................... 222

2. Αφήγηση ............................................................................................................... 224 3. Αφηγηματικοί τρόποι ..................................................................................... 225 4. Αφηγηματικές τεχνικές .................................................................................. 225 5. Λογοτεχνικό ρεύμα .......................................................................................... 225 6. Ύφος ....................................................................................................................... 225 7. Εικόνες ................................................................................................................... 227 8. Στιχουργική ......................................................................................................... 227 9. Μέτρο .................................................................................................................... 228 10. Ομοιοκαταληξία ............................................................................................. 228 11. Ρυθμός ................................................................................................................ 229

ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ [ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ] 1. Τίτλος ..................................................................................................................... 229 2. Θέμα, Ερώτημα .................................................................................................. 230 3. Μοτίβο ................................................................................................................... 230 4. Χαρακτήρες, Πρόσωπα .................................................................................. 230 5. Πλοκή ..................................................................................................................... 230 6. Οι άνθρωποι ....................................................................................................... 230 7. Οι συνθήκες ........................................................................................................ 231 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ .......................................................................................................... 233 ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ...................................................................................................... 235 ΠΑΡΝΑΣΣΙΣΜΟΣ ..................................................................................................... 237 ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ .............................................................................................................. 239 ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ .................................................................................................. 241 ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ....................................................................................................... 243 ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ .................................................................................................... 246 ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ .................................................................................................... 248

ΘΕΜΑ Γ΄ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ ............................................................................ 250 Οι διατυπώσεις του ερμηνευτικού σχολίου ............................................... 252 Προτεινόμενη δομή ερμηνευτικού σχολίου ............................................... 254 Η διαφορά θέματος - ερωτήματος ............................................................... 255 Οι κειμενικοί δείκτες και τα προβλήματά τους ........................................ 255 Μεθοδολογία προσέγγισης λογοτεχνικού κειμένου .............................. 256 Η ερμηνεία του λογοτεχνικού έργου ............................................................ 259 Ο ερμηνευτικός διάλογος και οι προϋποθέσεις του ............................. 260 Το Συγκείμενο .......................................................................................................... 261

Σχέδιο ερμηνευτικού σχολίου σε αδίδακτο ............................................... 261 Τα κριτήρια αξιολόγησης του ερμηνευτικού κειμένου ......................... 264 Το όριο των λέξεων .............................................................................................. 266

ΘΕΜΑ δ΄: Παραγωγή λόγου

10. ΘΕΜΑ δ΄ ...................................................................................................... 272

ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ .......................................... 274 Επιχειρηματολογικά κείμενα ............................................................................ 275 Δομή των επιχειρηματολογικών κειμένων ................................................ 276 Γλώσσα των επιχειρηματολογικών κειμένων .......................................... 276 Ενδεικτικό πλάνο για κάθε επικοινωνιακό πλαίσιο / περίσταση ..... 279 1. Ειδησεογραφικό άρθρο στον Τύπο (πιο αντικειμενικό ύφος) .... 280 2. Ερμηνευτικό άρθρο γνώμης στον Τύπο (πιο υποκειμενικό ύφος) ... 281 3. Άρθρο απάντησης στον Τύπο .................................................................. 283 ΟΜΙΛΙΑ / ΕΙΣΗΓΗΣΗ / ΠΡΟΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΟΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ............................................... 284 1. Ομιλία σε εκδήλωση για έκφραση προσωπικής γνώμης ............. 285 2. Ομιλία σε εκδήλωση για έκφραση αντικειμενικής γνώμης ......... 286 3. Ομιλία σε ολομέλεια της τάξης ................................................................ 287 4. Ομιλία απάντησης ......................................................................................... 288 5. Ομιλία στη Βουλή των Εφήβων ............................................................... 289 ΔΟΚΙΜΙΟ ................................................................................................................... 290 1. Δοκίμιο για έκφραση αντικειμενικής γνώμης .................................... 290 2. Δοκίμιο για έκφραση υποκειμενικής γνώμης .................................... 290 ΕΠΙΣΤΟΛΗ ................................................................................................................. 291 1. Επίσημη επιστολή ........................................................................................... 291 2. Επιστολή απάντησης .................................................................................... 292 3. Ανοιχτή επιστολή .......................................................................................... 294 4. Διαδικτυακή επιστολή ................................................................................ 295 ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ .......................................................................................................... 295 Ας συνοψίσουμε....................................................................................................... 298 Θεωρία από ΤΗΝ ΑΡΧΗ…! [ σε ένα κείμενο ] ............................................. 316 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ......................................................................................................... 333

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

ΘΕΜΑ

α΄

[ Περίληψη ] � Ορισμός:

Περίληψη είναι η απόδοση του νοήματος ενός κειμένου με τρόπο σύντομο και περιεκτικό. Στόχος της είναι να αποδοθούν τα σημαντικότερα σημεία του αρχικού κειμένου σε ένα νέο κείμενο, ενιαίο και οργανωμένο, το οποίο, αν και αποτελεί προσωπική δημιουργία, θα πρέπει να σέβεται το πνεύμα του πρωτοτύπου. • Η έκταση της περίληψης ολόκληρου του κειμένου πρέπει να είναι το 1/4 περίπου του αρχικού κειμένου. ΒΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ � Κατασκευή της περίληψης ολόκληρου του κειμένου 1. Διαβάζουμε πολύ προσεκτικά μια φορά το κείμενο και προσπαθούμε να εντοπίσουμε το θεματικό κέντρο και το είδος του κειμένου. Για το θεματικό κέντρο δίνουμε ιδιαίτερη βαρύτητα στον τίτλο, στον πρόλογο και στον επίλογο, ενώ το είδος δηλώνει αν είναι άρθρο, επιστολή, αφήγηση, περιγραφή, δοκίμιο κ.ά. 2. Διαβάζουμε δεύτερη φορά το κείμενο και σε κάθε παράγραφο υπογραμμίζουμε τις λέξεις - κλειδιά, δηλαδή τις σημαντικές πληροφορίες. Αυτές, συνήθως εντοπίζονται στη θεματική περίοδο και στις λεπτομέρειες. 3. Με βάση όσα έχουμε υπογραμμίσει φτιάχνουμε πλαγιότιτλους, εκτεταμένους, προσαρμοσμένους στο προσωπικό ύφος του κάθε συντάκτη. � Σύνθεση Περίληψης ολόκληρου του κειμένου • Η σύνθεση της περίληψης ξεκινά με αναφορά στον συγγραφέα ή στο κείμενο και στο θεματικό κέντρο όλου του κειμένου. (Ο συγγραφέας/δοκιμιογράφος/αρθρογράφος κλπ. αναφέρεται σε... Το κείμενο

Θεωρία... από την αρχή

αναφέρεται σε..., Θέμα του κειμένου είναι...). • Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας τις κατάλληλες λέξεις / φράσεις και τους πλαγιότιτλους συντάσσουμε την περίληψη. Για να συνδέσουμε τις προτάσεις μεταξύ τους λαμβάνουμε υπόψη τις συνδετικές λέξεις. • Αφού ολοκληρώσουμε, ξαναδιαβάζουμε την περίληψη και διορθώνουμε τυχόν λάθη. Σημαντικές Επισημάνσεις: • Ακολουθούμε πάντα τη σειρά των παραγράφων του κειμένου. • Φροντίζουμε η περίληψη να είναι μια παράγραφος με ολοκληρωμένο νόημα και να μην υπερβαίνει τον αριθμό των λέξεων που έχει οριστεί. • Προσέχουμε να μην εστιάζουμε μόνο σε ένα σημείο αγνοώντας τα υπόλοιπα. • Δεν εκφράζουμε την άποψη μας. • Δε σχολιάζουμε την άποψη του συγγραφέα. • Δεν αναφέρουμε παραδείγματα. • Δεν επαναλαμβάνουμε φράσεις του κειμένου εκτός και αν είναι όροι που δύσκολα αντικαθίστανται. Τότε, γράφουμε τον όρο μέσα σε εισαγωγικά. ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ (για την ΠΕΡΙΛΗΨΗ)

Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες

Κατακλείδα

Δηλώνει

Εστιάζει

Καταλήγει

Θίγει

Εντοπίζει

Συμπεραίνει

Επισημαίνει

Τονίζει

Προτείνει

Υποστηρίζει

Δικαιολογεί

Εύχεται

Αποδοκιμάζει

Αιτιολογεί

Αποδέχεται

Αμφισβητεί

Διευκρινίζει

Απορρίπτει

Ισχυρίζεται

Αντικρούει

Υπογραμμίζει

Ερευνά

Αναφέρει / -εται

Αναρωτιέται Προβληματίζεται Πραγματεύεται

Επεξηγεί

Ολοκληρώνει

Θεωρία... από την αρχή

Πειθώ Τρόποι Πειθούς

Ένας πομπός, στην προσπάθειά του να πείσει τον δέκτη, χρησιμοποιεί τους ακόλουθους τρόπους πειθούς: • Επίκληση στη λογική • Επίκληση στο συναίσθημα • Επίκληση στο ήθος του πομπού Α. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου Β. Επίκληση στην αυθεντία Γ. Επίκληση στο ήθος του δέκτη Σχετική ερώτηση • Να βρείτε τους τρόπους και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Ποια πρόθεσή του αποκαλύπτουν; 1. Επίκληση στη λογική

2. Επίκληση στο συναίσθημα

• με επιχειρήματα (αιτιολογήσεις, σχέσεις αιτίου - αποτελέσματος) ή με τεκμήρια (παραδείγματα, στατιστικά στοιχεία, αποτελέσματα ερευνών, γενικές αλήθειες, γεγονότα, αναφορά στο όνομα αυθεντίας (χωρίς αυτούσια ή παραφρασμένη παράθεση των απόψεών τους), προσωπικές μαρτυρίες)

• με περιγραφή, αφήγηση, ρητορικά ερωτήματα, συναισθηματικά φορτισμένο λεξιλόγιο, ποιητική λειτουργία της γλώσσας, σχήματα λόγου, α΄ και β΄ κυρίως πρόσωπο, σημεία στίξης, οικείο ύφος, χιούμορ, ειρωνεία

ΠΡΟΘΕΣΗ

Με την επίκληση στο συναίσθημα επιχειρείται ο δέκτης να ευαισθητοποιηθεί για…, να βιώσει συναισθήματα ενοχής,

Με την επίκληση στη λογική επιχειρείται να προβληματιστεί,

ΠΡΟΘΕΣΗ

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου να πεισθεί λογικά ο δέκτης, ούτως ώστε να κινητοποιηθεί, να αναλάβει δράση, να αλλάξει τρόπο ζωής κλπ. (στόχος του συγγραφέα)

απογοήτευσης…ή ικανοποίησης, χαράς…, ούτως ώστε να προβληματιστεί, να ανησυχήσει, να κινητοποιηθεί… (στόχος του συγγραφέα) και να παρακινηθεί στην επιθυμητή για τον πομπό συμπεριφορά.

3. Επίκληση στο ήθος του πομπού • με αξιόπιστο λόγο, επαίνους, εγκώμια, έμμεσο αξιολογικό χαρακτηρισμό ΠΡΟΘΕΣΗ Με την επίκληση στο ήθος του πομπού επιχειρείται να κερδηθεί η εμπιστοσύνη στο πρόσωπο του πομπού, ώστε οι θέσεις- εισηγήσεις του να γίνουν αποδεκτές. Α. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

Β. Επίκληση στην αυθεντία

• με κριτικές, κατηγορητήρια

• με αναφορά στα λόγια • με άμεσο ή έμμεσο μιας αυθεντίας, αποφθέγ- αξιολογικό χαρακτηρισμό ματα, ρητά, γνωμικά, παροιμίες ΠΡΟΘΕΣΗ

ΠΡΟΘΕΣΗ  Με την επίθεση στο ήθος του αντιπάλου επιχειρείται: • να αντικρουστούν τα αντίθετα επιχειρήματα που (τυχόν) προβάλλονται, με την καταρράκωση του κύρους αυτού που τα αντιπροσωπεύει.

ΠΡΟΘΕΣΗ  Με την επίκληση στην αυθεντία επιχειρείται: • να τεκμηριωθεί η αξιοπιστία των απόψεων του συγγραφέα, • να ενισχυθεί η επιχειρηματολογία του, • να φωτιστεί ένα δυσερμήνευτο ζήτημα μέσα από τη σοφία μιας προσωπικότητας ή μιας

Γ. Επίκληση στο ήθος του δέκτη

 Με την επίκληση στο ήθος του δέκτη επιχειρείται ο δέκτης: • να αισθανθεί την ευθύνη απέναντι σε όσα του προβάλλονται και να αποδεχθεί τις απόψειςεισηγήσεις του πομπού.

Θεωρία... από την αρχή

109

Γλωσσικές κι εκφραστικές επιλογές 1. Ενεργητική - Παθητική σύνταξη

1ο ΒΗΜΑ: Αναγνώριση-εντοπισμός: • Ενεργητική σύνταξη ή διάθεση έχουμε όταν διατυπώνεται ένα νόημα με ρήμα ενεργητικής διάθεσης, π.χ. χτυπώ, θερμαίνει, … • Παθητική σύνταξη ή διάθεση έχουμε όταν διατυπώνεται ένα νόημα με ρήμα παθητικής διάθεσης, π.χ. χτυπήθηκαν, θερμαίνεται, … 2ο ΒΗΜΑ: Αιτιολόγηση της επιλογής ή της λειτουργίας Με την ενεργητική σύνταξη: • Δίνεται έμφαση στον δράστη, δηλαδή στο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα, που προβαίνει σε μια ενέργεια . • Έτσι, το γραμματικό υποκείμενο (το υποκείμενο της πρότασης) συμπίπτει με το λογικό υποκείμενο-δράστη (το υποκείμενο που με βάση το νόημα ενεργεί). • Το ύφος γίνεται πιο άμεσο, προσωπικό, ζωντανό, ενώ ο λόγος, επειδή ακολουθεί τη λογική σειρά των μετεχόντων στην ενέργεια-δράση, είναι πιο καθαρός και κατανοητός, διευκολύνοντας τις διαδικασίες πρόσληψης και κατανόησης των νοημάτων. Με την παθητική σύνταξη: • Η δράση παρουσιάζεται από την προοπτική - οπτική γωνία του δέκτη, από την προοπτική δηλαδή αυτού που δέχεται ή βιώνει την ενέργεια του λογικού υποκειμένου. • Άρα, η έμφαση δίνεται στο αποτέλεσμα/στον δέκτη της ενέργειας του ρήματος που δηλώνεται με την ενεργητική σύνταξη-διάθεση. • Ο δέκτης δηλώνεται ως υποκείμενο της παθητικής σύνταξης και ο δράστης (που αποτελεί το λογικό υποκείμενο της ενεργητικής σύνταξης) δηλώνεται με τη μορφή ποιητικού αιτίου.

112

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

τικό αίτιο του παθητικού ρήματος. π.χ. «Ο καθηγητής χαρακτήρισε την Άννα αδιάφορη.» (ενεργητική) «Η Άννα χαρακτηρίστηκε αδιάφορη από τον καθηγητή.» (παθητική) δ. Αν το ενεργητικό μεταβατικό ρήμα λήγει σε -μαι, τότε δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί το ίδιο και ως ρήμα παθητικής διάθεσης και αν σχηματίζει παθητική διάθεση τη σχηματίζει περιφραστικά με το ένα μέρος να προέρχεται από το θέμα του. π.χ. «Οι ισχυροί εκμεταλλεύονται τους αδύνατους.» (ενεργητική) «Οι αδύνατοι γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους ισχυρούς.» (παθητική) Παραδείγματα τέτοιων ρημάτων: Ενεργητική διάθεση • εκμεταλλεύομαι κάτι • αντιλαμβάνομαι κάτι • ανέχομαι κάτι • δέχομαι κάτι • περιποιούμαι κάποιον • υπόσχομαι να ή ότι…

Παθητική διάθεση • κάτι γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης • κάτι γίνεται αντιληπτό • κάτι γίνεται ανεκτό • κάτι γίνεται δεκτό • κάποιος δέχεται (τις) περιποιήσεις • δίνεται (η) υπόσχεση να ή ότι…

ε. Άλλες περιπτώσεις: � Ορισμένα από τα ρήματα που δηλώνουν συναίσθημα ή γνώση συμπληρώνονται στην ενεργητική σύνταξη-διάθεση από αντικείμενο που δηλώνει αυτόν που βιώνει την ενέργεια και στην παθητική σύνταξηδιάθεση προβάλλουν τον βιώνοντα ως υποκείμενο. Το δε υποκείμενο της ενεργητικής σύνταξης στην παθητική δεν δηλώνεται με ποιητικό αίτιο, αλλά με ένα συμπλήρωμα με την πρόθεση με ή για. π.χ. «Αυτό δε σε ικανοποιεί!» (ενεργητική) «Δεν ικανοποιείσαι με αυτό!» (παθητική) «Η πολιτική ενδιαφέρει ελάχιστα τους νέους.» (ενεργητική) «Οι νέοι ενδιαφέρονται ελάχιστα για την πολιτική.» (παθητική) � Στην κατηγορία αυτών των ρημάτων εντάσσονται και αυτά που στην παθητική σύνταξη είναι δυνατή η χρήση διαφορετικών συμπληρωμάτων, π.χ.:

116

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου 3. Επιλογή ρηματικών προσώπων Ενικός αριθμός

Πληθυντικός αριθμός

Α΄ Ενικό πρόσωπο

Α΄ πληθυντικό πρόσωπο

Προσδίδει στον λόγο: • αμεσότητα, ζωντάνια • η αφήγηση εμπεριέχει το στοιχείο της προσωπικής μαρτυρίας και λαμβάνει υποκειμενικό χαρακτήρα, αφού τα πράγματα προσεγγίζονται από την οπτική γωνία του πομπού. • προσδίδει στο κείμενο προσωπικό, εξομολογητικό τόνο

Προσδίδει: • αμεσότητα • δημιουργεί κλίμα οικειότητας ανάμεσα στον πομπό και τον δέκτη, αφού ο πρώτος δεν εξαιρεί τον εαυτό του από το σύνολο. • υποδηλώνει συλλογικότητα, συνευθύνη ή συμμετοχή όλων στην αντιμετώπιση του εξεταζόμενου προβλήματος/ φαινομένου. • Εντάσσοντας ο πομπός τον εαυτό του στο σύνολο, γίνεται «ένα» με αυτούς και κεντρίζει αποτελεσματικότερα τον προβληματισμό τους.

Β΄ Ενικό πρόσωπο

B΄ Πληθυντικό πρόσωπο

Προσδίδει: • διαλογικό χαρακτήρα στον λόγο • αμεσότητα, οικειότητα • απευθύνεται άμεσα στον δέκτη, είναι σαν να συνομιλεί ο συγγραφέας μαζί του , τον καθιστά συμμέτοχο στην προβληματική που αναπτύσσει για… • εκφράζει φιλικότητα, άνεση, ισότητα, συμβουλή, παραίνεση, ρητή εντολή αλλά και παράκληση.

Προσδίδει: • αμεσότητα • ζωντάνια, διαλογικό χαρακτήρα • δραματικότητα • χρωματίζει το ύφος με προτρεπτικό / αποτρεπτικό ή διδακτικό τόνο. Σε πολλές περιπτώσεις δηλώνει τυπικότητα, σεβασμό, επισημότητα κι απόσταση

Θεωρία... από την αρχή

117

• χρωματίζει το ύφος με προτρεπτικό/ αποτρεπτικό ή διδακτικό τόνο. • προσδίδει δραματικότητα στον λόγο. Γ΄ Ενικό πρόσωπο

Γ΄ Πληθυντικό πρόσωπο

Προσδίδει: • αντικειμενικότητα • αμεροληψία • ουδετερότητα • γενίκευση • καθολικότητα • ο λόγος αποπροσωποποιείται • χρωματίζει με ουδέτερο ύφος

Προσδίδει: • αντικειμενικότητα • αμεροληψία • ουδετερότητα • ο λόγος αποπροσωποποιείται • χρωματίζει με ουδέτερο ύφος ο πομπός προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από τα πράγματα και να τα προσεγγίσει από μηδενική εστίαση.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ • Η εναλλαγή των ρηματικών προσώπων προσδίδει στο κείμενο ζωντάνια και εκφραστική ποικιλία. • Το κείμενο γίνεται πιο ευχάριστο, εύληπτο και πειστικό.

Σχετικές ερωτήσεις • Ποιο ρηματικό πρόσωπο κυριαρχεί στο κείμενο και ποιο το επικοινωνιακό αποτέλεσμα αυτής της επιλογής; Α’ Ενικό πρόσωπο: δίνει εξομολογητικό και προσωπικό τόνο, ο συγγραφέας εκφράζει εντονότερα τις προσωπικές του απόψεις και το ύφος γίνεται πιο άμεσο, ζωντανό και παραστατικό. Β’ Ενικό και Β’ Πληθυντικό πρόσωπο: με τη χρήση του ο συγγραφέας προσπαθεί να προσεγγίσει συναισθηματικά τον δέ-

Θεωρία... από την αρχή

123

την έννοια της προσταγής, αλλά της προτροπής και της παράκλησης, που φανερώνουν το πατρικό ενδιαφέρον για την ψυχική ευδαιμονία του παιδιού. 6. Ονοματοποίηση (η χρήση ονοματικών συνόλων έναντι ρηματικών - αφηρημένος, πυκνός, ασαφής λόγος) � Η διαδικασία μετατροπής ενός ρήματος ή ενός επιθετικού προσδιορισμού σε ουσιαστικό π.χ.: • υπολογίζω > υπολογισμός. • αλλάζω > αλλαγή • ικανός > ικανότητα • φτωχός >φτωχοποίηση � Η γραμματική αυτή μετατόπιση δεν αφορά μόνο την παραγωγή, αλλά έχει συνέπειες και στο νόημα, εφόσον: Οι ονοματοποιημένοι τύποι φέρουν τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά τόσο των ρηματικών διαδικασιών ή των ιδιοτήτων από όπου προέρχονται όσο και το αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών ή των ιδιοτήτων Η ονοματοποίηση χαρακτηρίζει τα επιστημονικά κείμενα και τα «ακαδημαϊκά» είδη λόγου, όπως το δοκίμιο ή οι τεχνικές αναφορές, που επεξεργάζονται αφηρημένες και τεχνικές έννοιες • προσδίδεται απρόσωπο ύφος • αντικειμενικότητα στον λόγο Αρνητικό σημείο: • η πρόκληση αμφισημίας • η αποστασιοποίηση από τα υποκείμενα δράσης • υποκρύπτονται, αναφέρονται με ασάφεια ή αφαιρούνται στοιχεία, με αποτέλεσμα τα επιχειρήματα να αντικρούονται δύσκολα

Θεωρία... από την αρχή

127

8. Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος Μικροπερίοδος

Λόγος, απλός, σαφής, γρήγορος και κατανοητός που διευκολύνει τη διαδικασία της ανάγνωσης και πρόσληψης. • στηρίζεται στην παρατακτική σύνδεση. • Δηλώνει αυθορμητισμό, γι’ αυτό, ο λόγος είναι γοργός και κοφτός με αποτέλεσμα το μήνυμα να αποδίδεται με σαφήνεια, παραστατικότητα και ζωντάνια. • Ο μικροπερίοδος λόγος προσδίδει αμεσότητα, οικειότητα και προσφορικότητα στο ύφος του συγγραφέα.

Μακροπερίοδος λόγος Χρησιμοποιείται για ν’ αποδώσει σύνθετες συλλογιστικές πορείες και στηρίζεται στη διαδοχική υπόταξη. • Με τον μακροπερίοδο λόγο παρουσιάζονται σύνθετες και πολύπλοκες σκέψεις. • Ξετυλίγεται κι αναπτύσσεται η επιχειρηματολογία του συντάκτη του κειμένου. • Προσδίδει δυναμικότητα κι ένταση στον λόγο και προσδίδει μεστό και σύνθετο ύφος. • Συνήθως όποιος χρησιμοποιεί τον μακροπερίοδο λόγο κατέχει πολύ καλά τη χρήση της γλώσσας, ειδάλλως παρασύρεται σε συντακτικά λάθη. • Μερικές φορές στον μακροπερίοδο λόγο τα νοήματα είναι ασαφή και δυσκολεύεται η διαδικασία ανάγνωσης και πρόσληψης.

Σχετική ερώτηση • Στο συγκεκριμένο απόσπασμα κυριαρχεί ο βραχυπερίοδος ή

ο μακροπερίοδος λόγος; Ποιο είναι το επικοινωνιακό αποτέλεσμα;

Α. Με τον βραχυπερίοδο λόγο ο συγγραφέας επιδιώκει να επικοινωνήσει το μήνυμά του με απλό και λιτό τρόπο, ώστε ο αναγνώστης να καταλάβει με ευκολία το νόημα. Μάλιστα, προσδίδει στον λόγο αμεσότητα και ζωντάνια. Β. Με τον μακροπερίοδο λόγο ο συγγραφέας επιδιώκει να επικοινωνήσει το μήνυμά του με αναλυτικό τρόπο, ώστε ο αναγνώστης να αντιληφθεί τις λογικές σχέσεις των εννοιών. Μάλιστα, προσδίδει επισημότητα και πολυπλοκότητα στον λόγο.

Θεωρία... από την αρχή

Προθετικότητα [ πρόθεση συντάκτη ]

183

Θέμα του κειμένου

Θέση του συγγραφέα

• είναι πάντα γενικό • βρίσκεται στον πρόλογο / τίτλο • εντοπίζω λέξεις που εκφράζουν προσωπική γνώμη και δεοντολογική διατύπωση π.χ. θεωρώ, πιστεύω, νομίζω, πρέπει κλπ.

• είναι ειδική • εντοπίζεται στον πρόλογο / επίλογο

� Σε ερωτήσεις σχετικές με τον εντοπισμό των απόψεων του συγγραφέα:

• Εντοπίζω στο κείμενο τις απόψεις του συντάκτη του κειμένου σχετικά με το θέμα, καθώς και τα σχετικά επιχειρήματα. • Στη θεματική περίοδο αναφέρω τη θέση του συγγραφέα. • Στις λεπτομέρειες παρουσιάζω με δικά μου λόγια τις επιμέρους ιδέες. • Στην κατακλείδα συμπεραίνω την άποψη που διατύπωσα στη θεματική περίοδο. Τι πρέπει να λάβω υπόψη για να εντοπίσω την πρόθεση / τον στόχο του συγγραφέα;

1. Το κειμενικό είδος 2. Την επικοινωνιακή περίσταση 3. Τους τρόπους και τα μέσα πειθούς 4. Τις γλωσσικές επιλογές - εκφραστικά μέσα 5. Την οργάνωση του λόγου (λογική - συνειρμική) 6. Τον τρόπο / τους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου 7. Το ύφος που υιοθετείται από τον συγγραφέα

Θεωρία... από την αρχή

187

Τροπικότητες

[ στάση ομιλητή ]

� Τροπικότητες ονομάζονται οι διάφορες σημασιολογικές λειτουργίες που εκφράζονται με τη χρήση των εγκλίσεων και δείχνουν την υποκειμενική στάση του ομιλητή, π.χ. Να κερδίσει το λαχείο και τότε ποιος τον πιάνει! (υποθετική τροπικότητα). � Οι τροπικότητες είναι δύο ειδών: 1. Επιστημική τροπικότητα είναι αυτή που σχετίζεται με τον βαθμό της βεβαιότητας που εκφράζει ο ομιλητής γι’ αυτό που λέει. π.χ. Πρέπει να περάσατε πολύ καλά στο ταξίδι.

2. Δεοντική τροπικότητα είναι αυτή που σχετίζεται με τον βαθμό της αναγκαιότητας που εκφράζει ο ομιλητής για την πραγματοποίηση αυτού που λέει. π.χ. Λέω να πάω σήμερα θέατρο.

� Οι τροπικότητες εκφράζονται στη νέα ελληνική με ένα μεγάλο αριθμό γλωσσικών (π.χ. συνδυασμοί συνδέσμων, τροπικά ρήματα, εκφράσεις κτλ.) κι εξωγλωσσικών (π.χ. ανασήκωμα ώμων, χειρονομίες κτλ.) στοιχείων. ΕΠΙΣΤΗΜΙΚΗ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ

ΔΕΟΝΤΙΚΗ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ

• Σχετίζεται με τον βαθμό βεβαιότητας του ομιλητή

• Σχετίζεται με την αναγκαιότητα πραγματοποίησης αυτού για το οποίο γίνεται λόγος

1. Υπόθεση 2. Δυνατότητα 3. Πιθανότητα 4. Βεβαιότητα

1. Επιθυμία 2. Ευχή 3. Πρόθεση 4. Υποχρέωση

190

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

• Σημαντικός ο ρόλος της επιλογής των ρημάτων, (εγκλίσεων, χρόνων, προσώπων, επιρρημάτων, συνδέσμων, σημείων της στίξης, ρηματικών ή ονοματικών φράσεων) για την αναγνώριση της στάσης του ομιλητή σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου σε σχέση με το θέμα του.

Σχετική ερώτηση • Με ποιες γλωσσικές επιλογές ο συγγραφέας δηλώνει τη στάση του απέναντι στο μήνυμα που μεταδίδει; (Επιστημική τροπικότητα ρημάτων) α. Αν, Έτσι και, Ας + Οριστική / Να + Υποτακτική = υπόθεση β. Μπορεί, Ίσως + Υποτακτική / Θα + Οριστική Παρατατικού ή Υπερσυντελίκου = δυνατότητα γ. Πρέπει + Υποτακτική / Θα + Οριστική Παρατατικού ή Υπερσυντελίκου / τροπικά επιρρήματα (μάλλον, πιθανόν, κτλ.) = πιθανότητα δ. Οριστική / λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν βεβαιότητα (σίγουρα, χωρίς αμφιβολία, κτλ.) = βεβαιότητα (Δεοντική τροπικότητα ρημάτων) α. Ρήμα βούλησης (θέλω, κτλ.) + Υποτακτική = επιθυμία β. Μακάρι + Υποτακτική = ευχή γ. Ρήμα πρόθεσης (σκοπεύω, κτλ.) + Υποτακτική = πρόθεση δ. Προστακτική / Πρέπει, Είναι ανάγκη, Επιβάλλεται, Χρειάζεται + Υποτακτική = υποχρέωση

Θεωρία... από την αρχή

197

Ευαισθητοποίηση [ του αναγνώστη ] Λαμβάνω υπόψη 1. Γλωσσικές επιλογές

2. Τρόπους και μέσα πειθούς

• μεταφορική χρήση της γλώσσας • χρήση χιούμορ • χρήση ειρωνείας • οικείο ύφος

• επίκληση στο συναίσθημα

3. Λεξιλόγιο

4. Σημεία στίξης

• χρήση λέξεων με ιδεολογική ή συναισθηματική φόρτιση • επαναλήψεις • χρήση επιθέτων

• σχολιαστικά σημεία στίξης • ρητορικές ερωτήσεις

5. Ρηματικά πρόσωπαεγκλίσειςαφηγηματικοί τρόποι

6. Εκφραστικά μέσα - εικόνες, σχήματα λόγου

• α΄ πληθυντικό πρόσωπο • β΄ πρόσωπο • Προστακτική • Υποτακτική • Αφήγηση • περιγραφή

• εικονοπλαστικός λόγος • παρομοιώσεις • προσωποποιήσεις • μεταφορές

Σχετικές ερωτήσεις • Αν ο σκοπός του συγγραφέα είναι να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη του για κάποιο πρόβλημα, με ποιους τρόπους (γλωσσικές / σημειωτικές επιλογές, εκφραστικά μέσα κ.ά.) φαίνεται ότι επιχειρεί να επιτύχει τον σκοπό του; [ΙΕΠ] • Αν ο σκοπός του συγγραφέα είναι να ευαισθητοποιήσει τον / την αναγνώστη / τριά του για το πρόβλημα, πώς το επιτυγχάνει; Για την απάντησή σας να παρατηρήσετε τα σημεία στίξης και τα σχήματα λόγου στη σημασία των λέξεων που επιλέγει ο συγγραφέας. Για να τεκμηριώσετε την απάντησή σας να αναφερθείτε με δύο (2) παραδείγματα από το κείμενο

202

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

Μετασχηματισμοί υφολογικών και μορφοσυντακτικών στοιχείων του κειμένου

Μπορεί να ζητηθούν αλλαγές στο κείμενο που αφορούν: 1. Το ύφος Σχετικές ερωτήσεις

• Το κείμενο χαρακτηρίζεται για τη μεταφορική χρήση του λόγου και το προσωπικό ύφος, όπως ταιριάζει σ’ ένα στοχαστικό δοκίμιο. Να μετατρέψετε το συγκεκριμένο απόσπασμα αξιοποιώντας την κυριολεκτική χρήση του λόγου, κάνοντας το ύφος πιο επίσημο. Υποθέστε ότι το κείμενο σας αποτελεί μέρος μιας εισήγησης σε μια ημερίδα του σχολείου. [ΙΕΠ] • Να μετασχηματίσετε το κείμενο, απλοποιώντας το λεξιλόγιο και κάνοντας όποιες αλλαγές θεωρείτε απαραίτητες για τη μετατροπή, προκειμένου το ύφος να γίνει πιο απλό. • Να αποδώσετε το νόημα της παρακάτω περιόδου αντικαθιστώντας τις συνυποδηλώσεις με αναφορική λειτουργία της γλώσσας. Ποιες αλλαγές παρατηρείτε στο επικοινωνιακό αποτέλεσμα; Αλλάζω την ποιητική λειτουργία της γλώσσας και στη θέση της αποδίδω το ίδιο νόημα με κυριολεξίες. Αναφορική (δηλωτική / κυριολεκτική / λογική) λειτουργία: Ο συγγραφέας απευθύνεται στη λογική του δέκτη. Σκοπός του είναι να τον πληροφορήσει, γι’ αυτό και νοιάζεται για το

Θεωρία... από την αρχή

Σύγκριση κειμένων

207

� Μπορεί να τεθούν ερωτήσεις για τη σύγκριση των μη λογοτεχνικών κειμένων ως προς τις θέσεις, τον τρόπο πραγμάτευσης του θέματος, την πειστικότητα, την αποτελεσματική μετάδοση του νοήματος κ.ά. Η σύγκριση μπορεί να αφορά τις θέσεις / αντιλήψεις / την πειστικότητα / αξιοπιστία των ισχυρισμών των συγγραφέων. 1. Σύγκριση ως προς την οπτική γωνία Σχετικές ερωτήσεις • Να συγκρίνετε τα δύο Κείμενα (Ι και ΙΙ) ως προς την πρόθεση των δημιουργών τους. • Να συγκρίνετε τα δύο κείμενα ως προς το περιεχόμενό τους. α. Γράφω ποιο είναι το κοινό θέμα των κειμένων. β. Γράφω από ποια οπτική γωνία προσεγγίζουν το θέμα. (κοινή οπτική γωνία = αλληλοσυμπληρώνονται / διαφορετική οπτική γωνία = αντιπαρατίθενται). γ. Αναλύω τι αναφέρει το πρώτο κείμενο και ύστερα τι αναφέρει το δεύτερο κείμενο. δ. Γράφω ένα τελικό συμπέρασμα για τη μεταξύ τους σχέση. 2. Σύγκριση αρχικού κειμένου με το παράλληλο κείμενο για τον εντοπισμό ομοιοτήτων Σχετική ερώτηση • Αν συγκρίνετε τα δυο Κείμενα (Ι και ΙΙ), ποιες από τις προϋποθέσεις που παρουσιάζονται στο Κείμενο Ι για την εκδήλωση ρατσισμού, εντοπίζετε ότι υπάρχουν στο Κείμενο ΙΙ; (80-100 λέξεις).

Θεωρία... από την αρχή

Κειμενικοί δείκτες � Τι είναι οι κειμενικοί δείκτες;

221

Οι κειμενικοί δείκτες είναι αυτά που βρίσκω στο κείμενο και στηρίζουν τη γνώμη μου για το ... «τι εννοεί ο ποιητής». � Τι τους χρειάζομαι τους κειμενικούς δείκτες;

Για να αναλύσουμε το κείμενο, να εμβαθύνουμε στο νόημά του και να γράψουμε την ερμηνεία μας, δηλαδή ένα ερμηνευτικό σχόλιο. 1. Βρίσκω πρώτα το λογοτεχνικό γένος / είδος. • Tο κείμενο που μελετώ τι είναι; • Ποίημα, πεζό ή θεατρικό έργο; 2. Μετά, ψάχνω τους κειμενικούς δείκτες

• Οι κειμενικοί δείκτες δεν είναι αυτοσκοπός. • Μέσα, για να καταλάβω το κείμενο είναι. • Κοιτάζω προσεκτικά όλο το κείμενο. Σκέπτομαι διάφορα. Συνδυάζω, κρίνω, θυμάμαι. Αν κάποιος δείκτης δεν με βοηθά, τον αφήνω. Ψάχνω έναν καλύτερο! • Αυτό που πρέπει να θυμάμαι είναι ότι οι δείκτες δεν αφορούν μόνο τη ΜΟΡΦΗ, αλλά και το ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ!

222

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ [ ΜΟΡΦΗΣ ]

ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ [ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ]

1. Γλωσσικές επιλογές 2. Αφήγηση 3. Αφηγηματικοί τρόποι 4. Αφηγηματικές τεχνικές 5. Λογοτεχνικό ρεύμα 6. Ύφος 7. Εικόνες 8. Στιχουργική 9. Μέτρο 10. Ομοιοκαταληξία 11. Ρυθμός

1. Τίτλος + Συγκείμενο 2. Θέμα, Ερώτημα 3. Μοτίβο 4. Χαρακτήρες, Πρόσωπα 5. Πλοκή 6. Οι άνθρωποι 7. Οι συνθήκες

ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ [ ΜΟΡΦΗΣ ] 1. Γλωσσικές επιλογές α. Επιλογή λεξιλογίου • Επιλογή λεξιλογίου • Γραμματικοί χρόνοι, εγκλίσεις, ρηματικά πρόσωπα • Στίξη • Σχήματα λόγου Οι λέξεις είναι πολλών ειδών: α. λαϊκές β. λόγιες γ. ιδιωματισμοί δ. εξειδικευμένο λεξιλόγιο ε. αργκό στ. καθημερινές ζ. «ποιητικές» • Κάθε δημιουργός με τις επιλογές του δημιουργεί το δικό του λεκτικό σύμπαν.

Θεωρία... από την αρχή

235

ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ Πότε; • Τέλη 18ου αι. - μισά 19ου αι. • Ο ρομαντισμός εμφανίζεται ως αντίδραση στους περιορισμούς που είχε επιβάλει ο κλασικισμός, συνδέεται με τον πολιτικό φιλελευθερισμό. • Αρνείται τη λογική, ιδανικό είναι η ένωση με τη φύση, δίνει αξία στην ενόραση και τη φαντασία. • Επηρεάζει σχεδόν όλες τις τέχνες και διαμορφώνει μία "στάση ζωής". • Αν ο Διαφωτισμός προέτασσε τη λογική, ο ρομαντισμός δίνει διέξοδο στην ψυχή και το συναίσθημα. «Τι μεταφέρει» στην τέχνη; • πάθος - ορμή - συναίσθημα Χαρακτηριστικά • σύγκρουση με το ορθολογικό πνεύμα του διαφωτισμού, χωρίς όρια ελευθερία του καλλιτέχνη • αμφισβήτηση κανόνων, ηθικών αξιών • διεύρυνση λεξιλογίου, εικόνες, ηχητικά τεχνάσματα, έμφαση στην ψυχοσυναισθηματική διάσταση -συναίσθημα, φαντασία, απόλυτο, υπερβολικό, συγκινησιακό, ιδανικό • παράδοξο, μυστηριώδες, υπερφυσικό, εξωτικό, περιπέτεια, ταξίδι • μελαγχολία, απαισιοδοξία, νοσταλγική διάθεση • επιμονή στο «εγώ» → ατομικισμός (δημιουργού ή ήρωα) • αγαπημένα θέματα: φύση, άτυχοι έρωτες, ηρωϊσμός, αγώνες για ελευθερία, παραδόσεις, μυθολογία • υποβλητικά σκηνικά (φεγγαρόλουστα τοπία, ερείπια, τάφοι κλπ) • χρήση καθαρεύουσας (σημείωση: οι Επτανήσιοι έγραφαν στη δημοτική)

236

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

Εκπρόσωποι • P. B. Shelley • John Keats • William Wordsworth • Novalis • Friedrich Schiller • Chateaubriand κ.ά. Στη νεοελληνική λογοτεχνία ο Ρομαντισμός εκπροσωπείται από την "Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή" ή "Φαναριώτες" και από ορισμένους επτανήσιους ποιητές. • Παναγιώτης και Αλέξανδρος Σούτσος • Αλέξανδρος Ρίζος - Ραγκαβής • Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος • Ιωάννης Καρασούτσας • Γεώργιος Ζαλοκώστας • Σπυρίδων Βασιλειάδης • Θεόδωρος Ορφανίδης • Αχιλλέας Παράσχος κ.ά. Στοιχεία ρομαντισμού έχουν στο έργο τους οι: • Διονύσιος Σολωμός • Ανδρέας Κάλβος • Αριστοτέλης Βαλαωρίτης

250

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

ΘΕΜΑ Γ΄

Υλικό από το διαδικτυακό σεμινάριο που διοργανώθηκε από τα Εκπαιδευτήρια «Νέα Παιδεία»-Εργαστήριο αξιολόγησης του ερμηνευτικού σχολίου.

Αφιερωμένο στην Κική Δημουλά

(11 Απριλίου 2021, Αγάθη Γεωργιάδου)

� Το τρίτο θέμα σχετίζεται με το λογοτεχνικό κείμενο και αφορά στην παραγωγή ερμηνευτικού σχολίου, με το οποίο επιδιώκεται οι μαθητές, αφενός να αναπτύσσουν κρίσιμα θέματα / ερωτήματα που πραγματεύεται το λογοτεχνικό κείμενο, αξιοποιώντας συνδυαστικά κειμενικούς δείκτες ή και στοιχεία συγκειμένου, αφετέρου να τοποθετούνται / ανταποκρίνονται στα θέματα / ερωτήματα αυτά, τεκμηριώνοντας τις προσωπικές τους θέσεις. • Η προβλεπόμενη έκταση της απάντησης μπορεί να κυμαίνεται από 100 έως 200 λέξεις. • Το τρίτο θέμα βαθμολογείται με 15 μονάδες. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ � Είναι ένα γραπτό σχόλιο, περιορισμένης έκτασης, που περιλαμβάνει την ανάπτυξη αφενός του βασικού, για τους μαθητές, ερωτήματος/θέματος του κειμένου και αφετέρου της ανταπόκρισής τους σε αυτό. • Στο ερμηνευτικό σχόλιο, ο μαθητής δεν περιορίζεται στο «τι λέει το κείμενο» αλλά επεκτείνεται στο «τι σημαίνει για τον / την ίδιον / -α». • Με τη συγγραφή του ερμηνευτικού σχολίου, διευκολύνεται η ανάδυση του «εγώ» κι «ελέγχεται» σύνθετα ο βαθμός εκπλήρωσης του γενικού και των ειδικότερων σκοπών διδασκαλίας του μαθήματος.

Θεωρία... από την αρχή

255

π.χ. Ανθρώπινη κατάσταση δεν είναι «ο καθρέφτης», αλλά «τι βλέπω στον καθρέφτη».

Η διαφορά θέματος - ερωτήματος Το θέμα και το ερώτημα δεν ταυτίζονται: «Θέμα» είναι το ευρύτερο ζήτημα, συναίσθημα/ κατάσταση/ συνθήκη που θέτει το λογοτεχνικό κείμενο, ενώ «Ερώτημα» είναι ο προβληματισμός που απορρέει από αυτό.

• Θέμα: π.χ. για το ποίημα «Τείχη» του Κ.Π. Καβάφη θα μπορούσε να είναι «η κατάσταση του εγκλεισμού που συχνά βιώνουμε». • Ερώτημα: «Ποιος / οι μπορούν να χτίζει / -ουν τείχη γύρω μας; Μπορούν να γκρεμιστούν;».

• Υπάρχει πάντα ερώτημα; Μερικά κείμενα μπορεί να μην θέτουν ερωτήματα. Οι κειμενικοί δείκτες και τα προβλήματά τους Ο ορισμός που δίνεται στο Γλωσσάρι: � «Είναι τα μορφικά στοιχεία του κειμένου που συνιστούν το εξωτερικό περίβλημα, αλλά και τον σκελετό του. Περιλαμβάνουν το λογοτεχνικό γένος / είδος, τις γλωσσικές επιλογές, τους αφηγηματικούς τρόπους, τις αφηγηματικές τεχνικές, τη δομή, την πλοκή, τους χαρακτήρες κ.ά.» • Ενσωματώνει στον ορισμό ετερόκλητα στοιχεία και όχι μόνο μορφικά, όπως δομή, πλοκή, χαρακτήρες, κ.ά.

272

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

ΘΕΜΑ

δ΄

� Το τέταρτο θέμα σχετίζεται με τα μη λογοτεχνικά κείμενα και αφορά στη γραπτή παραγωγή κριτικού λόγου, 300 έως 400 λέξεις (ανάλογα με τη βαρύτητα του θέματος), το οποίο ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο (σκοπό, πομπό, αποδέκτες, κειμενικό είδος) και ζητεί από τους μαθητές: • την ανάπτυξη τεκμηριωμένης προσωπικής γνώμης • τη συμφωνία ή τη διαφωνία τους με προβλήματα, θέσεις, στάσεις, στερεότυπα, προκαταλήψεις κ.ά. που θέτει το κείμενο / θέτουν τα κείμενα αναφοράς.  Το τέταρτο θέμα βαθμολογείται με 30 μονάδες  Με τον όρο «αξιοποίηση πληροφοριών και βασικών εννοιών κειμένου αναφοράς», αξιολογείται η κρίση του μαθητή στο βαθμό που λαμβάνει υπόψη ή αγνοεί σημαντικές πτυχές του θέματος που θίγονται στο κείμενο (ή στα κείμενα) αναφοράς.  Οι μαθητές αξιολογούν ποιες από τις προηγούμενες γνώσεις τους, εμπειρικά δεδομένα, βιώματα από την καθημερινή τους ζωή, από τη σύγχρονη πραγματικότητα θα αξιοποιήσουν, για να τοποθετηθούν, να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν στο ερώτημα (ή στα ερωτήματα) που τίθεται / τίθενται. Ενδεικτικές εκφωνήσεις θεμάτων παραγωγής λόγου: • Αξιοποιώντας δημιουργικά τις πληροφορίες (π.χ. επιχειρήματα, ιδέες, εκφράσεις κ.ά.) από το κείμενο ή τα κείμενα αναφοράς με την ιδιότητά σας ως μαθητές / μαθήτριες να αναπτύξετε τις απόψεις σας σχετικά... Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου το οποίο θα δημοσιευτεί στο περιοδικό του σχολείου σας (γύρω στις 350 λέξεις). • Ο αρθρογράφος υποστηρίζει τη θέση ότι... Εσείς συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τη θέση αυτή; Να υποστηρίξετε τη γνώμη σας σε ένα κείμενο 350 λέξεων, το οποίο θα έχει τη

Θεωρία... από την αρχή

277

Κατά την ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας είναι πιθανό μια φράση ή ιδέα ή ένα επιχείρημα να επαναληφθεί ξανά είτε για να τονιστεί είτε για να ανασκευαστεί κ.λπ. π.χ. Σ’ ένα κείμενο για την οικολογική καταστροφή μπορεί να επαναληφθεί συχνά η έννοια της ανθρώπινης ευθύνης. γ. Χρησιμοποιούνται συνδετικές λέξεις ή φράσεις που: • δηλώνουν ανάλογη σημασία, π.χ. επίσης, συνεπώς, φυσικά, με αποτέλεσμα κ.ά. • εκφράζουν πιθανότητα, π.χ. ενδέχεται, είναι δυνατόν, πιστεύω, υποθέτω κ.ά. • εκφράζουν δεοντολογία (κάτι που πρέπει να γίνει), π.χ. πρέπει, χρειάζεται, κρίνεται απαραίτητο, επιτρέπεται, είναι αναγκαίο, επιβάλλεται κ.ά. • Τα περισσότερα κείμενα που καλούμαστε να γράψουμε είναι επιχειρηματολογικά (άρθρα, επιστολές, δοκίμια, ομιλίες), καθώς χρησιμοποιούμε επιχειρήματα ή τεκμήρια όπως παραδείγματα για να πείσουμε κάποιον. • Η καταγραφή προσωπικών σκέψεων και συναισθημάτων π.χ. στη σελίδα του ημερολογίου μας δε συνιστά επιχειρηματολογικό κείμενο.

Πώς γράφω ένα επιχειρηματολογικό κείμενο; Πρόλογος: καλό είναι στον πρόλογο πλην των σχετικών πληροφοριών που απαιτεί η συγκεκριμένη επικοινωνιακή περίσταση/επικοινωνιακό πλαίσιο (π.χ. ιδιότητα, αφορμή σε μια ομιλία ή η αφορμή από την επικαιρότητα σε άρθρο) να κάνω ξεκάθαρη τη θέση μου. � Χρήσιμες φράσεις για το κύριο μέρος: • Επιχειρώντας μια πρώτη προσέγγιση του θέματος είναι άξιο αναφοράς ότι... Αυτό συμβαίνει γιατί... / Αυτό σημαίνει ότι... Για την ενίσχυση του επιχειρήματος αυτού κρίνεται σκόπιμο να τονιστεί ότι... (Μάλιστα... / Εξάλλου...). Για παράδειγμα,... Επομένως, φαίνεται ότι...

Θεωρία... από την αρχή Ελέγχω το γραπτό μου Κάθε φορά που γράφω ένα κείμενο το ξαναδιαβάζω. Προσέχω τα δέκα σημεία που ακολουθούν και διορθώνω ό,τι χρειάζεται: 1. Τι ήθελα να γράψω; Ποιος ήταν ο σκοπός μου; Τον πέτυχα; 2. Οργάνωσα το γραπτό μου σε παραγράφους; 3. Πώς είναι η ορθογραφία; 4. Χρησιμοποίησα σωστά τις τελείες, τα κόμματα και τα άλλα σημεία στίξης; 5. Χρησιμοποίησα συνώνυμες λέξεις ή επαναλαμβάνω συχνά τις ίδιες και τις ίδιες; 6. Τι μου άρεσε περισσότερο από όσα έγραψα; 7. Τι θα μπορούσα να έχω γράψει καλύτερα; Πώς μπορώ να το γράψω τώρα; 8. Τι θα μπορούσα να γράψω ακόμη; Τι θα μπορούσα να αφαιρέσω; 9. Θα καταλάβουν το κείμενο οι δέκτες μου; Ποια σημεία θα τους αρέσουν περισσότερο και ποια λιγότερο; 10. Πώς είναι η εμφάνιση του γραπτού μου; Είναι καθαρό και καλογραμμένο; Μπορεί να το διαβάσει κανείς εύκολα;

297

298

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

Ας συνοψίσουμε... Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος (ΙΕΠ, 2019), οι διαδικασίες στις οποίες αξιολογούνται οι μαθητές διακρίνονται σε τρία επίπεδα: 1. Πληροφοριακές (εντοπισμός και αναγνώριση βασικών χαρακτηριστικών των κειμένων): Οι μαθητές απαντούν στις ερωτήσεις, αξιοποιώντας πληροφορίες που εντοπίζονται ρητά στο κείμενο και αφορούν το περιεχόμενο (πρόσωπα, χώρος, χρόνος, βασικές ιδέες / επιχειρήματα κτλ.), το κειμενικό είδος και τις βασικές συμβάσεις που απορρέουν από αυτό, όπως πραγματώνονται στα μελετώμενα κάθε φορά κείμενα, το επικοινωνιακό πλαίσιο (σκοπός, θέμα, πομπός και δέκτης, κειμενικός τύπος κτλ.), τον τρόπο οργάνωσης των κειμένων, τη γλώσσα του κειμένου (λεξιλόγιο, στίξη, μορφοσυντακτικά φαινομενα, γλωσσικές ποικιλίες, λειτουργίες της γλώσσας, ύφος κ.ά.). 2. Συμπερασματικές / επαγωγικές (κατανόηση και ερμηνεία κειμένου): Οι μαθητές καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις, οι απαντήσεις των οποίων συμπεραίνονται από τα συμφραζόμενα, αλλά δε δηλώνονται ρητά στο κείμενο. Συγκεκριμένα, αναμένεται αφενός να είναι σε θέση να εξηγουν με ποιον τρόπο οι γλωσσικές επιλογές ή οι βασικές πληροφορίες που εντόπισαν στα κείμενα υπηρετούν την πρόθεση του εκάστοτε πομποί, τις ιδεολογικές θέσεις και τους κοινωνικούς του σκοπούς, αφετέρου να μετασχηματίζουν γλωσσικά και κειμενικά στοιχεία και να εξηγούν πώς αυτοί οι μετασχηματισμοί αλλάζουν με τη σειρά τους το νόημα και τον επικοινωνιακό στόχο των κειμένων. 3. Αξιολογικές / κριτικές (προβληματισμός και αξιολόγηση, αναφορικά με το ύφος και το περιεχόμενο του κειμένου): Οι μαθητές απαντούν στις ερωτήσεις, αναπτύσσοντας αξιολογικές κρίσεις, που συσχετίζουν το κείμενο με την περίσταση επικοινωνίας (σκοπός, πομπός, δέκτης, κειμενικός τύπος κτλ.), και εκφράζοντας προσωπικές απόψεις. Συγκεκριμένα, οι μαθητές αναμένεται να είναι σε θέση να αξιολογούν τα κείμενα ως προς τις γλωσσικές επιλογές που εντοπίζονται

Θεωρία... από την αρχή

301

Β1β. Οργάνωση (παράγραφος) • Να εντοπίσεις τον τρόπο οργάνωσης και τα δομικά μέρη της §3 του κειμένου. • Να παρουσιάσεις τους δύο τρόπους με τους οποίους οργανώνεται ο λόγος στην §2 του κειμένου. (επιχείρημα) • Να παρουσιάσεις την οργάνωση του επιχειρήματος (ισχυρισμός - υποστηρικτικό υλικό - συμπέρασμα) της §2 του κειμένου. (συνοχή) • Τι δηλώνουν ως προς το νοημα οι ακολουθες υπογραμμισμενες διαρθρωτικες λεξεις / φρασεις του κειμενου; «βεβαια» (§2), «Κι ετσι» (§3), «ωστε» (§5), «Ωστόσο» (§5), «Γι’ αυτο» (§6). • Να παρουσιάσεις τον τρόπο με τον οποίο διασφαλίζεται η συνοχή της §5. Β1γ. Γλώσσα (λεξιλόγιο) • Να εντοπίσεις στο κείμενο τρεις όρους ειδικού λεξιλογίου. (λειτουργία του λόγου) • Να εντοπίσεις στο κείμενο τρία σημεία στα οποία ο λόγος λειτουργεί συνυποδηλωτικά. • Να ξαναγράψεις τη λεζάντα του σκίτσου με τέτοιο τρόπο, ώστε το μήνυμα να γίνει σαφέστερο. (τροπικότητα) • Να εντοπίσεις στο κείμενο τρεις γλωσσικές επιλογές (εγκλισεις, σχηματα λόγου, λεξιλόγιο κτλ.) που αναδεικνύουν τον βαθμό βεβαιότητάς του.

316

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

Θεωρία από ΤΗΝ ΑΡΧΗ…! [ σε ένα κείμενο ] Τα στερεότυπα ακολουθούν τους σημερινούς «Μπίλι Ελιοτ»… (To Billy Elliot (γνωστό στην Ελλάδα ως Γεννημένος Χορευτής) είναι βρετανική δρα-

ματική κομεντί παραγωγής 2000 σε σκηνοθεσία Στίβεν Ντάλντρι. Τοποθετημένο στην

Αγγλία του 1980, η ταινία αφηγείται την ιστορία ενός 11χρονου αγοριού και στην προ-

σπάθειά του να γίνει χορευτής. Η ταινία έγινε μεγάλη καλλιτεχνική και εισπρακτική επιτυχία, απέσπασε αρκετά βραβεία και υποψηφιότητες και το 2005 ανέβηκε στο θέατρο με τη μορφή μιούζικαλ.)

Εκατοντάδες επαγγελματίες του χορού έσπευσαν να εξομολογηθούν τις τραυματι-

κές εμπειρίες τους στον Σκοτ Γκόρμλεϊ όταν, αντλώντας έμπνευση από την περίπτωση του γιου του, αποφάσισε να γυρίσει το ντοκιμαντέρ «Danseur».

Από τον Νουρέγεφ ώς τον Ιβάν Βασίλιεφ, μερικά από τα μεγαλύτερα αστέρια του κλασικού χορού είναι άντρες, ενώ εξίσου ανδροκρατούμενες είναι οι θέσεις των καλλιτεχνικών διευθυντών στα μεγαλύτερα μπαλέτα του κόσμου. Τι παράξενο λοιπόν που τα αγόρια εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν τα πειράγματα ή τον εμπαιγμό των συνομηλίκων τους, για να μην αναφέρουμε τις προκαταλήψεις των οικογενειών τους εάν τολμήσουν να εκφράσουν την επιθυμία να ασχοληθούν με τον χορό; Στα απομνημονεύματά του, που αναμένονται τον Νοέμβριο, ο Ντέιβιντ Χάλμπεργκ, πρώτος χορευτής του American Ballet Theater και των Μπολσόι, μιλάει με ωμή ειλικρίνεια για τα δύσκολα παιδικά του χρόνια και τον εκφοβισμό που υφίστατο σχεδόν καθημερινά στο σχολείο. Οι συμμαθητές του συνήθιζαν να τον αποκαλούν «αδελφή» και «κορίτσι», ενώ μια μέρα άδειασαν πάνω του ένα ολόκληρο μπουκάλι γυναικείο άρωμα. Μερικές δεκαετίες αργότερα, φαίνεται ότι κυριαρχούν οι ίδιες στερεοτυπικές αντιλήψεις: Το 93% των έφηβων χορευτών που συμμετείχαν σε έρευνα του Wayne State University στο Ντιτρόιτ παραδέχτηκε ότι οι συμμαθητές τους τούς περιγελούσαν, ενώ το 68% είχε πέσει θύμα λεκτικής ή σωματικής παρενόχλησης. Εκατοντάδες επαγγελματίες του χορού έσπευσαν να εξομολογηθούν τις τραυματικές εμπειρίες

318

Δέσποινα Παπαγιαννοπούλου

αμιγώς αντρικές ή γυναικείες μορφές έκφρασης, και φυσικά να παρέμβει στην περίπτωση λεκτικής ή σωματικής κακοποίησης. Ταυτόχρονα, όμως, είναι χρήσιμο να διδάσκουμε στα παιδιά μας την αξία της προσαρμογής. «Είναι μια λεπτή ισορροπία», υπογραμμίζει η κ. Χαριτάτου. «Είναι σημαντικό να μην υπακούμε τυφλά στα κοινωνικά πρότυπα, αλλά και να γνωρίζουμε πως ζούμε σε μια κοινωνία όπου υπάρχουν πρότυπα, και είναι ταλαιπωρία να βρίσκεσαι συνέχεια απέναντί τους», καταλήγει. Πηγή: https://www.kathimerini.gr/930757/article/politismos/xoros/ta-stereotypaakoloy8oyn-toys-shmerinoys-mpili-eliot

ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ 1. Αφού εντοπίσετε το θέμα και τη θέση της συγγραφέως πάνω σ’ αυτό, να προσπαθήσετε να εντοπίσετε τις συγγραφικές προθέσεις / στοχεύσεις. Απάντηση Θέμα: Η επιβίωση στις μέρες μας των στερεοτύπων για το ανδρικό φύλο, όπως αυτά φαίνονται μέσα από τον εκφοβισμό που δέχονται αγόρια και νέοι άντρες που θέλουν να ασχοληθούν με τον κλασικό χορό. Θέση: Η θέση της αρθρογράφου είναι αρνητική απέναντι σε αυτή την επιβίωση, όπως φαίνεται ήδη από τον τίτλο του κειμένου και την επιχειρηματολογία που χρησιμοποιεί στη συνέχεια. Συγγραφική πρόθεση /στόχευση: • (Ποιος μιλάει; Σε ποιον απευθύνεται;) Συντάκτης του κειμένου είναι η Χριστίνα Σανούδου, η οποία απευθύνεται στο αναγνωστικό κοινό της εφημερίδας, στην οποία αρθρογραφεί. Συγχρόνως, ακούμε και τις φωνές του Ντέιβιντ Χάλμπεργκ, διάσημου χορευτή, ο οποίος περιγράφει σε ένα βιβλίο με τα απομνημονεύματά του, το οποίο επρόκειτο να κυκλοφορήσει σύντομα, τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ακολουθώντας την τέχνη του χορού, και της ψυχολόγου και ομαδικής αναλύτριας Χαράς Χαριτάκη, η οποία αναλύει στην αρθρογράφο τις παραμέτρους του φαινομένου. • (Χώρος - Χρόνος) Η συντάκτρια απευθύνεται στους σύγχρονούς της Έλληνες αναγνώστες, ωστόσο πρόκειται για ένα θέμα που ξεπερνά την ελληνική πραγματικότητα.