Gdańsk by Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności

RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTERSTWA LOKALNEGO W GDAŃSKU

Wykonał dr Sylwiusz Retowski przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Justyna Nesterowicz-Wyborska Krzysztof Stachura Agnieszka Chomiuk-Ossowska

Zamawiający – Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu systemowego 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym opracowanie modelu „Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności”.

GDAŃSK, STYCZEŃ 2012r.

1 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

SPIS TREŚCI WSTĘP

S. 3

CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO

S. 7

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO

S. 13

SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH

S. 23

POSTRZEGANIE BEZDOMNOŚCI JAKO LOKALNEGO PROBLEMU SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY KLUCZOWYCH INFORMATORÓW

S. 39

OCENA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE PARTNERSTWA LOKALNEGO

S. 45

OCENA SYSTEMU WSPARCIA DOKONANA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE. RAPORT Z BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH PROWADZONYCH WŚRÓD OSÓB BEZDOMNYCH W GDAŃSKU

S. 80

WNIOSKI: NAJPILNIEJSZE POTRZEBY I REKOMENDACJE DLA SYSTEMU WSPARCIA W PARTNERSTWIE LOKALNYM (NA PODSTAWIE IDI Z OSOBAMI KLUCZOWYMI) ANEKSY

S. 103 s.115

2 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

1. WSTĘP 1.1. Cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych Jednym z zaplanowanych działań podejmowanych w fazie edukacyjno-informacyjnej realizowanej w projekcie systemowym 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej" w Zadaniu nr 4 „Opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności” jest przeprowadzenie na terenie zawiązanego partnerstwa lokalnego obiektywnej diagnozy poświęconej funkcjonowaniu systemu pomocy osobom bezdomnym. Bezpośrednim efektem prowadzonych czynności badawczych jest raport końcowy, który opisuje skalę i charakter problemu bezdomności na terenie gminy/gmin wchodzącej/wchodzących w skład partnerstwa lokalnego, jak również, który zawiera wykonaną analizę realnie funkcjonującego systemu wsparcia osób bezdomnych. Głównym celem realizowanych diagnoz lokalnych jest ukazanie systemowych zasobów wsparcia osób bezdomnych, zwrócenie uwagi na najpilniejsze potrzeby lokalnego systemu wsparcia w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, jak również poinformowanie o mocnych i słabych stronach (wadach i zaletach) jego funkcjonowania. Zgodnie z założeniami zawartymi w metodologii opracowanej przez członków Zespołu Badawczego funkcjonującego w ramach Zadania nr 4 (dalej: metodologia DL) opracowanej diagnozie lokalnej można przypisać następujące cele szczegółowe:   

  

diagnoza lokalna stanowi punkt odniesienia do wszelkich działań prowadzonych przez merytorycznych opiekunów partnerstw lokalnych oraz ich przedstawicieli zmierzających do złożenia projektu, diagnoza lokalna jest dokumentem wskazującym na potencjalne luki i słabe strony w systemie wsparcia osób bezdomnych, diagnoza lokalna jest dokumentem dla wewnętrznego użytku partnerstwa lokalnego w celu np. opracowania bądź dokonania zmian w istniejącej gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, programów lokalnych wsparcia osób bezdomnych, itp., diagnoza lokalna stanowi punkt odniesienia do oceny przygotowanych modeli wychodzenia z bezdomności, diagnoza lokalna jest podstawą do oceny efektów całego realizowanego projektu, diagnoza lokalna jest dobrą praktyką promującą standardy w mierzeniu bezdomności w polskich gminach.

1.2. Zakres realizacji diagnozy lokalnej: zastosowane metody i techniki badawcze, najważniejsze terminy Jak wskazuje opracowana metodologia DL wszelkie czynności badawcze można skoncentrować wokół trzech głównych metod gromadzenia danych: a. analiza materiałów zastanych – dalej: analiza desk research:

3 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W przypadku badań prowadzonych tą metodą przedstawiona do lektury analiza jest efektem prac badawczych prowadzonych od listopada 2011 do stycznia 2012 roku polegających na analizie zbioru istniejących danych dotyczących problemu bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego Gdańsk. Przygotowany dokument został sporządzony, by scharakteryzować specyfikę partnerstwa lokalnego w kontekście bezdomności przez wzgląd na oficjalne statystyki, lokalną wizję rozwojową, uwarunkowania prawne i programy zwalczania bezdomności. Badanie, zrealizowane przy użyciu techniki desk research, ma służyć jako fragment bardziej rozbudowanej analizy zjawiska bezdomności, mającej na celu m. in. wypracowanie adekwatnej strategii w zakresie profesjonalizacji usług pomocowych (zarówno w wymiarze lokalnym, jak i ponadlokalnym), w tym przygotowanie odpowiedniego modelu metodologicznego do analizowania bezdomności. Przy analizie zebranej dokumentacji uwzględniano jej bezpośrednie znaczenie dla Partnerstwa Lokalnego. W procesie badawczym zwracano uwagę na spójność uzyskanego materiału z istniejącym zasobem dokumentów strategiczno-rozwojowych na poziomie województwa i kraju, aktualną wiedzą nt. zjawiska bezdomności oraz obowiązującymi aktami prawnymi mającymi związek z problematyką bezdomności. Nadrzędnym celem przeprowadzonego studium badawczego jest próba zweryfikowania czy (i, jeśli tak, to, w jaki sposób) problem bezdomności przedstawiany jest w oficjalnej dokumentacji, do jakiej udało się dotrzeć na terenie partnerstwa lokalnego oraz, jak również na ile silnie (i wedle jakiej formuły) problem bezdomności zakorzeniony jest w obowiązujących lokalnie źródłach. Analiza desk research prowadzona była też po to, by dowiedzieć się, w jakim kontekście pisze się o problemie bezdomności, tj. z jakimi innymi zjawiskami bezdomność łączy się w oficjalnej dokumentacji. Podczas wykorzystywania tej metody gromadzenia danych uwaga poświęcona została w szczególności relacji bezdomności do takich problemów jak ubóstwo, bezrobocie, sytuacja mieszkaniowa, nieodpowiednie ustawodawstwo, (nie)wydolność systemu wsparcia, a także czynników bardziej mikrostrukturalnych, takich jak przemoc w rodzinie, uzależnienia czy patologie życia rodzinnego. W trakcie zbierania materiału będącego podstawą dalszej analizy badano również, ile uwagi poświęca się zagadnieniom pomocy społecznej na tle wszystkich problemów społeczno-ekonomicznych dających się zauważyć na terenie partnerstwa lokalnego. Analizie poddano przede wszystkim dokumenty bezpośrednio nawiązujące do problematyki bezdomności, jednakże, ale by pogłębić kontekst badań, wzięto również pod uwagę źródła bezpośrednio nawiązujące do kwestii pomocy społecznej i polityki społecznej. Uszczegóławiając problematykę badawczą, należy wskazać, że analizie poddano:    

istnienie w badanych materiałach odniesień do wylistowanych we wprowadzeniu dokumentów strategicznych i programowych, takich jak Regionalny Program Operacyjny, Strategia Rozwoju Kraju oraz Strategia Rozwoju Województwa, specyfikę i rodzaje pomocy świadczonej osobom bezdomnym na terenie Partnerstwa Lokalnego (ze szczególnym uwzględnieniem opisywanych działań pomocowych), praktykowane metody zapobiegania bezdomności (profilaktyka), łagodzenia jej skutków (interwencja) oraz wychodzenia z bezdomności (integracja), obecność w dokumentacji propozycji działań wobec osób bezdomnych w zakresie pomocy doraźnej, streetworkingu, pracy socjalnej, mieszkalnictwa, zatrudnienia, edukacji oraz zdrowia, 4 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



    

ocenę jakości diagnozy bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego (w tym to, jakimi metodami się w tym celu posłużono, w jakim wymiarze była realizowana, na ile była spójna z ewentualnymi wcześniejszymi programami, jak ją ewaluowano, czy dystrybuowano wnioski z diagnozy, czy są plany, by korzystać z niej w przyszłości), najpowszechniej występujące na terenie Partnerstwa Lokalnego przyczyny bezdomności oraz jej skalę wraz ze wskazaniem instytucji odpowiedzialnych za rozwiązywania problemu bezdomności, współpracę organizacji w zakresie zwalczania bezdomności (jej treść, zakres, czas trwania), politykę systemowego wspierania osób bezdomnych i zagrożonych wykluczeniem, dostępne statystyki wydatków na działania pomocowe względem osób bezdomnych oraz szerzej, wszystkie możliwe dane ilościowe przynajmniej pośrednio dotyczące problematyki bezdomności, sposoby opracowywania i wdrażania oficjalnej dokumentacji regulującej problematykę bezdomności.

Zgodnie z wytycznymi zapisanymi w metodologii DL do realizacji desk research, na etapie gromadzenia danych zmierzano do uzyskania następującego zestawu dokumentów (badano materiały za rok 2010):           

Sprawozdania rocznego MPiPS-03 (w analizie chodziło przede wszystkim o spojrzenie na dane bezpośrednio dotyczące problemu bezdomności). Sprawozdania rocznego składanego Radzie Gminy przez lokalny Ośrodek Pomocy Społecznej. Uchwały budżetowej gminy, na terenie której zawiązane zostało Partnerstwo Lokalne. Sprawozdawczości policji i straży miejskiej dotyczącej osób bezdomnych. Statutu gminy. Regulaminu organizacyjnego gminy. Statutu i regulaminu lokalnego Ośrodka Pomocy Społecznej. Projektów systemowych i konkursowych (PO KL, etc.) dotyczących bezdomności. Lokalnej strategii rozwiązywania problemów społecznych. Programów dotyczących osób bezdomnych realizowanych na terenie gminy. Kwestionariusza za rok 2010 wypełnianego przez Ośrodek Pomocy Społecznej funkcjonujący na terenie gminy.

Lista źródeł ostatecznie zakwalifikowana do analizy znajduje się w Aneksie 1. Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. b. indywidualne wywiady pogłębione – dalej IDI (indyvidual depth review): Zgodnie z przyjętą metodologią DL głównym celem badań wykonywanych metodą IDI jest zobrazowanie opinii, ocen, uwag i propozycji tzw. kluczowych informatorów na temat funkcjonowania lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie: 5 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



 

postrzegania problemu bezdomności jako lokalnego problemu społecznego (w tym: charakterystyka bezdomności – ewentualnie – dynamika zmian, najważniejsze potrzeby, próba oceny skali zjawiska, stosunek do bezdomności lokalnej społeczności oraz przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit); funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym w wymiarze prewencji, pomocy doraźnej i integracji społecznej (w tym: adekwatności, skuteczności i efektywność działań; oceny potrzeby i możliwość wprowadzenia modyfikacji w funkcjonowaniu programów/instytucji/organizacji, postulowane zmiany); współpracy międzyinstytucjonalnej (w tym: formy i zakres kooperacji, powiązania nieformalne w kontekście funkcjonowania instytucji działających na rzecz osób bezdomnych, postulowane zmiany). dostarczenia materiału – w postaci rozwiązań i propozycji modyfikacji działania systemu pomocy (lub konkretnych instytucji), a także lokalnych ocen jego funkcjonowania. charakterystyki respondentów obejmującej: podstawowe dane socjodemograficzne, doświadczenie zawodowe oraz zaangażowania w działania z zakresu pomocy osobom bezdomnym i pracy socjalnej

Zgodnie z założeniami metodologii DL respondentami biorącymi udział w badaniu są osoby kluczowe, posiadające wiedzę na temat funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym na danym obszarze. Do tego rodzaju osób zaliczyć należy przedstawicieli organizacji i instytucji tworzących lokalny system wsparcia osób bezdomnych, którzy do wzięcia udziału w badaniu zostali poproszeni po uprzednim przeprowadzeniu konsultacji Wykonawcy diagnoz lokalnych z przedstawicielami partnerstw lokalnych. Indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzane były w oparciu o wcześniej przygotowane „Dyspozycje do wywiadów indywidualnych”, które stanowią integralną część opracowanej metodologii DL a które zostały również dołączone do raportu końcowego w postaci aneksu. Dyspozycje co prawda zawierały w sobie przykładowe pytania, które należało postawić respondentowi w trakcie realizacji z nim rozmowy, jednakże w sposób szeroki starano się stosować zasadę „podążania za respondentem”, co oznacza, że po pierwsze należy przyjąć „dedukcyjną” formułę zadawania pytań (najpierw stawiamy pytanie ogólne i pozwalamy respondentowi na swobodną wypowiedź, następnie zadajemy pytania uszczegółowiające), po drugie zaś można rozwinąć temat poruszony przez respondenta mimo, że nie został uwzględniony w „Dyspozycjach” – decyzję podejmuje badacz w trakcie wywiadu (kryterium – istotność problematyki dla lokalnej diagnozy). Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. c. zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu prowadzony z osobą bezdomną: Zgodnie z założeniami przyjętej metodologii DL jednym z elementów raportu końcowego, obok badania dokumentów dotyczących problematyki bezdomności (analiza źródeł wtórnych desk research) oraz realizowanych indywidualnych wywiadów pogłębionych z osobami kluczowymi dla lokalnego systemu wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, są wyniki badań prowadzonych wśród osób bezdomnych. Głównym celem tej części procesu 6 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

badawczego jest w pierwszej kolejności zebranie najważniejszych informacje o sytuacji społecznej i ekonomicznej osób bezdomnych, po drugie dokonanie oceny systemu wsparcia w trzech jego głównych wymiarach: prewencji, interwencji oraz integracji. Na podstawie zebranych danych osoby określony zostanie profil społeczno-demograficzny osoby bezdomnej, jak również zostaną zidentyfikowane najważniejsze problemy osób pozostających bez własnego miejsca zamieszkania. Problematyka realizowanych badań skoncentrowana została wokół najważniejszych dziedzin życia osób bezdomnych takich jak: zdrowie somatyczne, dobrostan psychiczny, aktywność zawodowa i społeczna, korzystanie z pomocy, przyczyny bezdomności i szanse na usamodzielnienie, kwestie formalno-prawne czy sytuacja finansowa osób bezdomnych oraz możliwość uzyskania wsparcia. Zgodnie z założeniami metodologicznymi na terenie partnerstwa lokalnego badania z osobami bezdomnymi prowadzono metodą zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu. Z góry określono, ze w badaniu kwestionariuszowym mogą wziąć udział tylko i wyłącznie te osoby bezdomne, które w chwili realizacji badania zamieszkują w miejscach instytucjonalnego wsparcia (schroniska, noclegownie, domu dla osób bezdomnych). Oznacza to, że z procesu gromadzenia danych z założenia wykluczone są wszystkie osoby bezdomne mieszkające w miejscach niemieszkalnych takich jak parki, działki, altanki, dworce, ulice, itp. W badaniu nie brane były również pod uwagę osoby zagrożone bezdomnością oraz te, które kiedyś doświadczały problemu bezdomności, a obecnie są osobami usamodzielnionymi społecznie bądź zawodowo. Autorzy metodologii przyjęli bowiem, że najpełniejszą i najbardziej dokładną wiedzę o działającym systemie wsparcia osób bezdomnych w gminie (gminach), na której terenie zawiązało się partnerstwo lokalne posiadają te osoby bezdomne, które najczęściej korzystają z pomocy społecznej. W mniemaniu autorów metodologii realizacji diagnoz lokalnych tego rodzaju wiedzę posiadają właśnie osoby bezdomne przebywające w schroniskach, noclegowniach czy domach dla osób bezdomnych. Nie bez znaczenia w rozmowach o doborze respondentów do badania pozostaje również fakt, że do przedstawicieli bezdomności instytucjonalnej można dotrzeć względnie łatwo i szybko. Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. Całość prac badawczych obejmujących realizację badań terenowych, gromadzenie danych, przygotowanie wyników wstępnych, jak również ostateczne tworzenie raportu końcowego Wykonawca wraz z przedstawicielami Zespołu Badawczego wskazanego w ofercie podjął w terminach obowiązujących Wykonawcę widniejących w zapytaniu ofertowym oraz podpisanej umowie. 2. CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Jak wynika z danych zamieszczonych w opracowaniu GUS-u „Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 roku. Stan w dniu 31 XII”, łączna liczba mieszkańców w Gdańsku (stan w dniu 31 XII 2010 roku) wynosi 456.967 osób: 216.049 mężczyzn i 240.918 kobiet. 74.768 osób jest w wieku przedprodukcyjnym (38.440 mężczyzn i 36.328 kobiet), 297.347 osób jest w wieku produkcyjnym (150.548 mężczyzn i 143.199 kobiety), a 88.452 są w wieku poprodukcyjnym (27.061 mężczyzn i 61.391 kobiet). Przyrost 7 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

naturalny w Gdańsku wynosi 1,1, zaś ogólne saldo migracji: -0,2 na 1.000 ludności (za: Rocznik Demograficzny 2011). b) wskaźniki zatrudnienia Dane GUS-owskie udostępniane w Banku Danych Lokalnych przedstawiają wskaźniki zatrudnienia na poziomie regionów i dalej, województw. Nie są natomiast podawane bardziej szczegółowe aktualne dane na szczeblu powiatowym i gminnym. Z danych dla Pomorskiego za rok 2010 wynika, że ogólny wskaźnik zatrudnienia w województwie wynosi 50,7%, przy czym dla mężczyzn – 59,1%, zaś dla kobiet – 43,1%. Wśród osób w wieku produkcyjnym wskaźnik wynosi 64,8% (70,1% dla mężczyzn i 59,1% dla kobiet). W poszczególnych grupach wiekowych wskaźnik wynosi odpowiednio 28,7% (15-29 lat), 79% (30-39 lat), 77,3% (40-49 lat), 31,8% (50 lat i więcej). Na poziomie powiatu podane są statystyki pracujących łącznie z rolnictwem indywidualnym, ale tylko do 2005 roku. W Gdańsku było takich osób 132.921 (68.037 mężczyzn i 64.884 kobiety), z czego w sektorze publicznym pracowały 53.583 osoby, a w sektorze prywatnym 79.338. c) wskaźnik bezrobocia W listopadzie 2011 roku w Gdańsku bezrobotnych było łącznie 10.761 osób (w tym: 5.878 kobiet), stopa bezrobocia wyniosła 5,3% (przy wskaźniku 12,1% w całym województwie Na koniec listopada 2011 roku wolnych miejsc pracy i miejsc aktywizacji zawodowej było 435 ( 1.842 w województwie). Na jedno wolne miejsce pracy i aktywizacji zawodowej przypadło 25 osób ( 56 w województwie) (za: Rynek Pracy 2011 rok 1 ). Bardziej szczegółowe dane odnaleźć można w Banku Danych Lokalnych GUS-u. Wynika z nich, że stopa bezrobocia rejestrowanego w całym 2010 roku w Gdańsku wyniosła 5,4%, przy czym w całym województwie pomorskim była większa: 12,3%. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 4% (3,4% dla mężczyzn i 4,7% dla kobiet), przy czym w całym województwie pomorskim był większy: 7,3% (6,5% dla mężczyzn i 8,1% dla kobiet). Łączna liczba bezrobotnych zarejestrowanych wyniosła 10.874 (104.694 w całym województwie), z czego 5.434 to mężczyźni, a 5.440 to kobiety. Bezrobotnych zarejestrowanych pozostających bez pracy dłużej niż 1 rok było 1.538 (14,1% bezrobotnych ogółem). W populacji dominowały osoby z wykształcaniem gimnazjalnym i poniżej (2.591), następne w kolejności były osoby z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym (2.554), wyższym (2.160), zasadniczym zawodowym (2.159) i średnim ogólnokształcącym (1.410). W poszczególnych grupach wiekowych liczba zarejestrowanych bezrobotnych kształtowała się następująco: 24 i mniej (1.525), 25-34 (3.366), 35-44 (2.016), 45-54 (2.298) i 55 i więcej (1.669). d) typ gminy Gdańsk jest miastem na prawach powiatu o łącznej powierzchni 291,96 km2, szóstym co do wielkości miastem pod względem liczby ludności w Polsce.

http://www.wup.gdansk.pl/g2/2012_01/fe00695003ab918bed953cdf980375a9.pdf.

8 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej Analizując wskaźniki korzystania z systemu wsparcia, warto zwrócić uwagę na ogólną sytuację w tym zakresie na poziomie województwa / regionów w obrębie województwa. Jak wynika z raportu Głównego Urzędu Statystycznego „Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r.”, udział korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem wynosi w województwie pomorskim 8,9% (przy wskaźniku 8,5% w całej Polsce). W oparciu o szereg kryteriów, m. in. stopę bezrobocia rejestrowanego, przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto, saldo migracji czy dochody własne na 1 mieszkańca z PIT i CIT ustalono, że w województwie pomorskim poziom życia ludności jest wysoki – do tej grupy zaliczono łącznie 5 województw i znajduje się ona pomiędzy drugą w kolejności kategorią niskiego poziomu życia ludności i czwartą oznaczającą poziom najwyższy. Województwo pomorskie charakteryzuje zbliżony do średniej krajowej wskaźnik PKB i wysoki wskaźnik przedsiębiorczości (1161 podmiotów na 10 tys. ludności; średnia dla kraju = 1.024 podmioty). Przeciętny dochód rozporządzalny na 1 osobę był w 2010 roku wyższy niż średnia krajowa. Jeśli chodzi o beneficjentów pomocy społecznej, znaczny na terenie województwa pomorskiego jest udział w tej grupie ludności w wieku przedprodukcyjnym. Ogółem jednak, udział osób korzystających z pomocy społecznej jest niski, przy jednocześnie wysokim poziomie życia ludności. W podregionie gdańskim beneficjentami pomocy społecznej jest 16.500 gospodarstw domowych, ogółem 52.000 osób (10% ogółu ludności). Świadczenia rodzinne pobiera 25.500 rodzin. Zasięg ubóstwa na terenie województwa pomorskiego wynosi 6,4% (6,1% w skali kraju), głębokość ubóstwa – 46,9% (47,9% w skali kraju), intensywność ubóstwa – 3% (2,9% w skali kraju), a jego dotkliwość – 2% (1,9% w skali kraju). Współczynnik Giniego wskazujący skalę nierówności społecznej wynosi 0,34 (0,35 w skali kraju). Województwo pomorskie zalicza się do regionów z wysokim zasięgiem i niską głębokością ubóstwa zarazem. Z bazy danych lokalnych GUS (dane za 2010 rok) można wyczytać, że ze środowiskowej pomocy społecznej korzystają 7.954 gospodarstwa domowe, w których zamieszkują 14.252 osoby. Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem wynosi 3,1%. Świadczenia na dzieci otrzymuje 5,9 tys. rodzin (12,6 tys. dzieci w wieku 0-17 lat). Szczegółowa analiza wskaźników korzystania z pomocy społecznej na poziomie gminnym znajduje się w dalszej części raportu, w punkcie 4, gdzie przedstawione zostają m. in. dane ilościowe dotyczące bezdomności gromadzone przez OPS, zróżnicowane formy działań z bezdomnymi oraz szereg kwestii finansowych istotnych z punktu widzenia analizy systemu wsparcia osób pozostających bez miejsca mieszkalnego. f) kwestie związane z polityką mieszkaniową Z analizy zasobów gospodarki komunalnej, w oparciu o informacje zaczerpnięte z Banku Danych Lokalnych GUS (za rok 2009), wynika, że w Gdańsku jest 25.555 mieszkań komunalnych o łącznej powierzchni użytkowej 1.216.517 m2 (w przeliczeniu 47,6 m2 na lokal). 512 mieszkań w tym zasobie to lokale socjalne o łącznej powierzchni użytkowej 16.485 m2 (w przeliczeniu 32,2m2 na lokal). W badanym roku toczyło się 465 sądowych postępowań eksmisyjnych, prawie wszystkie (450) z powodu zaległości w opłatach za mieszkanie (łącznie w województwie takich spraw było 916, z czego 867 z powodu zaległości w opłatach). Sąd 9 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

orzekł 303 eksmisje na terenie Gdańska (65,2% wszystkich spraw) i 571 w całym województwie (62,3% wszystkich spraw), przy czym jedynie 8 spośród nich wykonano (2,6% z łącznej liczby orzeczonych eksmisji) – w województwie były to 84 eksmisje (14,7% z łącznej liczby orzeczonych eksmisji). Ogółem na badanym terenie są 178.343 mieszkania, a podział na kategorie ukazujący strukturę własności pochodzi z 2007 roku. Na tej podstawie z danych wyczytać można, że było 28.245 mieszkań komunalnych, 65.949 mieszkań z zasobu spółdzielni mieszkaniowych, 906 z zasobu zakładów pracy, 70.239 z zasobu osób fizycznych, 1.991 z zasobu Towarzystwa Budownictwa Społecznego i 11.013 z zasobów pozostałych podmiotów. Według bardziej aktualnych danych z 2010 roku, w Gdańsku znajdowało się 26.799 budynków mieszkalnych i 188.500 mieszkań. W 2009 roku mieszkań komunalnych w Gdańsku było 25.567 mieszkań, w zasobie spółdzielni mieszkaniowych było 41.268 mieszkań, zakładowych mieszkań pracy w 2009 roku było 333 lokali. W zasobach Skarbu Państwa znajdowało się 322 mieszkania a w ramach Towarzystw Budownictwa Społecznego znajdowało się w Gdańsku w roku 2009 2,328 mieszkań. W zasobie wspólnot mieszkaniowych znajdowało się 56,227 lokali Z kwestionariusza za rok 2010 wypełnionego przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku wynika, że w badanym okresie eksmisją objęto 35 osób/rodzin, w tym w 8 przypadkach były to eksmisje osób samotnych. Trzynastokrotnie eksmisji dokonywano do lokalu socjalnego/zastępczego, zaś 22 razy do pomieszczeń tymczasowych. Powiat prowadzi 3 mieszkania chronione dla osób usamodzielniających się z łączną liczbą 11 miejsc, a z oferty korzysta 15 osób. 5 mieszkań chronionych prowadzonych jest przez „inne podmioty” (liczba miejsc: 11, liczba osób korzystających: 17). Połączonymi siłami MOPS-u i organizacji pozarządowych w Gdańsku wypracowano tzw. drabinkowy system wsparcia dla osób bezdomnych hierarchizujący placówki w zależności od oferowanej formy pomocy. Istotny jest w nim fakt, że mieszkania treningowe i wspierane stanowią finalne ogniwo wsparcia. Opracowany schemat ma w założeniu funkcjonować w następujący sposób: ogrzewalnia  noclegownia  schronisko  dom dla bezdomnych  mieszkania treningowe i wspierane. Z 30-stronicowej ekspertyzy na temat bezdomności w Gdańsku, jaką pozyskano do badań, a której autorstwa nie udało się ustalić, dowiadujemy się, że w ramach profilaktyki bezdomności realizowano w 2010 roku projekt „Misja przeciwko eksmisji” zwracający uwagę na problem utraty mieszkania z uwagi na zadłużenia czynszowe, wymeldowania i eksmisje. Program adresowany jest do rodzin zagrożonych eksmisją i opiera się na diagnozie ich sytuacji oraz motywowaniu do współpracy z pracownikami socjalnymi MOPS, którzy mają być pomocni w rozwiązywaniu zaistniałych problemów. Inna oferta kierowana do grupy osób z problemem mieszkaniowym to pilotaż rozpoczętego w listopadzie 2010 roku projektu „Centrum Treningu Umiejętności Społecznych”. Zakłada się tu „wspieranie beneficjentów poprzez wykorzystanie ich własnych możliwości przez okres sześciu miesięcy od dnia umieszczenia w pomieszczeniach tymczasowych”. Dotychczasowe działania poskutkowały przejściem treningu aktywizującego społecznie i zawodowo przez 5 osób/rodzin, podjęcia czynności na rzecz zmniejszenia zadłużenia czynszowego przez 4 osoby i odpracowania narosłych zaległości przez 3 osoby. W analizowanym dokumencie podkreśla się jednocześnie, że mieszkań treningowych i wspieranych brakuje i zaznacza szczególne znaczenie tego rodzaju pomocy dla kobiet z dziećmi. Ze sprawozdania MK2: Meldunek kwartalny z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za okres I–IX 2011 r. wynika, że na uzyskanie odpowiednich warunków mieszkaniowych przeznaczono kwotę wsparcia w wysokości 10 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

209.044 PLN (w tym 7.353 PLN na mieszkania chronione). Informacje istotne z punktu widzenia problematyki mieszkalnictwa można odnaleźć także w uchwale budżetowej Miasta Gdańska na rok 2010. W budżecie w zakresie polityki mieszkaniowej ustalono, że (1) kontynuowane będą działania mające na celu pozyskiwanie lokali socjalnych dla osób tudzież rodzin żyjących w niedostatku, (2) pozyskane zostaną pomieszczenia tymczasowe dla osób i rodzin oczekujących na eksmisję z dotychczas zajmowanego lokalu, (3) postępować będą działania w zakresie rozwoju budownictwa społecznego, w tym dokapitalizowany zostanie gminny TBS. Na dodatki mieszkaniowe zdecydowano się przeznaczyć kwotę 11.409.249 PLN. Warto zauważyć, że tworzenie systemu pomocy w zaspakajaniu podstawowych potrzeb mieszkaniowych osób zagrożonych wykluczeniem społecznym jest jednym z celów głównych Gdańskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015. Uzupełnienie Gdańskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015 stanowi Gdański Program Rozwiązywania Problemu Bezdomności na rok 2010. Zawarto w nim szeroką ofertę programową w zakresie wspierania osób bezdomnych – łącznie określono 30 zadań i 87 działań w ramach 5 różnych celów. W ramach celu 1 zakłada się m. in. przekazywanie budynków na CTUS, zabezpieczenie 12 mieszkań socjalnych i kierowanie rodzin do mieszkania wspieranego. W Ofercie Partnerstwa Lokalnego Gdańsk do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I) wnioskodawcy zwracają uwagę na trzy zasadnicze elementy w charakterystyce gdańskiej bezdomności. Dwa z nich mają bezpośredni związek z tematyką mieszkalnictwa: (1) ponad 30% osób bezdomnych posiada zadłużenia z tytułu niewywiązywania się ze zobowiązań finansowych (fundusz alimentacyjny, administracja mieszkaniowa), (2) na realizację eksmisji z miejskiego zasobu mieszkaniowego oczekuje 489 wyroków + 149 wyroków do pomieszczeń tymczasowych z zasobów mieszkaniowych innych podmiotów (dane z 31 grudnia 2008 roku). Gdańskie Partnerstwo Lokalne stawia sobie za cel oferowanie usług m. in. w zakresie mieszkalnictwa. Wnioskodawcy stoją na stanowisku, że z uwagi na duże zapotrzebowanie na proces reintegracji osób bezdomnych w Gdańsku, warto wprowadzić program mieszkań treningowych jako etap na drodze do usamodzielnienia się. Zaplanowano przygotowań 5 mieszkań dla 15 osób. Nie określono za to liczbowo skali wsparcia w zakresie pracy socjalnej. Z informacji dotyczącej pracy socjalnej realizowanej z bezdomnymi matkami z dziećmi przez Referat ds. Osób Bezdomnych MOPS w Gdańsku wynika, że prowadzone są prace nad wdrożeniem mieszkań treningowych w ramach wspomnianego wcześniej projektu „Osiedle na Sitowiu”. Za usamodzielnieniem się matek z małymi dziećmi przemawia m. in. argument finansowy – roczny koszt utrzymania rodziny z dwojgiem dzieci, z czego jedno jest w wieku szkolnym wynosi ok. 27.000 PLN. Na listę badanych źródeł włączony został wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy Miasta Gdańska na lata 2009-2013, istotny szczególnie z uwagi na profilaktykę bezdomności. Z dokumentu wynika, że w strukturze mieszkań własnościowych w Gdańsku 15,9% stanowią mieszkania komunalne, w 9 na 10 przypadkach wybudowane przed 1945 rokiem – badając okres od 2004 do 2007 roku stwierdza się spadek udziału tego typu mieszkań o 19,3%. Regularnie spada też liczba wypłaconych dodatków mieszkaniowych. W przypadku zasobów gminnych spadła z 87.787 w 2004 roku do 46.001 w 2008 roku, dla zasobów spółdzielczych – z 54.466 do 25.689, dla Wspólnot Mieszkaniowych i 11 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

TBS-ów – z 25.575 do 20.305. Spadają zarówno: ilość budynków (średnio o 7,3% od 2004 do 2008 roku), jak i ilość lokali w mieszkaniowym zasobie gminy i wspólnot mieszkaniowych z udziałem Gminy Miasta Gdańska (średnio o 22,7% od 2004 do 2008 roku). Rośnie za to liczba lokali socjalnych w budynkach różnego typu własności – w 2008 roku było ich 447 (dynamika wzrostu powierzchni użytkowej do 2004 roku wynosi 1,91). Rosnąca liczba lokali jest logicznym efektem wzrastającego zapotrzebowania na lokale socjalne. Liczba wniosków o przekazanie lokalu socjalnego wzrosła z 1.220 w 2004 roku do 2.167 w 2008 roku. Wówczas też rozkład tego wskaźnika w poszczególnych kategoriach przedstawiał się następująco: a. b. c. d.

rodziny zakwalifikowane pozostające w niedostatku – 1.184, nowe wnioski rozpatrzone pozytywnie – 245, wyroki sądowe o eksmisję z zasobu gminy – 607. wyroki sądowe o eksmisję z zasobów innych podmiotów – 131,

Zapotrzebowanie na lokale socjalne w coraz większym stopniu wynika z niskich dochodów i rosnącego zagrożenia eksmisyjnego, w mniejszym natomiast z uwagi na katastrofalny stan techniczny, trudne warunki mieszkaniowe czy wykwaterowania. Rosnącemu zapotrzebowaniu na ten typ miejsca zamieszkania towarzyszy sukcesywnie mniejsza potrzeba w zakresie lokali zamiennych (spadek wniosków o 49%, czyli dokładna odwrotność wzrostu o 49% w przypadku lokali socjalnych; dane za okres 2004-2008). Do „grup zaspokajania potrzeb mieszkaniowych” zaliczono gospodarstwa domowe pozostające w niedostatku, posiadające niskie dochody, wykwaterowywane z budynków do rozbiórki i kwalifikowane do TBS. Wśród przyczyn zwiększającego się popytu na pomoc mieszkaniową wyróżnia się m. in. wyroki sądowe o eksmisję, zły stan techniczny budynków oraz likwidację pomieszczeń niemieszkalnych. Popytowi towarzyszy deficyt możliwości pomocowych Miasta Gdańska, wynikający choćby z takich czynników, jak już długa listy dotychczas oczekujących czy nieodpowiedni stan techniczny zasobu mieszkaniowego gminy. Wysokość stawki czynszu za m2 w lokalach socjalnych ustalono na poziomie 50% najniższej stawki czynszu obowiązującej z gdańskim zasobie mieszkaniowym. W dokumencie nie tylko przedstawione zostają statystyki za lata minione, ale też prognoza zapotrzebowań na poszczególne rodzaje lokali. I tak, uważa się, że zapotrzebowanie na lokale socjalne do roku 2012 zmaleje o prawie połowę w stosunku do wskaźnika z 2009 roku (z 1.722 potrzebujących rodzin do 872) – wyróżniono tu rodziny pozostające w niedostatku, wykwaterowania oraz wyroki sądowe o eksmisję. Prognozuje się jednocześnie radykalny spadek zapotrzebowania na lokale zamienne z poziomu 875 w 2009 roku do zaledwie 67 w 2013 roku. Dotyczy to każdego typu wykwaterowań: z rozbiórek technicznych, terenów inwestycyjnych, pomieszczeń niemieszkalnych (tu do zera) i budynków użyteczności publicznej. Założono, że od roku 2010 bądź 2011 w ogóle nie będzie uwzględniane zapotrzebowanie na lokale z tytułu ich wymiany, panujących trudnych warunków czy w zamian za wykonanie remontu kapitalnego. Zapotrzebowanie z uwagi na niskie dochody miało, wedle prognozy, kształtować się w latach 2009-2013 następująco: 195 – 240 – 239 – 226 – 198. Zasób mieszkaniowy gminy ogółem na przestrzeni lat ma ulec zmniejszeniu według następującego schematu: 27.417 (2009) – 25.181 (2010) – 22.589 (2011) – 20.208 (2012) – 17.878 (2013). W badanym okresie prognozuje się zmniejszenie zasobów Gdańskiego Zarządu Nieruchomości Komunalnych o 1/3 (z 27.265 do 16.349 lokali) oraz zwiększenie zasobów Gdańskiej Infrastruktury Społecznej ponad dziesięciokrotnie (ze 152 do 1529 lokali). 12 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Całkowite zapotrzebowanie na lokale mieszkalne w latach 2009-2013 utrzyma się na podobnym poziomie – spadnie o 4% z 3.266 (2009) do 3.122 (2013). Wpływ na generalny brak modyfikacji tego wskaźnika, mimo prognozowanego spadku zapotrzebowania na lokale socjalne czy zamienne, ma potencjalnie zwiększająca się liczba nakazów eksmisyjnych (zarówno do lokali socjalnych [wzrost z 728 do 1.215], jak i pomieszczeń tymczasowych [wzrost z 587 do 980]). Biorąc pod uwagę rosnące zapotrzebowanie na lokale socjalne, ale też szereg innych czynników świadczących o niełatwej sytuacji mieszkaniowej w Gdańsku, można zastanawiać się nad realnością prognozy, z której wynika, że oczekiwanie na lokale socjalne zmniejszy się. Także spadek zapotrzebowania na lokale zamienne określa się w sposób bardzo zdecydowany – tu podobnie należy wziąć pod uwagę fakt, że mogą to być zbyt optymistyczne szacunki. Według stanu na koniec 2008 roku, 3,6% budynków z zasobu mieszkalnego gminy otrzymało nakaz o natychmiastowym opróżnieniu, w 12,7% wykonanie remontu uznano za ekonomicznie nieuzasadnione, 70,1% budynków było w dostatecznym, a 13,6% w dobrym stanie technicznym. Za najpilniejsze, a jednocześnie najbardziej kosztowne prace remontowe uznano wykonanie izolacji przeciwwilgociowej budynków, ich docieplenie, remonty dachów, podłóg i wymiana stolarki. Celem prowadzonych prac jest, przede wszystkim, eliminacja zagrożenia bezpieczeństwa użytkowników lokali i ich mienia. Oczekiwany standard budynku komunalnego zawiera sprawne instalacje: gazową i elektryczną, a także odpowiednią konstrukcję, elewację bez ubytków i schludne otoczenie. Minimalny standard komunalnego lokalu socjalnego zakłada, poza sprawnymi instalacjami, dostęp do wody oraz ustępu, stałe źródło ciepła, sprawną wentylację i stolarkę okienną i drzwiową. Na realizację robót remontowych w budynkach komunalnych przewiduje się w nadchodzących latach 10.000.000 PLN. 3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO a) krótka charakterystyka i hierarchia problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie desk research Prezentując statystyki wsparcia dla osób bezdomnych oferowane przez OPS, niezbędne jest przedstawienie ich na tle ogólnej charakterystyki systemu pomocy funkcjonującego w Gdańsku. Dane tu prezentowane wykraczają przy tym poza ramy generalnej charakterystyki i hierarchii problemów społecznych na terenie zawiązanego Partnerstwa. Warto natomiast połączyć ich lekturę z danymi nt. finansów (punkt 4c), co umożliwia uzyskanie pełniejszego obrazu systemu wsparcia osób bezdomnych. Jednym z dokumentów analizowanych w procesie badań desk research jest zaktualizowana Gdańska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015 (ss. 120). Pierwotnie przygotowany w 2004 roku dokument wymagał, zdaniem Rady Miasta Gdańska, wprowadzenia zmian dotyczących m. in. diagnozy problemów społecznych w Gdańsku, celów Strategii oraz jej miejsca w hierarchii dokumentów strategicznych miasta. Wskazuje się przy tym, że Strategia ma na celu przeciwdziałanie i rozwiązywanie problemów społecznych, a „jej adresatami są osoby i grupy zagrożone wykluczeniem społecznym i wykluczone społecznie”. Dokument został przygotowany przez interdyscyplinarny Zespół ds. Strategii powołany przez Prezydenta Miasta Gdańska a w jego skład weszli przedstawiciele organizacji i instytucji 13 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

mających wpływ na politykę społeczną, zaś pracowano nad nim równolegle z przygotowywaniem Strategii Rozwoju Gdańska do roku 2015. Cele Strategii wyznaczyła identyfikacja problemów, przewidywana i pożądana wizja przyszłości, analizy lokalnego i ponadlokalnych planów rozwojowych oraz uwzględnienie priorytetów i kierunków działań zawartych w dokumentach na szczeblu unijnym. Autorzy zapewniają, że Strategia poddana została rozszerzonemu procesowi konsultacji i że za konieczne uznano zaangażowanie weń przedstawicieli organizacji pozarządowych. Wskazuje się przy tym, że Strategia ma być punktem odniesienia do innych dokumentów przygotowywanych w mieście. W zakończeniu części wstępnej, podana zostaje informacja, że prace nad Strategią toczyły się w różnych obszarach problemowych – jednym z nich była także bezdomność. Jako główne cele Gdańskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015 określono (podkreślone zostały te cele, w przypadku których pojawiają się wprost wyrażone odniesienia do problematyki bezdomności): a. promocję zatrudnienia oraz aktywizację lokalnego rynku pracy, b. zbudowanie systemu działań wspomagających funkcjonowanie rodzin z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, c. zapewnienie równych szans rozwoju osobom z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym poprzez ułatwienie im dostępu do edukacji, kultury i sportu, d. zapewnienie właściwej pomocy medycznej osobom z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, e. stworzenie systemu pomocy w zaspakajaniu podstawowych potrzeb mieszkaniowych osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, f. zorganizowanie działań zapewniających bezpieczeństwo i ochronę prawną osobom z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, g. stworzenie osobom z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym warunków do udziału w różnych formach życia społecznego, h. zapewnienie warunków umożliwiających utworzenie zintegrowanego systemu pomocy społecznej w Gdańsku. W załączniku nr 1 do omawianej Strategii przedstawiona zostaje charakterystyka głównych problemów społecznych, jakie występują na terenie Gdańska. Jakkolwiek są to dane sprzed lat, warto przyjrzeć się im choćby po to, by wymienić wyodrębnione i opisane problemy społeczne. Zalicza się do nich, w kolejności: a. postępujący proces ubożenia mieszkańców, b. duży odsetek osób niepełnosprawnych, c. stale rosnącą liczbę bezrobotnych, d. proces starzenia się populacji mieszkańców Gdańska, e. nierozwiązany problem bezdomności, f. dysfunkcje rodzinne i uzależnienia, g. zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, h. niewystarczające (w stosunku do potrzeb) zasoby mieszkaniowe w mieście, i. zmiany w oświacie, trudną sytuację finansową służby zdrowia. Trudno wskazać, na ile te problemy są zhierarchizowane względem ich ważności. Istotne w kontekście niniejszej analizy jest pojawienie się na tej liście, jako szóste wskazanie, problemu 14 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

osób bezdomnych. W kolejnym punkcie badane są związki zjawiska bezdomności z innymi problemami społecznymi, o jakich napisano w Strategii. W analizie dokumentów uwzględniono m. in. Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie za I-XII 2010. Wynika z niego, że podjęto działania interwencyjne w postaci programów korekcyjno-edukacyjnych względem 23 sprawców przemocy. Działania nie zakładały izolowania sprawców od ofiar (w tym: eksmisji z lokali) czy wykonywania przez sprawców prac społecznie użytecznych. W Gdańsku funkcjonują trzy punkty konsultacyjne świadczące pomoc ofiarom przemocy w rodzinie, korzystają z nich 604 osoby. Działa jeden ośrodek interwencji kryzysowej, z którego wsparcia skorzystało 3.600 osób, w tym 81 całodobowo (10 miejsc w placówce). Znajduje to przełożenie na 4.892 osoby, którym udzielono pomocy w 3.262 rodzinach (z łączną liczbą osób wynoszącą 8.024). Wypełniono 159 Niebieskich Kart, z czego 136 przekazano instytucjom działającym na rzecz osób pokrzywdzonych. W Gdańsku nie funkcjonują ośrodki wsparcia, specjalistyczne ośrodki wsparcia czy dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży. b) hierarchia problemów społecznych na podstawie DR, przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie desk research Ciekawy dokument, do którego udało się dotrzeć to 30-stronicowa ekspertyza nieznanego autora pt. „Problem bezdomności w Mieście Gdańsku oraz plany jego rozwiązywania”. Ta anonimowość badanego źródła ma znaczenie z punktu widzenia funkcjonowania obiegu oficjalnie produkowanych dokumentów w zakresie problematyki bezdomności. Wiele z podawanych w tekście danych pochodzi z cyklu badań „Socjodemograficzny portret zbiorowości ludzi bezdomnych” koordynowanego przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Przytoczone w poniższej analizie dane odpowiadają na różne pytania stawiane przy określaniu metodologii desk research z różnych obszarów. W dziale diagnozującym problem bezdomności w Gdańsku podana zostaje definicja osoby bezdomnej zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, po czym charakteryzowana jest lokalna populacja bezdomnych. Autor (autorzy?) ekspertyzy wskazują, że skala zjawiska utrzymuje się na podobnym poziomie od 2007 roku i że w 2010 roku na terenie Miasta Gdańska przebywało blisko 1.000 osób bezdomnych (dokładnie: 996), z czego 200 stanowiły osoby zameldowane ostatnio w innej gminie. Ten ostatni fakt jest potwierdzeniem tego, że bezdomni często przenoszą się do dużych ośrodków miejskich i tam też w największym wymiarze koncentruje się omawiany problem. Średni koszt pomocy przypadający na jedną osobę bezdomną wyniósł 692,80 PLN miesięcznie na osobę. Zmniejsza się liczba bezdomnych w miejscach niemieszkalnych (ok. 100 wg szacunków streetworkerów), jednorazowo wzrosła liczba bezdomnych dzieci – w 2010 roku wyniosła 87 (74 w 2009 roku, ale wcześniej systematyczny spadek z poziomu 110 w 2001 roku), ale nie przebywają one na ulicach. Bezdomne rodziny są niepełne, wiele osób choruje przewlekle, a co trzecia posiada orzeczenie o niepełnosprawności (większość to niepełnosprawni w stopniu umiarkowanym). Wśród 279 świadczeniobiorców zasiłku stałego, około 30% stanowiły osoby bezdomne. Za bezdomność odpowiadają, przede wszystkim, takie przyczyny, jak wymeldowanie z pobytu stałego (przyczyna strukturalna) i nadużywanie alkoholu (przyczyna jednostkowa). Przeciętna liczba lat pozostawania w bezdomności wynosi ok. 8 lat, ale się wydłuża; ze stanu nie posiadania dachu nad głową szybciej (średnio o 2 lata) 15 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wychodzą kobiety. W 2010 roku zatrudnionych było 9 osób bezdomnych, a kilkanaście przyznawało się do „krótkotrwałego, nieformalnego zatrudnienia lub uzyskiwania dochodu z tzw. zbieractwa”. W dokumencie prognozuje się, że: a. populacja osób bezdomnych będzie się starzeć, b. ich stan zdrowia będzie się pogarszał (zmienią się też oczekiwania względem charakteru usług w formę quasi DPS-ów), c. osoby bezdomne będą uzależniać się do pomocy społecznej (pisze się tu o tym, że placówki „stają się karykaturalnymi namiastkami domów dla bezdomnych rodzin z dziećmi, a ich bezdomność nabiera cech dziedziczności”), d. na skutek realizacji wyroków sądowych wobec dłużników i sprawców przemocy liczba osób i rodzin bezdomnych w Gdańsku może znacznie wzrosnąć (792 wyroki do pomieszczeń tymczasowych z zasobu gminy i 114 wyroków do pomieszczeń tymczasowych z innych zasobów – stan na 2010). Wśród pomysłów na rozwiązywanie problemu bezdomności w Gdańsku znalazło się: a. wprowadzanie modelowych założeń standardów w systemie placówek dla osób bezdomnych, b. pilotowanie zakresu i form wsparcia dla osób bezdomnych, c. prowadzenie innowacyjnych form pracy z osobami bezdomnymi, d. określenie zakresu i możliwości pomocowych MOPS i innych jednostek miejskich, a także organizacji pozarządowych, które biorą udział w rozwiązywaniu problemu bezdomności. W tekście podana też zostaje informacja, że w Gdańsku udzielaniem pomocy w formie schronienia i posiłku zajmuje się Referat ds. Osób Bezdomnych będący integralną częścią MOPS. Łączną liczbę miejsc noclegowych szacuje się na 593 (w tym 551 miejsc stałych + 13 dostawek, 9 miejsc interwencyjnych i 20 miejsc w ogrzewalni) i dodaje, że Gdańsk korzysta z oferty organizacji pozarządowych prowadzących domy dla bezdomnych w innych miejscowościach. Ekspertyza precyzuje też, w jakich miejscach istnieje możliwość kąpieli i zabiegów dezynfekcyjnych oraz gdzie działa całodobowa informacja telefoniczna dla osób bezdomnych. Możemy dodatkowo przeczytać, na jakich warunkach Gdańsk organizuje współpracę na rzecz osób bezdomnych, w tym o działaniach PFWB. W zakresie pilotowania wsparcia dla osób bezdomnych, w ekspertyzie zaprezentowane zostają ustalone podstawy pracy z osobami bezdomnymi, którzy nie korzystają z pomocy instytucjonalnej (streetworking). Podkreśla się znaczenie tej metody dla poznania środowiska bezdomności pozainstytucjonalnej, możliwość szybkiej diagnozy istniejących problemów, a w pewnym sensie też ich kontroli. Innym sposobem walki z bezdomnością jest wprowadzenie Gdańskiego Modelu Pracy z Osobą Uzależnioną od Alkoholu, której zadaniem jest „wykorzystywanie możliwości i zasobów oraz potencjału organizacji pomagających, a także koordynacja i integracja działań wspierających, terapeutycznych, socjalnych i readaptacyjnych społeczno-zawodowych wobec osób uzależnionych od alkoholu”. O wartości metodycznej Modelu ma świadczyć rekomendacja uzyskana od Związku Miast Polskich, Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na rok 2010. Uczestników programu zachęca się do podejmowania terapii i oferuje możliwość readaptacji zawodowej i społecznej, zakładając ich finalne 16 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

usamodzielnienie się. W okresie zimowym 2010/2011 na zasadzie pilotażu realizowano projekt „Postępowanie z osobą nietrzeźwą przebywającą w miejscu niemieszkalnym w okresie zimowym”. Jego celem było zmniejszenie zagrożenia utraty zdrowia lub życia z powodu wychłodzenia organizmu osób będących pod wpływem alkoholu. Za innowacyjną formę pracy z osobami bezdomnymi uważa się również działania badawcze w projekcie „Portret zbiorowości ludzi bezdomnych województwa pomorskiego” realizowany od 2001 roku w ramach Pomorskiego Forum na Rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Podkreśla się, że badanie umożliwi zdobycie aktualnej i adekwatnej wiedzy o liczbie osób bezdomnych na terenie województwa i że w jego realizacji współpracują różni aktorzy instytucjonalni realizujący w swojej polityce działania względem osób bezdomnych. Wspomniana powyżej współpraca instytucji uważana jest za główny element budowy zintegrowanego systemu zapobiegania i rozwiązywania problemów społecznych w Gdańsku. Wskazuje się na wagę współpracy dla przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu społecznemu, które wynikają w szczególności z bezrobocia połączonego z innymi dysfunkcjami społecznymi (jedną ze wskazywanych na liście jest bezdomność). Jednocześnie podkreśla się, że: a. skala profilaktyki bezdomności jest nadal niewystarczająca, a przyszli bezdomni zbyt późno trafiają do systemu pomocy, b. w placówkach pomocowych 1/3 miejsc zajmują osoby ostatnio zameldowane poza Gdańskiem, co zmniejsza możliwości wsparcia dla mieszkańców miasta, c. bardzo duża jest rotacja osób zgłaszających się o pomoc, a do tego częste usunięcia z placówek za łamanie ich regulaminów, d. zimą w placówkach brakuje miejsc dla bezdomnych uzależnionych od alkoholu i mających trudności z utrzymaniem trzeźwości, e. brakuje mieszkań treningowych i wspieranych, f. współpraca ze służbą zdrowia w zakresie udzielania pomocy chorym osobom bezdomnym jest trudna, g. istnieje konieczność znacznego zwiększenia liczby miejsc w placówkach dla bezdomnych i kwot na wsparcie potrzeb tej populacji. W osobnym fragmencie ekspertyzy zwraca się uwagę na konieczność podjęcia prac remontowych (najczęściej wymiany dachu, ocieplenia bądź docieplenia) w budynkach gdańskich organizacji pozarządowych działających na rzecz osób bezdomnych. W kadrach poszczególnych placówek zazwyczaj zatrudniani są specjaliści, tj. pracownik socjalny, pedagog i psycholog, przy czym środki na te etaty pochodzą z realizacji projektów zewnętrznych. Budżety organizacji pozarządowych zazwyczaj złożone są w większej części ze środków z dotacji Miasta Gdańska na realizację zadań zleconych. Do placówek są też przyjmowani bezdomni z innych gmin, próbuje się pozyskiwać granty lub aplikować w innych konkursach – wszystkie te działania są podejmowane celem zwiększenia posiadanych środków, których zazwyczaj jest niewiele bądź zbyt mało, by realizować wszystkie założone zadania wspierające. Rzadko udaje się uzyskiwać środki od ewentualnych sponsorów z uwagi na zły odbiór osób bezdomnych w społeczeństwie, a zmiany przepisów prawnych przyczyniają się do tego, że znika doraźny i bezpośredni sponsoring rzeczowy. Placówki niekiedy nie są w stanie aplikować o środki, bo nie posiadają niezbędnego do tego wkładu finansowego i borykają się z problemem dużej rotacji kadry, co jest spowodowane głównie niskim poziomem oferowanych płac. 17 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Określając propozycje działań w zakresie bezdomności oraz precyzując warunki ich realizacji, wskazane zostają: a. pomysły na modyfikację pakietów usług z zachowaniem istniejących standardów i hierarchizacji placówek dla osób bezdomnych, w tym cztery pakiety usług:  dla osób z problemem alkoholowym (pisze się o skutecznym pilotażu w ramach działań zimowych 2010 / 2011),  dla kobiet z dziećmi (prowadzenie mieszkań treningowych i wspieranych),  dla starszych osób, w tym potrzebujących pomocy osób drugich (wymaga utworzenia placówki o standardzie domu dla bezdomnych na terenie Miasta Gdańska),  aktywizujących zawodowo (w oparciu o zatrudnienie socjalne). b. działania zaproponowane przez organizacje pozarządowe na rzecz poprawy stanu technicznego placówek dla osób bezdomnych:  wariant 1 – dostosowanie budynków do wymagań obowiązujących standardów przez miasto i użyczenie organizacji pozarządowej w trybie konkursowym,  wariant 2 – partycypacja miasta w kosztach remontu i dostosowania budynków w ramach utworzonego funduszu remontowego; korzystałyby organizacje realizujące zadania dla miasta, c. warianty finansowania zadań na lata następne (w drodze konkursu)  rozwiązanie przyjęte przez MOPS – wysokość dotacji wymaga systematycznego dostosowania kosztu świadczenia do cen ponoszonych przez inne gminy.  wariant alternatywny 1 – stała wysokość dotacji bez względu na liczbę osób przebywających w placówce,  wariant alternatywny 2 – zlecenie realizacji zadania w całości finansowanego przez miasto [oba warianty alternatywne proponowane przez organizacje pozarządowe]. Do obfitującego w dane nt. systemu pomocy osobom bezdomnym w Gdańsku materiału załączono informację o standardach placówek dla bezdomnych (w wariantach oczekiwań optymalnych i minimalnych), tych określonych w przedstawionym wcześniej schemacie: ogrzewalnia  noclegownia  schronisko  dom dla bezdomnych  mieszkania treningowe i wspierane. Wskazano na takie kryteria, jak (różne w zależności od typu placówki; p. 8-10 tylko dla mieszkań treningowych i wspieranych): a. liczba osób, b. usytuowanie placówki, c. okres / czas funkcjonowania, d. pomieszczenia wspólne / pomieszczenia sypialne / pomieszczenia sanitarne / miejsca do spożywania posiłków / izolatki e. spożywanie / dostęp do posiłków, f. inne wymagania, g. kadra, h. adresaci usługi, i. forma usługi, 18 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

usytuowanie mieszkania.

Wcześniej w tekście scharakteryzowano założenia Gdańskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015. Warto w tym miejscu powrócić do tego dokumentu i poprzez przyjrzenie się jego głównym celom, wskazać, w przypadku których z nich pojawiają się bezpośrednie odniesienia do problematyki bezdomności. Są to: a. pomoc osobom bezdomnym w aktywizacji zawodowej (cel operacyjny w ramach celu szczegółowego 1.4 „Aktywizacja społeczna i zawodowa grup bezrobotnych zagrożonych wykluczeniem społecznym”) [2010], b. objęcie osób bezdomnych i bezrobotnych specjalnymi programami profilaktycznymi (w tym ochrona zdrowia psychicznego) (cel operacyjny w ramach celu szczegółowego 4.2 „Zapewnienie bezpłatnej, podstawowej pomocy medycznej osobom bezrobotnym i bezdomnym”) [od 2006], c. istnienie systemu elastycznego dopasowywania ilości noclegowni, schronisk i hosteli do diagnozowanych na bieżąco potrzeb osób bezdomnych (cel operacyjny w ramach celu szczegółowego 5.1 „Rozszerzenie systemu udzielania pomocy w zakresie potrzeb mieszkaniowych osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym i wykluczonym społecznie”) [2005], d. istnienie bazy danych o możliwych miejscach pobytu dla osób bezdomnych dostępnej w placówkach penitencjarnych (cel operacyjny w ramach celu szczegółowego 5.6 „Zapewnienie pomocy w znalezieniu mieszkania osobom opuszczającym zakłady karne”) [2004], e. opracowanie programu aktywizacji osób bezdomnych i bezrobotnych do udziału w życiu społecznym (cel operacyjny w ramach celu szczegółowego 7.4 „Stworzenie możliwości aktywnego udziału osób bezrobotnych i bezdomnych w życiu społecznym”) [2005]. Dziś poziom realizacji większości tych celów można już poddawać ocenie, w założeniu bowiem miały one być wprowadzane w życie w latach znacznie poprzedzających rok, za który analizuje się dokumenty na potrzeby niniejszego dokumentu. Odniesień do bezdomności – i tych wypowiedzianych wprost, i tych mniej czytelnie wyrażonych – jest w Strategii wiele. Warto zatem pokrótce scharakteryzować sposób opisu tej problematyki i wskazać najistotniejsze elementy, na jakie w dokumencie zwrócono uwagę w kontekście potencjalnych i faktycznych trudności życiowych osób bezdomnych. W Strategii uwaga zwrócona zostaje na „postępujący proces ubożenia mieszkańców Gdańska”. Uznając tę tezę, należy wskazać, że ubóstwo jest jednym z głównych korelatów bezdomności. Innymi słowy, wraz ze wzrostem poziomu ubóstwa, rośnie prawdopodobieństwa poszerzenia populacji osób bezdomnych. Wiele uwagi poświęca się też w dokumencie bezrobociu oraz starzeniu się ludności. Oba te czynniki również przekładają się na problem bezdomności. W Strategii jednak te wątki nie zostają rozwinięte. Pojawiają się za to ogólne wzmianki o relacji bezdomności do uzależnienia od alkoholu. Autorzy poświęcają odrębny, półtorastronicowy fragment samej bezdomności. Są to dane o niewielkiej wartości w porównaniu do tych prezentowanych w raporcie. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że system pomocy osobom bezdomnym na przestrzeni ostatnich lat silnie ewoluował, stąd wrażenie nieadekwatności materiału przedstawionego w Strategii. Pisze się w niej choćby o konieczności intensyfikacji działań zmierzających do niwelowania skutków 19 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

bezdomności, a także tworzeniu nowych placówek oraz mieszkań chronionych. Kluczowe znaczenie ma natomiast informacja o dacie utworzenia przy Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Gdańsku Sekcji ds. Osób Bezdomnych – miało to miejsce 1 czerwca 1999 roku. Wskazuje się poza tym, że w skład Sekcji wchodzi Zespół Pracy Socjalnej ds. Osób Bezdomnych oraz że do zadań sekcji należy (1) przyznawanie i wypłacanie świadczeń pieniężnych oraz (2) organizowanie i zapewnianie miejsc noclegowych dla bezdomnych. W dalszej części fragmentu osoby bezdomne wyróżnia się jako jedną z subpopulacji szczególnie zagrożoną wykluczeniem społecznym, obok osób niepełnosprawnych, starszych, pozbawionych właściwej opieki rodziców biologicznych, ofiar przemocy i osób uzależnionych. Ostatnie odniesienie do problematyki bezdomności odnajdujemy w modelu analizy SWOT prowadzonej w Gdańsku polityki rozwiązywania problemów społecznych. Wśród mocnych stron umieszcza się m. in. dobrze zdiagnozowany problem bezdomności, istnienie adekwatnego modelu wsparcia osób bezdomnych oferowanego przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności oraz wystandaryzowanie usług socjalnych dla osób bezdomnych. Uzupełnieniem Gdańskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015 jest Gdański Program Rozwiązywania Problemu Bezdomności na rok 2010. Dokument został przygotowany przez zespół ekspertów zajmujących się na co dzień w swojej pracy problematyką bezdomności, ma 59 stron i zaprezentowane zostaną jego najciekawsze elementy, które jednocześnie wzbogacają dotychczasową prezentację sytuacji osób bezdomnych w Gdańsku. Autorzy zwracają uwagę, że Program realizuje 5 celów Gdańskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015 – nr 1, 2, 5, 7 i 8. Dla celów 2 i 8 w Strategii nie ma bezpośrednich odniesień do bezdomności, są za to do celu 4, tu uznanego za mniej istotny do eksploracji. W pierwszej części przedstawiona zostaje charakterystyka socjo-demograficzna zbiorowości osób bezdomnych, po czym diagnozuje się ogólnie trzy główne obszary problemowe w zakresie: a. profilaktyki – działań mających zapobiegać utrwalaniu się i poszerzaniu bezdomności, b. interwencji – działań osłonowych wspierających w sytuacji pozostawania bez zabezpieczenia podstawowych potrzeb bytowych, c. integracji – działań umożliwiających społeczną readaptację osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, także w wymiarze instytucjonalnym. W Programie zdefiniowano również cele szczegółowe dla gdańskiej polityki pomocowej względem osób bezdomnych (w podpunktach wylistowane zostały wskaźniki realizacji celów): a. zapobieganie zagrożeniom powstawania i utrwalania bezdomności:  liczba partnerów realizujących zadanie,  liczba spotkań partnerów,  liczba realizowanych projektów,  liczba uczestników projektu Centrum Treningu Umiejętności Społecznych (osób lub rodzin),  liczba rodzin powracających na rynek mieszkaniowy, b. zapobieganie, diagnozowanie i monitorowanie zjawiska bezdomności ulicznej i żebractwa:  liczba streetworkerów, 20 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

 liczba kontaktów,  liczba patroli, c. zapewnienie potrzebującym dostatecznej ilości miejsc w placówkach dla osób bezdomnych:  liczba partnerów realizujących zadanie,  liczba miejsc w placówkach,  liczba realizowanych świadczeń, d. stworzenie możliwości aktywnego udziału osób bezdomnych w życiu społecznym:  liczba partnerów realizujących zadanie,  liczba realizowanych projektów,  liczba uczestników projektów,  liczbe indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności,  liczba kontraktów socjalnych,  liczba grup wsparcia,  liczba konsultacji,  liczba osób bezdomnych, które podjęły zatrudnienie,  liczba osób, które podjęły terapię przeciwalkoholową,  liczba osób i rodzin, które się usamodzielniły. e. współpraca w tworzeniu spójnego i zintegrowanego systemu umożliwiającego skuteczne rozwiązywanie problemu bezdomności:  liczba partnerów w zadaniu,  liczba spotkań,  liczba projektów realizowanych we współpracy,  liczba porozumień partnerskich. W dziale Programu pt. „Zadania GPRPB na 2010 rok” szczegółowo sprecyzowano, jakie zadania służące poszczególnym celom mają zostać zrealizowane w ramach Programu w terminie od stycznia do grudnia 2010. Zapisano też zakładane rezultaty z realizacji poszczególnych celów oraz zagrożenia dla ich realizacji. Prezentacja tego materiału wykracza poza możliwości raportu. Warto jednak zwrócić uwagę na szeroki zakres Programowej oferty. Poniżej statystyki dla poszczególnych celów w podziale na liczbę zadań i działań. Łącznie określono 30 zadań i 87 działań w ich ramach: a. Cel 1: 5 zadań, 13 działań (m. in. przekazywanie budynków na CTUS, zabezpieczenie 12 mieszkań socjalnych, kierowanie rodzin do mieszkania wspieranego, publikacje), b. Cel 2: 3 zadania, 8 działań (m. in. monitoring miejsc wskazanych przez streetworkerów, informowanie o placówkach, wspólne patrole streetworkerów i pracowników socjalnych, debata społeczna i spotkania edukacyjne), c. Cel 3: 1 zadanie, 9 działań (kierowanie i udzielanie schronienia i zapewnianie miejsc interwencyjnych), d. Cel 4: 17 zadań, 44 działania (m. in. poradnictwo specjalistyczne, aktywizacja zawodowa, kontrakty socjalne, grupy wsparcia, wzmacnianie kompetencji rodzicielskich),

21 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

e. Cel 5: 4 zadania, 13 działań (m. in. doskonalenie modelu pracy z osobami uzależnionymi, prowadzenie punktu informacyjnego, wizyty studyjne w PFWB). Koszty związane z realizacją Programu oszacowano na sumę 4.933.292 PLN. W nieopublikowanym jeszcze tekście autorstwa Macieja Dębskiego o gdańskim streetworkingu (przygotowywanym do „Podręcznika Streetworkera Bezdomności”) można przeczytać, na czym de facto polega praca streetworkera zajmującego się problemami osób bezdomnych w oparciu o dane zbierane przez streetworkerów TPBA Koło Gdańskie. Działali oni w oparciu o Kartę Kontaktu z osobą bezdomną, uzyskując w ten sposób wiedzę na temat specyfiki ulicznej bezdomności – wieku bezdomnych, ich źródeł utrzymania, kontaktów z OPS, wykształcenia, itp. Autor wskazuje, że zbierane w ten sposób dane w dużej mierze pokrywają się z informacjami uzyskiwanymi w koordynowanych przez PFWB badaniach socjodemograficznych na terenie województwa pomorskiego. Streetworkerzy odnajdują bezdomnych przede wszystkim na dworcach PKP, działkach, w altankach śmietnikowych i pustostanach. Ich głównym źródłem utrzymania jest zbieractwo (dochód ponad 4 na 10 bezdomnych), a choroby, z jakimi się borykają, to najczęściej problemy z narządami ruchu (ponad 1/3 przypadków) i, odpowiednio mniej często, epilepsja, uzależnienia i problemy z sercem (ok. 10%). Ponad 1/3 bezdomnych pozostaje na ulicy po kontakcie ze streetworkerem, a w połowie przypadków nie wiadomo, co się z nimi dalej dzieje. Autor ekspertyzy uważa, że jedynie 1,5% bezdomnych faktycznie zmienia swój sposób życia na „domny” pod wpływem kontaktu z osobą, która odwiedza go w miejscu niemieszkalnym. Warto na zakończenie analizy w tym punkcie wskazać na wstępne wyniki z badania socjodemograficznego osób bezdomnych realizowane w grudniu 2011 roku. Na ich podstawie, można przyjąć, że w badanej populacji dominują mężczyźni – jest ich 80%, przy 20% kobiet. Najwięcej osób ma wykształcenie zawodowe (45%), następnie podstawowe (30%) i średnie (19%). Dokładnie połowa bezdomnych z terenu Gdańska przebywa w schronisku bądź domu dla osób bezdomnych, a 23% rezyduje w noclegowni i ogrzewalni. Poniżej zaprezentowano w tabeli najważniejsze miejsca przebywania osób bezdomnych w Gdańsku z uwzględnieniem określonej liczby osób bezdomnych. Niniejsze dane zostały wygenerowane na potrzeby realizowanej diagnozy na podstawie danych z badań socjodemograficznych zrealizowanych 9 grudnia przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w Gdańsku.

Miejsce przeprowadzenia badania ogrzewalnie noclegownia schronisko, dom dla osób bezdomnych, hostel mieszkania wspierane, chronione, treningowe Miejsca niemieszkalne działki i altanki szpitale, hospicja, zole-e, inne placówki zdrowia zakłady karne, areszty śledcze dworce PKP i PKS, rampy kolejowe Ogółem

N 4 145 350 8 44 51 30 31 31 694

22 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

% ,6 20,9 50,4 1,2 6,3 7,3 4,3 4,5 4,5 100,0

4. SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH a) dane ilościowe pochodzące z desk research dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej W raporcie z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku za rok 2010 szczególną uwagę warto zwrócić na informacje przygotowane przez Referat ds. Osób Bezdomnych. We wprowadzeniu do dodatku do rocznego sprawozdania MOPS, Referat ds. Osób Bezdomnych podaje, ze w 2010 roku z systemu pomocy społecznej odeszło 339 osób, z czego większość (188) zaprzestała współpracy. 56 osób się usamodzielniło, 36 zmarło, 10 przestało kwalifikować się do pomocy, a 49 odeszło z innego powodu. Po raz pierwszy pomocą Ośrodka objętych zostało w 2010 roku 318 osób. Należy zakładać, że dane te dotyczą osób bezdomnych, ale nie zostało to odnotowane wprost w dokumencie. Z grupą 87 bezdomnych klientów podpisano w 2010 roku kontrakty socjalne. Zwraca się jednocześnie przy tym uwagę, że w pracy tą metodą trudność polega na niechęci klientów do angażowania się, opuszczaniu przez nich placówek i kłopotach, by utrzymywać z nimi kontakt. Z 996 bezdomnych, którzy skorzystali z jakiejkolwiek formy pomocy, 39 objęto indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności, a spośród tej grupy pięciorgu opłacono składki na ubezpieczenie zdrowotne. Ze wsparcia częściej korzystali mężczyźni (747 przypadków) niż kobiety (143); dzieci objęto pomocą w 93 przypadkach. Klienci przebywają w placówkach najczęściej od 3 do 12 miesięcy. Oto szczegółowy rozkład liczebności w zależności od czasu otrzymywania wsparcia: a. krócej niż 1 miesiąc bądź niekorzystanie z pomocy w formie schronienia – 160 osób, b. 1-3 miesiące – 129 osób, c. 3-12 miesięcy – 368 osób, d. 1-3 lata – 209 osób, e. 3 lata i więcej – 130 osób. Referat ds. Osób Bezdomnych przy Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Gdańsku nie udzielał zasiłków celowych w formie biletów kredytowanych w 2010 roku, nie prowadził działań o charakterze reorganizacyjnym i nie współpracował w badanym okresie z wolontariuszami. W innowacyjnych formach pracy z klientem wskazane zostają działania z projektów „Postępowanie z osobą nietrzeźwą przebywającą w miejscu niemieszkalnym w okresie zimowym” oraz „Centrum Treningu Umiejętności Społecznych”, jak również zadanie „Opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności” realizowane w ramach Działania 4 PO KL „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej”. Do efektów realizacji zadań za rok 2010 zaliczone zostały trzy zasadnicze elementy: a. podniesienie efektywności pracy poprzez:  realizację Gdańskiego Programu Wychodzenia z Bezdomności oraz  działania w celu ograniczenia skutków zagrożenia życia i zdrowia przez warunki atmosferyczne zimą osób przebywających w miejscach niemieszkalnych, b. poprawa organizacji pracy poprzez: 23 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



zmianę siedziby, co umożliwiło wydzielenie pomieszczenia, w którym przeprowadza się rozmowy z klientami,  systematyczną współpracę podmiotów sektora publicznego i niepublicznego na rzecz rozwiązywania problemu bezdomności i łagodzenia jej skutków c. poprawa jakości obsługi klienta poprzez:  wspomnianą wyżej zmianę siedziby, a dzięki temu lepsze zaaranżowanie przestrzeni dla klientów,  zastosowanie szeregu narzędzi i instrumentów oddziaływania na osoby bezdomne i zagrożone bezdomnością mających na celu ich włączenie się w proces pokonywania trudności i wychodzenia ze stanu bierności. Po stronie przeszkód i utrudnień w pracy z problematyką bezdomności za rok 2010 wymieniono te same czynniki, które zostały wskazane przy analizie anonimowej ekspertyzy o problemach bezdomności w Gdańsku. Zaplanowano przy tym działania na rok 2011 obejmujące trzy obszary: a. profilaktykę – dla osób narażonych na bezdomność i w jej wstępnej fazie, b. interwencję – polegającą na wsparciu osób pozbawionych podstawowego zabezpieczenia bytowego i zachęcaniu uzależnionych do podjęcia terapii, c. integrację – mającą umożliwić readaptację społeczno-zawodową, aktywizację i motywowanie do niezależności i zwiększania kompetencji społecznych. Ze sprawozdania z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku za rok 2010 wynika, że „na wszystkie zadania realizowane przez MOPS w Gdańsku przeznaczono 8% ogólnego budżetu Miasta”. Łącznie na realizację zadań pomocy społecznej wydano 171.979.273 PLN, a wsparciem objęto 10.564 rodziny (wzrost o 4% w stosunku do roku 2009), w których łączna liczba osób wynosi 19.160. Szacuje się, że pomocą objęto łącznie 4% ogółu ludności Gdańska. W roku 2010: a. zasiłki stałe pobrało 2.656 rodzin (wzrost o 6% w stosunku do 2009 roku), b. zasiłki okresowe pobrało 1.696 rodzin (wzrost o 6% w stosunku do 2009 roku), zaś c. inne zasiłki celowe i w naturze pobrało 6.305 rodzin (wzrost o 4% w stosunku do 2009 roku). O 47% wzrosła liczba zawartych kontraktów socjalnych (do 1.085). W przypadku bezdomności dokonał się wzrost o 30% – wskazany poziom 87 kontraktów wzrósł z 67 rok wcześniej. Nie wiadomo natomiast, w jakim stopniu do bezdomnych kierowana była oferta z zakresu poradnictwa. Ogółem udzielono 8.856 porad z zakresu działań pedagogicznych, psychologicznych, prawnych i rodzinnych. Do tego doliczyć należy 741 porad nt. problemów uzależnień oraz informacji o prawach i uprawnieniach. Trudno też określić zakres korzystania osób bezdomnych z usług opiekuńczych (ogólnie świadczonych 1.013 osobom), rehabilitacyjnych (32 osobom) i osobom z zaburzeniami psychicznymi (124 osobom). W pracach społecznie użytecznych wzięły udział 984 osoby, a 177 klientów pomocy społecznej skierowano do Centrum Integracji Społecznej prowadzone przez TPBA Koło Gdańskie. Z grupą 81 osób podpisano Indywidualne Programy Zatrudnienia Socjalnego, a pozostali (96) oczekują na kolejną edycję kursów. Szkolenia ukończyło 76 osób. Pomocą w 24 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zakresie dożywiania objęto 10.688 osób, w tym 6.535 osób dorosłych, a łączny koszt realizacji programu wyniósł 5.132.834 PLN. Podjęto działania w zakresie interwencji kryzysowej w przypadku 4.892 osób (wzrost o 24% w porównaniu do 2009 roku), a ofiarom przemocy domowej świadczono poradnictwo psychologiczne (4.989 porad) i prawne (260 porad). Wypełniono 159 Niebieskich Kart i przyjęto do realizacji „Gdański Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2010-2013”. W żadnym z w/w obszarów nie ma wskazań dotyczących konkretnie wsparcia dla osób bezdomnych bądź wzmianek nt. zagrożenia bezdomnością. Z pomocy dla seniorów i osób niepełnosprawnych skorzystało 877 osób – wsparcia najczęściej udzielano poprzez warsztaty terapii zajęciowej, środowiskowe domy samopomocy i dzienne domy samopomocy. Tu też brakuje wskazań mających odniesienie do osób bezdomnych. W sprawozdaniu czytamy, że liczba osób korzystających z opisywanych form pomocy wzrasta (15% w stosunku do roku 2009), jest coraz więcej osób chorych przewlekle, ale jednocześnie ilość miejsc w domach pomocy i miejsc interwencyjnych zabezpiecza aktualne potrzeby. Wydłuża się za to czas oczekiwania na miejsce w odpowiedniej placówce i osoby przebywają w niej dłużej. Realizowany przez MOPS, a wspierany ze środków PO KL projekt „Systematycznie do celu” objął w roku 2010 wsparciem 430 osób, w tym bezdomnych (nie wiemy jednak, ilu). W czterech projektach krajowych brak wskazań na temat świadczenia pomocy osobom bezdomnym, na poziomie projektów lokalnych – 51 realizowanych przez pracowników MOPS i 67 przez jednostki nadzorowane – nie zostały uszczegółowione konkretne nazwy projektów, co za tym idzie, tutaj również nie można odnaleźć wzmianki o udziale w poszczególnych programach osób bezdomnych. Ośrodek informuje, że zrealizował kampanię społeczno-informacyjną na rzecz osób bezdomnych oraz około 10 „spotkaniach redakcyjnych”, w których w różnych mediach brał udział konsultant ds. komunikacji społecznej MOPS. Wśród poruszanej w trakcie spotkań tematyki była także sytuacja osób bezdomnych. Sprawiono 179 pogrzebów, co wymagało wypłacenia świadczeń w łącznej kwocie 348.227 PLN, w 35 przypadkach były to pogrzeby osób bezdomnych (89.303 PLN). Pracę socjalną odbywano w 9.132 rodzinach – w dokumencie brakuje informacji, czy ta forma pomocy świadczona była osobom bezdomnym. Gmina zapłaciła łącznie 1.927.574 PLN za pobyt 209 osób w domu pomocy społecznej. Jak wynika ze Sprawozdania z udzielonych świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych, w naturze i usługach za I-XII 2010 r., w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej zatrudnionych było 876 osób: a. 65 w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie (w gdańskim MOPS), w tym 21 pracowników socjalnych, 6 specjalistów pracy z rodziną, 10 konsultantów i radca prawny; b. 405 w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej, w tym 221 pracowników socjalnych, 20 konsultantów i 3 radców prawnych; c. 169 w domach pomocy społecznej; d. 179 w placówkach opiekuńczo-wychowawczych; e. 15 w ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych; f. 43 w ośrodkach wsparcia (20 w środowiskowym domu samopomocy i 23 w dziennym domu pomocy). Należałoby zweryfikować te dane w kontekście informacji płynących ze sprawozdania MOPS za 2010 rok. W tym dokumencie czytamy bowiem, że w Miejskim Ośrodku Pomocy 25 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Społecznej w Gdańsku pracowało 511 pracowników na 499 etatach (w tym 409 pracowników merytorycznych, z czego pracowników socjalnych: 241). Nawet zakładając fakt istnienia komórki odpowiadającej PCPR w ramach MOPS, dane w obu dokumentach są różne. Nie ma natomiast nieścisłości w przypadku innych danych. Ponad 2/3 pracowników legitymuje się wykształceniem wyższym. W 2010 roku pracownicy wzięli udział łącznie w 240 szkoleniach (62 wewnętrznych i 178 zewnętrznych) kształtując umiejętności m. in. z zakresu ekonomii społecznej i pracy z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. Ze środków gminy pokryto koszty 34.498 świadczeń w zakresie specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi (dla wspomnianej liczby 124 osób). Kwotę 10.748 PLN wydano w ramach 48 świadczeń-wynagrodzeń należnych opiekunom z tytułu sprawowania opieki. W złożonym do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej sprawozdaniu wymienione zostają powody trudnej sytuacji życiowej klientów systemu pomocy. Do 10 najczęstszych przyczyn przyznania pomocy zaliczyć należy, wg zakresu i skali wsparcia: a. ubóstwo (5.957 rodzin; 10.777 osób), b. niepełnosprawność (4.192 rodziny; 6.677 osób), c. długotrwałą chorobę (3.012 rodzin; 4.902 osoby), d. bezrobocie (2.495 rodzin; 5.548 osób), e. bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (1.836 rodzin; 5.442 osoby), f. bezdomność (856 rodzin [772 rodziny w 2009 roku]; 979 osób), g. alkoholizm (505 rodzin; 735 osób), h. potrzebę ochrony macierzyństwa (391 rodzin; 1.766 osób), i. trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego (189 rodzin; 290 osób), j. przemoc w rodzinie (53 rodziny; 153 osoby). Z sumarycznej charakterystyki jednostek organizacyjnych pomocy i integracji społecznej wynika, że na terenie Gdańska funkcjonuje: a. 7 domów pomocy społecznej (liczba miejsc: 478; liczba osób korzystających: 570), b. 27 ośrodków wsparcia (liczba miejsc: 793; liczba osób korzystających: 1.088), c. 4 rodzinne domy pomocy (liczba miejsc: 27; liczba osób korzystających: 50), d. 1 dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (liczba miejsc: 6; liczba osób korzystających: 15), e. 3 mieszkania chronione (liczba miejsc: 11; liczba osób korzystających: 17), f. 1 ośrodek interwencji kryzysowej (liczba miejsc: 10; liczba osób korzystających: 3.600), g. 3 ośrodki adopcyjno-opiekuńcze (liczba osób korzystających: 1.064), h. 31 placówek opiekuńczo-wychowawczych (liczba miejsc: 700; liczba osób korzystających: 1.120). b) konkretne formy działań z osobami bezdomnymi Określenie konkretnych form działań z osobami bezdomnymi otwiera prezentacja na podstawie „Informatora o instytucjach niosących pomoc osobom bezdomnym w województwie pomorskim”. Na terenie Gdańska jest ich aż 24, poniżej lista wraz ze skrótową charakterystyką:

26 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

a. Ogrzewalnia dla Bezdomnych prowadzona przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie – jest czynna tylko w określonych porach doby i świadczy usługi m. in. dla osób uzależnionych od narkotyków, chorych na AIDS i w podeszłym wieku; w placówce jest 25 miejsc, nie umożliwia się kontaktu ze specjalistami, kierując podopiecznych do innych punktów i nie świadczy pomocy rzeczowej w postaci odzieży, obuwia, itp., b. Noclegownia dla Mężczyzn prowadzona przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie – jest czynna przez cały rok od 17.00 do 9.00; w placówce jest 77 miejsc (plus 4 dostawki) w pokojach, w których przebywa od 2 do 10 osób w każdym; umożliwia się kontakt z pracownikiem socjalnym, ale nie udziela pomocy specjalistycznej; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są na 1-2 noce bez skierowania, a w przypadku dłuższych pobytów na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, c. Noclegownia prowadzona przez Towarzystwo Wspierania „Przystań” – jest czynna od 17.00 do 7.30, niedostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych; w placówce jest 70 miejsc (w tym 15 dla osób nietrzeźwych) w pokojach, w których przebywa od 2 do 10 osób w każdym; nie udziela się pomocy specjalistycznej, kierując podopiecznych do innych punktów; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są na 1-2 noce bez skierowania, a w przypadku dłuższych pobytów na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, d. Noclegownia dla Mężczyzn prowadzona przez Gdańską Fundację Kultury Chrześcijańskiej im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie – jest czynna od 17.00 do 8.00; w placówce są 32 miejsca w pokojach, w których przebywa od 2 do 5 osób w każdym; umożliwia się kontakt z psychoterapeutą, pielęgniarką, lekarzem i duszpasterzami; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, e. Schronisko dla Bezdomnych Kobiet i Matek z Dziećmi prowadzone przez Stowarzyszenie Opiekuńczo-Resocjalizacjne „Prometeusz” – jest tu 90 miejsc dla podopiecznych; oferuje się wyżywienie pod postacią 3 posiłków dla dorosłych i 5 dla dzieci; placówka nie jest dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych; dostępne miejsca noclegowe w pokojach od 2 do 5 osób w każdym; umożliwia się kontakt m. in. z terapeutą uzależnień, radcą prawnym i lekarzem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; na terenie placówki funkcjonuje biblioteczka a placówka prowadzi działalność spod znaku aktywności społeczno-kulturalnej; podopieczni przyjmowani są na 1-2 noce bez skierowania (4 osoby), a w przypadku dłuższych pobytów na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, f. Schronisko dla Mężczyzn prowadzone przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie – świadczy usługi także dla osób uzależnionych od narkotyków i alkoholików; jest tu 49 miejsc (dostawki możliwe zimą), ale placówka nie jest dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych; dostępne miejsca noclegowe w pokojach od 2 do 5 osób w każdym; umożliwia się kontakt m. in. z terapeutą uzależnień, doradcą zawodowym i duszpasterzem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w

27 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są odpłatnie lub na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, g. Dom dla bezdomnych prowadzony przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie – świadczy usługi także dla osób uzależnionych od alkoholu i niepełnosprawnych; jest tu 41 miejsc w pokojach od 2 do 10 i więcej osób w każdym; umożliwia się kontakt z duszpasterzem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; istnieje możliwość tymczasowego zameldowania po dłuższym przemieszkiwaniu i konsultacjach z kierownikiem; podopieczni przyjmowani są odpłatnie lub na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku (jest też 1 miejsce interwencyjne), h. Dom dla Osób Bezdomnych i Najuboższych PCPB prowadzony przez Pomorskie Centrum Pomocy Bliźniemu MONAR-MARKOT w Gdańsku – placówka ukierunkowana jest na przyjmowanie osób starszych, świadczy też usługi względem osób o ograniczonym stopniu niepełnosprawności; w placówce jest 50 miejsc w pokojach, w których przebywa od 2 do 10 osób w każdym; umożliwia się kontakt z psychologiem, duszpasterzem, pedagogiem i pracownikiem socjalnym; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; podopieczni przyjmowani są odpłatnie lub na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, i. Dom Samotnych Matek z Dziećmi i Osób Starszych PCPB prowadzony przez Pomorskie Centrum Pomocy Bliźniemu MONAR-MARKOT w Gdańsku – w placówce jest 45 miejsc w pokojach, w których przebywa od 2 do 5 osób w każdym; umożliwia się kontakt z psychologiem, duszpasterzem, lekarzem pedagogiem i pracownikiem socjalnym; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; istnieje możliwość tymczasowego zameldowania; podopieczni przyjmowani są na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, j. Schronisko dla Bezdomnych Mężczyzn prowadzone przez Gdańską Fundację Kultury Chrześcijańskiej im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie – świadczy usługi także dla osób o ograniczonym stopniu niepełnosprawności; jest tu 98 miejsc w pokojach od 2 do 10 osób w każdym; umożliwia się kontakt m. in. z psychoterapeutą, pielęgniarką i pracownikiem socjalnym; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; istnieje możliwość tymczasowego zameldowania; podopieczni przyjmowani są na mocy decyzji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, k. Diecezjalny Dom Samotnej Matki im. Jana Pawła II przy Sanktuarium Matki Boskiej Brzemiennej w Gdańsku-Matemblewie – placówka przeznaczona dla kobiet nie mogących spokojnie przygotować się do porodu i mających problem ze sprostaniem zadaniom opiekuńczym wobec nowonarodzonego dziecka, przyjmuje się kobiety w każdym momencie ciąży oraz do pół roku po urodzeniu dziecka; są tu 24 miejsca w pokojach od 2 do 5 osób w każdym; umożliwia się kontakt m. in. z psychologiem, pielęgniarką i pracownikiem socjalnym; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; istnieje możliwość tymczasowego zameldowania; podopieczni przyjmowani są na własną prośbę, na podstawie decyzji Sądu lub skierowania Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, l. Dom Pomocy „EMAUS” prowadzony przez Stowarzyszenie Pomocy Osobom Wychodzącym na Wolność „EMAUS” – celem placówki jest „przywracanie społeczeństwu mężczyzn opuszczających zakłady karne” poprzez kształtowanie u nich 28 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

t. u.

postaw samodzielności życiowe; prowadzi się tu Klub Pracy i umożliwia podejmowanie robót interwencyjnych; jest 12 miejsc w dwóch pokojach 6-osobowych; istnieje możliwość kontaktu z psychologiem, kuratorem, prawnikiem i duszpasterzem; na miejscu świadczona jest pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; istnieje możliwość tymczasowego zameldowania; podopieczni przyjmowani są bezpośrednio w placówce na podstawie rozmowy z kierownikiem lub psychologiem, Hostel Kryzysowy Centrum Interwencji Kryzysowej prowadzone przez Polski Czerwony Krzyż – świadczy usługi dla osób przeżywających kryzysy psychiczne wymagające interwencji lub oddziaływań interdyscyplinarnych; w placówce dostosowanej do potrzeb osób niepełnosprawnych jest 10 miejsc w pokojach od 2 do 5 osób w każdym; istnieje możliwość kontaktu z psychologiem, pedagogiem, prawnikiem i pracownikiem socjalnym; na miejscu nie jest świadczona pomoc rzeczowa w postaci odzieży, obuwia, itp.; istnieje możliwość tymczasowego zameldowania; podopieczni przyjmowani są bezpośrednio w placówce na podstawie rozmowy z pracownikiem (pobyt jest nieodpłatny), Całodobowe Pogotowie Socjalne dla Osób Nietrzeżwych w Gdańsku prowadzone przez Towarzystwo Wspierania Potrzebujących „Przystań” – placówka przyjmuje zarówno mężczyzn, jak i kobiety w łącznej liczbie max. 30; jest w ograniczonym zakresie przystosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych; na miejscu całodobowy dyżur pełni lekarz; podopieczni dowożeni są do placówki przez Policję lub Straż Miejską, Streetworkerzy – Uliczni Pracownicy Socjalni pracujący w Gdańsku (Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie) – pracownicy przyjmują zgłoszenia o miejscach przebywania osób bezdomnych poza placówkami; dyżury informacyjne dla osób bezdomnych przebywających na ulicy odbywają się raz w tygodniu, Dominikańskie Duszpasterstwo Akademickie „GÓRKA” (Kuchnia św. Mikołaja OO. Dominikanów w Gdańsku) – od listopada do kwietnia w czwartki rozdawana jest zupa, organizowane są też Wigilie i Śniadania Wielkanocne; podane są informacje dla osób chcących włączyć się w akcje przygotowania i rozdawania zup dla bezdomnych; Armia Dawida Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej Zbór w Gdańsku – wydawanie posiłków raz w tygodniu; jest to punkt konsultacyjny dla osób bezdomnych i uzależnionych Stowarzyszenie Pomocy Charytatywnej „WSPÓLNOTA” – punkt wydawania żywności, odzieży, obuwia, środków czystości, pościeli, „niekiedy mebli”; wsparcie kierowane jest przede wszystkim dla osób najuboższych, a pomoc udzielana jest bez skierowań, choć decyzję poprzedza wywiad środowiskowy, Łaźnia Ekologiczna prowadzona przez Franciszkański Ruch Ekologiczny, Charytatywny i Historyczny – czynna jest w dni powszednie od 10.00 do 14.00 i w miarę posiadanych zasobów umożliwia klientom wymianę ubrań; usługa jest nieodpłatna i nie są wymagane skierowania; sprzęt rehabilitacyjny wydaje się na podstawie skierowania od lekarza, osoby bezdomne mogą otrzymać wybrane materiały opatrunkowe, Łaźnia dla Bezdomnych prowadzona przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie – czynna w soboty od 10.00 do 13.00; Gdański Komitet Obywatelski Jadłodajnia „POMOCNA DŁOŃ” – organizuje wydawanie posiłków bezdomnym w dni powszednie od 12.30 do 14.00 i dostarcza je do wybranych placówek; wsparcia udziela się za okazaniem skierowania z OPS, 29 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

v. Pomorski Zarząd Wojewódzki Polski Komitet Pomocy Społecznej – placówka otwarta w dni powszednie o 9.00 do 15.00; prowadzi magazyn odzieży i żywności w Gdańsku; odzież i żywność wydawana jest na podstawie skierowania z OPS, w. Ośrodek pomocy doraźnej dla kobiet i dzieci maltretowanych – placówka świadczy pomoc socjalną, x. Jedzenie zamiast bomb (Gdańsk) – zajmuje się wydawaniem posiłków w okresie od października do kwietnia w niedzielę o 12.00. Oferta Gdańska w zakresie pomocy osobom bezdomnym, jak wynika z powyższego przedstawienia, jest bogata. Z przytoczonych danych wynika, że w mieście funkcjonuje 1 ogrzewalnia, 3 noclegownie, 8 schronisk, 2 punkty interwencyjne, 1 placówka zajmująca się streetworkingiem i 9 organizacji charytatywnych. Dla porównania z innymi dużymi miastami w województwie pomorskim, w Gdyni placówek jest 13, a w Słupsku 9. W całym regionie północno-wschodnim instytucji pomocowych jest, według zebranych danych, 63 więc te zlokalizowane w Gdańsku stanowią 38%. Na terenie całego województwa placówek jest łącznie 230, z czego wynika, że ośrodki gdańskie mają ponad 10-procentowy udział na tej liście. Należy dodać, że powyższe dane nie uwzględniają funkcjonowania placówek leczenia uzależnień. W sprawozdaniu Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku za rok 2010 zwraca się uwagę na podjęcie starań nad reorganizacją pomocy społecznej w Gdańsku, którego celem jest „być bliżej klienta” i dostarczać mu adekwatną ofertę pomocową. W ramach tych działań planuje się podział głównych zadań MOPS na trzy działy: a. rozwój systemu pomocy społecznej i ekonomizację jej zadań, b. realizację zadań z zakresu pomocy dziecku i rodzinie oraz c. realizację zadań z zakresu pomocy osobom niepełnosprawnym, seniorom i bezdomnym. W 2010 roku MOPS rozpoczął także przygotowania do uruchomienia projektu „Osiedle Sitowie”, określanego jako „sieć wszechstronnego wsparcia w usamodzielnieniu oraz przygotowaniu zawodowym osób zagrożonych wykluczeniem społecznym”. Projekt jest nakierowany na dwie grupy odbiorców: (1) osoby z problemami zdrowia psychicznego i niepełnosprawne oraz (2) bezdomne matki z małoletnimi dziećmi i inni bezdomni. Celem działań w projekcie jest aktywizacja społeczno-zawodowa jego uczestników, zapewnienie im miejsc pobytu na czas trwania treningu oraz przygotowanie do pracy w spółdzielni socjalnej. „Osiedle Sitowie” zaplanowane zostało bowiem jako etap testowy przed stworzeniem współ-założonej przez siedem organizacji pozarządowych Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej. Ma to być jednostka, w której osoby zagrożone wykluczeniem społecznym (w tym: osoby bezdomne) znajdą zatrudnienie, a przez to przejdą proces reintegracji społecznej i zawodowej. Na rok 2011 Ośrodek zaplanował realizację szeregu działań na polu pomocy dziecku i rodzinie, w zakresie usług społecznych, projektów rozwojowych i współpracy zagranicznej oraz zwiększania efektywności pracy. W kontekście niniejszej analizy, istotny jest fakt, że zaplanowano „strategiczne rozwiązywanie problemów społecznych osób i rodzin bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w celu poprawy ich położenia materialnego oraz wyrównania ich szans życiowych (poprzez działania o charakterze profilaktycznym, osłonowym oraz aktywizację)”. Z informacji dotyczącej pracy socjalnej prowadzonej z bezdomnymi matkami z dziećmi 30 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

przez Referat ds. Osób Bezdomnych MOPS w Gdańsku wynika, że w dniu 12 listopada 2011 roku w gdańskich placówkach dla bezdomnych przebywało 19 młodych matek (1 kobieta była w ciąży) i 30 dzieci (głównie w wieku 2-12 lat). Koszt pobytu w schronisku określa się na 21 PLN za dzień pobytu, zaś w domu samotnej matki – 32 PLN, co oznacza, że miesięcznie koszt pobytu waha się od 630 do 960 PLN (koszty pokrywa MOPS). Należy uznać te dane za cenne nie tylko dla kazusu matek z dziećmi, ale ogólnie w kontekście poszerzenia obrazu gdańskiej bezdomności. Bezdomne matki z dziećmi mogą korzystać z szeregu form wsparcia: a. schronienia, b. posiłku, c. dożywiania dzieci, d. zasiłków celowych na realizację recept i zakup obuwia / odzieży, e. zasiłków okresowych dla osób realizujących kontrakt socjalny lub indywidualny program wychodzenia z bezdomności, f. uczestnictwa w projektach reintegracyjnych. Ich pobyt w placówkach wynosi najczęściej od 6 do 12 miesięcy, ale może wynieść i 4-6 lat. Istotny zdaje się fakt, że w 2010 roku oficjalny system pomocy opuściło 15 rodzin. Profilaktyka w zakresie bezdomności samotnych matek z dziećmi polega na możliwości korzystania ze wsparcia w formie: a. pracy socjalnej, b. pomocy materialnej, c. pomocy specjalistycznej (psychologicznej, prawnej, pedagogicznej, itp.), d. uczestnictwa w projektach reintegracyjnych. W pracy z bezdomnymi samotnymi matkami z dziećmi podejmowane są różne starania na rzecz ich usamodzielnienia, a następnie monitorowania ich samodzielności. Jak wynika z badanego dokumentu, prowadzone są prace nad wdrożeniem mieszkań treningowych w ramach wspomnianego wcześniej projektu „Osiedle na Sitowiu”. Za usamodzielnieniem się matek z małymi dziećmi przemawia też argument finansowy – roczny koszt utrzymania rodziny z dwojgiem dzieci, z czego jedno jest w wieku szkolnym wynosi ok. 27.000 PLN. Jak przeczytać można w Ofercie Partnerstwa Lokalnego Gdańsk do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I), jako Lider Partnerstwa Lokalnego w projekcie występuje Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku. Rolę partnerów przyjmują Stowarzyszenie Opiekuńczo-Resocjalizacyjne „Prometeusz” oraz Towarzystwo Wspierania Potrzebujących „Przystań”. W realizację zadania, wedle wytycznych projektowych, mają się angażować osoby z Działu ds. Osób Bezdomnych MOPS, którzy prowadzą pracę socjalną w zakresie bezdomności. Co istotne, pojawia się tu wzmianka o liczbie pracowników, tj. 17 i informacja dodatkowa, że są to osoby wysoko wykwalifikowane i doświadczone, korzystające z takich instrumentów wsparcia, jak kontrakty socjalne czy indywidualne programy wychodzenia z bezdomności. Merytoryczny zasób kadrowy stanowią też doświadczeni w prowadzeniu schronisk i noclegowni dla kobiet pracownicy Stowarzyszenia „Prometeusz” – przede wszystkim Prezes Zarządu, posiadający doświadczenie w realizacji projektów współfinansowanych przez UE oraz MPiPS, a także również doświadczeni w zakresie pracy z osobami bezdomnymi – 31 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

psycholog i pracownik socjalny. Zaangażowanie po stronie Towarzystwa Wspierania Potrzebujących „Przystań” deklarują członek kadry zarządzającej z doświadczeniem pracy w projekcie „Agenda Bezdomności…”, kierownik noclegowni oraz zatrudniony w niej pracownik socjalny. Wnioskodawcy deklarują również wystarczające zasoby techniczne i rzeczowe, by realizować projekt. Gdański MOPS wskazuje, że posiada doświadczenie w realizacji dużego projektu „Systematycznie do celu” realizowanego od 2008 roku (358 beneficjentów w trzech edycjach od 2009 do 2011). TWP „Przystań” przytacza dane z 7 realizowanych projektów na przestrzeni ostatnich 3 lat – opierają się one na wsparciu instytucjonalnym dla osób bezdomnych, tj. możliwości skorzystania z łaźni, ambulatorium, pogotowia dla osób nietrzeźwych, ogrzewalni i noclegowni (także niskoprogowych). Na realizację 8 projektów wskazuje Stowarzyszenie „Prometeusz” – są wśród nich „Nasz powrót do Społeczności – bez pominięcia z prawem do godnego życia”, „Szansa na lepsze jutro” czy „Osiedle na Sitowiu”. Wszyscy wnioskodawcy posiadają zatem znaczne doświadczenie w realizacji programów pomocowych dla osób bezdomnych. Realizowane przez wnioskodawców projekty oferują wiele form wsparcia dla bardzo zróżnicowanych ilościowo populacji osób bezdomnych (od kilku do ponad tysiąca). Należą do nich specjalistyczne doradztwo, trening umiejętności społeczno-zawodowych, kontrakty socjalne, indywidualne programy wychodzenia z bezdomności i wiele innych. Należy przy tej okazji zauważyć, że w Gdańsku projektów systemowych, PO KL i innego typu realizuje się bardzo wiele i ofertą w tym zakresie dysponują również inni aktorzy instytucjonalni. Warto zwrócić uwagę na trzy elementy w charakterystyce gdańskiej bezdomności przedstawianej przez autorów Oferty: a. przyczyny bezdomności samotnych kobiet to najczęściej nałóg alkoholowo, niepełnosprawność i zaburzenia psychiczne, zaś kobiet z dziećmi – konflikty rodzinne i przemoc domowa, bezrobocie i eksmisja z mieszkania oraz wskazane już przy okazji opisu trudności mieszkaniowych fakty, zgodnie z którymi: b. ponad 30% osób bezdomnych posiada zadłużenia z tytułu niewywiązywania się ze zobowiązań finansowych (fundusz alimentacyjne, administracja mieszkaniowa), c. na realizację eksmisji z miejskiego zasobu mieszkaniowego oczekuje 489 wyroków + 149 wyroków do pomieszczeń tymczasowych z zasobów mieszkaniowych innych podmiotów (dane z 31 grudnia 2008 roku). Gdańskie Partnerstwo Lokalne stawia sobie za cel oferowanie usług w zakresie mieszkalnictwa i pomocy doraźnej oraz pracy socjalnej. Planowane jest stworzenie w Gdańsku punktu konsultacyjnego, gdzie można by otrzymać kompleksowe wsparcie psychospołeczne, m. in. skorzystać z różnych form konsultacji i doradztwa, rozwinąć swoje „zasoby wewnętrzne” i zwiększyć poziom aktywności społecznej i zawodowej. Wnioskodawcy stoją na stanowisku, że z uwagi na duże zapotrzebowanie na proces reintegracji osób bezdomnych w Gdańsku, warto wprowadzić program mieszkań treningowych jako etap na drodze do usamodzielnienia się. Zaplanowano przygotowań 5 mieszkań dla 15 osób. Nie określono za to liczbowo skali wsparcia w zakresie pracy socjalnej. Przygotowując plan analizy dokumentów, zdecydowano się włączyć do zestawu badanych źródeł statuty i regulaminy organizacyjne miasta oraz OPS. Statut Miasta Gdańsk oraz regulamin organizacyjny Urzędu Miejskiego w Gdańsku można badać w celu odpowiedzi na pytanie o ich mniej lub bardziej bezpośrednie związki z problematyką bezdomności. W 32 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ogólnym sensie, szukano możliwości odpowiedzi na następujące pytania: a. Czy w dokumentach poruszona jest sprawa bezdomności? b. Czy wyznaczono jednostkę odpowiedzialną za sprawy bezdomności? c. Czy w gminie wyznaczono osobę odpowiedzialną za nadzór organizacji wsparcia osób bezdomnych? d. Kto w gminie ma uprawnienia do zawierania umów z organizacjami? W przypadku punktu „d” należy wskazać, że na podstawie obowiązującego prawa w Gdańsku uprawnienia do zawierania umów z organizacjami należą do Prezydenta Miasta Gdańska lub do Kierownika MOPS w wypadku zadań zlecanych przez MOPS. W Statucie Miasta Gdańska nie ma konkretnych odniesień do żadnej tematyki szczegółowej będącej przedmiotem miejskiej polityki, w tym do polityki społecznej, a co za tym idzie, bezdomności. Nie uwzględnia się m. in. kryterium bezdomności jako elementu dostępu do lokali socjalnych. Z formalno-prawnego punktu widzenia, istotny jest zapis w paragrafie 36, z którego wynika, że Rada Miasta może powoływać stałe Komisje do realizacji określonych zadań i ustala przedmiot ich działania, jak również powołuje Komisje doraźna do zadań szczególnych, które także sama wyznacza. Paragraf 43 z kolei stanowi, że inicjatywa uchwałodawcza przynależy Prezydentowi Miasta Gdańska, Komisjom Rady, Klubom Radnych, grupie co najmniej 7 Radnych, ale też mieszkańcom miasta (w liczbie co najmniej 2.000), którzy posiadają czynne prawo wyborcze i są wpisani do stałego rejestru wyborców. Regulamin organizacyjny Urzędu Miejskiego datuje się na rok 2003. Wówczas ustalono, że w skład Urzędu wchodzi m. in. Wydział Spraw Społecznych, którego zadania precyzuje paragraf 30 – należą do nich w szczególności promocja i ochrona zdrowia, przeciwdziałanie patologiom społecznym i współpraca z organizacjami pozarządowymi. Struktura tego dokumentu jest prosta i przejrzysta, brakuje w niej przy tym bardziej szczegółowych informacji, które warto by poddać analizie w niniejszym opracowaniu. Statut Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku został nadany tej placówce na mocy Uchwały Rady Miasta Gdańska z 30.12.2003 roku. W jego skład wchodzą: a. domy pomocy społecznej, b. ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, c. placówki opiekuńczo-wychowawcze, d. ośrodek interwencji kryzysowej, e. ośrodki wsparcia, f. inne jednostki organizacyjne „tworzono w oparciu o rozeznane potrzeby Miasta”. Cele działania Ośrodka zostały zdefiniowane ogólnie i należy do nich: a. umożliwianie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, b. zaspokajanie niezbędnych potrzeb i umożliwianie bytowania „w warunkach odpowiadających godności człowieka”, c. doprowadzania do życiowego usamodzielniania osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem. Ośrodek osiąga wyżej wskazane cele poprzez realizację zadań obejmujących: a. tworzenie warunków organizacyjnych funkcjonowania pomocy społecznej, b. analizę i ocenę zjawisk rodzących zapotrzebowanie na pomoc społeczną, c. przyznawanie i wypłacanie należnych świadczeń, 33 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

d. e. f. g.

pobudzanie aktywności społecznej w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb, pracę socjalną, adekwatne projektowanie budżetu placówki, nadzór administracyjno-finansowy nad samodzielnymi jednostkami organizacyjnymi systemu pomocy w Gdańsku.

Regulamin organizacyjny MOPS został przyjęty na mocy odrębnego zarządzania Dyrektora Ośrodka we wrześniu 2004 roku. Co z niego wynika? Najciekawsze fakty dotyczą tutaj wymiaru strukturalnego placówki. W skład Ośrodka wchodzą bowiem, jak stanowi paragraf 13, wydziały, filie, referaty, zespoły, samodzielne stanowiska pracy oraz jednostki organizacyjne Ośrodka. W dalszej części dokumentu nie precyzuje się jednak umocowania w strukturze np. Sekcji ds. Osób Bezdomnych, komórki w szczególny sposób istotny z punktu widzenia tej analizy (warto zauważyć, że dziś na stronach MOPS znajduje się informacja o możliwości otrzymania wsparcia nie w Sekcji, a w Referacie ds. Osób Bezdomnych; o pracy Referatu piszę się też w większości przytaczanej tu dokumentacji). Wyróżnione natomiast zostają w regulaminie Wydziały: (1) Pomocy Instytucjonalnej i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, (2) Pomocy Dziecku i Rodzinie oraz (3) Świadczeń Rodzinnych realizujące zadania mieszczące się w zakresie istotnym z punktu widzenia profilaktyki bezdomności i działań interwencyjnych. Generalnie zatem można wnioskować, że temat bezdomności nie jest wprost poruszony w dokumentacji statutowo-regulaminowej. Nie precyzuje się też potrzebnych kwalifikacji osób zajmujących się sprawami bezdomności, nie wskazuje, kogo i na jakich zasadach zatrudnia oraz jakie są rodzaje procedur pomocowych względem osób bezdomnych, też w przypadku np. bardzo złych warunków atmosferycznych. W zebranej dokumentacji brakuje raportów Policji i Straży Miejskiej w zakresie sytuacji osób bezdomnych. Te instytucje są w Gdańsku angażowane w proces wsparcia, natomiast nie udostępniły własnych materiałów, na podstawie których możliwa byłaby rekonstrukcja pewnego wycinka codziennej rzeczywistości osób pozostających bez własnego miejsca mieszkalnego. Brakuje precyzyjnych danych w kilku kategoriach: a. Dane z Protokołu Doprowadzenia do Wytrzeźwienia, w tym liczba bezdomnych umieszczonych w ośrodkach uzależnień / izbach wytrzeźwień, b. Liczba bezdomnych umieszczonych w oddziałach psychosomatycznych, c. Liczba bezdomnych umieszczonych w placówkach dla bezdomnych, d. Liczba interwencji związanych z przemocą wobec bezdomnych, e. Liczba interwencji związanych z przemocą/zakłócaniem porządku przez bezdomnych, f. Ustalenie, czy organy posiadają wiedzę o miejscach przebywania bezdomnych, tzw. mapa bezdomności, g. Liczba bezdomnych, którzy zmarli z powodu wychłodzenia organizmu.

c) finanse Informacji o strukturze pomocy osobom bezdomnym szukano w uchwale budżetowej Miasta Gdańska na rok 2010. Analiza była w tym przypadku o tyle utrudniona, że nie uzyskano dostępu do opisowego sprawozdania z wykonania budżetu przedstawionego w jednym dokumencie. Na miejskich stronach internetowych dane nt. wydatkowania środków budżetowych są dostępne, ale w rozbiciu na odrębne kategorie, co raczej utrudnia niż ułatwia 34 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

odnalezienie poszukiwanych materiałów. W roku 2010 zrealizowano wydatki w wysokości 2.164.624.709 PLN, tj. 93,5% planu rocznego i dochody w kwocie 2.028.095.818 PLN, tj. 101,9% planu rocznego. Na zadania z zakresu pomocy społecznej wydano łącznie 176.162.933 PLN. Na przeciwdziałanie alkoholizmowi przeznaczono kwotę 7.089.260 PLN, zaś na 147 mieszkań komunalnych – 36.000.000 PLN. Jak wynika z danych przedstawionych w skoroszycie „Wykonanie wydatków Budżetu Miasta Gdańska w 2010 roku według funkcji w podziale na zadania”, struktura wydatków poszczególnych działów przedstawia się następująco: a. pomoc osobom i rodzinom w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych oraz integracja społeczna – 139.427.867 PLN, b. przyznawanie dodatków mieszkaniowych – 11.409.249 PLN, c. realizacja świadczeń zdrowotnych – 2.446.885 PLN, d. pomoc państwa w zakresie dożywiania – 499.751 PLN, e. opłacanie składek zdrowotnych – 138.669 PLN. Z ogólnie zaplanowanych wydatków miejskiego budżetu warto przytoczyć także inne dane: a. Domy Pomocy Społecznej (85202) – 17.399.537 PLN, b. świadczenia rodzinne (85212) – 64.819.700 PLN, c. składki na ubezpieczenia zdrowotne (85213) – 887.330 PLN, d. zasiłki i pomoc w naturze (85214) – 4.134.831 PLN, e. dodatki mieszkaniowe (85215) – 9.200.000 PLN, f. zasiłki stałe (85216) – 9.500.000 PLN, g. jednostki specjalistycznego poradnictwa, mieszkania chronione i ośrodki interwencji kryzysowej (85220) – 570.390 PLN, h. usługi opiekuńcze [w tym specjalistyczne] (85228) – 862.500 PLN, i. pozostała działalność [bez precyzowania konkretnych form] (85295) – 3.575.392 PLN. Badając informacje o odprowadzanych składkach na ubezpieczenie zdrowotne i emerytalno-rentowe za I-XII 2010, należy wskazać, że składkę zdrowotną opłaca się za: a. osoby pobierające zasiłek stały z pomocy społecznej niepodlegające obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z innego tytułu (2.461 świadczeniobiorców; 24.336 PLN należnych składek; 853.903 opłaconych składek), b. dzieci przebywające w placówkach pełniących funkcje wychowawcze lub opiekuńcze lub w DPS niepodlegające obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z innego tytułu (276 świadczeniobiorców; 2.939 należnych składek; 137.545 PLN opłaconych składek), c. osoby objęte indywidualnym programem zatrudnienia socjalnego w Centrum Integracji Społecznej (61 świadczeniobiorców; 261 należnych składek; 10.129 PLN opłaconych składek), d. osoby pełniące funkcje zawodowej rodziny zastępczej (pogotowia rodzinnego) (30 świadczeniobiorców; 281 należnych składek; 55.515 PLN opłaconych składek), e. osoby, które uzyskały status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą (1 świadczeniobiorca; 1 należna składka; 40 PLN opłaconych składek). Nie opłacano składek za osoby bezdomne wychodzące z bezdomności niepodlegające obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z innego tytułu i osoby realizujące kontrakt socjalny 35 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

także niepodlegające obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego z innego tytułu. W przypadku składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe, opłacano je w ramach wynagrodzenia rodziny zastępczej (na podstawie art. 6 ust. 1 p. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) (30 świadczeniobiorców; 280 należnych składek; 126.750 PLN opłaconych składek) i jednokrotnie za osobę, która zrezygnowała z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny (2 należne składki; 179 PLN opłaconych składek). Liczba i koszt świadczeń w podziale na placówki (dane za: Raport z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku za rok 2010) przedstawia się, jak poniżej (w nawiasie odpowiednio liczba świadczeń i koszt; ranking według liczby świadczeń od największej do najmniejszej). Należy dodać, że w informacji pojawia się wzmianka o konieczności uzupełnienia przedstawionych danych: a. Schronisko dla Bezdomnych Mężczyzn prowadzone przez Gdańską Fundację Kultury Chrześcijańskiej im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie (22.493; 472.353 PLN), b. Noclegownia dla Mężczyzn prowadzona przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie (22.036; 374.612 PLN), c. Schronisko dla Mężczyzn prowadzone przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie (21.680; 455.280 PLN), d. Dom Modlitwy AGAPE w Borowym Młynie dla bezdomnych mężczyzn (21.600; 615.600 PLN), e. Schronisko dla Bezdomnych Kobiet i Matek z Dziećmi prowadzone przez Stowarzyszenie Opiekuńczo-Resocjalizacjne „Prometeusz” (18.268; 383.628 PLN), f. Noclegownia prowadzona przez Towarzystwo Wspierania „Przystań” (13.500; 229.500 PLN), g. Dom Samotnych Matek z Dziećmi i Osób Starszych PCPB prowadzony przez Pomorskie Centrum Pomocy Bliźniemu MONAR-MARKOT w Gdańsku (13.005; 273.105 PLN), h. Noclegownia dla Mężczyzn prowadzona przez Gdańską Fundację Kultury Chrześcijańskiej im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie (8.344; 141.848 PLN), i. Dom dla Osób Bezdomnych i Najuboższych PCPB prowadzony przez Pomorskie Centrum Pomocy Bliźniemu MONAR-MARKOT w Gdańsku (2.855; 48.535 PLN), j. Diecezjalny Dom Samotnej Matki im. Jana Pawła II przy Sanktuarium Matki Boskiej Brzemiennej w Gdańsku-Matemblewie (2.088, 70.992 PLN), k. Dom dla Kobiet w Gałęzinowie prowadzony przez Pomorskie Centrum Pomocy Bliżniemu MONAR-MARKOT (1.800; 51.300 PLN), l. Ogrzewalnia dla Bezdomnych prowadzona przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie (brak danych; 38.700 PLN). W odrębnym podrozdziale poświęconym problematyce osób bezdomnych udostępnione zostają dane nt. sum przeznaczonych na realizację poszczególnych form wsparcia (łącznie na zabezpieczenie potrzeb bezdomnych przeznaczono 4.720.232,65 PLN). Zaliczone do nich zostają (w kolejności według kwoty): a. schronienie (3.084.096 PLN), b. zasiłki stałe (1.064.924,72 PLN), c. zasiłki celowe (359.429,07 PLN), 36 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

d. zasiłki okresowe (128.082,86 PLN), e. program rządowy „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (45.000 PLN), f. ogrzewalnia (38.700 PLN). Uzupełnieniem przedstawionych powyżej danych są informacje zawarte w kwestionariuszu wypełnionym przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku za rok 2010, dokumencie standardowo uwzględnianym w procedurze analizy desk research. Do zaprezentowania wybrano tylko niektóre ze statystyk zaprezentowanych w kwestionariuszu – wiele informacji w nim zamieszczonych znajduje się bowiem również w analizowanym raporcie MOPS. Łączna kwota wsparcia na zasiłki stałe wyniosła 10.103.347 PLN, na zasiłki okresowe – 1.475.628 PLN, a na zasiłki celowe – 4.038.142 PLN. Na podstawie umów zawartych z organizacjami pozarządowymi 828 osoby bezdomne (w 743 rodzinach) otrzymały świadczenia z tytułu schronienia na łączną kwotę 5.009.228 PLN. Z pomocy w ramach realizacji wieloletniego programu rządowego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” skorzystały 133 osoby bezdomne, a łączna kwota świadczeń wyniosła 109.296 PLN (z czego dotacje to 35.630,50 PLN). Posiłki otrzymywało 19 bezdomnych (łączna kwota świadczeń wyniosła 5.947,50), a żaden z nich nie uzyskał wsparcia w postaci usług opiekuńczych, w tym tych specjalistycznych. Warto zaznaczyć, że wskazana w kwestionariuszu łączna liczba osób, którym przyznano świadczenie w zakresie usług opiekuńczych jest różna od tej wskazanej w oficjalnym sprawozdaniu za rok 2010 (o 41). Nieścisłości pojawiają się też przy statystykach dotyczących wsparcia w zakresie schronienia czy programu dożywiania (tu różnice dotyczą sum wsparcia). Należałoby ustalić ich genezę i zadbać o przedstawianie w oficjalnej dokumentacji identycznych danych dla każdego źródła. d) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności Nawiązując do głównego problemu badawczego postawionego przed rozpoczęciem analizy zebranych źródeł, można bez wątpienia uznać, że problem bezdomności jest opisywany w oficjalnej dokumentacji i to przedstawienie ma charakter obszerny i wielowątkowy. Dotarto do blisko 30 dokumentów, które ostatecznie zdecydowano się uwzględnić w analizie, z czego wiele charakteryzuje wysoka wartość merytoryczna mierzona możliwością udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania badawcze. Problematyka bezdomności jest silnie zakorzeniona w lokalnych źródłach i to na wiele sposobów oraz w różnych kontekstach – zbadanie tego umocowania wymaga znacznej ilości czasu, także z uwagi na konieczność szukania powiązań pomiędzy poszczególnymi dokumentami. Na podstawie przeanalizowanych źródeł, można wnioskować, że w Gdańsku prowadzone są działania mające na celu ulepszanie istniejącego programu w zakresie pomocy społecznej pod kątem wsparcia osób bezdomnych. Przede wszystkim, kładzie się nacisk na właściwą diagnozę bezdomności, dbając przy tym o dystrybucję płynących z niej wniosków i poddając ją ewaluacji. Sprzyja temu m. in. realizacja od roku 2001 badań socjodemograficznych, do których wiele spośród analizowanych dokumentów się odnosi. Elementem diagnozy jest też badanie przyczyn bezdomności i jej ogólnej skali, przy czym zwraca się tu uwagę zarówno na bezdomność placówkową, instytucjonalną, jak i jej uliczny, pozainstytucjonalny wymiar. W obrębie Gdańska funkcjonuje wiele podmiotów zaangażowanych w działania profilaktyki bezdomności i aktywne, jeśli chodzi o łagodzenie jej skutków i wychodzenie z 37 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

bezdomności. Działania w tym zakresie wykazują cechy spójności i kompleksowości, szczególnie na tle sytuacji w innych częściach regionu, a szerzej, w całym kraju. Funkcjonowanie rozbudowanego systemu pomocy oferującego zróżnicowane formy wsparcia wynika też zapewne z wielkości Gdańska i jego znaczenia jako głównego ośrodka społeczno-gospodarczego w tej części kraju. Co ważne, z dokumentów wynika również, że Gdańsk stawia na współpracę ponad- i międzysektorową, uznając ten fakt za istotny czynnik stałej profesjonalizacji systemu wsparcia osobom bezdomnym. Miasto stawia na realizację autorskich programów pomocy osobom pozostającym bez własnego miejsca do zamieszkania, co znajduje odzwierciedlenie w dokumentacji. Można w niej odnaleźć informacje nie tylko o samej bezdomności, ale też jej relacji do innych problemów społecznych – ubóstwa, bezrobocia, złej sytuacji mieszkaniowej, itp. Należy jednak zauważyć, że o tych zależnościach nie zawsze pisze się wprost i nie we wszystkich badanych dokumentach. Niekiedy, gdy te wątki, tj. bezdomności i innej dysfunkcji społecznej, są łączone, ich związek opisany jest skrótowo. Tym niemniej, ilość zebranego materiału pozwala na naszkicowanie poszerzonego o inne zjawiska obrazu gdańskiej bezdomności, jak choćby w przypadku danych zawartych w wieloletnim programie gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy Miasta Gdańska na lata 2009-2013. Badane źródła przedstawiają dane i wizję zwalczania problemu bezdomności, która jest zgodna z obowiązującymi aktami prawnymi w tej dziedzinie oraz istniejącym zasobem dokumentów strategiczno-rozwojowych na poziomie województwa i kraju. Jako przykład można tu wskazać Gdański Program Rozwiązywania Problemu Bezdomności na rok 2010, który jest de facto przedłużeniem Gdańskiej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015. W niej z kolei zawarte zostają odniesienia do dokumentów z wyższego szczebla administracyjnego. Na podstawie zebranej dokumentacji, można również wnioskować, że gdański pomysł na walkę z bezdomnością nie tyle wpisuje się w korpus aktualnej wiedzy o problemie, co go współtworzy. To, co wymagałoby pewnej standaryzacji czy dookreślenia to statystyki związane z realizowanymi i planowanymi działaniami pomocowymi względem osób bezdomnych. W dokumentach są one obecne, natomiast ich zebranie – z różnych źródeł – wymaga wysiłku, nie zawsze też jest to materiał dający się łatwo porównywać. Trudno też uznać za normę pojawiające się niejednokrotnie w dokumentach rozbieżności de facto uniemożliwiające o wnioskowaniu nt. ilościowego wsparcia, z jakiego korzystają na terenie Gdańska osoby bezdomne. W badanych dokumentach, mniej lub bardziej bezpośrednio, wskazuje się na propozycje działań względem osób bezdomnych w zakresie takich form wsparcia, jak pomoc doraźna, praca socjalna czy streetworking. Szczególnie interesująca jest właśnie pomoc w zakresie zwalczania bezdomności ulicznej – takie działania mają już w Gdańsku kilkuletnią tradycję i są sukcesywnie rozwijane; stanowią przy tym ciągle jeszcze innowacyjną formę wsparcia. Z dokumentacji wynika również, że istnieje konieczność rozwoju metod pracy streeworkingowej celem zwiększenia ich skuteczności. Warto przytoczyć tezę zawartą w dokumentacji, że statystyki osób pozostających w bezdomności pozostają zasadniczo bez zmian, ale istnieje szereg czynników mogących mieć niekorzystny wpływ na strukturę tej populacji, przede wszystkim przyczynić się do jej zwiększenia. Do tego należy dodać, że bezdomność jest szóstym co do częstości udzielonych świadczeń z systemu pomocy problemem społecznym w mieście. Podmioty zaangażowane w proces wspierania osób bezdomnych wypracowały zestaw propozycji, jak rozwiązać omawiany problem – jest on

38 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wyrażony wprost i określony na dużym poziomie szczegółowości w kilku poddanych analizie źródłach. Choć z dokumentów wyłania się obraz przemyślanego, adekwatnego do potrzeb systemu wsparcia dla osób bezdomnych, nie wynika z niego jasno, jaki jest rozkład kompetencji poszczególnych jednostek czy organizacji. Ich kompetencje, z jednej strony zróżnicowane, nakładają się też na siebie. Ze współpracy tych podmiotów, o której można czytać w dokumentach, nie płyną precyzyjne informacje na temat ich rozmieszczenia w miejskiej strukturze pomocowej. Innymi słowy, pomimo udzielanej informacji o tym, jaka instytucja realizuje dane działania czy zadania, nie sposób na podstawie czytanych źródeł jednoznacznie wnioskować o koordynacji miejskiej polityki w zakresie zwalczania bezdomności. Należy zwrócić uwagę na brak w analizowanej dokumentacji danych Policji i Straży Miejskiej. Rodzi to uzasadnione pytania o to, czy wymienione służby prowadzą statystyki na temat osób bezdomnych, czy powinny to robić i jaka mogłaby być z nich korzyść dla ulepszania programów wsparcia w badanym zakresie. W analizowanych dokumentach zabrakło też budżetu Miasta Gdańska w jednolitej, opisowej formie. Taki materiał ułatwiłby analizę wydatkowania środków i poszukiwanie odniesień do problematyki lokalnie warunkowanej bezdomności. 5. POSTRZEGANIE BEZDOMNOŚCI JAKO LOKALNEGO PROBLEMU SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY KLUCZOWYCH INFORMATORÓW Jednym z komponentów realizowanych diagnoz lokalnych była realizacja wywiadów pogłębionych z osobami kluczowymi dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Gdańsku. Badaczka, jak i samo badanie zostało bardzo życzliwie przyjęte przez wszystkie wskazane do badania osoby. Rozmówcy wykazywali się zrozumieniem zarówno dla celu badań jak i swojego w nim udziału. W tym sensie byli łatwo osiągalni i umówienie terminu badania nie przedstawiało problemu. Wiele osób było gotowych dostosować datę i czas wywiadu do możliwości i dyspozycyjności badacza (którą ograniczał fakt umówienia i realizacji innych wywiadów). Należy tym samym uznać, że etap gromadzenia danych nie nastręczał trudności. Wszyscy badani rozumieli także konieczność nagrywania wywiadu, choć trudno ocenić na ile fakt ten ograniczał ich skłonność do krytycznych ocen. Należy przypuszczać, że oceny te były bardziej wyważone, niż gdyby rozmowa nie była rejestrowana. Nieco wątpliwości wśród niektórych badanych budziły zasugerowane badaczowi dyspozycje do wywiadu. 5 spośród 13 badanych osób po zakończonym badaniu (w sytuacji, gdy wywiad nie był już nagrywany) określiło pytania jako „dziwne”, a jedna osoba oceniła je jako „bezsensowne”. Respondentów tych drażnił ponawiający się w badaniu nacisk na wątek „efektywności” i „skuteczności”. Pytania tego typu okazywały się pytaniami drażliwymi z uwagi na trudność, jaką przedstawiały (respondenci wskazywali, że nie prowadzi się ewaluacji wielu działań podejmowanych w ramach systemu, stąd do spraw tych trudno było się im ustosunkować). Zasadnicza większość badanych odnosiła zadawane pytania do rodzimych organizacji, placówek, które reprezentowali. W tym względzie większość osób nie wypowiadała się na temat „całego systemu”, „innych organizacji i instytucji”, traktując funkcjonowanie własnych instytucji za wskaźnik ogólnego działania systemu. Ich wiedza na temat funkcjonowania innych organizacji, placówek była dość ograniczona, co wymagało uwzględnienia na etapie analizy danych i przy realizacji kolejnych wywiadów (konieczność uzyskiwania brakujących informacji). 39 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

5.1. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze którym zawiązane zostało Partnerstwo Lokalnego a) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych Badani, których aktywność zawodowa bezpośrednio związana była z problemem bezdomności niechętnie wypowiadali się na temat innych problemów społecznych, gdyż nie czuli się w tej sprawie osobami kompetentnymi, ich uwaga w naturalny sposób koncentrowała się na kwestii bezdomności, którą z racji swojej profesji się zajmowali lub spraw z nią związanych. Osoby te zwracały uwagę na dość znaczną skalę problemu, na tyle, by uznać ją za jeden z najważniejszych problemów społecznych gminy (G6R, G4N, G2M). W tym kontekście wśród ważnych problemów społecznych na obszarze gminy wymieniano problemy z mieszkalnictwem: brak mieszkań komunalnych, zwłaszcza mieszkań socjalnych dla osób nie posiadających własnego mieszkania (tracących dotychczasowy lokal lub wychodzących z systemu pomocy dla osób bezdomnych (G1M, G2M). Uwaga pozostałych rozmówców także naturalnie skupiała się na kwestii bezdomności (G9U, G1M,G12M), należy bowiem podkreślić, że wszyscy badani zasadniczo wiedzieli jakiego tematu będzie dotyczyć ogólna rozmowa. Dlatego też wśród wskazywanych przez respondentów problemów znalazły się kwestie bezpośrednio powiązane z bezdomnością lub takie, które w konsekwencji grożą tą formą wykluczenia społecznego. Zwracano uwagę na takie zjawiska, jak: ubóstwo, bezrobocie niepełnosprawność, uzależnienia, przestępczość małoletnich, przemoc (G9U, G12M). Wśród wskazanych problemów znalazł się także problem wysokiej podwyżki czynszów przez gminę, przez co bardzo zmalała odpłatność mieszkańców i wzrosły niezapłacone należności czynszowe (G7T). Jak zauważali niektórzy rozmówcy, w Gdańsku, z uwagi na wielkość miasta, reprezentowany jest każdy z możliwych problemów społecznych grożących wykluczeniem (G9U). b) znaczenie (ranga) bezdomność wśród problemów społecznych gmin/y oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit Jednym ze wskaźników ogólnej, stosunkowo niskiej rangi problemu bezdomności wśród ogółu problemów społecznych gminy zdaniem badanych jest ograniczoność środków przeznaczanych na ten cel i fakt, że kwota ta nie rośnie mimo wzrostu kosztów utrzymania. Ilość środków wydatnie wskazuje, że nie jest to problem traktowany priorytetowo (G1M, G9U). Jak zauważyli niektórzy badani, lokalne elity nie są zbytnio osobiście zainteresowane problemem: „Mają do tego oddelegowanych ludzi, w tych MOPS-ach, (…) nie spędza im to snu z powiek” (G3P).

W pojedynczych przypadkach, gdy określoną osobą bezdomną zainteresują się media, wówczas jest ona w stanie zainteresować swym problemem władze miasta i doprowadzić do jego rozwiązania. Zainteresowanie osobami bezdomnymi wśród elit miasta pojawia się okresowo, np. w okresie świątecznym (G1M). Ponieważ istniejący system działa w zakresie pomocy doraźnej (zapewnia schronienie i wyżywienie osobom bezdomnym), w tym sensie 40 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

realizuje obowiązkowe zadania gminy, nie ma świadomości jego znacznego niedofinansowania, a tym samym niewydolności tj. ograniczonej skuteczności jeśli chodzi o wyprowadzanie osób z bezdomności (G7T).Ogólny ich stosunek ilustruje następująca wypowiedź jednej z badanych: „Nie wiem, ja przypuszczam, że wiele osób nie chce widzieć problemu i to dosłownie. (…) Jeśli nasi klienci w większości mają dach nad głową i nie rzucają się w oczy (…) to ja myślę, że ten problem nie jest tak widoczny bardzo. On tam gdzieś jest. Media interesują się tylko wtedy, kiedy można coś z grubej rury walnąć, (…) niż pochylić się nad problemem” (G1M).

Badani zwrócili uwagę na fakt, że współpraca z instytucjami nie włączonymi w system pomocy osobom bezdomnym (działającymi poza partnerstwem) napotyka na trudności, gdyż tam bezdomność postrzegana jest stereotypowo. Z tego względu ciężko pozyskać do współpracy inne podmioty i w sprawy osób bezdomnych angażują się stale zasadniczo te same organizacje. (G4N, G12M): „To nie jest popularny temat. To uciążliwy temat. (…) Trudno jest wyciągnąć pieniądze. (…) Stereotyp tutaj bierze górę osoby bezdomnej. Wszystkim się wydaje, że osoba bezdomna to osoba brudna, śmierdząca, uzależniona i żyjąca w ten sposób tylko dlatego, że chce, bądź zapracowała sobie na taki los. Dlatego jest ten opór”(G12M).

Jak zwracają na to uwagę badani, pomimo deklaracji władz miasta i decydentów odnośnie wagi problemu bezdomności, nie idą za nimi konkretne decyzje wykonawcze i wiele problemów związanych z bezdomnością pozostaje nierozwiązanych (G9U, G3P, G7T). Określając stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych jedną z okoliczności zgłaszanych przez badanych jest to iż osoby pełniący istotne funkcje (np. dyrektorzy MOPS) często zmieniają się na stanowiskach. Dlatego też w tej sprawie trudno generalizować, obserwuje się tu zróżnicowanie postaw kolejnych władz i przedstawicieli, od zrozumienia, do pewnego rodzaju formalistycznego nastawienia (G3P). W przypadku pracowników średniego szczebla postawy także są zróżnicowane. Spotyka się osoby „wypalone zawodowo”, niezaangażowane w swoją pracę, ale i takie, które angażują się w rozwiązywanie problemu bezdomności. Mimo ogólnego sceptycyzmu, niektórzy respondenci zauważają pewne zmiany na lepsze. Jak zauważa jedna z badanych osób (G2M) poprawił się do pewnego stopnia zwłaszcza stosunek do bezdomnych kobiet z dziećmi, co przejawia się w tym, że miasto „chce wyprowadzać te osoby z placówek”. Jednakże wyrażone zostało także przekonanie, że rządzące elity nie do końca starają się zrozumieć, a przez to także walczyć z przyczynami, dla których wiele kobiet staje się osobami bezdomnymi (jako kontrprzykład podany jest casus Gdyni). Pozytywnym przejawem jest także to, że zwiększa się, choć powoli, ogólna gotowość do angażowania się na rzecz spraw związanych z osobami bezdomnymi, pojawiają się nowe pomysły, do których organizacje są włączane. „Pod tym względem trochę się zmienia na lepsze”(G2M). c) ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów (także u ujęciu dynamicznym) Zasadniczo wszyscy badani, którzy reprezentowali instytucje bezpośrednio działające na 41 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

rzecz rozwiązywania problemu bezdomności oceniając skalę zjawiska odwoływali się do badań na terenie gminy prowadzonych. Ich wskazywana liczba oscylowała w okolicach 1000-1500. W opinii niektórych badanych liczba bezdomnych najprawdopodobniej będzie rosła w przyszłości. Powodów takiej tendencji upatruje się w następujących przyczynach:      

niewydolności systemu pomocy osobom bezdomnym: w systemie pojawiają się nowe osoby, podczas gdy usamodzielnienia są stosunkowo rzadkie (G4N) starzeniu się populacji osób bezdomnych i pogarszania stanu ich zdrowia, a zarazem braku szans na ich usamodzielnianie a przy tym dochodzeniem nowych osób do systemu. (G2M, G1M) pogarszających się możliwości utrzymania (niemożliwości pracy) osób starszych i/lub chorych, które owocować mogą bezdomnością (G1M) fakcie utraty mieszkań z powodu rozpoczętego przez miasto cyklu eksmisji i funkcjonującego nowego, bardziej restrykcyjnego prawa dotyczącego możliwości eksmisji (G9U, G1M). utracie możliwości wynajmu mieszkań przez osoby mające problemy finansowe (G1M) kryzysie gospodarczym , z którego skutkami najprawdopodobniej wiele osób sobie nie poradzi (G9U)

Jak zwracają na to uwagę niektórzy badani, przyszła skala zjawiska na terenie gminy zależeć będzie także od obserwowanych dysproporcji między Gdańskiem a innymi gminami (m.in. ościennymi) w zakresie takich zjawisk jak: poziom bezrobocia, zamożności oraz zakres i poziom oferowanego wsparcia na rzecz osób bezdomnych. Jeśli dysproporcja ta będzie duża, to ze względu na napływ osób bezdomnych do Gdańska liczbowo populacja osób bezdomnych na terenie gminy będzie rosła (G7T). Rozmówcy wskazują także na sezonowe wahania w liczbie osób korzystających z placówek, która zwiększa się w okresie jesienno-zimowym gdy osoby w większym stopniu korzystają z usług placówek (G1M). Sezonowym wahaniom podlega także liczba osób przebywających w miejscach niemieszkalnych, która rośnie w okresie letnim, w związku z napływem osób bezdomnych z innych aglomeracji i gmin (G10P). d) charakter bezdomności i dynamika zmian Wśród osób bezdomnych przebywających na terenie gminy duża liczba to obywatele Gdańska, duży odsetek stanowią także osoby napływowe z innych gmin, które tu poszukują pracy lub źródeł utrzymania, pomocy lub anonimowości (G7T, G12M). Sytuacja taka ma miejsce zwłaszcza w sezonie letnim. Jak zauważają badani, w ciągu ostatnich lat charakter bezdomności zmienił się. Kiedyś jej głównym podłożem były kwestie ekonomiczne (bezrobocie), w czasach obecnych przyczyny bezdomności są złożone i należy mówić o kompleksie różnych powodów w wyniku których osoby tracą dom i dach nad głową, co utrudnia walkę ze zjawiskiem. Jednymi z głównych wskazywanych przyczyn jest uzależnienie od alkoholu, niezaradność, rozpad więzi rodzinnych w wyniku czego osoba traci oparcie w bliskich w przypadku choroby czy innych niepowodzeń i niski poziom wykształcenia uniemożliwiający odnalezienie się na rynku pracy (G3P, G1M, G4N, G2M). Populacja osób bezdomnych starzeje się, gdyż system pomocy wielu osób, które stały się bezdomne po 1989 roku nie wyprowadził z bezdomności. Wiele osób nie odnalazło się w 42 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

nowej rzeczywistości i nie znalazło pracy, trafiło do systemu i w nim pozostało, adaptując się do życia w bezdomności. W związku z faktem starzenia się zbiorowości osób bezdomnych pogarsza się wydatnie także stan zdrowia tej grupy wykluczonych, więc duży odsetek osób to także osoby niepełnosprawne 2. Tendencja ta w przyszłości będzie narastać, osób starszych i niepełnosprawnych będzie przybywało, pogłębiały będą się ich problemy zdrowotne (G4N, G1M, G10P, G3P, G12M). Określając profil typowej osoby bezdomnej badani reprezentujący instytucje bezpośrednio działające na rzecz rozwiązywania problemu bezdomności wskazywali na dane uzyskiwane na podstawie badań prowadzonych na terenie gminy. Wielu z nich wiedzę tą wspierało swoimi własnymi obserwacjami i osobistą znajomością zjawiska. W tej opinii, typową osobą bezdomną jest mężczyzna (ok. 80 proc.) w wieku 40-60 lat. Jak scharakteryzowała to jedna z badanych: „Typową osobą jest mężczyzna, nisko wykształcony, niepracujący, schorowany lub niepełnosprawny, w wieku ponad 50 lat” (G1M).

Dominującą charakterystyką osób bezdomnych jest uzależnienie od alkoholu (G3P, G2M, G1M, G10P, G12M). Wśród bezdomnych kobiet objętych pomocą schroniskową są głównie samotne kobiety z dziećmi, kobiety z zaburzeniami psychicznymi, osoby uzależnione od alkoholu oraz kobiety starsze, które w wyniku zerwania więzi rodzinnych z rodziną pochodzenia utraciły oparcie i stały się bezdomne. (G6R) Jak zwraca się na to uwagę, osoby bezdomne rzadko są sprawcami przestępstw, kradzieży, włamań, jeśli już to drobnych wykroczeń i zakłóceń porządku (zaśmiecanie, tarasowanie przejść, wykroczenia drogowe, zakłócanie ciszy nocnej) (G10P). Niektórzy badani zwracają uwagę na fakt, że w grupie bezdomnych pojawia się coraz więcej młodych mężczyzn po 18 roku życia i wiele wskazuje, że nie jest to tak jak kiedyś bezdomność tymczasowa, w przypadku osób tych istnieje duże niebezpieczeństwo pozostania w systemie. Badani wskazujący na tą tendencję wysuwają przypuszczenie, że część tych osób to osoby po placówkach, w systemie pojawiają się bowiem już także dzieci osób bezdomnych (G4N, G1M) lub które zostały wyrzucone ze swych rodzin, często z określonymi deficytami psychicznymi, uzależnione od środków psychoaktywnych (G4N, G5S G12M). Zauważa się, że jeśli problem uzależnienia od narkotyków nasili się ilość osób młodych najprawdopodobniej będzie się zwiększać. Respondenci wskazują na dużą roszczeniowość i rosnące oczekiwania osób bezdomnych zwłaszcza długo pozostających pod opieką systemu i tym samym uzależnionych od pomocy. Osoby te oczekują większych zasiłków celowych, otrzymania mieszkania i pracy (G3P) Zwiększająca się roszczeniowość przejawia się także w fakcie, iż niegdyś osoba bezdomna „była wdzięczna, że trafia do placówki”, obecnie zaś placówka staje się przedmiotem wyboru i powstaje swoisty ranking placówek preferowanych, do których bezdomni wolą trafić i tych, w których umieszczenia odmawiają (G2M). Osoby bezdomne odchodzą od zajęcia, jakim jest zbieractwo, co stanowi zmianę w porównaniu z sytuacją sprzed kilku lat. Powodem zdaniem respondentki jest uzależnienie od pomocy i objęcie wsparciem osób bezdomnych w placówkach i jest to przejawem malejącej samodzielności tych osób (G1M). 2

Jak zauważają badani, coraz więcej jest osób z orzeczonym stopniem niepełnosprawności, także z powodu zwiększającej się świadomości osób bezdomnych możliwości uzyskania takich orzeczeń jak i zmiany procedury orzekania o niepełnosprawności (G4N, G1M).

43 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

e) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności Ogólny stosunek społeczności lokalnej do bezdomności jest zdaniem badanych negatywny, a osoby te są bardzo źle postrzegane. Jest tak z tego powodu, że bezdomność postrzegana jest stereotypowo, głownie poprzez pryzmat bezdomności ulicznej, reprezentowanej przez bezdomnych spotykanych na dworcach. Stąd też typowy wizerunek osoby bezdomnej to osoba „zawszona, brudna, nietrzeźwa, żebrząca która jest sama sobie winna” (G4N, G1M, G9U). Wizerunek ten funkcjonuje jako stygmat, który utrudnia codzienne funkcjonowanie osoby w życiu codziennym, załatwianie różnych spraw (G4N). Badani zauważają, że istnieje zasadniczo dość niska świadomość i wiedza na temat zjawiska, jego skali i złożoności jego przyczyn. Dominuje pogląd, iż jest osób tych „dużo”, co jest efektem styczności z osobami o których podejrzewa się, że są bezdomne. Społeczeństwo nic nie wie o tych osobach bezdomnych, które przebywają w placówkach (G3P, G4N). Zdaniem rozmówców bezdomność nie jest tematem codziennej refleksji ogółu społeczeństwa. Staje się on nim w momencie osobistego zetknięcia ze zjawiskiem np. w sytuacji zetknięcia z bezdomnością uliczną, wobec której obserwujemy często postawy współczucia (G3P). Z tego względu bezdomność dworcowa i uliczna jest zjawiskiem, które, jak to określa jeden z badanych, „dobrze się miewa”, zwłaszcza z uwagi na wsparcie jakie zyskuje sobie ze strony ludzi, którzy wspomagają finansowo osoby bezdomne przebywające w tego typu miejscach. Z uwagi na to, że dworce są wciąż skutecznym miejscem zarobkowania, są zarazem preferowanym miejscem przebywania wielu osób bezdomnych. Fakt ten demotywuje do zmiany swojej sytuacji i sprawia, że wiele osób wybiera taki styl życia (G7T). „Póki dworce będą miejscem zarobkowania, póki tam będą mieli warunki finansowe na to, żeby kupić sobie jedzenie, picie i inne rzeczy, to część osób nie będzie chciała z nich wrócić, bo to jest ich miejsce pracy, gdzie zarabiają, gdzie żyją, mają kolegów, mogą sobie pożebrać, i póki społeczeństwo będzie w taki sposób ich wspierało, to na pewno nie będą chcieli wejść w system placówek i wsparcia społecznego”.(G7T)

W przypadku społeczności tworzących pobliskie sąsiedztwo placówek (także Referatu ds. Osób Bezdomnych), stosunek wobec osób bezdomnych określony został przez badanych jako dość dobry, co wynika z edukacji w tym zakresie prowadzonej przez placówki jak i osobistego doświadczania osób pozostających w placówkach przez społeczność sąsiedzką, jako „jednak zwykłych ludzi” (G4N, G3P, G2M, G12M). Jak zauważa jedna z badanych prowadząca schronisko dla bezdomnych kobiet z dziećmi, sąsiedzi takich placówek rozumieją problem, starają się służyć pomocą i podchodzą do problemu z „pełnym zrozumieniem” (G2M). „Ludzie mają chyba taką szerszą świadomość i nie traktują placówek dla bezdomnych jako takie miejsce, gdzie już siedzą takie osoby zdegenerowane społecznie, którym nie należy się pomoc. Spotykam się raczej z tym, że jest pomoc rzeczowa, wózki, żywność, odzież, (..) ludzie często dzwonią i pomagają, pytają się czy coś potrzeba” (G2M)

44 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

6. OCENA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE PARTNERSTWA LOKALNEGO a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności Rozmówcy mówiąc o prewencji bezdomności myślą o niej dwojako: (1) jako o prewencji bezdomności w szerokim zakresie i (2) prewencji bezdomności sensu stricte. W obu przypadkach badani zgodnie uznawali, iż profilaktyka jest tym kierunkiem, w którym niewątpliwie powinno się podążać. W pierwszym przypadku zwraca się uwagę na prewencyjne działanie organizacji i instytucji zajmujących się profilaktyką problemów, które wszystkie razem, w efekcie mogą prowadzić do bezdomności. W tym sensie, zdaniem badanych bezdomności można do pewnego stopnia zapobiegać (a tym samym można redukować jej skalę) poprzez wspieranie osób w środowiskach doświadczających problemów, które mają wykluczający charakter, a w konsekwencji grożą bezdomnością (G4N, G3P, G2M, G6R, G7T). W tym kontekście wymieniane były takie instytucje jak Urząd Pracy, organizacje prowadzące politykę w kierunku zapobiegania uzależnieniom oraz ośrodki pomocy społecznej (G3P). W ostatnim przypadku zwraca się uwagę zwłaszcza na wagę pracy rejonowych pracowników socjalnych i kuratorów społecznych. Prewencyjne działanie mogą mieć podejmowane przez nich czynności zmierzające do rozwiązania doświadczanych przez różne środowiska problemów. Wskazuje się tu na ich możliwości skutecznego nawiązania kontaktów z różnego rodzaju instytucjami i specjalistami, którzy mogą nieść wsparcie dla osób potrzebujących (G6R). Respondenci wskazywali także na realizowane działania edukacyjne, które mają spełniać rolę profilaktyczną. Realizowane są one w ramach projektu edukacyjnego kierowanego do uczniów szkół licealnych. Obejmowały one cykl spotkań w ramach lekcji wychowawczych poświęconych problemom, które grożą wykluczeniem i które uważa się za możliwe przyczyny bezdomności (alkoholizm, narkomania, itp.). Na lekcjach przedstawiane są różne instytucje i organizacje, które stanowią system wsparcia w dla osób doświadczających takich problemów (G10P, G1M). Lekcje odbywają się w miejscach, do których trafiają osoby mające tego typu problemy (min. w pogotowiu socjalnym, CTUS-ie, placówkach dla osób bezdomnych) i co istotne, są prowadzone przez praktyków (G3P). W chwili obecnej opisywany projekt działa w ramach pilotażu, który w sytuacji powodzenia najprawdopodobniej zostanie na stałe wdrożony w życie (G1M). W drugim przypadku badani koncentrowali się na działaniach mających na celu zapobieżenie utraty mieszkania przez osoby zadłużone z tytułu najmu. W tym sensie wskazane zostały następujące projekty i działania: 

Działania podejmowane w ramach projektu „Misja przeciwko eksmisji” (prowadzone przez gminę za pośrednictwem MOPS we współudziale TPBA), które miały na celu instytucjonalną pomoc rodzinom zadłużonym z tytułu niepłacenia czynszu wobec miasta, a więc zagrożonym eksmisją (G1M, G7T, G9U, G11C, G10P). Obejmowały one3:

W trakcie realizacji diagnozy realizacja projektu zakończyła się.

45 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

   

monitorowanie lokali zadłużonych oraz podział lokali zadłużonych na grupy, w zależności od posiadanego zadłużenia i możliwości jego spłaty (co generowało różne formy pracy z osobami) pracę rejonowych pracowników socjalnych z zadłużonymi rodzinami objęcie asystenturą osób bezpośrednio zagrożonych utratą mieszkania w celu rozwiązania problemów z powodu których osoby zadłużyły się i w konsekwencji były zagrożone eksmisją przydzielenie (w oparciu o wskazanie wystawione przez Wydział Gospodarki Komunalnej i Urząd Miejski w Gdańsku) części rodzinom, które utraciły dotychczasowe mieszkania lokali tymczasowych w Centrum Treningu Umiejętności Społecznych

Jak wskazano, na podstawie przykładu tych rodzin, z którymi pracowano w latach 2010-2011 można powiedzieć, że skuteczność tego typu działań była bardzo duża (mierzona jest m.in. poziomem wpłat zaległości czynszowych od osób zadłużonych). Wiele rodzin zadłużonych albo spłaciło swoje zobowiązania, albo nawiązało współpracę z pracownikami socjalnymi i asystentami rodzin celem skutecznej spłaty swoich zobowiązań, zachowując możliwość utrzymania zamieszkiwanego lokalu (G1M, G11C). Ponadto, dzięki wsparciu asystentury wiele osób zaktywizowało się, rozwiązało lub zaczęło rozwiązywać swoje problemy, nie doszło do rozbicia rodzin, osoby pozostały w swym naturalnym środowisku (G10P). Badani zwracali uwagę także na ekonomiczny aspekt tego typu przedsięwzięć, które pozwalają na oszczędność środków publicznych przeznaczanych na eksmisję i późniejsze utrzymanie osób w placówkach dla osób bezdomnych (G10P). „W swoim miejscu zamieszkania mogą uzyskać docelową pomoc, która pomoże im stanąć na nogi. (…) asystent odwiedza rodzinę w domu, towarzyszy jej w różnych problemach, radościach i sukcesach, to jeszcze te osoby kontraktowo zobowiązują się do uczestniczenia w różnego rodzaju zajęciach, szkoleniach, uzyskują pewne umiejętności społeczne, które przydadzą się żeby znaleźć pracę, żeby sobie poradzić w trudnej sytuacji mieszkaniowej, żeby zacząć spłacać dług przez odrabianie (…) przede wszystkim zostają w swoim miejscu zamieszkania (…) miasto odzyskuje środki, są zadłużenia spłacane, jest płacony na bieżąco czynsz, lokal nie pozostaje zaniedbany, te osoby coś tam ze sobą robią, aktywizują się, nie trafiają na ulicę, gdzie pobyt tej osoby w schronisku nie byłby wcale tańszy od tego jak ona sama mieszka w swoim miejscu zamieszkania, sama się utrzymuje. Nie generuje kosztów społecznych a przy tym, co jest niezwykle ważne, ilość tych ludzi na ulicy się nie mnoży (G10P).

Należy jednakże zauważyć, że działania tego typu ogólnie nie zostały zauważone przez niektórych badanych respondentów. Wskazywali oni co prawda na konieczność prowadzenia tego typu działań, lecz pozostając w przekonaniu, że nie są one faktycznie w gminie Gdańsk prowadzone (G4N, G2M) Działalność prowadzoną w ramach projektu Centrum Treningu Umiejętności Społecznych (realizowany we współudziale TPBA i miasta (MOPS, UM i zarządców nieruchomości komunalnych 4 ). W ramach tego projektu osobom eksmitowanym (a w konsekwencji bezpośrednio zagrożonym bezdomnością) oferowane są mieszkania tymczasowe 4 Wydziału Gospodarki Komunalnej Urzędu Miejskiego oraz Gdańskiego Zarządu Nieruchomości Komunalnych

46 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

i prowadzony jest trening mający na celu wyposażenie ich w umiejętności konieczne z punktu widzenia samodzielnego funkcjonowania i możliwości rozwiązania problemów, które doprowadziły do utraty mieszkania (G4N, G3P, G1M, G2M, G9U, G10P). W tym celu osoby te objęte są także wsparciem asystenta, który na podstawie przeprowadzonej diagnozy buduje indywidualną strategię postępowania (działania) i zakładającą realizację określonych celów podopiecznych. Osobom, które zrealizują określone w strategii cele i zaczną spłacać swojej zobowiązania przyznawane są lokale socjalne (G11C). Działalność CTUS została bardzo dobrze oceniona przez wszystkich badanych, którzy wskazali na projekt, choć jednocześnie nie podjęli się oni ostatecznej oceny jego skuteczności i efektywności ze względu na jego nowy, pilotażowy charakter. Jak zauważa się wstępne efekty są obiecujące i wydaje się być to niewątpliwie jedna z dobrych praktyk, która najpewniej powinna być w przyszłości kontynuowana (G7T, G11C, G10P). Badani zauważają, że skuteczna działalność profilaktyczna wymaga większej współpracy różnych instytucji , które mogą stanowić system wsparcia dla osób i ustanawiania kolejnych partnerstw, co nie jest sprawą prostą (G1M, G6R, G9U). Wskazywana jest także konieczność większej orientacji i pracy w terenie rejonowych pracowników socjalnych, ich ściślejszego kontaktu z podopiecznymi (w ich naturalnym środowisku), a tym samym bardziej adekwatnego dostosowania pomocy do faktycznej sytuacji i możliwości klientów pomocy (G6R). Badani zauważają także istniejące ograniczenia prewencji bezdomności: a. Systemowe ograniczenia prewencji: zwraca się uwagę na to, iż ogólną skuteczność działań, które mogłyby być uznane jako profilaktyka bezdomności ogranicza fakt, iż prowadzone są w sposób nieciągły, tj. tylko w postaci czasowych projektów, które kończą się z końcem ich finansowania (G3P, G9U, G7T). Z tego względu w chwili obecnej skala i intensywność działań prowadzonych w Gdańsku nie jest wystarczająca, a podejmowane działania zaradcze nie wyczerpują wszystkich możliwości. W niewystarczającym stopniu działania te realizuje się w przypadku innych zarządców lokali czyli spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych. b. „Naturalne” ograniczenia prewencji. To, na co wskazuje się, to fakt, iż problemu samej bezdomności nie można całkowicie zlikwidować ze względu na indywidualne predyspozycje i postawy niektórych osób. „Nawet jak stworzymy jakiś genialny system wyłapywania osób zagrożonych i będziemy starali się im pomóc, zawsze znajdą się osoby, które nie chcą, żeby im pomóc, które nie uważają, że mają z czymś problem. W związku z czym (..) zawsze będzie jakiś niewielki procent ludzi, którzy będą stawali się bezdomni, choćby ze względu na ich indywidualne deficyty (G3P).

b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie pomocy doraźnej Działania z zakresu pomocy doraźnej zmierzają zasadniczo do zaspokajania podstawowych potrzeb osób bezdomnych: dachu nad głową, posiłku i odzieży, czyli realizowania obowiązkowych zadań gminy wskazywanych ustawowo. Całość usług w zakresie wsparcia osób bezdomnych kontraktuje w imieniu miasta MOPS. W tym celu ogłaszany jest konkurs na realizację zadań własnych gminy (m.in. prowadzenie placówek). Na pomoc tego typu składają się:

47 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

a. Działalność Referatu Ds. Osób Bezdomnych MOPS, który organizuje pomoc osobom bezdomnym w imieniu gminy i w ten sposób realizuje ustawowy obowiązek pomocy dla osób bezdomnych. b. Działalność organizacji pozarządowych prowadzących różnego typu placówki dla osób bezdomnych. Placówki prowadzone przez organizacje pozarządowe różnią się pod względem oferowanego standardu:  Najniższy standard oferuje prowadzona na terenie miasta w okresie jesień-wiosna ogrzewalnia: Realizację tego zadania zleca bezpośrednio miasto. Pobyt osób w tego typu miejscu nie wymaga skierowania od MOPS.  Funkcjonuje także tzw. noclegownia niskoprogowa, gdzie w okresie zimowym mogą trafiać także interwencyjnie osoby pod wpływem alkoholu (pod warunkiem, że ich stan nie kwalifikuje ich do pobytu w pogotowiu socjalnym dla osób nietrzeźwych)  Kolejną grupę instytucji stanowią noclegownie oferujące możliwość noclegu, bez możliwości dziennego pobytu i jeden posiłek. Do tych placówek wymagane jest skierowanie przez MOPS, który wskazuje osobę i miejsce do którego ona trafia. W placówkach tych dostępne są także miejsca interwencyjne, do których nie jest wymagane skierowanie, na które środki organizacje zdobywają w formie grantów z Urzędu Marszałkowskiego.  Ostatnią grupą placówek o najwyższym standardzie są schroniska dla osób bezdomnych, oferujące i całodobowy pobyt z trzema posiłkami. W tej grupie funkcjonują osobno schroniska dla mężczyzn i schroniska dla kobiet (w tym matek z dziećmi)  Na terenie miasta działa także jadłodajnia wydająca gorący posiłek  Na terenie miasta działa także łaźnia, świadcząca usługi z zakresu higieny osobistej i wydająca ubrania Z punktu widzenia oferowanych warunków lokalowych, jakie organizacje oferują w swoich placówkach, to jak zauważają badani, pomimo iż osoby bezdomne są przyzwyczajone do niskich warunków mieszkania, oferowane standardy niekiedy nie spełniają oczekiwań beneficjentów, zwłaszcza osób nastawionych roszczeniowo (G2M, G1M, G3P). Jak zauważa to jeden z badanych: „Jakby spytała pani kogoś w schronisku, czy by nie chciał mieszkać w czymś lepszym, to zawsze powiedziałby że chciałby. Patrząc w ten sposób można powiedzieć, że nie spełniamy ich oczekiwań. Z drugiej strony trzeba pamiętać o prostej zasadzie w pomocy społecznej. Ludzie się przyzwyczajają do tego, co dostają, w związku z czym jeśli chcemy ich zmotywować do tego, by wyszli na zewnątrz, to też nie możemy mieć zbyt wyśrubowanych standardów w placówkach, żeby ludzi nie zachęcać do pozostania w placówkach” (G3P).

Oceniając skuteczność świadczenia tego typu usług z perspektywy poprzedniego okresu zimowego (przełom roku 2010/2011) należy zauważyć udało się zapewnić schronienie i wyżywienie wszystkim potrzebującym. Jak jednak zwraca na to uwagę jeden z badanych system w zakresie pomocy doraźnej jest coraz mniej wydolny, istniejące placówki są coraz bardziej obłożone, a w chwili obecnej można mówić o braku wolnych miejsc (G5S). Uwaga ta dotyczy przede wszystkim schronisk, które w wyniku przepełnienia oferują niższy 48 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

poziom usług (noclegu) niż założony w standardzie. Oznacza to, że pomoc doraźna w zakresie schronienia może okazać się niewystarczająca, a stanie się tak w sytuacji, gdy zabraknie w placówkach wolnych miejsc. Na terenie miasta prowadzona była 5 także działalność streetworkerska mająca na celu monitoring miejsc niemieszkalnych pod kątem przebywania tam osób bezdomnych, zorientowania się w ich sytuacji, udzielenia informacji na temat możliwych form wsparcia i zaoferowania pomocy. Realizowana była ona dzięki współpracy TPBA i służb mundurowych. W tym celu streetworkerzy (2 osoby) raz w tygodniu, przez kilka godzin w asyście funkcjonariuszy w określonym rejonie miasta patrolowali i odwiedzali miejsca, co których przypuszczano, że mogą tam przebywać osoby bezdomne (miejsca te określane są na podstawie informacji, jakie wpływają do TPBA, MOPS, PFWB i Policji). W sytuacji, gdy pobyt danej osoby w danym miejscu zagrażał jej życiu lub zdrowiu podejmowane były kroki w celu zmiany tego miejsca (osoba taka była transportowana w inne, bezpieczne miejsce, odwożona do stosownych placówek). Działania streetworkerskie realizowane były wg wypracowanego w ramach PFWB standardu. Działania uliczne w miejscach niemieszkalnych (streetworkerskie) w bardzo ograniczonym zakresie, głownie o charakterze interwencyjnym, w sytuacjach nagłych wezwań realizują także pracownicy MOPS (Referatu Ds. Osób Bezdomnych) (G12M). Pomoc doraźna z zakresu ochrony zdrowia świadczona jest tak jak w przypadku innych obywateli przez placówki ochrony zdrowia: przychodnie lekarskie i szpitale. Jak zauważa się wiele osób bezdomnych, nawet tych pozostających w placówkach, w przypadku których zasadniczo rozwiązano problem ubezpieczenia zdrowotnego ma znaczne trudności w korzystaniu z podstawowej opieki zdrowotnej (G5S, G4N). Wiele osób zaniedbuje sprawy zdrowia lub nie ma świadomości konieczności kontroli jego stanu. Z tego względu w wielu przypadkach konieczny jest udział pracowników placówek w umawianiu wizyt lekarskich i asystowanie osobom w wizytach lekarskich (G2M, G5S). Znaczne utrudnienia w korzystaniu z podstawowej opieki zdrowotnej mają zwłaszcza osoby o ograniczonej sprawności (z powodu wieku lub stanu zdrowia). Osoby te wymagają transportu i pomocy opiekunów, by wizyta u lekarza mogła dojść do skutku. Wiele osób z uwagi na swój stan zdrowia wykluczający możliwość udania się do ośrodka zdrowia jest zasadniczo pozbawiona opieki lekarskiej. W wywiadach wskazywano bowiem na to, że zasadniczo nie ma możliwości zamawiania wizyt lekarza w placówkach dla tego typu osób (G5S, G12M). Nie ma też możliwości zatrudnienia personelu medycznego w placówkach dla osób bezdomnych, gdyż finansowania tej usługi nie podejmuje się ani NFZ, ani gmina (G1M, G12M). Z uwagi na to stan zdrowia wielu osób pogarsza się do tego stopnia, że w efekcie wymagają one nagłej i specjalistycznej opieki szpitalnej. Personel placówek często próbuje zaradzić tego typu sytuacjom wzywając pogotowie ratunkowe, zwłaszcza w sytuacjach nagłych. Z uwagi na brak przeszkolenia medycznego i możliwości zdiagnozowania stanu chorego zdarza się, że wizyty pogotowia bywają nieuzasadnione. W efekcie usługa pogotowia ratunkowego jest udzielana z oporami, często pod groźbą finansowego obciążenia jej kosztami placówki (G5S). Jak zauważa się, przypadki osób trafiających do szpitala w dużym stopniu świadczą o tym, że osoby bezdomne pozbawione są lub w ograniczonym stopniu korzystają z podstawowej opieki zdrowotnej. Osoby z miejsc niemieszkalnych wolą zgłaszać się ze swoimi problemami zdrowotnymi do szpitali (szpitalnych oddziałów ratunkowych). Jest to często obserwowana praktyka. W tym 5

W trakcie realizacji diagnozy projekt, w ramach którego finansowany był streetworking zakończyła się.

49 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

sensie można powiedzieć, że szpitale w dużym stopniu spełniają wobec osób bezdomnych funkcję podstawowej opieki zdrowotnej (G8W). Każda osoba, która zgłasza się lub jest przyjmowana do szpitala, co do której istnieje podejrzenie, że jest bezdomna zgłaszana jest do odpowiedniej osoby w szpitalu, której zadaniem jest nawiązanie kontaktu z Referatem Ds. Osób Bezdomnych w celu weryfikacji bezdomności i ubezpieczenia zdrowotnego. W przypadku wielu osób istnieje duży problem w ustaleniu, czy są one ubezpieczone czy nie celem stwierdzenia, czy należałoby wszcząć procedurę ubezpieczenia. Nie ma bowiem systemowych rozwiązań, które pozwalałyby na szybką weryfikację tego faktu (G8W). Wiele osób bezdomnych trafiających do szpitala to osoby nieubezpieczone. Najprawdopodobniej są to osoby z miejsc niemieszkalnych, gdyż placówki dokonują starań, by ubezpieczenie miały wszystkie przebywające tam osoby (G5S, G4N). W 90 proc. przypadków ubezpieczenie takie udaje się zawrzeć, procedura jego zawarcia (przy współpracy z Urzędem Miejskim) nie nastręcza problemów (G8W). W przypadku przywiezienia do szpitala osoby nieprzytomnej, trafia ona do oddziału ratunkowego celem orzeczenia, na ile osoba wymaga hospitalizacji, na ile pomocy doraźnej. Jeżeli lekarz przyjmujący pacjenta na SOR widzi, iż osoba jest pod znacznym wpływem alkoholu i sytuacja tego wymaga, osoba taka kierowana jest do Pomorskiego Centrum Toksykologii. Osoby bezdomne, które przyjmowane są do szpitala w sytuacji zagrożenia ich zdrowia i życia. W przypadku osób bezdomnych zazwyczaj nie ma wiedzy odnośnie historii przebytych chorób, wiele schorzeń jest niezdiagnozowanych, stan zdrowia ogólnie jest gorszy niż w przypadku „zwykłego obywatela”. Z tego względu diagnostyka pewnych pacjentów trafiających do szpitala, zwłaszcza wcześniej niehospitalizowanych (a przez to nieznanych) może być przez to bardziej utrudniona, a przez to szersza i bardziej kosztowna, gdyż nie wiadomo, co takiemu pacjentowi jest, jakie objawy zaobserwowano (G8W). W momencie zakończenia ostrej fazy choroby osoba jest wypisywana ze szpitala. W związku z faktem tym stwierdzono następujący problem, który związany jest z tym, że stan zdrowia wielu osób bezdomnych nie kwalifikuje ich ani do szpitala, ani do typowej placówki dla osób bezdomnych, nawet tych o najwyższym standardzie, czyli schronisk. Sytuacja taka wywołuje silne napięcia na linii szpital-placówki i skutkuje ogólnym przekonaniem przedstawicieli placówek o braku dobrej woli personelu i zarządców szpitali i braku chęci do współpracy. Z punktu widzenia przedstawicieli placówek oraz reprezentantów MOPS osoby takie powinny zostać w szpitalu do czasu, gdy ich stan zdrowia będzie pozwalał na jej samodzielne funkcjonowanie i nie będzie wymagał stałej opieki lekarsko-pielęgniarskiej. Badani reprezentujący tą grupę mówią o tym, że szpitale niejednokrotnie „pozbywają się” chorych, niedoleczonych pacjentów wymagających hospitalizacji i nalegają na przyjęcie ich do placówek („wypychają do placówek”) nie chcąc ponosić kosztów z tym związanych (G2M, G1M, G5S, G4N, G7T, G12M). „Porozumienie pomiędzy szpitalami a placówkami dla bezdomnych jest żadne. To jest tak, że absolutnie żadnego porozumienia nie ma. Dla nich jest to niewygodny klient, którego trzeba się pozbyć i są gotowi powiedzieć każdą bajeczkę, żeby tylko gdzieś go przyjęli. Może być to osoba ze złamaną nogą a oni mówią, że się doskonale nadaje na górne łóżko” (G2M).

Z punktu widzenia szpitala, o ile stan zdrowia osób nie zagraża bezpośrednio zdrowiu i życiu, powinny one opuścić szpital, gdyż nie wymagają dalszej hospitalizacji, co jednakże nie oznacza że nie potrzebują nadal nadzoru lekarskiego i pielęgnacji(G8W). Jak zauważa jedna z 50 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

osób badanych placówki niechętnie przyjmują swoich podopiecznych wypisywanych ze szpitali: „A to, że zapiła, a to, że … Milion powodów podadzą, żeby tylko nie przyjąć. I to dla nas jest problem. Znowu musimy prosić. Moment przejścia ze szpitala do jakiejkolwiek placówki jest największym naszym problemem”(G8W).

Jak zauważa się osoby bezdomne przetrzymywane są często dłużej niż wymaga tego sytuacja, właśnie z powodu niemożliwości umieszczenia ich w odpowiedniej placówce. Dzieje się tak w przypadku osób przewlekle chorych, których stan wyklucza samodzielne funkcjonowanie, które nie posiadają żadnych świadczeń, by móc je umieścić w ZOL-u w którym pobyt jest odpłatny. Wówczas istnieje konieczność przedłużenia pobytu w szpitalu ponad niezbędne minimum do czasu uzyskania orzeczenia o niepełnosprawności i wynikających z tego świadczeń i otrzymania miejsca w ZOL: „Bywa tak, że taka osoba musi u nas czekać dwa trzy miesiące na ZOL. To jest niedopuszczalne. To są koszty szpitalne. To jest dla szpitala ogromny problem. Ogromny”(G8W).

Należy więc zauważyć, że obecnie na terenie gminy jest bardzo duży problem z instytucjonalną opieką nad bezdomnymi osobami przewlekle chorymi, niepełnosprawnymi w stopniu utrudniającym samodzielne funkcjonowanie. Jest on wynikiem tego, iż na terenie Gdańska nie ma odpowiedniej placówki specjalistycznej o profilu opiekuńczo-leczniczym, do której mogłaby trafić taka osoba, albo w postaci ZOL-u lub tego typu placówki dla bezdomnych, która zapewniałaby choremu adekwatną, całodobową opiekę i leczenie. Jak jednak zauważa się, rozwiązaniem w przypadku tej grupy wykluczonych nie jest możliwość pobytu w ZOL-u, gdyż koszt leczenia w tego typu zakładzie jest zbyt duży, by trafić tam mogła osoba bezdomna, nawet w sytuacji, gdy ma ona jakieś świadczenia, gdyż zazwyczaj są one zbyt małe w stosunku do wymaganych opłat. Jako wzór miejsca, które rozwiązuje w pewnym sensie problem tego typu osób podany jest przykład domu dla bezdomnych AGAPE znajdującego się poza terenem gminy. Jednak jak zauważa się placówka ta często jest zapełniona w stopniu uniemożliwiającym przyjmowanie nowych podopiecznych (G8W). „nie ma takiej placówki, która byłaby przejściowa między szpitalem a [standardową placówką dla bezdomnych]. Na razie nie ma takiej możliwości. I to jest bardzo konieczne (…) Bo my nie wiemy, co z tymi ludźmi robić. Żeby nie to, ze gdzieś tam wydzwaniamy, błagamy, to nie wiem co by było” (G8M) „Tutaj możemy im tylko zaproponować noclegownię lub schronisko. Tylko to. Nic więcej nie ma na terenie Gdańska. Jest fatalnie jeżeli o to chodzi” (G8M).

c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie integracji społecznej Jak zauważali badani, cały system w założeniu jest pomyślany jako taki, którego celem jest wyprowadzanie osób z bezdomności, stąd też wszystkie organizacje prowadzące placówki w ramach systemu wsparcia osobom bezdomnym starają się prowadzić działania zmierzające do reintegracji społecznej tej grupy wykluczonych Prócz realizacji potrzeby schronienia i wyżywienia jest to jeden z istotnych, założonych celów organizacji w ramach ich ogólnej misji niesienia pomocy (G1M, G2M, G6M, G4N). Co istotne beneficjentami działań tego typu są zasadniczo wyłącznie osoby przebywające w placówkach. Niesione za pośrednictwem 51 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

organizacji pozarządowych (i prowadzonych przez nie placówek) wsparcie wykracza więc poza pomoc doraźną, czyli zapewnienie schronienia, wyżywienia i odzieży. Jak zauważa jedna z badanych „Nie ma placówki, w której by się nic nie działo”(G1M). Działania takie, w ramach projektów aktywizacyjnych (unijnych) podejmuje także MOPS (G1M, G12M). Integracji społecznej służą przede wszystkim działania, których celem jest społeczna i zawodowa aktywizacja osób bezdomnych przyczyniająca się do szerszego ich włączenia do społeczeństwa i wyposażenia w niezbędne umiejętności społeczne niezbędne z punktu widzenia pełnienia przez osoby ról społecznych i samodzielnego życia oraz poprawy jego jakości. Duża część działań aktywizacyjnych prowadzona jest w postaci różnych projektów adresowanych do szerokiego grona beneficjentów (osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem), do udziału w których kierowane są także osoby bezdomne. W placówkach organizowana jest pomoc podopiecznym w załatwianiu spraw i formalności, których nie umieją lub nie chcą samodzielnie załatwić, a których niezałatwienie jest istotnym przejawem społecznej ekskluzji. Jest to pomoc przy wyrabianiu niezbędnych dokumentów, wizytach lekarskich (także ich umawianiu), uzyskiwaniu ubezpieczenia zdrowotnego, załatwianiu formalności niezbędnych do uzyskania orzeczeń o niepełnosprawności i różnego typu świadczeń socjalnych, rejestracji w Urzędach Pracy. Osoby bezdomne są także wstępnie motywowane do zainteresowania się własną sytuacją, jak i podejmowania aktywności zwyczajowo wykonywanych przez osoby posiadające dom. Praca tego typu z reguły prowadzona jest przez zatrudnianego przez organizacje pracownika socjalnego (G4N, G5S, G2M, G6R). Aktywizacja społeczna obejmuje także realizowane w placówkach zajęcia z zakresu organizacji czasu wolnego (realizowane w ramach działających Klubów Integracji Społecznej). Podopiecznym stwarzane są możliwości uczestnictwa w kulturze i rozwoju zainteresowań – wyjść do teatru, czytania książek, brania udziału w zajęciach kółek hobbystycznych, przedsięwzięciach sportowych (G1M, G5S, G4N, G3P). Finansowanie usług aktywizacyjnych i organizacji czasu wolnego odbywa się ze środków projektowych i grantów pozyskiwanych z urzędu.Z uwagi na uzależnienie od alkoholu wielu osób podejmowane są działania w kierunku podjęcia przez te osoby terapii uzależnień i motywowania do utrzymania trzeźwości (G1M, G2M, G6R, G9U, G12M). Odrębną grupę działań stanowią działania podejmowane w schroniskach dla kobiet względem przebywających tam matek z dziećmi. Osoby te są zazwyczaj osobami trwale bezrobotnymi lub nieaktywnymi zawodowo, o niskich kwalifikacjach zawodowych (lub bez nich), osoby niezaradne życiowo, uzależnione od pomocy z zewnątrz, a często nawet nieprzygotowane do samodzielnego życia i sprawowania opieki nad dziećmi. Pobyt w placówce ma na celu wyrównanie przejawianych przez nie deficytów, rozwiązania problemów z powodu których trafiły do schroniska. i służy ukształtowaniu podstawowych nawyków służących samodzielnemu życiu. Ma też na celu wyposażenie kobiety w podstawowe umiejętności niezbędne z punktu widzenia sprawowania przez nie funkcji opiekuńczo-wychowawczej, a więc: umiejętności organizacji życia codziennego, nawyku załatwiania spraw urzędowych, gospodarności, prowadzenia gospodarstwa domowego, opieki nad dziećmi, nadzoru nad nimi i kompetencji rodzicielskich. Podopiecznym tym oferowana jest pomoc psychologa, pedagoga, terapeuty uzależnień możliwość uczestnictwa w grupach wsparcia, warsztatach, szkole dla rodziców (G6R, G2M). W tym przypadku duża część pomocy skierowana jest także do dzieci. Organizowana jest im pomoc w nauce, nawiązana jest współpraca z pedagogami szkolnymi, organizowane są różnego rodzaju zbiórki na rzecz dzieci, 52 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pracownicy zapewniają pomoc w zapisaniu dzieci do przedszkoli i szkół. Oferowana pomoc jest w dużym stopniu zindywidualizowana. Zdaniem respondentek reprezentujących tego typu placówki podejmowane działania w tym zakresie są bardzo potrzebne, w znacznym stopniu realizują i odpowiadają na potrzeby podopiecznych (G2M, G6R). Obie organizacje prowadzące placówki dla bezdomnych kobiet uczestniczą w projekcie Sitowie, który daje możliwość pobytu wybranym kobietom bezdomnym w mieszkaniu treningowym przygotowującym podopieczne do samodzielnego życia (G2M, G6R) Działania w kierunku reintegracji społecznej osób bezdomnych podejmowane są także w ramach projektów o charakterze wielko budżetowym. Oprócz integracji społecznej mają one na celu aktywizację zawodową różnych kategorii osób wykluczonych, a osoby bezdomne stanowią jedną z kategorii beneficjentów. Zajęcia z tego zakresu mają na celu zwiększenie umiejętności społecznych, przywracanie samodzielności życiowej, wyrobienie w osobach nawyku pracy, umiejętności jej poszukiwania, uzupełnienie kwalifikacji i doświadczenia zawodowego Rozmówcy wskazywali na dwa takie projekty: Centrum Integracji Społecznej prowadzony przez TPBA, koordynowany przez MOPS projekt unijny „Systematycznie do celu”, w ramach których organizowane są szkolenia, warsztaty i staże zawodowe (G6R, G1M, G7T, G4N, G5S, G9U, G3P, G12M). Działania mające na celu reintegrację społeczną i zawodową prowadzone są także przez MOPS (Referat Ds. Osób Bezdomnych). Służy temu prowadzona z osobami bezdomnymi praca socjalna. W tym celu zawierane są kontrakty socjalne i formułowane indywidualne plany wychodzenia z bezdomności. Jak zauważają respondenci trudno jednoznacznie ocenić skuteczność oferowanych zajęć i podejmowanych działań, gdyż zależy to od tego, jakie efekty zostaną zakwalifikowane jako ich sukces (G1M, G7T, G3P). Niejednoznaczność tej kwalifikacji rozmówcy wyrażają w ten sposób: „No i to jest bardzo trudne pytanie. Nie umiem ocenić powiem szczerze, Efekty są, konkretne, że ileś tam osób kończy szkolenie, ileś osób podjęło walkę ze swoim alkoholizmem, daje sobie radę, ale to chyba nie o to chodzi, nawet te trzysta osób które się kręci między systemem a samodzielnością, ja nie wiem, czy to jest zwycięstwo, bo te wszystkie działania mają na pewno wpływ na zachowania tych osób, czy to wtedy, kiedy wiemy, że ta grupa odchodzi od nas, znajduje mieszkanie, (…) utrzyma się, uniezależni się od pomocy” (G1M)

Pierwszym kryterium sukcesu działań aktywizacyjnych jest zatem sam fakt uczestnictwa w różnego rodzaju aktywnościach, co w jakimś stopniu zbliża życie osób bezdomnych do codziennego życia reszty społeczeństwa i poprawia jego jakość – w tym sensie działa więc inkluzyjnie. Tego typu skuteczność została bardzo wysoko oceniona. Kolejną przesłanką sukcesu jest zaobserwowana zmiana (lub podjęta próba zmiany) zachowań osób biorących udział w zajęciach, np.: podejmowane przez osoby próby wyjścia z uzależnienia i uczestnictwa w terapii, poszukiwania i podjęcia pracy, zmiana pewnych złych przyzwyczajeń, wyrobienie nowych nawyków, fakt podejmowania aktywności, których latami się nie wykonywało. Wyższym wskaźnikiem sukcesu jest podjęcie zatrudnienia przez osobę. Ostatecznym sukcesem jest względne usamodzielnienie, a więc sytuacja, kiedy osoby przestają być bezdomne i wychodzą z systemu pomocy osobom bezdomnym (choć niekoniecznie całego systemu pomocy). Jak ocenia jedna z badanych rocznie usamodzielnia się od kilkunastu do kilkudziesięciu osób. Wstępna aktywizacja wielu osób bezdomnych przejawia się często w sposób prozaiczny, w postaci podjęcia zwyczajnych dla reszty społeczeństwa aktywności np. w chęci obejrzenia 53 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jasełek wystawianych w placówce przez dzieci z zaprzyjaźnionej szkoły lub chęci oglądania rybek w wystawionym w placówce akwarium i nie można tu mówić o „natychmiastowych efektach” (G1M). Jak sugerują to badani, o sukcesie należy więc zawsze mówić w odniesieniu do każdego indywidualnego przypadku. Wówczas należy wziąć także pod uwagę osobiste możliwości i uwarunkowania samych zainteresowanych, czyli uwzględnić fakt, że w przypadku różnych osób sukces oznaczać może co innego. Trudno więc mówić o skuteczności jako takiej. W tym sensie skuteczność i efektywność realizowanych działań respondenci ocenili bardzo wysoko (G1M, G2M, G7T). Badani wyrażają to następującymi słowami: „Dla jednych aktywizacją jest to, że ktoś się umyje, (..) że ktoś zrobi normalne dla nas rzeczy, których nie robił latami i to dla nas już jest sukces. (…) [tu skuteczność oceniono na ok. 90 proc.] Jeżeli za sukces uważamy choćby rozpoczęcie zmiany myślenia, to jest bardzo duży sukces. Bo większość osób zaczyna się zastanawiać nad swoim życiem i zaczyna podejmować działania. Jeżeli mówimy o twardych [wskaźnikach, w postaci zatrudnienia] to są oczywiście sukcesy, ale to już jest zupełnie inny wymiar” [tu skuteczność sięga ok. 30 proc.]”(G7T). „Efekty widać. (…) sukcesem są poszczególne osoby. Te, które są, których nastawienie do swego życia zmienia się, które chcą coś zrobić”. „Sukcesem jest to, że osoba podejmie leczenia, że szuka pracy, że ukończyła jakiś kurs, że stara się nawiązać kontakt ze swoją rodziną, (…) każda zmiana jest postrzegana przez pracowników jako pozytywna (…) Jeżeli zaczynają widzieć potrzebę zmiany swego życia, to już jest sukces” (G12M).

Jak jednak zauważa to jedna z badanych osób, należy spodziewać się, iż przyszłości zmieni się sposób rozliczania projektów i środków pozyskiwanych ze źródeł unijnych mających na celu reintegrację społeczno-zawodową. Warunkiem będzie efektywne wykorzystanie środków i w tym sensie brane będą pod uwagę twarde wskaźniki sukcesu, czyli np. znalezienie pracy i jej utrzymanie, usamodzielnienie się. Jak zauważa, w chwili obecnej „Piszemy poprawne projekty, ale sami widzimy, że z tych poprawnych projektów niewiele zostaje”, czyli realizowane projekty mające na celu i aktywizację społeczno-zawodową faktycznie często nie prowadzą do trwałych efektów, czyli trwałej reintegracji społecznej (G9U). d) współpraca międzyinstytucjonalna Podstawową formą współpracy między miastem a organizacjami pozarządowymi jest bieżące zlecanie zadań przez MOPS i ich realizacja przez organizację pozarządową. Placówki i MOPS współpracują więc w kwestii skierowania i umieszczenia osób bezdomnych w odpowiednich placówkach. Osoba bezdomna zgłasza się w tym celu do Referatu ds. Osób Bezdomnych. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu środowiskowego, opinii pracownika socjalnego i jego wiedzy dotyczącej dostępności miejsc jest kierowana do stosownej placówki (noclegowni lub schroniska) (G5S, G4N, G9U). Współpraca międzyinstytucjonalna podejmowana jest w ramach realizowanych wspólnie projektów, zarówno tych nisko jak i wielko budżetowych, zwłaszcza zaś tych mających na celu społeczną i zawodową reintegrację środowisk wykluczonych, w tym osób bezdomnych (G1M, G2M, G3P, G11C, G7T). Między organizacjami pozarządowymi a miastem, MOPS prowadzone są także wzajemne konsultacje mające na celu kreowanie polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemów osób bezdomnych oraz kształtowania systemu wsparcia na rzecz tej grupy wykluczonych. W tym celu organizowane są spotkania, na których wymieniane są doświadczenia i dyskutowane sposoby rozwiązywania określonych problemów (G8W, G1M, G7T).

54 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Fakt współpracy międzyinstytucjonalnej w ramach systemu wsparcia osobom bezdomnym jest ogólnie pozytywnie oceniany. Jak zauważa się, wspólne działanie wielu instytucji miasta i organizacji pozarządowych jest warunkiem skutecznej pomocy tej grupie wykluczonych, umożliwia wymianę poglądów, wypracowywanie i realizację nowych pomysłów i projektów (G7T, G11C, G9U, G1M). Wskazywane jest to jako mocna strona tego systemu oraz to, co przesądza w pewnym sensie o jego specyfice (G1M). Współpraca określana jest jako „pomyślna”, choć nie oznacza to, że jest wolna od sporów i różnic zdań (G11C): „Mimo różnic zdań jeszcze nie zdarzyło się żeby nie udało się osiągnąć jakiegoś konsensusu. Wręcz przeciwnie, w różnych trudnych momentach my ich wspieramy albo oni nas” (G11C). „Jeżdżąc po Polsce znam realia współpracy policji z organizacjami pozarządowymi i instytucjami na terenie całego kraju. Uważam, że Gdańsk jest naprawdę na szczycie gmin w zakresie partnerstwa, w zakresie współpracy instytucjonalnej, w zakresie trzeciego sektora, NGO-sów. Naprawdę bardzo dobrze współpracuje się z organizacjami pozarządowymi. Nie ma sytuacji konkurencyjności. Naprawdę jeżeli jest sytuacja kryzysowa, jeżeli jest trudna sytuacja jakiejś osoby, to instytucje śpieszą z pomocą i naprawdę tej pomocy nam nikt nie odmawia” (G10P).

W efekcie podjętej współpracy działania świadczone na rzecz osób bezdomnych uzupełniają się, i co ważne, umożliwia to optymalne wykorzystanie dostępnych, znacznie ograniczonych środków finansowych (G1M, G2M, G6R, G7T). Ważne jest także to, że współpraca ma charakter wieloletni, co ułatwia wzajemne zrozumienie, wpływa na podobną wizję określonych spraw i podobne kompetencje odnośnie obszaru bezdomności (G1M, G7T). Przykładem jest opinia jednej z rozmówczyń: „Uważamy, że należy to robić we współpracy i partnerstwie z wieloma innymi instytucjami, organizacjami, które pracują przy tym samym zjawisku [bezdomności] (…) W Gdańsku naszą silną stroną jest to, że ta współpraca jest, i trzeba ją wzbogacać” (G1M)

Jak zauważa się, bez współpracy międzyinstytucjonalnej nie byłoby możliwe realizowanie założeń „Gdańskiego programu rozwiązywania problemu bezdomności”, który jest jednym ze strategicznych programów miasta Gdańska. Wymaga on zaangażowania i współpracy wielu instytucji i organizacji: miasta (w postaci MOPS-u, jako jednego z reprezentantów miasta 6 , niektórych wydziałów Urzędu Miejskiego, zwłaszcza Wydziału Polityki Społecznej, Wydziału Gospodarki Komunalnej, Gdańskiego Zarządu Nieruchomości Komunalnych), organizacji pozarządowych oraz służb mundurowych (G1M). Rozmówcy mówią także o pozytywach wzajemnej współpracy między organizacjami pozarządowymi realizującymi potrzeby osób bezdomnych (G3P, G4N, G6R). Ponadto, organizacje pozarządowe, w celu lepszego zaspokajania potrzeb swoich podopiecznych współpracują, realizując wspólnie projekty, z różnego rodzaju instytucjami, organizacjami i firmami prywatnymi spoza systemu (zawiązanego Partnerstwa Lokalnego). W ten sposób pozyskują dary rzeczowe (żywność, odzież, środki czystości, leki) oraz usługi na rzecz osób bezdomnych (remonty, badania lekarskie, wakacje dla dzieci), angażują w pomoc praktykantów i wolontariuszy (G6R, G2M, G5S). Badani widzą też ograniczenia istniejącej współpracy. Niektórzy rozmówcy, zwracają uwagę na fakt, że współpraca między organizacjami pozarządowymi mogłaby być 6

Jak zwracano na to uwagę, MOPS nie reprezentuje skutecznie wszystkich instytucji miasta kluczowych dla rozwiązania problemu bezdomności.

55 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ściślejsza: „Powinniśmy bardziej współpracować, mówić jednym głosem, a tu każda organizacja stara się rozmawiać jakoś indywidualnie, nie ma wspólnego głosu, pewnie byłby bardziej słyszalny przez MOPS. Wtedy moglibyśmy więcej zdziałać” (G5S). Prowadzone wzajemne konsultacje dotyczące funkcjonowania systemu nie mają cyklicznego charakteru: w praktyce spotkania organizowane są zimą (październik-marzec), wymuszone są pojawiającymi się w tej porze roku problemami. W pozostałej części roku spotkania mają charakter mniej formalny, są doraźne i także są efektem sytuacji problemowych, jakie pojawiły się, wymagających nagłego rozwiązania. Warto byłoby zatem wprowadzić większą regularność wzajemnych konsultacji między organizacjami wchodzącymi w skład systemu (zwłaszcza w zakresie współpracy MOPS-organizacje) i nadawać im określony profil tematyczny (G4N). Niektórzy badani zauważają potrzebę zacieśnienia współpracy między organizacjami a MOPS w zakresie planowania i realizowania działań aktywizacyjnych skierowanych do podopiecznych. Podejmowane przez organizacje działania aktywizacyjne często nie są spójne z wizją Ośrodka Pomocy Społecznej, stanowisko organizacji pozarządowej (np. właściwych narzędzi i sposobów pracy z podopiecznym) nie jest brane pod uwagę co powoduje, że działania te okazują się nieskuteczne (G4N,G6R). Jako przykład podany zostaje fakt, iż bywa tak, że osoby wdrażane są do określonych projektów aktywizacyjnych przez organizacje pozarządowe są przenoszone przez MOPS do odległych miejsc pobytu (schronisk), co uniemożliwia im branie w nich udziału. Przyczynia się do zatracenia możliwości ich skutecznej aktywizacji, może skutkować utratą ich aktywności. W tym względzie nie jest brane pod uwagę stanowisko i rekomendacje organizacji pozarządowej realizującej działania aktywizacyjne i politykę wychodzenia z bezdomności w odniesieniu do osoby. „Spójność tych działań pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej, a placówkami jest naprawdę kiepska (G4N). Inna z badanych osób mówi o ograniczonej współpracy pracownika socjalnego MOPS z pracownikiem socjalnym placówki (organizacji) w zakresie wyboru i stosowania narzędzi pracy z klientem (G6R). Relacje między miastem a organizacjami nie zawsze mają partnerski charakter. Sytuacja taka ma miejsce z uwagi na istniejącą silną zależność organizacji od gminnych źródeł finansowania (G4N, G3P). Zwraca się uwagę na to, że gmina (instytucje samorządowe) wykorzystuje „misyjność” organizacji pozarządowych (G9U, G3P). Jeden z badanych mówi o tym w sposób następujący: „Dialog jest lecz nie zawsze są to relacje partnerskie. Nie zawsze jest tak, że gmina słucha to, co mówimy, często jest tak, że gmina coś narzuca i my musimy się podporządkować”. „Jesteśmy uzależnieni i wiedzą, że jesteśmy od nich uzależnieni. Gdańsk to wie i to wykorzystuje.” (G3P). „Gmina wykorzystuje czasami naszą misyjność. My i tak będziemy się starali prowadzić to schronisko, i tak będziemy starali się pozyskać skądś środki, jeśli nie finansowe, to przynajmniej rzeczowe, i tak będziemy prowadzić to schronisko, w związku z czym oni o tym wiedzą i to wykorzystują, obniżając stawkę finansowania schronisk. (…)Chodzi o to, by stosunki były bardziej partnerskie i żeby gmina nie wykorzystywała naszego misyjnego podejścia do sprawy” G3P).

Część badanych zwraca uwagę, że wola i chęć współpracy (zgłaszana przez miasto) ma nierzadko jedynie deklaratywny charakter. Można więc mówić o deklaratywnej akceptacji dla proponowanych rozwiązań np. na rzecz przebudowy systemu, realizacji nowych pomysłów, ale nie idą za tym konkretne decyzje, czyli działania na rzecz ich wdrażania (G7T, 56 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

G4N, G9U). Pomimo iż organizacje biorą udział w przygotowywaniu różnego rodzaju strategii, to wspólne ustalenia pozostają często w sferze martwych zapisów i trudno jest wyegzekwować ich finansowanie, a co za tym idzie, wprowadzanie w życie. Jak zauważają respondenci, wprowadzanie w życie licznych pożytecznych rozwiązań, wskazywanych dziś jako atut działającego systemu faktycznie trwało długi czas i spotykało się z oporem wobec ich wprowadzenia (np.: system koordynacji zimowej został wprowadzony dopiero w ubiegłym roku (G10P), zaś projekt Centrum Treningu Umiejętności Społecznych był negocjowany przez organizację pozarządową z miastem trzy lata (G11C, G7T). „My słuchamy siebie i jest zadowalające wzajemne słuchanie siebie, między nami a włodarzami, natomiast nie ma działań wykonawczych do tych postanowień. Poza tym, że jest wysłuchiwane, to by było jeszcze wprowadzane w życie” (G4N). „Problemem w Gdańsku jest to, że między tym, co deklarują poczynając miasta, a tym, co wykonują urzędnicy jest rozdźwięk czasami. Jeśli jakieś rozwiązanie, które uznajemy za dobre i pożądane, musi znaleźć swoje rozwiązanie w postaci lokalu, czy innych działań urzędniczych, i tu ten okres sprawczości jest problemem w Gdańsku. (…) Długo trwa proces uzyskania czegoś tam”. „ To nie jest tak że prezydent powie tak i tak jest. Te decyzje wykonawcze schodzą coraz niżej i trudno powiedzieć na którym z tych [poziomów (…) ktoś podjął decyzję, że tego nie udało się uzyskać. Mimo że nikt oficjalnie nie powiedział, że np. streetworking jest niepotrzebny”(G9U). „To, że to tak długo trwało to nie dlatego, że nie chcieliśmy tego robić, tylko chcieliśmy to robić wspólnie, a miasto nie bardzo chciało. Chciało nam to zadanie zlecić, na zasadzie wy za to odpowiadacie, ale my chcieliśmy się tą odpowiedzialnością podzielić i w tej chwili się udało. I sądzę, że jest to pewnego typu modelowe rozwiązanie: miast zleca pewne zadania, ale samo nie pozbywa się tego problemu pod kątem wy to róbcie, wy za to odpowiadacie. Odpowiedzialność jest wspólna i to mi się podoba. To jest nowa jakość i nowy sposób myślenia ogólnie pomocy. (…) to nie jest problem organizacji, to jest problem wspólny, bo to są podopieczni miasta, a nie tylko wyłącznie podopieczni organizacji pozarządowych” (G7T).

Tym samym badani będący przedstawicielami organizacji pozarządowych wyrażają potrzebę możliwości większego, realnego współkreowania systemu i polityki społecznej w zakresie rozwiązywania problemów osób bezdomnych i wpływu na świadczone przez nie usługi i zarządzanie nimi (G7T, G4N). To, na co zwraca się uwagę, to fakt, iż współpraca układa się na tyle dobrze i skutecznie, na ile pozwalają na to istniejące warunki i możliwości: „jest pewnego rodzaju modelowe rozwiązanie, kiedy dyskutujemy, rozmawiamy, nasze pomysły są brane pod uwagę, niejednokrotnie jesteśmy tymi, którzy pokazują, że chcą zmiany, miasto w tym kierunku idzie. Poza finansami ta współpraca jest … nie można narzekać. Ja znam realia jednej i drugiej strony. (…) znam realia i ograniczenia urzędnicze, (…) muszę często z pięcioma osobami na ten sam temat rozmawiać, często miasto miedzy sobą nie może się dogadać. (…) ale jest duża otwartość, nie ma blokady, jest niekiedy problem z przepychaniem się między kolejnymi wydziałami.” (G7T)

W efekcie współpracy:  

realizowana była praca streetworkerska w terenie, która doprowadziła do zmniejszenia się liczby osób bezdomnych w miejscach niemieszkalnych (G1M, G10P), wprowadzony został system koordynacji zimowej informujący o dostępności miejsc interwencyjnych w okresie zimowym pozwalający na oszczędność czasu i środków pieniężnych (G1M, G5S), 57 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



 

wsparcie niesione osobom bezdomnym wykracza poza ustawowe minimum zobowiązujące do zapewnienia posiłku, schronienia, odzieży i obuwia, a obejmuje także usługi w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej tej grupy wykluczonych (G1M, G2M, G6R, G5S), podjęte zostały wstępne konsultacje na rzecz przebudowy istniejącego systemu wsparcia osobom bezdomnym (G1M, G7T), realizowane są projekty mające na celu przeciwdziałanie zjawisku bezdomności (działania na rzecz przeciwdziałania eksmisjom i projekt Centrum Treningu Umiejętności Społecznych) (G7T, G11C, G1M).

Wieloletnia współpraca między różnego rodzaju organizacjami i instytucjami tworzącymi system wsparcia na rzecz osób bezdomnych, organizowane w jej ramach spotkania przyczyniły się do znacznej integracji środowiska osób zaangażowanych w rozwiązywanie problemów osób bezdomnych. W jej wyniku nawiązanych zostało wiele relacji o charakterze nieformalnym, a nawet można mówić o pewnego rodzaju kręgu towarzyskim osób działających na rzecz osób bezdomnych (G1M, G3P, G8W). Na wpół formalne spotkania na wspólnym forum stały się ponadto okazją do wymiany i ścierania się poglądów i wizji przyszłych, nowych rozwiązań systemowych, co jest zdaniem badanych warunkiem wprowadzenia koniecznych zmian i stwarza możliwość dostosowywania systemu do pojawiających się nowych okoliczności i uwarunkowań (G1M, G7T, G11C). Na tej podstawie można sformułować tezę, że istniejące powiązania nieformalne są jedną z podstaw działania systemu wsparcia osobom bezdomnym, na której w dużej mierze się on opiera (G4N, G7T). Jego efektywne i skuteczne dotychczasowe działanie w znacznej mierze jest tego konsekwencją. Co więcej, wskazuje się uwagę na fakt, że powiązania nieformalne są warunkiem skuteczności systemu i stanowią o jego sile i możliwości elastycznego reagowania na pojawiające się sytuacje. Jest to korzystne zjawisko uzupełniające rozwiązania systemowe, zwłaszcza w miejscach, gdzie z różnych przyczyn nie można zaplanować adekwatnych procedur formalnych (G11C, G7T). Jeden z badanych wyjaśnia to w sposób następujący: „[Formalny] system nigdy nie obejmie każdego przypadku dlatego, że pracujemy z ludźmi. (…) Ten system, jeżeli byśmy chcieli go spisać w postaci procedur obejmowałby tysiące kartek, których i tak i tak by nikt nie czytał. I nie da się tego w ten sposób zrobić”. „Ja bym był daleki od formalizowania tego bardzo mocno, bo pracujemy z ludźmi, którzy zaskakują nas codziennie różnego rodzaju problemami i nie jesteśmy w stanie tego okiełznać w ramy pisane” (G7T).

Kontakty nieformalne ułatwiają dochodzenie do wspólnych rozwiązań, w efekcie czas podejmowania decyzji, wprowadzania zmian wydatnie skraca się. Z uwagi na to, że skraca się dystans między stronami, czyni to rozmowy łatwiejszymi, a także ułatwia wzajemne zrozumienie dla własnych formalnych ograniczeń, jakich różne instytucje i organizacje doświadczają (G7T, G11C). W wielu sytuacjach istniejące kontakty nieformalne ułatwiają badanym załatwianie bieżących spraw, rozwiązanie pojawiających się problemów. Niektórzy przyznają, że bez nich nie można byłoby wypracować satysfakcjonującego rozwiązania (G8W, G4N). Wskazywane są przykłady działania takich nieformalnych układów na styku MOPS-placówka dla osób bezdomnych, placówka-służby mundurowe, placówka-placówka (G4N) MOPS-placówka szpitalna, placówka szpitalna-placówka dla osób bezdomnych (G8W). Jeden z badanych mówi o tym w następujący sposób: 58 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

„Gdzieś tam, np. w policji jest osoba, z którą się znamy, spotykamy, która może dalej przekazać nasze ustalenia. To dotyczy też Straży Miejskiej, też poszczególnych placówek, (…) jeśli mam osobę, która nie nadaje się do noclegowni, a nadaje się do schroniska, to nie ma systemowego rozwiązania, czy jakby go brakuje, by ta osoba z noclegowni trafiła do schroniska (…) natomiast sprawę można załatwić w ten sposób, że my jako szefowie placówek dogadujemy się i podmieniamy sobie klienta. (…) Gdyby nie moja dobra wola, i nie nasze znajomości, to sprawa byłaby nierozwiązana” (G4N).

W obliczu braku odpowiednich rozwiązań systemowych kontakty nieformalne są kluczowe w kwestiach ochrony zdrowia osób bezdomnych i kontaktów z placówkami zdrowotnymi, zwłaszcza szpitalnymi. Wiele pojawiających się wówczas problemów załatwianych jest na podstawie osobistych znajomości i kontaktów osób reprezentujących różne instytucje. Ma to miejsce na każdym etapie obsługi osoby bezdomnej trafiającej do szpitala: na etapie ustalania, czy dana osoba jest ubezpieczona oraz na etapie wypisu ze szpitala i dalszego umieszczania jej w adekwatnej do jej stanu zdrowia i samodzielności placówce. Relacje tego typu skracają czas oczekiwania na decyzje i przyspieszają, a czasami wręcz umożliwiają wymianę informacji dotyczącą trafiających do szpitala osób bezdomnych, a w konsekwencji przyczyniają się do szybszego działania (G8W). Z tego względu zdaniem niektórych badanych fakt istnienia powiązań nieformalnych przyczynia się do lepszego i skuteczniejszego zaspokajania potrzeb tej grupy wykluczonych, gdyż usprawnia dalszą współpracę załatwianie bieżących spraw, rozwiązywanie problemów oraz przygotowywanie i realizację wspólnych projektów (G1M, G7T, G8W). Większe oparcie systemu na procedurach i większe jego sformalizowanie oznaczałoby, niemożliwość rozwiązania wielu ważkich problemów, które pojawiają się i utrudniłoby skuteczne podejmowanie decyzji w wielu pojawiających się sprawach. Oparcie go w dużej mierze na powiązaniach o charakterze nieformalnym stwarza możliwość skuteczniejszej współpracy i zawiązywania porozumień. Jak zauważa jeden z badanych: „Ja bym był daleki, żeby system [wsparcia osobom bezdomnym] zamykać, bo tu nie da się przewidzieć wszystkiego” (G7T). Takie rozwiązanie ma też swoje wady i niesie za sobą pewne zagrożenia. Pierwsze wynikałoby z faktu popsucia istniejących relacji „Bo jeżeli się te relacje popsują to będzie to niewydolny system. Dlatego też trzeba nad tymi relacjami pracować”. (G7T) Inne zagrożenie wiązałoby się z faktem wejścia do systemu osoby „obcej”, która odmówiłaby poddania się panującym zasadom i powiązaniom. Z tego punktu widzenia pozytywnym jest fakt, że w wielu instytucjach na określonych, istotnych z tego punktu widzenia stanowiskach od wielu lat pozostają te same osoby (G4N, G7T). Są też tacy rozmówcy, którzy wątpią czy fakt ten w istocie zawsze wpływa na efektywność systemu. Jak zwraca na to uwagę jeden z nich: „Nieformalnie jest super. Rozmawiamy, klepiemy się po ramionach, nieformalnie ludzie się znają i spotykają. Natomiast nie zawsze te nieformalne relacje przekładają się na formalne efekty” (G3P).

Inny badany zauważa, że tego typu powiązania stwarzają możliwość wdrażania jedynie pewnych doraźnych rozwiązań, nie ma rozwiązania systemowego i w pewnych sytuacjach system przestaje działać (G4N). Jak zwrócił na to uwagę jeden z badanych, organizacje funkcjonujące poza systemem wsparcia osobom bezdomnym (w tym służba zdrowia) zasadniczo nie są gotowe do podejmowania działań i aktywności dotyczących osób bezdomnych, które wykraczają poza ich działania statutowe czy ustawowe zobowiązania, chyba, że, jak określił „zobaczą w tym jakoś 59 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

swój interes (…) raczej na zasadzie czerpania korzyści niż dania czegoś od siebie” (G4N). W wywiadach badani wskazali na konieczność większego zaangażowania następujących organizacji i instytucji: a. Potrzebę ściślejszej współpracy ze służbą zdrowia. Respondenci reprezentujący organizacje pozarządowe prowadzące placówki dla osób bezdomnych mówili o braku satysfakcjonującej współpracy, z ośrodkami zdrowia, pogotowiem ratunkowym, zwłaszcza zaś placówkami szpitalnymi, albo ogólnie o zasadniczym braku tej współpracy (G1M, G4N, G12M, G5S, G12M). Konieczność zacieśnienia i poprawy współpracy ze służbą zdrowia stwarza zwłaszcza fakt starzenia się populacji, i narastających w związku z tym problemów zdrowotnych osób pozostających w systemie. b. Potrzebę współpracy z innymi niż miejskie podmiotami mieszkaniowymi w zakresie profilaktyki bezdomności (wspólnotami mieszkaniowymi, spółdzielniami mieszkaniowymi) (G1M, G9M). c. Potrzebę szerszego zaangażowania do współpracy Wydział Gospodarki Komunalnej, z uwagi na kluczowe znaczenie dostępu do mieszkań dla powodzenia działalności reintegracyjnej i usamodzielniania osób bezdomnych. Brak mieszkania oznacza zasadniczo niemożliwość wyjścia z bezdomności. (G4N). d. Respondenci wskazywali także na potrzebę większego zaangażowania Miasta w rozwiązywanie problemu bezdomności. Zdaniem wielu z nich miasto w niewystarczającym zakresie wspiera organizacje pozarządowe w zakresie użyczania lub wynajmu budynków, w których mieszczą się placówki dla osób bezdomnych, pozostawiając z tym problemem organizacje pozarządowe „same sobie”. Jest tak pomimo faktu, że realizują one obowiązkowe zadania gminy. Organizacje doświadczają wielu deficytów lokalowych (zły stan budynków, za małe budynki, za mało budynków) (G2M, G6R). e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym w Gdańsku WADY LOKALNEGO SYSTEMU POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM a. OGÓLNE NIEDOFINANSOWANIE SYSTEMU WSPARCIA Podstawową wadą systemu jest znaczna ograniczoność środków finansowych, ich niewystarczająca ilość w stosunku do potrzeb (G1M, G2M, G4N, G5S, G6R, G7T, G13S). Brak środków doświadczany jest przede wszystkim przez organizacje pozarządowe będące głównymi dostarczycielami pomocy i usług na rzecz osób bezdomnych. Jest tak pomimo faktu, iż obecne finansowanie systemu to mariaż środków pochodzących z różnych źródeł: budżetu miasta, funduszy unijnych, ministerialnych, prywatnych, (G7T, G6R, G2M). „Dlatego jeszcze jesteśmy na powierzchni, a nie pod, że nauczyliśmy korzystać się z różnych źródeł finansowania, bo jeżeli byśmy byli nastawieni na finansowanie z budżetu miasta Gdańska, to na pewno nie bylibyśmy tego wszystkiego w ten sposób robić”. (G7T)

60 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jak zauważają badani głównym czynnikiem kreującym system (ze strony miasta) są bieżące finanse i dążenie do bieżącej minimalizacji kosztów, co w perspektywie krótkiego okresu oznacza pozorne oszczędności, natomiast w długim okresie okazuje się, że koszty systemu i tanich doraźnych rozwiązań są bardzo duże (G4N, G3P). W efekcie dążenia do ograniczania jednorazowych kosztów gmina w ograniczonym zakresie angażuje się w działania mające na celu reintegrację społeczną osób bezdomnych, co oznacza, że wiele osób na stałe pozostaje w systemie generując znaczne koszty działania systemu. Ogólne niedofinansowanie przejawia się w następujący sposób: b. NIEDOFINANSOWANIE ZADAŃ Z ZAKRESU REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ Gmina w kwestii finansowania usług nie wykracza poza działania wynikające z ustawy o pomocy społecznej (zapewnienie noclegu, wyżywienia i ubrania). Stąd można mówić o znacznym niedofinansowaniu działań z zakresu reintegracji społeczno-zawodowej osób bezdomnych. Na obecnym poziomie finansowego wsparcia miasta nie jest możliwa skuteczna reintegracja społeczno-zawodowa, jak i podstawowa praca z osobami bezdomnymi pozostającymi w placówkach, a w konsekwencji ich wyprowadzanie z bezdomności. „Bez pieniędzy, nie ukrywajmy, nie da się skutecznie wesprzeć osoby [by wyszła z bezdomności]. My potrzebujemy takich narzędzi, które nam to umożliwią” (G6R).

W odniesieniu do mieszkań treningowych czy aktywizacji społeczno-zawodowej, z uwagi na fakt, że wykraczają one poza minimum ustawowe, nie można liczyć na stałe wsparcie finansowe gminy w tej sprawie. W związku z tym usługi te finansowane są zasadniczo jedynie w oparciu o środki pochodzące z projektów, o które wnioskują organizacje, a co za tym idzie świadczone są w sposób nieciągły, nieregularny, co niekorzystnie rzutuje na ich skuteczność (G3P, G7T). Finansowanie projektowe oznacza, że status tego typu usług jest niepewny, gdyż zależy od wygrywanych projektów w ramach których mają być świadczone. c. NIEDOFINANSOWANIE ZADAŃ PODSTAWOWYCH GMINY W ZAKRESIE SCHRONIENIA I WYŻYWIENIA Gmina nie finansuje w pełnym stopniu nawet zadań podstawowych, do jakich ustawowo jest zobowiązana (schronienia, wyżywienia ), co oznacza, że placówki otrzymują zwrot tylko części poniesionych kosztów (ok. 70 proc.) (G5S, G4N, G3P, G6R, G7T). Organizacje stwierdzają więc niedostatek środków na pokrycie kosztów podstawowego utrzymania osób w placówce. Jak zauważa się, finansowanie osób kierowanych z gmin ościennych jest pełne. W tym kontekście badani mówią nawet o tym, że gmina (instytucje samorządowe) wykorzystuje misyjność organizacji pozarządowych (G3P, G9U), jak i fakt, że organizacje pozarządowe pracują zadaniowo, czyli zarazem realizują zadania bez względu na finanse, które faktycznie byłyby niezbędne aby postawione zadania realizować. Zdaniem badanych grozi to powolną rezygnacją organizacji pozarządowych z wykonywania niektórych zadań i usług na rzecz osób bezdomnych, a nawet zapaścią systemu. „Proszę mnie dobrze zrozumieć. Nie chodzi mi o to, że gmina ma wszystko finansować. Bo wtedy tak naprawdę nie bylibyśmy organizacją pozarządową, na papierze bylibyśmy pozarządowi, ale w rzeczywistości

61 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

realizowalibyśmy politykę gminy. W związku z czym nie chodzi by wszystko było finansowane przez gminę, ta dywersyfikacja finansowania jest niezbędna” G3P). „Czy nie popełniamy błędu usypiając wszystkich, że nic specjalnego się nie dzieje, tragicznego, że wszystko idzie fajnie, Gdańsk jest postrzegany jako to miasto, który problem ma w miarę rozwiązany, a my czujemy od środka, że tak naprawdę jesteśmy na skraju wyczerpania pod kątem finansowym. (…) jak informować o tym, że za takie środki finansowe nie da się tego wszystkiego utrzymać, bo za chwilę to wszystko zawali się. I tutaj jest tak, że te elity są uśpione, że problem mamy w ręku, że wszystko jest ok.” (G7T). „można sobie wyobrazić sytuację, że organizacje z pewnych rzeczy będą rezygnować i miasto będzie miało problem, jeżeli przekroczy ten punkt krytyczny niedofinansowania rzeczy podstawowych, że po prosu nie będzie miało realizatora w postaci trzeciego sektora i po prostu będzie musiało to realizować własnymi siłami, a to będzie droższe. Taka jest perspektywa” (G9U)

Badani zwracają uwagę na znaczne braki infrastruktury prowadzonych przez organizacje placówek. Organizacje dotkliwie doświadczają problemy lokalowe. Zgłaszane są: zły stan techniczny budynków, brak środków na remonty, niewystarczające środki na wynajem nowych budynków, zbyt mała powierzchnia budynków (G5S, G1M, G2M, G6R). Oznacza to, że dostarczane usługi realizowane są często w niższym niż założony standardzie (np. schroniska, które de facto posiadają standard noclegowni ze względu na zagęszczenie łóżek) (G9U). przeludnieniem placówek i realizowaniem niższego standardu niż założony, o czym mówi jeden z badanych. Zauważa, że jest ono z jednej strony dysfunkcjonalne, bo uniemożliwia aktywizację osób bezdomnych, z drugiej strony jest warunkiem utrzymania schroniska, gdyż przy mniejszej ilości pensjonariuszy byłby kłopot z pokryciem podstawowych kosztów utrzymania placówki (G5S). Znacznie niedofinansowane są także osoby pracujące w ramach systemu, zwłaszcza pracownicy organizacji pozarządowych (G1M, G7T). Można mówić o ich nieadekwatnym w stosunku do pracy wynagrodzeniu, co rodzi frustracje kadry zarządzającej i pracującej. „Jednak jest to ważne, jako zachętę do jeszcze większej pracy, żeby jednak być porządnie wynagradzanym” (G1M). „To, że pomagamy osobom bezdomnym, to jest nasza misja, ale my też zatrudniamy ludzi, którzy muszą utrzymać swoje rodziny i poziom tego utrzymania nie może być taki, że za chwilę będą korzystali z pomocy społecznej” (G7T).

Rozmówcy spodziewają się, że w perspektywie najbliższych lat sytuacja finansowa systemu pogorszy się (ilość środków finansowych do dyspozycji zmaleje), gdyż najprawdopodobniej ograniczeniu ulegną alternatywne źródła finansowania w postaci środków unijnych, w oparciu o które w chwili obecnej finansowane są m.in. projekty reintegracyjne, mające na celu aktywizację społeczną i zawodową osób bezdomnych (G1M, G7T). „Strach jest co będzie, gdy te środki się skończą, i jaka instytucja weźmie ciężar tego wszystkiego. (…) może się okazać, że tych środków po prostu fizycznie nie będzie, bo też nie wiemy dokładnie jakie będą priorytety następnego okresu programowania budżetu UE. (…) czyli nie wiemy w jaki sposób będzie to funkcjonowało” (G7T). „Mamy świadomość, że jak nie będzie środków europejskich [lata 2013-2015], to większość projektów dodatkowych (…) tu będzie swego rodzaju tąpnięcie, jeżeli chodzi o środki, jakimi będziemy dysponowali” (G7T)

62 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Problemem jest także zasadniczy brak sponsoringu osób prywatnych i firm. Barierą w tym zakresie jest prawodawstwo utrudniające przekazywanie pomocy rzeczowej przez prywatne firmy, np. oddawanie przez markety żywności której kończy się czas przydatności do spożycia na rzecz osób bezdomnych. Barierą prywatnej pomocy jest to, iż możliwa jest pomoc jedynie poprzez przekazywanie środków finansowych. W kontekście niewystarczających środków zgłaszane były także liczne problemy związane z finansowaniem usług z zakresu pomocy osobom bezdomnym: Respondenci mówią o przykładach nieefektywnego wydatkowania środków na pomoc finansową dla osób bezdomnych ze strony MOPS. Mówi się o złej polityce w zakresie świadczeń, a przede wszystkim o braku kontroli i weryfikacji przez pracowników socjalnych sposobów ich wydatkowania przez klientów. Np. bywa tak, że środki na leki wydawane są na inne cele np. alkohol. W ten sposób środki są marnowane (G6). „Z jednej strony państwo daje, bo trzeba wydatkować pieniądze, z drugiej strony gdzieś się robi oszczędności i np. zamiast w DPS-ie taka osoba jest w schronisku dla bezdomnych” (G6)

Organizacje pozarządowe prowadzące placówki nie znają (nawet pod koniec roku) swojego budżetu na bieżący rok (G7T, G4N). Inny problem, to kontraktowanie finansów na określoną, z góry ustaloną liczbę osób. Jednak faktyczna liczba beneficjentów, którzy skorzystają z usług może być inna, co z kolei trudno przewidzieć. Jeśli jest większa, wówczas środków nie wystarcza i budżet zostaje przekroczony, jeśli mniejsza, to oznacza konieczność zwrotu części środków, i w efekcie deficyt budżetu. Badani reprezentujący placówki mówią o niemożliwości swobodnego dysponowania środkami przeznaczanymi na finansowanie pobytu osoby w placówce. Gmina Gdańsk ściśle określa kwoty, które przeznaczone mogą być na określone rodzaje kosztów (eksploatacyjne, materiały biurowe, dydaktyczne, wyżywienia, pensje, koszty stałe, remonty). Tego typu ograniczenie (i warunki konkursowe określające sposób rozliczania środków) wynika z określonego rozporządzenia Prezydenta miasta ( na co MOPS nie ma wpływu (G12M)). Zasada ta została uznana jako poważne ograniczenie dla organizacji prowadzących placówki, ze względu na to, że muszą one ściśle trzymać się narzuconego z góry sposobu rozdysponowania środków, podczas gdy często pojawiają się określone pilne potrzeby, które muszą zostać zrealizowane. Ratunek stanowią środki przekazywane przez inne gminy, z którymi nie jest związane powyższe ograniczenie jak i środki własne pozyskiwane z realizowanych projektów (G6R, G2M). Osoba badana reprezentująca MOPS uznała takie ograniczenie jako uzasadnione i konieczne, tłumacząc ten fakt tym, że w innym wypadku gmina Gdańsk byłaby główną gminą, która ponosi koszty stałe i eksploatacji prowadzonych przez organizacje placówek (G12M).

Niedostatek działań z zakresu profilaktyki bezdomności uznany został za jedną z wad systemu pomocy osobom bezdomnym, świadczącym o jego niewydolności (G4N, G3P, G9U). Jak zauważa badany wskazujący na tę wadę: „Na dole [drabiny urzędniczej] pewnie potrzeba takiej prewencji jest już widziana” natomiast problemem jest brak świadomości konieczności tego typu działań, w konsekwencji brak odpowiednich decyzji, wśród osób na 63 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wyższych stanowiskach. Proces ich przekonywania został określony jako żmudny i długotrwały (G4N, G7T). W tym sensie zwraca się uwagę na fakt, iż w brak tego typu działań dotyczy zwłaszcza środowisk zagrożonych bezdomnością. d. NIEWYSTARCZAJĄCA SKALA I INTENSYWNOŚĆ DZIAŁAŃ Z ZAKRESU PROFILAKTYKI BEZDOMNOŚCI W chwili obecnej skala i intensywność działań z zakresu profilaktyki bezdomności prowadzonych w Gdańsku nie jest wystarczająca, a podejmowane działania zaradcze nie wyczerpują wszystkich możliwości. W niewystarczającym stopniu działania te realizuje się w przypadku innych zarządców lokali czyli spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych. Ponadto, działania prowadzone są w sposób nieciągły, tj. tylko w postaci czasowych projektów, które kończą się z końcem ich finansowania (G3P, G9U). Przykładowo, zauważa się, że zbyt mała jest skala podejmowanych działań w ramach „misji przeciw eksmisji” i co istotne nie ma ona stałego charakteru, w związku z czym w 2012 roku nie będzie już kontynuowana (G11C, G7T). Z tego względu część badanych w ogóle nie zauważyła prowadzonych w ramach misji uznała, że ogólnie działania skierowane wobec osób zadłużonych z tytułu najmu lokali prowadzone są w niewystarczającym stopniu (G4N).Podobnie, respondenci zwracają uwagę na to, że ilość miejsc dostępnych w ośrodku CTUS jest najprawdopodobniej zbyt mała w stosunku do istniejących potrzeb (ilości rodzin eksmitowanych) (G10P, G11C). Jak zauważają niektórzy, problemem jest także monitorowanie osób, które jeszcze nie zaczęły się zadłużać, a są tym zagrożone, co byłoby w gestii pracowników socjalnych do których zgłaszają się osoby z różnego rodzaju problemami (G4N, G9U). Często wsparcie dociera zbyt późno, zwłaszcza w przypadku innego typu zarządców nieruchomości niż miasto. Rozmówcy opisują tą sytuację tymi słowami: „Utrata dachu nad głowa nie jest amortyzowana wcześniejszymi działaniami”(G9U) „Mam wrażenie że czeka się na nich, jak staną się bezdomnymi, żeby wtedy im pomóc”. „Nie ma mechanizmów, żeby kogoś wspomóc w opłacaniu czynszu 200 złotych, kiedy ma jeszcze swoje mieszkanie, i czeka się na to, aż stanie się osobą bezdomną, żeby zapłacić 600 złotych za jego przebywanie w placówce. Jak jest to rodzina to 600 złotych razy kilka osób” (G4N).

e. BRAK MIESZKAŃ SOCJALNYCH DLA OSÓB POTRZEBUJĄCYCH W wyniku źle prowadzonej polityki mieszkaniowej na terenie Gdańska brakuje mieszkań socjalnych, do których dostęp powinny mieć osoby z różnego rodzaju deficytami (G3P) oraz samotne kobiety z dziećmi (G2M). Ta ostatnia grupa osób trafia m.in. z Centrów Interwencji Kryzysowej do placówek dla osób bezdomnych, podczas gdy powinny one trafiać do lokali zastępczych lub mieszkań socjalnych. f. POMOC Z ZAKRESU USŁUG MEDYCZNYCH I OPIEKI ZDROWOTNEJ NIE ZASPOKAJA ISTNIEJĄCYCH POTRZEB OSÓB BEZDOMNYCH Wiele osób bezdomnych z uwagi na swój stan zdrowia, ograniczenia w poruszaniu się wykluczające możliwość udania się do ośrodka zdrowia jest zasadniczo pozbawiona 64 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

podstawowej opieki lekarskiej, co pogłębia problemy zdrowotne i niejednokrotnie sprawia, że osoba wymaga hospitalizacji. Nie ma bowiem możliwości zamawiania wizyt lekarza w placówkach dla tego typu osób (G5S, G12M), ani zatrudnienia personelu medycznego w placówkach dla osób bezdomnych (G1M). Są także ważne przesłanki by stwierdzić, że osoby z miejsc niemieszkalnych są pod tym względem całkowicie wykluczone 7. Szpitale w dużym stopniu spełniają wobec osób bezdomnych funkcję podstawowej opieki zdrowotnej (G8W). Wadą systemu, prócz braku adekwatnej podstawowej opieki zdrowotnej nad osobami bezdomnymi jest wskazywany brak zaangażowania i współpracy ze strony służby zdrowia, zwłaszcza zaś placówek szpitalnych i pogotowia ratunkowego (G1M, G2M, G5S, G7T, G4N, G12M). Jak zwracali na to uwagę badani, z tego względu służba zdrowia zasadniczo pozostaje poza systemem (G1M, G4N). Podejmowane są próby zmiany sytuacji, ale napotyka to na znaczne trudności, niekoniecznie finansowe, gdyż wszystkie osoby bezdomne zasadniczo uzyskują ubezpieczenie (G1M, G8W, G12M). Współpraca ze szpitalami oparta jest na kontaktach osobistych i osobistej znajomości zarządców i decydentów w szpitalach. W ten sposób pewne doraźne rozwiązania są wprowadzane w życie, nie ma rozwiązania systemowego (G4N). „Współpraca ze służbą [zdrowia] leży w powijakach. I to zresztą nie z naszej winy, gdyż próbujemy od wielu lat. Ale jest to dogadywanie z pojedynczymi ludźmi. Z całością nie” (G1M). „Teraz ubezpieczenie [osób bezdomnych] jest i ono nie ogranicza środków czyli można wszystko zrobić, co wymaga stan zdrowia tego człowieka, to i tak zawsze jest jakiś powód, żeby tej pomocy nie udzielić tak jak należy” (G1M).

Wyrażona została przekonanie, że sytuacja taka jest przejawem negatywnego stosunku służby zdrowia wobec osób bezdomnych, braku dobrej woli ze strony jej przedstawicieli, co rzutuje na poziom oferowanych usług, niechęć ich udzielania. Mowa tu zwłaszcza o usługach pogotowia ratunkowego oraz trudnościach w kwalifikacji chorych bezdomnych do opieki szpitalnej (G1M, G5S, G12M). Jak sugerują niektórzy problem pacjentów bezdomnych traktowany jest przez przedstawicieli placówek medycznych jako problem pomocy społecznej, nie zaś jako problem służby zdrowia (G12M). „Niestety pacjenci nasi są jakoś spychani, aby jak najdłużej mógłby być tutaj (w schronisku), aby go tylko nie zabierać”(G5S).

Zdaniem badanych niejednokrotnie szpitale pozbywają się chorych, niedoleczonych pacjentów wymagających hospitalizacji i nalegają na przyjęcie ich do placówek („wypychają do placówek”) nie chcąc ponosić kosztów z tym związanych, jak i ze względów wizerunkowych (G1M, G5S, G4N, G7T, G12M). Jak wskazują niektórzy badani, szpitale często bez uzgodnień przywożą osoby bezdomne wypisywane ze szpitala do biura referatu lub zostawiają pod placówkami dla osób bezdomnych. Problem ten dotyczy wszystkich szpitali, a konkretna sytuacja zależy zwłaszcza od lekarza dyżurnego i jego osobistego nastawienia wobec osoby bezdomnego.

Należy przypomnieć, że osoby te ze swoimi problemami zdrowotnymi zgłaszają się zazwyczaj do szpitalnych oddziałów ratunkowych.

65 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

„Porozumienie pomiędzy szpitalami a placówkami dla bezdomnych jest żadne. To jest tak, że absolutnie żadnego porozumienia nie ma. Dla nich jest to niewygodny klient, którego trzeba się pozbyć i są gotowi powiedzieć każdą bajeczkę, żeby tylko gdzieś go przyjęli. Może być to osoba ze złamaną nogą a oni mówią, że się doskonale nadaje na górne łóżko” (G2M).

Należy zauważyć, że były także osoby, które współpracę z placówkami medycznymi oceniły jako poprawną (G8W, G13S). Zdaniem jednej z osób reprezentujących ten pogląd ewentualne problemy, które pojawiają się we wzajemnej współpracy między instytucjami i organizacjami realizującymi usługi na rzecz osób bezdomnych a placówkami służby zdrowia są spowodowane zakłóceniami we wzajemnej komunikacji i nieumiejętnym komunikowaniu swoich możliwości i ograniczeń (G13S). Problemy ze współpracą ze służbą zdrowia należą do typowych problemów jakich doświadczają także inni obywatele i są wynikiem ogólnej kondycji tej sfery, problemów finansowych i ograniczeń z tego wynikających, nie zaś szczególnego nastawienia. g. BRAK WOLNYCH MIEJSC W PLACÓWKACH DLA OSÓB BEZDOMNYCH I MALEJĄCA WYDOLNOŚĆ SYSTEMU W ZAKRESIE UDZIELENIA SCHRONIENIA. Rozmówcy zwracają uwagę na fakt, że w chwili obecnej istniejące placówki dla osób bezdomnych są przepełnione i system pod tym względem jest zasadniczo coraz mniej wydolny. W tym sensie badani w pewnym sensie wyrażają przekonanie wyczerpania zdolności systemu placówkowego w przyszłości do przyjmowania nowych osób. „System jest wydolny, wydolny na tyle, na ile można powiedzieć o mieście Gdańsku. (…) Na szczęście mamy łagodną zimę” (G10P)

Dużym problemem jest zwłaszcza wskazywany przez badanych brak miejsc w schroniskach dla mężczyzn (ich przepełnienie), do których trafiać powinny osoby czasowo chore, ale także aktywizowane w kierunku wyjścia z bezdomności (G4N, G5S). Brak miejsc w schroniskach powoduje, że pracownik socjalny nie zawsze może odpowiednią osobę skierować do odpowiedniego miejsca. Do noclegowni trafiają więc także osoby niepełnosprawne, bez kończyn dolnych, które w ciągu dnia muszą opuszczać placówkę, co jest często niemal niewykonalne i bardzo kłopotliwe (G4N). Noclegownie jakoś tam funkcjonują, ale też wydaje mi się, ze są tam osoby, które powinny trafić do schronisk, albo czekają na to, aż zwolni się tu miejsce to przejdą z noclegowni do schroniska” (G5S).

Jak zwracają uwagę badani przepełnienie w placówkach (zwłaszcza w schroniskach) oznacza, że usługa schronienia realizowana jest w niższym niż założony standardzie (G9U, G5S). W związku ze stałą tendencją demograficzną (starzeniem się populacji osób bezdomnych) problem ten pogłębia się, bowiem do placówek zgłasza się coraz więcej osób potrzebujących pomocy instytucjonalnej. Z tego też względu zwłaszcza w schroniskach, pomimo czynionych wysiłków zwiększenia powierzchni mieszkalnej kosztem takich miejsc jak jadalnie, brakuje wolnych miejsc Jak zauważają badani, w celu zwiększenia ilości miejsc typu schroniskowego, rozwiązaniem nie jest powiększenie istniejących schronisk, gdyż jest to zasadniczo niemożliwe z przyczyn lokalowych, ale powstanie nowej, dodatkowych placówek, 66 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

które odciążyłaby istniejące schroniska na terenie Gdańska (G5S) „Ja jako kierownik martwię się tym, co będzie jeżeli tych osób będzie przybywało. (…) nawet nie ma gdzie dostawki zrobić” (G5S).

h. BRAK W ISTNIEJĄCEJ NA TERENIE GMINY HIERARCHII PLACÓWEK PLACÓWKI ŁĄCZĄCEJ W SOBIE CECHY ZOL-U I DPS W obecnym systemie placówkowym na terenie Gdańska nie ma placówki specjalistycznej świadczącej usługi schronienia i opieki na rzecz osób, które z powodu wieku lub stanu zdrowia nie mogą samodzielnie funkcjonować i wymagają stałej, całodobowej opieki pielęgnacyjno-lekarskiej (G1M, G5S, G10P, G8W, G12M). Patrząc z tego punktu widzenia (tego typu potrzeb) obecny system w zakresie udzielania schronienia tej kategorii osób jest zasadniczo niewydolny. Jak zauważają badani, jest pewna kategoria osób bezdomnych: opuszczających placówki szpitalne, ale wymagających dalszej opieki, przewlekle chorych, niepełnosprawnych w sposób uniemożliwiający im samodzielne funkcjonowanie lub w zaawansowanym wieku, z którymi w obliczu niemożliwości umieszczenia w ZOL lub DPS „nie wiadomo co zrobić”. Obecne możliwości oferowane przez placówki nie stwarzają szans na realizowanie pilnych potrzeb wielu osób bezdomnych w tym zakresie (G1M, G2S, G8W, G12M). W chwili obecnej wiele tego typu osób wymagających stałej opieki lekarskiej i pielęgnacyjnej, z powodu braku alternatywy często trafia do schronisk. Jednak placówki te nie są w stanie zapewnić właściwej opieki z uwagi na brak odpowiedniego personelu (lekarza, pielęgniarki) i nieodpowiednie warunki lokalowe (G1M, G2M, G4N, G5S, G12M). W związku ze stałą tendencją demograficzną potrzeby w tym zakresie zwiększają się (G5S). i.

NIEWYSTARCZAJĄCY POZIOM ZASPOKOJENIA POTRZEB Z ZAKRESU HIGIENY OSOBISTEJ

Na terenie miasta funkcjonuje tylko jedna łaźnia (G2M, G4N, G3P, G9U). j.

NIEWYSTARCZAJĄCY ZAKRES I INTENSYWNOŚĆ STREETWORKINGU OZNACZAJĄCY BRAK ZASPOKOJENIA POTRZEB OSÓB Z MIEJSC NIEMIESZKALNYCH

Z uwagi na fakt, że działalność streetworkerska finansowana jest źródeł projektowych i nie ma stałego wsparcia finansowego ze strony gminy, ta forma pracy realizowana jest z przerwami i w zbyt małym zakresie, który nie gwarantuje możliwości dotarcia do wszystkich osób bezdomnych pozostających poza systemem placówkowym. W okresach pozaprojektowych, gdy streetworking nie jest realizowany oznacza to zasadniczo brak zabezpieczenia i zaspokojenia potrzeb osób bezdomnych funkcjonujących poza systemem placówkowym. Pewne znamiona pracy streetworkerskiej mają działania uliczne realizowane w miejscach niemieszkalnych przez pracowników socjalnych, jednakże mają one głównie charakter interwencyjny, realizowane są głównie w odpowiedzi na zgłoszenia (G12M): „[pracownicy socjalni] nie mogą przeznaczyć na to tyle czasu, ile by chcieli (…) nie są w stanie tam regularnie

67 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zachodzić. Są to raczej interwencyjne, akcyjne sytuacje, że przychodzą, informują (..) pracownik sam nie chodzi, nie szuka [osób bezdomnych]” (G12M).

Z uwagi na małą ilość streetworkerów i ich ograniczony czas pracy działania streetworkerskie miały głównie interwencyjny charakter, w dużej mierze ograniczający się do patrolowania i monitoringu miejsc, w których potencjalnie przebywać mogą osoby bezdomne i krótkotrwałego z nimi kontaktu (G9U, G10P, G13S). Oznacza to brak stałej, bardziej pogłębionej pracy z osobami pozostającymi w miejscach niemieszkalnych, zwłaszcza pracy w kierunku reintegracji i zmiany sytuacji tej grupy wykluczonych (m.in. ubezpieczenia zdrowotnego, załatwiania formalności urzędowych, przejścia do placówki, motywowania do podjęcia leczenia odwykowego). „W takim systemie pracy jak teraz jest to nieosiągalne. (…) Nie ma finansowania, nie ma pracy. Dodatkowo, to finansowanie jest projektowe, jeden projekt się kończy, jeden segregator jest zamykany (…) Pan Władek, który od sześciu lat z nami jest ma znowu numer jeden, mimo że w poprzednim segregatorze miał siedemnastą kartę. W poprzednim segregatorze była cyklicznie z nim praca prowadzona, ale to już jest mało ważne bo mamy nowy projekt i musi być nowe udokumentowanie usługi, co jest absurdalne. Tworzą się nam kolejne segregatory. A pana Władka mam teoretycznie od dzisiaj, w praktyce od sześciu lat. Te kontakty, które były od sześciu lat się nie liczą, bo nowy projekt jest nowym projektem” (G13S).

Badani zwracali uwagę na fakt, że są miejsca na mapie Gdańska, gdzie streetworking nie był realizowany w wystarczającym stopniu lub nie był realizowany wcale (G10P, G9U, G13S). Badani mówili o zasadniczej niewydolności systemu w zakresie jego możliwości wyprowadzania osób z bezdomności. W chwili obecnej system w głównej mierze oferuje jedynie pomoc doraźną, czyli schronienie i wyżywienie (G4N, G7T, G3P, G9U). Jak zauważa się, pomoc tego typu nie jest wystarczającym powodem, dla którego osoby bezdomne byłyby skłonne i chętne do zmiany swego życia, a zarazem podjęcia starań w kierunku wyjścia z bezdomności. (G9U). Składają się na to następujące bariery: k. BRAK SPÓJNYCH, KOMPLEKSOWYCH DZIAŁAŃ REINTEGRACYJNYCH DLA OSÓB BEZDOMNYCH

PROGRAMÓW

Działania zmierzające ku reintegracji nie mają kompletnego charakteru, nie można mówić o spójnej polityce reintegracyjnej wobec osób bezdomnych, co oznacza brak znaczących sukcesów z zakresu pełnej społecznej inkluzji osób, czyli ich usamodzielniania. Działania mające na celu reintegrację realizowane są niejako „przy okazji” (G4N) w ramach projektów ograniczonych zarówno tematycznie (1) jak i czasowo (2). (1) Realizowane projekty aktywizacyjne nie są kompletne. Zakładają zazwyczaj aktywizację w jakimś szczególnym zakresie. W tym też sensie są skuteczne (osoby bezdomne biorą udział w określonych zajęciach, angażują się robienie czegoś, biorą udział w kursach i warsztatach zawodowych). Jednak w obliczu sytuacji, że na innych etapach w drodze do usamodzielnienia (których projekt nie obejmuje) zazwyczaj brakuje jakiegoś elementu koniecznego dla reintegracji, nie zostaje

68 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

osiągnięty ostateczny cel czyli wyjście z bezdomności. Dlatego też podjęte działania okazują się być ostatecznie nieskuteczne (G4N). (2) Realizowane projekty są ograniczone czasowo i stosunkowo krótkie. Gdy kończy się projekt, kończą się działania aktywizacyjne podejmowane wobec osoby (gdyż kończy się zarazem ich finansowanie) (G4N, G3P). Badani mówią o braku odpowiednich mechanizmów utrwalania aktywności i osiągnięć działań reintegracyjnych (G9U). „Piszemy poprawne projekty, ale sami widzimy, że z tych poprawnych projektów niewiele zostaje” (G9U)

Patrząc na potrzebę długofalowego działania w kierunku zmiany funkcjonowania osób bezdomnych, gdy rezultaty są mocno odroczone w czasie, okazuje się to być niewystarczające 8. Wskazuje się bowiem na fakt, że sam proces reintegracji wielu osób bezdomnych jest powolny, odbywa się małymi krokami i nie można tu mówić o „natychmiastowych efektach” (G6R). Wskazuje to na konieczność ponawiania działań o charakterze aktywizacyjnym, a więc stałej oferty w tym zakresie. Dlatego dla osiągnięcia skutku, działania takie powinny być stale finansowo wspierane, podczas gdy w chwili obecnej nie są (G3P, G7T). l.

NIEDROŻNOŚĆ SYSTEMU PRZEPEŁNIENIA PLACÓWEK

PLACÓWKOWEGO

WYNIKAJĄCA

Z uwagi na zbyt małą ilość placówek, w wyniku ich przepełnienia nie są spełnione podstawowe założenia systemu hierarchicznego. W obecnej sytuacji system jest niedrożny i nie umożliwia ruchu między kolejnymi szczeblami czyli przechodzenie osób bezdomnych na kolejne etapy w kierunku usamodzielnienia. (G7T, G4N). O niedrożności systemu decyduje dużym stopniu zbyt mała, w stosunku do potrzeb, ilość i różnorodność placówek adekwatnych do diagnoz czyli różnych profili osób bezdomnych. Z tego względu wiele osób trafia do tych placówek, gdzie aktualnie są miejsca wolne, nieadekwatnie do swoich potrzeb co wydatnie ogranicza możliwość adekwatnej pracy z przebywającymi tam osobami. Zdarza się także tak, że niektóre osoby trafiają od razu do schroniska, nie przechodząc wszystkich koniecznych etapów zgodnie z założeniem systemu hierarchicznego umożliwiających nabycie koniecznych kompetencji społecznych. Wiele osób nie znajduje w istniejącym systemie placówek adekwatnych do ich sytuacji (osoby młode, przewlekle chore). „Problem w tym, że wszystkie placówki, którymi teraz dysponujemy są tak zapchane, że tego ruchu nie ma, a więc niejednokrotnie osoby, które nie powinny przebywać w danym typie placówki, faktycznie tam przebywają, a ci, którzy nadużywają alkoholu wiedzą, ze nigdzie indziej nie spadną, bo też nie ma miejsca (…) Ten system jest teraz kompletnie niedrożny. Jest zapchany, reagujemy głównie interwencyjnie” (G7T).

Do schronisk, w których przebywać powinny osoby, które rokują nadzieję na skuteczną aktywizację zawodową i reintegrację społeczną trafiają osoby starsze, w większości posiadające orzeczoną grupę inwalidzką, które nie mogą podjąć pracy i nie mają szans na wyjście z bezdomności. Oznacza to że do placówek tych mają ograniczony dostęp osoby, które mogłyby być aktywizowane w kierunku ich usamodzielnienia (G5S).W związku ze stałą 8

Średni rok uczestnictwa w projekcie rok czasu.

69 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

tendencją demograficzną (starzeniem się populacji osób bezdomnych) problem ten pogłębia się, bowiem do placówek zgłasza się coraz więcej osób potrzebujących pomocy instytucjonalnej (G5S). Jak zauważa jeden z badanych: „My możemy nazywać się schroniskiem, ale (…) zajmujemy się głownie osobami starszymi (G5S). m. BRAK MIESZKAŃ TRENINGOWYCH W SYSTEMIE W chwili obecnej w systemie zasadniczo, poza wyjątkami (projekt Sitowie), które zasadniczo nie zaspokajają istniejących potrzeb, system nie oferuje możliwości mieszkań treningowych (w przypadku mężczyzn w ogóle nie ma takiej możliwości) (G1M, G7T, G3P). Brak tego typu rozwiązań oznacza też, że systemie nie ma wystarczającej oferty dla osób, które przejawiają aktywność i chciałyby zmienić swoją sytuację, a zatem, że wysiłek wielu osób bezdomnych w celu wyjścia z bezdomności jest zaprzepaszczony, co w konsekwencji działa demotywująco (G4N). Dlatego też często pobyt w schronisku staje się dla wielu pobytem dożywotnim podczas gdy powinien być to pobyt czasowy (G9U). W tym sensie osoby bezdomne nie są w zasadzie systemowo przygotowywane do samodzielnego życia (G7T). Jak zauważa jeden z badanych pozyskiwane w ramach projektów środki uniemożliwiają stałe prowadzenie tego typu placówek. Mówi o „braku woli wśród lokalnych urzędników na włączenie się w ten [tego typu] projekt” (G3P). „Tych mieszkań powinno być na tyle, by były w zasięgu, ale żeby nie były łatwe, żeby nie było tak, że mi się należy, że ja chcę i od razu dostaję (…) tych mieszkań powinno być tyle, żebyśmy byli w stanie zaspokoić później inny rodzaj mieszkalnictwa dla tych osób” (G7T)

n. BRAK DOSTĘPU OSÓB USAMODZIELNIAJĄCYCH SIĘ DO MIESZKAŃ SOCJALNYCH, KOMUNALNYCH I WSPIERANEGO WYNAJMU Można mówić o zasadniczym braku dostępu do mieszkań (lokali socjalnych, wspieranego wynajmu, lokali komunalnych) dla osób usamodzielniających się i wychodzących z systemu (G2M, G7T, G1M, G6R, G9U), a zatem braku ostatniego etapu na drodze do reintegracji i samodzielności osób bezdomnych. Sytuacja ta uznana została za zasadniczą barierę usamodzielnienia osób bezdomnych i poważne ograniczenie skuteczności wszelkich działań i pracy podejmowanej w kierunku wyprowadzania osób z bezdomności (G6R, G1M, G2M, G9U), zwłaszcza bezdomnych kobiet mających na utrzymaniu dzieci. Jak bowiem zauważa się nawet osoba, która z powodzeniem przejdzie trening umiejętności społecznych i zawodowych oraz terapię uzależnień, podejmie pracę lub ma stały dochód, to zazwyczaj dochód jej nie jest wystarczający na to, by samodzielnie wynająć mieszkanie i opłacać je. Ta bariera także powoduje niedrożność systemu. „Jeżeli tego nie ma, to my możemy cały czas robić, robić, robić, a kobieta może się bać wynająć mieszkanie, bo nie będzie wiedziała, czy tą pracę będzie miała. Co będzie jak straci pracę” (G2M) „Założeniem Sitowia było to, że tutaj osoby się usamodzielniają, ćwiczą te wszystkie kompetencje, znajdują sobie zatrudnienie, utrzymują je, i… jest zawieszenie… bo co dalej, czy dadzą radę się usamodzielnić. Brakuje mi tutaj by te osoby miały możliwość przydziału takiego lokalu socjalnego. Tego brakuje” (G6R)

70 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

o. BRAK SKUTECZNEJ I BEZDOMNYCH

ADEKWATNEJ TERAPII

UZALEŻNIEŃ OSÓB

Jak zauważają niektórzy badani, reintegracja osób bezdomnych jest trudnym, a często też skazanym na porażkę przedsięwzięciem, gdyż w systemie brakuje właściwej i adekwatnej (profilowanej) terapii uzależnień. W chwili obecnej istnieje centralizacja terapii uzależnień i osoby bezdomne muszą korzystać z ogólnie dostępnego poradnictwa i terapii prowadzonej w ZOZ-ach co oznacza, że terapia taka jest często niedostosowana do specyfiki osób bezdomnych, ich sytuacji życiowej, stąd jest nieskuteczna lub osoby bezdomne z niej nie korzystają. Zewnętrzni terapeuci często nie znają bowiem specyfiki osób bezdomnych, stąd nie są w stanie skutecznie z nimi pracować (G4N, G9U). p. NIEDOSTOSOWANIE SYSTEMU PLACÓWKOWEGO DO ISTNIEJĄCYCH POTRZEB Obecny system placówkowy (czyli istniejący profil placówek) jest niedostosowany do nowych pojawiających się potrzeb i okoliczności. Wiele osób bezdomnych zaadaptowało się do istniejącego systemu, co wpłynęło na spadek poziomu mobilizacji do działania, wzrost postaw roszczeniowych (G2M, G1M, G7T, G9U). Coraz częściej obserwowane są przypadki wykorzystywania istniejących rozwiązań nie celem zmiany swej sytuacji, ale trwania w niej. Spośród osób bezdomnych przebywających w placówkach jest spora grupa, która opiera się przed zmianą, odmawia współpracy i nie chce podejmować działań mających na celu rozwiązanie problemów z powodu których stały się bezdomne (G1M, G7R, G6R, G2M). Osoby te nastawione są roszczeniowo, uzależnione od udzielanej pomocy, nie wykazując woli zmiany swej sytuacji, np. podjęcia leczenia, poszukiwania pracy, załatwienia niezbędnych formalności, uczestnictwa w zajęciach itp. Jak zwraca na to uwagę jedna z badanych, „Bywa, że opór przed zmianą jest tak wielki, że nie ma pracy” (G6R). Niektórzy badani zwracają uwagę że możliwości takie stwarza takie istniejący system placówek: „Problemem jest to, że jak jest [system] tak rozbudowany, to też go łatwo wykorzystać i się trochę w nim bujać” (G7T) „Patrząc na mizerność środków finansowych jakie są w tej dziedzinie, trzeba pracować z tymi, którzy są zdeterminowani, mają chęć zmiany, a nie wyłącznie to deklarują. (G7T).

W istniejącym systemie jest zbyt małe zróżnicowanie placówek, co oznacza że wiele osób nie znajduje miejsca w placówce, która byłaby adekwatna w stosunku do potrzeb osoby i przeprowadzonej diagnozy. Brakuje profilowanych placówek dla osób młodych, aktywizowanych w kierunku wyjścia z bezdomności, dla osób starszych i niepełnosprawnych nie mających szans na usamodzielnienie, dla rodzin, które w chwili obecnej są rozdzielane itd. „Ludzie [bezdomni] mieszczą się w systemie, ale nieadekwatnie w stosunku do swoich potrzeb bardzo często”(G9U)

q. NIEDOSTATECZNY ZAKRES I NIEEFEKTYWNOŚĆ PRACY SOCJALNEJ Z OSOBAMI BEZDOMNYMI

71 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jak zauważają badani reprezentujący organizacje pozarządowe, można mówić o niedostatecznym zakresie i nieefektywności pracy socjalnej z osobami bezdomnymi. Pracownicy socjalni MOPS nie kontaktują się w wystarczającym stopniu ze swoimi podopiecznymi w terenie (osobami przebywającymi w placówkach). Rzadkie wizytowanie klientów w placówce daje ograniczoną możliwość diagnozy ich sytuacji, określenia rodzaju wsparcia, jakie powinno być w konkretnym przypadku udzielone i późniejszej pracy z osobami (G6R). Z tego względu podejmowane przez pracowników socjalnych działania zasadniczo nie wychodzą poza czynności wynikające z ustawy, czyli rozdzielanie świadczeń pieniężnych i pomoc w uzyskaniu schronienia (działania mające na celu umieszczenie osób w placówkach). Można mówić o braku indywidualnego podejścia do podopiecznych (G4N, G9U). Koncentracja na tego typu wsparciu (finansowym) kieruje aktywność osób bezdomnych na rozpoznanie tego typu pomocy, a w konsekwencji wzmaga postawy roszczeniowe, uzależnia beneficjentów od pomocy społecznej, demotywuje do działania i nie prowadzi do rozwiązywania problemów z powodu których osoby stały się i są bezdomne. W tym sensie stoi na przeszkodzie ich usamodzielnienia (G9U). Co warte podkreślenia, ocena ta nie pokrywa się z opinią osoby reprezentującej MOPS, która ma inną wizję tego problemu i wskazuje na pracę socjalną pracowników MOPS jako ważny aspekt działań reintegracyjnych podejmowanych wobec osób bezdomnych. Co może być istotne w tym kontekście, stwierdzone zostały tu (w reprezentowanej instytucji) znaczne braki kadrowe skutkujące przeciążeniem pracą pracowników socjalnych. Jak zauważono, na jednego pracownika socjalnego przypada ok. 100 osób bezdomnych, co uniemożliwia skuteczną pracę (G12M): „Pracownicy są przepracowani, przemęczeni, sami widzą, że nie są w stanie pracować tak, jakby chcieli (…) Jest duża biurokracja narzucona z zewnątrz, pracownicy zmagają się z problemami takimi, jak agresja w stosunku do siebie, zaczynają obawiać się o swoje zdrowie, życie” (G12M).

Badani reprezentujący placówki dla osób bezdomnych mówią także o pewnych trudnościach jakich doświadcza współpraca personelu placówek i pracowników socjalnych w zakresie wyboru adekwatnych i skutecznych narzędzi pracy z klientem raz skutecznej wymiany informacji na temat podopiecznych. Zwraca się uwagę, że pracownicy socjalni MOPS nie biorą pod uwagę pewnych sugestii ze strony pracowników socjalnych organizacji (pomimo mniejszego rozeznania spraw konkretnych osób) Z tego względu działania podejmowane wobec podopiecznych częstokroć nie są spójne (G6R, G4N). „Jeżeli nasz pracownik socjalny zauważy że jakaś osoba wznosi się ponad [przeciętną] aktywność, i podejmuje z nią próby pracy, to one działają do momentu, gdy nie ma potrzeby współpracy Ośrodka Pomocy Społecznej, np. gdybyśmy chcieli taką osobę przenieść do placówki o wyższym standardzie. To tu ta współpraca często nie ma miejsca, bo gdzieś tam nie ma świadczeń dla tej osoby. Bardzo ciężko jest taką spójną działalność podjąć, żeby skupić się na danej osobie, i prowadzić ją” (G4N).

Przyczyn tego stanu rzeczy może być wskazany przez badanych fakt, iż wielu pracowników socjalnych doświadcza wypalenia zawodowego, co skutkuje w tym, że nie mają osobistego nastawienia wobec swojego klienta. Jest to spowodowane w dużej mierze warunkami, w jakich muszą te osoby pracować: skostniałości procedury urzędniczej, braku (skutecznych) narzędzi, odpowiednich środków na usamodzielnianie klientów i pracy z nimi (G1M, G3P). 72 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

r. OGRANICZONY ZAKRES (LUB BRAK) PRACY Z OSOBAMI BEZDOMNYMI NA NAJNIŻSZYCH SZCZEBLACH SYSTEMU HIERARCHICZNEGO Zasadniczo nie jest prowadzona praca z osobami bezdomnymi trafiającymi do pogotowia socjalnego, ogrzewalni i noclegowni niskoprogowej Jak zauważa się, trafiające tam osoby muszą same wykazać wolę zmiany swojej sytuacji (czyli zazwyczaj rozwiązania problemu uzależnienia), podczas gdy już na tym etapie powinny być aktywizowane, objęte wsparciem terapeuty i motywowane do zmiany swojej sytuacji (G9U, G10P). W tym sensie rodzi to konieczność wypracowania modelu pracy z osobami trafiającymi do placówek niskoprogowych. „Jeśli trafi na odpowiedniego terapeutę, to jest szansa na to, że jakiś czas będzie trzeźwy, że będzie chciał nad sobą popracować, trafi na terapię, na odwyk. Może od dna się odbije” (G10P).

W chwili obecnej w ograniczonym zakresie (noclegownie) prowadzona jest także praca, która miałaby na celu reintegrację społeczną z osobami przebywającymi w noclegowniach. Placówki te skupiają się zwłaszcza na pomocy interwencyjnej, doraźnej, a prowadzone działania aktywizacyjne mają ograniczony charakter, w dużej mierze ograniczają się do dbałości pracowników placówki o załatwienie przez osoby bezdomne koniecznych formalności (ubezpieczenia zdrowotnego, dowodu osobistego, wniosków o świadczenia, . Ilustracją powyższego problemu jest następująca wypowiedź: „I my nie rościmy sobie do tego prawa. Staramy się, by te osoby miały zapewnione podstawowe rzeczy, czyli schronieni i wyżywienie, posiadanie dokumentów, ubezpieczenia zdrowotnego, (…) i na tych podstawowych działaniach się skupiamy przede wszystkim. Nam trudno jest z uwagi na klientów, jakich mamy, bo noclegownia zakłada, że jest [w założeniu] dla osób, które przychodzą świeżo do systemu, albo osób, które w niskim stopniu współpracują na rzecz wyjścia z bezdomności, w związku z czym to też nie są osoby gotowe do wyjścia z bezdomności. Ale drobne działania prowadzimy, kółko sportowe, piłki nożnej, kawiarenkę internetową, ale tu trudno mówić o sukcesach [w sensie wyprowadzania ludzi z bezdomności]” (G4N)

Jak zauważają niektórzy badani, z uwagi na stosunkowo małą skalę i intensywność streetworkingu, w jego ramach w ograniczonym zakresie prowadzi się tego typu działania uliczne, które prócz pracy interwencyjnej zmierzałyby do motywowania osób funkcjonujących poza systemem placówkowym do zmiany swej sytuacji (G9U). ZALETY LOKALNEGO SYSTEMU POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM Rozmówcy wskazywali na następujące zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym: a. ORGANIZACJE POZARZĄDOWE DZIAŁAJĄCE NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH W SWOICH DZIAŁANIACH ZNACZNIE WYKRACZAJĄ POZA ZLECANE IM ZADANIA OBOWIĄZKOWE.

73 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W placówkach dla osób bezdomnych, mimo braku wsparcia finansowego tego typu działań przez gminę, w miarę istniejących możliwości finansowych podejmowane są działania mające na celu społeczną i zawodową aktywizację i integrację podopiecznych (G6R, G2M, G1M, G3P, G4N, G5S, G9U).W tym sensie organizacje pozarządowe świadczące usługi na rzecz osób bezdomnych, znacznie wykraczają poza ustawowe minimum zobowiązujące do udzielanie schronienia oraz zapewnienia posiłku, czyli poza zadania im zlecone (i finansowo wspierane przez gminę). Jak zauważa się organizacje prowadzące placówki w Gdańsku są bardzo mocnymi organizacjami, które są w stanie generować dodatkowe źródła funduszy ponad środki uzyskiwane od gminy na realizacje powierzonych zadań (G9U). Decyduje to ogólnie o ich możliwości świadczenia różnorodnych usług tej grupie wykluczonych. Rozszerzona oferta pomocowa wobec osób bezdomnych jest możliwa także z tego względu, iż podmioty te nawiązują współpracę z różnego rodzaju instytucjami (szkoły, uczelnie wyższe, zakłady karne i stowarzyszeniami działającymi na rzecz różnych grup beneficjentów) oraz aplikują o dodatkowe środki projektowe. b. DOTYCHCZASOWA WYDOLNOŚĆ SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH W ZAKRESIE POMOCY DORAŹNEJ (SCHRONIENIA I WYŻYWIENIA). Do tej pory system skutecznie realizował podstawowe potrzeby osób bezdomnych w zakresie schronienia i wyżywienia, zwłaszcza jeśli chodzi o ilość miejsc dostępnych w noclegowniach pomimo ograniczonych środków na ten cel (G3P, G2M, G1M, G4N, G9U). Pozytywnie oceniony został także poziom (jakość) tego typu interwencji. Oznacza to, że każda zgłaszająca się po tego typu pomoc zasadniczo otrzymywała ją, pod warunkiem dostosowania się do pewnych zasad obowiązujących w tego typu placówkach wśród których naczelną zasadą jest trzeźwość osoby. Jak zwraca na to uwagę jeden z badanych zawsze zdarzają się osoby, które z uwagi na odmowę przyjęcia zasad i podporządkowania się im nie mogą skorzystać z tego typu pomocy. „To wynika zawsze bardziej z ich decyzji, niż z naszej niechęci czy braku możliwości” (G3P). Pozytywem jest to, iż w systemie w okresie zimowym stworzono także możliwość dostępu do usługi schronienia dla osób będących pod wpływem alkoholu za pośrednictwem działającej noclegowni niskoprogowej, ogrzewalni i pogotowia socjalnego (G4N, G1M, G9U, G10P). Dużym sukcesem przyjętych rozwiązań jest brak zgonów spowodowanych wychłodzeniem i zamarznięciem ubiegłej zimy (G1M, G10P). „Zaletą jest to, że nikomu nic się nie dzieje, każdy ma szansę na to, żeby z tego systemu skorzystać (…) musi tylko chcieć” (G7T) „Świetnie funkcjonują zarówno placówki, jak i ośrodki pomocy społecznej, bo to jest zwyczajnie zadanie obowiązkowe, które musi mieć miejsce. Te zadania są realizowane w bardzo dobrym stopniu” (G4N).

Zwraca się przy tym uwagę na fakt dużej zasługi w tym zakresie organizacji pozarządowych: „Podstawową zaletą jest to, że obejmujemy wszystkich, którzy są, choć jest to robione z dużą determinacją organizacji pozarządowych. Bo to jest tak, że przyjmujemy wszystkich pomimo że czasami środki finansowe nam na to nie pozwalają, czy kontrakty z miastem” (G7T).

Pozytywnym jest fakt, iż wiedza odnośnie placówek i instytucji świadczących usługi na rzecz osób bezdomnych jest zasadniczo powszechna wśród osób zainteresowanych. Osoby te wiedzą jakie usługi w jakim zakresie świadczą poszczególne placówki i gdzie są 74 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zlokalizowane (G2M, G3P). Wyjątkiem mogą być pewne incydentalne sytuacje w okresie zimowym, gdy w niektórych placówkach (zwłaszcza schroniskach) nie starcza miejsc dla zgłaszających się osób z miejsc niemieszkalnych. Ale nawet wówczas w jakiejś formie potrzeby w zakresie schronienia i wyżywienia są realizowane, choć czasem w niższym, niż wynika to z definicji placówki standardzie. Zgłaszające się po pomoc osoby nigdy nie są odsyłane, mogą spędzić noc na korytarzu placówki, dostawiane są dodatkowe posłania, oferowane są miejsca siedzące (G2M, G3P, G9U). c. DOSTĘPNOŚĆ MIEJSC INTERWENCYJNYCH W SYSTEMIE. Pozytywem systemu jest dostępność miejsc interwencyjnych, co umożliwia udzielanie schronienia osobom bezdomnym bez skierowania (w sytuacjach, gdy MOPS nie pracuje: weekendy, święta, pory nocne). Jak zauważa się, w przeszłości nie było to możliwe, co oznaczało brak zabezpieczenia schronienia wielu osób (G10P). d. WSPARCIE FORMALNEGO SYSTEMU POWIĄZANIAMI O CHARAKTERZE NIEFORMALNYM (PATRZ P. 3D) I POTENCJALNA ZDOLNOŚĆ SYSTEMU DO ZMIANY. Powiązania o charakterze nieformalnym w znacznej mierze przyczyniają się do zwiększenia zdolności systemu pod względem znajdowania rozwiązań pojawiających się problemów zwłaszcza mających miejsce w ponadstandardowych lub nowych sytuacjach. W tym sensie system wydaje się być elastyczny i gotowy do przebudowy w obliczu zmiany otoczenia i nowych pojawiających się okoliczności. Wśród osób badanych zauważalny jest duży poziom refleksji na temat obecnego systemu i jego działania, a także zdolność do podważania założeń na gruncie których został on ufundowany (G5S, G1M, G4N, G3P, G7T, G9U). Rozmówcy zauważają ograniczenia rozwiązań obecnego systemu i mówią o konieczności wypracowania nowych w celu poprawy jego funkcjonowania i bardziej efektywnego realizowania istniejących potrzeb tej grupy wykluczonych. Zauważają też fakt, że podejmowane są pierwsze działania w kierunku jego przebudowy (konsultacje, rozmowy). Wyrażana potrzeba zmiany nie ma charakteru dyrektywnego, nie jest narzucana odgórnie, ale jest konsultowana, negocjowana i wypracowywana oddolnie, w wyniku wspólnych konsultacji i rozmów. Potencjalnie świadczy to zdolności systemu do przyszłej zmiany w kierunku poprawy jego funkcjonowania. e. (DOTYCHCZASOWA) REALIZACJA STREETWORKINGU. Zaletą istniejącego systemu jest to, że na terenie miasta, dotychczas w jakimkolwiek zakresie (choć w bardzo ograniczonym) realizowany był streetworking. Miał on na celu monitoring miejsc niemieszkalnych pod kątem przebywania tam osób bezdomnych, zorientowanie się w ich sytuacji, zabezpieczenie ich podstawowych potrzeb, poinformowanie o miejscach niosących pomoc osobom bezdomnym i udzielenie propozycji wsparcia (G9U, G10P). Jak podkreśla się, streetworkerzy byli bardzo dobrze zorientowani w terenie i znani osobom bezdomnym. Należy zauważyć, że osoby wskazujące na zaletę tej formy pracy zdawały sobie sprawę z faktu zakończenia projektu w ramach którego streetworking był realizowany. Praca streetworkerów przyczyniła się do: 75 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

 



wydatnego zmniejszenia ilości osób przebywających w miejscach niemieszkalnych, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym, a spowodował wzrost liczby osób korzystających z pomocy instytucjonalnej (schronienia) (G10P, G13S) znacznego wzrostu świadomości osób bezdomnych odnośnie możliwości uzyskania instytucjonalnej pomocy i źródeł oraz form tej pomocy (G10P, G13S). Jak zauważa się osoby bezdomne są bardzo dobrze zorientowane odnośnie placówek i instytucji oferujących wsparcie na rzecz tej grupy wykluczonych (G2M, G3P). zminimalizowania liczby osób nieletnich (młodzieży i dzieci) pozostających poza systemem placówkowym (na działkach i miejscach niemieszkalnych); przypadki takie są niezmiernie rzadkie (G10P) stworzenia mapy miejsc niemieszkalnych w których stacjonują osoby bezdomne, która jest pomocnym narzędziem dla służb mundurowych Jest ona bardzo dobrym rozwiązaniem pozwalającym na skuteczniejsze patrolowanie miejsc i lokalizowanie przebywających tam osób (G10P, G13S) brak zamarznięć i zgonów osób przebywających w miejscach niemieszkalnych i działkach spowodowanych wychłodzeniem w ubiegłym sezonie jesienno-zimowym (G10P).

f. POZYTYWNY STOSUNEK PERSONELU ZATRUDNIONEGO W PLACÓWKACH WOBEC SWYCH PODOPIECZNYCH. Pozytywnym przejawem istniejącego systemu jest pozytywny i partnerski stosunek personelu placówek wobec swych podopiecznych. Jedna z osób wyraża to następująco: [Nie jest tak], że osobno jest klient, osobno pomagacz. Nie. Jeżeli coś się dzieje to jedna i druga strona jest zainteresowana. Ja myślę, że chyba lepszego wzorca nie ma dla tych ludzi, że lepiej się z tym czują, dowartościowują” (G1M).

g. WYSOKIE KOMPETENCJE I MERYTORYCZNE PRZYGOTOWANIE KADRY PRACUJĄCEJ Z OSOBAMI BEZDOMNYMI. Jak zauważa się osoby pracujące w różnego rodzaju placówkach i organizacjach posiadają wysokie kompetencje i odpowiednie merytoryczne przygotowanie do swojej pracy (G1M). Rozmówcy zwracają uwagę na fakt, że w systemie wsparcia pracują osoby, „które faktycznie tego chcą”, mówi się o ich (faktycznym) powołaniu, o czym świadczyć ma fakt, że wielu z nich pracuje w systemie od wielu lat (G13S). Tym samym rozmówcy nie widzieli zasadniczo konieczności wsparcia merytorycznego swoich organizacji (G5S, G3P, G4N, G2M, G6R). „To są fachowcy” (G1M). „To są osoby profesjonalnie pomagające, w zasadzie wszystkie z wyższym wykształceniem, kilka osób mamy z doktoratami, które zagłębiają się w tym problemie. Nie tylko praktycznie ale i merytorycznie. (…) Tym się wybijamy na skalę Polski”(G13S)

Rozmówcy mówią o powszechnej chęci do podwyższania swoich kwalifikacji, uzupełniania swojej wiedzy (G1M, G13S).

76 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

h. REALIZACJA ZADAŃ (W ZAKRESIE SCHRONIENIA I WYŻYWIENIA) NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH PRZEZ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE. Pozytywna stroną działającego systemu jest to, że realizacja zadań w zakresie schronienia i wyżywienia zlecone zostało organizacjom pozarządowym. Ze względu na specyfikę tych organizacji: większą elastyczność, szybszy proces decyzyjny w porównaniu z podmiotami publicznymi, usługi te są tańsze i o wyższej jakości. Między innymi pozwala to na wykraczanie w ofercie pomocowej ponad zadania obowiązkowe wskazane ustawowo (G3P). i.

WPROWADZENIE SYSTEMU KOORDYNACJI ZIMOWEJ.

Badani wskazują na zalety istniejącego przy pogotowiu socjalnym systemu koordynacji zimowej. System koordynacji zapewnia wiedzę na temat bieżącego obłożenia placówek i miejsc wolnych w nich dostępnych. Informacja ta przekazywana jest służbom mundurowym. Usprawnia to możliwość interwencyjnego przyjęcia osób bezdomnych bez skierowania w sytuacji, gdy zajdzie taka potrzeba do placówki posiadającej wolne miejsca (G1M, G5S, G10P). j.

WSPÓŁPRACA MIĘDZYINSTYTUCJONALNA PRZYCZYNIAJĄCA SIĘ DO OPTYMALNEGO WYKORZYSTANIA ŚRODKÓW I WYPRACOWYWANIA NOWYCH ROZWIĄZAŃ.

Pozytywem działającego systemu jest dość szeroka współpraca międzyinstytucjonalna przyczyniająca się do optymalnego wykorzystania ograniczonych środków finansowych (G1M, G7T). Pomimo istniejących ograniczeń (patrz p. 3d) w relacjach miasto, MOPS-organizacje pozarządowe można mówić o pewnego rodzaju zrozumieniu, otwartości, wzajemnej współpracy i wymianie poglądów, które przyczyniają się do wypracowywania nowych rozwiązań systemowych w zakresie pracy z osobami bezdomnymi (G7T, G9U). Zaletą systemu jest współpraca organizacji pozarządowych, pomimo faktu iż niejednokrotnie konkurują one o te same środki (G4N). k. PODEJMOWANE PROJEKTY W KIERUNKU PREWENCJI BEZDOMNOŚCI I POWOŁANIE DO ZYCIA CENTRUM TRENINGU UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNYCH. Korzystnym zjawiskiem jest zapoczątkowanie w ramach systemu działań mających na celu zapobieganie bezdomności, zwłaszcza pracy asystenckiej z zadłużonymi i zagrożonymi eksmisją rodzinami oraz powołanie dożycia Centrum Treningu Umiejętności Społecznych. Jak zauważa się, CTUS pełni funkcję pośrednią (okresu przejściowego) między sytuacją zamieszkiwania oraz posiadania mieszkania a placówką dla osób bezdomnych i ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której osoby stają się bezdomne w wyniku eksmisji z dotychczasowego miejsca zamieszkania czyli wejścia do systemu osób bezdomnych (G11C, G1M, G10P, G7T). „Jest CTUS gdzie osoby eksmitowane ze swoich mieszkań nie trafiają na ulicę, ani do schroniska, a byłby to ogromny problem, gdyby te osoby trafiły do schroniska i byłyby roszczeniowe, może nabrałyby tych nawyków,

77 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

które system ten za sobą niestety niesie, a tak, są w takim miejscu naprawdę chronionym i mają swoją drugą szansę”.(G10P)

Podsumowanie Jak zwróciły na to uwagę osoby kluczowe biorące udział w pogłębionych wywiadach indywidualnych, podstawową wadą systemu wsparcia osób bezdomnych jest niewystarczająca w stosunku do potrzeb ilość środków finansowych, który to brak doświadczany jest zwłaszcza przez organizacje pozarządowe będące głównymi dostarczycielami pomocy i usług na rzecz osób bezdomnych. Niedofinansowanie przejawia się zwłaszcza w niedofinansowaniu zadań z zakresu reintegracji społecznej tej grupy beneficjentów, gdyż gmina zasadniczo w kwestii finansowania usług nie wykracza poza działania wynikające z ustawy o pomocy społecznej. Co należy dodać, jak zauważa się, gmina nie finansuje także w pełnym stopniu nawet zadań podstawowych, do jakich ustawowo jest zobowiązana (schronienia, wyżywienia ), co oznacza, że placówki otrzymują zwrot tylko części poniesionych kosztów (ok. 70 proc.). Z tego powodu organizacje stwierdzają więc także niedostatek środków na pokrycie kosztów podstawowego utrzymania osób w placówce. Badani wskazywali także na znaczny niedostatek działań z zakresu profilaktyki bezdomności, co uznane zostało za jedną z wad systemu pomocy osobom bezdomnym, świadczącym o jego niewydolności. W niewystarczającym stopniu prowadzi się działania mające na celu przeciwdziałanie eksmisjom w przypadku innych niż miejskie zarządców lokali. Działania prowadzone są w sposób nieciągły, tj. tylko w postaci czasowych projektów, które kończą się z końcem ich finansowania. W wyniku źle prowadzonej polityki mieszkaniowej na terenie Gdańska brakuje mieszkań socjalnych, do których dostęp powinny mieć osoby z różnego rodzaju deficytami oraz samotni rodzice z dziećmi. Zwracano uwagę także na to, że pomoc z zakresu usług medycznych i opieki zdrowotnej nie zaspokaja istniejących potrzeb osób bezdomnych – wiele z nich jest pozbawiona tego typu opieki. Badani uznali, że wynika to z problemów we współpracy ze służbą zdrowia i złego nastawienia jej przedstawicieli wobec tej grupy pacjentów. Rozmówcy zwracali uwagę na fakt malejącej wydolności systemu placówkowego pod względem możliwości zapewnienia schronienia, czyli przyjmowania nowych osób, gdyż chwili obecnej istniejące placówki są w znacznym stopniu przepełnione. Wywiady ujawniły brak na terenie Gdańska placówki specjalistycznej świadczącej usługi schronienia i opieki na rzecz osób, które z powodu zaawansowanego wieku lub stanu zdrowia nie mogą samodzielnie funkcjonować i wymagają stałej, całodobowej opieki pielęgnacyjno-lekarskiej, gdyż obecne możliwości oferowane przez istniejące placówki nie stwarzają szans na realizowanie pilnych potrzeb wielu osób bezdomnych w tym zakresie. Obecny system pod tym względem jest zasadniczo niewydolny. Badani wskazywali także na niewystarczający zakres i intensywność streetworkingu co oznacza brak zabezpieczenia i zaspokojenia potrzeb osób bezdomnych z miejsc niemieszkalnych, działek i altanek, czyli osób funkcjonujących poza systemem placówkowym. Badani mówili o zasadniczej niewydolności systemu w zakresie jego możliwości wyprowadzania osób z bezdomności. W chwili obecnej system w głównej mierze oferuje jedynie pomoc doraźną, czyli schronienie i wyżywienie. Działania zmierzające ku reintegracji nie mają kompletnego charakteru, nie można mówić o spójnej polityce reintegracyjnej wobec osób bezdomnych, co oznacza brak znaczących sukcesów z zakresu pełnej społecznej inkluzji 78 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

osób, czyli ich usamodzielniania. Na sytuację składają się m.in. takie przyczyny jak: niedrożność systemu placówkowego wynikająca z przepełnienia placówek, brak mieszkań treningowych w systemie, brak dostępu osób usamodzielniających się do mieszkań socjalnych, komunalnych i wspieranego wynajmu, brak skutecznej i adekwatnej terapii uzależnień osób bezdomnych i niedostateczny zakres i nieefektywność pracy socjalnej z osobami bezdomnymi. Badani zwracali uwagę także na niedostosowanie systemu placówkowego do istniejących potrzeb, czyli zbyt małe zróżnicowanie placówek, co oznacza że wiele osób nie znajduje miejsca w placówce, która byłaby adekwatna w stosunku do potrzeb i przeprowadzonej diagnozy. Rozmówcy wskazywali na ograniczony zakres (lub brak) pracy z osobami bezdomnymi na najniższych szczeblach systemu hierarchicznego. Placówki tego typu (noclegownie, ogrzewalnia) skupiają się zwłaszcza na pomocy interwencyjnej, doraźnej, a prowadzone tam działania aktywizacyjne mają ograniczony charakter. Wskazywaną potrzebą jest konieczność wypracowania modelu pracy z osobami trafiającymi do placówek niskoprogowych. Wypowiedzi rozmówców wywiadów indywidualnych wskazują także na zalety istniejącego systemu. Zauważano, że mimo braku wsparcia finansowego tego typu działań przez gminę, organizacje pozarządowe działające na rzecz osób bezdomnych w swoich działaniach znacznie wykraczają poza zlecane im zadania obowiązkowe i we własnym zakresie podejmują przedsięwzięcia mające na celu społeczną i zawodową aktywizację i integrację podopiecznych. W tym kontekście należy dodać, że pozytywną stroną działającego systemu jest to, że realizacja zadań w zakresie schronienia i wyżywienia zlecone zostało organizacjom pozarządowym. Ze względu na specyfikę tych organizacji: większą elastyczność, szybszy proces decyzyjny w porównaniu z podmiotami publicznymi, usługi te są tańsze i o wyższej jakości. Wśród pozytywów istniejącego systemu wymienić można także: dostępność miejsc interwencyjnych w systemie, dotychczasową realizację streetworkingu (choć w ograniczonym zakresie), pozytywny stosunek personelu zatrudnionego w placówkach wobec swych podopiecznych, wysokie kompetencje i merytoryczne przygotowanie kadry pracującej z osobami bezdomnymi oraz wprowadzenie systemu koordynacji zimowej zapewniającego aktualną wiedzę na temat bieżącego obłożenia placówek i dostępności miejsc wolnych. Uczestnicy wywiadów pozytywnie ocenili wsparcie formalnego systemu powiązaniami o charakterze nieformalnym, które ich zdaniem przyczyniają się do lepszego zaspokojenia i odpowiedzi na potrzeby osób bezdomnych. Wskazywano na zalety dość szerokiej współpracy międzyinstytucjonalnej przyczyniającej się do optymalnego wykorzystania ograniczonych środków finansowych. Badanie wskazało także na duży poziom refleksji na temat obecnego systemu i jego działania, a także na zdolność do podważania założeń na gruncie których został on ufundowany, co świadczyć może o potencjalnej zdolności do zmiany.

79 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

7. OCENA SYSTEMU WSPARCIA DOKONANA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE. RAPORT Z BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH PROWADZONYCH WŚRÓD OSÓB BEZDOMNYCH W GDAŃSKU. Analizując liczebność osób bezdomnych biorących udział w badaniu przyjęto, że powinna być ona dostosowana z jednej strony do wielkości partnerstwa lokalnego (zgodnie z zapytaniem ofertowym badaniem metodą zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu powinno zostać objętych między 50 a 100 osób bezdomnych chyba że, minimalna założona liczebność ze względu na małą skalę zjawiska bezdomności instytucjonalnej nie jest możliwa do osiągnięcia), z drugiej zaś do realnej liczby osób bezdomnych przebywających w placówkach dla osób bezdomnych na ternie partnerstwa lokalnego. Ostatecznie w badaniu w Gdańsku wzięło udział 121 osób bezdomnych, jednakże do ostatecznej analizy wzięto pod uwagę opinię 116 osób (w przypadku 5 wywiadów odpowiedzi respondentów okazały się na tyle nierzetelne, że w ostateczności nie zdecydowano się na włączenie ich w ramy statystycznej bazy danych). Chcąc uniknąć sytuacji, w której wszystkie osoby są badane w jednej bądź w dwóch placówkach postanowiono realizować badania w dziewięciu największych placówkach prowadzonych przez gdańskie organizacje pozarządowe: a. Noclegownia Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta w Gdańsku dla bezdomnych mężczyzn, b. Schronisko Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta w Gdańsku dla bezdomnych mężczyzn, c. Schronisko Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta w Gdańsku dla bezdomnych mężczyzn, d. Noclegownia i schronisko Gdańskiej Fundacji Kultury Chrześcijańskiej im. św. Brata Alberta w Gdańsku dla bezdomnych mężczyzn, e. Schronisko Stowarzyszenia Opiekuńczo-Resocjalizacyjnego „Prometeusz” w Gdańsku dla bezdomnych kobiet, f. Noclegownia Towarzystwa Wspierania Potrzebujących „Przystań” w Gdańsku dla bezdomnych mężczyzn, g. Schronisko Pomorskiego Centrum Pomocy Bliźniemu w Gdańsku dla bezdomnych mężczyzn, h. Schronisko Pomorskiego Centrum Pomocy Bliźniemu w Gdańsku, i. Diecezjalny Dom Samotnej Matki w Matemblewie dla bezdomnych kobiet. Całość badań terenowych nie nastręczała większych trudności. Badania prowadzone były w listopadzie 2011 roku zaś skończyły się na początku grudnia. Respondenci życzliwie podeszli do procesu badawczego choć pewnym utrudnieniem była ogólna niechęć do brania udziału w badaniach w ogóle. Taka postawa respondentów związana jest przede wszystkim z faktem realizacji wielu badań naukowych prowadzonych w Gdańsku w środowisku osób bezdomnych. Dokonując krótkiego podsumowania badań terenowych prowadzonych wśród osób bezdomnych przyznać należy, że wielką pomocą służyli kierownicy poszczególnych placówek, jak również zatrudnieni w nich pracownicy socjalni. Skuteczne przeprowadzenie badań wśród osób bezdomnych w Gdańsku nie byłoby możliwe gdyby nie pomoc Kierownika Zespołu Badawczego – Pana Macieja Dębskiego oraz związanego z nim środowiska osób 80 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

reprezentujących Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Dzięki otrzymanej pomocy całość realizacji procesu realizacji badań terenowych udało zamknąć się w ciągu trzech tygodni. Uzyskane dane dla przebadanych osób są, z powodu małej liczebności próby, dalece niewystarczające do tworzenia zaawansowanych statystyk, korelacji, współzależności, dlatego w dalszej części raportu przyjęto, iż przeprowadzona analiza danych sprowadzać się będzie do ukazania rozkładu odpowiedzi na poszczególne pytania bądź bloki pytań zawarte w kwestionariuszu. Treść samego narzędzia badawczego, jakim jest zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu skoncentrowana była wokół 24 pytań o charakterze zamkniętym oraz dziesięciu pytaniach o charakterze metryczkowym. Szczegóły dotyczące zastosowanego kwestionariusza dostępne są w aneksie do niniejszej diagnozy lokalnej.

a) charakterystyka badanej grupy Jak już wspomniano w gminie Gdańsk przebadano łącznie 116 osób bezdomnych, z czego 25,9% (30 osób) stanowiły kobiety zaś 74,1% (86 osób) mężczyźni. Wszystkie osoby biorące udział w badaniu zadeklarowały posiadanie obywatelstwa polskiego. Z przeprowadzonych badań wynika, że pod względem wykształcenia dominują osoby z wykształceniem zawodowym – 62 osoby czyli 53,4% oraz podstawowym (22 osób czyli 19%) oraz średnim (23 osoby czyli 19,8%). Pod względem wieku wskazać należy, że badane osoby maja przeciętnie 49,4 lat z czego 13% nie przekroczyła 30 roku życia. Osoby, które przekroczyły 50 rok życia stanowią ponad połowę wszystkich przebadanych osób 57,4% wszystkich respondentów. Omawiając pokrótce społeczno-demograficzną charakterystykę respondenta warto również wskazać, że jedynie 8 osób (6,9%) przyznała, że w ciągu ostatnich 3 lat wyjeżdżała za granicę w celach zarobkowych. Z przeprowadzonych badań wynika, że ¾ osób bezdomnych biorących udział w badaniu posiada dzieci (90 osób czyli 77,6%), najczęściej jedno (31 osób 35,2%) bądź dwoje (30 osób 34,1%). Analizując cechy odnoszące się bezpośrednio do sytuacji bezdomności powiedzieć trzeba, że przeciętny czas trwania w sytuacji bezdomności kształtuje się na poziomie 7,2 lat. Analizując długość pozostawania bez dachu nad głową w ujęciu fazowym przyznać trzeba, że 27,8% badanych (32 osoby) przyznaje, że nie posiada własnego miejsca zamieszkania do 2 lat. w fazie ostrzegawczej (między 2 a 4 lata) znajduje się 20,9% badanych (24 osoby), zaś 13% (15 osób) w fazie adaptacyjnej czyli między 4 a 6 lat. Relatywnie najdłużej (powyżej 10 lat) bez dachu nad głową pozostaje dokładnie 27 osób czyli 23,2% wszystkich badanych respondentów9 . Omawiając pokrótce 9

W przypadku faz bezdomności posłużono się podziałem zastosowanym przez Marka Jaździkowskiego w „Pomoście” z roku 2000 (Jaździkowski M., Syndrom bezdomności, Pismo Pomost, Gdańsk 2000, 9 i następne). Autor artykułu, analizując czas pozostawania w bezdomności, dzieli go na pięć faz. Faza pierwsza to faza wstępna (0-2 lata) polegająca na rozwoju syndromu bezdomności. Cechą charakterystyczną tej fazy jest fakt, iż same osoby nie postrzegają się jako osoby bezdomne w dużej mierze, dlatego, że w dowodzie osobistym wciąż widnieje zameldowanie. Nie przyznanie się do faktu bycia osobą bezdomną to również doskonały mechanizm obronny, dzięki któremu nie mamy do czynienia z całkowitym załamaniem się własnej wartości i godności. Faza wstępna trwa dwa lata, w ciągu których to kontakt z rodziną ulega powolnemu słabnięcia. Kolejną fazą wyodrębnioną przez autora jest faza ostrzegawcza trwająca od 2 do 4 lat. Sytuacja braku domu nadal traktowana jest przez osobę bezdomną jako tymczasowa pomimo tego, iż więzi rodzinne w ciągu roku praktycznie nie istnieją. Druga faza to okres, w którym w wielu przypadkach zaczynają rosnąć zobowiązania finansowe (kary za przejazd bez biletu, mandaty, niezapłacone alimenty). Trzeci okres to faza adaptacyjna trwająca od 4 do 6 lat. Przez ostatnie sześć lat osoba zdążyła bardzo mocno osadzić się w strukturze środowiska osób bezdomnych, codziennie

81 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

sytuację mieszkaniową badanych osób jaka istniała tuż przed okresem bezdomności okazuje się, że jedna trzecia respondentów (35,3% czyli 41 osób) przyznała, że mieszkała we własnym mieszkaniu, kolejne 34 osoby (29,3%) zadeklarowała zamieszkiwanie w wynajętym mieszkaniu. Jak wskazują dane zawarte w poniższej tabeli to dwie dominujące formy (dwa dominujące miejsca) zamieszkiwania osób bezdomnych tuż przed ich okresem bezdomności. Na dalszych miejscach pod względem częstotliwości zamieszkiwania uplasowało się mieszkanie u rodziców (16,4%) oraz mieszkanie u konkubenta/konkubentki (12,9%). Szczegółowy rozkład częstości na to pytanie ukazany jest w poniższej tabeli. Tabela nr 1.Gdzie Pan/i mieszkała w okresie poprzedzającym zostanie N bezdomnym? we własnym mieszkaniu 41 w wynajętym mieszkaniu 34 w mieszkaniu rodziców 19 w mieszkaniu konkubenta/ki 15 u innego członka rodziny 8 w innym miejscu 7 w więzieniu 3 w domu dziecka 2 w hotelu robotniczym/mieszkaniu zakładowym 2 u kolegi/koleżanki 1 Ogółem 132 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź

% 35,3 29,3 16,4 12,9 6,9 6,0 2,6 1,7 1,7 ,9 113,8

Analizując miejsca zamieszkania badanych osób już w trakcie trwania bezdomności okazuje się, że w ciągu ostatniego roku 84,5% respondentów (98 osób) zadeklarowało przebywanie w placówkach przeznaczonych dla osób bezdomnych (schroniska, noclegownie, domy dla osób bezdomnych). Jak wskazują dane zawarte w poniższej tabeli to zdecydowanie dominująca forma zamieszkiwania w okresie braku dachu nad głową. Na drugim i trzecim miejscu z wynikiem zaledwie 14,7% (17 osób) uplasowało się zamieszkiwanie kątem u znajomych bądź w szpitalu. Jak wskazują badania prowadzone w Gdańsku przeciętnie osoba bezdomna w gminie w ciągu ostatnich 12 miesięcy przebywała w 1,6 miejsca, co może być dowodem na wysoką stabilność w zakresie miejsc zamieszkiwania przez osoby bezdomne w Gdańsku. Innymi słowy można powiedzieć, że jeśli już osoby bezdomne trafią do gdańskich placówek wsparcia, to raczej nie obserwuje się ich dalszego „przemieszczania się” w inne możliwe miejsca i formy zamieszkiwania.

uczestnicząc ich w życiu. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w tej fazie zmniejsza się ilość prób wychodzenia z bezdomności a „poczucie winy wobec rodziny zostaje zamienione na poczucie krzywdy”. Faza chroniczna to okres trwający od 6 do 10 lat. W tej fazie mamy do czynienia z całkowitym przystosowaniem się do warunków bezdomności. Brak kontaktów z rodziną, wygodne urządzenie się w schronisku albo w innym miejscu niemieszkalnym pomaga im się przystosować do warunków ciągłego życia poza własnym domem. Ostatnia faza opisywana przez autora to faza bezdomności trwałej trwającej więcej niż 10 lat. Bezdomny traci wszelką motywację do podejmowania prób wyjścia z bezdomności, nie potrafi samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie. Bardzo często uzależniony jest od otrzymywanej przez ostatnie dziesięć lat pomocy. W ostatnich dwóch kategoriach pojawia się problem racjonalizacji bezdomności poprzez przekonanie jej pozornego wyboru.

82 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tabela nr 2. Miejsca zamieszkiwane przez osoby bezdomne w N ciągu ostatnich 12 miesięcy. Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) 98 Kątem u rodziny lub znajomych 17 Szpital 17 Stancje, pokoje wynajmowane 13 Klatki schodowe, strychy, piwnice 12 Altanki, baraki na działkach 9 Pustostany, domy do rozbiórki 5 Dworzec, wagony, bocznice kolejowe 4 Zakład penitencjarny (więzienie) 1 Rury i węzły ciepłownicze, bunkry 1 Inne 10 Ogółem 187 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź

% 84,5 14,7 14,7 11,2 10,3 7,8 4,3 3,4 ,9 ,9 8,6 161,2

b) system wsparcia w opinii osób bezdomnych - poziom obłożenia systemu wsparcia (korzystanie z pomocy), działanie systemu wsparcia, ocena placówki Jednym z głównych celów realizowanych badań prowadzonych wśród osób bezdomnych przebywających w instytucjonalnych formach wsparcia w Gdańsku było określenie, na ile badane osoby korzystają z różnorodnych form oferowanego wsparcia. Jak się okazuje badane osoby bezdomne w Gdańsku chętnie korzystają z różnorodnych form wsparcia dla nich przeznaczonych. Najczęściej są to formy zapisane w ustawie o pomocy społecznej takie jak schronienie (93,9%), wyżywienie (69,6%) oraz wsparcie finansowe w postaci zasiłku (56,5%) i pomoc lekarska (56,5%).Te cztery formy wsparcia w górują nad pozostałymi wymienionymi w kafeterii podczas realizacji badań terenowych. W przypadku korzystania ze schronienia warto dodać, że zgodnie z metodologią badania przeprowadzano jedynie w placówkach dla osób bezdomnych, co oznacza, że w tym aspekcie należało się spodziewać odpowiedzi na poziomie 100%. Uzyskany wynik, który jest nieco niższy (93,9%) świadczy o tym, że istnieje niewielka część osób bezdomnych, która w trakcie realizacji badań terenowych nie kojarzyła zamieszkiwania w placówce z formą pomocy. Z przeprowadzonych badań wynika, że około połowy badanych osób bezdomnych korzystała z pomocy w postaci skorzystania z łaźni (52,2%) a w przypadku 28,9% respondentów pomocą okazała się bezpłatna możliwość dostępu do odzieży 39,2% badanych, tyle samo osób wskazało na skorzystanie z poradni uzależnień (28,7%). Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie relatywnie najrzadziej badane osoby korzystały z takich form wsparcia jak udział w kursach i stażach zawodowych (8,7%), podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia (5,2%), pomoc w spłacie zadłużenia (2,6%) czy pomoc udzielona przez streetworkera (3,5%). Warto w tym miejscu dodać, że niska partycypacja osób bezdomnych w „edukacyjnych” formach wsparcia (udział w kursach i stażach zawodowych, podjęcie nauki) zapewne związana jest z relatywnie wysokim wiekiem badanych osób. Dla przypomnienia warto powiedzieć, że przeciętnie badane osoby bezdomne w Gdańsku to osoby koło pięćdziesiątego roku życia. Na takie formy pomocy jak pomoc w znalezieniu pracy czy własnego miejsca zamieszkania wskazało około 15% badanych respondentów. Analiza statystyczna ukazuje, że przeciętnie badane osoby deklarowały korzystanie z 83 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pięciu form pomocy. Na jedną formę pomocy wskazało jedynie 13,8% badanych (16 osób), na dwie formy pomocy 5,2% badanych (6 osób), na trzy formy 10,3% (12 osób) a na cztery formy 20,7%% (24 osoby). Warto dodać, że istniej relatywnie duża grupa takich osób bezdomnych, która w ciągu ostatniego roku korzystała z co najmniej pięciu form wsparcia (48,3% - 56 osób). Rekordzista w zakresie korzystania z pomocy skorzystał z wszystkich 11 form wsparcia wymienionych na poniższym wykresie. Wykres nr 1. KORZYSTANIE Z RÓŻNORODNYCH FORM POMOCY przez osoby bezdomne - ODPOWIEDZI "TAK" Nie korzystałem z żadnej 0,9 Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy

8,7

Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 5,2 Pomoc w znalezieniu pracy

15,7

Pomoc w znalezieniu mieszkania

16,5

Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, 2,6 innych) Korzystanie z poradni uzależnień

17,4

Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) 3,5 Łaźnia

52,2

Indywidualny program wychodzenia z bezdomności

12,2

Wyżywienie

69,6

Odzież

28,7

Pomoc lekarska, szpitalna

56,5

Pomoc psychologiczna

17,4

Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną

13,9

Schronienie (noclegownia / schronisko)

93,9

Wsparcie finansowe w postaci zasiłku

56,5 0

Czy dochodziło do takich sytuacji, w którym osobom odmawiano pomocy? Jak wskazują wyniki badań taka sytuacja miała miejsce w 20% przypadków (23 osoby). Tego rodzaju sytuacje miały miejsce sporadycznie, jednakże 7 osób wskazało, że z odmową pomocy w ciągu ostatniego roku spotkało się więcej niż 5 razy. Kiedy poproszono osoby bezdomne o to, by wskazali najważniejszą (najbardziej potrzebną) według nich formę pomocy okazało się, że badane osoby nie są w stanie podać jednej jedynej. Na etapie analizy danych postanowiono zapisać interesujące nas pytanie w takiej postaci, aby można było udzielić na nie wielu odpowiedzi. Jak wskazuje poniższa tabela w rzędzie OGÓŁEM badane w Gdańsku osoby 84 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

90 100

bezdomne przeciętnie wskazywały na 1,6 najważniejszych form wsparcia osób bezdomnych. Dane zawarte w poniższej tabeli wskazują ponownie, że najbardziej potrzebną formą wsparcia w opinii samych osób bezdomnych okazało się być wsparcie w postaci schronienia (45,1% czyli 37 osób), pomoc w znalezieniu mieszkania (22 osoby czyli 26,8% osób) oraz wsparcie finansowe w postaci zasiłku (20 osób czyli 24,4%). Na pomoc w znalezieniu pracy wskazało 12 badanych osób (14,6%) a na potrzebę pomocy w postaci wyżywienia 8 osób (9,8%). Relatywnie najrzadziej badane osoby w Gdańsku wskazywały na potrzebę wchodzenia w indywidualne programy wychodzenia z bezdomności (tylko 1 osoba) oraz korzystanie z poradni uzależnień (1 osoba). Dokonując analizy zliczania wystąpień warto dodać, że połowa badanych osób (50%) wskazała tylko na jedno źródło pomocy, które aktualnie wydaję się być najważniejsze. Tabela nr 3. Najbardziej niezbędne formy pomocy w opinii osób N bezdomnych. Schronienie (noclegownia / schronisko) 37 Pomoc w znalezieniu mieszkania 22 Wsparcie finansowe w postaci zasiłku 20 Pomoc w znalezieniu pracy 12 Wyżywienie 8 Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 7 Pomoc lekarska, szpitalna 6 Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 4 Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 4 Pomoc psychologiczna 3 Łaźnia 3 Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 2 Odzież 2 Indywidualny program wychodzenia z bezdomności 1 Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) 1 Korzystanie z poradni uzależnień 1 Ogółem 133 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź

% 45,1 26,8 24,4 14,6 9,8 8,5 7,3 4,9 4,9 3,7 3,7 2,4 2,4 1,2 1,2 1, 162,2

Korzystanie z pomocy przez osoby bezdomne nie ogranicza się jedynie do instytucjonalnych form wsparcia. Badania w Gdańsku pokazują, że osoby bezdomne same z siebie starają się uzyskać pomoc, bardzo często w sposób niezgodny z prawem. Analizowane poniżej postępowania czy zachowania można z jednej strony uznać za nielegalne, ale z drugiej mogą być przejawem zaradności życiowej osób bezdomnych. Jak się okazuje 33% osób bezdomnych w ciągu ostatniego roku otrzymywała darmowe ubrania a 56% osób bezdomnych przyznała, że w ciągu ostatniego roku korzystała z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”. Wyniki badań wskazują ponadto, ze istnieje taka grupa osób bezdomnych, która prosi ludzi o datki na ulicy (11,2% osób wskazało na żebractwo jako formę zarobkowania), 13,8% respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku zamieszkiwała różnego rodzaju miejsca w sposób nielegalny. Co siódma osoba biorąca udział w badaniu zadeklarowała ponadto, że korzystała w ciągu ostatnich 12 miesięcy z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście” (14,7%).

85 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykres nr 2. Radzenie sobie z własną bezdomnością - ODPOWIEDZI "TAK" Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyła się Pani/i sytuacja proszenia ludzi o „datki” na ulicy?

11,2

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”?

Czy w tym roku otrzymywał(a) Pan/i darmowe ubrania?

Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się w tym toku sytuacje, w których przebywał Pan/i nielegalnie w jakichś miejscach?

13,8

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście”?

14,7 0

Kontynuując wątek korzystania przez osoby bezdomne z pomocy powiedzieć należy, że 2/3 badanych osób w ciągu ostatniego roku korzystała z pomocy ośrodka pomocy społecznej (69%). 31% respondentów zadeklarowała, że z pomocy ośrodka w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie korzystała. Wskazać jednakże należy, że podczas prowadzenia badań z osobami bezdomnymi osoby badane nie do końca umiały wskazać, kto tak naprawdę udziela im wsparcia, na przykład w postaci schronienia (pobyt w placówce dla osób bezdomnych też jest formą korzystania z pomocy, którą de facto finansuje lokalny ośrodek pomocy społecznej). Wykres nr 3. Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej ?

31,0

69,0

tak

nie

Jak wskazują wyniki prowadzonych w Gdańsku badań osoby bezdomne dostatecznie oceniają działanie gdańskiego ośrodka pomocy społecznej. Średnia ocena uzyskana na skali 86 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

szkolnej od 2 do 5 (od oceny niedostatecznej do bardzo dobrej) wyniosła 3,5. Analizując w sposób szczegółowy rozkład odpowiedzi możemy powiedzieć, że w ocenie ośrodka pomocy społecznej przeważają oceny dobre, na które wskazało prawie połowa badanych osób (43%). Jedna piąta badanych respondentów przyznała podczas wywiadu, że ośrodek pomocy społecznej w Gdańsku ocenia dostatecznie (21,5%) a 15,2% osób wystawiła ocenę bardzo dobrą bądź (15,2%). Co piąta osoba wystawiła działalności ośrodka pomocy społecznej w Gdańsku ocenę niedostateczną (19%). Tabela nr 4. Jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) działanie ośrodka pomocy społecznej na terenie Procent Procent Częstość Procent ważnych skumulowany Ważne Niedostatecznie 15 12,9 19,0 19,0 Niedostatecznie plus 1 ,9 1,3 20,3 Dostatecznie 17 14,7 21,5 41,8 Dobrze 34 29,3 43,0 84,8 Bardzo dobrze 12 10,3 15,2 100,0 Ogółem 79 68,1 100,0 Braki danych Systemowe braki danych 37 31,9 Ogółem 116 100,0

Nieco lepiej została oceniona pomoc, którą badane osoby uzyskują w placówce, w której realizowane były badania kwestionariuszowe. Oceny średnie kształtują się na poziomie oceny prawie dobrej (3,9 na skali od oceny niedostatecznej do bardzo dobrej). W przypadku pomocy w placówce dominują oceny dobre (37,7%) i bardzo dobre (31,6%). 23,7% badanych osób bezdomnych oceniło pomoc na poziomie dostatecznym, zaś osiem osób (7%) przyznała ocenę niedostateczną. Tabela nr 5. Jak ogólnie Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) pomoc, którą uzyskuje Pan/i w placówce, w której aktualnie się znajdujemy? Procent Procent Częstość Procent ważnych skumulowany Ważne Niedostatecznie 8 6,9 7,0 7,0 Dostatecznie 27 23,3 23,7 30,7 Dobrze 43 37,1 37,7 68,4 Bardzo dobrze 36 31,0 31,6 100,0 Ogółem 114 98,3 100,0 Braki danych Systemowe braki danych 2 1,7 Ogółem 116 100,0

Z przeprowadzonych badań w Gdańsku wynika, że co piątej osobie bezdomnej w ciągu ostatniego roku odmówiono pomocy (20%). W przypadku 9 osób zdarzyło się to tylko jeden bądź dwa razy, w przypadku 6 osób trzy – pięć razy zaś w 7 osób bezdomnych zadeklarowała, że z sytuacjami odmowy pomocy w ciągu ostatnich 12 miesięcy spotkała się więcej niż pięć razy.

87 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tabela nr 6. Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie Gdańska spotkał(a) się Pan/i z odmową pomocy? Procent Procent Częstość Procent ważnych skumulowany Ważne tak 23 19,8 20,0 20,0 nie 92 79,3 80,0 100,0 Ogółem 115 99,1 100,0 Braki danych Systemowe braki danych 1 ,9 Ogółem 116 100,0

Wyniki badań prowadzonych w Gdańsku uwidaczniają, że prawie wszystkie badane osoby (88,8%) w placówce, w której aktualnie przebywaj czują się bezpiecznie. Ponadto respondenci jednoznacznie wskazują, iż w placówce istnieją jasne zasady pobytu (91,3%) jak również łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych (94,8%). Faktem godnym odnotowania jest stwierdzenie, że osoby bezdomne traktowane są w placówce z należytym szacunkiem (92%) zaś sama placówka w opinii większości położona jest w dogodnym miejscu (73,3%). Pozytywna ocena placówki, w których mieszkają badani respondenci wyraża się również w przekonaniu, że 36,2% osób wskazuje na przepełnienie placówki, zaś ponad połowa (53,9% osób przyznała, że w placówce można mówić o poczuciu prywatności. Prowadzone badania w Gdańsku ukazują również, że w sytuację bezdomności wpisane jest poczucie bycia osobą bezdomną: wyniki ukazane na poniższym wykresie jednoznacznie pokazują, że ¾ badanych osób (75%) w miejscu, w którym aktualnie przebywa czuje się osobą bezdomną. Wykres nr 4. Ocena placówki pobytu dokonana przez osoby bezdomne - ODPOWIEDZI TAK Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje czuje się Pan/i osobą bezdomną?

Czy w miejscu, w którym aktualnie się Pan/i znajduje ma Pan/i łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych (toalety, prysznice)?

94,8

Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje traktowany(a) jest Pan/i przez opiekunów z szacunkiem?

Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje ma Pan/i poczucie prywatności?

53,9

Czy placówka, w której się Pan/i znajduje aktualnie jest według Pana/i przepełniona?

36,2

Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje czuje się Pan/i bezpiecznie?

88,8

Czy w placówce, w której się Pan/i aktualnie znajduje istnieją jasne zasady pobytu?

91,3

Czy placówka, w której się Pan/i znajduje położona jest w dogodnym miejscu?

73,3 0

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

88 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

c) sytuacja społeczno-ekonomiczna osób bezdomnych - położenie na rynku pracy (aktywność zawodowa) i sytuacja finansowa, różne zachowania społeczne, sytuacja finansowa Analizując kondycję finansową badanych osób można powiedzieć, że głównym źródłem dochodów badanych osób okazały się stałe/okresowe zasiłki udzielane przez ośrodek pomocy społecznej (44,8%). Zdecydowanie na dalszym miejscu pojawiły się takie formy zarobkowania jak praca bez formalnej umowy (19,8%), renta (17,2%) oraz praca na podstawie umowy o pracę, zlecenia bądź o dzieło (13,8%). Wartym odnotowania jest fakt, że 12,1% osób biorących udział w badaniu może liczyć na wsparcie rodziny, tyleż samo osób wskazuje na dochód płynący z alimentów. Na brak jakichkolwiek dochodów wskazuje 9 osób czyli 7,8% wszystkich badanych respondentów. W obliczu swoich braków osoby bezdomne, biorąc pod uwagę całą badaną populację, posiadały średnio 1,5 źródła. Na jedno źródło dochodów wskazuje dokładnie połowa badanych osób (50%), na dwa źródła – 29,3% zaś na trzy źródła 11,2%. Tabela nr 7. Źródła dochodów osób bezdomnych* N % Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej 52 44,8 Praca bez formalnej umowy („na czarno)” 23 19,8 Renta 20 17,2 Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło 16 13,8 Zasiłek celowy z pomocy społecznej 15 12,9 Wsparcie członków rodziny 14 12,1 Zbieractwo 12 10,3 Emerytura 8 6,9 Alimenty 8 6,9 Żebractwo 4 3,4 Zasiłek dla bezrobotnych 1 ,9 Nie mam żadnych dochodów 9 7,8 Ogółem 182 156,9 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź

Analizując dane dotyczące wysokości miesięcznego dochodu okazuje się, że najczęściej badane osoby deklarują posiadanie dochodu w wysokości od 401 do 600 zł (39%). Kolejne 13,3% respondentów przyznała się do dochodu w zakresie 201 zł – 400 zł zaś 8,6% respondentów nie zarabia w ciągu miesiąca więcej niż 200 zł. Patrząc z nieco innej perspektywy można powiedzieć, że ponad połowa badanych osób deklaruje dochód do 600 zł (60,9%). Jak wskazują dane istnieje i taki odsetek osób bezdomnych, które w ciągu miesiąca zadeklarowały dochód powyżej 1.000 zł: takich osób w badaniu jest 19%.

89 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykres nr 5. Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem

3,8

powyżej 1800 zł

3,8

od 1500 zł do 1800 zł

3,8

od 1201 zł do 1500 zł

3,8

od 1001 zł do 1200 zł

7,6

od 801 zł do 1000 zł

7,6

od 601 zł do 800 zł

7,6

od 401 zł do 600 zł

39,0

od 201 zł do 400 zł

13,3

Do 200 zł

8,6 ,0

5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0

Pomimo względnego radzenia sobie z trudną sytuacją finansową (26,7% osób posiada inne środki finansowe niż te pochodzące ze źródeł pomocy społecznej) wskazać należy, że dla ¾ badanych osób okres przebywania bez dachu nad głową jest ściśle powiązany z brakiem środków finansowych na najbardziej niezbędne rzeczy codziennego użytku. Dane zawarte na poniższym wykresie nie pozostawiają złudzeń wskazując, że 75,7% osób bezdomnych borykało się w ciągu ostatniego roku z sytuacją braku pieniędzy na zakup jedzenia, odzieży, leków, zaś 37,1% osób bezdomnych przyznała, że posiada aktualnie jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe (najczęściej są to zadłużenia alimentacyjne). Dodatkowo 13,8% przyznaje, że posiada jakieś niespłacone pożyczki u znajomych kolegów/koleżanek a zaś 7,8% w ciągu ostatniego roku zdarzały się sytuacje, w których osoby bezdomne musiały się ukrywać przed osobami/instytucjami z powodu własnego zadłużenia.

90 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykres nr 6. Sytuacja finansowa osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Pani/i sytuacje, w których musiał(a) się Pan/i ukrywać przed osobami/instytucjami, którym jest Pan/i winien…

7,8

Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się takie sytuacje, w których brakowało Pani/i pieniędzy na zakup rzeczy dla Pani/i ważnych takich jak jedzenie, leki, odzież, itp?

75,7

Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej?

26,7

Czy posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki u swoich znajomych, przyjaciół bądź związane z zakupami „na zeszyt”?

13,8

Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty, kary sądowe, zajęcia…

37,1 0

Z przeprowadzonych w Gdańsku badań wynika, że zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu posiada jakiś fach, zawód (84,5%). Posiadanie kwalifikacji zawodowych nie warunkuje jednakże podjęcia zarobkowej pracy: co piąty respondent (19%) przyznał, że pracuje zarobkowo a 14,8% respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku uczęszczała na specjalistyczne zajęcia mające na celu podniesienie własny kwalifikacji zawodowych. Z deklaracji badanych osób wynika ponadto, że ponad połowa osób bezdomnych jest gotowa do podjęcia pracy w najbliższych dniach (biorąc pod uwagę najbliższe dni po realizacji badań terenowych) – 53,9%. O wysokiej deklarowanej aktywności zawodowej badanych osób świadczyć może fakt, że 38,8% respondentów wskazała, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy poszukiwała w sposób aktywny pracy.

91 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykres nr 7. Sytuacja zawodowa osób bezdomnych ODPOWIEDZI "TAK" 19

Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo?

38,8

Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy? Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem…

14,8

Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach?

53,9

84,5

Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach?

d) sytuacja prawna osób bezdomnych Pod względem posiadania dokumentu tożsamości w postaci dowodu osobistego, jak również ubezpieczenia zdrowotnego można powiedzieć, że system wsparcia osób bezdomnych zabezpiecza w sposób odpowiedni funkcjonowanie osób wykluczonych mieszkaniowo: 94% badanych osób posiada dowód osobisty zaś 87% respondentów deklaruje posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego. W przypadku kwestii mieszkaniowych wskazać warto, że prawie połowa badanych osób bezdomnych w Gdańsku (45,7%) zadeklarowała bycie na liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne czy komunalne. Prawie co piąta badana osoba (19%) przyznała w trakcie realizacji badania, że posiada stały meldunek (w ramach tych osób 72,7% czyli 17 osób posiada stały meldunek na ternie Gdańsku) zaś 6,1% posiada prawo własności do lokalu.

Wykres nr 8. Sytuacja prawna osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" 19

Czy posiada Pan/i stały meldunek?

Czy posiada Pan/i prawo własności do lokalu mieszkalnego?

6,1

Czy znajduje się Pan/i na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne?

45,7 87

Czy aktualnie posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne?

Czy posiada Pan/i dowód osobisty?

92 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

90 100

e) profil psychospołeczny badanych osób bezdomnych - patologie społeczne, kapitał społeczny, wsparcia społeczne, dobrostan psychiczny Osoba bezdomna bardzo często uwikłana jest w inne problemy społeczne takie jak przemoc w rodzinie, niepełnosprawność, bieda czy uzależnienia. Dowodem takiego stanu rzeczy są wyniki badań prowadzonych w Gdańsku w środowisku 116 osób bezdomnych z których wynika, że prawie połowa respondentów przebywała w swoim życiu choć raz w zakładzie karnym/areszcie śledczym/zakładzie poprawczym (47,4%). Połowa respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku doszło do sytuacji silnego upicia się napojem alkoholowym (49,1%). Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie prawie co piąta osoba bezdomna zadeklarowała, że w najbliższym otoczeniu respondenta dochodzi do sytuacji stosowania przemocy (18,1%), dodatkowo 17,1% badanych osób wspomina, że w ciągu ostatniego roku wchodziła w konflikty z przedstawicielami służb mundurowych (policja, straż miejska, służba ochrony kolei). Relatywnie najrzadziej badane osoby przyznawały, że miały doświadczenia stosowania w swoim życiu substancji narkotykowych (7,8%). Wykres nr 9. Uwikłanie osób bezdomnych w inne problemy społeczne - ODPOWIEDZI "TAK" Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków?

7,8

Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pani/i upić się?

49,1

Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrony kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.?

17,2

Czy w Pani/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy?

18,1

Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym?

47,4

Ważnym wątkiem poruszanym w badaniu była kwestia osobistego zaangażowania w życie społeczne. Zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu przyznała, że czuje się pełnoprawnymi obywatelami społeczeństwa polskiego (70,7%), jedynie 14,7% osób bezdomnych w ciągu ostatniego roku angażowała się nieodpłatnie wykonując różnorodne działania na rzecz najbliższej społeczności, sąsiedztwa. Badając postawy prospołeczne można 93 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

również powiedzieć, że prawie połowa respondentów ufa ludziom (46,1%), jak również deklaruje posiadanie jakiejkolwiek pasji, zainteresowania, które aktualnie są realizowane (56,9%). Kiedy pytamy badane osoby o to, czy uczestniczyły w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP okazuje się, że odsetek osób aktywnych politycznie jest bardzo niski i wynosi jedynie 5,2%. Wykres nr 10. Poziom kapitału społecznego osób bezdomnych ODPOWIEDZI "TAK" Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa?

70,7

Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy…

14,7

Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje?

56,9

Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom?

Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku?

46,1

5,2 0

Czy badane osoby bezdomne w Gdańsku mogą liczyć na jakiekolwiek wsparcie? Z przeprowadzonych badań wynika, że tak, jednakże jego wysokość i charakter uzależniona jest od instytucji/organizacji/ludzi niosących pomoc. Osoby bezdomne jednoznacznie wskazały, że instytucją, na której pomoc mogą na pewno liczyć jest lokalny ośrodek pomocy społecznej (72,2%). Prawie połowa respondentów może liczyć na wsparcie członków najbliższej rodziny (46,6%) oraz na wsparcie kolegów i znajomych (42,2%). 43,1% badanych osób bezdomnych w Gdańsku przyznało, że może również liczyć na wsparcie bliskich osób spoza rodziny a na wsparcie organizacji kościelnych i instytucji charytatywnych liczyć może 18,1%.

94 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykres nr 11. WSPARCIE osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.?

18,1

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej?

72,2

Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych?

42,2

Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć?

43,1

Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny?

46,6 0

Analizując poziom dobrostanu psychicznego można powiedzieć, że zdecydowana większość badanych osób w miejscu aktualnego zamieszkania czują się bezpieczne (92,2%), zaś 79,1% z nich uważa, że ma realny wpływ na własne życie. O relatywnie wysokim poziomie kondycji psychicznej świadczyć może również fakt, że 62,1% osób bezdomnych widzi szansę na poprawę własnej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy. Pomimo tego, że jedna ¾ osób biorących udział w badaniu czuje się osobami bezdomnymi (76,7%) aż ponad połowie respondentów (52,6%) towarzyszy poczucie samotności.

95 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykres nr 12. Dobrostan psychiczny osób bezdomnych ODPOWIEDZI "TAK" Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy?

62,1

Czy ma Pan/i wpływ na własne życie?

79,1

Czy czuje się Pan/i osobą samotną?

52,6

Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną?

76,7

Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie?

92,2 0

90 100

f) sytuacja zdrowotna badanych osób bezdomnych W badaniach prowadzonych wśród osób bezdomnych w ramach realizowanych diagnoz lokalnych badaczy interesuje przede wszystkim somatyczne zdrowie obiektywne. Jak wskazują dane zawarte na poniższym wykresie zdecydowana większość badanych osób zadeklarowała, że w ciągu ostatniego roku była u lekarza (83,6%), prawie połowa badanych respondentów przyznała, że była hospitalizowana (48,3%). Prawie co druga osoba bezdomna wskazuje na bycie osobą przewlekle chorą (49,1%), dokładnie połowa respondentów przyznaje się do posiadania formalnie orzeczonego stopnia o niepełnosprawności (50%) (najczęściej stopień umiarkowany oraz lekki – 55,2% z osób wskazujących na posiadanie orzeczenia). Zły stan zdrowia osób bezdomnych uwidacznia się również w fakcie starania się o przyznanie formalnego orzeczenia o niepełnosprawności (23,1% osób bezdomnych) a 21,7% respondentów przyznaje, że ze względu na stan zdrowia ma trudności w wykonywaniu codziennych czynności takich jak mycie się czy ubieranie się. Ważne jest również to, że 56,5% osób bezdomnych deklaruje bycie pod stałą kontrolą lekarską.

96 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykres nr 13. KONDYCJA ZDROWOTNA osób bezdomnych - ODPOWIEDZI "TAK" Czy jest Pan/i w trakcie starania się o przyznanie grupy inwalidzkiej /stopnia niepełnosprawności?

23,1

Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności/grupę inwalidzką?

Czy jest Pan/i przewlekle chory?

39,7

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza?

83,6

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu?

48,3

Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności…

21,7

Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan() u jakiegoś lekarza?

56,5

Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę?

49,1

Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową?

47,4 0

g) przyczyny bezdomności oraz wychodzenie z niej. Podczas realizacji badań prowadzonych wśród osób bezdomnych w Gdańsku poproszono respondentów o wskazanie tych czynności, które były podejmowane w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a które miały na celu usamodzielnienie mieszkaniowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęstszym działaniem okazało się szukanie pracy (44,5%) oraz własnego miejsca zamieszkania (39,1%). Na trzecim miejscu pod względem częstotliwości podejmowanych działań uplasowało się wyrobienie dokumentów (35,5%). Co czwarta badana osoba przyznała się do podjęcia leczenia (25,5%) oraz do poprawy kontaktów z własną rodziną (24,5%). Relatywnie najrzadziej osoby bezdomne wskazują na przystąpienie do indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności (6,4%) oraz na podjęcie kroków w kierunku podniesienia swojego poziomu wykształcenia (5,5%). Pozostaje odpowiedzieć na pytanie ile jednocześnie działań badane osoby podejmują w kierunku własnego usamodzielnienia się. Analiza zliczania wystąpień wykazała, że przeciętnie badane osoby wskazały na dwa działania. Na wykonywanie tylko jednej czynności wskazuje 27,6% badanych osób, na dwa działania wskazuje 25,9% respondentów a wykonywanie trzech działań wskazuje 17,2% badanych osób. Istnieje grupa 14,6% respondentów, która w ciągu ostatniego roku podejmowała w kierunku wyjścia z bezdomności cztery albo pięć określonych działań/czynności.

97 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tabela nr 7. Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, N jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował/a Pan/i, aby wyjść z bezdomności? Szukałem/am pracy / korzystałem/am z doradztwa zawodowego 49 Szukałem/am miejsca do zamieszkania 43 Wyrobiłem/am dokumenty 39 Podjąłem/am leczenie 28 Poprawiłem/am kontakty z rodziną 27 Podjąłem/am terapię 16 Zredukowałem/am zadłużenie 9 Przystąpiłem/am do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności 7 Podjąłem/am edukację (szkoła, kursy, szkolenia) 6 Nic nie robiłem/am 11 Inne 1 Ogółem 236 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź

% 44,5 39,1 35,5 25,5 24,5 14,5 8,2 6,4 5,5 10,0 ,9 214,5

Kiedy pytamy osoby bezdomne o to, co najbardziej pomogłoby im w wyjściu z bezdomności okazuje się, że jest to przede wszystkim posiadanie własnego miejsca zamieszkania (75,7) oraz posiadanie pracy (53%). Co trzecia część respondentów do wyjścia z bezdomności potrzebuje pomocy w postaci wsparcia finansowego (47%). Na profesjonalną opiekę lekarską, pomoc medyczną wskazało 24,3% bezdomnych osób w Gdańsku. Z przeprowadzonej analizy zliczania wystąpień okazuje się, że przeciętnie z poniżej podanych czynności respondenci wskazują na 2,65 działań zmierzających do wyjścia z bezdomności. 22,4% badanych osób wskazuje tylko na jedną czynność, 28,4% na dwie czynności, 19,0% na trzy czynności. Istnieje również grupa 27,7% respondentów, która pytana o podejmowane kroki w kierunku usamodzielnienia się wskazywała na więcej niż 3 działania. Jedynie dwie osoby przyznały, że żadna pomoc nie jest w stanie spowodować ich własnego usamodzielnienia. Tabela nr 8. Co według Pani/i najbardziej pomogłoby Pani/i w wyjściu z N bezdomności? Podsiadanie własnego miejsca zamieszkania 87 Posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu 61 Wsparcie finansowe, zapomogi 54 Profesjonalna opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja, 28 wsparcie terapeutyczne Pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.) 16 Pomoc rodziny, wsparcie rodziny 16 Redukcja zadłużenia 15 Poprawa kontaktów rodzinnych, 15 Pomoc w wyrobieniu dokumentów (uzyskanie formalnego meldunku, 10 wyrobienie dowodu osobistego, ubezpieczenia zdrowotnego) Nic mi nie pomoże w wyjściu z bezdomności, 2 Inne, prosimy wpisać jakie 6 Ogółem 310 * procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź

98 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

% 75,7 53,0 47,0 24,3 13,9 13,9 13,0 13,0 8,7 1,7 5,2 269,6

W badaniach osób bezdomnych w Gdańsku prowadzonych w ramach realizowanych diagnoz lokalnych postanowiono zapytać osoby bezdomne o to, czy na rok przed okresem bezdomności zaszły określone wydarzenia, które mogły przyczynić się do utraty własnego miejsca zamieszkania. Jak się okazuje zebrane wyniki potwierdzają wcześniejsze rozważania dotyczące wystąpienia wielu przyczyn bezpośrednio wpływających na bezdomność. Jak się okazuje bezdomność badanych osób związana jest przede wszystkim z rozpadem związku małżeńskiego, na co uwagę wskazało 55,2% badanych osób. Na rok przed okresem bezdomności badane osoby doświadczyły utraty pracy i bezrobocia (47,9%), 43,5% respondentów wskazuje na śmierć najbliższego członka rodziny. Nieco ponad jedna trzecia respondentów przyznała się do wystąpienia zadłużenia (37,8%) oraz uwikłania w konflikty domowe i sytuacje przemocy (32,3%). Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała, że badane osoby przeciętnie wskazują na 2,4 wydarzenia krytyczne poprzedzające ich bezdomność: 25,9% osób bezdomnych wskazuje tylko na jedno wydarzenie, 25% na dwa wydarzenia, 25,9% na trzy wydarzenia a 19% respondentów na cztery, pięć bądź nawet sześć. Wykres nr 14. Proszę cofnąć się w czasie i sięgnąć pamięcią do czasu JEDNEGO ROKU przed okresem Pani/i bezdomności. Czy w tamtym czasie wystąpiło któreś z następujących wydarzeń? - ODPOWIEDZI "TAK" Choroba psychiczna

4,9

Uzależnienie (alkohol, narkotyki)

Utrata pracy, bezrobocie

47,9

Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony)

43,5

Konflikty domowe, sytuacje przemocy

32,3

rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego

55,2

Eksmisja

29,5

Zadłużenie

37,8 0

Podsumowanie najważniejszych wyników Osoby bezdomne zamieszkujące w Gdańsku są zbiorowością bardzo zróżnicowaną. Pomimo tego, że większość respondentów to mężczyźni, którzy przekroczyli 50 rok życia przed okresem bezdomności zamieszkiwali w różnych miejscach (najczęściej we własnym mieszkaniu bądź w mieszkaniu wynajętym). Aktualnie wszystkie osoby przebywają w placówce dla osób bezdomnych, jednakże w ciągu ostatniego roku zamieszkiwali również kątem u rodziny, znajomych, w szpitalu i w mieszkaniach wynajmowanych. Jak wskazują wyniki badań osoby bezdomne mieszkające w gdańskich placówkach często i chętnie 99 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

korzystają z różnych form pomocy oferowanych przez ośrodek pomocy społecznej i licznie występujące organizacje pozarządowe, w szczególności ze schronienia, wyżywienia, zasiłku oraz pomocy lekarskiej. Analiza statystyczna ukazuje, że przeciętnie badane osoby deklarowały korzystanie z pięciu form pomocy. Najbardziej potrzebną formą wsparcia w opinii samych osób bezdomnych okazało się być wsparcie w postaci schronienia, pomoc w znalezieniu mieszkania oraz wsparcie finansowe w postaci zasiłku. Kontynuując wątek korzystania przez osoby bezdomne z pomocy powiedzieć należy, że 2/3 badanych osób w ciągu ostatniego roku korzystała z pomocy ośrodka pomocy społecznej zaś średnia ocena usług ośrodka ukształtowała się na poziomie oceny dostatecznej plus. Nieco lepiej została oceniona pomoc, którą badane osoby uzyskują w placówce, w której realizowane były badania kwestionariuszowe. Oceny średnie kształtują się na poziomie oceny prawie dobrej (3,9). Wyniki badań prowadzonych w Gdańsku uwidaczniają, że prawie wszystkie badane osoby w placówce, w której aktualnie przebywaj czują się bezpiecznie. Ponadto respondenci jednoznacznie wskazują, iż w placówce istnieją jasne zasady pobytu jak również łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych. Faktem godnym odnotowania jest stwierdzenie, że osoby bezdomne traktowane są w placówce z należytym szacunkiem, zaś sama placówka w opinii większości położona jest w dogodnym miejscu. Analizując kondycję finansową badanych osób można powiedzieć, że głównym źródłem dochodów badanych osób okazały się stałe/okresowe zasiłki udzielane przez ośrodek pomocy społecznej. Zdecydowanie na dalszym miejscu pojawiły się takie formy zarobkowania jak praca bez formalnej umowy, renta oraz praca na podstawie umowy o pracę, zlecenia bądź o dzieło. Ogólnie rzecz biorąc można powiedzieć, że ponad połowa badanych osób deklaruje dochód do 600 zł. Z przeprowadzonych w Gdańsku badań wynika, że zdecydowana większość osób biorących udział w badaniu posiada jakiś fach, zawód, jednakże posiadanie kwalifikacji zawodowych nie warunkuje jednakże podjęcia zarobkowej pracy: co piąty respondent przyznał, że pracuje zarobkowo a co siódma osoba bezdomna w Gdańsku przyznała, że w ciągu ostatniego roku uczęszczała na specjalistyczne zajęcia mające na celu podniesienie własny kwalifikacji zawodowych. Osoba bezdomna bardzo często uwikłana jest w inne problemy społeczne takie jak przemoc w rodzinie, niepełnosprawność, bieda czy uzależnienia. Dowodem takiego stanu rzeczy są wyniki badań prowadzonych w Gdańsku w środowisku 116 osób bezdomnych z których wynika, że prawie połowa respondentów przebywała w swoim życiu choć raz w zakładzie karnym/areszcie śledczym/zakładzie poprawczym. Połowa respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku doszło do sytuacji silnego upicia się napojem alkoholowym. Osoby bezdomne jednoznacznie wskazały, że instytucją, na której pomoc mogą na pewno liczyć jest lokalny ośrodek pomocy społecznej. Prawie połowa respondentów może liczyć na wsparcie członków najbliższej rodziny, wsparcie kolegów i znajomych oraz bliskich osób spoza rodziny. Analizując sytuację zdrowotną osób bezdomnych można powiedzieć, że ogólnie rzecz biorąc jest ona zła: zdecydowana większość badanych osób zadeklarowała, że w ciągu ostatniego roku była u lekarza, prawie połowa badanych respondentów przyznała, że była hospitalizowana, prawie co druga osoba bezdomna wskazuje na bycie osobą przewlekle chorą, dokładnie połowa respondentów przyznaje się do posiadania formalnie orzeczonego stopnia o niepełnosprawności. Podczas realizacji badań prowadzonych wśród osób bezdomnych w Gdańsku poproszono respondentów o wskazanie tych czynności, które były podejmowane w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a które miały na celu usamodzielnienie mieszkaniowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęstszym działaniem okazało się szukanie pracy oraz 100 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

własnego miejsca zamieszkania. Na trzecim miejscu pod względem częstotliwości podejmowanych działań uplasowało się wyrobienie dokumentów. Co czwarta badana osoba przyznała się do podjęcia leczenia oraz do poprawy kontaktów z własną rodziną. Relatywnie najrzadziej osoby bezdomne wskazują na przystąpienie do indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności oraz na podjęcie kroków w kierunku podniesienia swojego poziomu wykształcenia. Kiedy pytamy osoby bezdomne o to, co najbardziej pomogłoby im w wyjściu z bezdomności okazuje się, że jest to przede wszystkim posiadanie własnego miejsca zamieszkania oraz posiadanie pracy. Co trzecia część respondentów do wyjścia z bezdomności potrzebuje pomocy w postaci wsparcia finansowego. Na profesjonalną opiekę lekarską, pomoc medyczną wskazała co czwarta bezdomna osoba zamieszkująca na terenie gminy Gdańsk. 8. WNIOSKI: NAJPILNIEJSZE POTRZEBY I REKOMENDACJE DLA SYSTEMU WSPARCIA W PARTNERSTWIE LOKALNYM (NA PODSTAWIE IDI Z OSOBAMI KLUCZOWYMI) 8.1.

Wnioski płynące z analizy desk research

Zastanawiając się nad rekomendacjami związanymi z analizą desk research postanowiono podzielić je na dwie zasadnicze części: rekomendacje ogólne oraz szczegółowe odnoszące się bezpośrednio do sytuacji panującej w danym partnerswie lokalnym. Do rekomendacji ogólnych zaliczyć należy: a. Dbałość o wysoką jakość dokumentów poświęconych tematyce bezdomności, w tym:  rzetelną sprawozdawczość z wykonywanych działań w zakresie bezdomności,  podawanie informacji umieszczonej w kontekście innych problemów społecznych. b. Dokładne weryfikowanie podawanych danych dotyczących bezdomności. c. Dbałość o spójność dokumentacji poświęconej problematyce bezdomności z innymi dokumentami. d. Zwracanie uwagi na wcześniejsze wersje w przypadku tworzenia uaktualnionej dokumentacji. e. Ustalenie, jaki jest krąg odbiorców dokumentów i dostosowanie treści, w miarę możliwości, do potrzeb i oczekiwań czytelników. f. Określenie możliwego zakresu wykorzystania wygenerowanych źródeł, zarówno na potrzeby instytucji przygotowujących / opiekujących się dokumentacją oraz czytelników udostępnianej dokumentacji. g. Wymiana dokumentacji pomiędzy instytucjami zajmującymi się generowaniem źródeł uwzględniających problematykę bezdomności celem weryfikacji różnic w podawanych faktach. h. Określenie formatu dokumentacji, w której pojawiają się odniesienia do problematyki bezdomności, także w celu możliwości porównywania dokumentów. i. Tworzenie instytucjonalnych archiwów / baz danych źródeł nt. bezdomności i określenie skali ich dystrybucji (w tym, przede wszystkim, w kwestii udostępniania materiałów w Internecie). j. Budowa zintegrowanego systemu wiedzy o osobach bezdomnych w oparciu o regularnie uzupełnianą bazę danych dokumentów. 101 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W przypadku partnerstwa lokalnego w Gdańsku, warto by, w kontekście zebranego materiału badawczego w postaci dokumentów pośrednio i bezpośrednio nawiązującego do problematyki bezdomności wysnuć następujące rekomendacje: a. realizację obecnych, wprost wyrażonych w dokumentacji, zróżnicowanych co do formy założeń pomocowych w stosunku do osób bezdomnych oraz zagrożonych bezdomnością (profilaktyka), b. regularne weryfikowanie strategicznych założeń leżących u podstaw systemu pomocy osobom bezdomnym (przy jednoczesnym założeniu, że w proces ten włączeni zostaną wszyscy ważni aktorzy instytucjonalni zajmujący się problematyką bezdomności), c. stałe szukanie możliwości przełożenia wniosków płynących z dokumentów strategicznych czy realizowanych w Gdańsku badań społecznych na praktykę społeczną, d. aktualizację listy potencjalnych zagrożeń mogących utrudniać bądź uniemożliwiać realizację planowanych zadań i działań pomocowych, e. kontynuację realizacji działań skierowanych nie tylko do osób bezdomnych czy zagrożonych bezdomnością, ale też do społeczności lokalnej, mającej na celu zmianę wizerunku osób bezdomnych, f. z uwagi na duże doświadczenie i posiadane zasoby, świadczenie wsparcia innym gminom w zakresie przygotowywania, wdrażania i ewaluacji strategii pomocowych kierowanych do osób bezdomnych, g. położenie nacisku na adekwatny przepływ informacji między organizacjami w zakresie wspierania osób bezdomnych oraz jakość generowanej dokumentacji (przede wszystkim w odniesieniu do danych statystycznych). W Gdańsku prowadzone są liczne działania mające na celu ulepszanie istniejącego programu w zakresie pomocy społecznej pod kątem wsparcia osób bezdomnych, ze szczególnym uwzględnieniem elementu diagnozy. Pomocne w rozwijaniu koncepcji pomocowej jest z pewnością regularne prowadzenie badań społecznych mających na celu sportretowanie populacji osób bezdomnych na terenie nie tylko Gdańska, ale i całego województwa. Należy te działania kontynuować i inwestować w ich rozwijanie. Miasto powinno również kontynuować realizację autorskich programów pomocy osobom pozostającym bez własnego miejsca do zamieszkania, stając się tym samym ośrodkiem innowacji w zakresie polityki względem osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. To, co wymaga dookreślenia, to statystyki związane z realizowanymi i planowanymi działaniami pomocowymi względem osób bezdomnych. W dokumentach są one obecne, natomiast ich zebranie – z różnych źródeł – wymaga wysiłku, nie zawsze też jest to materiał dający się łatwo porównywać. Trudno też uznać za normę pojawiające się niejednokrotnie w dokumentach rozbieżności de facto uniemożliwiające o wnioskowaniu nt. ilościowego wsparcia, z jakiego korzystają na terenie Gdańska osoby bezdomne. 8.2. Wnioski płynące z indywidualnych wywiadów pogłębionych Ciekawych wniosków o tym, co w najbliższym czasie powinno zmienić się w gdańskim systemie wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością dostarczają badania 102 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

realizowane metodą wywiadu pogłębionego z osobami kluczowymi. Wydaje się, że najbardziej pilnymi potrzebami Gdańska w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności staje się: a. POTRZEBA GRUNTOWNEJ PRZEBUDOWY DOTYCHCZASOWEGO SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH I ZWIĘKSZENIA JEGO FINANSOWANIA. Mimo tego, że system wsparcia osobom bezdomnym działający na terenie Gdańska z zewnątrz postrzegany jest jako modelowy i nowatorski, to w rzeczywistości nie spełnia on swoich zadań, w zawiązku z czym wymaga pilnej, gruntownej przebudowy w celu jego udrożnienia i zwiększenia efektywności (G7T). W chwili obecnej zapewnia on bowiem zasadniczo głównie pomoc doraźną (w zakresie schronienia i wyżywienia), nie motywuje do wyjścia z bezdomności a w konsekwencji nie wyprowadza bezdomności (G4N, G7T) Oznacza to, że w długim okresie obecny system bardzo nieefektywny i kosztowny. Z tego względu dotychczasowy hierarchiczny system placówek trzeba przebudować w takim kierunku, by zwiększyła się jego zdolność do wyprowadzania osób z bezdomności a zarazem, by zwiększyć jego wydolność w zakresie pomocy doraźnej (realizacji podstawowych potrzeb schronienia i wyżywienia) (G7T, G4N, G1M, G5S). System placówkowy powinien realnie doprowadzać osoby do ostatniego etapu w postaci mieszkań treningowych, celem usamodzielnienia, z drugiej zaś realizować potrzeby tych osób, które z przyczyn obiektywnych (zaawansowany wiek, zły stan zdrowie) nie mają szans na usamodzielnienie i pozostaną uzależnione od pomocy instytucjonalnej (G7T, G9U). Jak zauważa jeden z badanych: „Trzeba tak to poukładać, żeby klient, który do nas przychodzi miał wizję tego dalej, bo na dzień dzisiejszy jesteśmy tak zablokowani, że tej wizji nie ma” (G7T).

Jak zwracają na to uwagę badani wprowadzenie zmian jest konieczne, gdyż w innym wypadku działanie obecnego systemu ulegnie załamaniu (G7T, G5S). W tym sensie system wymaga nakładów finansowych w celu jego przebudowy (G7T), choć, jak zwracają na to uwagę badani, w dłuższym okresie będzie to system tańszy (G4N). W celu realizacji tego zamierzenia należy wprowadzić następujące zmiany: b. WZROST FINANSOWANIA SYSTEMU WSPARCIA OSOBOM BEZDOMNYM Rozmówcy dość jednoznacznie stwierdzili konieczność zwiększenia finansowania istniejącego systemu (G13S, G2M, G4N, G3P, G5S, G6R, G7T). Konieczność zwiększenia finansowania wiąże się ze zmianami jakie należy wprowadzić w systemie, gdyż na obecnym poziomie finansowania nie jest możliwe przekształcenie systemu. Jest to podyktowane koniecznością powstania nowych placówek i ich sprofilowania (nie może to skutkować obniżeniem kwot uzyskiwanych przez dotychczasowe placówki, gdyż nie będą w stanie się utrzymać) (G7T, G5S). Rozmówcy prowadzący placówki dla osób bezdomnych jednogłośnie wskazywali na potrzebę zwiększenia finansowania świadczonych przez ich organizacje usług, zwłaszcza zadań nieobowiązkowych, a więc programów i działań zmierzających do reintegracji społecznej). Umożliwiłoby to intensyfikację prowadzonej działalności, a tym samym zwiększenie jej skuteczności (G2M, G4N, G3P, G5S, G6R). c. ZMIANA PROFILU PLACÓWEK I ZWIĘKSZENIE ICH LICZBY 103 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W chwili obecnej do placówek (zwłaszcza schronisk) trafiają osoby o różnej sytuacji, różnych deficytach. Obecnie można mówić o zgrupowaniu wszystkich kategorii osób bezdomnych w jednym miejscu. Okoliczność ta sprawia, że z podopiecznymi trudno pracować, a tym samym rozwiązywać problemy w kierunku reintegracji społecznej tej grupy wykluczonych i ich wyprowadzania z bezdomności. Z uwagi na to placówki powinny być profilowane i grupować osoby w podobnej sytuacji i o podobnych możliwościach by stwarzać możliwość bardziej adekwatnej i efektywnej pracy stosownej do postawionej diagnozy (G1M, G6R, G7T, G9U). Ponadto liczba osób pozostających w jednej placówce nie powinna być zbyt duża. Oznacza to, że powinna zwiększyć się także ilość placówek, (by rozdział osób do różnych miejsc był w ogóle możliwy) oraz by system był drożny czyli umożliwiał przechodzenie między placówkami) (G7T, G9U). Jak zauważają to badani priorytetem istniejącego systemu powinno być utrzymanie standaryzacji i hierarchii placówek i realizowanie założeń systemu schodkowego, tak, by osoby bezdomne mogły przechodzić po kolejnych szczeblach hierarchii celem usamodzielnienia i wyjścia z bezdomności (G10P). Rozmówcy wskazywali na potrzebę pojawienia się w systemie następujących typów placówek: 



placówki typu schroniskowego i domów wspólnotowych dla osób aktywizowanych, które przez odpowiednie formy pracy będą stwarzały realne szanse na wyprowadzanie z bezdomności dla osób, które rokują nadzieję na skuteczną aktywizację zawodową i reintegrację społeczną, a zarazem usamodzielnienie (mają taki potencjał, możliwości i wykazują odpowiednią ku temu motywację) (G1M, G7T, G5S, G9U, G10P, G12M). placówki opiekuńcze na kształt (1) DPS-ów o niższym standardzie (dom dla bezdomnych, hostel dla bezdomnych), które będą odpowiadać na potrzeby tych osób, które nie mają już możliwości wyjścia z bezdomności z racji wieku, są w ograniczonym stopniu samodzielne i wzmagają opieki (2) ZOL-i o obniżonej odpłatności, dla bezdomnych osób, które z racji złego stanu zdrowia (okres rekonwalescencji po wyjściu ze szpitala, choroby przewlekłe, znaczny stopień niepełnosprawności) nie są w stanie samodzielnie funkcjonować, wymagają całodobowej opieki medycznej i pielęgniarskiej (G7T, G1M, G5S, G9U, G10P, G12M, G8W).

Biorąc pod uwagę fakt, jakich osób bezdomnych jest najwięcej, zważywszy na fakt starzenia się populacji i pogarszania jej stanu zdrowia jedną z podstawowych potrzeb systemu jest dostosowanie systemu placówek, by stworzyć odpowiednie warunki i zapewnić właściwą opiekę osobom starszym i chorym, zwłaszcza z uwagi na fakt, że nie jest możliwe w tym wypadku usamodzielnienie tej grupy osób co oznacza jej stałą zależność od pomocy instytucjonalnej. Tym samym należałoby rozważyć potrzebę zmiany profilu niektórych schronisk i przystosowanie ich do potrzeb osób starszych i potrzebujących stałej opieki, np. domów dla osób bezdomnych, bo takie usługi de facto świadczą, z tym ograniczeniem, że nie dysponują odpowiednimi ku temu warunkami lokalowymi i odpowiednim personelem medycznym (G5T). Jak zwracają na to uwagę badani rozwój placówek dla osób starszych (domów dla osób bezdomnych) stworzy konieczność rozwoju pewnych form aktywizacji wewnątrzplacówkowej dla podopiecznych celem polepszenia jakości ich życia w placówce (G5S, G9U). 104 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

„Niestety panowie w takim wieku jakim są, to my nie możemy z nimi nic więcej zrobić, nie widzę większych szans, żeby mogli podjąć pracę zarobkową, która umożliwi im wynajęcie mieszkania, niestety, są u nas w schronisku, i takie zajęcia są im potrzebne” (G5S)



placówki niskoprogowe o niskim standardzie (typu ogrzewalni, noclegowni niskoprogowej) dla osób uzależnionych od alkoholu, nie mogących utrzymać trzeźwości (a tym samym dostosować się do zasad panujących w placówkach) (G7T). Jak zwracają na to uwagę niektórzy badani (G1M, G7T) dla osób uzależnionych od alkoholu, które nie wyrażają woli współpracy na rzecz zmiany swej sytuacji powinny powstać niskoprogowe placówki, które będą zaspokajać podstawowe potrzeby schronienia i wyżywienia, ale oferować będą niższe (niż noclegownie i schroniska) standardy celem wymuszenia aktywności i współdziałania na rzecz zmiany swojej sytuacji. Osoby te nie powinny trafiać do placówek o wyższym standardzie (G10P).

d. ZAPEWNIENIE DOSTĘPU DO MIESZKAŃ TRENINGOWYCH Jak zauważali badani, konieczne jest zapewnienie dostępu do najwyższego szczebla integracji w ogólnym procesie wychodzenia z bezdomności, czyli mieszkań treningowych. Istnieje zatem pilna potrzeba zwiększenia ilości mieszkań treningowych (a zasadniczo ich pojawienia się w systemie), a także wszelkich form mieszkań pozaplacówkowych, które pozwalałyby na integrację osób bezdomnych z resztą społeczeństwa i ćwiczenie kompetencji społecznych umożliwiających samodzielne życie w społeczeństwie, a konsekwencji wyjście z bezdomności (G4N).Warunkiem pojawienia się w systemie tego typu mieszkań oznacza konieczność partycypacji miasta w inicjatywie, gdyż organizacje pozarządowe nie dysponują środkami na ich zakup i prowadzenie, a środki z projektów uniemożliwiają stałe (w tym wypadku konieczne) finansowanie tego typu rozwiązania (G3P, G2M). Jak sugerują badani różna powinna być formuła samych mieszkań treningowych (G7T):   

część w postaci mieszkań pozostających w dyspozycji instytucji, która tego typu mieszkanie będzie prowadziła, część w postaci mieszkań wynajmowanych (wspieranego wynajmu) na wolnym rynku, tak, by potem stały się mieszkaniami wynajmowanymi przez zasiedlające je osoby oraz część w postaci mieszkań wspólnotowych* *Jako sugestia rozwiązania podany zostaje przykład funkcjonującego na terenie Gdyni Domu Wspólnotowego, do którego trafiają osoby pracujące. Zdaniem badanego wskazującego na to rozwiązanie placówka ta funkcjonuje bardzo dobrze, pokaźna ilość osób uzyskała całkowitą samodzielność i nie powróciła do systemu osób bezdomnych (G5S).

e. ZWIĘKSZENIE DOSTĘPU DLA OSÓB BEZDOMNYCH DO MIESZKAŃ SOCJALNYCH LUB WSPIERANEGO WYNAJMU

105 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Respondenci zgłosili pilną potrzebę zwiększenia dostępu osób bezdomnych do lokali socjalnych i komunalnych, a także wspieranego wynajmu, gdyż uznali to za warunek skuteczności wszelkich działań reintegracyjnych mających na celu wyprowadzenie osób z bezdomności (G1M, G2M, G6R, G7T, G9U). Jak wskazują respondenci, w systemie jest wiele osób, które pracują lub mają stałe źródła dochodów, ale nie stać ich na samodzielne opłacenie kosztu wynajmu (G1M, G2M, G6R, G7T, G9U, G13S). Łatwiejszy dostęp do mieszkań wspieranych sprawiłby, że każdy etap na drodze do usamodzielnienia przebiegałby szybciej. Jest to kluczowa zmiana, którą należałoby wprowadzić w ogólnym systemie. Zapewnienie tego typu mieszkań jest kluczowe zwłaszcza w przypadku bezdomnych matek z dziećmi (G1M, G2M, G6R). Jak wskazuje się, w chwili obecnej około 70 proc. kobiet z dziećmi mogłaby opuścić placówki, gdyby osoby te miały zagwarantowane miejsce tego typu lokalu (G1M). „Jeżeli tego nie ma, to my możemy cały czas robić, robić, robić, a kobieta może się bać wynająć mieszkanie, bo nie będzie wiedziała, czy tą pracę będzie miała. Co będzie jak straci pracę. (G2M) „Co z tego, że człowiek ma własne pieniądze, szczególnie chodzi o kobiety z dziećmi, kiedy ich nie ma dokąd posłać potem, bo jest albo placówka, albo nic. Czyli brakuje nam tych mieszkań. Nie wiem, czy nazwiemy je treningowe, czy chronione, czy wspierane. Wyobrażam to sobie tak, że to jest mieszkanie, które ta osoba wynajmuje, bo niekoniecznie musi być od miasta, asystent z nią jakiś czas pracuje, trenuje tą samodzielność, potem powoli się wycofuje i ta osoba sobie daje radę, przy niewielkim wsparciu finansowym MOPS-u. Tej części bardzo nam brakuje, mamy bardzo nierozwiniętą”(G1M)

f. ZINTENSYFIKOWANIE PRACY Z OSOBAMI MŁODYMI, TRAFIAJĄCYMI DO SYSTEMU I ROKUJĄCYMI NA SKUTECZNĄ INTEGRACJĘ Stwierdzona została pilna potrzeba zmiany postępowania i form pracy z młodymi osobami trafiającymi do systemu (jak i ogólnie osobami świeżo trafiającymi do systemu), tak, by te osoby faktycznie nie trafiały do typowych placówek dla osób bezdomnych. Ponadto, jak zauważa się w ramach populacji jest duża grupa osób, których wiek i stan zdrowia pozwala na aktywizację i u których jest motywacja do działania rzecz zmiany swojej sytuacji (G7T, G12M). Wobec wszystkich tego typu osób należałoby podjąć bardziej intensywną pracę zmierzającą ku integracji i stworzyć odpowiednie ku temu warunki. Z tego względu powinny być tworzone specjalne placówki (domy wspólnotowe) i system mieszkań wspieranych (treningowych) oraz programy aktywizacyjne adresowane do tej grupy beneficjentów celem jak najszybszego ich usamodzielnienia (G1M, G7T, G9U, G10P). „Osoby te będą musiały samodzielnie przy współudziale asystenta działać i funkcjonować”. (G7T)

W przeciwnym wypadku system będzie „wchłaniał” te osoby, uczył bezradności i uzależniał od pomocy, wzmagał postawy roszczeniowe, co będzie przyczyniało się do zmniejszenia ich aktywności i motywacji do działania, zmniejszając zarazem ich szanse na wyjście z bezdomności (G7T, G10P). Jako przykład dobrej praktyki pracy z tego typu osobami wskazany został przykład „Projektu barakowego” (G9U, G10P, G1M). W tym celu rozwijana powinna być także forma pracy asystenckiej, jako jednej z kluczowym form wsparcia w tym wypadku (G10P, G1M).

106 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

g. WPROWADZANIE SPÓJNYCH I KOMPLEKSOWYCH REINTREGRACYJNYCH OSÓB BEZDOMNYCH

PROGRAMÓW

Patrząc na potrzebę długofalowego działania w kierunku zmiany funkcjonowania osób bezdomnych, ich skutecznej aktywizacji i reintegracji społecznej zasadne jest tworzenie kompleksowych programów i działań mających na celu reintegrację społeczną tej grupy wykluczonych, a w konsekwencji ich wyprowadzanie z bezdomności. Oznacza to podejmowanie takich oddziaływań i pracy, która wykraczałaby poza ograniczone działania dotyczące wyodrębnionej sfery życia (np. ograniczanie aktywizacji do sfery zawodowej itp.). Jak zauważa jeden z badanych: „Trzeba jednak pamiętać, że stała praca nie jest kluczem do wyjścia z bezdomności. Niektórzy dostają pracę, ale wciąż pozostają bezdomni, bo nie są rozwiązane pozostałe ich problemy” (G3P)

Oznacza to, że programy reintegracyjne powinny mieć stałe finansowanie, nie ograniczone do projektów (G3P, G7T). h. WPROWADZENIE SYSTEMOWYCH ROZWIĄZAŃ W ZAKRESIE TERAPII UZALEŻNIEŃ SKIEROWANYCH DO OSÓB BEZDOMNYCH Należałoby wprowadzić systemowe rozwiązania z zakresu terapii uzależnień, które uwzględniałyby specyfikę osób bezdomnych. Jak zwracają na to uwagę niektórzy badani, osoby bezdomne wymagają niejednokrotnie odrębnej terapii uzależnień, która połączona jest z psychoterapią i pracą nad rozwiązywaniem problemów związanych z bezdomnością (G4N, G9U). Tym samym adekwatna terapia uzależnień prowadzona wobec przedstawicieli tej grupy wykluczonych winna uwzględniać ich specyfikę, sytuację życiową, styl życia i możliwości, zaś terapeuci powinni mieć doświadczenia pracy z tego typu osobami. Osoby te powinny być jednocześnie motywowane do zmiany swego życia, nawyków życia codziennego, gdyż inaczej ich terapia nie jest skuteczna (G4N, G9U, G13S). „Uzależnione osoby bezdomne są pod pewnymi względami inne od tzw. <<zwykłych>> ludzi. Ciężko byłoby zrealizować terapię przez osobę nierozumiejącą problemu bezdomności” (S13S).

WPROWADZENIE I ROZWÓJ INSTYTUCJI ASYSTENTA OSOBY BEZDOMNEJ

Badani wskazują na zasadność i pilną potrzebę wprowadzenia do pracy z osobami bezdomnymi instytucji asystentury (prócz standardowej pracy socjalnej) (G1M, G9U, G2M). Badani zwracają uwagę na pewne ograniczenia standardowej pracy socjalnej z osobami bezdomnymi, która koncentruje się na sferze materialno-bytowej i w konsekwencji na udzielaniu wsparcia finansowo-rzeczowego. Tego typu praca socjalna koncentruje się zwłaszcza na deficytach będących podstawą późniejszego określania kryteriów przyznawania pomocy materialnej, nie zaś na zasobach osoby potrzebnych do znajdowania rozwiązań występujących problemów (G9U). Pożądana zmiana w tym zakresie wymagałaby wyodrębnienia pracowników, którzy aktywnie pracowaliby z osobami bezdomnymi terenie i

107 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

byli w minimalnym stopniu obarczeni obowiązkami administracyjnymi wynikającymi z prowadzenia dokumentacji. Wprowadzenie wsparcia asystenta wydaje się być kluczowe w przypadku jakiejkolwiek pracy mającej na celu reintegrację tej grupy wykluczonych, na każdym z etapów wychodzenia z bezdomności, zwłaszcza w przypadku pracy z osobami uzyskującymi samodzielność (np. trafiających do mieszkań treningowych) (G1M, G9U). Instytucja tego typu jest także zasadna z uwagi na fakt, że wiele osób bezdomnych nie radzi sobie z różnego typu codziennymi czynnościami (jak wizyty u lekarza, załatwianie spraw urzędowych, poszukiwanie pracy itp.), potrzebuje pomocy w uzyskiwaniu ważnych informacji, jak i wymaga wsparcia psychicznego celem podjęcia i wytrwania w swej aktywności (G1M, G2M). „Ciągle brakuje tego asystenta. To nie ma znaczenia, czy będzie on zatrudniony przez MOPS, czy on będzie w organizacji. Tym osobom czegoś po prostu brak, tego Anioła Stróża (…) nieumiejętność załatwienia spraw, brak wiedzy, nawet jak dostają tą wiedzę od pracownika socjalnego, to nie wprowadzają jej w życie, bo się boją. (…) Jeden napisze pismo, potrafiłby, ale nie może się do tego zabrać, czyli brak tej formy asystenta. To od dłuższego czasu tak uważamy.” (G1M).

Jako przykład efektywności tego typu rozwiązania wskazane zostały doświadczenia i sukcesy „Projektu barakowego”, w którym pracownik socjalny pracował metodą akompaniatora, dzięki czemu wiele osób wyszło z bezdomności: „Efekty przeszły nasze najśmielsze oczekiwania. Ludzie zrekonstruowali swoje rodziny, pracują, są niezależni od nas, mają mieszkania, które otrzymali od miasta. (…) Sama praca socjalna to jest za mało, ją trzeba wzbogacić asystenturą” (G1M).

INTENSYFIKACJA DZIAŁAŃ STREETWORKERSKICH I WPROWADZENIE STAŁOŚCI TEJ FORMY PRACY

Celem systematycznej i efektywnej pracy w terenie i zabezpieczenia potrzeb osób pozostających w miejscach niemieszkalnych: patroli i monitoringu miejsc niemieszkalnych i działek, interwencji i zabezpieczania osób, nawiązywania kontaktu z osobami pozostającymi poza systemem placówkowym oraz pracy i motywowania osób do zmiany ich sytuacji zasadne jest zwiększenie intensywności i zakresu streetworkingu (liczby streetworkerów i godzin ich pracy). Świadczenie tej formy pracy z bezdomnymi powinno być elastyczne, zmianowe, realizowane także w weekendy czyli dostosowane do bieżących potrzeb oraz stałe (gdyż w tej chwili nie jest) (G9U, G13S). k. ZACIEŚNIENIE WSPÓŁPRACY ZE SŁUŻBĄ ZDROWIA Naglącą potrzebą, która jest wskazywana jest zapewnienie możliwości skutecznego świadczenia usług opieki zdrowotnej dla osób bezdomnych, zarówno w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, jak i specjalistycznej, szpitalnej, co oznacza konieczność zacieśnienia współpracy z szeroko pojętą służbą zdrowia (G1M, G2M, G5S, G7T). Z uwagi na fakt, iż wielu starszych i niepełnosprawnych pensjonariuszy nie jest w stanie samodzielnie (nawet z asystą opiekunów) odwiedzić lekarza w ośrodku zdrowia, nie otrzymują oni stosownej pomocy zdrowotnej na czas. Z tego względu wskazane byłoby zapewnienie możliwości wizyt

108 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

lekarskich na miejscu w placówkach dla osób starszych i niepełnosprawnych w postaci cyklicznych (np. raz w tygodniu) wizyt lekarza w placówce (G5S). l.

SYSTEMATYCZNY MONITORING LOKALI ZADŁUŻONYCH I WDROŻENIE MODELU WSPARCIA I PRACY Z OSOBAMI ZAGROŻONYM EKSMISJĄ

Celem skuteczniejszej profilaktyki bezdomności badani zwracają uwagę na konieczność bardziej szerokiego, wnikliwego i systematycznego monitoringu lokali zadłużonych i intensywniejszej, systemowej pracy z osobami zagrożonymi utratą mieszkania wykraczającej poza pomoc doraźną w postaci świadczeń i wsparcia rzeczowego. W stosunku do osób zadłużonych powinno się przeprowadzać szczegółową i adekwatną diagnozę sytuacji wskazującą, jakiego rodzaju potrzeby i problemy mają osoby zadłużone, celem skutecznej i efektywnej z nimi pracy, a tym samym spłaty posiadanych zadłużeń (G9U, G4N). W tym celu konieczne jest wdrożenie modelu adekwatnej pracy z osobami zadłużonymi z tytułu najmu lokali i zagrożonymi eksmisją, jak i jego przyszła stała realizacja (G7T, G9U, G4N). W tym względzie wskazuje się na konieczność rozwoju asystentury osób zagrożonych utratą mieszkania, jak że jest to skuteczniejsza i efektywniejsza forma pracy niż standardowa praca socjalna (z uwagi na mniejszą liczbę środowisk pod opieką a zarazem możliwość indywidualnej pracy z podopiecznymi, głębsze relacje z podopiecznymi i możliwość bardziej dogłębnej diagnozy ich problemów) (G1M, G13S). Jak zauważa się odpowiednio szybka reakcja, nawet w krótkim czasie bardziej kosztowna w dłuższym okresie jest tańsza niż utrzymywanie osoby bezdomnej w placówce (G4N). Stwarza to także wymóg współpracy z innymi niż miejskie zarządcami nieruchomości (spółdzielniami, wspólnotami mieszkaniowymi). m. ROZWIJANIE I WSPIERANIE PRZEDSIĘWZIĘĆ Z ZAKRESU EKONOMII SPOŁECZNEJ W celu utrwalania osiągnięć działań i projektów aktywizacyjnych zasadne jest rozwijanie przedsięwzięć z zakresu ekonomii społecznej (G3T, G9U, G10P, G12M). Wiele aktywizowanych zawodowo i społecznie osób bezdomnych w ograniczonym zakresie jest w stanie skutecznie konkurować na otwartym rynku pracy, co oznacza znacząco mniejsze szanse na usamodzielnienie, a w konsekwencji także zaprzepaszczenie efektów pracy reintegracyjnej. „żeby osoby przygotowane do wykonywania pewnych czynności [pracy] je wykonywały muszą mieć przygotowaną pewną strukturę, w ramach której będą ją wykonywać. Czy to będzie działalność gospodarcza organizacji pozarządowej, czy to ma być spółdzielnia socjalna, (…)To co nas czeka to nauczenie się tego, że by to utrzymywać”(G9U). „Zawsze zastanawiamy się, co później. Tutaj brakuje nam takich firm, które po ukończeniu zajęć np. w CIS-ie przedstawiałaby propozycję zatrudnienia tej osoby” (G12M)

Warunkiem rozwoju tego typu działalności jest wsparcie ze strony samorządu i gminy, która może być odbiorcą usług i produktów w ten sposób wytwarzanych. Jak zwracają na to uwagę niektórzy badani, obecnie jedną z największych barier rozwoju tego rodzaju przedsiębiorstw jest brak preferencji dla tego rodzaju usług i produktów we wszelkiego rodzaju przetargach organizowanych przez instytucje samorządowe, które kierują się wyłącznie rachunkiem 109 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

kosztów finansowych, nie uwzględniają zaś społecznych pożytków wynikających z korzystania z usług tego typu przedsiębiorstw (np. redukcji określonego problemu społecznego, za którą gmina odpowiada). „Dopóki instytucje samorządowe nie otworzą się bardziej na ofertę przedsiębiorstw ekonomii społecznej, to będzie się to wciąż u nas rozwijało bardzo powoli”(G3P)

8.3.

Wnioski płynące z wywiadów kwestionariuszowych prowadzonych z osobami bezdomnymi

Skuteczne rozwiązywanie problemu bezdomności poniekąd polega na wsłuchaniu się w potrzeby samych osób, które korzystają ze wsparcia z tytułu własnej bezdomności. W tym kontekście warto wskazać na kilka najważniejszych rekomendacji: a. POTRZEBA STOSOWANIA WIELOWYMIAROWYCH FORM POMOCY Jak wskazują badania prowadzone w Gdańsku osoby bezdomne chętnie korzystają z wielu (instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych) źródeł wsparcia. Praca z osobami bezdomnymi, zarówno w wymiarze społecznym jak i zawodowym, powinna prowadzić do rozwoju osoby bezdomnej i do pełnego włączenia ją w nurt życia społecznego. Stąd też nieodzowne jest stosowanie szerokiego wachlarza działań pomocowych, dostosowanych do bardzo zróżnicowanych potrzeb osób bezdomnych a także wprowadzenie do obecnego katalogu stosowanych w kraju form pomocy osobom bezdomnym rozwiązań nowatorskich. Warto w tym miejscu dodać, że stosowanie wielu form wsparcia osób bezdomnych zdaje się wszechstronnie oddziaływać na osobę korzystającą z pomocy. Praca z osobą bezdomną powinna być procesem i jako proces powinna być dostosowana do potrzeb danej osoby. Koncentrować się on powinien na pokonaniu tych barier, które z różnych przyczyn (np. duże zadłużenia, niestabilna sytuacja zdrowotna, wypierany problem alkoholowy, brak kwalifikacji zawodowych) uniemożliwiają danej osobie odzyskanie i utrzymanie pełnego uczestnictwa społecznego. b. DBANIE O ODPOWIEDNI POZIOM RELACJI MIĘDZY OSOBAMI BEZDOMNYMI (BENEFICJENTAMI POMOCY) A OŚRODKIEM POMOCY SPOŁECZNEJ I ORGANIZACJAMI POZARZĄDOWYMI Z przeprowadzonych badań w Gdańsku wynika, że osoby bezdomne nisko oceniają funkcjonowanie gdańskiego ośrodka pomocy społecznej, nieco lepiej oceniane są organizacje pozarządowe prowadzące placówki dla osób bezdomnych. Zarówno w przypadku ośrodka pomocy społecznej, jak również przedstawicieli organizacji pozarządowych rekomenduje się większą dbałość i otwartość na potrzeby osób bezdomnych, udzielanie bardziej kompleksowego wsparcia, zadbania o relacje z osobami bezdomnymi tak, by z jednej strony nie budować postawy roszczeniowej wśród osób bezdomnych, z drugiej zaś by zawsze podkreślać podmiotowość, a nie przedmiotowość beneficjenta pomocy społecznej. Wydaje się, że dbanie o odpowiedni poziom relacji między osobami bezdomnymi a osobami im pomagającymi z jednej strony zwiększa poczucie partycypacji osób będących w trudnej 110 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

sytuacji życiowej w procesie wsparcia, z drugiej zaś przyczyniać się może do podniesienia trafności i adekwatności form wsparcia. c. STOSOWANIE POMOCY MAJĄC NA WZGLĘDZIE PROBLEM UZALEŻNIENIA OD UZYSKIWANEGO WSPARCIA Z racji tego, że osoby bezdomne chętnie korzystają z udzielanego im wsparcia trzeba mieć na uwadze fakt częstego uzależnienia sią od udzielanej pomocy. W praktyce oznacza to, że świadcząc wsparcie osobom bezdomnym należy zadbać o właściwą partycypację samych osób bezdomnych w procesie kształtowania planu pomocy. W tym kontekście wskazać należy, że pomoc osobom bezdomnym powinna być „uszyta” na ich miarę, ich potrzeby i problemy. Indywdidualizacja pomocy osobom bezdomnym zapewnia bardziej skuteczną pomoc, sama w sobie wymaga zaangażowania osoby bezdomnej, jak również może przyczyniać się do zwiększenia poczucia własnej wartości, poziomu sprawczości życiowej. d. PODEJMOWANIE PRACY W KIERUNKU USAMODZIELNIANIA Z przeprowadzonych badań wynika, że osoby bezdomne podejmując działania w kierunku wyjścia z bezdomności zazwyczaj ograniczają się do poszukiwania miejsca zamieszkania oraz źródeł zarobkowania. Niepokojem napawać może fakt, że jedynie niewielka liczba osób bezdomnych wskazuje na podejmowanie indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności. W tym kontekście postuluje się większe zwrócenie uwagi na podejmowanie działań zmierzających do usamodzielnienia osób bezdomnych. Myśląc o zawiązywaniu indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności należy przyłożyć szczególną uwagę do odpowiedniego procesu przygotowania potencjalnych kandydatów do uczestnictwa w tego rodzaju programach. e. WSPARCIE OSÓB OPUSZCZAJĄCYCH ZAKŁADY KARNE Z przeprowadzonych w Gdańsku badań wynika, że prawie połowa respondentów przyznała się do pobytu w zakładzie karnym. Wydaje się, iż słusznym byłoby prowadzenie z jednej strony pracy socjalnej jeszcze na terenie zakładu karnego, której celem byłoby uniknięcie sytuacji bezdomności, z drugiej zaś prowadzenie odpowiedniego wsparcia już w trakcie bezdomności. W tym kontekście warto wskazać, iż osoby, które opuściły zakład karny (osoby posiadające doświadczenie związane z pobytem na terenie instytucji totalnej) bardziej narażone są na powrót do zachowań przestępczych niż osoby, któe nigdy takowych zachowań nie przejawiały. W tym kontekście ważne jest, aby poprzez świadczenie pracy socjalnej doprowadzić do całkowitego zerwania z dotychczasowym życiem przestępczym, ale również stworzyć możliwość negatywnego przełamywania stereotypu więźnia, tak widocznego w przypadku pracodawców. f. PODEJMOWANIE DZIAŁAŃ PROWADZĄCYCH DO WZROSTU AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH Mając na uwadze fakt, że osoby bezdomne bardzo często długo pozostają w swojej bezdomności, istnieje pilna potrzeba przygotowania osoby bezdomnej do podjęcia stałej, 111 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

legalnej pracy zarobkowej. W tym celu należy poddawać osoby bezdomne szkoleniom nastawionym przede wszystkim na wzbudzenie nawyku pracy, umiejętności racjonalnego planowania swoich wydatków, umiejętności planowania czasu wolnego. Po drugie należy baczną uwagę zwrócić należy na aktywizację zawodową młodych osób bezdomnych. Z przeprowadzonych badań wynika, że część osób, które nie przekroczyła 30 roku życia w ogóle nie podejmuje pracy zarobkowej. W tym kontekście istnieje pilna potrzeba wyszukania takich osób i włączenia ich w różnego rodzaju programy nakierowane na reintegrację zawodową i społeczną. Jest to o tyle istotne, że osoby młode najkrócej przebywają w bezdomności i jako takie wydają się posiadać największe szanse na wyjście z niej. Aktywizacja zawodowa młodych osób dotyczy przede wszystkim kobiet, które posiadają dzieci. W tym zakresie należałoby w sposób odpowiedni stworzyć samotnej bezdomnej matce odpowiednie warunki do podjęcia pracy poprzez indywidualne wsparcie (na przykład w postaci asystenta), połączone z opłaceniem dziecku pobyt w żłobku, czy w przedszkolu. W tym momencie bezdomna matka będzie mogła bez problemu podjąć pracę zarobkową, uzyska wsparcie przy rozwiązywaniu bieżących problemów, wynikających z łączenia roli matki i pracownika, a dziecko będzie część swojego codziennego czasu spędzać wśród swoich rówieśników – poza sferą bezdomności i zasięgiem instytucji dla osób bezdomnych. Takie postępowanie, powinno być zapisane w indywidualnym kontrakcie wychodzenia z bezdomności. Jak wskazują wyniki badań głównym problemem w kwestii zatrudnienia nie wydaje się być brak ofert pracy, lecz pogarszające się zdrowie osób bezdomnych. To właśnie zła kondycja zdrowotna, częste orzeczenia o niepełnosprawności, chorowanie w sposób przewlekły powodują, że pomimo wykazywanych chęci osoby bezdomne są niezdolne do podjęcia w sposób trwały pracy. Jak wskazują wyniki badań istnieje grupa osób, która pomimo swojej niepełnosprawności (zazwyczaj w stopniu lekkim) podejmuje czynności zarobkowe. Biorąc pod uwagę fakt, że coraz częściej niepełnosprawność osoby nie jest czynnikiem hamującym zatrudnienie osoby (w wielu przypadkach jest wręcz na odwrót), należy osobom bezdomnym umożliwić kontakt z tymi pracodawcami, którzy wyrażają chęć zatrudnienia niepełnosprawnej osoby bezdomnej. W tym celu istnieje pilna potrzeba nie tylko dokonania rzetelnej diagnozy w zakresie zlokalizowania takich osób, ale również podjęcie szerokich i międzysektorowych rozmów z przyszłymi potencjalnymi pracodawcami osób bezdomnych. Podobnie, jak w aspekcie zdrowia, również w przypadku problemu aktywności zawodowej osób bezdomnych, pomysłem godnym uwagi jest dokonanie specjalizacji placówek, w których przebywają osoby bezdomne. Wydzielenie na terenie Gdańska miejsc, w którym będą przebywać osoby chcące podjąć pracę, z jednej strony ułatwiłoby ich szkolenia, z drugiej zaś osoby takie zostałyby fizycznie oddzielone od tych osób bezdomnych, którzy nie przejawiają chęci zmiany swojej dotychczasowej sytuacji życiowej. g. ZABEZPIECZENIE ZDROWIA SOMATYCZNEGO OSÓB BEZDOMNYCH W komponencie zdrowia osób bezdomnych można powiedzieć, że badana grupa respondentów często choruje na przewlekłe choroby, relatywnie często korzysta z opieki medycznej w postaci hospitalizacji. Biorąc pod uwagę sytuację biedy i braku wystarczających środków finansowych niezbędnych do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednie zabezpieczenie usług medycznych skierowanych do osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Dbając o dobrą kondycję zdrowotną osób bezdomnych słusznym wydaje się być pomysł zacieśnienia współpracy między placówkami medycznymi a systemem pomocy osobom bezdomnym. Pozwoliłoby to na zdobycie 112 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

podstawowej wiedzy zarówno z zakresu bezdomności, jak i możliwości leczenia osób bezdomnych. Rekomendacją dla pracy z osobami bezdomnymi jest wzbudzenie wśród osób bezdomnych potrzeby dbania o własne zdrowie poprzez uświadomienie negatywnych skutków antyzdrowotnych zachowań. W kontekście wzrostu odsetka osób aktywnych zawodowo należałoby się zastanowić nad podjęciem działań prowadzących do zwiększenia aktywności zawodowej tych osób bezdomnych, które posiadają orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu lekkim. h. WSPARCIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO OSÓB BEZDOMNYCH W sytuację pozostawania dłuższy czas bez własnego miejsca zamieszkania wpisane są różnego rodzaju czynniki, które mają negatywny wpływ na kondycję psychiczną osób bezdomnych. Do tego rodzaju zmiennych zaliczyć należy brak wpływu na własne życie, poczucie samotności i osamotnienia, stany depresji czy brak poczucia sensu własnego życia. Każdy czynnik wskazany powyżej może obniżać szanse na usamodzielnienie się bądź poprawę własnej sytuacji życiowej. Mając na uwadze proces reintegracji zawodowej i społecznej, jak również godne życie w sytuacji bezdomności należy baczniejszą uwagę zwrócić na niesienie pomocy stricte psychologicznej oraz psychiatrycznej, bez względu na to, w jakim miejscu osoby te przebywają. W tym aspekcie istotną kwestią wydaje się być również prowadzenie odpowiednich zajęć przez terapeutów zajęciowych w celu aktywizacji zawodowej i społecznej osób bezdomnych, jak również prowadzenie terapii indywidualnych i grupowych w zakresie pokonywania syndromów choroby alkoholowej. i.

ODPOWIEDNIE WYKORZYSTANIE POZIOMU KAPITAŁU SPOŁECZNEGO

DEKLAROWANEGO

WYSOKIEGO

Z przeprowadzonych w Gdańsku badań wynika, że osoby bezdomne wierzą w zmianę własnej sytuacji życiowej, jak również odczuwają, iż mają wpływ na swoje życie. Wyniki badań wskazują również, że ponad połowa osób bezdomnych przebywających na terenie miasta Gdańsk posiada i stara się realizować własne pasje życiowe. Mając na uwadze te informacje rekomenduje się stwarzanie takich możliwości realizacji własnych zainteresowań i pasji, które doprowadziłyby do wzrostu poczucia sensu życia, do poczucia własnego godności. Z drugiej strony warto świadczyć wsparcie o charakterze psychologicznym, które doprowadziłoby do realnej zmiany postawy życiowej osób bezdomnych. Wiara we własne siły, poczucie sprawstwa powodują, że osoba bezdomna widzi więcej możliwości rozwiązania swojej trudnej sytuacji życiowej j.

PROWADZENIE PRACY SOCJALNEJ BEZDOMNOŚCIĄ I ICH RODZINAMI

OSOBAMI

ZAGROŻONYMI

Prowadzone wśród osób bezdomnych badania pokazują, że na rok przed staniem się osobą bezdomną znaczna część respondentów starała się o uzyskanie pomocy ze strony różnego rodzaju instytucjach/organizacjach/podmiotach. Część z osób starających się o pomoc ją uzyskała, część niestety nie. W obu przypadkach okazało się, że udzielona pomoc bądź jej brak nie uchroniła badanych osób przed staniem się osobom bezdomną. Oznacza to, że w przyszłości należy w sposób odpowiedni zadbać o udzielanie odpowiedniej pomocy, w 113 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

odpowiednim wymiarze i w odpowiednim czasie osobom zagrożonym bezdomnością. W tym celu należy zadbać o szczegółową identyfikację najpilniejszych potrzeb osób bezdomnych przede wszystkim przez pracowników socjalnych. Nie bez znaczenia jest również podejmowanie pracy z osobami zagrożonymi bezdomnością, zadłużonymi, posiadającymi orzeczoną eksmisję w celu ograniczenia ich zadłużenia i spłaty zaległości finansowych. Wydaje się, że właściwą rekomendacją dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Gdańsku jest również potrzeba szerszego poinformowania osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością o dostępnych formach pomocy. Warto w tym miejscu wskazać, że na bardzo niskim poziomie realizowane są indywidualne programy wychodzenia z bezdomności. W tym kontekście postuluje się bardziej profesjonalne działania prowadzące do wchodzenia osób bezdomnych w tego rodzaju działania. W trakcie realizowanych badań okazało się, że tuż przed okresem bezdomności badane osoby bezdomne często doświadczały konfliktów małżeńskich, których wynikiem okazywał się rozpad związku małżeńskiego. Mając na uwadze relacje rodzinne osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością należy w zakresie profilaktyki bezdomności dołożyć starań do roztoczenia odpowiedniego wsparcia wszystkich członków rodzin pozostających w kryzysie. Odpowiednim narzędziem w tym celu wydaje się być prowadzona nie tylko środowiskowa praca socjalna ale również asystentura pozwalająca na prowadzenie pogłębionej pracy z rodziną i poszczególnymi jej członkami. k. ODPOWIEDNIE WSPIERANEGO

ZABEZPIECZENIE

ZAKRESIE

MIESZKALNICTWA

Z przeprowadzonych badań wynika, że prawie połowa badanych osób jest na liście osób oczekujących na przyznanie mieszkania komunalnego bądź socjalnego. Doświadczenie każe wskazywać, że czas oczekiwania na przyznanie własnego lokum kształtuje się na poziomie kilku lat. W konsekwencji często dochodzi do sytuacji, w której osoba bezdomna będąca w końcowym procesie usamodzielnienia zapisanym w indywidualnym programie wychodzenia z bezdomności jest zmuszona do ciągłego zamieszkiwania w placówce dla osób bezdomnych, bez możliwości przebywania we własnym mieszkaniu. W tym kontekście postuluje się, i jest to postulat zbieżny z wypowiedziami osób kluczowych biorących udział w badaniu zwiększenie aktywności gminy w kierunku poprawy sytuacji mieszkaniowej osób najuboższych. Gmina powinna zaplanować mieszkania dla tych osób bezdomnych, które kończą proces reintegracji społecznej i zawodowej. Odpowiednim działaniem w tym zakresie wydaje się być tworzenie mieszkań wspieranych, chronionych czy treningowych. l.

DZIAŁANIA NAKIEROWANE NA POSIADANIE WŁASNEGO MIESZKANIA

Wydaje się słusznym stwierdzenie, że dla osób bezdomnych przebywających na terenie Gdańska bardzo istotne jest postrzeganie własnej bezdomności przez pryzmat komponentu związanego z mieszkalnictwem. Oczywisty wydawałoby się związek bezdomności z brakiem realizacji podstawowej potrzeby w postaci posiadania mieszkania zauważalny jest co najmniej na trzech poziomach: 

pierwsza perspektywa związana jest z postrzeganiem przyczyn własnej bezdomności (bezdomność bardzo często słusznie jest kojarzona z zadłużeniem mieszkaniowym), 114 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

 

druga nawiązuje do najpilniejszych potrzeb w procesie usamodzielnienia się (ponad trzy czwarte badanych osób bezdomnych w Gdańsku uważa, że do usamodzielnienia się niezbędne jest przede wszystkim własne mieszkanie) do trzeciej perspektywy zaliczyć należy wszelkiego rodzaju działania podejmowane w kierunku wyjścia z bezdomności, które ściśle łączą się z problemami mieszkaniowymi: poszukiwanie własnego mieszkania, redukcja zadłużenia, itp.)

Z przeprowadzonych badań prowadzonych wśród osób bezdomnych w Gdańsku jasno wynika, że mamy do czynienia z sytuacją potrójnego zorientowania na mieszkanie w zakresie rzeczywistych kroków podejmowanych jak i percepcji wyjścia z bezdomności. Tego rodzaju stwierdzenie pozwala wyprowadzić rekomendację, według której działania na wspieranie osób bezdomnych w Gdańsku jeszcze bardziej, w jeszcze większym stopniu powinny kłaść nacisk na realizację programów mieszkaniowych, oddłużeniowych pamiętając przy tym oczywiście o dodatkowym wsparciu osób bezdomnych utrzymanym na wysokim poziomie (praca socjalna, służba zdrowia, wsparcie społeczne, prawne, psychologiczne i psychiczne).

115 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ANEKS 1. LISTA ANALIZOWANYCH DOKUMENTÓW W ANALIZIE DESK RESEARCH 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

23.

24. 25. 26.

Rocznik Demograficzny 2011 (Główny Urząd Statystyczny). Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 roku. Stan w dniu 31 XII (Główny Urząd Statystyczny). Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r. (Główny Urząd Statystyczny). Bank Danych Lokalnych (Główny Urząd Statystyczny). Rynek pracy województwa pomorskiego w 2011 roku wg powiatów (Wojewódzki Urząd Pracy). Informator o instytucjach niosących pomoc osobom bezdomnym w województwie pomorskim. Sprawozdanie roczne MPiPS-03 z udzielonych na terenie Gdańska świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach za I-XII 2010. Sprawozdanie MK2: Meldunek kwartalny z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za okres I–IX 2011 r. Informacja o odprowadzanych składkach na ubezpieczenie emerytalno-rentowe za I-XII 2010. Informacja o odprowadzanych składkach na ubezpieczenie zdrowotne za I-XII 2010. Ekspertyza „Problem bezdomności w Mieście Gdańsku oraz plany jego rozwiązywania”. Sprawozdanie z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku za rok 2010. Informacje do sprawozdania z działalności Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku za 2010 rok (sporządzone przez Referat ds. Osób Bezdomnych). Wstępne wyniki z badania socjodemograficznego osób bezdomnych na terenie Gdańska. Budżet miasta Gdańska za 2010 rok. Statut Miasta Gdańska. Regulamin organizacyjny Urzędu Miejskiego w Gdańsku. Statut Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku. Regulamin organizacyjny Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsk. Gdańska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych do roku 2015. Gdański Program Rozwiązywania Problemu Bezdomności na rok 2010. Oferta Partnerstwa Lokalnego Gdańsk do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I). Świadczenie usług streetworkingowych w Gdańsku (fragment ekspertyzy z przygotowywanej do druku publikacji „Podręcznik streetworkera bezdomności” pod red. M. Dębskiego). Informacja dotycząca pracy socjalnej prowadzonej z bezdomnymi matkami z dziećmi przez Referat ds. Osób Bezdomnych MOPS w Gdańsku. Sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie za I-XII 2010. Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy Miasta Gdańska na lata 2009-2013. 116 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

27. Kwestionariusz za rok 2010 wypełniony przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku.

117 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ANEKS 2. ZESTANDARYZOWANY KWESTIONARIUSZ WYWIADU DLA OSÓB BEZDOMNYCH Szanowny Panie / Szanowna Pani! rozmowa, którą zaraz z Panem/Panią przeprowadzę służy zebraniu bardzo ogólnych informacji o warunkach życia ludzi, którzy borykają się z problemem braku własnego dachu nad głową. W realizowanym badaniu chodzi o to, aby wiedza, jaką uzyskamy, była pomocna tym wszystkim, którzy odpowiadają za poprawę usług dla osób bezdomnych. chciał(a)bym zwrócić uwagę na jedną istotną rzecz: Pani/i odpowiedzi są całkowicie anonimowe a zebrane w trakcie realizacji wywiadów informacje posłużą jedynie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych i jako takie pozostaną w pełni poufne. Nikt nie będzie zatem wiedział, jakich udzielił(a) Pan/i odpowiedzi. Warto również dodać, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych a jedynie szczere i odnoszące się do Pani/i życia.

Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie ...........korzystał/a Pan/i z którejkolwiek z wymienionych form pomocy udzielanych przez różne instytucje (pomoc społeczna, organizacja pozarządowa, stowarzyszenie, itd.)? Proszę wskazać wszystkie, z których pomocy Pan/i korzystał/a POKAŻ KARTĘ NR 1 1. Wsparcie finansowe w postaci zasiłku 2. Schronienie (noclegownia / schronisko) 3. Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną 4. Pomoc psychologiczna 5. Pomoc lekarska, szpitalna 6. Odzież 7. Wyżywienie 8. Indywidualny program wychodzenia z bezdomności 9. Łaźnia 10. Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) 11. Korzystanie z poradni uzależnień 12. Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) 13. Pomoc w znalezieniu mieszkania 14. Pomoc w znalezieniu pracy 15. Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia 16. Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy 17. Nie korzystałem z żadnej 18. Inne, prosimy wpisać jakie……….............................

Korzystanie z pomocy Korzystał/a

Nie korzystał/a

Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie ........... spotkał(a) się Pan/i z odmową pomocy? 1. tak – przejdź do pytania nr 3 2. nie – przejdź do pytania nr 5

Ile razy odmówiono Pani/i pomocy w ciągu ostatniego roku? POKAŻ KARTĘ NR 2 1. 1-2 razy 2. 3-5 razy 3. więcej niż 5 razy 4. trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi

118 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Która z form pomocy jest najbardziej Pani/i potrzebna?

Proszę pomyśleć sobie o ostatniej sytuacji, w której odmówiona została Panu/i pomoc. Proszę powiedzieć, czym uzasadniano odmowę? Pytanie prekategoryzowane czyli takie, w którym zadajemy pytanie otwarte i czekamy na odpowiedź osoby bezdomnej. Uzyskaną odpowiedź zaznaczamy na widocznej poniżej kafeterii. W przypadku odpowiedzi, której nie ma w poniższej liście prosimy o wpisanie jej w kategorię inne odpowiedzi 1. nie uzasadniono w ogóle 2. Brak zameldowania na terenie gminy (rejonizacja pomocy) 3. nietrzeźwością 4. Brak niezbędnych dokumentów (dowód os.) 5. brakiem wystarczających środków 7. nie wiem dlaczego odmówiono mi pomocy na pomoc 8. Inne, prosimy wpisać jakie…........... 6. niechęć i brak dobrej woli pracownika socjalnego

Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej działającego w …………………………..? 1. tak – przejdź do pytania nr 6 2. nie – przejdź do pytania nr 7

Jeśli tak, to jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) działanie ośrodka pomocy społecznej w …………………..? Proszę wpisać ocenę…………………. nie wiem, trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi

Interesuje nas z pomocy jakich instytucji lub stowarzyszeń działających na terenie .............. korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego roku. W tabeli poniżej prosimy wymienić ich nazwy oraz ocenić oferowaną przez nie pomoc, posługując się szkolna skalą ocen (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) Nazwa organizacji, proszę wpisać(np. Caritas) Ocena

A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie. 8.1. Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach? 8.2. Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach? 8.3. Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejętności? 8.4. Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy? 8.5. Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo? 9.

TAK

NIE

Proszę zaznaczyć z jakiego źródła / źródeł pochodzą Pan/i dochody w bieżącym roku? (Proszę zakreślić wszystkie źródła, z których czerpie Pan/i dochody). POKAŻ KARTĘ NR 3 1. 3. 5. 7. 9.

Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej Praca bez formalnej umowy („na czarno” Zasiłek celowy z pomocy społecznej Alimenty

2. 4. 6. 8. 10.

Renta Zbieractwo Zasiłek dla bezrobotnych Emerytura Żebractwo

119 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

11.

Wsparcie członków rodziny

12.

Nie mam żadnych dochodów – przejdź do pytania nr 11 10. Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. POKAŻ KARTĘ NR 4 1. Do 200 zł 2. od 1001 zł do 1200 zł 3. od 200 zł do 400 zł 4. od 1201 zł do 1500 zł 5. od 400 zł do 600 zł 6. od 1500 zł do 1800 zł 7. od 601 zł do 800 zł 8. powyżej 1800 zł 9. od 801 zł do 1000 zł 10. trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem – nie czytać tej odpowiedzi 11. nie powiem – nie czytać tej odpowiedzi

A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie. 11.1. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście”? 11.2. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się w tym toku sytuacje, w których przebywał Pan/i nielegalnie w jakichś miejscach? 11.3. Czy w tym roku otrzymywał(a) Pan/i darmowe ubrania? 11.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”? 11.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyła się Pani/i sytuacja proszenia ludzi o „datki” na ulicy?

SYTUACJA FINANSOWA

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

Przejdź do pyt.

Przejdź do pyt. 14.1

12.1. Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty, kary sądowe, zajęcia komornicze? 12.2. Czy posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki u swoich znajomych, przyjaciół bądź związane z zakupami „na zeszyt”? 12.3. Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej? 12.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się takie sytuacje, w których brakowało Pani/i pieniędzy na zakup rzeczy dla Pani/i ważnych takich jak jedzenie, leki, odzież, itp? 12.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Pani/i sytuacje, w których musiał(a) się Pan/i ukrywać przed osobami/instytucjami, którym jest Pan/i winien pieniądze?

SYTUACJA FORMALNA 13.1. Czy posiada Pan/i dowód osobisty? 13.2. Czy aktualnie posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne? 13.3. Czy znajduje się Pan/i na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne? 13.4. Czy posiada Pan/i prawo własności do lokalu mieszkalnego? 13.5. Czy posiada Pan/i stały meldunek?

120 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

13.6

14.1

13.6. Czy posiada Pan/i stały meldunek znajduje się na terenie gminy, na terenie której Pan/i aktualnie przebywa? 1. tak 2. nie PATOLOGIE SPOŁECZNE

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

14.1. Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym? 14.2. Czy w Pani/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy? 14.3. Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrona kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.? 14.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pani/i upić się? 14.5. Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków? KAPITAŁ SPOŁECZNY 15.1. Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku? 15.2. Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom? 15.3. Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje? 15.4. Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób? 15.5. Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa? WSPARCIE 16.1. Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny? 16.2. Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć? 16.3. Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych? 16.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej? 16.5. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.? DOBROSTAN PSYCHICZNY 17.1. Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie? 17.2. Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną? 17.3. Czy czuje się Pan/i osobą samotną? 17.4. Czy ma Pan/i wpływ na własne życie? 17.5. Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy?

121 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ZDROWIE 18.1. 18.2. 18.3. 18.4.

18.5. 18.6. 18.7. 18.8.

Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową? Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę? Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan() u jakiegoś lekarza? Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności takich jak mycie się, ubieranie, poruszanie się, dbanie o własną higienę, przygotowanie posiłku? Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu? Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza? Czy jest Pan/i przewlekle chory? Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności?

19. Jeśli tak, to jaki stopień niepełnosprawności Pan/i posiada? 1. znaczny/ pierwsza grupa 2. umiarkowany/ druga grupa 3. lekki/ trzecia grupa 4. Nie wiem

TAK

NIE

przejdź do pytania nr 19, omiń pytanie nr 20

przejdź do pytania nr 20

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

- przejdź do pytania nr 20

20. Czy stara się Pan/i o przyznanie grupy inwalidzkiej /stopnia niepełnosprawności? 1. tak 2. nie 3. nie wiem – nie czytać tej odpowiedzi

21. Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował(a) Pan/i, aby wyjść z bezdomności? Można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź – POKAŻ KARTĘ NR 5 1. Szukałem/szukałam pracy / 2. Przystąpiłem/przystąpiłam do indywidualnego korzystałem/korzystałam z doradztwa zawodowego programu wychodzenia z bezdomności 3. Wyrobiłem/wyrobiłam dokumenty 4. Poprawiłem/poprawiłam kontakty z rodziną 5. Szukałem/szukałam miejsca do zamieszkania 6. Podjąłem/podjęłam terapię 7. Podjąłem/podjęłam edukację (szkoła, kursy, 8. Podjąłem/podjęłam leczenie szkolenia) 9. Zredukowałem/zredukowałam zadłużenie 10. Nic nie robiłem/robiłam 11. Inne działania, jakie?............................................... 22. Co według Pani/i najbardziej pomogłoby Pani/i w wyjściu z bezdomności? Można zaznaczyć maksymalnie 5 odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 6 1. Posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu 2. Wsparcie finansowe, zapomogi 3. Podsiadanie własnego miejsca zamieszkania 4. Profesjonalna opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja, wsparcie terapeutyczne 5. Redukcja zadłużenia 6. Pomoc w wyrobieniu dokumentów (uzyskanie formalnego meldunku, wyrobienie dowodu osobistego, ubezpieczenia zdrowotnego) 7. Poprawa kontaktów rodzinnych, 8. Pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.) 9. Pomoc rodziny, wsparcie rodziny

122 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

10. Nic mi nie pomoże w wyjściu z bezdomności, 11. Inne, prosimy wpisać jakie…………................................................................................................. 23. Proszę cofnąć się w czasie i sięgnąć pamięcią do czasu JEDNEGO ROKU przed okresem Pani/i bezdomności. Czy w tamtym czasie wystąpiło któreś z następujących wydarzeń? Jeśli tak, proszę powiedzieć, czy zwracał się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji oraz czy była to instytucja działająca na obszarze gminy …………….. Jeśli dane wydarzenie nastąpiło przed okresem bezdomności (23A) to należy zadać pytanie 23V oraz 23C. Jeśli wydarzenie nie miało miejsca należy ominąć zadawanie pytani 23B i 23C i przejść do czytania kolejnych wydarzeń 23A. Czy w okresie jednego roku przed bezdomnością wystąpiło, któreś z następujących wydarzeń? Tak

Nie

23B. Czy zwracał(a) się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji?

Tak

Nie

23C. Czy instytucja ta działa na terenie …………………?

Tak

Nie

23.1. Zadłużenie 23.2. Eksmisja 23.3. rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego 23.4. Konflikty domowe, sytuacje przemocy 23.5. Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony) 23.6. Utrata pracy, bezrobocie 23.7. Uzależnienie (alkohol, narkotyki) 23.8. Choroba psychiczna 23.9. Inne, prosimy wpisać jakie......................

Na koniec prosimy o podanie jeszcze kilku informacji na Pana/i temat. Przypominamy, że wszystkie dane zebrane za pośrednictwem ankiet są anonimowe i posłużą wyłącznie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych. M1. Proszę podać swoją płeć? Prosimy nie czytać tego pytania tylko bezpośrednio zaznaczyć właściwą odpowiedź 1. kobieta 2. mężczyzna M2. Proszę podać rok Pani/i urodzenia:

………………………..rok

M3. Czy jest Pan/i obywatelem Polski? 1. tak 2. nie M4. Jakie ma Pan/i wykształcenie? POKAŻ KARTĘ NR 7 1. Niepełne podstawowe

123 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2. Zawodowe 3. Podstawowe 4. Średnie 5. Gimnazjalne 6. Wyższe M5. Od ilu lat jest Pan/i osobę bezdomną? Proszę wpisać liczbę lat:

……………………….. lat

M6. Gdzie przebywał/a Pan/i najczęściej w ciągu ostatnich roku? Proszę wymienić wszystkie pasujące odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 8 1. Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) 2. Rury i węzły ciepłownicze, bunkry 3. Stancje, pokoje wynajmowane 4. Kątem u rodziny lub znajomych 5. Altanki, baraki na działkach 6. Mieszkania wspierane 7. Pustostany, domy do rozbiórki 8. Szpital 9. Dworzec, wagony, bocznice kolejowe 10. Zakład penitencjarny (więzienie) 11. Klatki schodowe, strychy, piwnice 12. Inne, prosimy wpisać jakie...............................................................................................………… M7. Gdzie Pan/i mieszkała w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym? POKAŻ KARTĘ NR 9 1. We własnym mieszkaniu 2. W mieszkaniu wynajętym 3. W więzieniu 4. W mieszkaniu rodziców 5. W domu dziecka 6. W mieszkaniu konkubenta/tki 7. W domu poprawczym 8. W szpitalu 9. W hotelu robotniczym / mieszkaniu zakładowym 10. U kolegi/koleżanki 11. U innego członka rodziny 12. W innym miejscu, w jakim?...................................... M8. Od jakiego czasu (lat lub miesięcy) przebywa Pan/i na terenie gminy, na której aktualnie się znajdujemy? Proszę wpisać liczbę lat. Jeśli respondent poda liczbę miesięcy proszę ją przeliczyć na liczbę lat ......... lat M9. Czy ma Pan/i dzieci? 1. tak, podaj liczbę…………………. 2. nie, nie mam dzieci M10. Czy w ciągu ostatnich 3 lat wyjeżdżał/a Pan/i za granicę w celach zarobkowych? 1. tak, 2. nie

124 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ANEKS 3. INDYWIDUALNY WYWIAD POGŁĘBIONY DYSPOZYCJE DO WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH Z PRZEDSTAWICIELAMI INSTYTUCJI/ORGANIZACJI DZIAŁAJĄCYMI NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH Temat ogólny

1. Bezdomność jako (lokalny) problem społeczny

Temat ogólny

Zagadnienia szczegółowe 1.

Jakie znaczenie (jaką rangę) ma bezdomność wśród problemów społecznych gminy – zdaniem respondenta?

Ocena skali zjawiska bezdomności w gminie zdaniem respondenta (także u ujęciu dynamicznym); należy dopytać się o źródła informacji (badania, statystyki, itp.).

Najważniejsze potrzeby bezdomnych w gminie.

Czy/jak w ciągu ostatnich lat zmienił się charakter bezdomności w gminie: przyczyny i charakterystyka socjodemograficzna bezdomności, potrzeby?

Stosunek społeczności lokalnej do bezdomności na podstawie doświadczeń respondenta: świadomość problemu i skali zjawiska, stosunek (nastawienie) do osób bezdomnych.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Jakie są najważniejsze problemy społeczne miasta/gminy? ■ Wymienił(a) Pan(i) następujące problemy społeczne gminy… Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) uszeregować je od najważniejszego do najmniej ważnego? [Poprosić o uzasadnienie]. ■ [Jeśli wśród problemów nie ma bezdomności – poprosić o wyjaśnienie dlaczego zabrakło jej na liście, następnie poprosić o porównanie znaczenia problemu bezdomności z problemami z listy]. 2. Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) coś powiedzieć na temat liczby bezdomnych na terenie miasta i gminy? Czy Pana(i) zdaniem w ciągu ostatnich kilku lat skala zjawiska bezdomności zmieniała się (jak?, dlaczego?), czy też utrzymywała się na względnie niezmienionym poziomie? Czy na terenie gminy były prowadzone jakieś badania/szacunki/statystyki dotyczące bezdomności (wykluczenia społecznego)? 3. Jakie są Pana(i) zdaniem obecnie najważniejsze potrzeby bezdomnych na terenie gminy? 4. Czy zauważył(a) Pan(i), żeby w ciągu ostatnich kilku lat na terenie miasta/gminy zmienił się charakter bezdomności, czy też pozostaje on względnie niezmienny (chodzi mi np. o wiek bezdomnych, przyczyny wchodzenia w bezdomność, itp.)? ■ [W przypadku zmian: jakie?, jaki mają charakter?, jak je Pan(i) ocenia, czy się utrzymają (będą maleć/narastać)?, czy dotyczą np. wieku?, stanu zdrowia?, proporcji kobiet i mężczyzn? grup społecznych, których dotyczy ten problem, korzystania z instytucjonalnego wsparcia?, przyczyn bezdomności?]. 5. Jak w Pana(i) ocenie społeczność miasta/gminy traktuje kwestię bezdomności? Czy bezdomność dostrzegana jest przez społeczność miasta/gminy jako widoczny problem społeczny, czy też nie? Jaki obraz osoby bezdomnej dominuje wśród mieszkańców gminy? Czy na tę kwestię ma wpływ wielkości miejscowości, w której się mieszka?

Zagadnienia szczegółowe

Przykładowe pytania szczegółowe

125 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2. Działania podejmowan e przez instytucję/org anizację reprezentowa ną przez respondenta

Zakres świadczonych usług, ocena adekwatności (realizacji istotnych potrzeb) i skuteczności oraz efektywności działań podejmowanych przez instytucję/organizację.

Ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian w funkcjonowaniu instytucji/organizacji: zakres świadczonych usług, organizacja pracy, kompetencje kadry, kooperacja z innymi instytucjami/organizacjami, infrastruktura, finansowanie.

1. Prosił(a)bym, aby pokrótce opisał(a) Pan(i) działania podejmowane przez instytucję/organizację, którą Pan(i) reprezentuje (zakres usług). ■ Jakie są podstawowe cele tych działań (dopytać się o cele krotko- i długoterminowe)? ■ W jakim zakresie działania te zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań, np. co uważa się za sukces w pracy z uczestnikami terapii?] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu instytucji, którą Pan(i) reprezentuje (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, współpracę z innymi instytucjami/organizacjami, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nią projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]

126 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Temat ogólny

Zagadnienia szczegółowe 1.

2. 3. Współpraca międzyinstytu cjonalna

Przykładowe pytania szczegółowe

Stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit: przypisywanie rangi problemowi, gotowość do angażowania się w projekty na rzecz bezdomnych (wykraczające poza statutowe działania instytucji/organizacji). Współpraca pomiędzy instytucjami działającymi na rzecz osób bezdomnych (także spoza partnerstwa): a. formy i zakres kooperacji, b. ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian, najważniejsze wyzwania i trudności – jak je przezwyciężyć, c. instytucje które warto zaangażować – zainteresować problemem bezdomności, d. powiązania nieformalne – ocena na ile są funkcjonalne z perspektywy rozwiązywania problemów osób bezdomnych.

1. Jaki stosunek do problemu bezdomności reprezentują przedstawicie kluczowych instytucji z terenu miasta/gminy? Jaką rangę przypisują problemowi bezdomności? Jak Pani(i) ocenia ich zaangażowanie w pomoc osobom bezdomnym (chodzi mi oczywiście o działania wykraczające poza te, które wynikają z realizacji przepisów)? 2. Jak na terenie miasta/gminy ocenia Pan(i) funkcjonowanie systemu pomocy oferowanej osobom bezdomnym? ■ Jak przebiega współpraca pomiędzy instytucjami ważnym z perspektywy pomocy osobom bezdomnym? ■ Czy jakieś projekty realizowane są wspólnie? ■ Czy warto byłoby wprowadzić jakieś zmiany we współpracy pomiędzy instytucjami i organizacjami, które Pan(i) wymienił(a)? ■ Czy są jakieś instytucje/organizacje, które warto byłoby zaangażować w rozwiązywanie problemów osób bezdomnych (dlaczego?), ewentualnie zwiększyć ich zaangażowanie? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]. ■ Jak ocenia Pan(i) nieformalną stronę relacji pomiędzy przedstawicielami instytucji/organizacji, które Pan(i) wymienił(a)? Czy/w jaki sposób przekładają się one na rozwiązywanie problemów osób bezdomnych?

127 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Temat ogólny 1.

4. doraźna

Zagadnienia szczegółowe Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest pomoc doraźna; w tym kadra, infrastruktura, finansowanie. Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

Pomoc

Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Chciał(a)bym poprosić Pana(ią) o opis działań podejmowanych na terenie miasta/gminy przez instytucje i organizacje, których celem jest tzw. pomoc doraźna (nocleg, wyżywienie, zabiegi medyczne, itp.). ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. Należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. urząd miasta/gminy, 2. ośrodek pomocy społecznej, 3. powiatowe centrum pomocy rodzinie 4. przychodnia, 5. szpital, 6. ośrodek interwencji kryzysowej, 7. stacjonarny dom dla bezdomnych, 8. noclegownia, schronisko, ogrzewalnia, 9. dom pomocy społecznej, 10. zakład opiekuńczo-leczniczy, 11. zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy, 12. hospicjum, 13. poradnia terapii uzależnień, 14. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 15. ośrodek detoksykacyjny/izba wytrzeźwień, 16. organizacje pozarządowe zajmujące się pomocą doraźną, streetworkingiem. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

128 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Temat ogólny

Zagadnienia szczegółowe 1.

Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest wychodzenie z bezdomności (inaczej – reintegracja społeczna, resocjalizacja); w tym kadra, infrastruktura, finansowanie.

Poprawa skuteczności działań integracyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

5. Integracja społeczna

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest wyprowadzanie ludzi z bezdomność (reintegracja społeczna)? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. ośrodek interwencji kryzysowej, 2. stacjonarny dom dla bezdomnych, 3. schronisko, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej, 6. centrum integracji społecznej, 7. poradnia terapii uzależnień, 8. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 9. mieszkania wspierane, hostele, 10. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się reintegracją społeczną. 2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

129 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Temat ogólny

Zagadnienia szczegółowe

Przykładowe pytania szczegółowe

Co – zdaniem respondenta – oznacza „prewencja bezdomności”? Skuteczność prewencji – od czego zależy?

Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest prewencja bezdomności; kadra, infrastruktura, finansowanie.

Poprawa skuteczności działań prewencyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

1. Czy – patrząc z lokalnej perspektywy – bezdomności można zapobiegać? ■ [Jeśli nie to dlaczego?] ■ Czy prewencja jest lub może być skuteczna? ■ Od czego to zależy? ■ Co należy robić, aby zapobiegać bezdomności? 2. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest prewencja bezdomności? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby beneficjentów? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?]. W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. szpital, 2. ośrodek interwencji kryzysowej, 3. stacjonarny dom dla bezdomnych, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej, 6. centrum integracji społecznej, 7. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się prewencją bezdomności. 3. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

6. Prewencja

130 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Wykonał dr Sylwiusz Retowski

przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Justyna Nesterowicz-Wyborska

Krzysztof Stachura Agnieszka Chomiuk-Ossowska

131 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej

w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego