Białystok by Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTNERSTWA LOKALNEGO W BIAŁYMSTOKU

Wykonawca Marcin J. Sochocki wraz zespołem: dr Iwona Oliwińska – opracowanie całości raportu końcowego, realizacja i opracowanie indywidualnych wywiadów pogłębionych; dr Agnieszka Kumaniecka-Wiśniewska – realizacja i opracowanie indywidualnych wywiadów pogłębionych; dr Magdalena Łukasiuk-Gmurczyk – analiza materiałów zastanych; dr Sławomir Mandes – opracowanie wywiadów kwestionariuszowych.

Zamawiający – Stowarzyszenie MONAR w ramach projektu systemowego 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej”, w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi, w tym opracowanie modelu „Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności”.

Warszawa, styczeń 2012

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Spis treści 1. Wstęp .................................................................................................................................. 5 a) cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych ........................... 5 b) zakres realizacji diagnozy lokalnej ................................................................................ 5 2. Charakterystyka gminy na obszarze Partnerstwa Lokalnego ............................................. 7 a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne ........................................................... 7 b) wskaźniki zatrudnienia................................................................................................... 8 c) wskaźnik bezrobocia ...................................................................................................... 8 d) typ gminy ....................................................................................................................... 9 e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej ........................... 9 f) kwestie związane z polityką mieszkaniową ................................................................. 11 g) kwestie związane z usamodzielnianiem się mieszkaniowymi osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze ............................................... 12 3. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego .. 13 a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR .......................................................................................... 13 b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR ................................................. 15 c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR .............................................................................................................. 15 d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI) ......................... 17 4. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych (DR) 18 a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej ........................................................................................................... 18

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

b) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności ............................. 22 c) opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności ................................... 25 d) konkretne formy działań z bezdomnymi...................................................................... 25 e) finanse .......................................................................................................................... 31 5. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI) .......................................................................................... 35 a) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych Białegostoku oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit .......................................................................... 35 b) ocena skali zjawiska bezdomności w Białymstoku zdaniem respondentów ............... 36 c) charakter bezdomności i – ewentualnie – dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie ............................................................................................. 37 d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności ......................................................... 39 6. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego (IDI z osobami kluczowymi) .......................................................................................................... 40 a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności ..................................................................................................................... 40 b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej ................................................................................................. 42 c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu integracji społecznej ............................................................................................ 47 d) współpraca międzyinstytucjonalna .............................................................................. 50 e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym .......... 52

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

f) najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie ............ 58 7. Ocena systemu wsparcia dokonana przez osoby bezdomne ............................................ 60 a) Charakterystyka badanej grupy .................................................................................... 60 b) system wsparcia w opinii osób bezdomnych ............................................................... 64 c) sytuacja społeczno-ekonomiczna osób bezdomnych ................................................... 70 d) sytuacja prawna osób bezdomnych .............................................................................. 73 e) profil psychospołeczny badanych osób bezdomnych .................................................. 75 f) sytuacja zdrowotna badanych osób bezdomnych ......................................................... 78 g) wchodzenie i wychodzenie z bezdomności ................................................................. 79 8. Wnioski i rekomendacje dla systemu wsparcia w Partnerstwie Lokalnym (na podstawie IDI z osobami kluczowymi, wywiadów kwestionariuszowych z osobami bezdomnymi oraz analizy dokumentów) ........................................................................................................................ 84 a) zakres prewencji ........................................................................................................... 84 b) zakres pomocy sprofilowanej ...................................................................................... 90 c) rozwiązania systemowe ................................................................................................ 96 System informacyjny............................................................................................................ 97 9. Aneks ................................................................................................................................ 98 Lista analizowanych dokumentów w analizie desk research ........................................... 98 Dyspozycje do indywidualnych wywiadów pogłębionych ............................................ 100 Kwestionariusz raportu z wywiadu indywidualnego ..................................................... 106 Ankieta IDI ..................................................................................................................... 109 Kwestionariusz wywiadu z osobą bezdomną ................................................................. 111

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

1. Wstęp a) cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych Zgodnie z założeniami „Metodologii realizacji diagnoz lokalnych” celem głównym badania było rozpoznanie skali i charakteru zjawiska bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego w Białymstoku oraz analiza działającego systemu pomocy osobom bezdomnym z uwzględnieniem na jego mocnych i słabych stron. W dokumencie tym zapisano, że: a) diagnoza dostarczy Partnerstwom Lokalnym aktualną, przeprowadzoną w sposób zobiektywizowany, analizę pokazującą system wsparcia osób bezdomnych, b) diagnoza będzie punktem odniesienia dla ekspertów c) diagnoza ma wskazywać potencjalne luki w systemie wsparcia osób bezdomnych, diagnoza będzie dokumentem, który Partnerstwa otrzymają do własnego użytku. d) diagnoza może być punktem odniesienia do oceny przygotowanych modeli wychodzenia z bezdomności.

b) zakres realizacji diagnozy lokalnej W zrealizowanym badaniu zastosowano metodologię jakościową i ilościową pozwalającą na eksplorację i przyjrzenie się lokalnym uwarunkowaniom. Różnorodność technik i narzędzi pozwoliła na triangulację danych. I tak wykorzystano: 

Indywidualny wywiad pogłębiony (IDI), którego celem było uzyskanie opinii, ocen, uwag i propozycji od przedstawicieli kluczowych instytucji i organizacji na temat funkcjonowania lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym. Wywiady zostały przeprowadzone zgodnie z kwestionariuszem i zawartymi w nim tematami z wybranymi respondentami. Po wywiadzie respondenci wypełniali ankietę.



Wywiad kwestionariuszowy, którego celem było poznanie opinii osób bezdomnych w kwestii oceny systemu prewencji, interwencji oraz integracji, a także zebranie

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

informacji o ich sytuacji społecznej i ekonomicznej. Ankiety były realizowane w wyznaczonych placówkach. 

Analiza źródeł wtórnych – DR, której celem było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie jak kształtuje się problem bezdomności w świetle oficjalnych dokumentów, dobranych celowo. Tu znalazły się dokumenty, które w sposób pośredni bądź bezpośredni odnoszą się do problematyki bezdomności, zgromadzone zadnie z wytycznymi zawartymi w „Metodologii realizacji diagnoz lokalnych”.

Narzędzia wykorzystane w badaniu to: klucz kodowy do badań metodą analizy treści, kwestionariusz do analizy dokumentów zastanych oraz kwestionariusz do wypełnienia przez ośrodek pomocy społecznej na rok 2010. Wywiady kwestionariuszowe zostały zrealizowane w listopadzie 2011 roku w następujących placówkach prowadzonych przez: Prawosławny

Ośrodek

Miłosierdzia

Diecezji

Białostocko-Gdańskiej

„Eleos”,

Stowarzyszenie „Ku Dobrej Nadziei”, Caritas Archidiecezji Białostockiej: Dom dla bezdomnych mężczyzn, Noclegownia dla mężczyzn, Noclegownia dla kobiet, Centrum pomocy Samarytanin oraz Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat”. Zrealizowano 100 wywiadów, w badaniu wzięły udział osoby korzystające z pomocy instytucjonalnej i zamieszkujące lub przebywające we wskazanych placówkach. Również wywiady z przedstawicielami kluczowych instytucji i organizacji tworzących system pomocy osobom bezdomnym zostały przeprowadzone w listopadzie 2011 roku. Zrealizowano 10 wywiadów z reprezentantami następujących instytucji i organizacji: Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko-Gdańskiej „Eleos”, Stowarzyszenie „Ku Dobrej Nadziei”, Fundacja „Spe Salvi”, „Caritas” Archidiecezji Białostockiej, Fundacja Edukacji i Twórczości, Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat”, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, Urząd Miejski – Departament Spraw Społecznych, Komenda Wojewódzka Policji w Białymstoku. Do analizy DR zebrano: dokumenty informujące o projektach systemowych i konkursowych PO KL i inne oraz programach dotyczących osób bezdomnych (7), sprawozdania (5), raport (1),

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zestawienia liczbowe dotyczące wydatkowanych środków z budżetu na różne formy pomocy (3) oraz regulaminy (2), statuty (2), uchwały instytucji podejmujące problematykę bezdomności (1 uchwała i 3 załączniki). Szczegółowy wykaz zebranych dokumentów w aneksie. 2. Charakterystyka gminy na obszarze Partnerstwa Lokalnego a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Według danych GUS w 2010 roku liczba ludności w Białymstoku wynosiła 295198 osób, w porównaniu z rokiem 2003 nastąpił wzrost o 3 267 osób. Spośród ogółu ludności większość stanowią kobiety 53,3%. Najliczniej reprezentowane grupy wieku to: 25-29 9,5% ogółu ludności i 70+ – 9,8% ogółu ludności. Saldo migracji wewnętrznych jest ujemne. Zanotowano więcej wymeldowań 2940 niż zameldowań 2752. Wśród wymeldowujących znajduje się więcej kobiet niż mężczyzn, zwłaszcza w kierunku z miasta na wieś. Natomiast saldo migracji zagranicznych jest dodatnie. Wśród zameldowań odnotowano 301 osób z zagranicy, a wśród wymeldowań zagranicę 136 osób. Pozostałe cechy prezentuje poniższa tabela: Wskaźnik obciążenia demograficznego ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym

osoba

50,5

ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym

osoba

98,7

ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym

osoba

25,1

w wieku przedprodukcyjnym

16,9

w wieku produkcyjnym

66,5

w wieku poprodukcyjnym

16,7

ludność na 1 km2 (gęstość zaludnienia)

osoba

2891

kobiety na 100 mężczyzn

osoba

114

małżeństwa na 1000 ludności

5,8

urodzenia żywe na 1000 ludności

10,3

zgony na 1000 ludności

7,9

przyrost naturalny na 1000 ludności

2,4

Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w% ludności ogółem

Wskaźniki modułu gminnego

Źródło: dane GUS za 2010 rok

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Powyższe dane powinny uwrażliwić na fakt, że trzeba będzie rozbudować system opieki zdrowotnej i społecznej do potrzeb starzejącego się społeczeństwa. b) wskaźniki zatrudnienia Ogółem osób pracujących jest 83255, z tego ponad połowę stanowią kobiety (54,2%). Ludność wieku przedprodukcyjnym stanowi 16,9%, w produkcyjnym 66,5% (64,6% to osoby mobilne), a w poprodukcyjnym 16,7%. Wzrasta odsetek osób w wieku poprodukcyjnym o 1,3%, a spada odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym (0,4%) i produkcyjnym w stosunku do 2008 i 2009 roku. Biorąc pod uwagę dane z zamieszczonej w poprzednim rozdziale tabeli należy podjąć działania zmierzające do tworzenia nowych miejsc pracy, by zapobiec m.in. zwiększaniu się skali bezrobocia, a także i trudności w płaceniu czynszu wywołujących eksmisje i mogących przyczynić się w efekcie do wejścia w bezdomność.

c) wskaźnik bezrobocia Stopa bezrobocia zarejestrowanego w 2010 roku województwie podlaskim była wyższa 13,7% od średniej w Polsce – 12, 1%. W Białymstoku poziom stopy wyniósł w 2010 roku 12,4% i wzrósł w stosunku do 2009 roku o 0,7%, ale w stosunku do 2008 roku o 4,6%. Wśród powiatów województwa najwyższą stopę bezrobocia osiągnęły: sajneński – 21,7%, grajewski 22,4%, kolneński 18,9%. Jest 15249 zarejestrowanych bezrobotnych, co piąty to mężczyzna (21,1%). Udział osób bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym kształtuje się na poziomie 7,8%. W podziale na płeć mężczyźni stanowią 8,3%, a kobiety 7,3%. Grupą, wśród której wzrasta bezrobocie są uchodźcy, ale także absolwenci wchodzący na rynek oraz osoby 50+. Warte uwagi byłoby zdiagnozowanie rynku pracy pod kątem zawodów wykonywanych przez mężczyzn – jakie są deficytowe jakie nadwyżkowe, a jakie mają przyszłość i pod tym kątem dokonać zmiany w profilu kształcenia zawodowego lub doszkalania oraz szukać rozwiązań dla zatrudniania lub przekwalifikowania osób w grupie wieku 50+.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

d) typ gminy Białystok jest miastem na prawach powiatu grodzkiego. Natomiast ziemski powiat białostocki utworzony w 1999 zajmuje obszar 2 984,64 km², co czyni go największym w Polsce powiatem. W jego skład wchodzą gminy miejsko-wiejskie (9) i wiejskie – (6). Połowę powierzchni stanowią użytki rolne, a około 39% pokrywają lasy i grunty leśne. Działalność rolnicza prowadzona jest w 14,3 tys. gospodarstw rolnych. Średnia wielkość gospodarstwa wynosi 8,3 ha. Przemysł powiatu reprezentuje w zasadzie przetwórstwo rolno-spożywcze: mleczarnie, młyny, uboje, masarnie, tartaki. Duże zalesienie, malownicze rzeki i zbiorniki wodne sprawiają, iż teren ten jest atrakcyjny turystycznie – rozwijanie szeroko rozumianej turystyki wiejskiej, a w tym agroturystyki.

e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej Województwo podlaskie znalazło się w grupie 4 województw, w których żyje największy odsetek osób w gospodarstwach domowych poniżej ustawowej granicy ubóstwa: podlaskie – 11%, świętokrzyskie – 11,9%, warmińsko-mazurskie – 11,7%, lubelskie – 11,4%. W skali województwa na 10 000 osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej przypada 648 osób. Bardziej niekorzystne wskaźniki uzyskały województwa: zachodniopomorskie (666 osób) i świętokrzyskie (679 osób). W województwie podlaskim było w 2010 roku 33 954 osoby korzystające z zasiłków celowych, co stanowi o wzrost o 1420 osób do 2009 roku. Zwiększyła się również liczba korzystających z zasiłków okresowych. Również w sferze świadczeń niepieniężnych zwiększała się liczba korzystających ze schronienia 121 (2009 rok – 101 osób) czy posiłku 37 417 (37 560 w 2009 roku). Z danych GUS1 wynika, że udział korzystających z pomocy społecznej wyniósł w Białymstoku 5,7% (województwo podlaskie 10,3%, kraj – 8,7%). Warto zauważyć, że spośród dzieci w wieku 0-17 lata, na które rodziny otrzymują zasiłek

Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 roku www.stat.gov.pl

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

rodzinny stanowią 24,7% z ogółu osób w tym wieku (dla porównania w województwie podlaskim to - 44,8%, kraj – 17,2%). Z danych przedstawionych przez MOPR wynika, że najczęstszą formą pomocy są: zasiłki okresowe – otrzymało 6430 osób i celowe – 7832 osób oraz świadczenia niepieniężne – głównie posiłki dla 4762 osób. MOPR w swoim sprawozdaniu MPiPS03R wykazuje jednostki organizacyjne pomocy społecznej o zasięgu ponadgminnym, finansowane z budżetu powiatu ze środków na pomoc społeczną, co obrazuje poniższa tabela.

Liczba

Liczba osób

jednostek

miejsc

korzystających

Domy pomocy społecznej

484

475

Mieszkania chronione

Ośrodki interwencji kryzysowej w tym dla

100

Placówka

ofiar przemocy w rodzinie Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze

375

prowadzące pracę z rodziną: naturalną

zastępczą

127

adopcyjną

192

Placówki opiekuńczo-wychowawcze

211

389

placówki rodzinne

placówki wielofunkcyjne

207

385

w tym: wsparcia dziennego

Wszystkie placówki mają pełne obłożenie, poza DPS-ami, gdzie jest więcej miejsc niż osób korzystających. Warto dodać, że przebywa tam 6 osób bezdomnych. Liczba korzystających przewyższająca liczbę miejsc pokazuje zapotrzebowanie na tego typu placówki i obrazuje problemy społeczne związane w głównej mierze z pomocą rodzinie.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

f) kwestie związane z polityką mieszkaniową Zasoby mieszkaniowe – formy własności Komunalne

Spółdzielcze

Skarb

TBS

Państwa 7393

48122

170

2167

Wspólnoty

Zakłady

Osoby

Pozostałe

mieszkaniowe

pracy

fizyczne

podmioty

20909

204

25451

735

Źródło: dane GUS za 2009 rok

Potentatami wśród właścicieli mieszkań są: spółdzielnie, wspólnoty mieszkaniowe i osoby fizyczne. Przyjęta i realizowana „Strategia Rozwoju Białegostoku”2 jako jeden z ważniejszych celów uznała rozwój budownictwa mieszkaniowego by osiągnąć wskaźnik nasycenia mieszkaniami na poziomie 400 mieszkań na 1 000 mieszkańców w 2010 roku. Cel jednak nie został osiągnięty. Pomimo tego, jak wynika z danych GUS, liczba nowych mieszkań wzrosła w stosunku do roku 2009 (1533 mieszkania). Mieszkania oddane do użytkowania w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych mieszkania nowe Ogółem

mieszk.

1613

Zakładowe

mieszk.

Komunalne

mieszk.

100

społeczne czynszowe

mieszk.

125

przeznaczone na sprzedaż lub wynajem

mieszk.

1180

Indywidualne

mieszk.

198

Źródło: dane GUS za 2010 rok

Dane ze Strategii rozwiązywania problemów społecznych na lata 2005-2010.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jednak biorąc pod uwagę wzrost stopy bezrobocia w stosunku do 2009 roku, podwyżki cen mediów, żywności czy leków jest prawdopodobne, że lokatorzy mogą mieć problemy z płaceniem czynszów. Potwierdzają to zwiększające się nakłady finansowe na wypłacanie dodatków mieszkaniowych (przyznano 78 398 świadczeń). W takiej sytuacji istotne byłoby tworzenie warunków dla rozwoju budownictwa komunalnego i socjalnego (o czym też wspomina ww. Strategia), ale także wdrażania systemu wczesnego monitorowania zaległości czynszowych, by ograniczać liczbę korzystających z programów spłaty zadłużenia czynszowego, a tym samym ograniczyć też liczbę eksmisji. Tę konieczność potwierdza też to, iż w 2010 roku dokonano 154 eksmisji, z tego 139 przez gminny zarząd gospodarki komunalnej, 8 spółdzielnię mieszkaniową i 7 przez prywatnych właścicieli. Do lokalu socjalnego wyeksmitowano 130 osób, a do innego pomieszczenia systemowego 24 osoby. W danych GUS uwidoczniono 382 pustostany. Nie wiadomo jaki jest ich stan techniczny, czy pozwala on na remont lub modernizację i w efekcie stworzenie np. hoteli, mieszkań treningowych.

g) kwestie związane z usamodzielnianiem się mieszkaniowymi osób opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze Jak czytamy w Raporcie z wykonania Miejskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych

Białegostoku

2010

roku

okresie

styczeń-grudzień

dziewięcioro

usamodzielnianych wychowanków zamieszkiwało w trzech mieszkaniach chronionych prowadzonych przez MOPR, w których łączny koszt utrzymania wyniósł 23 133 zł, w tym wychowankowie partycypowali w kosztach na kwotę 2 992 zł.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego a) krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR Miejska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2005-2010 zdefiniowała najważniejsze obszary pożądanych działań. Najogólniej rzecz ujmując, należą do nich „ratownictwo”, czyli rozwiązywanie już powstałych problemów społecznych, a także zapobieganie skutkom zachodzących procesów i podejmowanie działań profilaktycznych. Raport z wykonania tejże Miejskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Białegostoku stanowi bardzo cenne źródło pokazujące zestaw problemów społecznych ujętych w strategii, ich pogrupowanie, umieszczenie bezdomności wśród nich oraz wysokość dotacji. Zgodnie w tym dokumentem, w ramach celu strategicznego Poprawa jakości życia mieszkańców znajduje się cel operacyjny zdefiniowany jako Zapobieganie degradacji ekonomicznej i społecznej osób i rodzin bezdomnych. Obok tego celu pojawiają się, odnoszące się do tego samego celu strategicznego, następujące cele operacyjne: – zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego mieszkańców miasta (poprzez usługi i świadczenia pomocy społecznej dla rodzin w trudnej sytuacji materialnej, zapewnianie posiłku osobom ubogim i starszym, zapewnianie dzieciom posiłków, dofinansowania nauki i wypoczynku, realizację systemu świadczeń rodzinnych), – rozwój budownictwa mieszkaniowego pozwalającego na osiągnięcie 400 mieszkań na 1000 mieszkańców w 2010 roku (poprzez udzielanie wsparcia finansowego i poradnictwa w zakresie regulowania opłat czynszu), – tworzenie bazy lokalowej dla ludzi będących w trudnej sytuacji mieszkaniowej (poprzez porozumienia z lokatorami zagrożonymi eksmisją, zamiany lokali dla rodzin osób niepełnosprawnych, prowadzenie przez MOPR trzech mieszkań chronionych dla usamodzielnionych wychowanków i jednego rotacyjnego dla rodziny zastępczej), – ochronę bezpieczeństwa socjalnego niepełnosprawnych mieszkańców miasta (poprzez wspieranie

programów

pomocowych

dotyczących

głównie

usuwania

barier

architektonicznych, technicznych i w komunikowaniu, wspieranie zaopatrzenia w sprzęt

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ortopedyczny i rehabilitacyjny, rozwój usług opiekuńczych, poradnictwo prawne i socjalne); – wspieranie działań na rzecz integracji społeczności romskiej (poprzez poprawę sytuacji bytowej rodzin romskich), – podejmowanie działań na rzecz integracji uchodźców (poprzez pomoc finansową i rzeczową uchodźcom i osobom z pobytem tolerowanym, naukę polskiego, szkolenia zawodowe i pomoc w adaptacji w środowisku), – promocja zdrowia i rozwój systemu ratownictwa (poprzez inicjowanie i wspieranie programów profilaktycznych), – wdrażanie programów promocji zdrowia (poprzez zapewnienie podstawowej opieki zdrowotnej, realizację programów promocji zdrowia i profilaktyki I-rzędowej w środowisku nauczania i lokalnym, prowadzenie Szkoły rodzenia i żłobków miejskich, także integracyjnych). Sama bezdomność, w poświęconym jej celu operacyjnym, funkcjonuje w bardzo wąskim kontekście placówek zapewniających schronienie, a więc interwencji skierowanej do osób już dotkniętych bezdomnością. Narzędziami realizacji postawionych tu celów są realizowane w mieście programy: – Zapewnienie osobom bezdomnym miejsca całodobowego schronienia, posiłku i niezbędnego ubrania; – Działanie na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, w szczególności udzielenie schronienia, zapewnienie posiłku i niezbędnego ubrania; – Pomoc osobom mającym trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu z zakładu karnego. Działania w tym zakresie wykonywały w głównej mierze dotowane przez Miasto podmioty zewnętrzne: „Caritas” Archidiecezji Białostockiej, Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko-Gdańskiej „Eleos”, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat”, Stowarzyszenie „Ku Dobrej Nadziei”. Spośród instytucji miejskich zaangażowany był Ośrodek Interwencji Kryzysowej działający w strukturach MOPR. Trzeba

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

jednak zauważyć, że w ramach innych celów stawianych sobie przez Urząd Miasta problem bezdomności pojawia się także pośrednio, głównie w kontekście profilaktyki dysfunkcji czy patologii łączących się, bądź mogących się łączyć z zagrożeniem bezdomnością. Tak więc Miasto wśród stawianych celów umieściło np. pomoc osobom niepełnosprawnym, wspieranie rodzin i mieszkalnictwa, pomoc w wychodzeniu z nałogu alkoholowego i profilaktykę alkoholową, wsparcie dla rodzin zagrożonych uzależnieniem i przemocą, aktywizację osób bezrobotnych czy wsparcie dla osób starszych. Wszystkie te działania pośrednio mogą być także odczytywane m.in. jako profilaktyka bezdomności. Natomiast Sprawozdanie MOPR za 2010 wymienia jako główną dysfunkcję rodzin, prowadzącą do trudnej sytuacji – ubóstwo, a jako problemy z nim powiązane: bezrobocie, ciężką chorobę bądź niepełnosprawność.

b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych wskazuje na problemy istniejące w Białymstoku. Z punktu widzenia pomocy społecznej są to: bezrobocie, długotrwała choroba skutkująca niepełnosprawnością, uzależnienia (głównie od alkoholu) oraz bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, patologie, zła sytuacja materialna (a w tym zaległości w opłatach czynszowych). Jak pokazują dane z analizy powyżej wymienione problemy wpływają czy też są czynnikami generującymi bezdomność. Bezdomność jest rozpatrywana najczęściej w sferze pomocy doraźnej. Analizowane dokumenty zwracają uwagę na problemy związane z integracją uchodźców oraz społeczności romskiej, ale nie przedstawiają hierarchii problemów społecznych.

c) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR Zestaw dokumentów do analizy podlegał zasadom doboru celowego, w związku z czym bezdomność była w większości z nich tematem głównym lub przynajmniej tematem pobocznym.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jednakże, zwłaszcza dokumenty instytucji władzy publicznej, częstokroć pomijały problem bezdomności zupełnie lub wpisywały go domyślnie w problematykę społeczną zogniskowaną wokół innych zagadnień (pośrednio łączących się z bezdomnością zakresem lub przyczynowo albo na zasadzie współwystępowania – jak bezrobocie, patologie społeczne, problemy mieszkaniowe). I tak np. Regulamin organizacyjny Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie nie omawia bezdomności jako osobnego problemu społecznego, ani też nie wymienia bezdomnych jako szczególnej kategorii osób podlegającej opiece Ośrodka. Takie kategorie szczegółowe pojawiają

się

wszakże

dokumencie

(repatrianci,

cudzoziemcy,

osoby

starsze

niepełnosprawne, kobiety i dzieci doświadczające przemocy, osoby z zaburzeniami psychicznymi) i można zakładać, że w jakiejś mierze osoby te mogą być narażone na bezdomność, jednak ta nie występuje w dokumencie jako osobno wyróżniona kategoria podopiecznych. Wśród celów statutowych MOPR (Statut Ośrodka) znajdują się takie, które odnoszą się pośrednio i domyślnie do aktywnego przeciwdziałania bezdomności, jak np. umożliwienie osobom i rodzinom bytowania w godnych warunkach, pomoc w zaspokajaniu ich potrzeb życiowych czy integracja społeczna i wsparcie w sytuacjach kryzysowych – również bez odwołania do pojęcia bezdomności. Natomiast w Sprawozdaniu MOPR jako osobna kategoria rodzin, której przysługiwała pomoc, wymienione są rodziny bezdomne. Statut Miasta Białegostoku nie wspomina o bezdomności ani o osobach bezdomnych, jakkolwiek wymienieni są tam inni adresaci niektórych działań i obszary sprawowania szczególnej pieczy ze strony Miasta (np. przestępczość i zapewnienie bezpieczeństwa, bezrobocie, programy stypendialne dla uczniów). Statut definiuje także zasady powoływania i strukturę komisji Rady Miasta. Wśród działań, do jakich powołana jest Komisja Pomocy Społecznej, Zdrowia, Rodziny i Kultury Fizycznej w Radzie Miasta, znajduje się przeciwdziałanie patologiom społecznym (być może zawierającym zjawisko bezdomności nienazwane tutaj wprost), analiza sytuacji rodzin, profilaktyka zdrowotna czy przeciwdziałanie bezrobociu, które to zagadnienia teoretycznie z bezdomnością mogą się łączyć. W Regulaminie organizacyjnym Urzędu Miasta kategoria bezdomności ani osób bezdomnych także się nie pojawia. Wyróżnionymi kategoriami osób (i związanych z nimi

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

problemów) w ramach działalności Departamentu Spraw Społecznych są osoby bezrobotne, chore lub dotknięte problemem alkoholowym, niepełnosprawne. Zagadnienia związane z bezdomnością pojawiają się domyślnie w ramach tych kategorii. Temat pomocy osobom bezdomnym wyczytać można (implicite) w zapisie o udzielaniu dotacji podmiotom zewnętrznym na realizację zadań publicznych (Urząd udziela takich dotacji na programy interwencyjne związane z bezdomnością), oraz w zapisie o Centrum Współpracy Organizacji Pozarządowych działających przy Departamencie, które to centrum m.in. ma za zadanie ocenianie możliwości partycypacji organizacji pozarządowych w dofinansowywanych działaniach czy zadaniach publicznych.

d) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI) Pięciu na dziesięciu kluczowych informatorów wymieniło problem bezrobocia na pierwszym miejscu (Na pewno jest to bezrobocie, które ma ogromny wpływ na status materialny osób, brak miejsc pracy bądź też likwidacja miejsc pracy”, Moim zdaniem do najważniejszych problemów należy bezrobocie”), tylko dla dwu informatorów bezdomność znalazła się wśród problemów na pierwszym miejscu (Bezdomność, nieelastyczny system pomocy społecznej i problemy ogólne…”), u pozostałych na 3 lub 4 miejscu („Na pierwszym miejscu bezrobocie, następnie zagrożenie wykluczeniem czyli niepełnosprawni intelektualnie

fizycznie, a dopiero później

bezdomność”). Tylko jeden respondent wymienił jako problem społeczny w Białymstoku fakt obecności uchodźców i ich bezdomność („W Białystoku taką cechą regionu są też uchodźcy. Oni wchodzą w bezdomność coraz częściej”). Pozostałe wymieniane to: problemy wychowawcze z młodzieżą, choroby psychiczne, życiowa niezaradność, brak prewencji osób zagrożonych, problemy ekonomiczne (ubożenie społeczeństwa), ale także zła sytuacja mieszkaniowa (zbyt mała dostępność do mieszkań socjalnych), patologie (przemoc w rodzinie, uzależnienia), przewlekłe choroby (w tym psychiczne wśród dzieci) i niepełnosprawność („Po drugie – myślę, że problemy wychowawcze, które gdzieś tam przekładają się na funkcjonowanie dzieci i młodzieży. Kolejny problem to coraz więcej chorób psychicznych i to już wśród dzieci”). Inną kategorią problemów jest brak elastyczności systemu pomocy społecznej i źle funkcjonujące

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz niska dostępność do usług medycznych („Problemem społecznym jest także mała dostępność do usług medycznych dla osób niepełnosprawnych, wielodzietnych, matek samotnie wychowujących dzieci”). Dla respondentów większość z ww. problemów to jednak czynniki, które wpływają na degradację społeczną, wykluczenie i w efekcie bezdomność. W połączeniu z bezradnością życiową i osób zagrożonych i obecnym systemem pomocy prowokującym beneficjentów do nadużyć można przypuszczać, że liczba wchodzących w bezdomność będzie się zwiększała.

4. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych (DR) a) dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej Skala zjawiska bezdomności w analizowanych dokumentach nie została metodycznie obliczona. Pojawiające się dane są szacunkowe (co nie jest koniecznie zarzutem) odnoszą się do siebie wzajemnie, przez co stają się trudno weryfikowalne, albo też słabo korespondują ze sobą ze względu na inną podstawę (temat) analizy. I tak, Miejska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych wspomina o 400-500 osobach bezdomnych w Białymstoku. Caritas twierdzi, że około 900 bezdomnych znajduje się w województwie podlaskim, z czego ok. 500 w Białymstoku (koncentracja w miastach). Potwierdza to ustalenia cytowanej powyżej Strategii. Sprawozdanie MOPR za 2010 rok wymienia bezdomne rodziny korzystające z pomocy. W 2010 roku było ich 254 (a w nich osób łącznie 293), natomiast w 2009 roku 229 rodzin liczących razem 300 osób. Sprawozdanie MOPR za 2010 rok wśród placówek o zasięgu lokalnym wymienia 3 ośrodki typu schronisko, dom, noclegownia (prowadzone przez podmioty zewnętrzne), w których jest łącznie 236 miejsc i skorzystało z nich 1.378 osób (jednak nie jest jasna metodologia tego obliczenia; gdyby chodziło rzeczywiście o różne osoby, mielibyśmy do czynienia z bardzo znaczną rotacją). Wspomina się tu także 2 jadłodajnie zewnętrzne, gdzie miejsc jest 85 i skorzystało z nich 95 osób.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Z Kwestionariusza, który wypełniał Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie możemy dowiedzieć się, że osoby bezdomne stanowią nikły odsetek wśród beneficjentów systemu pomocy. I tak, np. z DPS-u korzysta tylko 6 osób bezdomnych, co stanowi 2,7% pensjonariuszy, za których pobyt płaci MOPR. Jak można zauważyć z poniżej przedstawionej tabeli, wśród odbiorców zasiłków celowego, stałego, okresowego osoby bezdomne stanowią od 3,2% do 1,2%. Warto dodać, że pracą socjalną objęto 1,2%, poradnictwem specjalistycznym – 1,9%, a interwencją kryzysową 6,2%. Ogółem

w tym bezdomni

Liczba osób, Rodzaj świadczenia

Lp.

Liczba osób,

którym

Kwota

którym

decyzją

świadczeń

decyzją

przyznano

w zł

przyznano

świadczenie 1

% 5/3

Kwota świadczeń w zł

% 7/4

świadczenie 4

Zasiłek stały

1335

4871545

3 ,2

170334

3 ,5

Zasiłek okresowy

6430

7588149

2,2

167573

2 ,2

7832

6054859

1,2

45992

7 ,4

Zasiłek celowy – ogółem, w tym: a) schronienie

–

b) ubranie

–

„Pomoc państwa w zakresie dożywiania”

6333

5385601

0,5

11274

0,2

Posiłek

4762

1911067

1,4

18777

0,9

–

c) zasiłek celowy i pomoc rzeczowa w ramach realizacji wieloletniego programu

Zasiłek celowy na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne osobom 5.

niemającym dochodu i możliwości uzyskania świadczenia na podstawie przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w NFZ

–

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Usługi opiekuńcze

326

217684

–

z zaburzeniami psychicznymi

226045

–

Sprawienie pogrzebu

87729

4 ,6

3713

4,2

–

12059

159

1,3

–

1,9

6,2

Specjalistyczne usługi opiekuńcze 7.

8. 9.

w miejscu zamieszkania dla osób

Zasiłek celowy w formie biletu kredytowanego

10. Praca socjalna 11.

Poradnictwo specjalistyczne (prawne, psychologiczne, rodzinne)

2098

12. Interwencja kryzysowa

631

X X

– –

Decyzje w sprawach świadczeniobiorców innych niż ubezpieczeni spełniający 13.

kryterium dochodowe zgodnie z art.

7 ust. 4 ustawy o świadczeniach opieki

zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych 14.

181

17,1

2,7

–

Odpłatność gminy za pobyt osoby umieszczonej w domu pomocy społecznej

224

3634891

Liczba wykonanych eksmisji, w tym przez: 15. (Dostępne dane np. z wydziału lokalowego urzędu gminy).

154

a) spółdzielnię mieszkaniową

b) gminny zarząd gospodarki komunalnej

139

c) wspólnotę mieszkaniową -

d) prywatnych właścicieli

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

64648

1,8

Liczba rodzin: Liczba osób

16. 578

w rodzinie:

zarejestrowanych Liczba osób objętych eksmisjami, w tym:

wyroków

………..

a)rodzin pełnych

b) rodzin niepełnych

c) osób samotnych

17. Miejsce eksmisji:

a) do lokalu socjalnego

130

b) do rodziny

c)” na bruk”

d) inne, jakie pomieszczenie systemowe

Kwestionariusz wypełniany przez Ośrodek Pomocy Społecznej za rok 2010

MOPR w sprawozdaniu dla MPiPS zaznacza, że w 2010 roku wypłacił 0 zasiłków na świadczenia zdrowotne dla osób bezdomnych, nieobjętych ubezpieczeniem oraz sprawił 2 osobom bezdomnym pogrzeby.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Sprawozdaje on również, że rozpatrzył pozytywnie w 2010 roku 13.065 wniosków o przyznanie dodatków mieszkaniowych (przyznawanych na 6 miesięcy) i wydał na ten cel 14.660.264 PLN.

b) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności Z zebranych materiałów wynika, że skala bezdomności była szacowana na podstawie wykazów osób korzystających z instytucjonalnego systemu opieki sporządzanych dla użytku wewnętrznego przez NGO-sy oraz MOPR na podstawie ilości i rodzaju pobieranych świadczeń. W 2009 roku3 zrealizowano badania ankietowe na próbie 136 osób bezdomnych korzystających a instytucjonalnego systemu pomocy. Celem badania było rozpoznanie zjawiska bezdomności, jego uwarunkowań, a w dalszej kolejności wypracowanie działań mających na celu pomoc w wychodzeniu z bezdomności, w tym aktywizację tej grupy społecznej. Wnioski z badań dały podstawę do określenia działań w sferze reintegracji społecznej, co przełożyło się na złożenie wniosku i zrealizowanie projektu z zakresu promocji integracji społecznej przez Caritas. W pozostałych analizowanych dokumentach nie znaleziono informacji o wykorzystaniu diagnozy. [Odpowiedź na pytanie ile przebywa w Białymstoku osób bezdomnych niekorzystających i korzystających z systemu opieki dadzą najprawdopodobniej wyniki Spisu Powszechnego z 2010 roku, które w zakresie podstawowym zostaną opublikowane przez GUS na początku marca 2012 roku.] Ze zrealizowanych badań wynika, że większość w tej grupie stanowią mężczyźni 85,3%. Są to osoby powyżej 50 roku z wykształceniem średnim lub podstawowym, pochodzące z miasta, nie posiadające stałego miejsca zamieszkania od 1 roku do 5 lat. Ponad 40% wskazuje, że poszukuje pracy, 46% badanych nie była karana. Większość osób posiadała pracę przed wejściem w bezdomność. Również większość z badanych posiada rodzinę (dzieci i lub współmałżonka, rodziców) i utrzymuje z nimi kontakt. Osoby bezdomne odczuwają samotność, wstydzą się i 3

Badania zostały przeprowadzone we współpracy Uniwersytetu w Białymstoku, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Zakład Pedagogiki Społecznej, Caritas Archidiecezji Białostockiej i Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku. Badania były realizowane jesienią 2009 roku na terenie Białegostoku, we wszystkich punktach wspomagających osoby bezdomne (Dom dla Bezdomnych, noclegownie, ogrzewalnie, punkty wydawania posiłków). Publikacja zwarta dopiero powstanie. Publikacja wyników na stronach: http://www.bezdomnosc.edu.pl/ oraz http://www.bialystok.caritas.pl

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

czują się bezsilne. Najbardziej obawiają się choroby i samotności. Jeśli chodzi o aktywność w ciągu dnia badani najczęściej wskazywali, że przebywają w placówce, lub wykonują pracę dorywczą lub zbierają złom, albo włóczą się lub żebrzą. Głównym źródłem utrzymania jest pomoc społeczna, prace dorywcze, zbieranie złomu, w mniejszym stopniu renty. Badani przebywają najczęściej w ogrzewalni, domu stałego pobytu lub poza dostępnymi placówkami (np. pustostany, klatki schodowe, itp.). Również w tych placówkach najczęściej korzystają z wyżywienia i możliwości zadbania o higienę. Odzież najczęściej pozyskują z Caritas lub kupują sobie z własnych funduszy. Jak widać, osoby badane dobrze radzą sobie w sferze zaspokajania potrzeb podstawowych. ¼ badanych stwierdziła, że bezdomność jest koniecznością, a niewiele ponad 7% – iż ich wolnym wyborem. Przyczynami wejścia w bezdomność były: rozpad małżeństwa, eksmisja, brak pracy. Osoby bezdomne, jak deklarują, że są uzależnione od alkoholu i papierosów (koreluje to z niskim wykształceniem oraz wiekiem). Osoby bezdomne deklarowały, że chciałyby znaleźć pracę, mieszkanie, by móc wyjść z bezdomności. Poza tym badani chcieliby „wziąć się w garść” i nawiązać kontakt z rodziną. Większość wskazuje, że próbowała zmienić swoje życie (głównie poprzez znalezienie pracy), ale też część zaprzestała tych działań („próbowałem w przeszłości”). Badania te pozwalają przypuszczać, że osoby, które weszły w bezdomność charakteryzują się stosunkowo niską samooceną i odpornością na trudności życiowe, zwłaszcza współcześnie, gdy żyje się pod presją osiągania sukcesu, zapewnienia bytu rodzinie, ale i posiadania wielu dóbr. Być może dla niektórych, z konieczności staje się wybór stylu życia osoby bezdomnej. Taka strategia życiowa polega na ciągłym ograniczaniu wyborów w każdej sferze życia. Jak pokazują studia nad osobami biednymi, bezrobotnymi, wykluczonymi, z niskim kapitałem społecznym to mężczyźni częściej niż kobiety „poddają się” popadając niejednokrotnie w uzależnienia, utrzymując swoją pozycję w rodzinie poprzez stosowanie agresji, przemocy werbalnej i/lub fizycznej. Natomiast kobiety stają się menedżerkami biedy, przejmują obowiązki głowy rodziny, zarządzając jej zasobami ludzkimi i nikłym budżetem4. 4

Por. P. Paci, Płeć a ubóstwo i wykluczenie społeczne w krajach pokomunistycznych, (w:) S. Golinowska i in. (red.) Ubóstwo i wykluczenie społeczne, Badania, metody, wyniki, Warszawa 2005; H. Palska, Bieda i dostatek. O nowych

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W 2010 roku Instytut Spraw Publicznych5 przeprowadził badania pilotażowe na terenie aglomeracji warszawskiej, w Białymstoku, Łomży i Lublinie. Jak piszą twórcy raportu „nie udało się dotrzeć do twardych danych na temat liczby osób bezdomnych przebywających w noclegowniach, schroniskach lub innych ośrodkach na terenie Lublina i Białegostoku, ale także określić dokładnej liczby uchodźców przebywających na terenie wybranych województw”6. Trudno więc będzie opisać dokładny profil osoby bezdomnej-uchodźcy. Problem bezdomności dotyka 20-30% uchodźców. Na ogólną liczbę uchodźców posiadających ważną kartę pobytu miało 7073 osoby. Ważnym wnioskiem z diagnozy jest ten, mówiący iż wszyscy uchodźcy są narażeni na bezdomność i wykluczenie mieszkaniowe. Gdy uchodźca trafia do Polski, do czasu uzyskania decyzji mieszka zazwyczaj w ośrodku dla uchodźców, otrzymuje wsparcie finansowe (25 zł dziennie dla osoby samotnej; 20 zł – dla rodziny dwuosobowej; 15 – trzyosobowej; 12,5 zł – czteroosobowej i większej). Po otrzymaniu decyzji pozytywnej w ośrodku przebywać może jeszcze dwa miesiące. Większość ubiega się o udział w tzw. Indywidualnym Programie Integracyjnym, z którego przez rok otrzymuje konkretną pomoc. Może wynająć mieszkanie, choć raczej teoretycznie, bo w praktyce napotyka na wielkie trudności – niechęć wynajmujących i zaporowe ceny. Problemy zaczynają się po zakończeniu programu. Kończą się wówczas pieniądze, mieszkanie trzeba opuścić. Albo następuje przeprowadzka do mieszkania, w którym już panuje przegęszczenie, albo uchodźcy krążą miesiącami, a nawet latami między ośrodkami dla bezdomnych, interwencji kryzysowej lub domami samotnej matki. Wpływ na negatywną sytuację mają także różnice kulturowe, nieznajomość języka, brak możliwości zatrudnienia. Kurs języka polskiego i wiedzy o kraju przebywania trwa 1 rok. To jak pokazują realia jest zbyt krótki czas na zakorzenienie się w nowym świecie społecznym, zwłaszcza przy niechęci lub niezrozumieniu różnic przez polskich pracodawców, urzędników, osoby wynajmujące mieszkania.

stylach życia w Polsce końca lata dziewięćdziesiątych, Warszawa 2002; I. Oliwińska, Warszawskie Szmulki, Miejsce, ludzie, Style życia, Warszawa 2008. 5 K. Wysieńska, N. Ryabińska Bezdomność uchodźców w Polsce, Wyniki badania pilotażowego, ISP, Warszawa 2010, s.7. 6 file:///D:/Dokumenty/bezdomnosc/bialystok/Bezdomność-ochodźcow-w-Polsce.htm

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyniki ostatniego badania ankietowego przeprowadzonego dla potrzeb niniejszej diagnozy w listopadzie 2010 roku wśród 100 osób bezdomnych są zaprezentowane w rozdziale 7. W tym badania uczestniczyło 2% uchodźców (2 osoby), więc nie ma możliwości opisania profilu bezdomnego uchodźcy.

c) opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności Słabą stroną wśród uwarunkowań rozwojowych miasta wymienianych przez Miejską Strategię Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2005-2010 jest brak spójnego systemu informowania i rozwiązywania problemów społecznych na poziomie miasta, a także nisko ocenione systemowe rozwiązania dla osób bezdomnych. W projekcji na przyszłość bezdomni jako tacy nie znaleźli szczególnego miejsca. Wśród szans rozwojowych miasta znalazły się aktywizacja zawodowa i integracja społeczna młodzieży zagrożonej wykluczeniem oraz grup szczególnego ryzyka (bez zdefiniowania ich), jednak są to sformułowania dość ogólne i nie jest jasne, na ile odnoszą się one do osób bezdomnych. W konkluzji dokumentu określono cele i zadania dedykowane grupie bezdomnych jako zapobieganie jej degradacji społecznej i ekonomicznej.

Sposobem

osiągania

owego

celu

uczyniono

wspieranie

programów

umożliwiających tworzenie i funkcjonowanie placówek oferujących bezdomnym schronienie, a więc de facto poszerzenie oferty pomocy doraźnej w najbardziej podstawowym zakresie. Operatorami i wykonawcami owego celu miały być wg Strategii Wydział Spraw Społecznych oraz NGO-sy.

d) konkretne formy działań z bezdomnymi Większość podejmowanych działań przez instytucje i NGO-sy oraz Policję i Straż Miejską dotyczyła: bądź to aktywizacji zawodowej, bądź integracji społecznej, ale też poradnictwa i profilaktyki oraz udzielania pomocy przedmedycznej oraz informowania osób bezdomnych znajdujących się poza systemem wsparcia. Jak czytamy w Raporcie w wykonania Miejskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych 2010 rok, Ośrodek Interwencji Kryzysowej działający w strukturach MOPR brał

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

udział w programie „Bez domu, ale nie bez pomocy”. Program ten miał na celu ochronę życia i zdrowia osób bezdomnych i bezradnych oraz prowadzenie wśród bezdomnych i zagrożonych problemem bezdomności działań informacyjnych dotyczących zasad i form korzystania z usług placówek pomocowych. Powiatowy Urząd Pracy w Białymstoku w 2010 r. realizował następujące programy: • „Kapitał na start” – program realizowano w okresie 01.09.2010 r. – 31.12.2010 r. Program, związany z rozwojem małej i średniej przedsiębiorczości, był odpowiedzią na rosnące zainteresowanie wśród osób bezrobotnych pozyskaniem środków na podjęcie działalności gospodarczej. W trakcie realizacji programu 47 osób bezrobotnych uzyskało jednorazowe środki. Budżet programu: 862 000 zł. • „Staże na start” – program realizowano w okresie 01.09.2010 r. – 31.12.2010 r. Celem programu było wyposażenie osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy (określonej w art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy) w niezbędne doświadczenie zawodowe poprzez skierowanie ich na staż. W trakcie realizacji programu 149 osób skierowano na staż. Budżet programu: 299 600 zł. Również Policja na terenie województwa podlaskiego stara się działać na rzecz osób bezdomnych i realizuje program profilaktyczny pn. „Nie bądźmy obojętni”, którego celem jest ochrona życia i zdrowia mieszkańców oraz wspieranie osób bezdomnych, starszych, niezaradnych, szczególnie w sezonie zimowym i motywowanie do korzystania z proponowanych form pomocy. Tabela 1. Liczba zgonów z powodu wychłodzenia organizmu na terenie woj. podlaskiego Okres

Liczba zgonów

zimowy 2008/2009

2009/2010

2010/2011

Źródło: KP/D jednostek woj. podlaskiego

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Z informacji Komendy Wojewódzkiej Policji wynika, że w Białymstoku w 2010 roku 3 osoby zmarły z powodu wychłodzenia organizmu. Wydział Prewencji Komendy Miejskiej Policji w Białymstoku kontynuował w 2010 roku projekt pn. „Zimowy Ratownik”, w ramach którego przekazał podległym jednostkom plakaty zawierające nr telefonu, pod który mogą dzwonić mieszkańcy Białegostoku z informacją o osobie bezdomnej, zagrożonej zamarznięciem. Policja wzbogaciła ofertę dla osób potrzebujących szczególnego wsparcia w okresie zimowym. Na terenie miast: Białegostoku, Łomży i Suwałk podjęto realizację alternatywnego projektu profilaktycznego, polegającego na: – sprawdzeniu przez studentów w asyście policjantów miejsc przebywania osób bezdomnych celem zaproponowania im skorzystania z noclegowni, poinformowania o zasadach i formach korzystania z usług lokalnych instytucji i placówek świadczących różne formy pomocy na terenie województwa podlaskiego oraz udzielenia pomocy przedmedycznej, –

uruchomieniu

punktów

poradnictwa

Domu

dla

bezdomnych

Caritas

i w Eleos, w których dyżury pełnili studenci o kierunku prawniczym, pedagogicznym i resocjalizacyjnym oraz punktu pomocy przedmedycznej w Noclegowni dla Bezdomnych Mężczyzn, Noclegowni dla Kobiet i Centrum Pomocy Samarytanin Caritas z udziałem studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, – prowadzeniu przez studentów wraz z przedstawicielem Policji zajęć z wytypowaną grupą więźniów (zagrożonych bezdomnością) na terenie Aresztu Śledczego i Zakładu Karnego w Białymstoku. W wyniku przeprowadzonych działań na terenie miast: Białegostoku, Łomży i Suwałk dokonano 85 sprawdzeń miejsc przebywania osób bezdomnych, podczas których m.in.: – udzielono pomocy przedmedycznej – 129 osobom, – poinformowano o formach pomocy – 423 osoby, – skierowano do MOPS – 135 osób, – zatrzymano 4 osoby poszukiwane, w tym 2 nieletnich.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

– w punktach poradnictwa w Domu dla Bezdomnych Caritas i Ośrodku Eleos udzielono pomocy i wsparcia 776 interesantom, – w punkcie pomocy przedmedycznej w Noclegowni dla Bezdomnych Mężczyzn, Noclegowni dla Kobiet i Centrum Pomocy Samarytanin Caritas udzielono pomocy 256 osobom, – w Areszcie Śledczym i Zakładzie Karnym w Białymstoku przeprowadzono zajęcia edukacyjno-informacyjne, w których wzięło udział 205 osadzonych, zagrożonych bezdomnością (w sezonie 2009/2010 – 141 osób). Łącznie na terenie woj. podlaskiego, w wyniku działań podjętych z udziałem studentów udzielono wsparcia i pomocy 1930 osobom (w sezonie 2009/10 – 1698 osobom). Również Straż Miejska w ramach akcji „Zimowy Ratownik” świadczyła pomoc osobom starszym, niedołężnym i bezdomnym, co pokazuje poniższa tabela. Powód pomocy

Rok

Skutki podjętej interwencji W tym osoby:

Osoba

Inne

Odwieziony

Wezwano

nietrzeźwa

chora

brak

do Izby

do domu

Karetkę

podstaw

Wytrzeźwień

Bezdomna

Bezdomny

Pogotowia

Oddaliła się 829

203

748

134

711

2011

451

422

442

Suma

1280

226

1170

168

1153

2010

Źródło: Dane uzyskane w Straży Miejskiej w Białymstoku

Dane wskazują, że zmniejszyła się liczba osób bezdomnych, którym pomagała Straż. Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Białymstoku w okresie od 1 stycznia 2010 do dnia 30 listopada 2010 r. realizował projekt systemowy „Aktywność kluczem do sukcesu” współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

PROJEKTY SYSTEMOWE I KONKURSOWE PO KL I INNE. 1.

Liczba bezdomnych objętych projektem :

Formy wsparcia:

Liczba B

a) Szkolenia

Liczba B

b) Doradztwo psychologiczne

Liczba B

c) Doradztwo zawodowe

Liczba B

d) Zatrudnienie socjalne

Liczba B

e) Kurs komputerowy

Liczba B

f) Kurs zawodowy

Liczba B

g) Warsztaty aktywnego poszukiwania pracy

Liczba B

h) Warsztaty rozwoju osobistego

Liczba B

i ) Medycyna pracy

Liczba B

j) Ubezpieczenie zdrowotne

Liczba B

k) Kurs języka angielskiego

Liczba B

k) Spotkania grupy „małych kroków”

Liczba B

a) Ukończenie kursu komputerowego

Liczba B

b) Ukończenie kursu zawodowego

Liczba B

c) Ukończenie kursu języka angielskiego

Liczba B

c) Dyplomy – czeladnicze, kwalifikacyjne

Liczba B

d) Zatrudnienie

Liczba B

e) Zatrudnienie socjalne

Liczba B

f) Usamodzielnienie

Liczba B

g) Poprawa relacji społecznych, rodzinnych

Liczba B

Efekty projektu

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W projekcie uczestniczyły 3 osoby bezdomne. Jak pokazują dane efektem tego projektu nie było zatrudnienie. Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko-Gdańskiej Eleos zrealizował program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności. Polegał on na remoncie poddasza (obecnie świetlica), udzielaniu porad prawnych, wydawaniu posiłków, paczek rzeczowych, działań profilaktycznych realizowanych przez Komendę Miejską, spotkań z terapeutą oraz zorganizowaniu spotkań okolicznościowych i świątecznych. Nie ma niestety informacji o skuteczności tych działań. Natomiast Fundacja Edukacji i Twórczości zrealizowała 2010 roku 3 projekty kierowane do bezdomnych uchodźców. Były to: 1. Centrum Integracji Uchodźców – w ramach aktywizacji zawodowej (organizacja warsztatów dotyczących pracy w Polsce dla 50 osób, kursów komputerowych dla 48 osób oraz stażów zawodowych u pracodawcy dla 25 osób, poradnictwo prawne, psychologiczne oraz wsparcie asystentów uchodźców – łącznie dla 120 dorosłych osób bezrobotnych). 2. Ku efektywnej integracji – w zakresie integracji społecznej (objęcie wsparciem asystentów uchodźców oraz prawnym, pomoc woluntarystyczna dzieciom, wydanie praktycznego informatora na temat różnych uprawnień i obowiązków uchodźców oraz instytucji i organizacji pomagających uchodźcom w Białymstoku – z pomocy skorzystało łącznie 128 osób). 3. Białystok dla uchodźców – różnorodne wsparcie rodzin uchodźców (w zakresie poradnictwa społecznego i prawnego, wychowania przedszkolnego dzieci, świadczenie dopłat do najmu mieszkań dla 8 rodzin, łącznie z pomocy w ramach projektu korzystało około 450 osób). Ponieważ, zdaniem Caritasu osoby bezdomne często są uzależnione od instytucjonalnej pomocy doraźnej i przez to skoncentrowane na teraźniejszości – należy raczej uczyć je samodzielności i decyzyjności poprzez coaching, aktywizację zawodową i tym podobne działania progresywne, nastawione na wyjście z bezdomności, a nie tylko czynienie jej znośną. Stąd też

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

został zrealizowany w 2010 roku projekt Szansa na awans – aktywizacja zawodowa bezdomnych i

zagrożonych

bezdomnością

mężczyzn.

Projekt

zakładał

reintegrację

społeczną

wykorzystaniem aktywnej metody pracy jaką jest coaching, utworzenie Centrum Integracji Społecznej i objęciem zatrudnieniem socjalnym osoby, które mają największe szanse na usamodzielnienie się. W trakcie realizacji projektu uczestnicy brali udział w: warsztatach psychologicznych, indywidualnym coachingu, grupach wsparcia i kursach zawodowych. Wzięło w nim udział łącznie 30 mężczyzn. Fundacja „Ku dobrej nadziei” zrealizowała w 2010 roku Program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności. Uczestnicy projektu wykonali wraz ekipą budowlaną kapitalny remont dachu nad ogrzewalnią i Ośrodkiem. Ponadto przeszli szkolenie BHP, otrzymali zaświadczenie, które może być atutem przy poszukiwaniu pracy. Fundacja „Spe Slalvi” w ramach projektu „Twój przyjaciel streetworker” w 2010 roku zorganizowała szkolenia dla 120 osób z terenu powiatu. W ich ramach uczestnicy brali udział w indywidualnych spotkaniach z doradcą zawodowym, w warsztatach z doradcą zawodowym oraz warsztatach wsparcia psychologicznego. Trudno jest dokonać oceny skuteczności opisanych powyżej działań, ponieważ w większości zgromadzonej do analizy dokumentacji nie ma informacji o efektach tych działań.

e) finanse Jak czytamy w Sprawozdaniu z wykonania budżetu miasta Białegostoku wydatki budżetu miasta w 2010 r. zaplanowane w kwocie 1.483.484.265 zł wykonano w wysokości 1.410.074.095 zł, co stanowi 95,1% planu rocznego. W wydatkach budżetu miasta na 2010 rok (Załącznik do Uchwały L/634/09 Rady Miejskiej Białegostoku z dnia 19.12.2009) na pomoc społeczną zaplanowano na kwotę ogólną 54 236 923 zł (czyli 5,5% budżetu), z tego przeznaczono na:

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Placówki opiekuńczo-wychowawcze Ośrodki wsparcia

280 000,00 2 112 712,00

Świadczenia rodzinne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z

1 605 696,00

ubezpieczenia społecznego Składki na ubezpieczenie zdrowotne opłacane za osoby pobierające niektóre świadczenia z pomocy społecznej, niektóre świadczenia rodzinne oraz za osoby

351 000,00

uczestniczące w zajęciach w centrum integracji społecznej. Zasiłki i pomoc w naturze oraz składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe Dodatki mieszkaniowe Zasiłki stałe

14 000 000,00 4 859 000,00

Ośrodki pomocy społecznej Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze Pozostała działalność Pozostałe zadania w zakresie polityki społecznej

12 937 000,00

13 571 515,00 2 100 000,00 2 420 000,00 9 993 160,00

Źródło: Załącznik do Uchwały L/634/09 Rady Miejskiej Białegostoku

Niestety powyższe dane nie wykazują grupy odbiorców – osób bezdomnych. Natomiast warta jest podkreślenia kwota przeznaczona na wypłaty dodatków mieszkaniowych obrazująca skalę problemu braku środków w budżecie rodziny na opłaty czynszu. W analizowanych dokumentach podstawowym źródłem finansowania rozwiązywania problemu bezdomności jawią się środki publiczne przekazywane w formie finansowania (ewentualnie dofinansowywania połączonego z udziałem własnym organizacji-wykonawcy)

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

organizacjom wykonującym prace na rzecz bezdomnych. Poniżej przykłady takich dotacji wraz z adresatem i wysokością wsparcia i środków własnych: – Projekt Caritas i MOPR na okres 01-12.2010 – wnioskowane dofinansowanie to 100% kosztów, wynoszących 458.520,00 PLN brutto (15.284,00 PLN na 1 uczestnika) – wniosek złożony do Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w ramach PO KL.

Lp.

Podmiot dotowany

Określenie zadania

Kwota udzielonej dotacji

( nazwa i adres) 1.

Stowarzyszenie

40.000 zł

Penitencjarne Patronat

Rozdz. 85295§2820

Pomoc osobom mającym trudności w

Białystok

przystosowaniu się do

ul. Świętojańska 2A

życia po zwolnieniu z zakładu karnego

Stowarzyszenie

10.000 zł

Penitencjarne Patronat

Rozdz. 85201§2820

Białystok

bezdomnych i zagrożonych

ul. Świętojańska 2A 3.

Działania na rzecz osób

bezdomnością

Stowarzyszenie Ku Dobrej

40.000 zł

Nadziei Białystok ul.

Rozdz. 85295§2820

Działania na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych

Zachodnia 30a/38

bezdomnością 4.

Polski Komitet Pomocy

42.000 zł

Społecznej Zarząd

Rozdz. 85295§2820

Okręgowy Białystok ul.

bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

Branickiego 25 5.

Działania na rzecz osób

Caritas Archidiecezji

330.000 zł

Zapewnienie osobom

Białostockiej Białystok ul.

Rozdz. 85295§2830

bezdomnym miejsca

Warszawska 32

całodobowego

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

schronienia, posiłku i niezbędnego ubrania 6.

Prawosławny Ośrodek

60.000 zł

miłosierdzia Diecezji

Rozdz. 85295§2830

Białostocko-Gdańskiej

Działania na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych

ELEOS Białystok ul. Św.

bezdomnością

Mikołaja 7.

Caritas Archidiecezji

68.000 zł

Białostockiej Białystok ul.

Rozdz. 85295§2830

Warszawska 32

Działania na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością

Źródło: Zestawienie udzielonych dotacji na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością organizacjom pozarządowym oraz podmiotom kościelnym przez Urząd Miejski w Białymstoku, Departament Spraw Społecznych, Referat Spraw Społecznych w roku 2010.

Jak widać z powyższego zestawienia dotacje przeznaczane są głównie na pomoc doraźną i prewencję. Stosunkowo niskie dotacje otrzymał Patronat na działania na rzecz byłych więźniów. Z załącznika nr 7 do Uchwały Nr L/634/09 Rady Miejskiej Białegostoku dowiadujemy się, że została udzielona dotacja p.n. pomoc cudzoziemcom w kwocie 60 000 zł. Również w sprawozdaniu Eleos pojawia się suma dotacji MPiPS w wysokości 50.000 PLN i środki własne na ten sam program 14.564,42 (razem 64.654,42 PLN w 2010 roku). Projekt Stowarzyszenia Ku Dobrej Nadziei, które wykonało remont dachu w okresie 1012.2010, otrzymał dotację MPiPS w wysokości 50.000 PLN i dołożył środki własne w wysokości 13.250,37; razem 63.250, 37 PLN.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

5. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI) a) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych Białegostoku oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit Większość respondentów wskazywała jako problem społeczny bezrobocie („Na pewno jest to bezrobocie, alkoholizm”; „Moim zdaniem do najważniejszych problemów należy bezrobocie”). Bezdomność zaś znalazła się na 3 lub 4 miejscu wśród istniejących problemów („Czy bezdomność jest problemem? Ja bym tutaj bezdomności nie włożył – nie jest aż taka, bardziej niezaradność ludzi”). Tylko 2 respondentów wskazało na bezdomność jako najważniejszy problem miasta („Wiadomo, że tak jak wszędzie – bezdomność, ale też generalnie nie ma prewencji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym”). Jeden z respondentów zwrócił uwagę na to, że bezdomność nie jest traktowana priorytetowo w województwie. Jego zdaniem im lepsza będzie sytuacja finansowa (im więcej nakładów finansowych będzie ponoszone) tym działania w sferze zapobiegania bezdomności będą skuteczniejsze. Zdaniem innego respondenta kluczowe podmioty nie podejmują działań z własnej inicjatywy, a jeśli już do nich dochodzi to często dopiero po interwencji mediów. Ponadto przedstawicielom instytucji trzeba uzmysławiać, że problem bezdomności istnieje i należy go rozwiązać (dotyczy to zwłaszcza samej obecności uchodźców i ich wchodzenia w bezdomność). Jeden z respondentów zwrócił uwagę, że Prezydent miasta nie jest zainteresowany problematyką bezdomności, ponieważ ma inne priorytety – rozbudowa infrastruktury („Natomiast jeśli chodzi o prezydenta to już go to mało obchodzi. Sam się przyznał, że nie myśli o tym, bo są ważniejsze priorytety niż pieniądze na bezdomnych. Budowa dróg, infrastruktura”). Pozostali respondenci zwracali uwagę na aktywne działanie nakierowane na osoby bezdomne straży miejskiej i policji zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym („Doprawdy nie mam powodów, bo policja i straż miejska bardzo dobrą robotę robią. Jest taka akcja „Zimowy Ratownik. Czasami na naszą prośbę jeżdżą do jakiegoś pustostanu i przywożą ludzi”). Również Urząd Miasta (departament spraw społecznych) został wskazany jako aktywnie działający na polu bezdomności(„Stosunek dobry, oni to rozumieją i myślę, że jest współpraca pod tym względem”) . Wskazywano także na NGO-sy, zwłaszcza te

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

świadczące różne formy pomocy dla osób bezdomnych, tj.: Caritas, Eleos, Stowarzyszenie „Ku dobrej nadziei”, Patronat, oraz Monar i lokalne Wyższe Uczelnie, których studenci biorą udział w różnych akcjach na rzecz osób bezdomnych jako wolontariusze. Również wspomniano Podlaskie Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności, jako ciało, którego istnienie potwierdza jednak wagę i zaangażowanie na polu bezdomności. Istotnym jak się okazuje jest również osobiste zaangażowanie w pracę na rzecz osób bezdomnych. Przykładem może być wypowiedź o pracownikach MOPR, którzy zakładają własne stowarzyszenia, aby pomagać osobom bezdomnym („... w stowarzyszeniach zakładanych przez pracowników MOPR, żeby działać społecznie, bo w ramach swoich obowiązków pewnych rzeczy oni nie mogą robić. Więc zakładają te stowarzyszenia, żeby poza 8 godzinami swojej pracy móc działać w sposób swobodny”). Można stwierdzić, że pomimo, iż problem bezdomności nie znalazł się na pierwszym miejscu wśród wymienianych, to jest zauważalny i istotny dla pewnej grupy instytucji. Obserwując respondentów podczas wywiadu można stwierdzić, że są osobiście zaangażowani w pracę na rzecz osób bezdomnych, zainteresowani usprawnieniem systemu, chętni do wprowadzania zmian i standardów pracy w poszczególnych obszarach, co nie przekłada się na ich wynagrodzenia za świadczoną pracę.

b) ocena skali zjawiska bezdomności w Białymstoku zdaniem respondentów Liczba osób bezdomnych, w opinii respondentów waha się od 250 do 1000 i nieznacznie się zwiększa („Wiem, że w diecezji białostockiej to jest około 500 osób rocznie”; „Szacujemy, że od 300 do 400 osób”; „Bardziej realna jest liczba 600 niż 1000”). Respondenci wskazywali, że są to dane szacunkowe powstałe w ich instytucjach na podstawie liczby osób korzystających z pomocy udzielanej w danej placówce oraz liczby korzystających z pomocy socjalnej. Te szacunkowe dane uzależnione są również od pory roku. W okresie jesienno-zimowym zwiększa się liczba bezdomnych prawdopodobnie o osoby nie korzystające z pomocy instytucjonalnej, a potrzebujące jej by przetrwać ten trudny okres. W tej grupie także znaleźli się uchodźcy. Oszacowano, że jest ich rotacyjnie w skali roku 1000, a na stałe mieszka 700 osób. Bez odpowiedniego systemu prewencji, a biorąc pod uwagę czynniki generujące, zdaniem

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

respondentów, bezdomność będzie się zwiększała. Poza tym ubożenie społeczeństwa, również w małych miastach czy wsiach będzie powodowało, że osoby wchodzące w bezdomność będą migrowały do dużego miasta by szukać pomocy („Białystok ma spore zaplecze, jeśli chodzi o oferowanie pomocy osobom bezdomnym, te osoby przyjeżdżają tutaj licząc na to, że otrzymają wsparcie, opiekę”).

c) charakter bezdomności i – ewentualnie – dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie Zdaniem respondentów jest grupa trwająca w bezdomności od lat, ale dochodzą nowe osoby. Przyjeżdżają z mniejszych miejscowości, znajdują się w tej grupie osoby, które straciły pracę, byli

eksmitowani, miały problemy w rodzinie. Większość stanowią mężczyźni, ale pojawia się coraz więcej kobiet („Kobiet jest zdecydowanie mniej niż panów”). W grupie przybywa także młodych osób w wieku produkcyjnym (od 18 lat) („jest coraz więcej osób młodych, w przedziale wiekowym 18-20 lat”). Są to m.in. wychowankowie domów dziecka, którzy nie poradzili sobie w dorosłym życiu. W grupie bezdomnych znajdują się także pensjonariusze zakładów penitencjarnych, aresztu śledczego. Liczną grupę stanowią osoby w wieku średnim, zdaniem respondentów, czyli 40-50 lat i więcej („Zawsze była to grupa zróżnicowana, ale głównie stanowiły ją osoby w średnim wieku. Teraz dołączają coraz młodsze osoby”). Starsze osoby zazwyczaj mają wykształcenie podstawowe, a młodsi są bez wykształcenia gimnazjalnego. Znalazły się tutaj osoby uzależnione, sprawcy przemocy oraz niepełnosprawni. Zdaniem respondentów populacja osób bezdomnych się starzeje. Widoczne są też grupy „pracujących” (zbieracze puszek, butelek, złomu), wykonujących odpłatnie czy za produkty żywnościowe różne prace, ale jest też grupa żebrzących („No i oczywiście pracują czyli zbierają puszki, butelki, organizują sobie pieniądze na przeżycie w różny sposób, czasami prosząc o pieniądze”). W populacji osób bezdomnych znaleźli się także uchodźcy m.in. z Mołdawii (rodziny, matki z dziećmi). („Jest dużo przyjezdnych. W tym roku mieliśmy też ludzi z Mołdawii. Małżeństwo, kobieta w ciąży”).

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Respondenci zwrócili uwagę, że zaspokojenie potrzeb doraźnych jest na dobrym poziomie. („Pomoc doraźna, moim zadaniem, działa dobrze. Zjeść bezdomny ma gdzie, ubrać się też ma gdzie”;” Tutaj system dobrze działa”). Pojawiały się głosy, że brakuje specjalnego DPS-u dla osób bezdomnych („Jest dużo osób schorowanych, dla których brakuje jakiegoś specjalnego DPS-u”). Ważnymi potrzebami, zadaniem respondentów, dla osób bezdomnych są: mieszkanie, zdrowie i edukacja („Każdy bezdomny chciałby mieć mieszkanie socjalne, otrzymywać jakąś tam pomoc finansową i chciałby pójść do pracy”). W innych blokach wywiadu respondenci wspominali, że brakuje mieszkań wspieranych, hosteli. Również krytykowali pomoc świadczoną przez służbę zdrowia („Zazwyczaj nie chcą udzielać pomocy”). Ważną rolę powinna także odgrywać edukacja (kursy, szkolenia), która powinna podnosić kwalifikacje, a tym samym zwiększać szanse na zatrudnienie. Istotną potrzebą (wskazaną 2-krotnie) jest wsparcie psychologiczne. W przeciwieństwie do finansowego, które nie rozwiązuje problemu na dłuższą metę. Potrzeba wsparcia psychologicznego, zwłaszcza dla osób o zaniżonej samoocenie, niskiej motywacji do zmiany pojawiła się też w kontekście uchodźców. W tej grupie istotna jest potrzeba własnego mieszkania, które jest poza zasięgiem możliwości m.in. ze względu na ceny wynajmu . W wypowiedziach przedstawicieli kluczowych instytucji widoczne są dwie drogi. Po pierwsze ważnymi potrzebami dla osób bezdomnych są te zaspokajane doraźnie (mieszkanie, wyżywienie, pomoc medyczna, pomoc finansowa) – działania krótkookresowe. Po drugie – brak systemu, spójnego, zintegrowanego opierającego się na działaniach długookresowych (w tym wsparcie, edukacja, motywacja do zmiany). Respondenci zwracali uwagę, że trudno jest dziś odróżnić osobę bezdomną od biednej. Ich zdaniem na sposób postrzegania ma wpływ wielkość miejscowości. Im większa tym mniej zauważalny jest bezdomny, ale również w dużych miastach prowadzone są częściej działania edukacyjne, mające uwrażliwić na różnorodne problemy społeczne, na odmienność, odmienność tym kulturową. Przedstawiciele instytucji potwierdzają, że istnieje stereotypowy obraz osoby bezdomnej – brudnej, zaniedbanej, będącej pod wpływem alkoholu („Panuje opinia i przekonanie, że osoba bezdomna to alkoholik, żebrzący..”;”Brudna, zapuszczona”). Pojawił się jeden głos mówiący o niechęci społeczności, o tym by osoby bezdomne nie były widziane w

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

miejscach publicznych, aby przebywały w przygotowanych dla nich ośrodkach. Również jeżeli chodzi o uchodźców są oni postrzegani jako osoby stanowiące zagrożenie („To są Czeczeni, muzułmanie. Obawa przed innym, obcym. Boją się po prostu inności”)”, ale także jako osoby, które dostają wsparcie finansowe. Manifestacją niechęci do obcych były podpalenia meczetów. Społeczność lokalna, w opinii respondentów, dostrzega głównie osoby bezdomne w sytuacjach szczególnych (święta, okres jesienno zimowy, gdy poszukują miejsca noclegu lub na ulicy, gdy żebrzą). d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności Respondenci charakteryzując stosunek społeczności lokalnej do bezdomności mówili, że funkcjonuje negatywny, stereotypowy wizerunek tej grupy: osoby brudne, zaniedbane, zagrożone patologiami, których utrzymuje się za publiczne pieniądze („Nie chcą wchodzić w relacje z osobami bezdomnymi, też jest pojęcie, że osoba bezdomna to jest taki zupełny margines, wykolejeńcy”). W tym kontekście zwrócono uwagę także na negatywny stosunek do uchodźców, którzy nierzadko postrzegani są jako inni, stanowiący zagrożenie i zarazem otrzymujący wsparcie finansowe. Relacjonowano, że polscy sąsiedzi źle reagują na inność, więc uchodźcy często muszą się przeprowadzać. Przypominano, że zdarzają się podpalenia meczetów uchodźców. Problem bezdomności w świadomości mieszkańców zyskuje na znaczeniu, gdy staje się dolegliwy (bezdomny nocujący na klatce schodowej, koczowisko w pobliżu itd.). W takich sytuacją mieszkańcy proszą o pomoc straż miejską, policję lub starają się wyrzucić osobę bezdomną z posesji. Z drugiej strony stwierdzano, że społeczność często nie rozpoznaje osób bezdomnych, gdyż ci niczym szczególnym się nie wyróżniają („Bo są osoby wykształcone, są osoby także np. ze znajomością języków obcych, a trafiły do bezdomności z różnych, innych przyczyn”). Badani opisywali także przejawy życzliwego zainteresowania i pomocy okazywane osobom bezdomnym – szczególnie zimą, w okresie świątecznym.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

6. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego (IDI z osobami kluczowymi) a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności W opinii respondentów system pomocy w zakresie prewencji powinien być kompleksowy. Widoczny jest dwugłos. Z jednej strony pojawiły się opinie, że działania, które są podejmowane w zakresie profilaktyki bezdomności absolutnie nie zaspokajają potrzeb, nie są skuteczne i efektywne („Myślę, że praca z dzieciakami jest najlepszą formą profilaktyki bezdomności”; „Ważnym elementem prewencji jest praca. Należy skierować monitoring na zdobywanie zawodu”) Z drugiej zaś, że instytucje i organizacje, które działają w tej sferze w pewnym sensie zapobiegają bezdomności („Myślę, że te wszystkie organizacje, które prowadzą różne formy monitoringu czy to indywidualnego czy grupowego zapobiegają bezdomności”). Jedni i drudzy wskazują, że prewencja wymaga systemowych zmian. Należałoby zaczynać edukację-profilaktykę jak najwcześniej, objąć nią wszystkie grupy społeczne i wiekowe. Chociażby w szkołach należałoby wprowadzić do programu nauczania elementy prowadzenia gospodarki finansowej rodziny. W kulturze konsumpcyjnej ważna jest umiejętność dysponowania funduszami rodzinnymi, w tym umiejętność radzenia sobie rynkach: konsumpcyjnym, pracy czy mieszkaniowym. Ważne są także projekty mające pomóc osobom zadłużonym, przeciwdziałające eksmisjom („Trzeba by było przebudować system, gdzie ludzie tracą mieszkania. Są eksmitowani na bruk”; „Jest taki program oddłużeniowy w naszej gminie, który wprowadził Zakład Mienia Komunalnego”). Ważna byłaby także aktywizacja zawodowa i szkolenia, ale pod kątem zawodów poszukiwanych na rynku pracy. Tym działaniem należałoby objąć także mieszkańców małych miast i wsi. Część spośród krytykujących zwracała uwagę, że obecnie są źle dobierane szkolenia zawodowe w stosunku do potrzeb rynku pracy. Również źle są wydatkowane środki finansowe w placówkach wielofunkcyjnych – dzieci nie są przystosowane do normalnego życia poza domem dziecka („Potrzebne jest też zwiększenie nakładów na pracę z dzieckiem. Dużo pieniędzy jest marnowanych. Np. w rodzinnym domu dziecka na jedno dziecko otrzymujemy 1600 zł miesięcznie. A w wielofunkcyjnych placówkach opiekuńczo-wychowawczych na jedno dziecko jest 4 88 zł. Dziecko z placówki wielofunkcyjnej najczęściej wychodzi nieprzystosowane”). Tu

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

respondenci widzą też konieczne zmiany w systemie opieki. Należałoby zwiększyć ilość zawodowych rodzin zastępczych, ponieważ brakuje rodzinnych domów dziecka („Brak opieki zastępczej, źle funkcjonujące placówki wychowawcze, mała liczba domów dziecka i rodzin zastępczych, zawodowych rodzin zastępczych. Patrząc na naszych bezdomnych to wielu z nich jest wychowankami wielofunkcyjnych placówek wychowawczych”). Jak argumentują, aby mieć efekty w zapobieganiu bezdomności, trzeba zadbać by dzieci nie powielały błędów rodziców. Istotne byłoby stworzenie profilaktyki uzależnień, praktyki form spędzania wolnego czasu środowiskach, które są zagrożone wykluczeniem społecznym. Dobrym rozwiązaniem byłyby programy profilaktyczne, które można by było realizować na większą skalę. Tę profilaktykę powinno prowadzić się w formie monitoringu, coachingu zwłaszcza wśród dzieci („Tworzenie profilaktyki uzależnień, praktyki spędzania czasu wolnego w różnych środowiskach, które są zagrożone wykluczeniem. Monitoring i różne programy profilaktyczne, które można by było realizować na większą skalę np. Program starszy brat, starsza siostra”. „trzeba prowadzić profilaktykę w formie monitoringu, coachingu”.). Również ważne postulaty zgłosiła respondentka, której organizacja zajmuje się uchodźcami. Istotną dla tej grupy formą prewencji byłaby dostępność mieszkań i aktywizacja zawodowa („Żeby uchodźcy mieli po prostu dostęp do mieszkań komunalnych. Jeżeli wiadomo, że rodzina chce się zatrzymać w Polsce, jeżeli podejmują próby, pracują lub szukają pracy, czy też w przypadku samotnych matek, wiadomo, że dzieci chodzą do szkoły, to mi się wydaje, że powinien być wprowadzony parytet albo miejsce przeznaczone dla tych, którzy powinni mieszkać w jakimś mieszkaniu, nie wynajętym”). Jeszcze innym głosem opowiadającym się za zmianami jest ten, mówiący o zmianach w przepisach prawa w sferze zakazu zbliżania się osób stosujących przemoc do rodzin lub jej członków, co byłoby formą skutecznej prewencji. W chwili obecnej cudzoziemcy muszą wynajmować mieszkania za sztucznie zawyżony czynsz. Środki na ten cel pochodzą najczęściej z przyznawanych przez określony czas dopłat. Po tym okresie, jeśli uchodźcy nie mają nadal pracy muszą szukać miejsca w placówkach dla bezdomnych. Warto dodać, że niektórym respondentom trudno było określić jakie konkretnie działania prewencyjne podejmują wymienione w kwestionariuszu wywiadu organizacje i instytucje.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Również efektywność i skuteczność działań oraz możliwość wprowadzania zmian niektórym respondentom nastręczała problemów („Tak ściśle specjalistycznie to trudno mi powiedzieć. My jak się spotykamy to generalnie rozmawiamy już o bezdomnych, a nie o tych, którzy mogą się stać”, „Nie mam tu pewności, nie mam zdania na ten moment”). W opinii respondentów działania prewencyjne podejmują: ośrodki interwencji kryzysowej, NGO-y (poprzez akcje społeczne uwrażliwiające na problematykę bezdomności i wchodzenia w nią), policja (akcje prewencyjne wśród osadzonych, edukacja łącznie z pracownikami socjalnymi wśród osób zagrożonych bezdomnością oraz dzieci szkolnych), centrum integracji społecznej (zajmuje się również osobami zagrożonymi bezdomnością), MOPR (poprzez działania edukacyjne pracowników), dwukrotnie wymieniono szpital – w Choroszczy – praca z pensjonariuszami oraz szpital w Białymstoku prowadzi działania na rzecz rodziny oraz Prezydent Miasta (realizacja projektu z Europejskiego Funduszu na Rzecz Uchodźców). Ten blok pytań dotyczących prewencji pokazuje, że brak jest wymiany informacji o ofercie świadczonych usług przez poszczególne instytucje i organizacje, które już działają na tym polu („Ja myślę sobie tak, że jeśli chodzi o takie kwestie organizacyjne, oczywiście na pewno większa współpraca, ale też kwestia możliwości przekazywania danych”).

b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej W opinii większości respondentów doraźne potrzeby w zakresie noclegu, wyżywienia, ubrania, czy korzystania z łaźni lub pomocy streetworkerów są zaspokajane ( „każdy kto zgłosi się po pomoc – uzyska ją”; „Te doraźne potrzeby są zaspokajane. Tutaj system dobrze działa”). Na tym polu działają sprawnie głównie organizacje pozarządowe tj.: Caritas, Spe Salvi, Eleos, „Ku dobrej Nadziei”, „Droga”. Natomiast pojawiają się głosy krytyczne, w sprawie funkcjonowania systemu pomocy doraźnej. Jest on nieszczelny, prowokuje do nadużyć przez beneficjentów (np. kilkakrotne korzystanie w ciągu dnia z wyżywienia w różnych placówkach). Tu istotnym problemem jest brak monitoringu i bazy danych o osobach bezdomnych i pobieranych przez nie formach pomocy. Najsłabszym elementem, często krytykowanym przez

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

respondentów, systemu w zakresie pomocy doraźnej są usługi medyczne. Negatywnej ocenie poddany został stosunek pracowników służby zdrowia do osób bezdomnych („Niestety osoby bezdomne nie są chętnie przyjmowane w placówkach służby zdrowia. Wiadomo kłopot z dokumentami, zaświadczeniem zgłoszenia do ubezpieczenia zdrowotnego. Widzę tutaj bardzo duży problem. Niechęć przyjmowania takiej osoby”.). Ważną przeszkodą w dostępie do usług medycznych okazały się: brak dokumentów tożsamości, ubezpieczenia, zbyt długie procedury podczas przyjmowania osoby bezdomnej do szpitala czy przed udzieleniem jej pomocy medycznej w sytuacjach gdy jest zagrożone jego zdrowie czy życie oraz kwestia rejonizacji. Jeszcze inny problem we współpracy pomiędzy placówkami świadczącymi pomoc doraźną, a szpitalami to moment wypisania pacjenta ze szpitala. Respondenci zwracali uwagę, że placówka, do której ma być przewieziona osoba bezdomna, nie jest informowana o faktycznym stanie zdrowia („Natomiast szpitale proszą nas o pomoc czy mogą kogoś przywieźć. I przez telefon mówią nam, że to zdolny do samoobsługi człowiek, nie będzie problemu. A później się okazuje, że ma gips odtąd dotąd i rób co chcesz”). Poddane zostały krytyce poradnie uzależnień (w tym oddział detoksykacyjny – „zbyt słaba kontrola – pensjonariusze wnoszą alkohol na teren szpitala”) jako działające mało skutecznie, ale uwagę też zwrócono na brak motywacji by podejmować terapię u samych zainteresowanych („Jeśli chodzi o miejskie (poradnie), to często spotykamy ludzi, którzy są po kilku takich terapiach i im to nie pomaga. Tu nie wdaję się w skuteczność, bo przede wszystkim zależy od danej osoby, która korzysta. Wiem, że niektórzy są wysyłani przez MOPR czy sąd. Czyli generalnie idą, bo muszą, nie

dlatego, że chcą”).

Dostrzeżono też funkcjonowanie izby wytrzeźwień w okresie zimowym, która wówczas działa też jako noclegownia. W tej kwestii też pojawiły się głosy, iż do placówek zwłaszcza zimą mogłyby być też przyjmowane osoby bezdomne będące po wpływem alkoholu, ale nie agresywne. W sumie pozytywnie oceniono Urząd Miasta jako organ współpracujący, uczestniczący w Partnerstwie, z jednym zastrzeżeniem, iż zbyt mało funduszy jest przekazywanych na tego rodzaju pomoc („Wszelkiego rodzaju konkursy, które ogłaszają na realizację programów. Tylko są to dość szczupłe środki i myślę, że miasto powinno przeznaczyć większą pulę pieniędzy na realizację”). Inną instytucją niejednoznacznie ocenianą jest MOPR. Z

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

jednej strony dostrzegalna jest pomoc pracowników w zgłaszaniu do ubezpieczenia, wyrabianiu dokumentów tożsamości, uczestnictwo w programach dotyczących bezdomności, współpraca z organizacjami pozarządowymi, wypłata zasiłków( „Pracownik MOPR przychodzi do domu dla bezdomnych, ma dyżury”; „Przyznaje zasiłki dla osób bezdomnych, pomaga wyrobić dokumenty, realizuje projekt wychodzenia z bezdomności, zgłasza do ubezpieczenia zdrowotnego”). Z drugiej strony respondenci zwracali uwagę na czynnik ludzki – sposób zachowania się podejścia do osób bezdomnych – brak uwrażliwienia na problemy i zrozumienia ich sytuacji oraz na brak informacji o możliwości starania się o zasiłek („Na Podlasiu nie rozdaje się pieniędzy. Ośrodki pomocy robią wszystko, żeby ich nie rozdać”, „zasiłki celowe to jak ktoś wie to dostanie. Brak odpowiedniego informowania i podejścia ze strony urzędników”, „pracownicy są jak maszyny, brakuje z odruchami ludzkimi”). Zauważony został Ośrodek Interwencji Kryzysowej, ale jako placówka świadcząca głównie pomoc dla kobiet (w tym z dziećmi) doświadczających przemocy w rodzinie. Jeżeli zaś chodzi o Dom Pomocy Społecznej – respondenci podawali sprzeczne informacje. Jedni wskazywali, że nie przyjmuje on osób bezdomnych („Na terenie miasta – oni nie chcą bezdomnych”), drudzy, że tak, a nawet wydaje posiłki („Jest Dzienny Dom Pomocy Społecznej, do którego bezdomni mogą pójść na posiłek”). Tu też zwracano uwagę, że osoby bezdomne niechętnie decydują się na pozostawanie w tym ośrodku, ponieważ pobyt tam jest odpłatny. Podobnie z Hospicjum – jedni twierdzili, że przyjmuje osoby bezdomne inni zaś, że nie. Również jeżeli chodzi o działalność Zakładu opiekuńczo-leczniczego – jedni wskazywali, że nie ma takiej placówki, inni zaś, że zajmuje się leczeniem odwykowym również osób bezdomnych. Zakład opiekuńczo-leczniczy – podobne opinie. Po raz kolejny materiał z wywiadów pokazał, iż respondenci mają wiedzę na temat tego, jak i czy działają instytucje, z którymi często współpracują ich placówki. Badani przedstawiciele instytucji podkreślali, że skuteczność i efektywność pracy z osobami bezdomnymi jest stosunkowo niska. Można ją oceniać w poszczególnych przypadkach („Mamy jakieś sukcesy jeżeli chodzi o konkretne osoby. Nie wiem czy nakłady można na to przełożyć”).

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jeśli chodzi o system badani postulowali wiele zmian. Przede wszystkim brak finansów jest palącym problemem („W praktyce należy zwiększyć nakłady finansowe. Stworzyć sensowny projekt modyfikacji systemu”). Kadrę placówek należałoby lepiej wynagradzać, ale przede wszystkim doszkalać, by zwiększać ich kompetencje („Na pewno kadry zawsze można dokształcać i rozwijać umiejętności, kompetencje”). Również przydałyby się środki na polepszenie warunków przebywania w poszczególnych placówkach („Na pewno są to budynki wymagające remontów i podstawowych napraw”). Innym postulatem jest wprowadzenie zmian w funkcjonowaniu: MOPR – zniesienie rejonizacji, która jest obecnie dużym utrudnieniem, ale również należałoby zatrudniać pracowników, którzy posiadaliby wiedzę, predyspozycje i kompetencje do pracy z osobami bezdomnymi. Szpitale – istotna byłaby edukacja personelu w zakresie pomocy osobom bezdomnym oraz rozwiązanie problemu rejonizacji. Przychodnie – rozwiązanie problemu rejonizacji, przyjęć wg zapisów, limitu liczby pacjentów. Ośrodek Interwencji Kryzysowej –powinien być bardziej aktywny i skoordynować swoje działania. Stacjonarny dom dla bezdomnych – powinien mieć jasno określone dla pensjonariuszy ramy czasu przebywania w danym ośrodku. Osoby tu przebywające powinny mieć świadomość tymczasowości, jednego z etapów na drodze wychodzenia z bezdomności oraz potrafić efektywnie wykorzystać ten czas dla siebie. Stąd też powinien być dobrze dopracowany program edukacyjny i terapeutyczny dla zamieszkujących tu osób. Noclegownie, schroniska, ogrzewalnie – ważny jest problem trzeźwości. Powinno się przyjmować również osoby pod wpływem alkoholu, ale tylko takie, które nie sprawiają problemów. Byłaby to szansa na wprowadzenie do systemu nowych osób bezdomnych wówczas objęcie ich innymi elementami opieki np.: pomocą psychologiczną, ale również zdobywania informacji o miejscach przebywania innych osób.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Poradnia Terapii Uzależnień – powinna znaleźć się w stacjonarnym domu dla bezdomnych. Trzeba zmienić podejście nakierować na to, co należy zrobić, aby uzależniony chciał się zmienić. Tu można by dołączyć współpracę ze streetworkerami, oni przebywają z bezdomnymi również poza czasem terapii. Izba wytrzeźwień – powinno być więcej takich placówek na terenie miasta. Organizacje pozarządowe zajmujące się problemem bezdomności – powinny być wykorzystywane w większym stopniu. One mają większą elastyczność w działaniu, mogą dokonywać działań testowych, po to by wprowadzać zmiany. Najważniejsze potrzeby: lekarze interniści w placówkach, a także specjalistyczne, wielofunkcyjne DPS-y (połączenie DPS-u, ZOL-u, ZPO i Hospicjum) dla schorowanych, starych i niepełnosprawnych osób bezdomnych, gdzie mogłyby przebywać pod specjalistyczną opieką do śmierci. Poradnie uzależnień – potrzebna jest reforma programów w poradniach uzależnień, ponieważ stosowane tam terapie nie są adekwatne do sytuacji bieżącej. Streetworking – potrzebny jest stały, a nie uruchamiany wyłącznie z projektów. Jak pokazują doświadczenia jest skuteczniejszy niż policja czy straż miejska w docieraniu do osób bezdomnych znajdujących się poza systemem opieki. Dlatego też ważna byłaby dobrze wyszkolona kadra. Zmiany systemowe – należy wyspecjalizować placówki świadczące pomoc dla osób bezdomnych, stworzyć zintegrowany projekt modyfikacji systemu, usprawnić przepływ informacji. Profilaktyka w zakresie rodzin wielodzietnych, patologicznych. Innym postulatem było odejście od wypłacania zasiłków, które niejednokrotnie przeznaczane są na alkohol. Uchodźcy Osoby te korzystają z posiłków czy ubrań lub paczek wydawanych przez placówki NGOsów. Otrzymują też pomoc finansową przez 1 rok po wyjściu z Ośrodka, potem MOPR stara się przyznawać, zwłaszcza rodzinom, zasiłki celowe. Zarząd Mienia Komunalnego przyjmuje wnioski przyznanie mieszkania. Wiele placówek jednak nie świadczy pomocy na rzecz

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

uchodźców – osób bezdomnych np.: noclegownia, schronisko, ogrzewalnia, DPS, ZPO czy hospicjum. Wspominano, że wprawdzie w Ośrodku dla uchodźców pracuje lekarka, ale czasami jest konieczność skorzystania z usług medycznych poza placówką – w przychodni lub szpitalu, a tam niestety uchodźcy są źle traktowani w przychodni czy szpitalu („jako pacjenci drugiej kategorii, podobnie jak bezdomni”). Poważnym problemem jest wówczas bariera językowa i kulturowa. Odnotowano opinię, że skuteczna jest tylko pomoc doraźna w zakresie wyżywienia, czy ubrania („Ale oprócz naszej Fundacji korzystają z pomocy Caritas i do Eleos-u wiem, że też czasami się zwracają, bo tam też są wydawane jakieś paczki –jedzenie, ubranie”). Najważniejszym postulatem jest rozszerzenie asystentury pod kątem pośredniczenia w kontaktach np. z lekarzami (asystenci jako tłumacze, ale także obserwatorzy relacji i zachowań w stosunku do chorego) („Lekarze zupełnie inaczej reagują, kiedy z uchodźcą jest osoba, która może być tłumaczem, a po drugie kiedy ta osoba obserwuje te relacje”). Potrzebne byłyby akcje edukacyjne mające na celu pokazanie różnic kulturowych (m.in. relacje lekarz mężczyznakobieta muzułmanka) czy informacyjne o uprawnieniach przysługujących uchodźcom w Polsce. Ważne także byłoby uruchomienie przedsiębiorstwa społecznego „Mentor”, w którym na zlecenie ZMK mogliby wykonywać prace budowlane.

c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu integracji społecznej Respondenci wskazują na najczęściej stosowaną formę integracji poprzez pracę (m.in. wykonywaną na rzecz placówki), aktywizację zawodową („Ta działalność integracyjna prowadzona jest przez pracę. Bardziej budowlankę, wykończeniówkę”). W chwili obecnej działa jedno Centrum Integracji Społecznej przy Caritas w Czarnej Białostockiej, drugie będzie uruchomione przez Stowarzyszenie „Ku dobrej nadziei” w styczniu 2012 roku. Przy placówkach dla bezdomnych zlokalizowane są gabinety terapeutyczne, świadczone jest poradnictwo zawodowe („Mamy pracownika socjalnego przyjętego w CIS-ie, psychologa i doradcę zawodowego”). Realizowane są także projekty m.in. przez Caritas „Szansa na awans zawodowy”.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Szkoleniem zawodowym zajmuje się także Urząd Pracy. Również Spe Salvi prowadzi szkolenia wspierające. Są to zajęcia z doradcą zawodowym indywidualne lub grupowe, zajęcia z psychologiem oraz trening umiejętności społecznych niezbędnych na rynku pracy. Również poradnie uzależnień i ośrodek interwencji kryzysowej świadczą usługi z zakresu integracji. Jednak ten ostatni kieruje, zdaniem respondentów, swoją ofertę głównie dla kobiet („Ośrodek Integracji Społecznej prowadzi Dom Samotnej Matki, gdzie właśnie kobiety, które mają problemy w domu, mogą przyjść, pomieszkać i otrzymują tam pomoc psychologiczną i wszelką inną”). Pozostałe (wymienione w kwestionariuszu wywiadu) instytucje nie zostały uwzględnione przez respondentów jako świadczące usługi w zakresie integracji społecznej. Respondenci wskazywali, że działanie w sferze integracji społecznej jest w fazie początkowej, trudno jest więc oceniać jego skuteczność i efektywność. Ponadto proces wyprowadzania z bezdomności jest długotrwały i o sukcesach można mówić w kategoriach jednostkowych („One (CIS-y) dopiero zaczęły działalność i trudno ocenić, jak to wygląda. To się okaże za jakiś czas”; Kwestia komunikacji, bo jeżeli osoba która skorzysta z tego i z tego, a nie jest to zintegrowane ze sobą, nie jest pewnym systemem, to wtedy to wsparcie okazuje się nieskuteczne”.). Zdaniem respondentów potrzebne jest skoordynowanie działań wielu podmiotów, przepływ informacji, ale także praca zespołowa specjalistów m.in. motywujących osoby bezdomne do podejmowania działań („Czyli potrzebna jest taka ścieżka od początku do końca: diagnoza, wsparcie psychologiczne, terapeutyczne poprzez budowanie motywacji, kompetencji, szkolenia, zapewnienia leczenia, możliwość odbycia praktyk, znalezienie pracy i utrzymanie jej. Przy okazji znalezienie formy zamieszkania, być może hostele lub mieszkania chronione”). Dość często respondenci (również w innych blokach tematycznych) wspominali o braku aktywności, chęci zmiany wśród osób bezdomnych. Krytycznie wypowiedziano się także na temat projektów realizowanych przez MOPR. Są one realizowane: „sztampowo, mało elastycznie i nie ewaluowane”. Innym problemem zgłoszonym przez respondentów jest brak mieszkań wspieranych, gdzie osoby bezdomne przy pomocy np. wolontariusza mogłyby trenować powrót do życia sprzed etapu bezdomności.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Ważne dla respondentów okazała się również kwestia finansowania m.in. CIS-ów oraz streetworkingu – wraz z końcem projektów skończy się ich działalność („Skończą się pieniądze z funduszu społecznego – skończą się CIS-y. Kadra zostanie bez możliwości zatrudnienia. Gdyby gmina zechciała z własnych środków finansować lub wspomagać.”). Postulatem zgłoszonym w tej sprawie byłoby wsparcie finansowe ze strony miasta. Jak miałoby wyglądać modelowe wychodzenie z bezdomności wg respondentów? Należałoby oprócz współpracy, zintegrowanego działania wprowadzić standardy pracy socjalnej, które poprawiłyby jej jakość i skuteczność. Ponieważ obecnie bezdomni najczęściej nie są zmotywowani i chętni do podpisywania indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności ważne byłoby opracowanie tzw. ścieżki wychodzenia. Istotna byłaby diagnoza sytuacji, następnie wsparcie psychologiczne, terapeutyczne i ciągłe budowanie motywacji, podnoszenie kompetencji poprzez warsztaty, szkolenia. Efektem byłoby znalezienie pracy (np. zatrudnienie wspierane), mieszkania (np. chronionego) i praca nad utrzymaniem się, mieszkania i zatrudnienia. Byłby to model stopniowego usamodzielniania się, w trakcie którego osoba bezdomna miałaby swojego opiekuna, a jej sytuacja byłaby monitorowana nawet po pomyślnym zakończeniu programu. Uchodźcy Ustawa przewiduje indywidualny program integracji uchodźcy, realizowany na podstawie ustawy o pomocy społecznej. Przez 12 miesięcy uchodźcy dostają środki finansowe, i w tym czasie powinni uczyć się języka polskiego. Również co 2 tygodnie powinni stawiać się na spotkanie z pracownikiem socjalnym w MOPR. Spośród wykazanych w kwestionariuszy wywiadu instytucji nie wskazano żadnej, która by świadczyła usługi w zakresie integracji społecznej na rzecz bezdomnych uchodźców. Jedynie Caritas świadczy pomoc doraźną – psychologiczną i prawną. W trakcie wywiadów odnotowano opinię, że 12 miesięcy to zbyt mało czasu na naukę języka polskiego w takim stopniu by móc samodzielnie funkcjonować bez wsparcia („To jest działanie iluzoryczne”). Uchodźcy są grupą, której jest trudno odnaleźć się w polskim społeczeństwie ze względu na różnice kulturowe, w tym językowe. Należałoby rozwiązać problem legalnej i opłacalnej pracy dla cudzoziemców. Istotne byłyby też staże podczas, których

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zarówno pracodawcy jak i pracobiorcy nauczyliby się ze sobą współpracować, współistnieć społecznie. W ostatnim czasie po stażach zawodowych pracę podjęło 4 osoby. Również kwestia mieszkaniowa pozostawia wiele do życzenia. Obecnie uchodźcy skazani są na wynajmowanie mieszkań na wolnym rynku na odmiennych warunkach niż Polacy (stawki czynszu są często wyższe niż dla Polaków), zwłaszcza gdy wyczerpią pomoc finansową z MOPR. Nie oceniono dobrze istniejące systemu pomocy w tej sferze: „nie można mówić o pełnej integracji społecznej, jeżeli uchodźcy będą skazani na wynajmowanie mieszkań na wolnym rynku, uzależnieni od humoru właścicieli i od pieniędzy z MOPR-u”. Stwierdzano także, że jeśli chcielibyśmy oceniać efektywność działań pod względem funkcjonowania uchodźców w społeczeństwie to jest ona niewielka.

d) współpraca międzyinstytucjonalna Respondenci podkreślali wagę Podlaskiego Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności jako platformy do wymiany doświadczeń, informacji, współpracy i działania na rzecz osób bezdomnych. Najczęściej wskazywaną i pozytywnie ocenianą akcją, w której bierze udział większość podmiotów, jest „Zimowy ratownik”. Z wypowiedzi przedstawicieli instytucji wynika, że współpraca międzyinstytucjonalna przebiega pozytywnie (poza kilkoma wyjątkami – m.in. służba zdrowia) w sferze pomocy doraźnej (zaspokajaniu potrzeb podstawowych: nocleg, wyżywienie, higiena, ubezpieczenie, zasiłki, dokumenty tożsamości). Na tym polu współpracują ze sobą NGO-sy: Caritas, Eleos, „Ku dobrej nadziei”, Fundacja Edukacji i Twórczości, Spe Salvi, Patronat oraz włączają się: policja, straż miejska (transport osób bezdomnych, wyszukiwanie w okresie jesienno-zimowym), wolontariusze-studenci (uczestnictwo w patrolach, pomoc medyczna, poradnictwo prawne), MOPR (zasiłki, ubezpieczenie, dokumenty tożsamości) oraz Urząd miejski (ogłaszanie konkursów, przetargów na projekty, finansowanie działań). Elementem tego modelu współpracy jest także służba zdrowia świadcząca usługi medyczne – jednak jest najsłabszą częścią systemu („Nie domaga współpraca ze służbą zdrowia. Osoby bezdomne nie są chętnie przyjmowane w placówkach służby zdrowia ze względu na kłopoty z brakiem dokumentów, zaświadczeń”, „Bolączką jest kwestia zdrowia – przypadki odmowy przyjęcia do

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

szpitala, udzielenia pomocy osobie bezdomnej”). Wraz z powołaniem Forum organizacje i instytucje rozpoczęły wspólne działanie – projekt wrażanie Gminnych Standardów Wychodzenia z Bezdomności. Zbyt krótko, trwa ta inicjatywa, by respondenci mogli ocenić efektywność i skuteczność podejmowanych działań. Respondenci zwrócili uwagę, że wraz z powstaniem Forum i wspólnym nowym działaniem (już nie pojedynczym, akcyjnym podejmowanym przez pojedyncze podmioty), z wymianą doświadczeń i informacji, nawiązały się kontakty nieformalne, które przekładają się szybkie reagowanie w sprawie pomocy osobom bezdomnym („Zresztą siadamy razem przy stole i rozmawiamy o problemach”; Dzięki Podlaskiemu Forum poprawiły się kontakty osobiste, nie ma problemu, żeby zadzwonić do jakiejś osoby, instytucji czy organizacji by porozmawiać czy coś załatwić”). Badani postulowali włączenie się kilku podmiotów we współpracę: instytucja finansowa lub biznesowa, która wsparłaby finansowo. Przydałyby się organizacje działające w zakresie edukacji, które pomagałyby w zwiększaniu kompetencji kadry działającej w tej sferze. Wskazano również, iż aktywniej powinny współdziałać: Patronat, PCK i Dialog. Również zwrócono uwagę, że domy dziecka powinny dołączyć się do współpracy („Niech poznają problem, bo będą generowały kolejne pokolenia (nieprzystowanych). Warto żeby zobaczyli to jako obserwatorzy”; „ Oczywiście trudno im będzie się przystosować, bo programy mają odgórnie narzucane”) zmienić swoje programy, które nie do końca są skuteczne jak pokazuje rzeczywistość (wychowankowie po opuszczeniu domu dziecka nie radzą sobie w dorosłym życiu), ale też powinny monitorować problem zagrożenia bezdomnością wychowanków. Wydaje się, że jednym z ważniejszych postulatów jest konieczność większego zaangażowania się środowiska lekarskiego, zrozumienia problemów osób bezdomnych, ich godnego traktowania, odejścia od restrykcyjnego wymagania najpierw dokumentów, a dopiero potem udzielenia pomocy. Zgłoszony został też postulat by traktować problem bezdomności jako wspólny („To jest jedna sprawa, traktowanie problemu jako wspólny bardzo by pomogło. W przypadku tych instytucji związanych ustawami, rozporządzeniami”). Istotne byłoby stworzenie w systemie pomocy społecznej jednostki, która załatwiałaby wszystkie sprawy związane z osobami

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

bezdomnymi – całościowe wsparcie związane z pomocą społeczną od pierwszego do ostatniego kontaktu. Ten podmiot w pewnym sensie odpowiadałby za przeprowadzenie osób bezdomnych przez zawiłą, a czasem nieprzyjazną ścieżkę instytucjonalną – ułatwiał by m.in. kontakty ze służbą zdrowia czy pracownikami różnych urzędów („Pracownicy takiej jednostki biorą osobę, udzielają wsparcia do początku do końca, którzy traktowaliby życzliwie. Bo trzeba pamiętać, że bezdomni to też ludzie”). Działanie NGO-sów w tej sferze nie zawsze jest wystarczające i też nie zawsze skuteczne m.in. ze względu na ich status wśród instytucji i urzędów oraz możliwości decyzyjne. Uchodźcy Model współpracy działa pozytywnie w zakresie pomocy doraźnej głównie z istniejącymi NGO-sami, a w zakresie integracji chociażby z MOPR-em – wspólny projekt kierowany do uchodźców – aktywizacja zawodowa. Drugi projekt z Departamentu Spraw Społecznych – dopłaty do mieszkań. Współpraca międzyinstytucjonalna, chociaż układa się stosunkowo dobrze powinna się w nią włączyć w większym stopniu chociażby Zarząd Mienia Komunalnego w kwestii lokali komunalnych dla uchodźców, a Wojewoda i jego służby w znalezienie lokum dla Domu uchodźcy.

e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym Jedną z najczęściej wskazywanych wad jest nieszczelność systemu, zwłaszcza w zakresie pomocy doraźnej. Obecnie nie monitorowane działania prowokują osoby bezdomne do nadużyć – wielokrotnego korzystania z jednej formy pomocy nawet w ciągu jednego dnia (korzystanie z wyżywienia w kilku placówkach).(„Czasami ta pomoc się nakłada. Jeśli ktoś zna dobrze system to może na nim żerować”; „Są takie małe grupy osób, które wędrują od placówki do placówki. I wykorzystują ten system maksymalnie”.) Brakuje bazy danych osób bezdomnych wraz z informacjami o formach pomocy, jakie zostały już wyświadczone, wyczerpane oraz prognozy działań koniecznych.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wadą jest także brak narzędzi motywujących osoby bezdomne począwszy od przestrzegania regulaminu w placówce po aktywne działanie na rzecz wychodzenia z bezdomności, integracji społecznej („Ale największy problem jest z osobami, które po prostu nie dają się zaktywizować. Będzie coś tam wykonywał, ale o szkoleniu nie ma mowy, nie ma mowy o czymkolwiek”). W placówkach brakuje odpowiednich specjalistów prowadzących szkolenia (w tym streetworkerów czy coach-ów), warsztaty, terapie dotyczących aktywizacji w różnych sferach życia. W systemie pomocy brakuje też wyspecjalizowanych placówek dla przewlekle chorych, niepełnosprawnych i starszych osób bezdomnych – zajmujących się nimi kompleksowo i specjalistycznie („Nie ma specjalistycznych DPS-ów – połączenia DPS-u i ZOL-u. Dom dla bezdomnych nie powinien być taką placówką, a teraz jest”;”Nie ma takiej placówki gdzie mogliby być do śmierci”). Obecnie funkcjonujące placówki nie są przystosowane do stałej i specjalistycznej opieki nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi. Placówki nie posiadają przestrzeni z udogodnieniami dla osób niepełnosprawnych, ale też na poziomie pomocy doraźnej czy integracji niedostatki dotyczą kadry i specjalistycznej pomocy. Przy obecnym poziomie wynagrodzeń trudno jest znaleźć odpowiedniego pracownika (chociażby pod względem wykształcenia, kompetencji, zaangażowania i gotowości poświęcania czasu prywatnego) do pracy w tego rodzaju placówce („Są liche wynagrodzenia dla pracowników, większość oscyluje na poziomie najniższej krajowej”). W placówkach nie są zatrudniani lekarze i/lub pielęgniarki, pracownicy socjalni oraz specjaliści. Tu problem po części rozwiązuje wolontariat studentów medycyny, prawa czy psychologii. Również podnoszono kwestię funkcjonowania domów stałego pobytu – brakuje tu finansów na podniesienie standardów technicznych. Pomimo,

że

większości

wypowiedzi

respondentów

ewaluacja

współpracy

międzyinstytucjonalnej została oceniona pozytywnie, to w systemie pomocy słabiej funkcjonuje służba zdrowia. Problemem na tym polu jest zarówno czynnik ludzki jak i obowiązujące przepisy. Zdaniem respondentów powinien się zmienić sposób traktowania osób bezdomnych („obecnie funkcjonują jako pacjenci drugiej kategorii”), koncentrowanie się na udzielaniu pomocy, a nie na sprawdzaniu dokumentu ubezpieczenia czy przyjmowaniu pacjentów zgodnie z

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

rejonizacją. Inną kwestią jest nierzetelne informowanie placówki dla osób bezdomnych o stanie wypisywanego pacjenta, bez sprawdzenia czy w miejscu stałego pobytu będzie miał on należytą opiekę.(„..ze szpitala te osoby są wypisywane i przywożone do domu dla bezdomnych, a dom nie może zaoferować pomocy pielęgniarskiej, lekarskiej na takim poziomie, jakim ta osoba wymaga”) Innym niedostatkiem jest brak pracowników zajmujących się w poszczególnych instytucjach sprawami osób bezdomnych (tu znów przykładem jest służba zdrowia). Postulowano włączenie do współpracujących już podmiotów organizacji działających w sferze edukacji oraz biznesu (wsparcie finansowe). Postulowano także stworzenie wyspecjalizowanej jednostki, która zajmowałaby się sprawami osób bezdomnych, a jej pracownicy umieszczeni byliby w placówkach systemu opieki. Usprawniłoby to działanie na rzecz osób bezdomnych. Jeśli chodzi o prewencję to usługi świadczone w tym zakresie nie są wystarczające. Przede wszystkim nie ma zintegrowanego programu zapobiegania bezdomności. Pojawiają się działania akcyjne nie konsultowane z innymi podmiotami działającymi w systemie pomocy. I tak np. policja organizuje pogadanki w szkołach, więzieniu, a Zakład Mienia Komunalnego – program rozkładania zadłużenia na raty, bez wcześniejszego monitorowania zaległości i zastosowania odpowiedniej formy interwencji (np. odpracowania zaległości). MOPR zaś koncentruje się głównie na wypłacie świadczeń pieniężnych lub udzielaniu pomocy rzeczowej. Taki system nie pozwala na zapobieganie wykluczeniu, lecz jedynie pozwala egzystować na niskim poziomie i uczynienie stanu niedostatku znośnym, co wiąże się z uzależnieniem od pomocy instytucjonalnej. Urząd pracy prowadził szkolenia bez uprzedniej diagnozy rynku pracy zwłaszcza z uwzględnieniem grup, których dotyczy problem bezrobocia w największym stopniu – absolwenci, mężczyźni, osoby po 50 roku życia. Miarą skuteczności jest choćby udział 3 osób w programie, z czego żadna nie znalazła zatrudnienia („Nie ma przepływu informacji na temat szkoleń, na temat danych statystycznych. Jaka jest stopa bezrobocia?”; Szkolenie pod kątem zapotrzebowania na pracę. Np. gościa 60 lat na kurs komputerowy! Po co?”). Jak wynika z analizy danych podejmowane były także działania chociażby w Ośrodku Interwencji Kryzysowej. Spośród osób korzystających z pomocy doradczej i specjalistycznej połowa to te, które już wcześniej korzystały. Podejmowano także działania z innymi organizacjami i

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

instytucjami działającymi na rzecz dobra dzieci, rodzin doświadczających trudnej lub kryzysowej sytuacji życiowej. To tylko kilka przykładów działań w sferze prewencji. Ogólnie można powiedzieć, że w systemie prewencji mamy do czynienia ze słabym systemem przepływu informacji lub jego brakiem pomiędzy instytucjami i organizacjami, które mogłyby podejmować wspólne działania („Oczekiwałabym większego działania z uprzedzeniem. Czyli jak coś ma powstać, żebyśmy jako instytucja wiedzieli wcześniej. Żeby było jasno określone, żeby można było płynnie współpracować”). Brakuje tu także kampanii edukacyjnych uwrażliwiających zarówno na samą bezdomność, ale także pokazującej jak stosunkowo łatwo jest nie posiadając wiedzy i wsparcia wejść w bezdomność, pokazując czynniki sprzyjające wchodzeniu w ten stan. Istotne byłyby także działania w zakresie profilaktyki uzależnień, a także promowanie aktywnego spędzania czasu wolnego. Ważnym byłoby objęcie wsparciem rodzin wielodzietnych, patologicznych, ale również zwiększenie liczby zawodowych rodzin zastępczych („Brakuje rodzinnych domów dziecka. Tam dzieci integrują się, nie powielają błędów swoich rodziców biologicznych”, „Tworzenie profilaktyki uzależnień, praktyki form spędzania czsu wolnego w różnych środowiskach, które są zagrożone wykluczeniem”). Stosunkowo mało działań podjęto na rzecz prewencji bezdomności wśród uchodźców, nie zwiększono dostępności do mieszkań, rynku pracy, wsparcia dla rodzin, ale przekazano środki na naukę języka polskiego. System pomocy w zakresie integracji ma stosunkowo słabo rozbudowaną infrastrukturę (istnieją 2 CIS-y), nie ma mieszkań wspieranych („Tu by się przydało takie coś. Takie mieszkania wspierane. Bo wiadomo są mieszkania komunalne, ale ten tryb otrzymania takiego mieszkania, remont – to wielu bezdomnym zamyka drogę. Bo z czego i za co oni je wyremontują?”), brakuje wyspecjalizowanych

zespołów

trenersko-terapeutycznych

(„Rozwiązaniem

są

zespoły

interdyscyplinarne, które wzajemnie się uzupełniają. To byłaby grupa osób złożonych z fachowców w swojej dziedzinie: pracownik socjalny, psycholog, streetworker”). Trzeba jednak dodać, że były realizowane projekty i szkolenia wspierające w zakresie doradztwa zawodowego i aktywizacji. W system integracji nie są włączani w wystarczającym stopniu pracodawcy, którzy oferowaliby staże, zatrudnienie wspierane („Może trzeba by było zmobilizować odgórnie

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wpisanie do klauzuli społecznej, które zmusiłyby pracodawców do zatrudnienia. Zatrudnienia wspieranego lub innych forma dla osób bezdomnych lub zagrożonych bezdomnością”). Integracja w głównej mierze odbywa się poprzez pracę (m.in. na rzecz placówek, których przebywają osoby bezdomne), aktywizację zawodową, ale też poprzez terapie uzależnień i budowę kompetencji społecznych. Również w tym segmencie systemu pomocy też powinna odbywać się zintegrowana zespołowa praca nad grupami i jednostkami w połączeniu z monitoringiem i ewaluacją podejmowanych działań. Postulowano także tworzenie zespołów specjalistycznych (m.in. ze streetworkerami i coach-ami) („Nie ma odpowiedzialności, nie ma treningów ekonomicznych, dysponowaniem pieniędzmi i nauki. Potrzebni są psychoterapeuci”). Istotnym rozwiązaniem byłoby zwiększenie finansowania działań ze sfery integracji przez Miasto („Gdyby gmina zechciała z własnych środków finansować CIS-y lub je wspomagać”). Kwestia uchodźców w systemie opieki stanowi duży problem. W zasadzie w sferze pomocy doraźnej mają zaspokajanie potrzeby (noclegu, wyżywienia, ubrania, opieki lekarskiej w Ośrodku dla Uchodźców). Brakuje jednak Domu dla Uchodźcy, wyspecjalizowanego do świadczenia różnych form począwszy od pomocy doraźnej, wsparcia rodziny, do integracji społecznej. („Bardzo zależy nam, żeby powstało takie miejsce – taki Dom dla Uchodźców, który mógłby przygarniać te właśnie najbardziej skomplikowane przypadki”).Brakuje asystentów uchodźców, którzy pomagaliby w załatwianiu różnych formalności, spraw urzędowych. Poza tym nauka języka trwa na tyle krótko, iż nie pozwala na opanowanie języka w stopniu komunikatywnym, co stwarza dużo problemów w samodzielnym życiu. Należałoby ją wydłużyć, lub kursy dopasować do indywidualnych możliwości uczestników. Uchodźcy, którzy mają przyznaną ochronę międzynarodową i nie mogą już mieszkać w Ośrodku dla uchodźców, są zmuszeni do wynajmowania mieszkań na wolnym rynku – nie mają dostępu do puli mieszkań socjalnych czy komunalnych. Również są duże problemy z wchodzeniem na rynek pracy. Pracodawcy niechętnie zatrudniają uchodźców legalnie, a jeśli tak to czasem po zaniżonych stawkach. Tu też jest widoczny brak kompleksowych rozwiązań

oraz współpracy

międzyinstytucjonalnej. Ważnym byłoby uruchomienie społecznego przedsiębiorstwa „Mentor”, co dałoby uchodźcą możliwość świadczenia pracy na rzecz zleceniodawców.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Zaletą systemu jest kapitał ludzki. Oprócz odpowiedniego wykształcenia, doświadczenia widoczne jest jednak zaangażowanie respondentów na rzecz osób bezdomnych. Tym bardziej, biorąc pod uwagę ich deklarowaną gotowość,

należałoby zainwestować w pracowników

doszkalając ich, wyposażając w kompletną wiedzę problemów umiejętności. Inną zaletą jest niewątpliwie powołanie Podlaskiego Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Co prawda zostało powołane dopiero w kwietniu 2011 roku, ale uczestniczą w nim instytucje sektora publicznego i organizacje pozarządowe. („Właśnie zawiązało się Podlaskie Forum. W tej chwili wszystko jest super, bo jesteśmy na etapie tworzenia jakiejś strategii. Czyli jest to praca twórcza, która nie zderzyła się z rzeczywistością”). Stanie się ono platformą współpracy na rzecz rozwiązywania problemów bezdomności na terenie Miasta Białegostoku oraz województwa podlaskiego. Celem współpracy jest7:

„monitoring i diagnoza zagrożeń

dotyczących osób, środowisk i zjawisk wynikających z szeroko rozumianego problemu bezdomności, wdrażanie standardów usług świadczonych w placówkach udzielających pomocy osobom bezdomnym, współdziałanie w realizacji projektów, promujących nowe rozwiązania w zakresie pomocy osobom bezdomnym, propagowanie sprawdzonych sposobów skutecznego przeciwdziałania bezdomności i rozwiązywania problemów związanych z bezdomnością i jej skutkami, edukacja społeczności lokalnej oraz środowisk opiniotwórczych w celu rzetelnego rozumienia przyczyn, skutków oraz dróg wychodzenia z bezdomności oraz profilaktyka bezdomności. Funkcjonowanie tej platformy, jak zakładają założyciele, ma przełożyć się na: wspólne przygotowywanie i realizacje projektów, wzajemną wymianę informacji, konsultacje merytoryczne i opiniowanie, organizację szkoleń, konferencji i seminariów, a więc to, czego dziś brakuje we współpracy”. Inną zaletą jest wdrażanie sprofilowanego streetworkingu (wielozadaniowy już był realizowany w ramach projektów „Twój przyjaciel stretworker”) i coachingu jako form aktywizacji i motywacji osób bezdomnych. Są to działania dopiero wprowadzane, więc trudno ocenić ich skuteczność, ale w tym przypadku ważne jest dostrzeżenie konieczności wprowadzenia takiej formy pracy z osobami bezdomnymi 7

Informacje ze strony www.bialystok.caritas.pl

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Również za pozytywne działanie należy uznać uruchomienie Centrów Integracji Społecznej. To nowa inicjatywa podjęta przez organizacje pozarządowe (pierwsze powstało na początku 2011 roku przy Caritas, a drugi powstanie w 2012 przy Stowarzyszeniu „Ku dobrej nadziei”). Oferuje8 ono: „pomoc osobom wykluczonym w ramach reintegracji zawodowej. Zajęcia sprowadzone w 4 sekcjach przez instruktorów. W ramach ofert Centrum znalazły się także warsztaty: socjalne, psychologiczne, z doradcą zawodowym. Co ważne realizowane są również warsztaty tworzenia spółdzielni socjalnych. Uczestnicy w miarę możliwości będą wysyłani do zakładów pracy na staże, do wykonywania prac zleconych na poza Centrum”.

f) najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie Jak wynika z analizowanych dokumentów istotne jest wprowadzenie zapisów dotyczących osób bezdomnych i bezdomności w stosownych dokumentach. Istotną potrzebą wydaje się stworzenie spójnego i zintegrowanego programu prewencji adresowanego do grup zagrożonych bezdomnością i dostosowanie odpowiedniego dla ich sytuacji

działania

poprzez

niwelowanie

deficytów

niewłaściwych

nawyków

(np.

wychowankowie domów dziecka, rodziny patologiczne – programy mające na celu budowanie kompetencji społecznych, umiejętności w zakresie radzenia z gospodarowaniem pieniędzmi czy prowadzeniem gospodarstwa, umiejętność podejmowania decyzji, itp.). Oprócz programu powinny być opracowane i wdrożone kampanie edukacyjno-informacyjne kierowane też do grup niezagrożonych pokazujące na mechanizmy prowadzące do zagrożenia i wejścia w bezdomność oraz uwrażliwiające na problematykę bezdomności. Ważnym działaniem jest stworzenie bazy osób korzystających z pomocy doraźnej i monitorowanie poziomu wykorzystywania poszczególnych form pomocy dostępnej dla wszystkich podmiotów działających w tym obszarze („Nie ma takiego monitoringu, systemu rejestracji, żeby móc prześledzić jak to wygląda”). Pozwoliłoby to na uszczelnienie sytemu, ograniczanie nadużyć przez korzystających oraz urealnienie ponoszonych nakładów.

www.bialystok.caritas.pl

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Biorąc pod uwagę stan zdrowia i wiek osób bezdomnych, prognozy demograficzne i szczególne warunki w jakich przebywają osoby bezdomne (zwłaszcza te poza instytucjonalnym systemem opieki lub korzystające tylko z pomocy doraźnej w zakresie wyżywienia i ubrania), a także brak możliwości zapewnienia opieki specjalistycznej w placówkach dla bezdomnych oraz brak

dostępności

takich

podmiotów jak:

zakłady opiekuńczo-lecznicze,

zakłady

pielęgnacyjno-opiekuńcze, domy pomocy społecznej czy hospicja, należałoby stworzyć sprofilowane ośrodki długoterminowej opieki świadczące usługi opiekuńcze. („Duża placówka dla bezdomnych w okolicy jest potrzebna. Na pewno rozbudowa systemu pomocy dla bezdomnych, czyli długotrwałe przebywanie w placówkach osób starych i chorych. Uruchomienie takiej placówki”). Badania potwierdzają niewielkie zainteresowanie korzystaniem z oferowanych form aktywności wśród osób bezdomnych oraz stosunkowo niską motywację, a więc należałoby wdrożyć wyspecjalizowane zespoły interdyscyplinarne oraz coach-ów, którzy pracowaliby nad zwiększeniem aktywności w działaniu na rzecz wychodzenia z bezdomności. Punktem wyjścia powinna być pełna diagnoza sytuacji, z określeniem etapów i formy działania oraz współpracy z coach-em. Inną potrzebą jest wdrożenie sprofilowanego streetworkingu, jako nowej formy pracy terenowej z osobami bezdomnymi, w tym pozostającymi poza systemem pomocy i motywowaniem ich do zmiany.(„Potrzebny jest stały streetworking; „Streetworker jest pośrednikiem pomiędzy bezdomnym na ulicy a opieką społeczną”; „Jeśli osoba bezdomna ma jakiegoś opiekuna (streetworkera) to jest on w stanie mimo wszystko wyegzekwować pomoc”). Jeszcze inną potrzebą byłoby zwiększenie środków finansowych na integrację oraz doskonalenie zawodowe dla pracowników z organizacji i instytucji działających w systemie pomocy. („Na pewno kadry zawsze można dokształcać i rozwijać umiejętności, kompetencje”).

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

7. Ocena systemu wsparcia dokonana przez osoby bezdomne a) Charakterystyka badanej grupy W badaniu wzięło udział 100 osób: 13% kobiet, 87% mężczyzn. Średni wiek badanego wynosił niecałe 51 lata, najmłodszy bezdomny w czasie badania miał 27 lat, najstarszy 79 lat. Dane te pokazują, że przebadana grupa bezdomnych składała się z osób o zróżnicowanym wieku, choć dominują starsi mężczyźni. Większość badanych jest obywatelami Polski, choć 2% bezdomnych pochodziło z innych krajów. Badani reprezentują zróżnicowany poziom wykształcenia: 45,9% ma wykształcenie zawodowe; 30,6% – podstawowe; 19,4% średnie, 4,1% wyższe. Średnio badani są bezdomnymi od 6 lat. W przebadanej grupie występuje duże zróżnicowanie pod względem okresu przebywania w stanie bezdomności. Jedna osoba jest bezdomna od 33 lat. Trzy osoby są bezdomne od miesiąca. Poniższy rysunek prezentuje liczebność poszczególnych grup podzielonych ze względu na okres bycia osobą bezdomną.

Szczegółowy rozkład

przedstawia umieszczona pod rysunkiem tabela. Okres pozostawania osobą bezdomną >1

27,27%

1,1-2

11,11%

2,1-3

2,02%

3,1-4

11,11%

4,1-5

6,06%

5,1-7

11,11%

7,1-10

14,14%

10,1-15

10,10%

15,1-20

3,03%

20,1-30

3,03%

<30,1

1,01%

Tabela 1. Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Badane osoby bezdomne w przeciągu ostatniego roku najczęściej przebywały w takich miejscach jak: Gdzie przebywał/a Pan/i najczęściej w ciągu ostatniego roku? (dopuszczalna więcej niż jedna odpowiedź) Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych)

73%

Rury i węzły ciepłownicze, bunkry

Stancje, pokoje wynajmowane

14%

Kątem u rodziny lub znajomych

15%

Altanki, baraki na działkach

Mieszkania wspierane

Pustostany, domy do rozbiórki

Szpital

10%

Dworzec, wagony, bocznice kolejowe

Zakład penitencjarny (więzienie)

Klatki schodowe, strychy, piwnice

10%

Inne

18%

Tabela 2. Miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku. Pytanie wielokrotnego wyboru – procenty nie sumują się do 100.

Większość (73%) badanych wskazała schronisko, noclegownie i ogrzewalnie jako miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku. Pozostałe miejsca były wskazywane dużo rzadziej. Z miejsc, które wskazało ponad 10% badanych pojawiło się: mieszkanie kątem u znajomych; stancje, pokoje wynajmowane; klatki schodowe, strychy, piwnice; szpital. Średnio badani przebywają na terenie gminy od 29 lat. W przebadanej grupie występuje duże zróżnicowanie pod względem okresu przebywania w Białymstoku. Najdłużej przebywająca na terenie gminy osoba jest tam od 79 lat. Najkrócej – 1 miesiąc.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rozkład liczebności poszczególnych grup ze względu na czas przebywania na terenie gminy

10%

1,1-2

2,1-3

3,1-4

4,1-8

8,1-12

12,1-20

20,1-30

<30,1

55%

Tabela 3. Czas przebywania na terenie gminy

Powyższy wykres pokazuje, że w większości przypadków bezdomni przebywają na terenie gminy od 30 i więcej lat. Większość bezdomnych posiada dzieci (55%). Średnia liczba dzieci, którą ma bezdomny wynosi 2. Większość badanych (45,5%) posiada 2 dzieci. Największą liczbę dzieci (6) posiada 1 badana osoba. Liczba dzieci

34,5%

45,5%

10,9%

3,6%

1,8%

Tabela 4. Liczba dzieci

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Osiem osób wyjeżdżało za granice w celach zarobkowych. Biorąc pod uwagę wiek badanych oraz okres przebywania w bezdomności można wyciągnąć wniosek, że grupa bezdomnych w Białymstoku w znacznej części składa się z osób, które od niedawna są pozbawione własnego miejsca zamieszkania. Nieco ponad 38% badanych jest bezdomna co najwyżej od 2 lat. Jednocześnie, większość mieszka na terenie Białegostoku od dawna. Przeciętna osoba bezdomna to mężczyzna w wieku 50 lat, z wykształceniem zawodowym, posiadający 2 dzieci. Przebywający w schronisku lub ogrzewalni lub noclegowni.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

b) system wsparcia w opinii osób bezdomnych a. poziom obłożenia systemu wsparcia Poniższa tabela i wykres przedstawia odsetek badanych osób bezdomnych z terenu gminy Białystok, która korzystała z następujących elementów systemu wsparcia: Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie Białegostoku korzystał/a

Korzystanie z pomocy

Pan/i z którejkolwiek z wymienionych form pomocy udzielanych przez różne instytucje (pomoc społeczna, organizacja pozarządowa, stowarzyszenie, itd.)? Proszę wskazać wszystkie, z których pomocy

Która z form Korzystał/a

Nie

pomocy jest

korzystał/a

najbardziej Pani/i

Pan/i korzystał/a w ciągu ostatniego roku.

potrzebna?

Wsparcie finansowe w postaci zasiłku

54,9%

45,1%

25,6%

Schronienie (noclegownia / schronisko)

86,3%

13,7%

19,8%

Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną

10,2%

89,8%

Pomoc psychologiczna

12,4%

87,6%

Pomoc lekarska, szpitalna

55,6%

44,4%

4,7%

Odzież

56,4%

43,6%

4,7%

Wyżywienie

69,6%

30,4%

2,3%

Indywidualny program wychodzenia z bezdomności

17,8%

82,2%

1,2%

72%

28%

2,3%

Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking)

12,4%

87,6%

Korzystanie z poradni uzależnień

21,1%

78,9%

Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)

5,6%

94,4%

5,8%

Pomoc w znalezieniu mieszkania

10%

90%

15,1%

Pomoc w znalezieniu pracy

21,1%

78,9%

14,0%

Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia

7,9%

92,1%

2,3%

Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy

22,5%

77,5%

2,3%

Nie korzystałem z żadnej

50%

Inne

100%

Łaźnia

Tabela 5 Wykorzystanie i ocena użyteczności instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych (Pytanie wielokrotnego wyboru – procenty nie sumują się do 100).

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Prawie wszyscy bezdomni (86,3%) korzystali ze schroniska i noclegowni, z łaźni (72%), wyżywienia (69,6%) oraz odzieży (56,4%). Wyniki te są oczywiste biorąc pod uwagę, że badanie było prowadzone w schroniskach i noclegowniach. Poza tym bezdomni dość licznie (55,6%) korzystali z opieki medycznej oraz ze wsparcia finansowego w postaci zasiłku (54,9%). Tylko około ¼ badanych korzystała z korzystała z kursów zawodowych (22,5%), staży, doradztwa zawodowego, pośrednictwa pracy oraz pomocy w znalezieniu pracy (21,1%). Podobnie tylko 21,1% korzystało z poradni uzależnień. Jeszcze mniejszą popularnością cieszyły się takie formy wsparcia jak: indywidualny program wychodzenia z bezdomności – 17,8%; pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy – 12,4%; pomoc psychologiczna – 12,4%; pomocy z w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną – 10,2%; pomoc w znalezieniu mieszkania – 10,2%. Pozostałe elementy systemu są wykorzystywane jeszcze rzadziej lub w ogóle. Interesujące wyniki przyniosło pytanie o to, które z istniejących form pomocy są najbardziej potrzebne.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wsparcie finansowe w postaci zasiłku

Schronienie (noclegownia / schronisko) Pomoc w znalezieniu mieszkania Pomoc w znalezieniu pracy Nie korzystałem z żadnej Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych)

Odzież Pomoc lekarska, szpitalna Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia Łaźnia Wyżywienie Inne

Indywidualny program wychodzenia z bezdomności 0%

10%

20%

30%

40%

Rys. 1. Najbardziej pożądane formy wsparcia zdaniem osób bezdomnych

Bezdomni oczekują przede wszystkim pomocy w ich obecnym położeniu: 25,5% oczekuje wsparcia finansowego w postaci zasiłku, a 19,8% schronienia. Pewna część bezdomnych (choć trzeba przyznać, ze niewielka) oczekuje wsparci umożliwiającego wyjście z bezdomności, które będzie polegało na aktywnej pomocy: w znalezieniu mieszkania – 15,1%; w znalezieniu pracy – 14%; spłacie czynszu – 5,8%.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

b. działanie systemu wsparcia Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie Białegostoku spotkał(a) się Pan/i z odmową pomocy? Tak

Nie

12%

88%

Ile razy odmówiono Pani/i pomocy w ciągu ostatniego roku? 1-2 razy

więcej niż 5

3-5 razy

trudno powiedzieć

razy

75%

8,3%

Tabela 6 Odsetek bezdomnych, którym odmówiono pomocy

Bezdomni biorący udział w badaniu wystawili następującą ocenę MOPR-owi w Białymstoku: Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej działającego na terenie Białegostoku? Tak

Nie

44%

56%

Jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2-5) działanie ośrodka? Niedostateczna

dostateczna

dobra

bardzo dobra

14%

23,3%

27,9%

34,9%

Średnia ocena

3,8 Tabela 7 Odsetek bezdomnych korzystających z pomocy OPS/MOPR

Spośród przebadanej grupy 100 bezdomnych 12 odmówiono pomocy w przeciągu ostatniego roku. Osobom, którym odmówiono pomocy, postawiono pytanie o to, w jaki sposób uzasadniono tę sytuacje. Badani wymienili: brak zameldowania, nietrzeźwość, brak niezbędnych dokumentów, brak wystarczających środków.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Nieco mniej niż połowa bezdomnych korzysta ze wsparcia miejscowego Ośrodka Pomocy Społecznej/Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie. Ocena wystawiona przez badanych działającemu w Białymstoku MOPR wyniosła 4-.

c. ocena placówki Bezdomni biorący udział w badaniu wystawili następującą ocenę placówce, w której aktualnie się znajdują:

Jak ogólnie Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2-5) pomoc, którą uzyskuje Pan/i w placówce, w której aktualnie się znajdujemy? niedostateczna

dostateczna

dobra

bardzo dobra

8,1%

12,1%

35,4%

44%

Średnia ocena

4,2

Tabela 8. Ocena pomocy uzyskiwanej w aktualnym miejscu pobytu

Większość badanych oceniła placówki (na starej skali ocen szkolnych), w których przebywają na „5” – 44% lub na „4” – 35,4%. Oceny mogą wynikać ze sposobu traktowania pensjonariuszy przez personel placówki, ale także wiążą się odsetek możliwością zaspokajania potrzeb podstawowych.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: TAK

NIE

NIE WIEM

Czy placówka, w której się Pan/i znajduje położona jest w dogodnym miejscu?

91%

Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje istnieją jasne zasady pobytu?

95%

Czy w placówka, w której się Pan/i znajduje czuje się Pan/i bezpiecznie?

96%

Czy placówka, w której się Pan/i znajduje jest według Pana/i przepełniona?

35%

59%

Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje ma Pan/i poczucie prywatności?

55%

44%

91%

94%

47%

48%

Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje traktowany(a) jest Pan/i przez opiekunów z szacunkiem? Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje ma Pan/i łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych (toalety, prysznice)? Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje czuje się Pan/i osobą bezdomną?

Tabela 9. Ocena placówki aktualnego pobytu badanych

Bezdomni biorący udział w badaniu wystawili ocenę placówce, w której aktualnie się znajdowali. Średnia ocena wynosi 4,4 co na skali ocen szkolnych oznacza 4. Badani zostali poproszeni o ocenę placówki pod względem szeregu wskazanych cech. Zdecydowana większość zgodziła się, że w placówce mają łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych, traktowani są przez opiekunów z szacunkiem, czują się bezpiecznie, że placówka położona jest w dogodnym miejscu oraz że w placówce istnieją jasne zasady pobytu. Nie zmieniło to jednak faktu, że 47% badanych w placówce czuje się osobą bezdomną, a 45% nie ma poczucia prywatności. Oceniając poziom zapełnienia placówki 59% bezdomnych uznało, że nie jest ona przepełniona.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

c) sytuacja społeczno-ekonomiczna osób bezdomnych a. położenie na rynku pracy i sytuacja finansowa Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że:

Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach? Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach?

TAK

NIE

NIE WIEM

87%

13%

66,7%

32,3%

15,3%

84,7%

39,4%

60,6%

19%

81%

Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejętności? Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy? Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo?

Tabela 10. Aktualna sytuacja zawodowa badanych

Większość badanych bezdomnych (87%) deklaruje, że posiada jakiś fach lub zawód. A 66,7% deklaruje, że jest gotowa do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach. Natomiast tylko 39,4% badanych przyznaje, ze w ciągu ostatniego miesiąca szukała pracy. A jedynie 15,3% uczestniczyła w aktywności związanej z podnoszeniem swoich umiejętności zawodowych. Nie zaskakuje zatem wynik badania, zgodnie z którym jedynie 19% badanych aktualnie pracuje zarobkowo. Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu wskazuje na następujące źródła dochodów:

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Proszę zaznaczyć z jakiego źródła / źródeł pochodzą Pan/i dochody w bieżącym roku? (dopuszczalne wiele odpowiedzi)

% badanych wskazujących dane źródło

Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło

16,%

Renta

13%

Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej

44%

Zbieractwo

17%

Praca bez formalnej umowy („na czarno”

29%

Zasiłek dla bezrobotnych

Zasiłek celowy z pomocy społecznej

21%

Emerytura

Alimenty

Żebractwo

Wsparcie członków rodziny

14%

Nie mam żadnych dochodów

Tabela 11. Deklarowane źródła dochodów w bieżącym roku (Pytanie wielokrotnego wyboru – procenty nie sumują się do 100)

W większości wypadków (44%) źródłem dochodu badanych jest zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej. Dwa kolejne względnie powszechne źródła dochodu to praca bez formalnej umowy (29%) oraz zasiłek celowy z pomocy społecznej (21%). Rzadziej natomiast bezdomni pozyskują dochody z: pracy na podstawie umowy – 16%, wsparcia członków rodziny – 14% i renty – 11,1%. Pozostałe formy pozyskiwania dochodu występują sporadycznie. Warto zwrócić uwagę na fakt, że tylko 9% badanych nie posiada żadnego źródła dochodu. Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. 11,8%

Do 200 zł

1,1%

od 1001 zł do 1200 zł

21,5%

od 201 zł do 400 zł

6,5%

od 1201 zł do 1500 zł

25,8%

od 401 zł do 600 zł

1,1%

od 1500 zł do 1800 zł

6,5%

od 601 zł do 800 zł

6,5%

powyżej 1800 zł

3,2%

od 801 zł do 1000 zł

10,8%

trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem

5,4%

nie powiem

Tabela 12 Deklarowana przez badanych wysokość dochodu na miesiąc [Mediana = Modalna = 3]

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Dochody badanych osób bezdomnych są niskie. Ponad połowa (59,1%) na miesiąc dysponuje kwotą pomiędzy 401 a 600 zł. Jedynie 6,5% osiąga poziom dochodu w wysokości powyżej 1800 zł. b. różne zachowania społeczne Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że:

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście”? Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się w tym toku sytuacje, w których przebywał Pan/i nielegalnie w jakichś miejscach? Czy w tym roku otrzymywał(a) Pan/i darmowe ubrania? Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”? Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyła się Pani/i sytuacja proszenia ludzi o „datki” na ulicy?

TAK

NIE

NIE WIEM

22,0%

78,0%

18,0%

80,0%

56,0%

44,0%

68,0%

32,0%

9,0%

91,0%

Tabela 13. Różne zachowania społeczne

Badani zostali poproszeni o stwierdzenie, czy zdarzały im się różne sytuacje, które są stereotypowo wiązane z bezdomnością. Spośród szeregu wymienionych zachowań części bezdomnym (68%) zdarzało się korzystać z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”. Również otrzymywanie darmowe ubrań było względnie częste wśród badanych – dotyczyło 56% badanych. Ponad to, badanym zdarzało przebywać nielegalnie w jakichś miejscach – 18% lub korzystać z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście” – 22%. Sporadycznie natomiast zdarzały się w tym roku sytuacje proszenia ludzi o „datki” na ulicy – 9%.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

c. sytuacja finansowa Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: TAK

NIE

NIE WIEM

Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty, kary sądowe, zajęcia komornicze?

43%

57%

Czy posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki u swoich znajomych, przyjaciół bądź związane z zakupami „na zeszyt”?

11%

89%

Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej?

39,4%

60,6%

Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się takie sytuacje, w których brakowało Pan/i pieniędzy na zakup rzeczy dla Pani/i ważnych takich jak jedzenie, leki, odzież, itp?

64%

35%

Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Pan/i sytuacje, w których musiał(a) się Pan/i ukrywać przed osobami/instytucjami, którym jest Pan/i winien pieniądze?

97%

Tabela 14. Aktualna sytuacja finansowa badanych

Aktualną sytuację finansową badanych osób bezdomnych w Białymstoku można uznać za mało satysfakcjonującą. Z zebranych danych wynika, że tylko 36,4% osób posiada jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej. W przypadku 64% bezdomnych zdarzały się sytuacje w ciągu ostatniego roku, kiedy brakowało pieniędzy na zakup rzeczy ważnych. A 43% aktualnie posiada zobowiązania finansowe, 1% posiada jakieś długi, pożyczki u osób prywatnych. Niewielki, odsetek bezdomnych (2%), musiał ukrywać się w ciągu ostatniego roku przed osobami/instytucjami, którym są oni winni pieniądze.

d) sytuacja prawna osób bezdomnych Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że:

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

TAK

NIE

NIE WIEM

Czy posiada Pan/i dowód osobisty?

90%

10%

Czy aktualnie posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne?

79%

20%

17%

82%

Czy posiada Pan/i prawo własności do lokalu mieszkalnego?

14%

80%

Czy posiada Pan/i stały meldunek?

33%

65%

Czy znajduje się Pan/i na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne?

Tabela 15. Aktualna sytuacja prawna badanych

Aktualna sytuacja prawna badanych jest względnie dobra: 33% bezdomnych posiada stały meldunek; 14% posiada prawo własności do lokalu mieszkalnego, a 17% znajduje się na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne. Dobrze przedstawia się sytuacja badanych osób bezdomnych jeśli chodzi o dokumenty i ubezpieczanie: 90% posiada dowód osobisty oraz (79%) aktualne ubezpieczenie zdrowotne.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

e) profil psychospołeczny badanych osób bezdomnych a. patologie społeczne Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: TAK

NIE

NIE WIEM

46%

54%

23%

76%

21%

79%

Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pan/i upić?

59%

41%

Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków?

15%

85%

Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym? Czy w Pan/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy? Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrona kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.?

Tabela 16. Patologie społeczne wśród badanych

Problem patologii społecznych występuje wśród bezdomnych z Białegostoku. Zdarzają się przypadki picia alkoholu: 59% przyznaje, że w ciągu ostatniego roku zdarzyło się im upić; 15% badanych przyznało, że ma osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków, a 23% że w najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy. Istotna część bezdomnych (46%) przebywała w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym. A 21%, w ciągu ostatniego roku miała lub aktualnie ma konflikty ze służbami porządkowymi.

b. kapitał społeczny Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że:

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

TAK

NIE

NIE WIEM

17%

83%

38,4%

47,5%

14,1%

44,4%

53,5%

29,3%

69,7%

84,8%

15,2%

Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku? Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom? Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje? Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób? Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa? Tabela 17. Kapitał społeczny wśród badanych

Badane osoby bezdomne nie mają w większości wypadków poczucia wykluczenia: w 84,8% czują się pełnoprawnymi obywatelami społeczeństwa. Jednak ufa ludziom już tylko 38,4%. Słabiej natomiast wypada poziom aktywnego zaangażowania społecznego bezdomnych: 29,3% badanych deklaruje, ze angażowało się w działania na rzecz jakiejś społeczności lub grupy osób w ciągu ostatniego roku; 17% głosowało w ostatnich wyborach do parlamentu. Natomiast spory odsetek (44,4%) aktualnie ma pasję, zainteresowania, które realizuje. c. wsparcie społeczne Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: TAK

NIE

NIE WIEM

Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny?

39%

60%

Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć?

40%

57%

Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych?

45%

55%

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej?

51%

49%

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.?

23%

77%

Tabela 18. Wsparcie społeczne badanych ze strony otoczenia społecznego

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Głównym

źródłem

wsparcia

społecznego

dla

osób

bezdomnych

jest

zinstytucjonalizowana pomoc społeczna. W ciągu ostatniego roku 51% bezdomnych korzystało z pomocy / opieki społecznej. Mniej, bo 39% może aktualnie liczyć na wsparcie ze strony członka najbliższej rodziny, a 45% na wsparcie kolegów, znajomych, a 40% może liczyć na bliską osobę spoza najbliższej rodziny. Z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych w ciągu ostatniego roku korzystało 23%.

d. dobrostan psychiczny Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: TAK

NIE

NIE WIEM

97%

Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną?

67%

32%

Czy czuje się Pan/i osobą samotną?

60%

36%

Czy ma Pan/i wpływ na własne życie?

77%

20%

65%

29%

Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie?

Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy? Tabela 19. Dobrostan psychiczny badanych

Z zebranych danych wynika, że 97% badanych w miejscu, w którym aktualnie przebywa, czuje się bezpiecznie. Jednocześnie jednak 60% czuje się osobą samotną, a 67% czuje się osobą bezdomną. Badani mają poczucie sprawstwa w swoim życiu: 77% deklaruje, że ma wpływ na własne życie. Większość 65% widzi też szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

f) sytuacja zdrowotna badanych osób bezdomnych Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: TAK

NIE

NIE WIEM

Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową?

58%

41%

Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę?

47%

53%

45,5%

54,5%

29,3%

70,7%

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu?

44%

56%

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza?

66%

34%

39,4%

60,6%

Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan/i u jakiegoś lekarza? Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności takich jak mycie się, ubieranie, poruszanie się, dbanie o własną higienę, przygotowanie posiłku?

Czy jest Pan/i przewlekle chory? Tabela 20. Zdrowie badanych

Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności? Tak

Nie

36,7%

63,3%

Jaki stopień niepełnosprawności Pan/i posiada?

Czy jest Pan/i w trakcie starania się o przyznanie grupy inwalidzkiej/stopnia niepełnosprawności?

znaczny/ pierwsza grupa

11,1%

umiarkowany/

lekki/ trzecia

druga grupa

grupa

38,9%

36,1%

nie wiem

tak

nie

nie wiem

13,9%

11,9%

88,1%

Tabela 21. Odsetek badanych deklarujących orzeczenie o niepełnosprawności

Sytuacja zdrowotna większości bezdomnych jest dobra: 58% aktualnie czuje się osobą zdrową. W przypadku sporej grupy (około 1/3) sytuacja jest dość trudna: aktualnie 36,7%

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

bezdomnych ma orzeczony stopień o niepełnosprawności. W tym, w przypadku większości (75%) orzeczono drugą lub trzecią grupę. Aktualnie 39,4% osób bezdomnych jest przewlekle chora, 66% w ciągu ostatniego roku była u lekarza, a 45,5% jest pod kontrolą i leczy się u jakiegoś lekarza, 22,2% w ciągu ostatniego roku była w szpitalu, 29,3% ze względu na stan zdrowia ma trudności z wykonywania codziennych czynności.

g) wchodzenie i wychodzenie z bezdomności a. wychodzenie z bezdomności Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu deklaruje, że: Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował(a) Pan/i, aby wyjść z bezdomności? (dopuszczano wiele odpowiedzi)

TAK

NIE

NIE WIEM

Szukałem/szukałam pracy / korzystałem/korzystałam z doradztwa zawodowego

45,9%

54,1%

Przystąpiłem/przystąpiłam do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności

12,2%

87,8%

Wyrobiłem/wyrobiłam dokumenty

25,5%

74,5%

Poprawiłem/poprawiłam kontakty z rodziną

22,4%

77,6%

Szukałem/szukałam miejsca do zamieszkania

29,6%

70,4%

Podjąłem/podjęłam terapię

16,3%

83,7%

Podjąłem/podjęłam edukację (szkoła, kursy, szkolenia)

13,3%

86,7%

Podjąłem/podjęłam leczenie

25,5%

74,5%

Zredukowałem/zredukowałam zadłużenie

7,1%

92,9%

Nic nie robiłem/robiłam

28,6%

71,4%

Inne działania

3,1%

96,9%

Tabela 22. Działania podjęte przez badanych w celu wyjścia z bezdomności

Badani zostali poproszeni o wskazanie działań, które podejmowali w celu wyjścia z bezdomności. Dominującą strategią jest próba wejścia na rynek pracy: 45,9% badanych szukało

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pracy lub korzystało z doradztwa zawodowego. Część osób (29,6%) szukała miejsca do zamieszkania; 25,5% podjęło leczenie; 25,5% wybroniło dokumenty; 22,4% poprawiło kontakty z rodziną. Rzadziej badani: podejmowali terapię – 16,3%; podejmowali edukację – 13,3%; przystąpili do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności – 12,2% lub zredukowali zadłużenie – 7,1%. Blisko 1/3 badanych, 28,6%, przyznaje, że nic nie robiła w celu wyjścia z bezdomności. Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu wskazuje następujące najlepsze formy wspierania wychodzenia z bezdomności:

posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu podsiadanie własnego miejsca zamieszkania wsparcie finansowe, zapomogi

inne profesjonalna opieka lekarska, pomoc …

pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.) poprawa kontaktów rodzinnych, redukcja zadłużenia nic mi nie pomoże w wyjściu z bezdomności, pomoc rodziny, wsparcie rodziny pomoc w wyrobieniu dokumentów (uzyskanie formalnego …

20%

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

40%

60%

b. przyczyny bezdomności Gdzie Pan/i mieszkała w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym? We własnym mieszkaniu

32,0%

W mieszkaniu wynajętym

20,6%

W więzieniu

W mieszkaniu rodziców

17,5%

W domu dziecka W mieszkaniu konkubenta/tki

7,2%

W domu poprawczym

W szpitalu

W hotelu robotniczym / mieszkaniu zakładowym

U kolegi/koleżanki

3,1%

U innego członka rodziny

4,1%

W innym miejscu

14,4%

Tabela 23. Miejsce pobytu w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym

Badane osoby, przed popadnięciem w bezdomność, w większości wypadków mieszkały albo we własnym mieszkaniu (32%) albo w mieszkaniu wynajętym (20,6%). Tylko 17,5% wskazało miejsce u rodziny, a 7,5% w mieszkanie konkubentki/a. Następujący odsetek osób bezdomnych biorących udział w badaniu jako przyczynę popadnięcia w bezdomność wskazuje:

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Proszę cofnąć się w czasie i sięgnąć pamięcią do czasu JEDNEGO ROKU przed okresem Pani/i bezdomności. Czy w tamtym czasie wystąpiło któreś z następujących wydarzeń? Jeśli tak, proszę powiedzieć, czy zwracał się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji oraz czy była to instytucja działająca na obszarze gminy Białystok

Czy w okresie jednego roku przed bezdomnością wystąpiło, któreś z następujących

Jeśli tak, to czy zwracał(a) się Pan/i o

oraz czy instytucja ta

pomoc do jakiejś

działa na terenie?

instytucji?

wydarzeń? Tak

Nie

Tak

Nie

Tak

Nie

Zadłużenie

27,6%

72,4%

22,2%

77,8%

66,7%

33,3%

Eksmisja

27,3%

72,7%

19,2%

80,8%

80%

20%

43,3%

56,7%

2,6%

97,4%

26%

74%

21,7%

78,3%

33,7%

66,3%

12,1%

87,9%

Utrata pracy, bezrobocie

42,3%

57,7%

21,1%

78,9%

100%

Uzależnienie (alkohol, narkotyki)

40,2%

59,8%

36,1%

63,9%

58,3%

41,7%

Choroba psychiczna

8,2%

91,8%

62,5%

37,5%

80%

20%

Inne

54,5%

45,5%

Rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego Konflikty domowe, sytuacje przemocy Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony)

100%

40%

60%

50%

100%

Tabela 24. Deklarowane przez badanych przyczyny popadnięcia w bezdomności

Badani zostali poproszeni o wskazanie powodów popadnięcia w bezdomność i mogli udzielić więcej niż jednej odpowiedzi. Wiele osób (54,5%) wymieniało różne powody spoza listy. Wśród przyczyn, które były wymienione na liście, badani najczęściej (43,3%) wskazywali na

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego, 42,3% wymieniło utratę pracy, bezrobocie oraz 40,2% uzależnienia. Inne względnie często wskazywane przez bezdomnych przyczyny to: śmierć najbliższego członka rodziny – 33,7%; zadłużenie – 27,6%; eksmisja – 27,3% i konflikty domowe – 26%. Dodatkowo analizowano, czy w obliczu zaistniałych problemów badani zwracali się o jakąś pomoc. Okazało się, że niejednokrotnie badani szukali pomocy. Przeciętnie czyniła to ¼ badanych osób. Najwięcej spośród badanych zwracała się po pomoc w przypadku choroby psychicznej oraz uzależnienia (narkotyki, alkohol) – 36,1%. Najrzadziej zaś w sytuacji rozpadu związku tylko 2,6%. Podsumowując: Typowy bezdomny w Białymstoku jest mężczyzną, w wieku około lat 50, polskim obywatelem. Przeciętnie jest on w stanie bezdomności od 6 lat. Pod względem czasu pozostawania w stanie bezdomności badani dość wyraźnie dzielą się na dwie grupy: duża część badanych, 38%, jest bezdomna co najwyżej od dwu lat, druga pod względem liczebności, 35%, jest grupa osób będąca bezdomna od 5 do 15 lat. Zwraca uwagę fakt znikomej liczebności osób bezdomnych od 30 i więcej lat. Zdecydowana większość badanych przebywa na terenie Białegostoku od dawna. Grupa osób żyjąca na terenie miast od ponad 30 lat liczy 55% i można przyjąć, że są rodowitymi mieszkańcami. Grupa bezdomnych napływowych, przebywających na terenie Białegostoku co najwyżej od roku, liczy 10%. Świadczy to o tym, że w bezdomność wchodzą osoby zamieszkałe od dawna na terenie gminy. Po utracie mieszkania pozostają w Białymstoku. Większość badanych posiada dzieci. Dominujące powody popadnięcia w bezdomność to: utrata pracy i bezrobocie oraz rozpad związku małżeńskiego. Można również przypuszczać, że pewne znaczenie miał fakt, że część badanych (46%) w jakimś okresie swojego życia, przebywała w zakładzie karnym lub poprawczym. Zdecydowana większość bezdomnych wykorzystuje instytucje systemu wsparcia zorientowane na interwencje (schroniska, łaźnie, wyżywienie, pomoc medyczną oraz dystrybucja odzieży). W mniejszym stopniu badani korzystają z instytucji systemu nakierowanych na

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

integracje (pomoc w znalezieniu mieszkania, pomoc psychologiczną, pośrednictwo pracy i edukacja zawodowa). Po części może to wynikać z braku / trudności dostępu do instytucji działających na rzecz integracji lub też z wyboru samych zainteresowanych. Ocena wybranych placówek pomocy wypada dobrze. Badani w większości wypadków posiadają zawód (87%) ale nie pracują (81% bez pracy). Głównym źródłem utrzymania jest zasiłek z pomocy społecznej, a ich dochody kształtują się na niskim poziomie i niejednokrotnie w ciągu ostatniego roku zdarzały się im sytuację, w których brakowało im pieniędzy na zakup rzeczy ważnych. Ponad to, część bezdomnych (ok. 43%) ma różne zobowiązania finansowe. W większości wypadków sytuacja formalno-prawna bezdomnych jest dobra (posiadają dowód i ubezpieczanie). Bezdomni zachowali pewne więzi społeczne. Około 40% deklaruje, że może liczyć na pomoc kolegów, znajomych, osób spoza najbliższej rodziny. Co nie zmienia faktu, że większość czuje się samotną i pogodziła z tożsamością osoby bezdomnej. Sytuacja zdrowotna badanych jest względnie dobra. Większość (58%) deklaruje, ze czuje się zdrowa. Część (około 40%), starsza, jest chora, a (36%) ma orzeczoną niepełnosprawność.

8. Wnioski i rekomendacje dla systemu wsparcia w Partnerstwie Lokalnym (na podstawie IDI z osobami kluczowymi, wywiadów kwestionariuszowych z osobami bezdomnymi oraz analizy dokumentów) a) zakres prewencji Jak pokazały badania najczęstszymi przyczynami popadania w bezdomność są: rozpad związku małżeńskiego, utrata pracy i bezrobocie, uzależnienie (alkohol) oraz zadłużenie i eksmisja czy konflikty domowe – stąd też w działaniach prewencyjnych należałoby uwzględnić te czynniki.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Zwiększanie dostępności do zasobów mieszkaniowych Jak pokazują dane zwiększa się liczba osób zadłużonych w opłatach czynszowych, a co przekłada się na liczbę eksmisji. Wzrasta także stopa bezrobocia, zwiększa się stopień ubóstwa. Do grupy potencjalnie zagrożonych bezdomnością należy dodać jeszcze wychowanków domów dziecka (którzy mogą mieć problemy z usamodzielnieniem się), osoby opuszczające zakłady karne/poprawcze czy uchodźców. Ważne jest, co znajduje odbicie w analizowanych dokumentach, położenie dużego nacisku na stworzenie warunków do rozwoju budownictwa socjalnego, komunalnego czy społecznego dla osób i rodzin o niskich dochodach. Rozwiązaniem mogłoby być przeznaczanie środków pozyskiwanych ze sprzedaży mieszkań lub gruntów na nowe inwestycje lub modernizacje już istniejących lokali. Jeszcze innym rozwiązaniem mogłoby być zaangażowanie podmiotów działających na rynku mieszkaniowym w budownictwo lub modernizację istniejących zasobów (np. pustostany, substandardowe mieszkania) na określonych, preferencyjnych warunkach (lokalizacja inwestycji, stawki podatkowe). Część odzyskanych w ten sposób lokali można byłoby przekształcać na mieszkania treningowe, nie tylko dla osób podejmujących próbę wyjścia z bezdomności, ale także przygotowujących się do samodzielnego dorosłego życia. Dobrym rozwiązaniem byłoby lokowanie taniego budownictwa w różnych częściach miasta, by przeciwdziałać koncentracji grup społecznych narażonych na wykluczenie. Inną ważną kwestią jest monitorowanie zaległości płatniczych. Ten system wczesnego reagowania powinny wdrożyć wszystkie podmioty zarządzające zasobami mieszkaniowymi (Zarządy Mienia Komunalnego, Spółdzielnie czy Wspólnoty) by nie dopuścić do stanu zadłużenia. Istotnym byłoby wprowadzenie możliwości odpracowania zadłużenia (np. poprzez prace oczyszczania posesji, całoroczne prace porządkowe na terenie posesji czy prace remontowe lub drobne usługi naprawcze). I dopiero następnym krokiem, w przypadku niepowodzenia, powinno być wprowadzanie programu spłaty zadłużenia. Ważnym elementem tego systemu byłyby także instytucje pomocy społecznej, które informowałyby o formach pomocy jakie przysługują osobom znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Nabywanie kompetencji w umiejętnym funkcjonowaniu na rynku pracy Jak pokazują dane statystyczne, większy odsetek wśród osób bezrobotnych stanowią mężczyźni. Również wielu z bezdomnych uczestniczących w badaniu wskazywała, że ma jakiś fach i wykształcenie zawodowe. Ważnym celem byłoby zdiagnozowanie jakie zawody na rynku pracy są obecnie deficytowe, a jakie nadwyżkowe – wykonywane zwłaszcza przez mężczyzn (ponieważ oni stanowią większość wśród osób bezrobotnych zarejestrowanych) oraz przez grupę wieku pięćdziesięciu i więcej lat. Warto zdiagnozować sytuację absolwentów wkraczających na rynek pracy, ponieważ jest to kolejna z grup, w której rośnie bezrobocie. Należałoby także przejrzeć ofertę edukacyjną pod kątem możliwości przeprofilowania programów kształcenia i ich dostosowania do potrzeb rynku pracy. Tu ważną rolę odgrywałoby także poradnictwo zawodowe, zarówno w kwestii pomocy w wyborze szkoły (przyszłego zawodu), ale też dla dorosłych już pracujących czy opuszczających zakłady karne/poprawcze pomoc w doborze odpowiednich kursów, szkoleń ułatwiających przekwalifikowanie i w efekcie zmianę zawodu. Ważne byłoby także wprowadzenie do szkół zajęć warsztatowych wykształcających umiejętności radzenia sobie na rynku pracy (bycia aktywnym i elastycznym), rozwijania własnej inicjatywy w zakresie przedsiębiorczości oraz zarządzania finansami domowymi. [Warto dodać, że te działania sprawdzają się w Wielkiej Brytanii, gdzie dzieci ze szkół podstawowych są uczone przedsiębiorczości i ekonomii, by sprawnie poruszać się w dorosłym życiu na rynku pracy i konsumpcji.] Konieczność podjęcia tych działań potwierdza to, że najczęściej proponowanymi szkoleniami i kursami są komputerowe. Oczywiście trudniej funkcjonuje się w świecie nowoczesnych technologii bez ich znajomości, ale nie jest to, jak pokazują analizowane dokumenty, działanie skuteczne, pomagające osobom bezdomnym wejść na rynek pracy. Interesującym rozwiązaniem, które pomaga w rozwiązywaniu problemów bezrobocia, ponownego wchodzenia na rynek pracy są spółdzielnie socjalne. Ekonomia społeczna w krajach Unii Europejskiej stała się popularną formą pracy – działa tam blisko 130.000 spółdzielni socjalnych (np. w Hiszpanii spółdzielnie socjalne są 4 pracodawcą). Jak pokazują dane, również w Polsce rozwijają się przedsiębiorstwa społeczne. Działają one w wielu sferach m.in.: integracji

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

społecznej, rynku pracy, usług technicznych, społecznych, działalności handlowej czy produkcyjnej. W przedsiębiorstwach tych w Polsce9 pracują zarówno osoby zagrożone wykluczeniem, eksmisjami, zadłużone, bezrobotne, czy bezdomne. Warto dodać, że przedsiębiorstwa te odpowiadają przede wszystkim na lokalne potrzeby. Należałoby również stworzyć warunki do zwiększania liczby miejsc pracy, włączając w to istniejące już na rynku podmioty pracy. Tu rozwiązaniem byłoby wprowadzanie staży zawodowych, zatrudnienie wspierane czy prace interwencyjne, które kierowane byłyby nie tylko do osób bezrobotnych, ale także i bezdomnych oraz uchodźców.

Wsparcie dla rodzin Współcześnie pojawia się coraz więcej problemów, sytuacji, z którymi rodziny sobie nie radzą. Stąd też potrzebne jest im wsparcie nie tylko finansowe, ale i terapeutyczne. Wsparcie finansowe rozwiązuje tylko niektóre potrzeby i problemy. Natomiast potrzebne jest działanie długofalowe niwelujące różnorodne deficyty. Jak pokazują badania, wśród kobiety częściej niż wśród mężczyzn przyczyną bezdomności jest dysfunkcja rodziny, przemoc domowa. Wśród mężczyzn zaś alkoholizm i przestępczość10. Potrzebne jest wsparcie instytucjonalne o charakterze terapeutycznym i edukacyjnym dla kobiet i dzieci zagrożonych przemocą, ale także rozwiązania prawne. Obecnie często można spotkać się z sytuacją, gdy kobiety i dzieci z rodzin zagrożonych patologiami ukrywają to, nie potrafią sobie z tym poradzić lub też nie wiedzą gdzie mają się zgłosić po pomoc. To ofiary przemocy często pozostają bez dachu nad głową, pozostawiając mieszkanie swojemu prześladowcy. Brakuje chociażby rozwiązań prawnych, które zapewniałyby pewien poziom bezpieczeństwa dla prześladowanych – takich jak zakaz zbliżania się do ofiar przemocy przez prześladowcę. Innym problemem jest też uzależnienie alkoholu. Tu powinny znaleźć się również rozwiązania polegające na wprowadzeniu zmian w przepisach prawa tak, aby to np. współmałżonek mógł składać wniosek o skierowanie na terapię osoby uzależnionej. Obecnie uzależniony, poza sytuacjami szczególnymi, musi wyrazić zgodę na podjęcie terapii. 9

Przykłady dobrych praktyk prezentowane są m.in. na stronie ekonomiaspoleczna.pl. A. Białas, Empiryczna weryfikacja bezdomności kobiet, publikacja na www.bratalbert.org.pl

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Ważne dla rodzin biednych, dysfunkcyjnych, wykluczonych (ale także dla osób bezdomnych) jest budowanie kapitału społecznego, rozumianego jako: „ogół relacji społecznych pochodzących z nich korzyści, które czerpie osoba lub grupa”.11 Tak więc zasobność w powiązania rodzinne, sąsiedzkie, towarzyskie jest istotnym wsparciem w rozwiązywaniu różnych problemów, stąd też istotna jest odbudowa kapitału społecznego. Terapia powinna być dobierana pod kątem potrzeb rodziny, warsztaty indywidualne (członkowie rodzin) i grupowe (rodziny) prowadzone przez zespoły specjalistów, w skład których wchodziliby także pracownicy socjalni. Ważnym byłoby też włączenie w działanie profilaktyczne o charakterze informacyjno-edukacyjnym – promujące zmianę stylu życia, pokazujące znaczenie więzi społecznych w rozwiązywaniu problemów, aktywne uczestnictwo w wielu sferach życia, ale także pokazujące konsekwencje uzależnień czy zachowań agresywnych – różnych instytucji i organizacji: szkoła, ośrodki terapii, ośrodki interwencji kryzysowej, punkty poradnictwa,

służba

zdrowia,

sądy,

policja,

czy

zarządcy/administratorzy

budynków

mieszkalnych. W większości działania profilaktyczne powinny być nakierowane na wczesne rozpoznawanie problemu i opracowanie planu wyjścia z sytuacji kryzysowej. Wsparcie dla uchodźców – mieszkalnictwo, praca, terapie Formą zapobiegania bezdomności, ale także integracji społecznej byłoby zwiększenie dostępności do zasobów mieszkań socjalnych czy komunalnych, zwłaszcza dla rodzin czy osób pozytywnie rokujących. Obecnie uchodźcy nie mają możliwości korzystania z mieszkań socjalnych czy komunalnych. Najczęściej wynajmują mieszkania na wolnym rynku, często po zawyżonych cenach. W sytuacji gdy nie starcza finansów kilka rodzin zamieszkuje jedno mieszkanie. W efekcie część z nich znajduje pomoc w placówkach dla bezdomnych. Również w trakcie trwania programu, gdy wypłacane są środki na pokrycie czynszu – dotyczy to mieszkań wynajmowanych.

M. Theiss, Kapitał społeczny a wykluczenie społeczne, (w:) R. Szarfenberg i in. (red.) Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Perspektywa poznawcza, Warszawa 2010, s. 147-148.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Ważnym elementem wchodzenia na rynek, ale także pełnej integracji społecznej jest nauka języka, kultury polskiej. Kurs taki trwa 12 miesięcy i nie jest to wystarczający czas na naukę sprawnego porozumiewania w życiu codziennym. Warto dodać, że uchodźcy znajdują się w przez długi czas w fazie liminalnej, są zawieszeni pomiędzy kulturami swoją a obcą, kraju pobytu. Osoby te wyjeżdżając zerwały więzi z rodziną, znajomymi, kapitał społeczny pozostał w kraju pochodzenia. W kraju pobytu stykają się z inną kulturą, religią, relacjami międzyludzkimi, stylami życia. Z jednej strony wyszli ze swojej kultury, kraju, pozrywali więzi społeczne, a drugiej znaleźli się w obcych ich kulturze warunkach, bez znajomości języka, kapitału społecznego. Przystosowywanie się do nowych warunków funkcjonowania odpowiedniego wielu sferach życia jest bardzo trudne do zaakceptowania. Bez odpowiedniego wsparcia ich integracja społeczna nie będzie możliwa, uzależnią się od systemu wsparcia. Jak wskazują eksperci, z nauki języka i Indywidualnego Programu Integracji korzysta niewielki tylko odsetek cudzoziemców12. Tu istotnym problemem jest brak motywacji uchodźców. Dotyczy to również sfery pracy, edukacji do nowego zawodu. Osoby te nie widzą możliwości ułożenia sobie życia w nowym kraju pobytu, dla części jest to czasowy pobyt przed wyjazdem do innego kraju. Wszystkie te problemy rodzą również patologie czy choroby. Wsparciem należałoby otoczyć kobiety z dziećmi, które mają trudniejszą sytuację w zabezpieczeniu mieszkania i bytu sobie i dzieciom, jak pokazują przykłady rozwiązań w innych krajach, kobiety i dzieci chętniej i szybciej się integrowały mając do dyspozycji wsparcie, zapewnione mieszkanie i możliwość wejścia na rynek pracy. Należałoby skierować do tej grupy adresatów wybrane formy terapii, ale także pracę socjalną nakierować na działania motywujące do zmiany. W drodze do pełnej integracji powinien towarzyszyć asystent, wspomagany przez pracownika socjalnego, który informowałby o prawach przysługujących cudzoziemcowi, pomagał w kontaktach urzędowych (barierą często jest właśnie nieznajomość języka polskiego, ale także różnice kulturowe). Pomoc asystenta przydałaby się w staraniach o zatrudnienie czy zawiązaniu przedsiębiorstwa socjalnego. Dobrym rozwiązaniem byłoby powstanie Domu Uchodźcy, sprofilowanej placówki, w której świadczone byłyby usługi specjalistyczne (prawna, psychologiczna, medyczna, edukacyjna) i wsparcie niezbędne do 12

Integracja uchodźców w Polsce w liczbach.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zakorzenienia się w nowej rzeczywistości, ale także uruchomienie przedsiębiorstwa ekonomiii społecznej.

b) zakres pomocy sprofilowanej Stworzenie wyspecjalizowanych placówek zajmujących się chorymi, niepełnosprawnymi i starymi osobami bezdomnymi Jak wynika z analizowanych materiałów, osoby bezdomne mają ograniczony dostęp do usług służby zdrowia (problem rejonizacji, brak dokumentów potwierdzających ubezpieczenie, ale także nieodpowiedni sposób traktowania pacjentów) i placówek pobytu stałego (DPS – część bezdomnych, którzy dysponują środkami finansowymi nie chce przebywać w tych placówkach ze względu na opłaty, które muszą ponosić za swój pobyt) oraz brakiem zakładów opieki długoterminowej tj.: zakładów opiekuńczo-leczniczych i zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych. Część z badanych osób bezdomnych ma orzeczony stopień niepełnosprawności, są także osoby przewlekle chore i niepełnosprawne. Placówki stałego pobytu dla osób bezdomnych nie są przygotowane ani technicznie (brakuje udogodnień dla osób niepełnosprawnych, zbyt mało przestrzeni prywatnej dla zachowania intymności), ani specjalistycznie (w placówkach nie ma zatrudnionych na stałe ani pielęgniarek, ani lekarzy czy specjalistów – np. rehabilitantów). W obecnej sytuacji niejednokrotnie pacjenci szpitali, bez konsultacji w sprawie jakości możliwej dalszej opieki specjalistycznej, są wypisywani do placówek stałego pobytu dla osób bezdomnych. W takich przypadkach powinny obowiązywać pewne standardy postępowania i umieszczania chorych w odpowiednich dla stanu zdrowia placówkach lub takich, które mogą zapewnić opiekę pielęgniarską lub lekarską. Powinna powstać jedna placówka świadcząca opiekę długoterminową i specjalistyczną przejmująca zadania DPS ZOL i ZPO oraz Hospicjum. Zapotrzebowanie na tego rodzaju placówki będzie rosło w związku ze starzeniem się społeczeństwa (niedołężnienie, choroby wieku starczego) oraz przebywaniem osób bezdomnych (zwłaszcza tych, którzy nie korzystają z pomocy instytucjonalnej, przebywających w specyficznych warunkach życiowych – ciężkie warunki atmosferyczne, brak możliwości utrzymania higieny, nieodpowiednie

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

odżywianie się, alkohol, urazy, stres, które powodują zagrożenie różnymi chorobami) poza systemem opieki medycznej lub korzystających doraźnie z takich usług.

Kompleksowa opieka terapeutyczna W leczeniu uzależnień osób bezdomnych niezbędna jest kompleksowa opieka, zarówno psychologiczna, medyczna, jak i prawna. W związku z tym – zgodnie ze standardami GSWB13 – istotne byłoby stworzenie terapeutycznych interdyscyplinarnych zespołów w placówkach działających na rzecz osób bezdomnych, w tym uzależnionych. Koncentrowanie się jedynie na leczeniu uzależnień nie zawsze jest wystarczające, należałoby też równolegle prowadzić pracę nad deficytami wynikającymi z bezdomności – chociażby nad odbudowywaniem więzi z rodziną, umiejętności społecznych. Mimo, iż badane osoby bezdomne w większości deklarowały, że w miejscu przebywania czują się bezpiecznie i są dobrze traktowane, to jednak czują się samotne, mimo, że część z nich ma dzieci. Niezbędne byłoby dostosowanie czasu trwania programów, tak, aby umożliwiały wprowadzanie zmian w obu aspektach. Warto byłoby wprowadzić programy terapeutyczne w zakresie uzależnień średnio– lub długoterminowe, z możliwością kontynuacji w warunkach ambulatoryjnych, które umożliwiałyby kompleksową pracę z zastosowaniem Indywidualnych Programów Wychodzenia z Bezdomności. Ważne jest także opracowywanie programów terapeutycznych i dobranie grup terapeutycznych w zależności od czasu przebywania w stanie bezdomności. Jak twierdzą eksperci „niekorzystne jest mieszanie osób płytko i głęboko bezdomnych”14. Długotrwałe przebywanie w placówce wpływa na mniejsze szanse związane z wyjściem z bezdomności. Z biegiem czasu osoby, które były zdolne do samodzielnego funkcjonowania lub podjęcia terapii przyzwyczajają się do życia na koszt państwa i w efekcie podejmują coraz mniej działań zmieniających sytuację życiową. Również im dłużej przebywają w stanie bezdomności tym trudniej jest im odbudować więzi społeczne. Eksperci zwracają uwagę na to, że: „pewne czynniki psychologiczne w połączeniu z czynnikami społeczno-ekonomicznymi, 13

Por. Model GSWB, Zdrowie, ss. 325-326.

E. Jaroszewska, Bezdomni jako zbiorowość wykluczona społecznie, (w:) R. Szarfenberg i in. (red.) Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Perspektywa poznawcza, Warszawa 2010, s. 292.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

prawnymi czy patologiami mogą wpłynąć na fakt, że osoba w trudnej sytuacji nie będzie potrafiła jej rozwiązać i stanie się osobą bezdomną. Byłyby to: choroba psychiczna i cechy jednostki (np. brak umiejętności podtrzymywania/budowania więzi, niezaradność, nonkonformizm) oraz wolny wybór”15. Postulatem, który należałoby rozważyć jest umieszczanie poradni terapeutycznych w placówkach dla osób bezdomnych (np. domach stałego pobytu). Kompleksowe działania w zakresie integracji społecznej Mając

uwadze

wiele

skumulowanych

czynników

społeczno-ekonomicznych,

psychologicznych, prawnych oraz patologii, które wpłynęły na wejście w bezdomność i trwanie w tym stanie, należałoby podjąć zindywidualizowane działania realizowane przez grupy interdyscyplinarnych zespołów specjalistycznych, a nakierowane na poszczególne jednostki lub grupy. Dobrym rozwiązaniem byłoby stopniowanie pomocy i działań na poszczególnych etapach16 jak zalecają GSWB. Pierwszym krokiem byłoby wprowadzenie osoby bezdomnej do systemu opieki przez streetworkerów, następnie umożliwienie dostępu do wszystkich możliwych form pomocy doraźnej (schronienia, wyżywienia, ubrania, usług medycznych, zaopatrzenia w niezbędne dokumenty) i rozpoczęcie pracy motywacyjnej i socjoterapeutycznej. Istotnym elementem działania już na poziomie pomocy doraźnej byłoby przydzielenie osobie bezdomnej coacha, który monitorowałby całą drogę osoby bezdomnej począwszy od jej wejścia do systemu, aż po moment trwałego usamodzielnienia się. Coach/trener osobisty byłby wsparciem w osiąganiu założonych celów, ale istotne byłoby nawiązanie partnerskiej relacji i wzajemne zaufanie. Kolejnym etapem byłaby diagnoza lub autodiagnoza kondycji życiowej i społecznej dokonanej z udziałem osoby bezdomnej zespołu specjalistów i coacha, ustalenia hierarchii problemów do rozwiązania, dalej określenie zakresu i formy pomocy, a także ustalenie czasu realizacji konkretnego działania (z podpisaniem Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności włącznie). Działania w sferze zdrowia mogłyby rozpocząć się od podjęcia leczenia schorzeń i 15 16

Op. cit., s. 283. Por. j.w., Zatrudnienie i edukacja, ss. 386-388,412.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

dolegliwości, ale także podejmowania terapii uzależnień. Działania społeczne polegałyby w głównej mierze na zwiększaniu kompetencji społecznych, odbudowie więzi społecznych, prawne – rozwiązanie problemów związanych np. z niespłaconym zadłużeniem, zaległościami alimentacyjnymi. Najtrudniejsza sfera działań – praca. Tu ważne byłoby: aktywizowanie zawodowe w formie kursów, warsztatów, czy szkoleń, ale także wykonywanie pracy społecznie użytecznej, w tym na rzecz placówki. W każdej sferze i na każdym etapie ważna byłaby również edukacja i profilaktyka. Istotne byłoby też monitorowanie etapów i ich ewaluacja, co pozwoliłoby mierzyć skuteczność i adekwatność działań w stosunku do ponoszonych nakładów. Do działania na poszczególnych etapach powinny włączać się instytucje i organizacje działające w danym obszarze. Ta współpraca powinna być skoordynowana, skoncentrowana na osiąganiu wymiernych efektów działań. Kolejnym działaniem, byłoby przygotowanie do wejścia na rynek pracy zarówno poprzez doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy jak i treningi ekonomiczne, warsztaty z autoprezentacji, kursy doszkalające. Następnym etapem byłoby rozpoczęcie pracy, sprawdzenie swoich kompetencji zawodowych i społecznych. Chociażby w formie stażu, zatrudnienia wspieranego, prace interwencyjne. Innym, jak pokazują polskie dobre praktyki, jest powoływanie spółdzielni/przedsiębiorstw ekonomii społecznej, które mogą świadczyć różnego rodzaju usługi, prowadzić działalność handlową i/lub produkcyjną w zależności od potrzeb lokalnego rynku i przedsiębiorczości osób bezdomnych. Następnym działaniem byłby trening samodzielnego mieszkania, ale pod kontrolą coacha lub wolontariusza. Tu ważne byłoby zwiększanie dostępności mieszkań treningowych, socjalnych taniego budownictwa. Rozwiązaniem mogło by być przekształcanie pustostanów, lokali substandardowych czy innych przestrzeni – np. post industrialnych – na mieszkania treningowe lub hotele. Większość prac, w ramach pracy społeczno użytecznej i doskonalenia umiejętności zawodowych oraz integracji, mogłyby wykonać same zainteresowane osoby – bezdomni. Ostatnim etapem byłoby usamodzielnienie się i podtrzymanie zatrudnienia, ale jednocześnie będąc pod kontrolą coacha. Współdziałaniem powinni wykazać się: pracownicy socjalni, placówki dla bezdomnych. Ośrodki Pomocy Społecznej/Miejskie Ośrodki Pomocy Rodzinie,

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Powiatowe Urzędy Pracy, Centra Aktywizacji Zawodowej, Kluby Pracy, Centra/Kluby Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Agencje Zatrudnienia, Organizacje Pozarządowe, Ośrodki Szkoleniowe, prywatni przedsiębiorcy, urzędy wojewódzkie. Ponieważ proces wychodzenia z bezdomności jest wieloproblemowy i długotrwały, konieczne jest silne wsparcie wielu instytucji, organizacji, osób i rodzin na drodze do pełnej integracji społecznej.

Stworzenie wyspecjalizowanego streetworkingu, coachingu Streetworking, coaching powinien być stałym, kompleksowym system wsparcia, wyodrębnionym z innych form pracy aktywizującej, ale też zapisaną w odpowiednich dokumentach na poziomie samorządowym, co pozwoliłoby na systemowy sposób finansowania. Przełożyłoby się to na stabilność w zakresie zatrudnienia takich osób. To w efekcie dawałoby możliwość stałego, całorocznego działania niezależnego od czasowych projektów (jak to się ma w chwili obecnej). Działania adresowane do osób bezdomnych powinny być zaplanowane, realizowane w sposób ciągły, ale też uwzględniać ich potrzeby i stopień motywacji. Działania stałe całoroczne pozwolą na nawiązywanie stałego kontaktu, zapewnią komfort współpracy. Istotnym byłoby opracowanie standardów rekrutacji, pracy i współpracy. Określenie zakresu wiedzy, kompetencji czy progu wypalenia się zawodowego, sytemu zmianowość godzin pracy (zmianowość). Streetworkerzy powinni być szkoleni w na etapie przygotowania do wykonywanych działań, wdrażania do pracy specjalistycznej, ale także motywowani do uzupełniania wiedzy i umiejętności w zależności od pojawiających się problemów w lokalnym środowisku pracy. Szkolenia powinny dawać wiedzę z wielu dziedzin m.in. socjologii, antropologii psychologii, prawa, medycyny i pracy socjalnej. Istotne byłoby skoncentrowanie się na problematyce bezdomności i jej specyfice, ale także wykształcenie odpowiednich umiejętności interpersonalnych u streetworkerów, które pozwalałyby z jednej strony na łatwość nawiązywania kontaktów, a z drugiej radzenia sobie w trudnych sytuacjach np. ze stresem. Istotne byłoby etapowe wdrażanie do pracy np. poprzez wybór opiekuna i odbywanie u niego stażu/praktyki. Kolejnym etapem byłoby samodzielne działanie pod o kontrolą opiekuna. Ostatnim etapem byłaby praca samodzielna lub zespołowa połączona z możliwością doszkalania. Ważny jest w

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

przypadku streetworkerów ich poziom kompetencji, wiedzy specjalistycznej, ponieważ są oni często pierwszymi lub jedynymi osobami, które starają się nawiązać kontakt z adresatami działań, co w efekcie przekłada się na skuteczność działań w środowisku osób bezdomnych. Ważnym byłoby zapewnienie bezpieczeństwa nie tylko w sferze stabilnego zatrudnienia i wynagrodzenia, ale także osobistego. Pracownicy terenowi działają często w warunkach narażających ich zdrowie lub życie. Pomocą mogłyby być opracowywane mapy miejsc stwarzających zagrożenie i osób tam przebywających (zdarza się, że agresywnych) i podejmowanie działania zespołowego. Ale też istotnym wydaje się zapewnienie opieki psychologicznej. Również ważnym wydaje się dokumentowanie i ewaluowanie podejmowanych działań przez streetworkerów. Ponadto pracownicy terenowi powinni współpracować z innymi podmiotami i organizacjami działającymi na rzecz osób bezdomnych, by wymieniać się doświadczeniami i poszerzać wiedzę. Coaching17 zaś rozumiany jako proces doskonalenia kwalifikacji pod kierunkiem trenera przez nabywanie nowych umiejętności, korygowanie nieskutecznych zachowań. Polegałby na obserwacji osoby szkolonej w trakcie wykonywanej pracy, samoocenie, informacji zwrotnej i planowaniu nowych strategii postępowania. Jego istotnym elementem byłaby partnerska relacja i wzajemne zaufanie między osobistym trenerem, a jego uczniem. Zasadniczym zadaniem coachingu byłoby wsparcie osoby objętej kompleksem działań w osiągnięciu przez nią uzgodnionych z trenerem celów. Istotą byłoby wykorzystanie zasobów: wiedzy i umiejętności już posiadanych i odpowiednie zmotywowanie i towarzyszenie podopiecznemu w celowym usprawnianiu jego funkcjonowania. Trenerzy powinni być także w odpowiedni sposób wyszkoleni i wdrażani do pracy. Powinny zostać określone: zakres kompetencji, wiedzy, rodzaje szkoleń. Ważnym byłoby także wypracowanie określonych procedur rekrutacji, zakres kompetencji i wiedzy specjalistycznej oraz opracowanie standardów pracy trenera. Tu ważny byłby monitoring działań oraz ewalucja. 17

A. Ratajczyk i P. Pilipczuk: Coaching a inne dyscypliny. [dostęp 2011-12-28] oraz I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach, wyd. Śląsk, Katowice 2010, s. 12.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Partnerami dla streetworkerów, ale i coach-ów powinny być: służby mundurowe, Ośrodki Pomocy Społecznej, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, organizacje pozarządowe oraz służba zdrowia. Dodatkowo: Urzędy Pracy, Agencje Pracy, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, organizatorzy zatrudnienia socjalnego oraz szkoleniowego i kursów, spółdzielnie pracy socjalnej, kuratorzy, media, administracje osiedli mieszkaniowych, administracje ogródków działkowych, osoby prywatne, Centra Zarządzania Kryzysowego, przedsiębiorstwa dystrybucji energii cieplnej, izby wytrzeźwień, skupy surowców wtórnych, firmy prywatne, członkowie lokalnej społeczności.

c) rozwiązania systemowe Istotnym zadaniem byłoby doprowadzenie do wyodrębnienia z wielozadaniowego streetworkingu części sprofilowanej, jako aktywizującej metody pracy z osobami bezdomnymi oraz wprowadzenie standardów pracy. Ważne byłoby wprowadzenie zapisu w odpowiednich dokumentach na szczeblu i samorządowym. Zmieniłoby to sytuację w sferze zatrudniania i finansowania. Podobnie działania należałoby wprowadzić co do coachingu. Ważnym zadaniem jest wprowadzenie standardów pracy socjalnej, która jest podstawowym narzędziem pracowników przygotowywaniu właściwej diagnozy sytuacji, stymulacji aktywności osób korzystających pracowników pomocy pracowników w efekcie przygotowania świadczeń odpowiednich do zindywidualizowanej sytuacji klienta/ów. Koniecznym byłoby wprowadzenie szkoleń, treningów i warsztatów podnoszących kwalifikacje, zwiększających kompetencje interpersonalne i zawodowe oraz uwrażliwiające na problemy określonych grup społecznych czy ich odmienność kulturową (bezdomni, uchodźcy). Te szkolenia powinny odbywać się w trybie doraźnym lub być wprowadzone do programu kształcenia na studiach wyższych dla pracowników socjalnych, ale także wszystkich pracowników i urzędników instytucji oraz organizacji działających w systemie pomocy lub z nim współpracujących.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

System informacyjny Powinna powstać baza danych wszystkich osobach bezdomnych (za ich zgodą), z informacjami gdzie przebywają, jak długo, jaka pomoc jest im udzielana, czy została wyczerpana, jakie działania były podejmowane z informacją, co zadecydowało o niepowodzeniu. W bazie powinny znaleźć się także informacje o osobach, które wyszły z bezdomności, jak sobie radzą w nowych warunkach. Model GSWB zaleca monitoring, ale także ewaluację podejmowanych działań. Informacje zwrotne pozwoliłyby na wprowadzenie zmian, podnieść skuteczności działań. W chwili obecnej system prowokuje do nadużyć, odbiorcy są biernymi biorcami. Działania są efektywne na płaszczyźnie pomocy doraźnej. Brakuje działań długofalowych i motywacyjnych. Istotnym byłby również przepływ informacji pomiędzy instytucjami i organizacjami o podejmowanych inicjatywach, wspólnych działaniach, projektach czy nowych podmiotach rozpoczynających działania w tej sferze. Aktualnie nie wszyscy pytani wiedzieli, czym i w jakim zakresie zajmują się podmioty działające w systemie pomocy. Istotna byłaby tu koordynacja wspólnych poczynań, ponieważ w chwili obecnej niektóre podmioty nie konsultują swoich przedsięwzięć podejmując niejednokrotnie działania akcyjne. Do grona podmiotów działających na rzecz osób bezdomnych należałoby dołączyć podmioty gospodarcze, które mogłyby zapewnić zatrudnienie wspierane oraz te, które mogłyby przekazać swoje budynki na mieszkania treningowe. Tu należałoby też opracować i stosować kodeks dobrej współpracy i dobrych praktyk.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

9. Aneks Lista analizowanych dokumentów w analizie desk research Projekty systemowe i konkursowe PO KL i inne oraz programy dotyczące osób bezdomnych 1. „Program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności” realizowany przez Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko – Gdańskiej „ELEOS” w Białymstoku współfinansowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. 2. „Program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności” realizowany przez Stowarzyszenie „Ku Dobrej Nadziei” w Białystoku współfinansowany ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. 3. Projekt systemowy „Aktywność kluczem do sukcesu” realizowany przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Białymstoku współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. 4. Projekt „Szansa na awans – aktywizacja zawodowa bezdomnych i zagrożonych bezdomnością mężczyzn” realizowany przez Caritas Archidiecezji Białostockiej przy partnerstwie Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Białymstoku, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. 5. Program profilaktyczny pn. „Nie bądźmy obojętni” realizowany przez Komendę Wojewódzką Policji w Białymstoku 6. Informacja dotycząca Projektu „Twój przyjaciel streetworker” realizowanego przez Fundację „Spe Salvi” współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 7. Informacja dotyczącą działań Fundacji Edukacji i Twórczości w Białymstoku w roku 2010 realizowanych na rzecz uchodźców jako osób zagrożonych bezdomnością.

Sprawozdania, raporty, zestawienia:

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Kwestionariusz OPS na rok 2010 Kwestionariusz do analizy dokumentów zastanych Raport z wykonania Miejskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Sprawozdanie roczne MPiPS – 03 za rok 2010 Sprawozdawczość Policji dotycząca osób bezdomnych za 2010/2011 Sprawozdawczość Straży Miejskiej dotycząca osób bezdomnych w roku 2010 Sprawozdanie z wykonania budżetu Miasta Białegostoku za rok 2010 Sprawozdanie z działalności MOPR w Białymstoku za rok 2010 Załącznik do budżetu – tabela z ustaloną wysokością środków przeznaczonych na wsparcie osób bezdomnych w budżecie Miasta Białystok w 2010 roku. Zestawienie dotacji udzielonych przez Urząd Miejski w Białymstoku na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Regulaminy, statuty, uchwały: Statut Miasta Białegostoku Statut Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Białymstoku Regulamin Organizacyjny Urzędu Miejskiego w Białymstoku Regulamin Organizacyjny Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Białymstoku Uchwała w sprawie budżetu Miasta Białystok na rok 2010 r. + załącznik nr 2, nr 6, nr 7 do uchwały Miejska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Białegostoku na lata 2005 – 2010 r. (obecnie trwają prace nad opracowaniem nowej strategii, projekt będzie w grudniu).

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

100

Dyspozycje do indywidualnych wywiadów pogłębionych INDYWIDUALNY WYWIAD POGŁĘBIONY DYSPOZYCJE DO WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH Z PRZEDSTAWICIELAMI INSTYTUCJI/ORGANIZACJI DZIAŁAJĄCYMI NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH Temat ogólny 1. Bezdomność jako (lokalny) problem społeczny

Zagadnienia szczegółowe 1. Jakie znaczenie (jaką rangę) ma bezdomność wśród problemów społecznych gminy –zdaniem respondenta? 2. Ocena skali zjawiska bezdomności w gminie zdaniem respondenta (także u ujęciu dynamicznym); należy dopytać się o źródła informacji (badania, statystyki, itp.). 3. Najważniejsze potrzeby bezdomnych w gminie. 4. Czy/jak w ciągu ostatnich lat zmienił się charakter bezdomności w gminie: przyczyny i charakterystyka socjodemograficzna bezdomności, potrzeby? 5. Stosunek społeczności lokalnej do bezdomności na podstawie doświadczeń respondenta: świadomość problemu i skali zjawiska, stosunek (nastawienie) do osób bezdomnych.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Jakie są najważniejsze problemy społeczne miasta/gminy? ■ Wymienił(a) Pan(i) następujące problemy społeczne gminy… Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) uszeregować je od najważniejszego do najmniej ważnego? [Poprosić o uzasadnienie]. ■ [Jeśli wśród problemów nie ma bezdomności poprosić o wyjaśnienie dlaczego zabrakło jej na liście, następnie poprosić o porównanie znaczenia problemu bezdomności z problemami z listy]. 2. Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) coś powiedzieć na temat liczby bezdomnych na terenie miasta i gminy? Czy Pana(i) zdaniem w ciągu ostatnich kilku lat skala zjawiska bezdomności zmieniała się (jak?, dlaczego?), czy też utrzymywała się na względnie niezmienionym poziomie? Czy na terenie gminy były prowadzone jakieś badania/szacunki/statystyki dotyczące bezdomności (wykluczenia społecznego)? 3. Jakie są Pana(i) zdaniem obecnie najważniejsze potrzeby bezdomnych na terenie gminy? 4. Czy zauważył(a) Pan(i), żeby w ciągu ostatnich kilku lat na terenie miasta/gminy zmienił się charakter bezdomności, czy też pozostaje on względnie niezmienny (chodzi mi np. o wiek bezdomnych, przyczyny wchodzenia w bezdomność, itp.)? ■ [W przypadku zmian: jakie?, jaki mają charakter?, jak je Pan(i) ocenia, czy się utrzymają (będą maleć/narastać)?, czy dotyczą np. wieku?, stanu zdrowia?, proporcji kobiet i mężczyzn? grup społecznych, których dotyczy ten problem, korzystania z instytucjonalnego wsparcia?, przyczyn bezdomności?]. 5. Jak w Pana(i) ocenie społeczność miasta/gminy traktuje kwestię bezdomności? Czy bezdomność dostrzegana jest przez społeczność miasta/gminy jako widoczny problem społeczny, czy też nie? Jaki obraz osoby bezdomnej dominuje wśród mieszkańców gminy? Czy na tę kwestię ma wpływ

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

101

wielkości miejscowości, w której się mieszka?

Temat ogólny 2. Działania podejmowane przez instytucję/organizację reprezentowaną przez respondenta

Zagadnienia szczegółowe 1. Zakres świadczonych usług, ocena adekwatności (realizacji istotnych potrzeb) i skuteczności oraz efektywności działań podejmowanych przez instytucję/organizację. 2. Ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian w funkcjonowaniu instytucji/organizacji: zakres świadczonych usług, organizacja pracy, kompetencje kadry, kooperacja z innymi instytucjami/organizacjami, infrastruktura, finansowanie.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Prosił(a)bym, aby pokrótce opisał(a) Pan(i) działania podejmowane przez instytucję/organizację, którą Pan(i) reprezentuje (zakres usług). ■ Jakie są podstawowe cele tych działań (dopytać się o cele krotko-i długoterminowe)? ■ W jakim zakresie działania te zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań, np. co uważa się za sukces w pracy z uczestnikami terapii?] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu instytucji, którą Pan(i) reprezentuje (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, współpracę z innymi instytucjami/organizacjami, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nią projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

102

Temat ogólny 3. Współpraca międzyinstytucjonalna

Zagadnienia szczegółowe 1. Stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit: przypisywanie rangi problemowi, gotowość do angażowania się w projekty na rzecz bezdomnych (wykraczające poza statutowe działania instytucji/organizacji). 2. Współpraca pomiędzy instytucjami działającymi na rzecz osób bezdomnych (także spoza partnerstwa): a. formy i zakres kooperacji, b. ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian, najważniejsze wyzwania i trudności –jak je przezwyciężyć, c. instytucje które warto zaangażować zainteresować problemem bezdomności, d. powiązania nieformalne ocena na ile są funkcjonalne z perspektywy rozwiązywania problemów osób bezdomnych.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Jaki stosunek do problemu bezdomności reprezentują przedstawicie kluczowych instytucji z terenu miasta/gminy? Jaką rangę przypisują problemowi bezdomności? Jak Pani(i) ocenia ich zaangażowanie w pomoc osobom bezdomnym (chodzi mi oczywiście o działania wykraczające poza te, które wynikają z realizacji przepisów)? 2. Jak na terenie miasta/gminy ocenia Pan(i) funkcjonowanie systemu pomocy oferowanej osobom bezdomnym? ■ Jak przebiega współpraca pomiędzy instytucjami ważnym z perspektywy pomocy osobom bezdomnym? ■ Czy jakieś projekty realizowane są wspólnie? ■ Czy warto byłoby wprowadzić jakieś zmiany we współpracy pomiędzy instytucjami i organizacjami, które Pan(i) wymienił(a)? ■ Czy są jakieś instytucje/organizacje, które warto byłoby zaangażować w rozwiązywanie problemów osób bezdomnych (dlaczego?), ewentualnie zwiększyć ich zaangażowanie? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]. ■ Jak ocenia Pan(i) nieformalną stronę relacji pomiędzy przedstawicielami instytucji/organizacji, które Pan(i) wymienił(a)? Czy/w jaki sposób przekładają się one na rozwiązywanie problemów osób bezdomnych?

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

103

Temat ogólny 4. Pomoc doraźna

Zagadnienia szczegółowe 1. Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest pomoc doraźna; w tym kadra, infrastruktura, finansowanie. Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości. 2. Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Chciał(a)bym poprosić Pana(ią) o opis działań podejmowanych na terenie miasta/gminy przez instytucje i organizacje, których celem jest tzw. pomoc doraźna (nocleg, wyżywienie, zabiegi medyczne, itp.). ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. Należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. urząd miasta/gminy, 2. ośrodek pomocy społecznej, 3. powiatowe centrum pomocy rodzinie 4. przychodnia, 5. szpital, 6. ośrodek interwencji kryzysowej, 7. stacjonarny dom dla bezdomnych, 8. noclegownia, schronisko, ogrzewalnia, 9. dom pomocy społecznej, 10. zakład opiekuńczo-leczniczy, 11. zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy, 12. hospicjum, 13. poradnia terapii uzależnień, 14. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 15. ośrodek detoksykacyjny/izba wytrzeźwień,

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

104 16. organizacje pozarządowe zajmujące się pomocą doraźną, streetworkingiem. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

Temat ogólny 5. Integracja społeczna

Zagadnienia szczegółowe 1. Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest wychodzenie z bezdomności (inaczej –reintegracja społeczna, resocjalizacja); w tym kadra, infrastruktura, finansowanie. 2. Poprawa skuteczności działań integracyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest wyprowadzanie ludzi z bezdomność (reintegracja społeczna)? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. ośrodek interwencji kryzysowej, 2. stacjonarny dom dla bezdomnych, 3. schronisko, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej,

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

105 6. centrum integracji społecznej, 7. poradnia terapii uzależnień, 8. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 9. mieszkania wspierane, hostele, 10. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się reintegracją społeczną. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

Temat ogólny 6. Prewencja

Zagadnienia szczegółowe 1. Co –zdaniem respondenta oznacza „prewencja bezdomności”? Skuteczność prewencji od czego zależy? 2. Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest prewencja bezdomności; kadra, infrastruktura, finansowanie. 3. Poprawa skuteczności działań prewencyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Czy patrząc z lokalnej perspektywy bezdomności można zapobiegać? ■ [Jeśli nie to dlaczego?] ■ Czy prewencja jest lub może być skuteczna? ■ Od czego to zależy? ■ Co należy robić, aby zapobiegać bezdomności? 2. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest prewencja bezdomności? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby beneficjentów? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania):

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

106 ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

1. szpital, 2. ośrodek interwencji kryzysowej, 3. stacjonarny dom dla bezdomnych, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej, 6. centrum integracji społecznej, 7. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się prewencją bezdomności. 3. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

1. Zakończenie wywiadu (np. to już wszystkie pytania jakie chciałe(a)m Pan(i) zadać, jednak jest być może jakiś temat, którego nie poruszyłe(a)m, a uważa Pan(i), że warto coś o nim powiedzieć?) 2. Przekazanie podstawowych informacji o badaniu ankietowym; prośba o wypełnienie kwestionariusza. 3. Prośba o przekazanie (udostępnienie) materiałów na temat bezdomności w mieście/gminie, dotyczących pracy instytucji/organizacji reprezentowanej przez respondenta (a także innych dokumentów), z wyłączeniem materiałów gromadzonych w ramach analizy dokumentów.

Kwestionariusz raportu z wywiadu indywidualnego Data przeprowadzenia wywiadu:...................... Osoba przeprowadzająca wywiad:.......................................................................... W raporcie należy zrelacjonować opinie respondenta wg poniższych punktów. Miejsce na uwagi, propozycje i oceny badacza znajduje się na końcu raportu. 1. Numer respondenta..................

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

107 2. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego  Znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych gmin/y oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit.



Ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów i/lub w oparciu o inne źródła (także u ujęciu dynamicznym).



Charakter bezdomności i – ewentualnie – dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie/ach.



Stosunek społeczności lokalnej do bezdomności.

3. Działalność instytucji reprezentowanych przez respondentów 

Skrócony opis zakresu świadczonych usług.



Adekwatności, skuteczności i efektywność działań.



Ocena potrzeby i możliwość wprowadzenia modyfikacji w funkcjonowaniu instytucji/organizacji (zakres świadczonych usług, procedury, kadra i in.); ewentualnie – postulowane zmiany.

4. Współpraca międzyinstytucjonalna  Formy i zakres kooperacji.



Ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian; ewentualnie – postulowane zmiany.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

108 

Powiązania nieformalne w kontekście funkcjonowania instytucji działających na rzecz osób bezdomnych.



Wykaz instytucji zaproponowanych przez respondentów, które warto (szerzej) zaangażować w pomoc osobom bezdomnym (z uzasadnieniem).

5. Funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności 

Postrzeganie problematyki prewencji bezdomności – jej sensowności, skuteczności, możliwości wdrażania.



Opis podejmowanych działań.



Adekwatności, skuteczności i efektywność działań.



Ocena potrzeby i możliwość wprowadzenia zmian w funkcjonowaniu programów/instytucji/organizacji zajmujących się prewencją (zakres świadczonych usług, procedury, kadra i in.); ewentualnie – postulowane zmiany.

6. Funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej 

Skrócony opis zakresu świadczonych usług.



Adekwatności, skuteczności i efektywność działań.



Ocena potrzeby i możliwość wprowadzenia zmian w funkcjonowaniu programów/instytucji/organizacji (zakres świadczonych usług, procedury, kadra i in.); ewentualnie – postulowane zmiany.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

109

7. Funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu integracji społecznej 

Skrócony opis zakresu świadczonych usług.



Adekwatności, skuteczności i efektywność działań.



Ocena potrzeby i możliwość wprowadzenia zmian w funkcjonowaniu programów/instytucji/organizacji (zakres świadczonych usług, procedury, kadra i in.); ewentualnie – postulowane zmiany.

8. Uwagi, wnioski, rekomendacje badacza (w tym ewentualnie zaproponowanie osób do kolejnych wywiadów – indywidualne/grupowe)

9. Najważniejsze wypowiedzi respondenta ilustrujące powyższy opis (punkty 2-7) prosimy wpisać cytaty.

Ankieta IDI Bardzo dziękujemy za poświęcenie czasu i udzielenie wywiadu. Na koniec chcielibyśmy poprosić Panią/Pana o wypełnienie krótkiej, anonimowej ankiety, której celem jest zebranie informacji statystycznych. Dane te posłużą do stworzenia zbiorczej charakterystyki osób, które wzięły udział w badaniu we wszystkich gminach (podstawowe dane socjodemograficzne oraz dotyczące doświadczenia zawodowego i zaangażowania w działania z zakresu pomocy osobom bezdomnym, pracy socjalnej, itp.). 1. W tabeli poniżej prosimy wpisać najważniejsze stanowiska, funkcje, projekty i programy z zakresu pomocy osobom bezdomnym i pracy socjalnej, w których brał/a lub obecnie bierze Pani/Pan udział; prosimy także zaznaczyć czy dotyczyły one miasta/gminy, na temat której udzielił/a Pani/Pan wywiadu.

Stanowiska, funkcje, projekty i programy

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Czy dotyczyły/dotyczą one tego miasta

110 (tej gminy)? TAK NIE 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 2. Prosimy wpisać od ilu lat, pełniąc funkcje zawodowe lub społeczne, zajmuje się Pani/Pan problematyką bezdomności, pracy socjalnej? ............. lat 3. Jakie ma Pani/Pan wykształcenie? 1) niepełne podstawowe 2) podstawowe 3) gimnazjalne 4) zasadnicze zawodowe 5) niepełne średnie 6) średnie 7) pomaturalne (policealne)

8) student bez dyplomu licencjata 9) student z dyplomem licencjata 10) niepełne wyższe 11) wyższe licencjackie 12) wyższe magisterskie 13) tytuł naukowy (doktor i wyżej)

4. Prosimy o określenie Pana(i) obecnej sytuacji zawodowej (można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź). 1) emerytura lub renta 2) student, uczeń 3) niezatrudniony/a 4) prywatny przedsiębiorca 5) specjalista 6) wolny zawód

7) nauczyciel, pedagog 8) kierownik, menager, wyższy urzędnik 9) technik, wyspecjalizowany pracownik 10) pracownik niższego szczebla 11) robotnik, pracownik fizyczny 12) inne (prosimy wpisać) ................................................

5. Prosimy o określenie płci poprzez zakreślenie kółkiem odpowiedniego numeru. 1. kobieta

2. mężczyzna

6. Prosimy podać rok urodzenia:



Bardzo dziękujemy za poświęcenie czasu i wypełnienie ankiety!

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

111 Kwestionariusz wywiadu z osobą bezdomną Szanowny Panie / Szanowna Pani! rozmowa, którą zaraz z Panem/Panią przeprowadzę służy zebraniu bardzo ogólnych informacji o warunkach życia ludzi, którzy borykają się z problemem braku własnego dachu nad głową. W realizowanym badaniu chodzi o to, aby wiedza, jaką uzyskamy, była pomocna tym wszystkim, którzy odpowiadają za poprawę usług dla osób bezdomnych. chciał(a)bym zwrócić uwagę na jedną istotną rzecz: Pani/i odpowiedzi są całkowicie anonimowe a zebrane w trakcie realizacji wywiadów informacje posłużą jedynie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych i jako takie pozostaną w pełni poufne. Nikt nie będzie zatem wiedział, jakich udzielił(a) Pan/i odpowiedzi. Warto również dodać, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych a jedynie szczere i odnoszące się do Pani/i życia.

1a. Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie …………… (proszę wymienić nazwę gminy, na terenie której realizowane są wywiady z osobami bezdomnymi) korzystał/a Pan/i z którejkolwiek z wymienionych form pomocy udzielanych przez różne instytucje (pomoc społeczna, organizacja pozarządowa, stowarzyszenie, itd.)?Proszę wskazać wszystkie, z których pomocy Pan/i korzystał/a w ciągu ostatniego roku. POKAŻ KARTĘ NR 1 1. Wsparcie finansowe w postaci zasiłku 2.

Schronienie (noclegownia / schronisko)

Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną

Pomoc psychologiczna

Pomoc lekarska, szpitalna

Odzież

Wyżywienie

Indywidualny program wychodzenia z bezdomności

Łaźnia

Korzystanie z pomocy

Korzystał/a

10. Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) 11. Korzystanie z poradni uzależnień 12. Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 13. Pomoc w znalezieniu mieszkania 14. Pomoc w znalezieniu pracy 15. Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Nie korzystał/a

1b. Która z form pomocy jest najbardziej Pani/i potrzebna? POKAŻ KARTĘ NR 1

112 16. Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 17. Nie korzystałem z żadnej 18. Inne, prosimy wpisać jakie……….............................

Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie……………………… (proszę wymienić nazwę gminy, na terenie której realizowane są wywiady z osobami bezdomnymi) spotkał(a) się Pan/i z odmową pomocy?

tak – przejdź do pytania nr 3

nie – przejdź do pytania nr 5

Ile razy odmówiono Pani/i pomocy w ciągu ostatniego roku?POKAŻ KARTĘ NR 2

1-2 razy

3-5 razy

więcej niż 5 razy

trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi

Proszę pomyśleć sobie o ostatniej sytuacji, w której odmówiona została Panu/i pomoc. Proszę powiedzieć, czym uzasadniano odmowę? Pytanie prekategoryzowane czyli takie, w którym zadajemy pytanie otwarte i czekamy na odpowiedź osoby bezdomnej. Uzyskaną odpowiedź zaznaczamy na widocznej poniżej kafeterii. W przypadku odpowiedzi, której nie ma w poniższej liście prosimy o wpisanie jej w kategorię inne odpowiedzi 1. 3. 5. 6.

nie uzasadniono w ogóle nietrzeźwością brakiem wystarczających środków na pomoc niechęć i brak dobrej woli pracownika socjalnego

2. 4. 7. 8.

Brak zameldowania na terenie gminy (rejonizacja pomocy) Brak niezbędnych dokumentów (dowód os.) nie wiem dlaczego odmówiono mi pomocy Inne, prosimy wpisać jakie…...........

Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej działającego na terenie (proszę wymienić nazwę gminy, na terenie której realizowane są wywiady z osobami bezdomnymi)? 1.

tak – przejdź do pytania nr 6

nie – przejdź do pytania nr 7

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

113 6.

Jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3– dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) działanie ośrodka pomocy społecznej na terenie …………………….(proszę wymienić nazwę gminy, na terenie której realizowane są wywiady z osobami bezdomnymi)? Proszę wpisać ocenę…………………. nie wiem, trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi

Jak ogólnie Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3– dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) pomoc, którą uzyskuje Pan/i w placówce, w której aktualnie się znajdujemy? Proszę wpisać ocenę…………………. nie wiem, trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi

Poniższa część rozmowy odnosić się będzie do życia w miejscu, w którym aktualnie się znajdujemy. Zadam Panu/i teraz kilka pytań, na które proszę udzielić odpowiedzi TAK albo NIE.

TAK

NIE

NIE WIEM – nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM – nie czytać tej odp.

8.1 Czy placówka, w której się Pan/i znajduje położona jest w dogodnym miejscu? 8.2. Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje istnieją jasne zasady pobytu? 8.3. Czy w placówka, w której się Pan/i znajduje czuje się Pan/i bezpiecznie? 8.6. Czy placówka, w której się Pan/i znajduje jest według Pana/i przepełniona? 8.9. Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje ma Pan/i poczucie prywatności? 8.10. Czy w placówce, w której się Pan/i znajduje traktowany(a) jest Pan/i przez opiekunów z szacunkiem? 8.11. Czy wmiejscu, w którymaktualnie się Pan/i znajduje ma Pan/i łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych (toalety, prysznice)? 8.12. Czy wmiejscu, w którymaktualnie się Pan/i znajduje czuje się Pan/i osobą bezdomną? A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie. 9.1. Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach? 9.2. Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? 9.3. Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejętności? 9.4. Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy? 9.5. Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo?

10. Proszę zaznaczyć z jakiego źródła / źródeł pochodzą Pan/i dochody w bieżącym roku?(Proszę wskazać wszystkie źródła, z których czerpie Pan/i dochody). POKAŻ KARTĘ NR3 1. 3. 5. 7.

Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej Praca bez formalnej umowy („na czarno” Zasiłek celowy z pomocy społecznej

2. 4. 6. 8.

Renta Zbieractwo Zasiłek dla bezrobotnych Emerytura

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

114 9. 11.

10. 12.

Alimenty Wsparcie członków rodziny

Żebractwo Nie mam żadnych dochodów – przejdź do pytania nr 12.1

11. Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. POKAŻ KARTĘ NR 4 1. 2. 3. 4. 5.

Do 200 zł od 201 zł do 400 zł od 401 zł do 600 zł od 601 zł do 800 zł od 801 zł do 1000 zł

11.

nie powiem – nie czytać tej odpowiedzi

6. 7. 8. 9. 10.

od 1001 zł do 1200 zł od 1201 zł do 1500 zł od 1500 zł do 1800 zł powyżej 1800 zł trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem – nie czytać tej odpowiedzi

A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie. 12.1.Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście”? 12.2. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się w tym toku sytuacje, w których przebywał Pan/i nielegalnie w jakichś miejscach? 12.3. Czy w tym roku otrzymywał(a) Pan/i darmowe ubrania? 12.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”? 12.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyła się Pani/i sytuacja proszenia ludzi o „datki” na ulicy? SYTUACJA FINANSOWA

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

Przejdź do

TAK

13.1.Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty, kary sądowe, zajęcia komornicze? 13.2. Czy posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki u swoich znajomych, przyjaciół bądź związane z zakupami „na zeszyt”? 13.3. Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej? 13.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się takie sytuacje, w których brakowało Pan/i pieniędzy na zakup rzeczy dla Pani/i ważnych takich jak jedzenie, leki, odzież, itp? 13.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Pan/i sytuacje, w których musiał(a) się Pan/i ukrywać przed osobami/instytucjami, którym jest Pan/i winien pieniądze? SYTUACJA FORMALNA 14.1.Czy posiada Pan/i dowód osobisty? 14.2. Czy aktualnie posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne? 14.3. Czy znajduje się Pan/i na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne? 14.4. Czy posiada Pan/i prawo własności do lokalu mieszkalnego? 14.5. Czy posiada Pan/i stały meldunek?

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

115 pyt. 14.6

pyt. 15.1

14.6.Czy posiada Pan/i stały meldunek znajduje się na terenie gminy, na terenie której Pan/i aktualnie przebywa? 1.

tak

nie

PATOLOGIE SPOŁECZNE

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM

TAK

15.1.Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym? 15.2. Czy w Pan/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy? 15.3. Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrona kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.? 15.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pan/i upić? 15.5. Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków?

KAPITAŁ SPOŁECZNY

TAK

16.1.Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku? 16.2. Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom? 16.3. Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje? 16.4. Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób? 16.5. Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa?

WSPARCIE 17.1.Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny? 17.2. Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć? 17.3. Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych? 17.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej? 17.5. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.? DOBROSTAN PSYCHICZNY

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

116 Nie czytać tej odp. 18.1.Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie? 18.2. Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną? 18.3. Czy czuje się Pan/i osobą samotną? 18.4. Czy ma Pan/i wpływ na własne życie? 18.5. Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy?

ZDROWIE

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

– przejdź do pytania nr 20, omiń pytanie nr 21

– przejdź do pytania nr 21

19.1.Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową? 19.2. Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę? 19.3. Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan/i u jakiegoś lekarza? 19.4. Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności takich jak mycie się, ubieranie, poruszanie się, dbanie o własną higienę, przygotowanie posiłku? 19.5. Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu? 19.6. Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza? 19.7. Czy jest Pan/i przewlekle chory? 19.8. Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności?

20. Jeśli tak, to jaki stopień niepełnosprawności Pan/i posiada? 1. 2. 3. 4.

21. Czy jest Pan/i w trakcie starania się o przyznanie grupy inwalidzkiej/stopnia niepełnosprawności?

znaczny/ pierwsza grupa umiarkowany/ druga grupa lekki/ trzecia grupa Nie wiem

1. 2. 3.

tak nie nie wiem – nie czytać tej odpowiedzi

22. Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował(a) Pan/i, aby wyjść z bezdomności? Można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź – POKAŻ KARTĘ NR 5 Szukałem/szukałam pracy / korzystałem/korzystałam z doradztwa zawodowego 3. Wyrobiłem/wyrobiłam dokumenty 5. Szukałem/szukałam miejsca do zamieszkania 7. Podjąłem/podjęłam edukację (szkoła, kursy, szkolenia) 9. Zredukowałem/zredukowałam zadłużenie 11. Inne działania, jakie?............................................... 1.

2. 4. 6. 8. 10.

Przystąpiłem/przystąpiłam do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności Poprawiłem/poprawiłam kontakty z rodziną Podjąłem/podjęłam terapię Podjąłem/podjęłam leczenie Nic nie robiłem/robiłam

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

117 23. Co według Pana/i najbardziej pomogłoby Pani/i w wyjściu z bezdomności? Można zaznaczyć maksymalnie 5 odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 6

Posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu

Wsparcie finansowe, zapomogi

Podsiadanie własnego miejsca zamieszkania

Profesjonalna opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja, wsparcie terapeutyczne

Redukcja zadłużenia

Pomoc w wyrobieniu dokumentów (uzyskanie formalnego meldunku, wyrobienie dowodu osobistego, ubezpieczenia zdrowotnego)

Poprawa kontaktów rodzinnych,

Pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.)

Pomoc rodziny, wsparcie rodziny

10.

Nic mi nie pomoże w wyjściu z bezdomności,

11.

Inne, prosimy wpisać jakie………….................................................................................................

24. Proszę cofnąć się w czasie i sięgnąć pamięcią do czasu JEDNEGO ROKU przed okresem Pani/i bezdomności. Czy w tamtym czasie wystąpiło któreś z następujących wydarzeń? Jeśli tak, proszę powiedzieć, czy zwracał się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji oraz czy była to instytucja działająca na obszarze gminy …………………(proszę wymienić nazwę gminy, na terenie której realizowane są wywiady z osobami bezdomnymi) Jeśli dane wydarzenie nastąpiło przed okresem bezdomności (23A) to należy zadać pytanie 23B oraz 23C. Jeśli wydarzenie nie miało miejsca należy ominąć zadawanie pytani 23B i 23C i przejść do czytania kolejnych wydarzeń. POKAŻ KARTĘ NR 7 23A. Czy w okresie jednego roku przed bezdomnością wystąpiło, któreś z następujących wydarzeń? Tak

Nie

23B. Czy zwracał(a) się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji?

Tak

Nie

24.1. Zadłużenie 24.2. Eksmisja 24.3. rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

23C. Czy instytucja ta działa na terenie …………?(proszę wymienić nazwę gminy, na terenie której realizowane są wywiady z osobami bezdomnymi) Tak

Nie

118 nieformalnego 24.4. Konflikty domowe, sytuacje przemocy 24.5. Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony) 24.6. Utrata pracy, bezrobocie 24.7. Uzależnienie (alkohol, narkotyki) 24.8. Choroba psychiczna 24.9. Inne, prosimy wpisać jakie......................

Na koniec prosimy o podanie jeszcze kilku informacji na Pana/i temat. Przypominamy, że wszystkie dane zebrane za pośrednictwem ankiet są anonimowe i posłużą wyłącznie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych. M1. Proszę podać swoją płeć? Prosimy nie czytać tego pytania tylko bezpośrednio zaznaczyć właściwą odpowiedź 1. kobieta 2.

mężczyzna

M2. Proszę podać rok Pana/i urodzenia:

………………………..rok

M3. Czy jest Pan/i obywatelem Polski? 1. tak 2.

nie

M4. Jakie ma Pan/i wykształcenie? POKAŻ KARTĘ NR 8 1. Niepełne podstawowe 2.

Zawodowe

Podstawowe

Średnie

Gimnazjalne

Wyższe

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

119 M5. Od ilu lat jest Pan/i osobę bezdomną? Proszę wpisać liczbę lat: krócej niż rok ………………………)

……………………….. lat (miesięcy, jeśli

M6. Gdzie przebywał/a Pan/i najczęściej w ciągu ostatnich roku? Proszę wymienić wszystkie pasujące odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 9 1. Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) 2.

Rury i węzły ciepłownicze, bunkry

Stancje, pokoje wynajmowane

Kątem u rodziny lub znajomych

Altanki, baraki na działkach

Mieszkania wspierane

Pustostany, domy do rozbiórki

Szpital

Dworzec, wagony, bocznice kolejowe

10.

Zakład penitencjarny (więzienie)

11.

Klatki schodowe, strychy, piwnice

12.

Inne, prosimy wpisać jakie...............................................................................................…………

M7. Gdzie Pan/i mieszkała w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym? POKAŻ KARTĘ NR 10 1. We własnym mieszkaniu 2.

W mieszkaniu wynajętym

W więzieniu

W mieszkaniu rodziców

W domu dziecka

W mieszkaniu konkubenta/tki

W domu poprawczym

W szpitalu

W hotelu robotniczym / mieszkaniu zakładowym

10.

U kolegi/koleżanki

11.

U innego członka rodziny

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

120 12.

W innym miejscu, w jakim?......................................

M8. Od jakiego czasu (lat lub miesięcy) przebywa Pan/i na terenie gminy, na której aktualnie się znajdujemy? Proszę wpisać liczbę lat. Jeśli respondent poda liczbę miesięcy proszę ją przeliczyć na liczbę lat ......... lat M9. Czy ma Pan/i dzieci? 1. tak, jeśli tak proszę podać ich liczbę…………………. 2.

nie, nie mam dzieci

M10. Czy w ciągu ostatnich 3 lat wyjeżdżał/a Pan/i za granicę w celach zarobkowych? 1. tak, 2.

nie Dziękujemy za wzięcie udziału w rozmowie!

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

121

Diagnozę zrealizował wykonawca Marcin J. Sochocki wraz zespołem: dr Iwona Oliwińska, dr Agnieszka Kumaniecka-Wiśniewska, dr Magdalena Łukasiuk-Gmurczyk, dr Sławomir Mandes.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego