Nowe

RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTERSTWA LOKALNEGO W NOWEM

Wykonał dr Sylwiusz Retowski przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Jarosław Józefczyk Krzysztof Stachura

Zamawiający – Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu systemowego 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej” w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym opracowanie modelu „Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności”.

Gdańsk, styczeń 2012 1 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

SPIS TREŚCI WSTĘP

S. 3

CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO

S. 8

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO

S. 11

SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU BEZDOMNOŚCI W KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH

S. 13

POSTRZEGANIE BEZDOMNOŚCI JAKO LOKALNEGO PROBLEMU SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY KLUCZOWYCH INFORMATORÓW

S. 23

OCENA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE PARTNERSTWA LOKALNEGO

S. 30

OCENA SYSTEMU WSPARCIA DOKONANA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE. RAPORT Z BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH PROWADZONYCH WŚRÓD OSÓB BEZDOMNYCH W NOWEM

S. 37

WNIOSKI: NAJPILNIEJSZE POTRZEBY I REKOMENDACJE DLA SYSTEMU WSPARCIA W PARTNERSTWIE LOKALNYM (NA PODSTAWIE IDI Z OSOBAMI KLUCZOWYMI)

S. 46

ANEKSY

S. 53

2 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

WSTĘP 1.1. Cel główny oraz cele szczegółowe realizowanych diagnoz lokalnych Jednym z zaplanowanych działań podejmowanych w fazie edukacyjno-informacyjnej realizowanej w projekcie systemowym 1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej" w Zadaniu nr 4 „Opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności” jest przeprowadzenie na terenie zawiązanego partnerstwa lokalnego obiektywnej diagnozy poświęconej funkcjonowaniu systemu pomocy osobom bezdomnym. Bezpośrednim efektem prowadzonych czynności badawczych jest raport końcowy, który opisuje skalę i charakter problemu bezdomności na terenie gminy/gmin wchodzącej/wchodzących w skład partnerstwa lokalnego, jak również, który zawiera wykonaną analizę realnie funkcjonującego systemu wsparcia osób bezdomnych. Głównym celem realizowanych diagnoz lokalnych jest ukazanie systemowych zasobów wsparcia osób bezdomnych, zwrócenie uwagi na najpilniejsze potrzeby lokalnego systemu wsparcia w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności, jak również poinformowanie o mocnych i słabych stronach (wadach i zaletach) jego funkcjonowania. Zgodnie z założeniami zawartymi w metodologii opracowanej przez członków Zespołu Badawczego funkcjonującego w ramach Zadania nr 4 (dalej: metodologia DL) opracowanej diagnozie lokalnej można przypisać następujące cele szczegółowe:  diagnoza lokalna stanowi punkt odniesienia do wszelkich działań prowadzonych przez merytorycznych opiekunów partnerstw lokalnych oraz ich przedstawicieli zmierzających do złożenia projektu,  diagnoza lokalna jest dokumentem wskazującym na potencjalne luki i słabe strony w systemie wsparcia osób bezdomnych,  diagnoza lokalna jest dokumentem dla wewnętrznego użytku partnerstwa lokalnego w celu np. opracowania bądź dokonania zmian w istniejącej gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych, programów lokalnych wsparcia osób bezdomnych, itp.,  diagnoza lokalna stanowi punkt odniesienia do oceny przygotowanych modeli wychodzenia z bezdomności,  diagnoza lokalna jest podstawą do oceny efektów całego realizowanego projektu,  diagnoza lokalna jest dobrą praktyką promującą standardy w mierzeniu bezdomności w polskich gminach.

1.2. Zakres realizacji diagnozy lokalnej: zastosowane metody i techniki badawcze, najważniejsze terminy Jak wskazuje opracowana metodologia DL wszelkie czynności badawcze można skoncentrować wokół trzech głównych metod gromadzenia danych: a. analiza materiałów zastanych – dalej: analiza desk research: W przypadku badań prowadzonych tą metodą przedstawiona do lektury analiza jest efektem prac badawczych prowadzonych od listopada 2011 do stycznia 2012 roku polegających na analizie zbioru istniejących danych dotyczących problemu bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego Nowe. Przygotowany dokument został sporządzony, by 3 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

scharakteryzować specyfikę partnerstwa lokalnego w kontekście bezdomności przez wzgląd na oficjalne statystyki, lokalną wizję rozwojową, uwarunkowania prawne i programy zwalczania bezdomności. Badanie, zrealizowane przy użyciu techniki desk research, ma służyć jako fragment bardziej rozbudowanej analizy zjawiska bezdomności, mającej na celu m. in. wypracowanie adekwatnej strategii w zakresie profesjonalizacji usług pomocowych (zarówno w wymiarze lokalnym, jak i ponadlokalnym), w tym przygotowanie odpowiedniego modelu metodologicznego do analizowania bezdomności. Przy analizie zebranej dokumentacji uwzględniano jej bezpośrednie znaczenie dla Partnerstwa Lokalnego. W procesie badawczym zwracano uwagę na spójność uzyskanego materiału z istniejącym zasobem dokumentów strategiczno-rozwojowych na poziomie województwa i kraju, aktualną wiedzą nt. zjawiska bezdomności oraz obowiązującymi aktami prawnymi mającymi związek z problematyką bezdomności.

Nadrzędnym celem przeprowadzonego studium badawczego jest próba zweryfikowania czy (i, jeśli tak, to, w jaki sposób) problem bezdomności przedstawiany jest w oficjalnej dokumentacji, do jakiej udało się dotrzeć na terenie partnerstwa lokalnego oraz, jak również na ile silnie (i wedle jakiej formuły) problem bezdomności zakorzeniony jest w obowiązujących lokalnie źródłach. Analiza desk research prowadzona była też po to, by dowiedzieć się, w jakim kontekście pisze się o problemie bezdomności, tj. z jakimi innymi zjawiskami bezdomność łączy się w oficjalnej dokumentacji. Podczas wykorzystywania tej metody gromadzenia danych uwaga poświęcona została w szczególności relacji bezdomności do takich problemów jak ubóstwo, bezrobocie, sytuacja mieszkaniowa, nieodpowiednie ustawodawstwo, (nie)wydolność systemu wsparcia, a także czynników bardziej mikrostrukturalnych, takich jak przemoc w rodzinie, uzależnienia czy patologie życia rodzinnego. W trakcie zbierania materiału będącego podstawą dalszej analizy badano również, ile uwagi poświęca się zagadnieniom pomocy społecznej na tle wszystkich problemów społeczno-ekonomicznych dających się zauważyć na terenie partnerstwa lokalnego. Analizie poddano przede wszystkim dokumenty bezpośrednio nawiązujące do problematyki bezdomności, jednakże, ale by pogłębić kontekst badań, wzięto również pod uwagę źródła bezpośrednio nawiązujące do kwestii pomocy społecznej i polityki społecznej.

Uszczegóławiając problematykę badawczą, należy wskazać, że analizie poddano:     

istnienie w badanych materiałach odniesień do wylistowanych we wprowadzeniu dokumentów strategicznych i programowych, takich jak Regionalny Program Operacyjny, Strategia Rozwoju Kraju oraz Strategia Rozwoju Województwa, specyfikę i rodzaje pomocy świadczonej osobom bezdomnym na terenie Partnerstwa Lokalnego (ze szczególnym uwzględnieniem opisywanych działań pomocowych), praktykowane metody zapobiegania bezdomności (profilaktyka), łagodzenia jej skutków (interwencja) oraz wychodzenia z bezdomności (integracja), obecność w dokumentacji propozycji działań wobec osób bezdomnych w zakresie pomocy doraźnej, streetworkingu, pracy socjalnej, mieszkalnictwa, zatrudnienia, edukacji oraz zdrowia, ocenę jakości diagnozy bezdomności na terenie Partnerstwa Lokalnego (w tym to, jakimi metodami się w tym celu posłużono, w jakim wymiarze była realizowana, na ile była spójna z ewentualnymi wcześniejszymi programami, jak ją ewaluowano, czy dystrybuowano wnioski z diagnozy, czy są plany, by korzystać z niej w przyszłości),

4 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

    

najpowszechniej występujące na terenie Partnerstwa Lokalnego przyczyny bezdomności oraz jej skalę wraz ze wskazaniem instytucji odpowiedzialnych za rozwiązywania problemu bezdomności, współpracę organizacji w zakresie zwalczania bezdomności (jej treść, zakres, czas trwania), politykę systemowego wspierania osób bezdomnych i zagrożonych wykluczeniem, dostępne statystyki wydatków na działania pomocowe względem osób bezdomnych oraz szerzej, wszystkie możliwe dane ilościowe przynajmniej pośrednio dotyczące problematyki bezdomności, sposoby opracowywania i wdrażania oficjalnej dokumentacji regulującej problematykę bezdomności.

Zgodnie z wytycznymi zapisanymi w metodologii DL do realizacji desk research, na etapie gromadzenia danych zmierzano do uzyskania następującego zestawu dokumentów (badano materiały za rok 2010):           

Sprawozdania rocznego MPiPS-03 (w analizie chodziło przede wszystkim o spojrzenie na dane bezpośrednio dotyczące problemu bezdomności).

Sprawozdania rocznego składanego Radzie Gminy przez lokalny Ośrodek Pomocy Społecznej.

Uchwały budżetowej gminy, na terenie której zawiązane zostało Partnerstwo Lokalne.

Sprawozdawczości policji i straży miejskiej dotyczącej osób bezdomnych.

Statutu gminy.

Regulaminu organizacyjnego gminy.

Statutu i regulaminu lokalnego Ośrodka Pomocy Społecznej.

Projektów systemowych i konkursowych (PO KL, etc.) dotyczących bezdomności.

Lokalnej strategii rozwiązywania problemów społecznych.

Programów dotyczących osób bezdomnych realizowanych na terenie gminy.

Kwestionariusza za rok 2010 wypełnianego przez Ośrodek Pomocy Społecznej funkcjonujący na terenie gminy.

Lista źródeł ostatecznie zakwalifikowana do analizy znajduje się w Aneksie 1. Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. b. indywidualne wywiady pogłębione – dalej IDI (indyvidual depth review): Zgodnie z przyjętą metodologią DL głównym celem badań wykonywanych metodą IDI jest zobrazowanie opinii, ocen, uwag i propozycji tzw. kluczowych informatorów na temat funkcjonowania lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie: 

postrzegania problemu bezdomności jako lokalnego problemu społecznego (w tym: charakterystyka bezdomności – ewentualnie – dynamika zmian, najważniejsze potrzeby, próba oceny skali zjawiska, stosunek do bezdomności lokalnej społeczności

5 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



 

oraz przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit); funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym w wymiarze prewencji, pomocy doraźnej i integracji społecznej (w tym: adekwatności, skuteczności i efektywność działań; oceny potrzeby i możliwość wprowadzenia modyfikacji w funkcjonowaniu programów/instytucji/organizacji, postulowane zmiany); współpracy międzyinstytucjonalnej (w tym: formy i zakres kooperacji, powiązania nieformalne w kontekście funkcjonowania instytucji działających na rzecz osób bezdomnych, postulowane zmiany). dostarczenia materiału – w postaci rozwiązań i propozycji modyfikacji działania systemu pomocy (lub konkretnych instytucji), a także lokalnych ocen jego funkcjonowania. charakterystyki respondentów obejmującej: podstawowe dane socjodemograficzne, doświadczenie zawodowe oraz zaangażowania w działania z zakresu pomocy osobom bezdomnym i pracy socjalnej

Zgodnie z założeniami metodologii DL respondentami biorącymi udział w badaniu są osoby kluczowe, posiadające wiedzę na temat funkcjonowania systemu pomocy osobom bezdomnym na danym obszarze. Do tego rodzaju osób zaliczyć należy przedstawicieli organizacji i instytucji tworzących lokalny system wsparcia osób bezdomnych, którzy do wzięcia udziału w badaniu zostali poproszeni po uprzednim przeprowadzeniu konsultacji Wykonawcy diagnoz lokalnych z przedstawicielami partnerstw lokalnych. Indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzane były w oparciu o wcześniej przygotowane „Dyspozycje do wywiadów indywidualnych”, które stanowią integralną część opracowanej metodologii DL a które zostały również dołączone do raportu końcowego w postaci aneksu. Dyspozycje co prawda zawierały w sobie przykładowe pytania, które należało postawić respondentowi w trakcie realizacji z nim rozmowy, jednakże w sposób szeroki starano się stosować zasadę „podążania za respondentem”, co oznacza, że po pierwsze należy przyjąć „dedukcyjną” formułę zadawania pytań (najpierw stawiamy pytanie ogólne i pozwalamy respondentowi na swobodną wypowiedź, następnie zadajemy pytania uszczegółowiające), po drugie zaś można rozwinąć temat poruszony przez respondenta mimo, że nie został uwzględniony w „Dyspozycjach” – decyzję podejmuje badacz w trakcie wywiadu (kryterium – istotność problematyki dla lokalnej diagnozy). Wszystkie czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. c. zestandaryzowany kwestionariusz wywiadu prowadzony z osobą bezdomną: Zgodnie z założeniami przyjętej metodologii DL jednym z elementów raportu końcowego, obok badania dokumentów dotyczących problematyki bezdomności (analiza źródeł wtórnych - desk research) oraz realizowanych indywidualnych wywiadów pogłębionych z osobami kluczowymi dla lokalnego systemu wsparcia osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, są wyniki badań prowadzonych wśród osób bezdomnych.

Głównym celem tej części procesu badawczego jest w pierwszej kolejności zebranie najważniejszych informacje o sytuacji społecznej i ekonomicznej osób bezdomnych, po drugie dokonanie oceny systemu wsparcia w trzech jego głównych wymiarach: prewencji, interwencji oraz integracji. Na podstawie zebranych danych osoby określony zostanie profil społeczno-demograficzny osoby bezdomnej, jak również zostaną zidentyfikowane 6 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

najważniejsze problemy osób pozostających bez własnego miejsca zamieszkania.

Problematyka realizowanych badań skoncentrowana została wokół najważniejszych dziedzin życia osób bezdomnych takich jak: zdrowie somatyczne, dobrostan psychiczny, aktywność zawodowa i społeczna, korzystanie z pomocy, przyczyny bezdomności i szanse na usamodzielnienie, kwestie formalno-prawne czy sytuacja finansowa osób bezdomnych oraz możliwość uzyskania wsparcia. Zgodnie z założeniami metodologicznymi na terenie partnerstwa lokalnego badania z osobami bezdomnymi prowadzono metodą zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu.

Z góry określono, ze w badaniu kwestionariuszowym mogą wziąć udział tylko i wyłącznie te osoby bezdomne, które w chwili realizacji badania zamieszkują w miejscach instytucjonalnego wsparcia (schroniska, noclegownie, domu dla osób bezdomnych). Oznacza to, że z procesu gromadzenia danych z założenia wykluczone są wszystkie osoby bezdomne mieszkające w miejscach niemieszkalnych takich jak parki, działki, altanki, dworce, ulice, itp. W badaniu nie brane były również pod uwagę osoby zagrożone bezdomnością oraz te, które kiedyś doświadczały problemu bezdomności, a obecnie są osobami usamodzielnionymi społecznie bądź zawodowo. Autorzy metodologii przyjęli bowiem, że najpełniejszą i najbardziej dokładną wiedzę o działającym systemie wsparcia osób bezdomnych w gminie (gminach), na której terenie zawiązało się partnerstwo lokalne posiadają te osoby bezdomne, które najczęściej korzystają z pomocy społecznej. W mniemaniu autorów metodologii realizacji diagnoz lokalnych tego rodzaju wiedzę posiadają właśnie osoby bezdomne przebywające w schroniskach, noclegowniach czy domach dla osób bezdomnych. Nie bez znaczenia w rozmowach o doborze respondentów do badania pozostaje również fakt, że do przedstawicieli bezdomności instytucjonalnej można dotrzeć względnie łatwo i szybko.

W przypadku partnerstwa lokalnego zawiązanego w Nowem okazało się, że na terenie gminy nie obserwuje się przebywania osób bezdomnych w miejscach instytucjonalnego wsparcia. W sposób zdecydowany ograniczyło to możliwość realizacji badań wśród osób bezdomnych. W ostateczności udało się dotrzeć do 12 osób bezdomnych z których pięć osób przebywało w schronisku dla osób bezdomnych prowadzoną przez Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta w Grudziądzu, do 3 osób przebywających w mieszkaniach wspieranych w Nowem oraz 4 osób przebywających w miejscach niemieszkalnych. Analiza dla ich odpowiedzi została wykonana na bardzo podstawowym poziomie. Wszystkie pozostałe czynności badawcze podejmowane w ramach tego komponentu badawczego zostały zrealizowane przez Wykonawcę zgodnie z przyjętą metodologią DL, zapytaniem ofertowym oraz umową. Całość prac badawczych obejmujących realizację badań terenowych, gromadzenie danych, przygotowanie wyników wstępnych, jak również ostateczne tworzenie raportu końcowego Wykonawca wraz z przedstawicielami Zespołu Badawczego wskazanego w ofercie podjął w terminach obowiązujących Wykonawcę widniejących w zapytaniu ofertowym oraz podpisanej umowie.

7 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2. CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO a) podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Jak wynika z danych zamieszczonych w opracowaniu GUS-u „Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 roku. Stan w dniu 31 XII”, łączna liczba mieszkańców w Nowem (stan w dniu 31 XII 2010 roku) wynosi 10.587 osób: 5.266 mężczyzn i 5.321 kobiet. 2.038 osób jest w wieku przedprodukcyjnym (1.057 mężczyzn i 981 kobiet), 6.852 osób jest w wieku produkcyjnym (3.676 mężczyzn i 3.176 kobiet), a 1.697 jest w wieku poprodukcyjnym (533 mężczyzn i 1.164 kobiety). Przyrost naturalny w powiecie świeckim (na którego terenie znajduje się Nowe) wynosi 2,7, zaś ogólne saldo migracji: 2,0 na 1.000 ludności (za: Rocznik Demograficzny 2011). b) wskaźniki zatrudnienia Dane GUS-owskie udostępniane w Banku Danych Lokalnych przedstawiają wskaźniki zatrudnienia na poziomie regionów i dalej, województw. Nie są natomiast podawane bardziej szczegółowe aktualne dane na szczeblu powiatowym i gminnym. Z danych dla KujawskoPomorskiego za rok 2010 wynika, że ogólny wskaźnik zatrudnienia w województwie wynosi 48,9%, przy czym dla mężczyzn – 57,7%, zaś dla kobiet – 41%. Wśród osób w wieku produkcyjnym wskaźnik wynosi 62,5% (67,9% dla mężczyzn i 56,7% dla kobiet). W poszczególnych grupach wiekowych wskaźnik wynosi odpowiednio 26,7% (15-29 lat), 78% (30-39 lat), 80,2% (40-49 lat), 28,4% (50 lat i więcej). Na poziomie powiatu podane są statystyki pracujących łącznie z rolnictwem indywidualnym, ale tylko do 2005 roku. W powiecie świeckim było takich osób 24.059 (14.106 mężczyzn i 9.953 kobiety), z czego w sektorze publicznym pracowało 5.289 osób, a w sektorze prywatnym 18.770. c) wskaźnik bezrobocia Jak wynika ze „Sprawozdania o rynku pracy za miesiąc grudzień 2011 roku” (dane Powiatowego Urzędu Pracy w Świeciu), na koniec drugiego półrocza 2011 roku w Nowem były ogółem 1.032 osoby bezrobotne (w tym 575 kobiet). 993 zaliczono do grupy będącej w szczególnej sytuacji na rynku pracy, 233 nie przekroczyły 25. roku życia, 220 ukończyło 50 lat, a 670 to długotrwale bezrobotni.

Bardziej szczegółowe dane odnaleźć można w Banku Danych Lokalnych GUS-u.

Wynika z nich, że stopa bezrobocia rejestrowanego w całym 2010 roku w powiecie świeckim wyniosła 20%, przy czym w całym województwie kujawsko-pomorskim była mniejsza: 17%.

Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wyniósł 11,5% (9,7% dla mężczyzn i 13,5% dla kobiet), przy czym w całym województwie kujawskopomorskim był mniejszy: 10,4% (9,2% dla mężczyzn i 11,8% dla kobiet). Łączna liczba bezrobotnych zarejestrowanych wyniosła 7.300 (139.401 w całym województwie), z czego 63.705 to mężczyźni, a 75.696 to kobiety. Bezrobotnych zarejestrowanych pozostających bez pracy dłużej niż 1 rok było 2.367 (30,1% bezrobotnych ogółem). W populacji dominowały osoby z wykształcaniem gimnazjalnym i poniżej (2.526), następne w kolejności były osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (2.306), policealnym i średnim zawodowym 8 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

(1.317), średnim ogólnokształcącym (799) i wyższym (352). W poszczególnych grupach wiekowych liczba zarejestrowanych bezrobotnych kształtowała się następująco: 24 i mniej (2.135), 25-34 (2.010), 35-44 (1.329), 45-54 (1.300) i 55 i więcej (526). Z dokumentu „Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w powiecie świeckim. Raport z pierwszego półrocza 2009”, dowiedzieć się można, że najwięcej ofert pracy pojawia się w takich zawodach, jak robotnik gospodarczy (432), pracownik biurowy (135), sprzedawca (100) i pracownik administracyjny (61). Nadwyżkowe okazały się profesje technika mechanika (wskaźnik intensywności nadwyżki zawodów = 0,0233), mechanika samochodów osobowych (0,0476) i montera instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych (0,05). d) typ gminy Nowe jest gminą miejsko-wiejską o łącznej powierzchni 106,36 km2. e) wskaźniki mierzące skalę korzystania z systemu pomocy społecznej Analizując wskaźniki korzystania z systemu wsparcia, warto zwrócić uwagę na ogólną sytuację w tym zakresie na poziomie województwa / regionów w obrębie województwa. Jak wynika z raportu Głównego Urzędu Statystycznego „Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r.”, udział korzystających z pomocy społecznej w ludności ogółem wynosi w województwie kujawsko-pomorskim 11,6% (przy wskaźniku 8,5% w całej Polsce). W oparciu o szereg kryteriów, m. in. stopę bezrobocia rejestrowanego, przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto, saldo migracji czy dochody własne na 1 mieszkańca z PIT i CIT ustalono, że w województwie kujawsko-pomorskim poziom życia ludności jest niski – do tej grupy zaliczono łącznie 6 województw i znajduje się ona pomiędzy grupą I (najniższy poziom życia ludności) i grupą III (wysoki poziom życia ludności). Województwo kujawskopomorskie charakteryzuje niższy współczynnik urbanizacji niż średnio w kraju. Wskaźnik przedsiębiorczości jest tu niższy niż średnia krajowa (899 podmiotów na 10.000 tys. ludności; średnia = 1.024 podmioty) i, jak zauważają autorzy raportu, spadł na przestrzeni lat 20082010. Niższa niż średnio w Polsce jest tu liczba pracujących na 1.000 osób, a stopa bezrobocia rośnie. Przeciętny dochód rozporządzalny na 1 osobę był w 2010 roku wyższy niż 2 lata wcześniej, ale niższy od średniej dla kraju. Wyższy od średniej ogólnopolskiej jest natomiast wskaźnik korzystających z pomocy społecznej.

Ogółem, udział osób korzystających z pomocy społecznej jest, według miary GUS-u „najwyższy” (podobnie jak w województwach świętokrzyskim i podkarpackim), przy jednocześnie niskim poziomie życia ludności. W podregionie grudziądzkim beneficjentami pomocy społecznej jest 26.400 gospodarstw domowych, ogółem 79.600 osób (15% ogółu ludności). Świadczenia rodzinne pobiera 28.700 rodzin. Zasięg ubóstwa na terenie województwa kujawsko-pomorskiego wynosi 8,4% (6,1% w skali kraju), głębokość ubóstwa – 48% (47,9% w skali kraju), intensywność ubóstwa – 4% (2,9% w skali kraju), a jego dotkliwość – 2,6% (1,9% w skali kraju). Współczynnik Giniego wskazujący skalę nierówności społecznej wynosi 0,35 (dokładnie tyle samo, ile w skali kraju). Województwo kujawsko-pomorskie zalicza się do regionów z wysokim zasięgiem i średnią głębokością ubóstwa zarazem.

Z bazy danych lokalnych GUS (dane za 2010 rok) można wyczytać, że w Nowem ze środowiskowej pomocy społecznej korzystają 553 gospodarstwa domowe, w których zamieszkują 1.683 osoby. Udział osób w gospodarstwach domowych korzystających ze 9 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem wynosi 15,9%. Świadczenia na dzieci otrzymuje 0,6 tys. rodzin (1 tys. dzieci w wieku 0-17 lat).

Szczegółowa analiza wskaźników korzystania z pomocy społecznej na poziomie gminnym znajduje się w dalszej części raportu, w punkcie 4, gdzie przedstawione zostają m. in. dane ilościowe dotyczące bezdomności gromadzone przez OPS, zróżnicowane formy działań z bezdomnymi oraz szereg kwestii finansowych istotnych z punktu widzenia analizy systemu wsparcia osób pozostających bez miejsca mieszkalnego. f) kwestie związane z polityką mieszkaniową Z analizy zasobów gospodarki komunalnej, w oparciu o informacje zaczerpnięte z Banku Danych Lokalnych GUS (za rok 2009), wynika, że w Nowem jest 350 mieszkań komunalnych o łącznej powierzchni użytkowej 15.184 m2 (w przeliczeniu 43,38 m2 na lokal).

26 mieszkań w tym zasobie to lokale socjalne o łącznej powierzchni użytkowej 703 m 2 (w przeliczeniu 27,04 m2 na lokal). W badanym roku toczyło się 5 sądowych postępowań eksmisyjnych, wszystkie z powodu zaległości w opłatach za mieszkanie (łącznie w województwie takich spraw było 323, z czego 295 z powodu zaległości w opłatach). Sąd orzekł także 5 eksmisji na terenie Nowego (100% wszystkich spraw) i 385 w całym województwie (tj. więcej niż postępowań będących w toku), przy czym 3 spośród nich wykonano (60% z łącznej liczby orzeczonych eksmisji) – w województwie było to 88 eksmisji (22,9% z łącznej liczby orzeczonych eksmisji).

Ogółem na badanym terenie są 3.422 mieszkania, a podział na kategorie ukazujący strukturę własności pochodzi z 2007 roku. Na tej podstawie z danych wyczytać można, że było 330 mieszkań komunalnych, 888 mieszkań z zasobu spółdzielni mieszkaniowych, 108 z zasobu zakładów pracy, 2.084 z zasobu osób fizycznych, 0 z zasobu Towarzystwa Budownictwa Społecznego i 12 z zasobów pozostałych podmiotów. Według bardziej aktualnych danych z 2010 roku, w Nowem znajdowały się 1.504 budynki mieszkalne i 3.444 mieszkania.

Ze sprawozdania z działalności Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem za okres od 01.01.2010 do 31.12.2010 wynika, że przyznano kwotę w wysokości 767.700 PLN na wypłatę dodatków mieszkaniowych. O ich przyznanie złożono 898 wniosków, z czego 870 rozpatrzono pozytywnie. Najwyższy dodatek wyniósł 364,86 PLN (dla najemcy lokalu w Spółdzielni Mieszkaniowej), a najniższy 14,13 PLN. W sprawozdaniu rocznym MPiPS-03 za rok 2010 przeczytać można, że na terenie gminy nie ma mieszkań chronionych, zaś z liczącego 3 strony regulaminu organizacyjnego MGOPS w Nowem (z roku 2004) wynika, że jednym z działów w Ośrodku jest dział świadczeń socjalnych i dodatków mieszkaniowych (dwa pozostałe to dział pomocy społecznej i dział opieki nad chorymi). Należy zaznaczyć, że na przestrzeni kilku lat struktura organizacyjna Ośrodka uległa zmianie – aktualnie jego integralne części to Dział Pomocy Społecznej, Dział Opieki nad Chorym w Domu oraz Dział Świadczeń Rodzinnych i Dodatków Mieszkaniowych. Dodatkowe dane odnaleźć można w Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na Terenie Gminy Nowe na lata 2006-2016. Piszę się tu o rozpoczęciu realizacji Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Osób Bezdomnych oraz Zagrożonych Utratą Stałego Miejsca Zamieszkania. Jak wynika z dokumentu, ten projekt wiązał się z koncepcją powstania noclegowni. W zakończeniu natomiast, w podrozdziale „Powrót osób bezdomnych do społeczeństwa” autorzy podkreślili, że w ramach zapobiegania utrwalania się i poszerzania zjawiska bezdomności należy m. in.

10 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

tworzyć mieszkania chronione dla osób bezdomnych objętych indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności. Prowadzenie mieszkań wspieranych i socjalnych jest też jednym z założeń działań w ramach zawiązanego w Nowem Partnerstwa Lokalnego.

3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO a) charakterystyka i hierarchia problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie desk research W 49-stronicowej Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na Terenie Gminy Nowe na lata 2006-2016 zdefiniowane zostają główne kwestie problemowe, z jakimi w wymiarze społecznym borykają się mieszkańcy Nowego. Za cel Strategii uznaje się przedstawienie bilansu korzystnych i niekorzystnych „cech społecznych gminy” i „maksymalne wykorzystanie istniejących w regionie zasobów, potencjału i korzyści płynących z jego uwarunkowań”. Autorzy opracowania potraktowali zadanie poważnie i starannie się do niego przygotowali. Świadczy o tym choćby fakt przeprowadzenia analizy istniejącej dokumentacji przed napisaniem Strategii, a także realizacja badań ankietowych na próbie 100 mieszkańców. Przedstawiając ogólną charakterystykę gminy, autorzy zwracają uwagę na słabo rozwinięty rynek pracy w Nowem, mało ekspansywne i niezatrudniające wielu pracowników firmy oraz koncentrację zatrudnienia w największym zakładzie, których upadek skutkowałby radykalnym wzrostem stopy bezrobocia, a co za tym idzie, także powiększeniem skali ubóstwa. Co więcej, jak wynika z danych gromadzonych przez MGOPS, liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej wzrasta, pomimo malejącej liczby mieszkańców na terenie gminy. Trzeba pamiętać, że teza zamieszczona w Strategii została postawiona w 2005 roku. Należałoby przeprowadzić dodatkową analizę sytuacji w latach 2006-2009, żeby móc ją zweryfikować za opisywany w raporcie rok 2010. W oparciu o dane MGOPS oraz zrealizowane badania, autorzy przedstawili hierarchię problemów społecznych na terenie gminy. Uznali, że najpoważniejsze problemy społeczne w Nowem to, w kolejności: a. bezrobocie, b. alkoholizm, c. starość, d. bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych e. niepełnosprawność, f. bezdomność, g. pomoc dla osób opuszczających zakłady karne.

Nie wiadomo, czy w ankiecie te w/w propozycje się pojawiły, czy były to samoistne sugestie respondentów. Niezależnie od tego faktu, hasło „bezdomność” występuje w oficjalnej dokumentacji Nowego rzadko. Należy zatem uznać za istotne pojawienie się tego wątku na przedstawionej liście, pomimo 6. miejsca na 7 podanych wskazań. Autorzy Strategii z niepokojem wskazują na charakterystykę i skutki bezrobocia, uznawanego za najpoważniejszy problem w Nowem. Uważają, że długotrwałe pozostawanie bez pracy powoduje obniżenie samooceny, wzrost bezradności i izolacji społecznej, nadużywanie alkoholu i leków; sprzyja popełnianiu czynów karalnych i wywiera niekorzystny wpływ na życie rodzinne (konflikty, przemoc, „zachwianie układu rodzinnego”). Wskazuje się nawet na to, że bezrobocie ostatecznie może powodować samobójstwo. Nie pisze się jednak o 11 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

potencjalnym przełożeniu bezrobocia na utratę własnego mieszkania i stanie się osobą bezdomną. Ze sprawozdania MPiPS-03 za 2010 rok wynika, że na terenie gminy nie funkcjonuje Klub Integracji Społecznej. Zakładając prawdziwość aktualnych danych, należy wnioskować, że KIS, który rozpoczął działalność w Nowem w 2005 roku, zakończył już działalność. Analizując już w pewnym sensie historyczny wymiar pomocy społecznej w Nowem, warto by prześledzić przyczyny, dla których Klub został zamknięty. b) przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie desk research Przedstawiając problematykę bezdomności w szerszym kontekście społecznym, warto zwrócić uwagę na obecne w dokumentacji konteksty definicyjne badanego zjawiska. Na stronie internetowej Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem (http://mgopsnowe.pl/) znajduje się zakładka „Bezdomność”. Po jej otwarciu, najnowszy widniejący komunikat to ten dotyczący zamknięcia noclegowni przy ulicy Nowej w kwietniu 2009 roku. Główną część podstrony stanowi informacja o polityce rozwiązywania problemu bezdomności na terenie gminy. Autor zamieszczonego tekstu podkreśla, że bezdomność jest zjawiskiem wielowymiarowym, powodowanym różnymi przyczynami i mającym dotkliwe skutki. Następnie wskazuje, że radzenie sobie z bezdomnością wymaga indywidualnej diagnozy i działań, inicjatyw celowanych do konkretnych sytuacji i miejsc. Co istotne, zwraca się tu uwagę na to, że „jeszcze kilka lat temu bezdomność mieszkańcom małych miasteczek i wsi znana była tylko z mediów”, bo też osoby bezdomne stanowiły raczej fragment pejzażu wielkomiejskiego. Autor tekstu uznaje jednak jednocześnie, że przyczyny wchodzenia w bezdomność są analogiczne w dużych ośrodkach miejskich i na prowincji. To, co te dwa światy różni to natomiast sposób postrzegania bezdomnych – w metropolii są oni anonimowi, w małym mieście (takim, jak Nowe) natomiast rozpoznawalni, przede wszystkim z uwagi na, jak wskazuje autor, „oryginalny, specyficzny sposób bycia”. Ten wątek nie zostaje rozwinięty. Trudno więc domniemywać, na czym ta specyfika miałaby polegać i jak reagują na nią osoby domne.

Bezdomności poświęcona jest jedna strona opracowanej w 2006 roku Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na Terenie Gminy Nowe na lata 20062016. Pisze się tu o bezdomności w analogiczny sposób, jak na stronie internetowej GminnoMiejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Jest zatem bezdomność widziana jako problem nie nowy, wielowymiarowy, charakterystyczny i dla dużych miast, i wsi i małych miasteczek.

Bezdomny przedstawiany jest jako osoba funkcjonująca „na granicy norm społecznych, czyli alkoholik, którego w końcu po latach udało się rodzinom pozbyć z domu”, ktoś eksmitowany z mieszkania albo były więzień. Nie wiadomo tylko, na ile autorzy raportu identyfikują się z tymi opiniami i uważają je za prawdziwe, na ile zaś rekapitulują lokalny, uchwycony w badaniach, dyskurs. Z badań płynie jednak bardzo ciekawy wniosek, który zmusza do krytycznego namysłu nad ogólnym obrazem obecności osób bezdomnych w Nowem.

Czytamy, ze w gminie poważnym problemem jest ryzyko eksmisyjne, w związku z czym zagrożenie bezdomnością jest również niemałe. Autorzy przyznają, że „od kilku lat problem bezdomności ujawnił się i w naszej gminie”, dodając, że 51 osób na 104 spotyka na terenie gminy osoby bezdomne. Przyjmując, że część z nich faktycznie ma takie doświadczenia i sytuacja ta nie uległa radykalnej zmianie na przestrzeni kilku lat, można zastanawiać się, na ile te osoby są dostrzegane przez system pomocy, jaką ofertę mogą od systemu otrzymać, czy są zainteresowani otrzymywaniem takiej pomocy, itp.

12 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Złożona Oferta Partnerstwa Lokalnego Nowe do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I) zawiera najpełniejszy i najbardziej wartościowy opis problemu bezdomności i barier w jego rozwiązywaniu na terenie Nowego.

Wnioskodawcy zaznaczają, że „z kwestią bezdomności na terenie miasta i gminy Nowe lokalne służby społeczne mają do czynienia od końca lat 90-tych”. Dostrzeżenie pierwszych przypadków osób bezdomnych skłoniło MGOPS do rozpoczęcia prowadzenia „zaplanowanych działań w obrębie pracy socjalnej” i można zakładać, że chodzi tu konkretnie o działania na rzecz osób bezdomnych. Autorzy dokumentu piszą o pozyskaniu lokalu na noclegownię w 2005 roku, współpracy z lokalną grupą AA (z uwagi na częsty problem z alkoholem osób bezdomnych) i elementach aktywizacji zawodowej osób bezdomnych.

Optymalna z punktu widzenia wnioskodawców sytuacja miała miejsce w 2009 roku, kiedy jeszcze funkcjonowała noclegownia (przebywało w niej 11 osób), a wraz z nią magazyn PEAD (skrót z fr.: Europejski Program Pomocy Żywieniowej) oraz jadłodajnia. Noclegownia z uwagi na niespełnianie kryteriów budowlano-pożarniczych została zamknięta, a bezdomnym zaoferowano pobyt w innych schroniskach (nie precyzuje się, jakich), przy czym, co ważne, „nie wszyscy skorzystali z tej oferty, zamieszkując opuszczone budynki gospodarcze na terenie Nowego”.

Ta informacja ma bardzo duże znaczenie w kontekście obecności osób bezdomnych w gminie, jak też ich kontaktów z mieszkańcami „domnymi”. Z punktu widzenia dalszej pracy socjalnej, decyzja o zamknięciu noclegowni była, jak wynika z wniosku, katastrofalna w skutkach. Wśród bezdomnych rozwinął się problem choroby alkoholowej, pogorszył stan zdrowia, przestali oni uczęszczać na terapię czy korzystać z możliwości aktywizacji zawodowej. Społeczny wizerunek osób bezdomnych znacznie się pogorszył, spadł też, jak uważają wnioskodawcy, poziom tolerancji wobec tej grupy osób („szczególnie w ostatnim okresie”). Autorzy wniosku uważają, że za bezdomność w Nowem odpowiada przede wszystkim problem alkoholowy oraz fakt utraty mieszkania. Dalece mniej istotne są powrót z Zakładu Karnego, utrata pracy, pogorszenie stanu zdrowia czy „przyjęcie określonego stylu życia”.

4. SZCZEGÓŁOWA ANALIZA PROBLEMU KONTEKŚCIE MATERIAŁÓW ZASTANYCH

BEZDOMNOŚCI

W

a) dane ilościowe pochodzące z desk research dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej Prezentując statystyki wsparcia dla osób bezdomnych oferowane przez OPS, niezbędne jest przedstawienie ich na tle ogólnej charakterystyki systemu pomocy funkcjonującego w Nowem. Dane tu prezentowane wykraczają przy tym poza ramy generalnej charakterystyki i hierarchii problemów społecznych na terenie zawiązanego Partnerstwa. Warto natomiast połączyć ich lekturę z danymi nt. finansów (punkt 4c), co umożliwia uzyskanie pełniejszego obrazu systemu wsparcia osób bezdomnych.

W toku pracy nad dokumentami analizie poddano przygotowane przez MiejskoGminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowem kilkunastostronicowe sprawozdanie roczne MPiPS-03 za rok 2010, tj. raport z udzielonych świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach. Wynika z niego, że w Ośrodku zatrudnionych jest 20 osób, w tym 13 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pięcioro pracowników socjalnych (cztery osoby to starsi pracownicy socjalni), jeden aspirant pracy socjalnej, ośmioro pracowników wykonujących usługi opiekuńcze, jeden pracownik wykonujący specjalistyczne usługi opiekuńcze. Jednostka przyznała świadczenia na sumę 1.796.019 PLN 841 osobom w 556 rodzinach (łączna liczba ich członków wynosi 1.731). Z analizy dostępnych danych wynika, że nie udzielono żadnych zasiłków celowych na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne, jednokrotnie, kwotą 3.142 PLN wsparto sprawienie pogrzebu, zaś schronienie zaoferowano 17 osobom bezdomnym, co przełożyło się na liczbę 2.401 świadczeń na łączną sumę 43.113 PLN. Gmina poniosła koszt 130.379 PLN za pobyty w domu pomocy społecznej (60 świadczeń przyznanych 5 osobom; łącznie 12 osób w rodzinach). Świadczenia związane z ubraniem nie było oferowane. Nie pomagano również, jeśli chodzi o ekonomiczne usamodzielnienie czy przyznawanie biletów kredytowanych. Nie świadczono poradnictwa specjalistycznego (prawnego, psychologicznego, rodzinnego), interwencji kryzysowej oraz pracy socjalnej.

W dziale powodów przyznania pomocy nie znajduje się odniesienie do tego, czy dana osoba jest, czy nie jest bezdomna. Z formularza sprawozdania wyczytać można dane dla liczby rodzin i osób w rodzinach. Pomocy udzielono w 22 przypadkach dla kategorii „bezdomność” (w tym 4 przypadki wsparcia na wsi) – jej beneficjentami było 31 osób.

Pomagano przede wszystkim ze względu na ubóstwo (433 rodziny), bezrobocie (393) oraz niepełnosprawność (218). Ze sprawozdania wynika, że na terenie gminy działa jeden ośrodek wsparcia, tj. jadłodajnia. Korzysta z niej 45 osób, chociaż jednostka posiada w dyspozycji 60 miejsc. Nie ma natomiast środowiskowych domów samopomocy, dziennych domów pomocy, noclegowni, schronisk i domów dla bezdomnych, klubów samopomocy i innych ośrodków wsparcia. Z dokumentu nie wynika również, jakoby na terenie gminy zlokalizowane były mieszkania chronione, ośrodki interwencji kryzysowej, jednostki specjalistycznego poradnictwa czy kluby integracji społecznej.

Ogólna skala wsparcia osób bezdomnych, jaka wyłania się z obrazu przedstawionego w sprawozdaniu jest zatem niska. Z analizowanego wcześniej tekstu ze strony internetowej MGOPS wynika, że po zamknięciu w 2009 roku noclegowni na terenie gminy „wszystkim bezdomnym umożliwiono pobyt w schronisku dla bezdomnych mężczyzn w Smętowie i Grudziądzu”. To samo źródło podaje, że funkcjonująca w Nowem jadłodajnia świadczy doraźną lub okresową pomoc w zakresie zapewniania „jednego gorącego posiłku dziennie” (zapis na podstawie Ustawy o Pomocy Społecznej z dn. 12 marca 2004 roku), uznając, że to pewniejsza forma wsparcia niż przekazywanie środków finansowych, często później marnotrawionych, bo przeznaczanych na zakup alkoholu.

W uzupełnieniu wyżej podanych danych, można sięgnąć do sprawozdania rocznego Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem, złożonego Radzie Gminy w tejże miejscowości. W pierwszej części dokumentu, dziale świadczeń rodzinnych i dodatków mieszkaniowych, nie ma żadnej wyodrębnionej informacji nt. osób bezdomnych. Precyzuje się przede wszystkim, kto i jaki zasiłek może otrzymać i w jakiej wysokości wsparcie jest przyznawane. Podobnie jak w przypadku sprawozdania MPiPS-03, nie sposób wnioskować, jaka część wsparcia kierowana jest do osób bezdomnych. W raporcie MGOPS nie ma żadnej informacji o liczbie pracowników socjalnych. Taką wiedzę można pozyskać ze sprawozdania MPiPS-03. Żaden z tych dokumentów nie określa jasno, ilu (o ile w ogóle występują) pracuje streetworkerów, psychologów, pedagogów, terapeutów i innych osób świadczących wsparcie potrzebującym. Co za tym idzie, nie ma też takich danych dla subpopulacji osób bezdomnych.

Należy też zwrócić uwagę na sprzeczność wynikającą z dostępnych danych. O ile w sprawozdaniu MPiPS-03 wskazuje się, że w Nowem nie funkcjonuje Klub Integracji 14 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Społecznej, informację o spotkaniach Klubu odnaleźć można w sprawozdaniu złożonym Radzie Gminy. Celem działalności KIS jest aktywizacja osób bezrobotnych i ograniczenie zjawiska wykluczenia społecznego. b) konkretne formy działań z osobami bezdomnymi Analizując działania pomocowe projektowane dla osób bezdomnych i/lub uwzględniających ich bezpośredni udział, warto przyjrzeć się definicyjnym kontekstom bezdomności obecnych w badanej dokumentacji. Na stronie internetowej Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem (http://mgopsnowe.pl/) znajduje się zakładka „Bezdomność”. Po jej otwarciu, najnowszy widniejący komunikat dotyczy zamknięcia noclegowni przy ulicy Nowej w kwietniu 2009 roku. Opisując problem zagrożenia bezdomnością na terenie gminy, zwraca się na jego związek z nakazami eksmisyjnymi i powrotem osadzonych z zakładów karnych. Dalej pisze się, że choć zazwyczaj jest to problem konkretnych osób, zagrożenie stoi również przed całymi rodzinami. Jest ono tym większe, że sytuacja lokalowa gminy Nowe jest „ciężka”, nawet dla rodzin z dziećmi. Do grupy ryzyka osób pozbawionych dachu nad głową i zagrożonych bezdomnością należą nie tylko wspomniani osadzeni, ale też osoby bezrobotne i uzależnione od alkoholu. Charakteryzując badaną zbiorowość pod kątem socjo-demograficznym, autor zauważa, że zaliczają się do niej głównie mężczyźni w wieku produkcyjnym, przy czym „w ostatnim czasie” (trudno jednoznacznie zweryfikować, kiedy tekst został napisany i umieszczony na stronie) notowano przypadki realnego zagrożenia bezdomnością matek samotnie wychowujących dzieci oraz kobiet zmuszonych do opuszczenia zajmowanego lokalu z uwagi na przemoc, jakiej doświadczały i alkoholizm partnera życiowego. W tekście znajduje się dalej zapis, że w związku z podjętymi w 2004 roku działaniami zmierzającymi do „utworzenia w Nowem placówki, która zaspokoiłaby narastający problem faktycznej bezdomności” postanowiono opracować szczegółowy plan jej skutecznego zwalczania. Tę sytuację utrudnił (storpedował?) „brak możliwości przekopiowania któregoś z wielkomiejskich systemów walki z problemem.

Miało to związek ze wspomnianymi wcześniej uwarunkowaniami społecznymi i socjalnymi”.

Jest to wprawdzie relacja sprzed jakiegoś czasu o faktach jeszcze wcześniejszych (sprzed aż 7 lat), ale w tym kontekście ma duże znaczenie dla zobrazowania trudności z wypracowaniem na poziomie lokalnym jednolitej strategii, możliwej do wdrożenia i skutecznie realizowanej. Świadczy o tym fakcie choćby brak bardziej aktualnego nawiązania na stronie. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o to, jak w oficjalnej dokumentacji prezentowany jest problem bezdomności, trzeba zatem skierować uwagę na inne źródła.

Problem z opisem konkretnych form działań pomocowych kierowanych do osób bezdomnych (ale też zagrożonych bezdomnością) wynika po części z faktycznego braku instytucji pomocowych dla osób bezdomnych na terenie gminy. W większości badanych dokumentów brakuje informacji o systemie wsparcia w zakresie bezdomności. Z „Informatora o miejscach udzielania pomocy osobom bezdomnym w województwie kujawsko-pomorskim.

Zima 2011/2012” pojawia się jedna wzmianka o Nowem, gdy wymieniane są funkcjonujące na terenie województwa jadłodajnie. Jest w gminie jeden taki ośrodek, który funkcjonuje przy MGOPS i wydający posiłki na mocy decyzji Ośrodka w porze obiadowej.

W przedstawionym Radzie Gminy w Nowem sprawozdaniu Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej za trzy kwartały 2010 roku (od 1 stycznia do 30 września) jest jeden akapit dotyczący sytuacji osób bezdomnych. Co z niego wynika? Że pomaga się 13 15 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

osobom bezdomnym z terenu gminy. Należałoby to skonfrontować z danymi ze sprawozdania MPiPS-03, w którym znajduje się wzmianka, że pomocy udzielono w 22 przypadkach, a skorzystało z niej 31 osób, ale też tabelą wypełnioną przez MGOPS, z której z kolei wynika, że konkretnego wsparcia w różnej formie nie otrzymało w 2010 roku więcej niż 9 osób.

Uwagę sprawozdawcy zwraca fakt zbliżającej się zimy i prawdopodobnego wzrostu liczby osób potrzebujących pomocy. Zapis ten można też odczytywać jako świadomość, że osób bezdomnych jest więcej niż tych de facto występujących o pomoc. Fragment o problemie bezdomności kończy konstatacja, że dwie osoby straciły prawo przebywania w placówkach w Smętowie i Grudziądzu z uwagi na „rażące naruszenie [ich – przyp. K. S.] regulaminu”.

Z Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na Terenie Gminy Nowe na lata 2006-2016 dowiadujemy się, że „w ramach eliminowania negatywnych skutków tego zjawiska [bezdomności – przyp. K. S.] ośrodek pomocy rozpoczął realizację Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Osób Bezdomnych oraz Zagrożonych Utratą Stałego Miejsca Zamieszkania”. Jak wynika z dokumentu, ten projekt wiązał się z koncepcją powstania noclegowni. Dodatkowo, podane zostały informacje nt. działań MGOPS w zakresie wsparcia wychodzenia z bezdomności poprzez wdrażanie Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności czy projektu „Stop Bezdomności”. Choć te działania się skończyły, dają pewien obraz Nowego jako miejsca, gdzie działania na rzecz osób bezdomnych były prowadzone. Co więcej, są to czytelne wskazania, że problem bezdomności uznano za zjawisko, które ma miejsce i któremu można próbować przeciwdziałać.

W zakończeniu, w podrozdziale „Powrót osób bezdomnych do społeczeństwa” autorzy podkreślili, że skala problemu w Nowem jest niewielka, w związku z czym należy realizować działania spod znaku profilaktyki, tj. zapobiegać utrwalaniu się i poszerzaniu zjawiska bezdomności. Ten cel proponowano rozwiązać za pośrednictwem szeregu przemyślanych rozwiązań, takich jak: a. „stała analiza procesów zachodzących w społeczności lokalnej, mogących być przyczyną bezdomności”, b. tworzenie lokalnych programów działania, koncentrujących się na zapobieganiu bezdomności wśród wychowanków domów dziecka, więźniów opuszczających ZK, środowisk patologicznych, np. nadużywających alkohol oraz osób i rodzin zagrożonych eksmisją, c. opracowywanie i wdrażanie w życie indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności w stosunku do osób przebywających w noclegowni, d. utworzenie „szerokiej koalicji” motywującej bezdomnych uzależnionych od alkoholu do podjęcia leczenia i kontynuację pracy z osobami leczącymi się oraz e. utworzenie mieszkania chronionego dla osób bezdomnych objętych indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności.

Ważne informacje o konkretnych (realizowanych bądź postulowanych) formach wsparcia osób bezdomnych szukać należy w Ofercie Partnerstwa Lokalnego Nowe do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I). Liderem Partnerstwa Lokalnego nazwanego „Nasze Powroty” jest Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowem, zaś Partnerami Zarząd Miejsko-Gminny Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej w Nowem (organizacja charytatywna z siedzibą w MGOPS) oraz reprezentant 16 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

trzeciego sektora Stowarzyszenie Kujawsko-Pomorski Ośrodek Wsparcia Inicjatyw Pozarządowych „Tłok”.

Partnerstwo Lokalne zadeklarowało chęć pilotażowego wdrażania usług z zakresu zatrudnienia i edukacji, ochrony zdrowia, mieszkalnictwa i pomocy doraźnej oraz pracy socjalnej. Wskazało posiadane zasoby techniczne i rzeczowe do realizacji zadań i zaplanowało realizację konkretnych działań, takich jak, między innymi: a. kampanie społeczne i prace społecznie użyteczne, b. profilaktykę uzależnień, ochronę zdrowia i terapię grupową i indywidualną, c. prowadzenie jadłodajni i ogrzewalni z łaźnią, d. prowadzenie mieszkań wspieranych i socjalnych, e. pracę socjalna i indywidualne programy wychodzenia z bezdomności.

Opisując doświadczenie członków Partnerstwa Lokalnego w realizacji projektów skierowanych na pomoc osobom bezdomnym wskazano cztery projekty – dwa z zakresu ekonomii społecznej, jeden dla dzieci zagrożonych wykluczeniem społecznym i wspomniany wcześniej „Stop Bezdomności” (tu wskazano, że był realizowany dwukrotnie, tj. w 2007 i 2008 roku).

Ze sprawozdania Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej (składanego Radzie Gminy w Nowem) wynika, że na terenie Nowego już trzeci rok realizowany jest projekt „A jak Aktywność. Aktywizacja Społeczna i Zawodowa Osób Zagrożonych Wykluczeniem Społecznym”. Projekt finansowany jest ze środków unijnych w ramach działania 7.1 Rozwój i Upowszechnienie Aktywnej Integracji, a złożony został wspólnie przez Gminę Nowe i Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowem. Kierowany jest przede wszystkim do osób bezrobotnych, których, jak wskazują wnioskodawcy, w powiecie świeckim jest 16,4%. Celem projektu jest właśnie pobudzenie aktywności społeczno-zawodowej osób długotrwale pozostających bez zatrudnienia. Autorzy jako grupę docelową definiują zagrożone wykluczeniem społecznym (z tytułu bezrobocia) kobiety (30) z terenu gminy Nowe i sąsiednich wsi Bochlin i Kozielec. Trudno oczekiwać, że w projekt ten planowano angażować bezdomne (i bezrobotne) kobiety skoro (1) o bezdomności w projekcie się nie wspomina, (2) wedle gminnych założeń, wszyscy skupieni wokół Nowego bezdomni to mężczyźni. Mając jednak na względzie fakt, że Projekt Systemowy 1.18 PO KL ma na celu nie tylko diagnozę i pomoc w wychodzeniu z bezdomności, ale i elementy profilaktyki i prewencji, istotne jest przeanalizowanie realizowanego programu pod kątem oferowanych form wsparcia i zakładanych efektów. We wniosku przyjęto założenie o podpisaniu: a. 19 kontraktów socjalnych w ramach zadania Aktywna Integracja z użyciem instrumentów:  aktywizacji edukacyjnej (warsztaty komputerowe dla 19 kobiet; 20 godzin na osobę),  aktywizacji zdrowotnej (terapia rodzinna i psychospołeczna dla 19 kobiet; ok.

50 godzin na osobę [2 terapeutki]),  aktywizacji społecznej  zajęcia coachingowe dla 9 kobiet (12 godzin na osobę)  trening kompetencyjny dla 19 kobiet (25 godzin zajęć)  konferencja grupy rodzinnej dla 4 rodzin uczestników programu  aktywności zawodowej  Indywidualne Plany Działania dla 19 kobiet (38 godzin)  Warsztaty Aktywizacji Zawodowej dla 19 kobiet (20 godzin) 17 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

 kursy zawodowe po WAZ dla 9 kobiet b. 11 umów PAL (Program Aktywności Lokalnej) w ramach zadania Aktywna Integracja z użyciem instrumentów:  aktywizacji edukacyjnej (szkolenia grupowe z zakresu animacji lokalnej dla co najmniej 11 kobiet),  aktywizacji zdrowotnej (terapia rodzinna i psychospołeczna dla uczestniczek i ich rodzin; dyżury przez okres 16 tygodni w wymiarze 3h tygodniowo),  aktywizacji społecznej (terapia psychologiczna dla uczestniczek i ich rodzin; dyżury przez okres 16 tygodni w wymiarze 3h tygodniowo),  aktywizacji zawodowej (doradztwo zawodowe dla uczestniczek i ich rodzin; dyżury przez okres 16 tygodni w wymiarze 3h tygodniowo).

Inne założenia dotyczące działań zawarte we wniosku wiążą się ze wsparciem w zakresie pracy socjalnej i zatrudnienia pracowników socjalnych (kontynuacja zatrudnienia pracownika przyjętego w 2008 r.; 5 pracowników z zadaniem prowadzenia kontraktów socjalnych opartych na pracy socjalnej i instrumentach aktywnej integracji) oraz zasiłków i pomocy w naturze. Do rezultatów projektu jego autorzy zaliczyli: a. ukończenie przez 30 kobiet udziału w projekcie, b. zawarcie 19 kontratów socjalnych, c. zawarcie 11 umów w ramach PAL, d. zdobycie podstawowych umiejętności obsługi komputera przez 19 kobiet, e. zdobycie kwalifikacji na kursach zawodowych przez 9 kobiet, f. rozwój zdolności motywacyjnych uczestników o co najmniej 60%, g. zwiększenie samodzielności i aktywności uczestników na rynku pracy o 60%, h. podniesienie poziomu własnej wartości uczestników o co najmniej 60%, i. wzrost motywacji i aspiracji zawodowych u co najmniej 50% uczestników, j. podniesienie poziomu odpowiedzialności uczestników objętych terapią rodzinną o 60%.

Odniesień do możliwych i faktycznie realizowanych działań pomocowych w zakresie bezdomności szukano w dokumentacji instytucjonalnej Policji. W przypadku Nowego takich źródeł nie uwzględniono w analizie. Przyczyną tego faktu najpewniej nie jest trudność w ich pozyskaniu, a raczej ich fizyczny brak. Można zakładać, że dzieje się tak dlatego, że zbiorowość osób bezdomnych w Nowem i okolicach jest niewielka. Równie prawdopodobne jest jednak, że służby bezpieczeństwa mają, choćby okazjonalny, kontakt z bezdomnymi. Nie znajduje to jednak przełożenia na zapisy w oficjalnej dokumentacji.

Wśród zalecanych przez autorów metodologii desk research wskaźników do analizy znajdują się takie same kategorie dla Policji. Należą do nich: a. Dane z Protokołu Doprowadzenia do Wytrzeźwienia, w tym liczba bezdomnych umieszczonych w ośrodkach uzależnień / izbach wytrzeźwień, b. Liczba bezdomnych umieszczonych w oddziałach psychosomatycznych, c. Liczba bezdomnych umieszczonych w placówkach dla bezdomnych, d. Liczba interwencji związanych z przemocą wobec bezdomnych, e. Liczba interwencji związanych z przemocą/zakłócaniem porządku przez bezdomnych,

18 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

f. Ustalenie, czy organy posiadają wiedzę o miejscach przebywania bezdomnych, tzw. mapa bezdomności, g. Liczba bezdomnych, którzy zmarli z powodu wychłodzenia organizmu.

W poszukiwaniu dokumentalnych odnośników potencjalnie mających związek z problematyką bezdomności czy, szerzej, pomocy społecznej i polityki społecznej, zbadano Statut Gminy Nowe i regulamin organizacyjny Urzędu Gminy w Nowem. Analizując źródła, poszukiwano odpowiedzi na kilka pytań: a. Czy w dokumentach poruszona jest sprawa bezdomności? b. Czy wyznaczono jednostkę odpowiedzialną za sprawy bezdomności? c. Czy w gminie wyznaczono osobę odpowiedzialną za nadzór organizacji wsparcia osób bezdomnych? d. Kto w gminie ma uprawnienia do zawierania umów z organizacjami?

W przypadku p. 4, należy wskazać, że na podstawie obowiązującego prawa w gminie Nowe uprawnienia do zawierania umów z organizacjami należą do Burmistrza lub do Kierownika OPS w wypadku zadań zlecanych przez OPS. W strukturze organizacyjnej Urzędu Gminy w Nowem wyróżnia się m. in. stanowisko ds. oświaty, zdrowia, kultury i sportu. Teoretycznie problemy osób bezdomnych mogłyby być przedmiotem pracy tej komórki w Urzędzie. Weryfikacja tej tezy jest możliwa dzięki lekturze regulaminu organizacyjnego. Wynika z niego, że właśnie do osoby na omawianym stanowisku należy obowiązek współdziałania z MGOPS w Nowem. Nie ma tu jednak żadnych dodatkowych informacji na temat zakresu współpracy, ani żadnych dodatkowych odniesień precyzujących, czym we własnym zakresie w temacie problemów społecznych mógłby zajmować się Urząd.

W Statucie Gminy Nowe problemu bezdomności się nie porusza, nie wskazuje na jednostkę odpowiedzialną za tę tematykę i nie określa, kto jest odpowiedzialny za nadzór organizacji wsparcia bezdomnych. W Statucie znajdują się natomiast zapisy, które otwierają potencjał podejmowania działań pomocowych, np. możliwość powoływania doraźnych komisji do określonych zadań (par. 16) czy inicjatywa uchwałodawcza każdego z radnych (par. 58). Analogiczną formułę – statutowo-regulaminową – mają dokumenty określające warunki i formułę prac Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem. Tu jednak, w przeciwieństwie do źródeł Urzędu, należy oczekiwać, że odniesienia do problematyki bezdomności, w kontekście ogólnie opisywanych problemów społecznych, będą w oficjalnej dokumentacji obecne.

Statut MGOPS jest krótki, około dwustronicowy. Precyzuje cel działania Ośrodka, jakim jest „umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości”. Cel ten realizowany jest poprzez szereg form wsparcia (par. 9) – których beneficjentami mogą być także osoby bezdomne – w tym: a. pracę socjalną mającą na celu pomoc osobom we wzmacnianiu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi, b. przygotowanie i realizację programów finansowanych ze środków Unii Europejskiej c. realizację rządowych programów pomocy społecznej i miejskich programów osłonowych,

19 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

d. przyznawanie i wypłacanie świadczeń mieszkaniowych, etc., e. organizowanie prac społecznie użytecznych.

z

pomocy

społecznej,

dodatków

Zgodnie z par. 11 statutu, MGOPS może realizować zadania we współpracy z „organizacjami społecznymi i pozarządowymi, osobami fizycznymi i prawnymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi”. Jego integralne części stanowią dział pomocy społecznej i dział opieki nad chorymi. Z liczącego 3 strony regulaminu organizacyjnego MGOPS w Nowem (z roku 2004) wynika, że obok w/w działów istnieje trzeci: dział świadczeń socjalnych i dodatków mieszkaniowych. Regulamin stanowi również o zadaniach poszczególnych działów. Warto wylistować wybrane zobowiązania działu świadczeń pomocy społecznej. Należą do nich: a. rozpoznawanie i ustalanie potrzeb pomocy społecznej w gminie, b. wspomaganie osób i rodzin wymagających pomocy w osiągnięciu możliwie pełnej aktywności społecznej, c. zapobieganie procesowi marginalizacji osób i grup, a także przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom w środowisku lokalnym, d. przyznawanie świadczeń z pomocy społecznej, e. współpraca z innymi organizacjami, itp.

Tak w Statucie, jak i regulaminie organizacyjnym Ośrodka, brakuje informacji, które określałyby to, jaką politykę względem problemu bezdomności może czy powinna prowadzić organizacja. W zebranej dokumentacji nie uwzględnia się np. kryterium bezdomności jako elementu dostępu do lokali socjalnych. Dokumenty sformułowane są na tyle ogólnie, że istnieje potrzeba formułowania polityki dotyczącej problemów osób bezdomnych niezależnie od oficjalnych źródeł. W Gminie nie ma komórki odpowiedzialnej za sprawy bezdomności.

Takie obowiązki nie są też formalnie przypisane pracownikom MGOPS oraz nie określa się ich oczekiwanych kwalifikacji. Zarówno z dokumentacji statutowo-regulaminowej, jak i innych materiałów, trudno wnioskować, by na terenie gminy zatrudnieni byli streetworkerzy lub by pracownicy socjalni odbywali szkolenia z zakresu problematyki bezdomności. Idąc tropem braków w dokumentacji, należy wskazać, że Ośrodek nie określił – a przynajmniej nie podał do publicznej wiadomości – procedur postępowania z osobami pozostającymi bez miejsca mieszkalnego, np. w okresie bardzo złych warunków atmosferycznych. c) finanse Analizie poddane zostało złożone z 81 stron sprawozdanie z wykonania budżetu gminy Nowe za 2010 rok. Wynika z niego, że po stronie dochodów znalazło się 22.393.511 PLN, zaś wydatków 25.735.041 PLN. Należy jednak dodać, że „w okresie sprawozdawczym budżet gminy został po stronie dochodów zwiększony o kwotę 2.268.722,07 PLN, natomiast po stronie wydatków zwiększony o kwotę 3.368.722,07 PLN”. Zmiany wynikały m. in. ze zmian z tytułu dotacji celowych, np. jej zwiększenia na realizację Rządowego Programu pomocy państwa w zakresie dożywiania. Z informacji zamieszczonych w Dziale 852 (Pomoc Społeczna) zawierającym informacje o dotacjach celowych na zadania zlecone gminie, zadania własne gminy i dochody własne za świadczone usługi opiekuńcze wynika, że w ramach dotacji zadania pomocy społecznej zostały w roku 2010 obliczone na 5.582.429 PLN, a wykonano 5.617.357 PLN (tj. 100,6%). 39.100 PLN przeznaczono na składki na 20 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ubezpieczenia zdrowotne (wykonano 38.258 PLN), 499.689 PLN – na zasiłki i pomoc w naturze (wykonano w 100%), a 253.192 – na zasiłki stałe (wykonano w 100%). Na działania Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem zaplanowano dotację w wysokości 200.530 PLN, wykonano zaś ją sumą 200.758 PLN (różnica pokryta z dochodów własnych). Pozostała działalność miała być finansowana kwotą 543.150 PLN, z czego wykonano ten plan w 97,9%, tj. 531.836 PLN. Ponad 70% tej kwoty wykorzystano na realizację rządowego programu dożywiania. Reszta została przekazana ofiarom powodzi. Ze sprawozdania nie wynika, jakoby z tych środków udzielano schronienia osobom potrzebującym. W dziale 853 (Pozostałe Zadania w Zakresie Polityki Społecznej) zamieszczona została informacja o przeznaczeniu środków w wysokości 443.014,07 PLN (wykonanie na poziomie 411.848,32 PLN) na realizację trzech działań. Jedno z nich to tytuł wspomnianego projektu PO KL „A jak Aktywność…” (174.567.07 PLN po stronie środków zaplanowanych i wykonanych). Poddając bardziej szczegółowej analizie wydatki gminy w 2010 roku, warto zauważyć, jakie kwoty przeznaczono na dziedziny istotne z punktu widzenia prewencji bezdomności czy pomocy osobom bezdomnym: a. 767.419,28 PLN zaplanowano na dodatki mieszkaniowe, b. 390.857,15 PLN na utrzymanie punktu usług opiekuńczych, c. 59.602 PLN na prace społecznie użyteczne, d. 7.707,65 PLN na utrzymanie jadłodajni i wydawanie żywności oraz e. 43.113 PLN na schroniska dla bezdomnych.

Ta ostatnia kategoria może pozostawać w związku ze współpracą Nowego z położonymi nieopodal miejscowościami w zakresie sprawowania pomocy osobom bezdomnym oryginalnie pochodzących z Nowego. Trudno jednak wnioskować, jak faktycznie wydatkowe są w/w środki. Poza dotacją celową, gmina z własnych środków dofinansowywała: a. wypłaty zasiłków celowych i pomocy w naturze (42.558 PLN) [razem z dotacją: 543,529,07 PLN], b. zasiłki stałe (13.877,77 PLN) [razem z dotacją: 267.072 PLN], c. utrzymanie Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej (452.579,65 PLN) [razem z dotacją: 687.030 PLN]:  576.455,57 PLN przeznaczono na wynagrodzenia i pochodne,  10.436,49 PLN na świadczenia socjalne oraz  66.445,59 PLN na wydatki rzeczowe.

Z danych zamieszczonych w kwestionariuszu za rok 2010 wypełnionym przez Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowem wynika, że zasiłek stały przyznano 97 osobom (łączna kwota wsparcia wyniosła 267.070 PLN) – w 7 przypadkach pomoc trafiła do osoby bezdomnej (wsparcie: 26.743,12 PLN; 10% ogólnie udzielonego wsparcia). Zasiłki okresowe otrzymały 334 osoby (499.689 PLN), ale nie trafiały one do bezdomnych.

Dziewięcioro spośród nich uzyskało natomiast zasiłki celowe, w łącznej kwocie 2594,58 PLN (0,55% ogólnie udzielonego wsparcia, tj. kwoty 463.354 PLN) – przeznaczono je przede wszystkim na pomoc rzeczową w ramach realizacji wieloletniego programu „Pomoc państwa w zakresie dożywiania”, ale też na schronienie. Posiłki na kwotę 128.794 wydawano 302 osobom, w tym 9 bezdomnym (wsparcie: 4755,58 PLN; 3,7% ogólnie udzielonego wsparcia). Świadczono pomoc w zakresie usług opiekuńczych (49 beneficjentów) i jednokrotnie sprawiono pogrzeb – nie skorzystała z tej formy żadna osoba bezdomna. Eksmisją objęto 4

21 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pełne rodziny (łącznie 7 osób) i jedną osobę samotną, zawsze eksmitując je do lokalu socjalnego/zastępczego.

Gmina realizuje Rządowy Program „Posiłek dla Potrzebujących”, przeznaczając nań 160.000 PLN i otrzymując z budżetu wsparcie w wysokości 380.000 PLN. Z tej pomocy finansowane były obiady dla dzieci w szkołach, obiady wydawane w jadłodajni i pomoc w formie żywności odbieranej w sklepach. Na zasiłki celowe na dofinansowanie zakupu żywności wydano 389.806 PLN, przy czym pomocą objęto 425 rodzin (wsparcie miesięczne między 30 a 400 PLN, w zależności od ilości osób w rodzinie). 26.753 PLN przeznaczono na zasiłki na żywność odbieraną w sklepach, a koszt wydawanych w jadłodajni obiadów wyniósł 46.927 PLN. W okresie sprawozdawczym korzystało z tego wsparcia 49 osób, a koszt obiadu z dowozem wynosił 3,94 PLN (nieścisłość w stosunku do danych z MPiPS-03 [wskazanie na 45 osób]). Na zasiłki celowe gmina dysponowała środkami w wysokości 42.558 PLN. Interpretując dostępne w sprawozdaniu MGOPS statystyki, warto zwrócić uwagę na fakt, że w roku 2010 wnioski o świadczenia z funduszu alimentacyjnego złożyło 85 rodzin – wypłacono im świadczenia na łączną kwotę 350.469 PLN – a 21.840 PLN przeznaczono na zasiłki celowe na opał (ze wsparcia skorzystały 182 rodziny). Szczególnie istotna jest informacja doprecyzowująca szczegóły pobytu bezdomnych z Nowego w gminach ościennych. W roku 2010 za przebywanie 17 osób w schroniskach w Smętowie i Grudziądzu zapłacono 43.113 PLN. Na realizację wspomnianego projektu Aktywizacja Społeczna i Zawodowa Osób Zagrożonych Wykluczeniem Społecznym” przeznaczona została kwota w wysokości 195.047 PLN (wkład własny gminy: 20.479 PLN). d) metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności Analizując całość dokumentacji dla Nowego, daje się zauważyć skromna liczba bezpośrednich odniesień do problematyki bezdomności. O bezdomności się pisze, ale nie we wszystkich dokumentach, a jedynie sporadycznie odniesienia są bezpośrednie. Może wynikać to z faktu, że na terenie gminy nie ma spójnej strategii radzenia sobie z problemem bezdomności, od fazy profilaktyki po wsparcie w zakresie wychodzenia ze stanu nieposiadania miejsca do mieszkania. Z dokumentów nie wynika w sposób czytelny, jaka jest relacja bezdomności do innych problemów społecznych. Najbardziej wartościowym źródłem jest Oferta Partnerstwa Lokalnego, standardowo nieprzewidziana do analizy w założeniach metodologicznych. Gmina boryka się z trudnościami natury socjo-ekonomicznej. Głównym problemem w Nowem jest bezrobocie, z którym walka jest nadrzędnym celem lokalnych władz. Inne problemy społeczne znajdują się w cieniu pozostawania bez pracy, choć niewątpliwie także w zakresie tych innych problemów, w tym bezdomności, Nowe skorzystałoby na możliwości realizacji wsparcia umocowanego w spójnych założeniach dobrze zaprogramowanej polityki społecznej. O dotychczasowych planach i programach można przeczytać jako o założeniach, pewnych wizjach, które można by zaimplementować.

Brakuje natomiast informacji nt. faktycznych działań w tym zakresie czy danych o skuteczności podejmowanych aktywności pomocowych.

Problemem Nowego jest brak placówek – poza jadłodajnią – które mogłyby oferować wsparcie osobom bezdomnym. Brakuje też podstawowej diagnozy dotyczącej tego, ilu bezdomnych faktycznie jest na terenie Nowego i okolicznych gmin. W dokumentach są też nieścisłości, ilu osobom zaoferowano wsparcie w roku 2010. Bazując na źródłach, odczytujemy, że pomoc świadczona jest mężczyznom. Nie można określić, czy wsparcie 22 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

otrzymują też kobiety i jak ta sytuacja zmienia się na przestrzeni lat. Na obecną trudną sytuację Nowego w zakresie pomocy osobom bezdomnym wpływ miało niewątpliwie zamknięcie w roku 2009 noclegowni. Nieliczni zgromadzeni tam podopieczni „wyszli na ulicę”, co spowodowało, z jednej strony, pogorszenie ich sytuacji życiowej, z drugiej zaś społecznej percepcji bezdomnych, powszechnie źle tolerowanych w społeczności lokalnej.

Ich liczba może zacząć maleć lub przynajmniej nie będzie rosnąć, o ile w gminie podejmowane będą skuteczne działania mające na celu zmniejszenie ryzyka eksmisyjnego (aktualnie pisze się o faktycznym braku możliwości wsparcia sytuacji lokalowej) i walkę z uzależnieniami, przede wszystkim problemem alkoholowym.

W Nowem realizowany jest projekt aktywizacji zawodowej skierowany do bezrobotnych kobiet, w ramach którego prowadzone są warsztaty edukacyjne, spotkania terapeutyczne, zajęcia coachingowe czy kursy zawodowe. Poza grupą 30 beneficjentów tego programu (za rok 2010) nie jest świadczone specjalistyczne poradnictwo (prawne, psychologiczne, rodzinne), interwencja kryzysowa czy praca socjalna. Prawdopodobnie nie korzystają z niej osoby bezdomne. Z dokumentów nie wynika, czy w Nowem pracują streetworkerzy, psychologowie, pedagodzy czy terapeuci, którzy mogliby oferować swoje wsparcie osobom potrzebującym. Prowadzone są natomiast działania o charakterze de facto prewencyjnym, jeśli chodzi o bezdomność. Gmina wydaje bowiem pieniądze na dodatki mieszkaniowe, utrzymanie punktu usług opiekuńczych, program prac społecznie użytecznych czy wspomnianą jadłodajnię. Statystyk na temat osób bezdomnych nie prowadzi policja. Nie ma też odniesień do problematyki bezdomności w Statucie Gminy Nowe i regulaminie organizacyjnym Urzędu Gminy w Nowem. Nie funkcjonuje komórka odpowiedzialna za sprawy osób bezdomnych i obowiązki w tym zakresie nie są formalnie przypisane pracownikom MGOPS. Nie podano do publicznej wiadomości, jakie są procedury postępowania z osobami pozostającymi bez miejsca mieszkalnego, np. w okresie bardzo złych warunków atmosferycznych.

W oparciu o przeanalizowany materiał i z uwagi na jego wysoki poziom ogólności i niewystarczającą szczegółowość, trudno weryfikować jaka jest jego spójność z istniejącymi dokumentami strategiczno-rozwojowymi na poziomie województwa czy kraju lub jak te źródła mają się do obowiązujących aktów prawnych. Lokalnie o bezdomności pisze się jako o zjawisku, z którym należy walczyć, ale który w hierarchii najistotniejszych problemów społecznych zajmuje 6. miejsce (spośród siedmiu wskazanych). O ile zauważa się związki bezdomności z złą sytuacją mieszkaniową i alkoholizmem, nie analizuje się przyczyn zjawiska w bardziej pogłębiony sposób, tj. z uwzględnieniem większej liczby czynników i, przede wszystkim, w sposób bardziej systematyczny.

5. POSTRZEGANIE BEZDOMNOŚCI JAKO LOKALNEGO PROBLEMU SPOŁECZNEGO Z PERSPEKTYWY KLUCZOWYCH INFORMATORÓW Niniejsza część raportu została opracowana w oparciu o przeprowadzone rozmowy z pięcioma osobami zaangażowanymi w realizację działań związanych ze wsparciem i zabezpieczeniem osób bezdomnych na terenie gminy Nowe. Byli to reprezentanci sektora instytucji publicznych, sektora organizacji pozarządowych jak i służb mundurowych (policji).

Rozmowy przeprowadzono w dniu 22 listopada 2011 roku. Rozmówcy dobrani zostali w taki sposób, aby można było uzyskać informacje o zagadnieniach związanych z samym zjawiskiem bezdomności na terenie gminy jak i informacje o systemie wsparcia społecznego w szczególności osób bezdomnych. Sposób doboru osób do badania miał w swym zamyśle 23 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zapewnić również odpowiedni poziom rzetelności przekazywanych informacji będących w polu zainteresowania badawczego. W proces organizacji badania oraz dobór osób zaangażowani byli przedstawiciele lokalnych podmiotów udzielających wsparcia osobom bezdomnym. Tok każdego z wywiadów podporządkowany był scenariuszowi opracowanemu w oparciu o wytyczne Zespołu Badawczego i realizowany był z zachowaniem ustalonej w wytycznych metodologii.

5.1.

Ogólna charakterystyka barier (problemów) społecznych na obszarze, na którym zawiązane zostało Partnerstwo Lokalne (ujęcie z wypowiedzi osób kluczowych dla systemu wsparcia osób bezdomnych).

a) hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych Większość osób wypowiadających się podczas wywiadów wskazywała na bezrobocie jako główny problem dotykający społeczność lokalną Nowego: „jesteśmy jedną z bardziej zagrożonych gmin stopą bezrobocia z uwagi na to, że po prostu przemysł u nas powoli upadł, a nasza struktura gminy jest strukturą wiejską i cały obszar wiejski to są byłe środowiska popegieerowskie, które jak gdyby gdzieś tam pozostały z tyłu podczas tej całej transformacji.”

Do załamania rynku pracy w Nowem doszło po upadku fabryki mebli – jednego z głównych pracodawców obecnego w gminie od wielu lat. W szczytowym okresie fabryka zatrudniała około 1000 osób. Zdarzały się jednak inne ujęcia głównych problematyk społecznych Nowego. Jeden z respondentów wskazał jako główny problem „nierobotność”: „wszyscy najprawdopodobniej mówią, że to jest bezrobocie, ja z tą koncepcją się nie zgadzam, ja bym to zdefiniował, że to jest nierobotność i to jest główny problem, a to jest różnica w mojej opinii”; „niechęć do podejmowania aktywności zawodowej”; „ludzie tutaj są niechętni do pracy”. „Drugi problem, który bezpośrednio za nim idzie to jest niezaradność, wynikająca właściwie z pierwszego problemu. Trzeci problem to jest niepełnosprawność, tu są jakby dwa bieguny niepełnoprawności: niepełnosprawność właściwa i niepełnosprawność wmawiana przez instytucje, bo niestety mamy do czynienia tutaj z taką patologią, gdzie bardzo łatwo jest zostać niepełnosprawnym i uzasadnić swoją nierobotność. To jest duży problem dla pracowników socjalnych”. Z zestawienia dwóch wyżej przytoczonych wypowiedzi dotyczących bezrobocia wyłania się porządek dwóch możliwych perspektyw opisów zjawisk społecznych zachodzących w Nowem. W pierwszej z nich (perspektywa zewnętrzna) wskazywane są obiektywne fakty, które kształtują kondycję lokalnej społeczności. Opisane są zmiany gospodarcze generujące bezrobocie i wywołujące konkretne zjawiska np. migrację ludności w poszukiwaniu zatrudnienia w innych miejscach regionu. Z drugiej strony wypowiedź kreśląca nastawienie społeczne, czy specyficzne postawy adaptacyjne obserwowane wśród mieszkańców Nowego, klientów systemu pomocy społecznej (perspektywa wewnętrzna). Pomimo tego, że druga przytoczona wypowiedź niejako sama stawia się w opozycji do wyrażanych powszechnie opinii, że głównym problemem jest bezrobocie, to należałoby raczej zauważyć, że treści nie antagonizują się a raczej uzupełniają.

Pokazują, że upadek dużej firmy i inne towarzyszące temu zmiany powodowały realny wzrost bezrobocia. W takiej sytuacji następowały różne reakcje społeczności lokalnej – część mieszkańców reagowała konstruktywnym zachowaniem (zmiana miejsca zamieszkania, poszukiwanie pracy w innych miejscach, być może własna działalność gospodarcza), inna część natomiast uległa procesowi biernego korzystania z oferowanej pomocy i uzależniła się niejako od lokalnego systemu zabezpieczenia społecznego. Ta druga grupa z racji swojej obniżonej mobilności, niskiej motywacji do zmian i z racji długoletniej adaptacji do egzystencji na minimalnym poziomie aspiracji życiowych stanowi główną grupę odbiorców systemu wsparcia Nowego.

24 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W rozmowach ponadto zwracano uwagę na zjawisko emigracji zarobkowej młodego pokolenia („młodzi stąd uciekają”) oraz brak dopływu do lokalnej społeczności młodych osób: „jest to małe miasteczko, jest to środowisko hermetyczne i to jest też pewien mankament, gdzie z jednej strony jest dla starszych osób duże poczucie bezpieczeństwa, bo mogą wieczorami się poruszać, wiadomo jeden drugiego zna, mało tego są koligacje rodzinne, więc czują się bezpiecznie, ale z drugiej strony brak tej świeżej krwi, napływu nowych ludzi, nowego spojrzenia, nowych kierunków, otwarcia się na potrzeby obecnego rynku.”. Powyższa wypowiedź dotyka istotnego problemu, jaki wiąże się z zagadnieniem zmian społecznych w małych środowiskach, a mianowicie pokazuje pewnego rodzaju dychotomię potrzeb społecznych: po jednej stronie opisane zostały takie cechy społeczności Nowego jak niewielki dystans pomiędzy jej członkami - wszyscy się znają, są ze sobą skoligaceni. Cecha ta pozwala zaspokoić poczucie bezpieczeństwa i identyfikacji z szerszą grupą społeczną. Pozwala tez żywić nadzieję członkom takiej społeczności, że w obliczu kryzysu nie będą zostawieni sami sobie. Cechy te mogą powodować jednak również negatywne skutki takie, jak pewnego rodzaju zamknięcie (hermetyczność) na to co nowe – na nowe idee, rozwiązania, sposób życia, nowych ludzi. W tym kontekście przywołano przeciwstawne potrzeby zmiany, odświeżenia, rozwoju i podążania za wyzwaniami obecnego czasu. W sytuacji, w której większość społeczności bardziej przywiązana jest do wartości bezpieczeństwa, przewidywalności i skoncentrowana jest na utrzymaniu ich, przeprowadzanie jakichkolwiek zmian może napotykać na duży opór, czy wręcz może być niemożliwa. Dlatego też wymogiem skutecznego oddziaływania jest dostosowanie odpowiedniego tempa zmian (ewolucja raczej niż rewolucja) i doprowadzanie do odpowiedniego rozumienia i podzielania przekonania o konieczności ich wprowadzenia.

Relacjonowano, że widoczne jest starzenie się społeczności Nowego. Tę relację należałoby wzmocnić systematycznym rozpoznaniem zmian w strukturze demograficznej Nowego. Faktyczne zwiększanie się udziału seniorów w ogóle populacji może mieć doniosłe skutki, również w odniesieniu do sytuacji osób bezdomnych. Po pierwsze sam proces starzenia się populacji może dotykać bezpośrednio grupę osób bezdomnych. W takiej sytuacji należałoby się przygotować na profilowanie usług realizowanych w odniesieniu do osób bezdomnych pod kątem potrzeb, jakie zgłaszane są przez bezdomnych seniorów i ujawniane w procesie wsparcia tej grupy. Po drugie efekt ekonomiczny, jaki niesie za sobą konieczność zwiększania wymiaru wsparcia seniorów (nie bezdomnych) może powodować zmniejszanie dostępnych zasobów finansowych np. na inwestycje w infrastrukturę w systemie wsparcia osób bezdomnych. Formy zabezpieczające całodobową opiekę i pielęgnację są jednymi z najbardziej kosztownych form wsparcia społecznego. W społecznościach starzejących się niezmiernie wartościowe stają się inicjatywy animacji wsparcia sąsiedzkiego, wolontariatu czy alternatywnych dla domów pomocy społecznej form świadczenia opieki. W tym

kontekście alarmująca staje się informacja, że oferta usług opiekuńczych, jaką jest w stanie zapewnić gmina, nie pokrywa zgłaszanych i identyfikowanych potrzeb lokalnych. Z zagadnieniem starzenia się populacji Nowego wiązano również problematykę osamotnienia w środowiskach osób starszych.

Wskazywano również na fakt wieloletniego pozostawania wielu osób w systemie pomocy społecznej: „całe rodziny, pokolenia obecnie są już beneficjentami naszego ośrodka pomocy społecznej”. Informacje o długoletnim korzystaniu ze świadczeń pomocy społecznej zawsze powinny być wnikliwie analizowane. Z faktem pozostawania przez wiele lat w systemie pomocy społecznej zawsze wiążą się bardzo niekorzystne zjawiska. Z jednej strony utrwalanie postaw bierności społecznej i ciągłe obniżanie aspiracji egzystencjalnych wśród osób korzystających z pomocy. W tym kontekście pojawia się również inne bardzo niekorzystne zjawisko – dziedziczenie biedy. Wzrastanie nowego pokolenia w ramach wzorców przekazywanych przez rodziców – klientów pomocy społecznej. Jest również druga strona negatywnych skutków długoletniego korzystania osób i rodzin ze wsparcia pomocy społecznej. Do takiego stanu rzeczy adaptują się również struktury pomocowe.

Pracownicy socjalni w pierwszym odruchu próbują doprowadzać do znaczących zmian, później w 25 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

obliczu niepowodzeń następuje powolne wypalanie się i frustracja i w końcu pełna adaptacja do tego specyficznego układu trwania w minimalnym wsparciu i minimalnych wymogach/ potrzebach.

Sposobów radzenia sobie z tymi zjawiskami należy poszukiwać w technikach animacji pracy zespołowej, superwizji, zarządzania zmianą. Być może warto byłoby również posegmentować odbiorców wsparcia względem ich potencjału i motywacji do zmian oraz zredefiniować sukces w pracy ze środowiskiem – nie koniecznie musi on być tożsamy z pełną samodzielnością osób. W perspektywie oddziaływania na środowiska być może należałoby zaimplementować metody animowania społeczności lokalnych i wykorzystania raczej potencjału do zmiany tkwiącego w szerszych grupach/ osiedlach/ terytoriach.

Do charakterystyki sytuacji społecznej w Nowem można wykorzystać również wypowiedź pokazującą specyfikę postaw, jakie można zaobserwować w Nowem tzw. „małomiasteczkowość – trudno tych ludzi zmieniać”. Owa postawa polega na dużym poziomie bierności życiowej, braku motywacji do zmian i braku chęci uczestnictwa w proponowanych inicjatywach. Często bardzo duży wysiłek osób, które chcą poprawić sytuację społeczną w Nowem nie przynosi prawie żadnych rezultatów - „cokolwiek tutaj robić to właściwie jest to robota na ugorze”. Czasami pojawia się wśród osób zaangażowanych we wsparcie mieszkańców Nowego wrażenie, że podopiecznym zależy tylko na otrzymaniu świadczeń pieniężnych.

Następnym problemem wskazywanym przez rozmówców dotykającym mieszkańców Nowego jest alkoholizm: „myślę że nadużywanie alkoholu jest dosyć dużym problemem”.

Jedna z osób udzielających informacji zauważyła w tym obszarze uwydatnianie się zjawiska szkodliwego picia kobiet: „szczególnie dla mnie zaczyna być niebezpieczne picie kobiet w domu, takie samotne”. Tendencję tego typu zaobserwować można po tym, że coraz większa liczba dzieci, które obejmowane są różnego rodzaju formami wsparcia i inicjatywami nie są zadbane i zaopiekowane w odpowiedni sposób: „to widać po tym jak dzieci są zaniedbane, bo póki kobieta w miarę trzyma ten dom, bo póki tylko mężczyzna pije to jakoś te dzieci funkcjonują (…), ale jak już kobiety zaczynają to faktycznie widać po dzieciach”. Alkoholizm wskazywany był często jako przyczyna bezdomności. Aby w pełni zrozumieć wymiar problematyki nadmiernego spożywania alkoholu i alkoholizmu w Nowem, należy tę informację powiązać z wypowiedziami charakteryzującymi lokalną społeczność. Wcześniej przytaczane były wypowiedzi mówiące o małomiasteczkowości, hermetyczności, dużym poziomie bierności oraz specyfice lokalnego rynku pracy. Wszystkie te elementy mogą mieć wpływ na utrwalanie wzorców picia i pogłębiania się negatywnych zjawisk z tym związanych. Do tego należy jeszcze zwrócić uwagę na powszechność przyzwolenia społecznego na nadużywanie alkoholu i picia destruktywnego. W tzw. środowiskach popegieerowskich ten poziom przyzwolenia społecznego był zawsze bardzo wysoki – w niektórych wręcz stawał się normą społeczną. Taki kontekst uzmysławia skalę problemu i złożoność tego zjawiska. Z alkoholizmem wiąże się również problematyka marnotrawienia świadczeń przyznawanych w ramach pomocy społecznej i braku skuteczności pracy socjalnej w sytuacji pozorowanego przez klientów podejmowania terapii i fasadowej motywacji do leczenia się.

Kolejnym problemem, jaki zdefiniowano w rozmowach z kluczowymi osobami systemu wsparcia osób bezdomnych jest problem mieszkaniowy – nie powstają nowe zasoby mieszkaniowe - „jedyne co my dzielimy to wtedy, kiedy nastąpi zgon, w naturalny sposób się mieszkanie zwolni”. Problem mieszkaniowy to również zjawisko przeludnienia mieszkań.

Wielopokoleniowe rodziny zamieszkują w małych lokalach. W takich sytuacjach o wiele łatwiej dochodzi do konfliktów między mieszkańcami i do sytuacji ich ostatecznego rozwiązania w postaci wymuszenia opuszczenia lokum przez słabszą stronę sporu. Jako przyczynę tego stanu jeden z rozmówców wskazał „wieloletnią, złą politykę mieszkaniowa samorządu”. Owa polityka zawierała w sobie błąd braku systemowego egzekwowania przez gminę należności od mieszkańców zajmujących lokale gminy. Doszło do pewnego rodzaju 26 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

degradacji poczucia obowiązku płacenia czynszów i jednocześnie utrwalania bezkarności takich postaw wśród osób zajmujących lokale gminne: „tak naprawdę, system, czyli my, samorząd, przyłożył bardzo mocno rękę do stanu zachowań lokatorów, czyli przyzwyczajenie do tego, że nie ma sankcji za niepłacenie czynszu. My obserwujemy patologię taką, że rodzina ma czynszu 50 zł. i go nie płaci. (…) Dlatego nie płaci go, bo sąsiad nie płaci. Natomiast równolegle wsparcie w postaci dotacji mieszkaniowych idą cały czas np. przez pół roku, czy przez rok i nie płacisz czynszu a dotacje masz, czyli dostajesz dotację mieszkaniową ale ją przeżerasz, ale ona jest przez cały czas przyznawana.” Gwałtowna zmiana tej polityki mogłaby wzbudzić niezadowolenie społeczne i realny wzrost eksmisji z lokali gminnych.

Gminy nie stać również na znaczące inwestycje, które powiększałyby zasób mieszkaniowy dostępny dla mieszkańców Nowego. b) znaczenie (ranga) bezdomności wśród problemów społecznych gmin/y oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit Większość rozmówców nie lokowała bezdomności na pierwszych miejscach w rankingu problemów społecznych Nowego stawiając przed nią np. problemy rynku pracy, te związane ze starzeniem się społeczności czy uzależnieniem od alkoholu, jednakże w relacjach osób badanych bezdomność powoli zaczyna być w Nowem widoczna i jako zjawisko jest dotkliwa z punktu widzenia kosztów społecznych i finansowych. Jeden z respondentów upatrywał w bezdomności większy problem: „w tej chwili, no już tak dotkliwie wpływa kwestia bezdomności, jest to już w tej chwili zasadniczy problem z uwagi na to, że sytuacja ekonomiczna wymaga tego żeby liczyć każdą złotówkę”.

Wywiady nie dostarczyły jasnej informacji o stosunku władz lokalnych do samej bezdomności.

Pośrednio z wypowiedzi na temat współpracy z władzami lokalnymi wynika, że problem ten jest dostrzegany i przyjmowane są argumenty związane z koniecznością inwestycji gminy również w ten obszar wsparcia. Władze lokalne zmieniły się w wyniku ostatnich wyborów a jej reprezentanci są w dość bliskich relacjach z niektórymi osobami zaangażowanymi w działalność społeczną (w tym pomoc osobom bezdomnym). Taki stan rzeczy powoduje, że istnieje dość dobry przepływ informacji i idei związanych z planowaniem systemu pomocy osobom bezdomnym pomiędzy władzami lokalnymi i jednostkami gminy odpowiedzialnymi za wspieranie osób bezdomnych. Wyrazem tej relacji i stosunku władz lokalnych do problematyki bezdomności może być fakt pojawienia się środków w budżecie OPS na remont budynku gminy na cele mieszkań chronionych. Nie odnotowano również w żadnej z wypowiedzi informacji o negatywnym podejściu do zjawiska bezdomności jakiejkolwiek instytucji gminnej czy osób reprezentujących władze Nowego.

Trudno też doszukiwać się informacji na temat stosunku do bezdomności innych instytucji.

Organizacja pozarządowa, która angażuje się we wsparcie osób bezdomnych na terenie Nowego tworzona jest przez pracowników OPS, którzy podchodzą do tego zjawiska ze zrozumieniem i motywacją do angażowania się w pracę na rzecz nowych rozwiązań. Jedynie w sposób pośredni można wnioskować o nieco innym podejściu do tego zjawiska policji w Nowem. Jej przedstawiciel pozostawił raczej wrażenie neutralnego podejścia do bezdomności opartego o konieczność wykonania konkretnych przepisów i wytycznych.

c) charakter bezdomności ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów (także u ujęciu dynamicznym) Głównym źródłem informacji o sytuacji Nowego w obszarze bezdomności (i szerzej sytuacji społecznej gminy) jest analiza statystyczna danych płynących ze sprawozdań 27 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

generowanych przez jednostki organizacyjne gminy (głównie przez ośrodek pomocy społecznej) - „mamy zrobioną diagnozę, robiliśmy diagnozę w kierunku takim, żeby kierunkować naszą pracę, nasze działania, z podziałem, z wyszczególnieniem, który problem jest najważniejszy (…) na podstawie naszej pracy, ośrodka pomocy, komisji przeciwdziałania alkoholizmowi”; „na podstawie corocznego sprawozdania, pod koniec roku, gdzie są te osoby ilościowo określone”. W sytuacji Nowego (niewielka gmina, z niewielką liczbą podmiotów zaangażowanych w problematykę wsparcia osób bezdomnych oraz małą populacją osób bezdomnych) taki stan rzeczy mógłby zaspokajać podstawową potrzebę rozpoznania cech lokalnej bezdomności.

Jednakże musiałaby jednocześnie zaistnieć pewność, że wszystkie osoby bezdomne i te będące w bezpośrednim zagrożeniu bezdomnością trafiają do Ośrodka Pomocy Społecznej. Wywiady z kluczowymi osobami dostarczyły niestety informację o nie do końca rozpoznanej grupie środowisk zamieszkujących lokale będące własnością powiatu. Wiemy również o powszechnej zasadzie niepłacenia czynszów za mieszkania gminne. Taki stan rzeczy powoduje, że dane ze sprawozdań i statystyk OPS nie mogą być wystarczające dla pełnego zobrazowania zjawiska. Konieczne byłoby zaplanowanie badań środowisk znajdujących się w bezpośrednim zagrożeniu bezdomnością (zamieszkujących lokale w nieuregulowanym statusie prawnym bądź te z dużymi kwotami zadłużeń).

Poskładanie co najmniej tych dwóch źródeł informacji może dać zbliżony do realnego obraz problematyki bezdomności w Nowem.

Jeden z rozmówców zwrócił uwagę na fakt różnic obrazu bezdomności, jakie obserwować można w zależności od wielkości środowisk w jakich osoby bezdomne funkcjonują: „bezdomność małomiejska to jest nieznany jeszcze problem albo mało znany i zupełnie się różni od bezdomności wielkomiejskiej”. Czas jaki został przeznaczony na wywiad nie pozwolił rozwinąć tej kwestii. Wydaje się rzeczą istotną określenie jakościowych różnic pomiędzy zjawiskami bezdomności w małych i wielkich miastach zarówno dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Nowem (powstałby wtedy kompletny szkic diagnostyczny lokalnej bezdomności pozwalający na wypracowanie lokalnych standardów wspierania osób bezdomnych) jak również dla standaryzacji systemów wychodzenia bezdomności w wielkich miastach.

Z przeprowadzonych rozmów wynika, że osoby bezdomne funkcjonujące na terenie gminy Nowe to osoby najczęściej w wieku około 40, 50 lat. Większość z tych osób nadużywa alkoholu. Grupa osób egzystujących w przestrzeniach niemieszkalnych Nowego stanowi mniejszą część ogółu osób bezdomnych „tych jest mniej, tych którzy są na ulicach” niż tych w zagrożonych lokalach. Osoby bezdomne nie są w Nowem anonimowe – są to osoby znane po nazwisku bądź „ksywie”, „w sumie wszyscy ich znają”. Część osób bezdomnych posiada orzeczony stopień niepełnosprawności, jednak wiele osób byłaby zdolna do aktywizacji zawodowej i usamodzielnienia. W końcówce lat dziewięćdziesiątych (rok 1998) wsparciem ośrodka pomocy społecznej objęte były 2-3 osoby bezdomne. W tym czasie bezdomność kojarzona była głównie z sytuacjami pozostawania bez dachu nad głową, w latach 2000-2002 obserwowany był napływ osób do bezdomności. Jeden z rozmówców kojarzył ten fakt ze zmianami legislacyjnymi dotyczącymi procedur eksmisyjnych w latach 90-tych. W tym czasie odnotowywano do 10 osób bezdomnych korzystających ze wsparcia. Zjawisko bezdomności było przez długi czas ukryte. Nastąpił w pewnym czasie przełom w interpretacji sytuacji mieszkaniowej niektórych osób: „Sami zaczęliśmy zauważać, że tak naprawdę ten problem nie dotyczy tylko tych osób, które zostały bez dachu nad głową, ponieważ mamy tutaj sporo osób, które mamy gdzieś poumieszczane np. mieszkają kątem w warsztatach terapii zajęciowej”. Obecnie liczba osób bezdomnych waha się w okolicach od 10 do 20 w okresie zimowym. Na przestrzeni ostatnich lat liczba osób bezdomnych w Nowem podwoiła się.

Choć z punktu widzenia ogólnej liczebności populacji osób bezdomnych zjawisko nie jest 28 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wyjątkowym problemem Nowego to podwojenie populacji na przestrzeni kilku lat pokazuje dużą dynamikę tego zjawiska i jego wyjątkowość w tym wymiarze.

W wątku rozmów o przyczynach bezdomności w Nowem pojawiały się takie zjawiska jak alkoholizm: „wchodzenie w tą bezdomność, to jest problem związany w 98 procentach z alkoholem oczywiście. Z moich obserwacji wynika, że najpierw były alkoholikami”, pojawiające się na tym tle konflikty w rodzinach, przemoc: „spora część to są też … alkoholizm (…), po prostu rodzina w końcu podjęła decyzję o tym, że tą osobę należy eksmitować, należy wymeldować, bo tak naprawdę nic się nie da z nią zrobić”; „to już jak gdyby pociąga za sobą łańcuszek tych spraw, że tak: jest rozpad rodziny, eksmisja, jakiś lokal zastępczy, poszukiwanie tego lokalu i to już jest ten finał”. Ubożenie społeczności Nowego również wskazywane było jako przyczyna bezdomności. Bezpośrednimi przyczynami bezdomności są egzekucje zadłużenia mieszkań w formie eksmisji (brak możliwości spłaty długów) oraz konieczność opuszczenia domu z powodu konfliktów rodzinnych na tle zarobkowym: „mieszkają pokoleniowo, jeżeli ty nie masz tej pracy, nic nie robisz, to wynoś się z tego domu, bo to mieszkanie, czy ten dom jest mojej mamusi, mojego ojca, mojej cioci, mojej babci, no i ta osoba trafia po prostu na bruk”. Innym rodzajem zjawiska, jakie poprzedza bezdomność jest najem lokali przez osoby bez formalizowania tego faktu pomiędzy stronami (brak umów najmu). Wskazano również, że bezdomność generowana może być w związku z brakiem systemu wczesnego rozpoznawania środowisk zadłużonych.

Za późno OPS otrzymuje informacje o skali zadłużeń czynszowych w poszczególnych środowiskach.

Główną potrzebą osób bezdomnych jest stabilizacja sytuacji mieszkaniowej (czy może raczej zaspokojenie potrzeby posiadania stałego miejsca zamieszkiwania – np. w schronisku czy mieszkaniu wspieranym): „przede wszystkim co im jest potrzebne? – stabilizacja typu, że to jest nasze, my o to dbamy i nikt nas stąd nie wyrzuci„; „kwestia jest tego typu, że jeżeli widzą i mają jakiś cel przed sobą, to oni do tego dążą, w pewnym momencie było załamanie, że teraz co z nami? to ma być rozebrane? [schronisko], w tym momencie to była tragedia.”, następnie zaspokojenie potrzeb związanych z uzyskaniem stabilnego źródła przychodu (nie koniecznie w wyniku aktywności zawodowej, również z innych źródeł – np. zasiłki, renty).

Według jednego z rozmówców podstawowymi potrzebami osób bezdomnych są te związane z zaspokojeniem potrzeb wynikających z nałogu alkoholowego: „Oni by potrzebowali ciepłego miejsca, gdzie mogliby pić przez całą zimę i tyle z ich potrzeb.” d) stosunek społeczności lokalnej do bezdomności W związku z tym, że osoby bezdomne angażowane są do prac remontowych lokali, które będą zamieszkiwać, odniesienie społeczności lokalnej do osób doświadczających tego problemu nie jest wrogie: „w tej chwili już są akceptowani, są akceptowani i jeżeli zdarzało się, że nawet niektóry poszedł do takiej babci dokonał jakiejś roboty to naprawdę byli chwaleni. Faktycznie społeczność ich już zaakceptowała”. Wcześniej remontowane było przez osoby bezdomne schronisko i przygotowywana była jadłodajnia: „Jadłodajnię w Nowem zbudowali bezdomni. To było fajne, że oni ją zbudowali.” „Pamiętam jak przenosiliśmy z tych wagonów noclegownię, tam na tą ulicę Nową, to jest takie miejsce gdzie mieszkają emerytowani nauczyciele i jak poszła fama, że ma to być schronisko dla bezdomnych, to taki był efekt jak kiedyś z Monarem (…) no ale jakoś zadziało się w ten sposób, że tak naprawdę oni ostatecznie nie wiedzieli kiedy ci bezdomni weszli, jak długo byli”. „(…) dopatruję się tego, że ośrodek pomocy, PKPS być może jeszcze jakaś organizacja, 29 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pracowaliśmy z nimi nad tym: jak cię widzą tak cię piszą”. Zdarzają się jednak sytuacje, w których pojawiał się opór ze strony bezpośrednich sąsiadów. Opór tego typu niwelowany jest poprzez pracę w środowisku opierającą się na otwartym dialogu i konfrontacji argumentów: „jak zaczęliśmy pracować nad mieszkaniem chronionym (…), to jedna z Pań, która nieopodal mieszka (…) zorganizowała nam happening pod tytułem: bezdomni, wszy, gnidy, złodziejstwo i gwałty, że co to jest teraz ona się boi wychodzić z domu, że dzieci, że ona nie może nago po domu chodzić (…) no i z taką inicjatywą tutaj przyszła do urzędu, że mieszkańcy ulicy nie życzą sobie bezdomnych. W związku z tym my poszliśmy jakby też po bandzie i zabawiliśmy się trochę w Irenę Jaworowicz, mianowicie tam na miejscu zorganizowaliśmy spotkanie bo ona zażądała spotkania z mieszkańcami (…) ona przyszła jej mąż i jedna sąsiadka. Na tym spotkaniu doszliśmy do wniosku, że jej nie chodzi o bezdomnych tylko o miejsce …”.

Mieszkańcy Nowego zgłaszają miejsca pobytu osób w miejscach niemieszkalnych: „często mamy sygnały, szczególnie jak są mrozy, że jednak tam ktoś jest, to faktycznie jesteśmy w stanie, wtedy tą osobę zgarnąć”.

6. OCENA SYSTEMU WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH NA TERENIE PARTNERSTWA LOKALNEGO Większość zadań gminy związanych ze wsparciem społecznym skoncentrowanych jest w jednej jednostce organizacyjnej gminy – w ośrodku pomocy społecznej. Powoduje to, że OPS w Nowem posiada bardzo szeroki zakres działania (w strukturach ośrodka zlokalizowano dział pomocy społecznej, dział opieki nad osobą chorą, dział świadczeń rodzinnych, dodatków mieszkaniowych i świadczeń alimentacyjnych, świetlica środowiskowa dla dzieci, punkt informacyjny dla osób niepełnosprawnych, klub integracji społecznej dla długotrwale bezrobotnych, projekt systemowy POKL). Jest on realnym liderem działania i zmian w obszarze wsparcia społecznego w tym na polu problematyk związanych z bezdomnością.

Należy również odnotować wniosek jednego z rozmówców, według którego nie można mówić w Nowem o systemie wsparcia osób bezdomnych. Istnieje pewien zasób instytucjonalny czy organizacyjny jednak nie cechuje go harmonijne połączenie i określona celowość oddziaływania: „tu mamy coś, tu mamy coś, tu gość może iść, tu może się wykąpać, tu jeszcze mamy coś za chwilę nam to zburzą. Mamy pewne ... nawet nie do końca elementy, nie mamy usystematyzowanej całości, to nie działa, to jest męczenie ich i nas”. a) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności Wymiar oddziaływania o charakterze profilaktycznym jest niewielki – mniej jest inicjatyw zapobiegających dysfunkcjom społecznym i niekorzystnym zjawiskom niż tych, które są odpowiedzią na nie. Nie można też mówić o stałych funkcjach, mechanizmach czy dedykowanych kadrach, które można przyporządkować do obszaru prewencji bezdomności.

Gmina utrzymuje finansowanie dodatków mieszkaniowych (w roku 2011 w kwocie 900 tysięcy złotych), co może stanowić konkretne narzędzie o charakterze profilaktycznym w systemie wsparcia mieszkańców Nowego („myślę że jest to dosyć duża forma wsparcia i profilaktyki jeśli chodzi o taką bezdomność. (…) osoby faktycznie utrzymują te mieszkania”; „myślę, że sporo osób na osiedlach tutaj, gdzie te opłaty są dosyć duże, tak naprawdę nie miałoby możliwości mieszkania i opłacania samemu”. Innym elementem, który może

30 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

stanowić zalążek profilaktyki bezdomności jest monitoring sytuacji życiowej osób korzystających ze wsparcia OPS przez pracowników socjalnych. b) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie pomocy doraźnej Najczęściej udzielana jest pomoc w formie rzeczowej: „najczęściej jednak są to osoby, które nadużywają alkoholu, w związku z tym staramy im się udzielać pomocy w naturze”.

Udzielane jest wsparcie w formie obiadów w jadłodajni (na terenie Nowego funkcjonują dwie jadłodajnie), żywność opłacana w sklepie przez ośrodek, żywność z unijnego programu dystrybucji żywności PEAD – grudziądzki bank żywności przekazuje żywność do dystrybucji w Nowem, ponadto przekazywana jest odzież, realizowane jest również wsparcie w zakupie leków.

Osoby bezdomne uzyskują schronienie na dwa sposoby: w starej noclegowni na terenie gminy oraz w drodze skierowań do schronisk prowadzonych w oparciu o porozumienia OPS z podmiotami spoza obszaru Nowego. Pierwszy sposób zapewnienia schronienia stracił status oficjalnego w momencie, gdy cofnięto zezwolenie na funkcjonowanie noclegowni ze względu na nie spełnianie przez budynek norm przeciw-pożarowych. c) funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie integracji społecznej Lokalny system wsparcia społecznego w wymiarze reintegracji nie oferuje wielu form wsparcia osób wychodzących z bezdomności. Do tych nielicznych włączyć można wsparcie realizowane przez pracowników socjalnych w dostępie do ograniczonych zasobów mieszkaniowych miasta, czy pomoc w dostępie do ofert szkoleń pojawiających się w filii Powiatowego Urzędu Pracy. d) współpraca międzyinstytucjonalna Polski Komitet Pomocy Społecznej, oddział w Nowem, jest jedyną organizacją pozarządową, która angażowała się systematycznie w działania na rzecz osób bezdomnych.

Prezesem oddziału PKPS w Nowem jest pracownik ośrodka pomocy społecznej (członkami oddziału są również pracownicy OPS). W rozmowie z jedną z badanych osób informowano, że powołanie oddziału PKPS w Nowem miało bardzo użyteczny wymiar: „w 2004 roku my zastanawialiśmy się nad tym fantem, że trzeba tutaj zorganizować jakiegoś ngosa, który będzie wspierał ośrodek pomocy w tych obszarach, w których ośrodek niewiele może”.

Potrzebne było zorganizowanie elastycznej przestrzeni w gminie do inicjowania działań i pozyskiwania dodatkowych źródeł finansowych. Takiego charakteru elastyczności nie daje sektor podmiotów publicznych. PKPS wspierał logistycznie i rzeczowo OPS. Jednak od dwóch lat PKPS nie ma możliwości kontynuacji działań tego typu. Obecnie organizacja ta jest partnerem OPS w projekcie budowania koncepcji nowego planu pomocy osobom bezdomnym: „wspólnie z OPSem zaczęliśmy budować koncepcję nowego planu pomocy osobom bezdomnym, z uwagi na to, że liczba [bezdomnych] nam się podwoiła”.

Wywiady dostarczyły również informację o relacji pomiędzy GMOPS i Towarzystwem im. Św.

Brata Alberta, które to prowadzi schroniska w Smętowie Granicznym i Grudziądzu. Jednak nie można wnioskować z tych wypowiedzi o współpracy. Raczej sytuacja opisywana jest jako konieczność korzystania z miejsc w innych miastach i nie rodzi ona dobrych skutków (mówiono o braku realnej

31 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pracy socjalnej z kierowanymi tam osobami i o „hotelowaniu” tych osób – szerzej o tym w opisie barier).

Z treści przeprowadzonych rozmów można wywnioskować, że współpraca z policją nie ma intensywnego charakteru i lokuje się głównie w obszarze interwencji: „(…) ewentualnie można powiedzieć, że ta współpraca polega na tym, że w okresach mrozów, jeżeli kogoś znajdą to owszem albo umieszczą w izbie wytrzeźwień, albo wtedy kierują do nas, to nie jest tak, że oni cokolwiek innego robią. Jeżeli chodzi o jakieś takie inne działania to właściwie trudno mówić tutaj o współpracy, właściwie oni [policja] uważają, że to jest nasz problem”.

W zadaniach operacyjnych współpraca z policją jest bardziej intensywna. Jej przejawem jest głównie dzielenie się istotnymi informacjami np. o miejscach przebywania osób bezdomnych, identyfikacja osób bezdomnych. „[służby/ policja] monitorują, pomagają nam, jeżeli np. ten okres teraz jest szczególnie trudny, jeśli chodzi o zimę to wyczuleni są na sprawy bezdomności (…) w ramach tych patroli to nam sygnalizują, a jak nie to my do nich dzwonimy: słuchajcie jak będziecie na patrolu przejeżdżać zerknijcie tam czy tam, więc jest przepływ informacji, jest współpraca”. Policja wykonuje swoje działania głównie w obszarze interwencji.

Zrelacjonowano również możliwość pogłębienia współpracy z sektorem ochrony zdrowia (potencjalna usystematyzowana współpraca z przychodnią lekarską – kierownikiem przychodni i pielęgniarkami środowiskowymi). e) najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym w Nowem ZALETY LOKALNEGO SYSTEMU POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM 1. Władze miasta przychylnie reagują na zgłaszane zapotrzebowania w obszarze wsparcia osób bezdomnych ze strony OPS. Z relacji osób w wywiadach wynika, że istnieje dialog pomiędzy władzami miasta a osobami angażującymi się w poprawę sytuacji społecznej Nowego. Fakt pozytywnego nastawienia osób podejmujących kluczowe decyzje w gminie jest bardzo ważnym zasobem w podejmowaniu zmian.

Często brak zrozumienia lokalnych decydentów całkowicie niweczy ważne inicjatywy i uniwmożliwia jakikolwiek rozwój systemu.

2. Zabezpieczono od niedawna dostęp do terapeutek uzależnień w punkcie konsultacyjnym. Choć mogłoby się wydawać, że taki zasób ma charakter raczej symboliczny, to w pracy z osobami bezdomnymi, wśród których problem uzależnienia jest dominującą barierą w poprawie sytuacji życiowej, staje się on kluczowy. W wymiarze wsparcia indywidualnego osób bezdomnych rozwój systemu diagnostyki i terapii uzależnień jest warunkiem koniecznym. Oczywisty wydaje się również fakt, że ten nowy zasób powinien być uzupełniany ofertami wsparcia grup samopomocowych (chociażby w nurcie AA).

3. Ogromnym zasobem Nowego są doświadczenia osób zaangażowanych w działania na rzecz osób bezdomnych związane z rozwijaniem systemu wsparcia na zasadach pełnej partycypacji: „w ciągu roku udało nam się wypracować takie stanowisko, w którym sprzedaliśmy te wagony. Za złom mieliśmy gotówkę na materiał. Z chłopakami, którzy tam przebywali - było ich czterech albo pięciu wtedy - ugadaliśmy się, że remontujemy obiekt, to był barak (…) i oni sami zbudowali sobie noclegownię”; „ten mini system na tamten czas, to wszystko działało, że nie mieliśmy tu problemu. Nie było sytuacji, że nie było co robić z gościem”. Wiele gmin przez całe lata nie była w 32 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

stanie dojść do momentu, w którym osoby wspierane byłyby zaangażowane w rozwój systemu pomocy. Partycypacja osób bezdomnych w przygotowanie i utrzymanie np. elementów infrastruktury ma kapitalne znaczenie. Podnosi poziom identyfikacji osób korzystających ze wsparcia z miejscem, system wsparcia nie jest postrzegany jako obca przestrzeń, na bazie konstruktywnego działania wrasta motywacja do zmiany sytuacji życiowej. Takie doświadczenie warto byłoby przeanalizować, zapisać i przekazywać jako dobrą praktykę. W obecnej sytuacji Nowego może to być również znakomity punkt odniesienia dla tworzonych planów uruchomienia nowego systemu.

4. Również doświadczenia z tworzeniem zrębów trzeciego sektora (PKPS) mogą stanowić istotny zasób w wymiarze kompetencji kadr działających na rzecz osób bezdomnych. Ten zasób zdecydowanie powinien być wykorzystywany w celu zwiększania realnej obecności trzeciego sektora w lokalnym systemie wsparcia osób bezdomnych. Doświadczenia związane z powoływaniem oddziału PKPS i uruchamianiem jego działalności powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w lokalnym programie współpracy samorządu z organizacjami pozarządowymi.

5. Deklarowany przez rozmówców wysoki poziom poczucia misji w wykonywanym zawodzie: „u mnie np. nie ma, że ja pracuje do piętnastej, ja pracuję tyle ile potrzeba chłopacy wiedzą, że mogą do mnie przyjść (…), zadzwonić do mnie” i długoletnie doświadczenie kadr. Jednym z istotniejszych warunków sukcesu w dokonywaniu zmian społecznych jest dysponowanie zespołem ludzi, którzy mają odpowiednią motywację, kwalifikacje i umiejętności do realizacji zadań wytyczanych w planach. W wywiadach nie rzadko padały deklaracje gotowości do intensywnego zaangażowania się w pracę, dużej dyspozycyjności i gotowości do dużego wysiłku. Również długoletnie doświadczenie w pracy na rzecz osób bezdomnych, poziom wykształcenia stanowi dobry zadatek do ważnych zmian w Nowem.

6. Zmiana władz samorządowych spowodowała nowe otwarcie tematów związanych z polityką społeczną w Nowem: „w zeszłym roku ngosy, tak naprawdę wygrały wybory samorządowe tutaj, czyli to ludzie związani z pozarządówką, z tym ruchem”. Fakt ten może mieć pozytywne przełożenie na realne dowartościowanie zagadnień związanych ze wsparciem osób bezdomnych. Jest jednocześnie szansą jaką daje początek kadencji władz lokalnych. Najbliższe dwa lata przestrzenią czasową na realne zmiany i niezbędne inwestycje w system wsparcia osób bezdomnych. Im bliżej wyborów, tym trudniej będzie władzom lokalnym podejmować śmiałe, a czasami i ryzykowne decyzje.

WADY LOKALNEGO SYSTEMU POMOCY OSOBOM BEZDOMNYM 1. Problemem jest zależność w dysponowaniu miejscami w schroniskach od innych podmiotów działających poza gminą: „kwestia wysłania osoby gdzieś na obrzeża do innych ośrodków, które posiadają jakąś tam bazę, jest to związana z kosztami, a po drugie nasza rola jak gdyby się urywa, bo nie możemy dalej pracować odnośnie metody pracy socjalnej z tą osobą, czyli nie mamy możliwości ingerowania w jej los i wychodzenia w kierunku usamodzielnienia, wyjścia z tej bezdomności”. Na terenie Nowego nie ma odpowiedniej ilości miejsc w schronisku (oficjalnie nie funkcjonuje schronisko). Nowe posiada jedynie dostęp do miejsc w schroniskach w Grudziądzu bądź w Smętowie. Taka sytuacja powoduje brak możliwości prowadzenia realnej 33 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

pracy socjalnej z osobami skierowanymi do schroniska poza gminę: „mamy niestety przykre doświadczenia, bo one [zewnętrzne schroniska] nam tylko jakby hotelowały ludzi, z naszymi ludźmi nikt tam nie prowadził pracy socjalnej, czyli oni nie mieliby nigdy szans powrotu do społeczeństwa, oni mieli szanse kolejnych powrotów do schroniska.”Brak systemu wczesnego identyfikowania osób zagrożonych bezdomnością: „też właściwie nie ma tego systemu, takiego informującego nas, że na przykład ktoś zalega z jakimś czynszem”. Ten brak, identyfikowany jest jako jedna z największych wad systemu wsparcia osób bezdomnych w Nowem. Przypuszczalna skala środowisk zagrożonych bezdomnością jest w Nowem bardzo duża. W momencie gdy zaczną się realizować niekorzystne scenariusze związane z masową utratą dotychczasowych miejsc zamieszkania przez całe rodziny, bezdomność może przytłoczyć swym rozmiarem gminę. Budowa systemu rzetelnego rozpoznania skali zagrożenia bezdomnością w Nowem staje się priorytetem w działaniu.

2. Jako istotna bariera na drodze do większego zaangażowania się w relacje z osobami bezdomnymi wskazywana była biurokracja: „przytłacza mnie cała biurokracja, zresztą pewnie jak i wszystkich. Wrzuca się nam różnych tych statystyk, realizacji tego tamtego, a mało czasu, właściwie kroi się ten czas na rozmowę z człowiekiem”. „Zabija mnie papierologia jak wszystkich pewnie”.Konieczna jest edukacja w tematyce problemów społecznych w tym bezdomności: „przy tej całej prewencji nam jest potrzebna otulina związana ze szkoleniem, edukowaniem”.

3. Realnym zagrożeniem jest sytuacja, w której około 60-80 rodzin będzie zmuszona do opuszczenia pomieszczeń zajmowanych po bursie szkolnej (w budynku, którego właścicielem jest powiat obecnie zlokalizowane są Warsztaty Terapii Zajęciowej): „(…) jeżeli powiat wpadnie na pomysł, że coś chce zrobić, to te osoby tam są nie zameldowane, one są tam meldowane na tymczasowo tylko na pół roku (…); w związku z tym, że to są trzy kondygnacje, to tak naprawdę jakby powiat podjął taką decyzję, że coś z tym budynkiem robi, to właściwie my zostajemy bez niczego (…); nie jesteśmy w stanie tym osobom zapewnić mieszkania”. Pewnego rodzaju brakiem jest nieusystematyzowana oferta wsparcia i pracy z osobami uzależnionymi od alkoholu: „najistotniejszą rzeczą w tym wszystkim jest wypracowanie systemu terapii uzależnień”. f) Skuteczność systemu Każda osoba bezdomna w Nowem otrzymuje ofertę schronienia i odpowiednie wsparcie w wymiarze interwencyjnym/ doraźnym. „Zasadniczo [Nowe] sobie daje radę, ale to jest na takim poziomie … no nie do końca nas satysfakcjonującym, bo to jest takie zabezpieczenie zupełnie najbardziej podstawowych potrzeb, (…) to jest tak wszystko nastawione na zabezpieczenie teraz”. Osiągane są sukcesy w realizacji wsparcia osób bezdomnych: „mamy takie osiągnięcia, że jednej, dwóm osobom się udało, które były powiedzmy na tym całkowitym marginesie w wyniku nadużywania, zakłady karne, a w tej chwili one są taką ikoną tutaj w Nowem”. Jeden z rozmówców wskazał na innego rodzaju możliwość mierzenia efektywności działań wobec osób bezdomnych: „efektywność w naszym przypadku jest stuprocentowa – odwozimy wszystkich. A jeżeli chodzi o zmianę nawyków takiego delikwenta, to jest zerowa, bo on decyduje o swoim życiu, a ja nie jestem księdzem lub instytucją, która by namawiała do innego życia”.

34 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

g) Plany związane z rozwojem systemu wsparcia osób bezdomnych Refleksja rozmówców nad zjawiskiem bezdomności i systemem wsparcia osób doświadczających tego problemu, która towarzyszyła wywiadom wprowadzała w sposób naturalny wątek planów działań. Większość z uczestników rozmów przedstawiając bariery/ problemy czy opisując zasoby jednocześnie szkicowała możliwe sposoby rozwoju i doskonalenia aktywności na tym polu. Jednym z najbardziej zaawansowanych planów (częściowo w wykonaniu) dotyczy uruchomienia mieszkania chronionego w budynku po byłych warsztatach szkolnych. Z mieszkania skorzystać będą mogły 4 osoby wychodzące z bezdomności. Zabezpieczono na ten cel w budżecie gminy finanse (20 000 zł.). W pozostałej części budynku po warsztatach planowane jest uruchomienie mieszkań socjalnych.

Informowano o tym, że trwa namysł nad uruchomieniem aktywności w sferze gospodarczej.

Być może uda powołać się podmiot (np. spółdzielnię socjalną), który zatrudniałby osoby bezdomne do prac remontowo budowlanych. Jeden z rozmówców wskazywał na duży potencjał zapotrzebowania na drobne prace remontowe ze strony starszych mieszkańców Nowego. W tym samym obszarze mieści się pomysł zorganizowania systemu dystrybucji żywności w gminie do środowisk, które nie są w stanie (ze względu na brak środków czy niepełnosprawność) dotrzeć do jadłodajni, czy miejsca wydawania paczek żywnościowych.

W wypowiedziach respondentów pojawiła się informacja, że w kwestii zabezpieczenia miejsc noclegowych przyjęto kierunek małych placówek zlokalizowanych na terenie Nowego, zróżnicowanych w swych funkcjach. W jednej z rozmów nakreślona została idea systemu, w którym każdy podmiot działający w obszarze społecznym (w tym w obszarze bezdomności) przejmuje do aktywności osobę bezdomną w ustalonym i zharmonizowanym czasie i momencie (nie jednocześnie). W efekcie osoby wychodzące z bezdomności angażowane byłyby do wielu aktywności społecznych w sposób intensywny nie obciążając nadmiernie żadnego z elementów systemu.

Podsumowanie W wywiadach wskazywano na bezrobocie jako główny problem Nowego. Do załamania rynku pracy w Nowem doszło po upadku fabryki mebli. Upadek dużej firmy i inne towarzyszące temu zmiany powodowały realny wzrost bezrobocia. Część mieszkańców migrowała w poszukiwaniu pracy w innych gminach, inna część natomiast uległa procesowi biernego korzystania z oferowanej pomocy i uzależniła się od lokalnego systemu zabezpieczenia społecznego. Ta druga grupa stanowi główną część odbiorców systemu wsparcia Nowego. Widoczne jest starzenie się społeczności Nowego. Następnymi problemami wskazywanymi przez rozmówców jest alkoholizm, problem mieszkaniowy – nie powstają nowe zasoby mieszkaniowe. Problem mieszkaniowy to również zjawisko przeludnienia mieszkań.

Większość rozmówców nie lokowała bezdomności na pierwszych miejscach w rankingu problemów społecznych Nowego stawiając przed nią np. problemy rynku pracy, te związane ze starzeniem się społeczności czy uzależnieniem od alkoholu.

Problem bezdomności jest dostrzegany przez władze lokalne i przyjmowane są argumenty związane z koniecznością inwestycji gminy w ten obszar wsparcia. Istnieje dość dobry przepływ informacji i idei związanych z planowaniem systemu pomocy osobom bezdomnym pomiędzy władzami lokalnymi i jednostkami gminy odpowiedzialnymi za wspieranie osób bezdomnych.

35 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Głównym źródłem informacji o sytuacji Nowego w obszarze bezdomności jest analiza statystyczna danych płynących ze sprawozdań generowanych przez ośrodek pomocy społecznej. Konieczne jest zaplanowanie badań środowisk znajdujących się w bezpośrednim zagrożeniu bezdomnością.

Osoby bezdomne funkcjonujące na terenie gminy Nowe to osoby najczęściej w wieku około 40, 50 lat. Większość z tych osób nadużywa alkoholu. Grupa osób egzystujących w przestrzeniach niemieszkalnych Nowego stanowi mniejszą część ogółu osób bezdomnych.

Osoby bezdomne nie są w Nowem anonimowe. Część osób bezdomnych posiada orzeczony stopień niepełnosprawności, jednak wiele osób byłaby zdolna do aktywizacji zawodowej i usamodzielnienia. Przyczyny bezdomności w Nowem podawane najczęściej to: alkoholizm, pojawiające się na tym tle konflikty w rodzinach, przemoc, ubożenie społeczności Nowego.

Głównymi potrzebami osób bezdomnych są: stabilizacja sytuacji oraz uzyskanie stabilnego źródła przychodu. Odniesienie społeczności lokalnej do osób doświadczających bezdomności nie jest wrogie. Zdarzały się jednak sytuacje, w których pojawiał się opór ze strony bezpośrednich sąsiadów placówki w której osoby bezdomne będą przebywać.

Większość zadań gminy związanych ze wsparciem społecznym skoncentrowanych jest w MGOPS. Jest on realnym liderem działania i zmian w obszarze problematyk związanych z bezdomnością. W Nowem istnieje pewien zasób instytucjonalny/ organizacyjny jednak nie cechuje go harmonijne połączenie i określona celowość oddziaływania. Wymiar oddziaływania o charakterze profilaktycznym jest niewielki. W obszarze wsparcia doraźnego najczęściej udzielana jest pomoc w formie rzeczowej. Osoby bezdomne uzyskiwały schronienie na dwa sposoby: w starej noclegowni na terenie gminy oraz w drodze skierowań do schronisk prowadzonych w oparciu o porozumienia OPS z podmiotami spoza obszaru Nowego. Lokalny system wsparcia społecznego w wymiarze reintegracji nie oferuje wielu form wsparcia osób wychodzących z bezdomności.

Polski Komitet Pomocy Społecznej, oddział w Nowem, jest jedyną organizacją pozarządową, która angażowała się systematycznie w działania na rzecz osób bezdomnych.

Obecnie organizacja ta jest partnerem OPS w projekcie budowania koncepcji nowego planu pomocy osobom bezdomnym. Wywiady dostarczyły również informację o relacji pomiędzy GMOPS i Towarzystwem im. Św. Brata Alberta, które to prowadzi schroniska w Smętowie Granicznym i Grudziądzu. Z treści przeprowadzonych rozmów można wywnioskować, że współpraca z policją nie ma intensywnego charakteru i lokuje się głównie w obszarze interwencji. W zadaniach operacyjnych współpraca z policją jest bardziej intensywna.

Zalety/ zasoby Nowego to: przychylne odniesienie władz miasta do zgłaszanego zapotrzebowania w obszarze wsparcia osób bezdomnych, dostęp do terapeutek uzależnień na terenie gminy, doświadczenia osób zaangażowanych w działania na rzecz osób bezdomnych związane z rozwijaniem systemu wsparcia na zasadach pełnej partycypacji, doświadczenia z tworzeniem zrębów trzeciego sektora (PKPS), wysoki poziom poczucia misji pracowników w wykonywanym zawodzie.

Bariery ujawnione w toku wywiadów: zależność w dysponowaniu miejscami w schroniskach od innych podmiotów działających poza gminą (na terenie Nowego nie ma odpowiedniej ilości miejsc noclegowych), brak systemu wczesnego identyfikowania osób zagrożonych bezdomnością. Jako istotną barierę na drodze do większego zaangażowania się w relacje z osobami bezdomnymi wskazywano biurokrację. Realnym zagrożeniem jest sytuacja, w której około 60-80 rodzin będzie zmuszona do opuszczenia pomieszczeń zajmowanych po bursie szkolnej. Każda osoba bezdomna w Nowem otrzymuje ofertę schronienia i odpowiednie wsparcie w wymiarze interwencyjnym/ doraźnym. Głównym i najbardziej zaawansowanym 36 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

planem jest uruchomienie mieszkania chronionego w budynku po byłych warsztatach szkolnych, planowane jest również uruchomienie mieszkań socjalnych.

7. OCENA SYSTEMU WSPARCIA DOKONANA PRZEZ OSOBY BEZDOMNE. RAPORT Z BADAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH PROWADZONYCH WŚRÓD OSÓB BEZDOMNYCH W NOWEM. Badania prowadzone wśród osób bezdomnych zrealizowane zostały w grudniu 2011 roku w województwie kujawsko-pomorskim na terenie powiatu nowego w gminie Nowe.

Badaniem objęte zostały wszystkie dostępne osoby bezdomne. Wywiady odbywały się w formie indywidualnych rozmów według zestandaryzowanego kwestionariusza wywiadu dla osób bezdomnych. W trakcie spotkań starałam się stworzyć atmosferę życzliwości i zrozumienia. Każda z osób badanych została poinformowana o celu badań jak również zapewniona o ich anonimowości. Pojedynczy wywiad trwał ok. 45 minut. a) charakterystyka badanej grupy Relatywnie niewielka liczebność osób bezdomnych w Nowem spowodowała, że ostatecznie w badaniu wzięło udział 12 respondentów. Uzyskane dane, z powodu małej liczebności próby, są zupełnie niewystarczające do tworzenia zaawansowanych statystyk, jednak pozwalają ukazać rozkłady odpowiedzi na poszczególne pytania bądź bloki pytań.

W gminie Nowe przebadano łącznie 11 mężczyzn (92%) oraz jedną kobietę.

Wszystkie osoby biorące udział w badaniu zadeklarowały posiadanie obywatelstwa polskiego. Z przeprowadzonych badań wynika, że pod względem wykształcenia dominują osoby z wykształceniem zawodowym – 8 osób czyli 2/3 wszystkich badanych oraz podstawowym (3 osoby czyli co czwarty z badanych). W badanej próbie znalazła się również jedna osoba legitymująca się wykształceniem wyższym. Badani bezdomni mają przeciętnie 53,5 lat (wiek waha się od 38 do 72 lat), przy czym dwie trzecie badanych należy do pokolenia pięćdziesięciolatków. Z przeprowadzonych badań wynika, że 2/3 badanych bezdomnych biorących udział w badaniu posiada dzieci (8 osób z 12 badanych), najczęściej dwoje (4 osoby czyli 33,3%) bądź troje (4 osoby czyli 33,3%). Nikt z badanych nie wyjeżdżał w ostatnich 3 latach zagranicę w celach zarobkowych.

Przeciętny czas trwania w sytuacji bezdomności kształtuje się na poziomie 8.5 lat, przy czym tylko dwie osoby pozostają bez dachu nad głową do dwóch lat, kolejne cztery osoby znajdują się w fazie ostrzegawczej (bezdomność trwa od 2 do 4 lat). Aż pięć osób (42% wszystkich respondentów jest bezdomna dłużej niż 10 lat.

Analizując miejsca zamieszkania badanych osób już w trakcie trwania bezdomności okazuje się, że w ciągu ostatniego roku 83% respondentów (10 osób) zadeklarowało przebywanie w placówkach przeznaczonych dla osób bezdomnych (schroniska, noclegownie, domy dla osób bezdomnych). To zdecydowanie dominująca forma zamieszkiwania w okresie braku dachu nad głową. Na drugim miejscu z wynikiem 33% wskazań (4 osoby) pojawiają się dwie kategorie: „zamieszkiwanie kątem u znajomych” oraz w „mieszkanie w pustostanach, domach do rozbiórki”.

37 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

b) system wsparcia w opinii osób bezdomnych - poziom obłożenia systemu wsparcia (korzystanie z pomocy), działanie systemu wsparcia, ocena placówki Jednym z głównych celów realizowanych badań prowadzonych wśród osób bezdomnych przebywających w instytucjonalnych formach wsparcia w Nowem było określenie, na ile badane osoby korzystają z różnorodnych form oferowanego wsparcia. Jak się okazuje badane osoby bezdomne w Nowem chętnie korzystają z różnorodnych form wsparcia dla nich przeznaczonych. Najczęściej są to takie formy jak schronienie (91,7%) wyżywienie (83,0%) oraz pomoc lekarska (2/3 badanych), pomoc w spłacie zadłużenia (2/3 badanych) oraz pomoc w zdobyciu lepszego wynagrodzenia (2/3 badanych). Analiza statystyczna ukazuje, że przeciętnie badane osoby deklarowały korzystanie z siedmiu form pomocy.

Tabela nr 1. Korzystanie z różnych form pomocy przez osoby N bezdomne – odpowiedzi „TAK” Wsparcie finansowe w postaci zasiłku Schronienie/ noclegownia/ schronisko Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną Pomoc psychologiczna Pomoc lekarska, szpitalna Odzież Wyżywienie Indywidualny program wychodzenia z bezdomności Łaźnia Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) Korzystanie z poradni uzależnień Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) Pomoc w znalezieniu mieszkania Pomoc w znalezieniu pracy Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy Ogółem

% 5 11 2 1 8 5 10 6 3 4 5 8 3 5 8 3 87

41,7 91,7 16,6 8,3 66,6 41,7 83,0 50,0 25,0 33,3 41,7 66,6 25,0 41,7 66,6 33,3 725,0

* procenty nie sumują się do 100% gdyż respondent mógł wskazać więcej niż 1 odpowiedź

Dane zawarte w poniższej tabeli wskazują ponownie, że najbardziej potrzebną formą wsparcia w opinii samych osób bezdomnych okazało się być wsparcie finansowe oraz pomoc w znalezieniu mieszkania. Nieco rzadziej wymieniane były: schronienie, pomoc lekarska oraz pomoc w znalezieniu pracy.

38 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tabela nr 2. Najbardziej niezbędne formy pomocy w opinii osób N bezdomnych.

Wsparcie finansowe w postaci zasiłku Pomoc w znalezieniu mieszkania Schronienie (noclegownia / schronisko) Pomoc lekarska, szpitalna Pomoc w znalezieniu pracy

% 3 3 2 2 2

25,0 25,0 16,6 16,6 16,6

Korzystanie z pomocy przez osoby bezdomne nie ogranicza się jedynie do instytucjonalnych form wsparcia. Badania w Nowem pokazują, że osoby bezdomne same z siebie starają się uzyskać pomoc. Najczęściej jest to uzyskiwanie darmowych ubrań oraz proszenie o datki na ulicy. Co trzecia osoba badana przyznaje, że nielegalnie przebywała w różnych miejscach.

Tabela nr 3. Radzenie sobie z własną bezdomnością – odpowiedzi N „Tak” Darmowe posiłki rozdawane na mieście Nielegalne przebywanie w różnych miejscach Darmowe ubrania Przejazdy „na gapę” Proszenie o datki na ulicy

% 1 4 6 3 5

8,3 33,3 50,0 25,0 41,7

Kontynuując wątek korzystania przez osoby bezdomne z pomocy powiedzieć należy, że prawie wszyscy badani bezdomni w ciągu ostatniego roku korzystali z pomocy ośrodka pomocy społecznej (11 osób z 12 badanych).

Wykres nr 1. Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej ?

8,3

tak

nie91,7

Jak wskazują wyniki prowadzonych w Nowem badań, osoby dobrze oceniają działanie lokalnego ośrodka pomocy społecznej. Średnia ocena uzyskana na skali szkolnej od 2 do 5 (od oceny niedostatecznej do bardzo dobrej) wyniosła 4,18.

39 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tabela nr 4. Jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) działanie ośrodka pomocy społecznej na terenie Procent Procent Częstość Procent ważnych skumulowany Ważne Niedostatecznie 0 5,0 0 0 Dostatecznie 3 25,0 27,3 27,3 Dobrze 3 25,0 27,3 54,6 Bardzo dobrze 5 41,7 45,5 100,0 Ogółem 11 91,7 100,0 Braki danych Systemowe braki danych 1 5,0 Ogółem 12 100,0

Na dokładnie takim samym poziomie została oceniona pomoc, którą badane osoby uzyskują w placówce, z której korzystały osoby bezdomne. Ze względu na fakt, że rozkład ocen był idealnie taki sam, zrezygnowano z prezentacji danych w kolejnej tabeli. Na uwagę zasługuje fakt, że oceny szczegółowe różnych aspektów pobytu w placówce wskazują na wysoki stan zadowolenia osób bezdomnych (patrz dane zawarte w tabeli 3).

Tabela nr 5. Ocena placówki pobytu dokonana przez osoby N bezdomne – odpowiedzi „Tak”. Czy w placówce, w której się znajdował: Czuje się osobą bezdomną Ma łatwy dostęp do urządzeń sanitarnych Jest traktowany z szacunkiem Ma poczucie prywatności Jest przepełniona Czuje się bezpiecznie Istnieją jasne zasady pobytu Znajduje się w dowolnym miejscu

%

6 9 10 9 1 10 9 10

60,00 90,00 100,00 90,00 10,00 100,00 90,00 100,00

c) sytuacja społeczno-ekonomiczna osób bezdomnych - położenie na rynku pracy (aktywność zawodowa) i sytuacja finansowa, różne zachowania społeczne, sytuacja finansowa Analizując kondycję finansową badanych osób można powiedzieć, że głównym źródłem dochodów badanych osób okazały się być dochody uzyskiwane ze zbieractwa (połowa osób badanych). Co trzecia z badanych osób bezdomnych przyznaje, że nie ma żadnych dochodów.

Tabela nr 6. Źródła dochodów osób bezdomnych* Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej Praca bez formalnej umowy („na czarno” Zbieractwo Renta Wsparcie członków rodziny Zasiłek celowy z pomocy społecznej Emerytura Nie ma żadnych dochodów

N

%

2 2 6 1 2 1 1 4

16,6 16,6 50,0 8,3 16,6 8,3 8,3 33,3

40 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Analizując dane dotyczące wysokości miesięcznego dochodu okazuje się, że najczęściej badane osoby deklarują posiadanie dochodu w wysokości od 401 do 600 zł (4 badane osoby, tj. co trzeci bezdomny). Wszyscy pozostałe osoby dysponują niższymi, miesięcznymi kwotami. Nic dziwnego, że prawie wszyscy badani przyznają, że w ciągu ostatniego roku brakowało im środków na podstawowe potrzeby (leki, jedzenie, odzież) (patrz tabela 5).

Tabela nr 7. Sytuacja finansowa osób badanych – odpowiedzi N „Tak” Czy posiada jakieś długi, pożyczki? (zobowiązanie prawne, np. alimenty, zajęcia komornicze) Czy posiada jakieś długi, pożyczki? (zobowiązanie wobec przyjaciół, znajomych) Czy posiada inne środki niż z pochodzące z pomocy społecznej Czy w okresie ostatniego roku brakowało mu na jedzenie, leki, odzież?

Czy w ciągu ostatniego roku musiał się ukrywać z powodu długów?

% 7

58,3

3

25,0

3 10

25,0 83,3

0

0

Z przeprowadzonych w Nowem badań wynika, że prawie wszystkie osoby biorące udział w badaniu posiadają jakiś fach, zawód (85%). Niestety nikt nie pracuje zarobkowo. Z deklaracji badanych osób wynika ponadto, że 3/4 osób bezdomnych jest gotowa do podjęcia pracy w najbliższych dniach, a blisko połowa respondentów wskazała, że w ciągu ostatniego miesiąca poszukiwała w sposób aktywny pracy.

Tabela nr 8. Sytuacja zawodowa osób badanych – odpowiedzi N „Tak” Czy posiada jakiś zawód, fach?

Czy byłaby gotowa do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach?

Czy w okresie ostatniego roku podnosiła swoje kwalifikacje?

Czy w okresie ostatniego miesiąca szukała pracy?

Czy aktualnie pracuje zarobkowo?

% 10 9

83,3 75,0

1 5 0

8,3 41,7 0

d) sytuacja prawna osób bezdomnych Pod względem posiadania dokumentu tożsamości w postaci dowodu osobistego, jak również ubezpieczenia zdrowotnego można powiedzieć, że obecny system wsparcia osób bezdomnych zabezpiecza w sposób odpowiedni funkcjonowanie osób wykluczonych mieszkaniowo prawie idealnie. Prawie wszystkie badane osoby bezdomne posiadają dowód osobisty oraz deklarują posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego. W przypadku kwestii mieszkaniowych sytuacja osób badanych nie wygląda tak dobrze, tylko co trzecia z osób badanych zadeklarowała obecność na liście osób czekających na mieszkanie socjalne czy komunalne (patrz tabela 7).

41 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tabela nr 9. Sytuacja prawna osób badanych – odpowiedzi „Tak” N Czy posiada stały meldunek?

Czy posiada prawo własności do lokalu mieszkalnego?

Czy znajduje się na liście oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne?

Czy posiada ubezpieczenie zdrowotne?

Czy posiada dowód osobisty?

% 1 0 4

8,3 0 33,3

12 11

100,00 91,7

e) profil psychospołeczny badanych osób bezdomnych - patologie społeczne, kapitał społeczny, wsparcia społeczne, dobrostan psychiczny Osoby bezdomne bardzo często uwikłana są w inne problemy społeczne takie jak przemoc w rodzinie, niepełnosprawność, bieda czy uzależnienia. Dowodem takiego stanu rzeczy są wyniki badań prowadzonych w Nowem. Na 20 badanych osób bezdomnych ponad połowa przebywała w swoim życiu choć raz w zakładzie karnym/areszcie śledczym/zakładzie poprawczym (58%), zaś połowa respondentów przyznała, że w ciągu ostatniego roku doszło do sytuacji silnego upicia się napojem alkoholowym. Co czwarta badana osoba przyznała, że w ciągu ostatniego roku wchodziła w konflikty z przedstawicielami służb mundurowych (policja, straż miejska, służba ochrony kolei). Bardzo rzadko zdarzały się natomiast sytuacje uwikłania w sytuacje przemocy (8,3%). W ogóle nie wystąpiło doświadczenia stosowania substancji narkotykowych.

Tabela nr 10. Uwikłanie osób bezdomnych w inne problemy N społeczne– odpowiedzi „Tak” Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym?

Czy w Pani/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy?

Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrona kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.?

Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pani/i upić się?

Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków?

% 7

58,3

1

8,3

3

25,0

6 0

50,00 0

Ważnym wątkiem poruszanym w badaniu była kwestia osobistego zaangażowania w życie społeczne. Prawie wszyscy biorący udział w badaniu przyznali, że czują się pełnoprawnymi obywatelami społeczeństwa polskiego (92%), jednak jedynie co czwarta z osób bezdomnych w ciągu ostatniego roku angażowała się nieodpłatnie wykonując różnorodne działania na rzecz najbliższej społeczności, sąsiedztwa. Badając postawy prospołeczne można również powiedzieć, że połowa respondentów ufa ludziom (50%). Co czwarta deklaruje posiadanie jakiejkolwiek pasji, zainteresowania, które aktualnie są realizowane. Bardzo niskie uczestnictwo w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP wskazują na niską aktywność polityczną.

42 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Tabela nr 11. Poziom kapitału społecznego u osób bezdomnych – N odpowiedzi „Tak” Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku?

Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom?

Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje?

Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób?

Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa?

% 1

8,3

6 3

50,0 25,0

3

25,0

11

91,7

Na jakie wparcie mogą liczyć osoby bezdomne w Nowem? Z przeprowadzonych badań wynika, że tak, jednakże jego wysokość i charakter uzależniona jest od instytucji/organizacji/ludzi niosących pomoc. Osoby bezdomne w większości wskazały, że instytucją, na której pomoc mogą na pewno liczyć jest lokalny ośrodek pomocy społecznej (83,3%). Ponad połowa może liczyć na wsparcie instytucji charytatywnych; połowa - na wsparcie członków najbliższej rodziny.

Tabela nr 12. Wsparcie osób bezdomnych – odpowiedzi „Tak” N Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny?

Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć?

Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych?

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej?

Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.?

% 6

50,0

4

33,3

5

41,7

10

83,3

7

58,3

W tej części badania postanowiono bliżej przyjrzeć się również kondycji psychicznej osób bezdomnych. Ogólnie rzecz biorąc prawie wszystkie badane osoby czują się bezpiecznie w miejscu swojego zamieszkania, zaś ponad 80% z nich uważa, że ma realny wpływ na własne życie. O relatywnie niezłej kondycji psychicznej świadczyć może również fakt, że ponad połowa osób bezdomnych widzi szansę na poprawę własnej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy. Pomimo tego, że większość osób biorących udział w badaniu czuje się osobami bezdomnymi (67%), tylko połowa respondentów przyznaje, że towarzyszy im poczucie samotności.

Tabela nr 13. Dobrostan psychiczny osób bezdomnych – odpowiedzi N „Tak” Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie?

Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną?

Czy czuje się Pan/i osobą samotną?

Czy ma Pan/i wpływ na własne życie?

Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy?

43 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

% 11

91,7

8 5 10 7

66,6 50,0 83,3 58,3

f) sytuacja zdrowotna badanych osób bezdomnych Jak wskazują dane zawarte poniższej tabeli, połowa badanych osób bezdomnych czuje się zdrowa. Szczegółowa analiza odpowiedzi przekonuje jednak, że w grupie tej występują różne symptomy wskazujące na nieco osłabioną kondycję zdrowotną. Aż połowa badanych przyznaje, że była hospitalizowana, co trzecia wskazuje na bycie osobą przewlekle chorą . Co trzeci z respondentów przyznaje się do posiadania formalnie orzeczonego stopnia o niepełnosprawności.

Tabela nr 14. Kondycja zdrowotna osób bezdomnych – odpowiedzi N „Tak” Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową?

Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę?

Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan() u jakiegoś lekarza?

Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności takich jak mycie się, ubieranie, poruszanie się, dbanie o własną higienę, przygotowanie posiłku?

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu?

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza?

Czy jest Pan/i przewlekle chory?

Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności?

% 6 4 6 1

50,0 33,3 50,0 8,3

6 10 4 4

50,0 83,3 33,3 33,3

g) przyczyny bezdomności oraz wychodzenie z niej.

Podczas realizacji badań prowadzonych wśród osób bezdomnych w Nowem poproszono respondentów o wskazanie tych czynności, które były podejmowane w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a które miały na celu usamodzielnienie mieszkaniowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęstszym działaniem okazało się szukanie pracy (58%) oraz własnego miejsca zamieszkania (50%).

Tabela nr 15. Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował/a Pan/i, aby wyjść z bezdomności?

Szukałem/am pracy / korzystałem/am z doradztwa zawodowego Wyrobiłem/am dokumenty Szukałem/am miejsca do zamieszkania Przystąpiłem/am do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności Podjąłem/am leczenie Podjąłem/am terapię Nic nie robiłem/Am Podjąłem/am edukację (szkoła, kursy, szkolenia) Poprawiłem/am kontakty z rodziną

N

%

7 3 6 0 3 3 2 2 2

58,3 25,0 50,0 0 25,0 25,0 16,6 16,6 16,6

Kiedy pytamy osoby bezdomne o to, co najbardziej pomogłoby im w wyjściu z bezdomności okazuje się, że jest to przede wszystkim posiadanie własnego miejsca

44 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zamieszkania (90%) oraz posiadanie pracy (65%). Co trzecia część respondentów do wyjścia z bezdomności potrzebuje wsparcia finansowego w postaci zapomogi (40%).

Tabela nr 16. Co według Pani/i najbardziej pomogłoby Pani/i w wyjściu z bezdomności?

Podsiadanie własnego miejsca zamieszkania Posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu Wsparcie finansowe, zapomogi Redukcja zadłużenia Profesjonalna opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja, wsparcie terapeutyczne Poprawa kontaktów rodzinnych, Pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.)

Pomoc rodziny, wsparcie rodziny Inne, prosimy wpisać jakie

N

%

11 8 7 2 3

91,7 66,6 58,3 16,6 25,0

2 2 0 0

16,6 16,6 0 0

W badaniach osób bezdomnych w Nowem prowadzonych w ramach realizowanych diagnoz lokalnych postanowiono zapytać osoby bezdomne o to, czy na rok przed okresem bezdomności zaszły określone wydarzenia, które mogły przyczynić się do utraty własnego miejsca zamieszkania. Jak się okazuje zebrane wyniki potwierdzają wcześniejsze rozważania dotyczące wystąpienia wielu przyczyn bezpośrednio wpływających na bezdomność. Jak się okazuje bezdomność badanych osób związana jest przede wszystkim z zadłużeniem, bezrobociem oraz uzależnieniem od alkoholu. Co trzecia z badanych osób wskazała, że na rok przed staniem się osobą bezdomną doświadczyli oni eksmisji. Podobna ilość badanych wskazała również na konflikty domowe i rozpad rodziny.

Tabela nr 17. Czy w okresie roku przed Pana/i bezdomnością wystąpiło któreś z następujących wydarzeń?

Zadłużenie Eksmisja Rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego Konflikty domowe, sytuacje przemocy Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony) Utrata pracy, bezrobocie Uzależnienie (alkohol, narkotyki) Choroba psychiczna Inne, prosimy wpisać jakie......................

N

%

6 3 4

50,0 25,0 33,3

4 2

33,3 16,6

5 5 0 0

41,7 41,7 0 0

Podsumowanie Z przeprowadzonych wywiadów wśród 12 osób bezdomnych w Nowem wynika, że mamy do czynienia z populacją mężczyzn, którzy przekroczyli pięćdziesiąty rok życia.

Populacja osób bezdomnych jest bardzo słabo wykształcona, pozostaje relatywnie długo w bezdomności (przeciętnie powyżej 8 lat). Badane osoby bezdomne chętnie korzystają z różnorodnych form wsparcia dla nich przeznaczonych. Najczęściej są to formy zapisane w ustawie o pomocy społecznej takie jak schronienie, wyżywienie, wsparcie finansowe w 45 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

spłacie zadłużenia oraz pomoc w podjęciu nauki. Z przeprowadzonych badań wynika, że prawie wszyscy badani skorzystali z ośrodka pomocy społecznej. Co istotne, ośrodek ten uzyskał „silną czwórkę”. Na podobnym poziomie została oceniona pomoc, którą badane osoby uzyskują w placówce, w której przebywają osoby badane.

Analizując kondycję finansową badanych osób można powiedzieć, że głównym źródłem dochodów badanych osób okazało się zbieractwo. Niestety co trzecia z badanych osób deklaruje całkowity brak dochodu. Osoby bezdomne uzyskujące dochód, deklarują go w wysokości najwyżej do 600 złotych miesięcznie. Nie dziwi zatem fakt że z powodu niskich dochodów prawie cała przebadana populacja osób bezdomnych borykała się w ciągu ostatniego roku z sytuacją braku pieniędzy na zakup jedzenia, odzieży, leków. Z przeprowadzonych w Nowem badań wynika, że chociaż prawie wszystkie osoby biorące udział w badaniu posiadają jakiś fach, to ani jedna osoba nie potwierdziła pracy zarobkowej.

Jednocześnie aż 3/4 osób bezdomnych deklaruje gotowość do podjęcia pracy w najbliższych dniach, a prawie połowa respondentów wskazała, że w ciągu ostatniego miesiąca poszukiwała w sposób aktywny pracy.

Ponad połowa osób bezdomnych w Nowem przyznała, że przebywała w swoim życiu choć raz w zakładzie karnym/areszcie śledczym/zakładzie poprawczym. Istotnym problemem jest nadużywanie alkoholu (do faktu upicia się przyznaje się połowa badanych). U niektórych zdarzają się konflikty z przedstawicielami służb mundurowych (policja, straż miejska, służba ochrony kolei).

Analizując kondycję zdrowotną okazuje się, że biorąc pod uwagę przeciętny wiek osób badanych, to nie jest ona zła. Co prawda większość osób bezdomnych skorzystała w okresie ostatniego roku z usług lekarza, ale stałe choroby deklaruje jedynie co trzecia z badanych osób. Na pewno niepokojący jest fakt, że co druga z osób badanych była w okresie ostatniego roku hospitalizowana, a co trzecia przyznaje się do posiadania chorób przewlekłych, albo posiadania formalnie orzeczonego stopnia o niepełnosprawności.

Podczas realizacji badań prowadzonych wśród osób bezdomnych w Nowem poproszono respondentów o wskazanie tych czynności, które były podejmowane w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a które miały na celu usamodzielnienie mieszkaniowe. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęstszym działaniem okazało się szukanie pracy oraz własnego miejsca zamieszkania. Kiedy pytamy osoby bezdomne o to, co najbardziej pomogłoby im w wyjściu z bezdomności okazuje się, że jest to przede wszystkim posiadanie własnego miejsca zamieszkania, posiadanie pracy bądź uzyskanie wsparcia finansowego.

Bezdomność osób z Nowego związana jest przede wszystkim z zadłużeniem, bezrobociem oraz uzależnieniem od alkoholu.

8.

WNIOSKI: NAJPILNIEJSZE POTRZEBY I REKOMENDACJE DLA SYSTEMU WSPARCIA W PARTNERSTWIE LOKALNYM (NA PODSTAWIE IDI Z OSOBAMI KLUCZOWYMI) 8.1.

Wnioski płynące z analizy desk research

Zastanawiając się nad rekomendacjami związanymi z analizą desk research postanowiono podzielić je na dwie zasadnicze części: rekomendacje ogólne oraz szczegółowe odnoszące się bezpośrednio do sytuacji panującej w danym partnerswie lokalnym. Do rekomendacji ogólnych zaliczyć należy: 46 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

a. Dbałość o wysoką jakość dokumentów poświęconych tematyce bezdomności, w tym:  rzetelną sprawozdawczość z wykonywanych działań w zakresie bezdomności,  podawanie informacji umieszczonej w kontekście innych problemów społecznych. b. Dokładne weryfikowanie podawanych danych dotyczących bezdomności. c. Dbałość o spójność dokumentacji poświęconej problematyce bezdomności z innymi dokumentami. d. Zwracanie uwagi na wcześniejsze wersje w przypadku tworzenia uaktualnionej dokumentacji. e. Ustalenie, jaki jest krąg odbiorców dokumentów i dostosowanie treści, w miarę możliwości, do potrzeb i oczekiwań czytelników. f. Określenie możliwego zakresu wykorzystania wygenerowanych źródeł, zarówno na potrzeby instytucji przygotowujących / opiekujących się dokumentacją oraz czytelników udostępnianej dokumentacji. g. Wymiana dokumentacji pomiędzy instytucjami zajmującymi się generowaniem źródeł uwzględniających problematykę bezdomności celem weryfikacji różnic w podawanych faktach. h. Określenie formatu dokumentacji, w której pojawiają się odniesienia do problematyki bezdomności, także w celu możliwości porównywania dokumentów. i. Tworzenie instytucjonalnych archiwów / baz danych źródeł nt. bezdomności i określenie skali ich dystrybucji (w tym, przede wszystkim, w kwestii udostępniania materiałów w Internecie). j. Budowa zintegrowanego systemu wiedzy o osobach bezdomnych w oparciu o regularnie uzupełnianą bazę danych dokumentów.

W celu profesjonalizacji oferty pomocowej skierowanej do osób bezdomnych na terenie Gminy Nowe, należałoby m. in.: a. ustalić zestaw priorytetów dotyczących możliwych form i sposobów wsparcia, b. podjąć decyzję, jacy aktorzy społeczni (instytucje, organizacje, ale też osoby fizyczne) byliby zaangażowani w proces wsparcia, c. na podstawie p. 1 i p. 2 przygotować spójną strategię działań z jasno określonymi celami i zadaniami wspierającymi realizację celów, d. określić spójność strategii z założoną wizją rozwoju gminy i oficjalną dokumentacją na ten temat, e. wskazać możliwe zagrożenia w realizacji strategii, f. monitorować i ewaluować skuteczność działań założonych w strategii, dbając przy tym o zachowanie ciągłości polityki w tym zakresie w dłuższym okresie czasu, g. przy okazji przygotowywania strategii przemyśleć, w jaki sposób prowadzić kompleksowe działania mające na celu łamanie stereotypów związanych z bezdomnością.

W Nowem należy, przede wszystkim, postawić na zwiększenie profesjonalizacji prowadzenia oficjalnej dokumentacji z zakresu problemu bezdomności. Liczba odniesień do tego zjawiska jest w badanych źródłach śladowa. Celem tych działań powinna być możliwość określenia, jakie są główne problemy i trudności powiązane z bezdomnością i, w oparciu o tę diagnozę, próba wypracowania spójnej strategii walki z problemem, od fazy profilaktyki po 47 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wsparcie w zakresie wychodzenia ze stanu nieposiadania miejsca do mieszkania. Poprawa w zakresie prowadzonej dokumentacji będzie też zapewne miała związek ze zwiększeniem jakości systemu wsparcia osób bezdomnych.

Należy zadbać o to, by analiza problemów osób bezdomnych była definiowana w sposób bardziej szczegółowy. Umożliwi to m. in. weryfikację spójności tych danych (a co za tym idzie, polityki wsparcia w zakresie zwalczania bezdomności) z dokumentami strategicznorozwojowymi na poziomie województwa czy kraju. Nacisk powinien zostać również położony na systematyczne badanie związków bezdomności z innymi problemami społecznymi, z jakimi borykają się mieszkańcy gminy.

8.2.

Wnioski płynące z indywidualnych wywiadów pogłębionych

Nowe lokuje się na początku drogi systematycznego działania w obszarze bezdomności choć w przeszłości można wskazać sukcesy w budowaniu systemu wsparcia tych osób: „z innej perspektywy od niedawna na to patrzymy, bo przedtem to tak właściwie było przyjęte pojawił się bezdomny, to gdzieś go trzeba umieścić”, „teraz widzimy, że trzeba zacząć coś robić (…). Jak wynika z powyższej wypowiedzi dla Nowego głównym wyzwaniem staje się zbudowanie od podstaw systemu zharmonizowanych działań na rzecz osób bezdomnych, a co chyba ważniejsze dla osób zagrożonych w sposób bezpośredni bezdomnością. Co to w istocie oznacza? Po pierwsze powinna się odbyć wnikliwa inwentaryzacja tych zasobów jakie w gminie tkwią i jakich zasobów brakuje. W rozmowach np. wspominano o zasobie w postaci lokalnych właścicieli gospodarstw rolnych czy małych przedsiębiorcach, którzy skłonni byliby wejść w kooperację z samorządem gminy. Może to być jeden z tych zasobów, który należy dowartościować, rozpocząć systematyczną pracę wzajemnego poznawania się i układania współpracy na poziomie władz lokalnych. Chodzi tu o zastanowienie się nad wzajemna ofertą jaką można wygenerować w kontaktach (np. miejsce pracy w zamian za odpowiednią kwalifikację osoby/ osób i asysta w jej funkcjonowaniu).

Ogromnym obszarem, o którym również wspominano jest wzbogacenie lokalnych zasobów o podmioty ekonomii społecznej i osadzenie podmiotów nie nastawionych na zysk a na stworzenie przestrzeni do treningu zawodowego i społecznego. Działania wzbogacające ofertę lokalnego rynku pracy mogą stanowić klucz do opanowania zjawiska ukrytej bezdomności. W wymiarze technicznym może to oznaczać, że powinien zostać do tego celu oddelegowany konkretny pracownik gminy, którego jedynym zadaniem byłaby praca nad systemowymi rozwiązaniami w obszarze aktywności zawodowej i treningu zawodowego lub zlecenie tego zadania organizacji pozarządowej.

Harmonizacja systemu to również odpowiednie rozłożenie obciążenia zadaniami, jakie powinny być zrealizowane, aby można było skutecznie osiągać zakładane cele. Być może dobrze byłoby zastanowić się nad tym, czy ośrodek pomocy społecznej nie skupia zbyt wielu gminnych zadań. Może warto byłoby pomyśleć o zaangażowaniu innych jednostek organizacyjnych gminy do wykonania bardziej technicznych, administracyjnych czynności (np. wypłaty dodatków) a ośrodkowi pozostawić większe pole do działań merytorycznych.

Odciążenie kadry OPS od czynności biurokratycznych (choć częściowo) wydaje się być bardzo pożądane. W tym kontekście istotne może okazać się rozpoznanie możliwości wyodrębnienia z zasobów ośrodka choćby niewielkiej grupy (np. dwóch osób) o zmniejszonej

48 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

liczbie środowisk do obsługi, jednak ze zwiększonym wymiarem zadań animacyjnych/ projektowych.

Wielką szansą jaką może wykorzystać Nowe jest mądre planowanie rozwoju infrastruktury celem zabezpieczenia schronienia osobom bezdomnym oraz tym, którzy mieszkania tracą. To również zostało w wywiadach wypowiedziane: „udowodniliśmy, że pomysł nasz oparty na mieszkalnictwie chronionym i na wybudowaniu zupełnie nowego systemu wsparcia osób bezdomnych tutaj, zupełnie świeżego, opartego o wiedzę, ale też o nasze wcześniejsze doświadczenia, może zadziałać, dla nas pozytywnie, bo ogarniemy tych ludzi, ale dla gminy ekonomicznie pozytywnie, bo my kupę pieniędzy wywaliliśmy w zewnętrzne schroniska”. Jak najbardziej słusznym wydaje się kierunek organizowania kameralnych miejsc, dla małej liczby osób, pełniących funkcje treningu mieszkaniowego. W innych miastach sprawdza się również na tym polu system celowego wsparcia finansowego do wynajmu mieszkań dla osób wchodzących w indywidualne programy wychodzenia z bezdomności lub realizujących kontrakty socjalne (jest to tańsze od schronisk i bardziej efektywne). Doskonałe są również w tym względzie doświadczenia Nowego w dostosowywaniu substancji gminnych przez osoby bezdomne do funkcji mieszkalnych. Taki partycypacyjny model realizacji działań może stanowić wzór dla innych małych gmin.

Harmonijny system pomocy i system, który jest skuteczny to również taki, który nie uzależnia osób od wsparcia. Powszechne w całej Polsce jest zjawisko wspierania finansowego na takim poziomie, który z jednej strony nie pozwala na usamodzielnienie, a z drugiej pomaga w zaspokojeniu potrzeb na poziomie wegetacji. Taki stan rzeczy ma w sobie ogromne ryzyko uzależnienia od pomocy osób wchodzących do systemu wsparcia i wzmacnia on procesy związane z dziedziczeniem biedy i bezradności społecznej. Sposobem na to może być wydzielenie z puli zasiłków celowych/ celowych specjalnych tzw. funduszu reintegracji, czyli pewnej puli środków dostępnych po spełnieniu zdefiniowanych kryteriów aktywności (aktywne zaangażowanie w realizację kontraktu socjalnego, udokumentowany postęp w poprawie sytuacji życiowej itp.). Kwoty przyznawane z tego funduszu dzielone były by na małą grupę osób jednak wysokość wsparcia finansowego byłaby na tyle duża, że dawałaby realną szansę zmian w życiu osoby/ rodziny w stosunkowo krótkim czasie.

Harmonizacji i budowie elastycznego systemu wsparcia społecznego (w tym wsparcia osób bezdomnych) może służyć zjawisko łatwości przepływu zaangażowania kadr pomiędzy sektorem NGO a sektorem publicznym. Taki stan rzeczy pokazuje, że Nowe nie utrwaliło podziałów sektorowych w realizacji działań. W dużych miastach takie podziały na „pozarządowców” i urzędników bardzo utrudniają dobry dialog i koncentrację na realnych zdaniach.

Kolejnym czynnikiem jaki ujawniony został w wywiadach, a który może dawać dużą szansę budowy efektywnego systemu wsparcia społecznego w Nowem jest fakt, że społeczność gminy jest na tyle mała, że szybkie przepływy informacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami (np. spółdzielnią mieszkaniową, osiedlami/ społecznościami i OPS) są możliwe i nie wymagają zaawansowanych środków technicznych. Przy nieznacznie zwiększonym wysiłku w tym zakresie można byłoby osiągnąć doskonałe rezultaty (wyznaczenie osób do kontaktu w poszczególnych podmiotach, wyznaczenie cyklicznych spotkań bądź zestawu cyklicznie przesyłanych informacji). Pozytywne rezultaty w tym obszarze mogłoby przynieść zaplanowanie i zrealizowanie cyklu projektów opartych o metody organizowania społeczności lokalnych. Jest to coraz bardziej powszechna metoda, wspierana środkami unijnymi.

49 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Pewnego rodzaju szansą jest fakt, że populacja osób bezdomnych w Nowem jest na tyle niewielka, że jeden pracownik socjalny może w sposób rzeczywisty poznać każdą osobę bezdomną bardzo dobrze. Gwarantuje to pełną adekwatność planowania i realizacji przedsięwzięć. W dużych miastach wysoki poziom anonimowości osób w grupie bezdomnych, oraz ocena potrzeb poprzez pryzmat statystyczny powoduje często zmniejszenie efektywności wydatkowanych środków i większe ryzyko nie trafienia w konkretne potrzeby.

W tym obszarze dobre rozpoznanie musi iść w parze z konsekwentnym egzekwowaniem wspólnie ułożonych planów wsparcia. Warunkiem powodzenia w działaniach na terenie Nowego, koncentrujących się wokół kwestii bezdomności (czy szerzej kwestii problemów społecznych) może okazać się umiejętne zbudowanie wizerunku sukcesu, skutecznej zmiany.

W małej społeczności nagłośnienie pozytywnych przykładów w mediach może być jedynym skutecznym sposobem do wyrwania z bierności i marazmu dużych grup społecznych. Może to pomóc obudzić pewien specyficzny rodzaj motywacji (skądinąd bardzo mocnej): „Matysiakowej się udało/ poprawiło to co ja nie potrafię/ mi się nie uda!”.

Na koniec należy podkreślić, że w toku wywiadów pokazano, że Nowe ma w swojej historii bardzo dobre przykłady organizacji wsparcia na zasadzie partycypacji osób wspomaganych, dobrego pożytkowania ograniczonych zasobów i budowania pozytywnego wizerunku działań wokół trudnych problemów społecznych – jest to niezwykły zasób z którego należy czerpać bardzo obficie.

8.3.

Wnioski płynące z wywiadów kwestionariuszowych prowadzonych z osobami bezdomnymi

Skuteczne rozwiązywanie problemu bezdomności poniekąd polega na wsłuchaniu się w potrzeby samych osób, które korzystają ze wsparcia z tytułu własnej bezdomności. W tym kontekście warto wskazać na kilka najważniejszych rekomendacji wynikających z badań osób bezdomnych w Nowem: a. PODEJMOWANIE PRACY W KIERUNKU USAMODZIELNIANIA Z przeprowadzonych badań wynika, że osoby bezdomne podejmując działania w kierunku wyjścia z bezdomności zazwyczaj ograniczają się do poszukiwania miejsca zamieszkania oraz źródeł zarobkowania. Wyniki trudne do interpretacji dotycząc uczestnictwa w indywidualnych programach wychodzenia z bezdomności. Dokładnie połowa badanych osób bezdomnych wskazuje na podejmowanie indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności, jednocześnie jednak nikt nie przyznaje, że do programu takiego przystąpił w ubiegłym roku. W tym kontekście postuluje się zwrócenie uwagi na zawiązywanie z osobami bezdomnymi indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności, gdyż taka forma podwyższa szanse na wyjście z bezdomności.

50 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

b. PODEJMOWANIE DZIAŁAŃ PROWADZĄCYCH DO WZROSTU AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB BEZDOMNYCH Mając na uwadze fakt, że osoby bezdomne bardzo często długo pozostają w swojej bezdomności, istnieje pilna potrzeba przygotowania osoby bezdomnej do podjęcia stałej, legalnej pracy zarobkowej. W tym celu należy poddawać osoby bezdomne szkoleniom nastawionym przede wszystkim na wzbudzenie nawyku pracy, umiejętności racjonalnego planowania swoich wydatków, umiejętności planowania czasu wolnego. Z danych zebranych w Nowem wynika, że chociaż większość badanych osób bezdomnych deklaruje posiadanie umiejętności zawodowych, nikt nie podejmuje pracy zarobkowej. Być może istotną przyczyną może być fakt pogarszającego się stanu zdrowia (w zasadzie typowego u osób w wieku pomiędzy 50 a 60 rokiem życia), niepełnosprawności oraz występowania chorób przewlekłych. Biorąc pod uwagę fakt, że coraz częściej niepełnosprawność osoby nie jest czynnikiem hamującym zatrudnienie osoby (w wielu przypadkach jest wręcz na odwrót), należy osobom bezdomnym umożliwić kontakt z tymi pracodawcami, którzy wyrażają chęć zatrudnienia niepełnosprawnej osoby bezdomnej. Jednocześnie pamiętać należy, że połowa badanych uważa się za osoby zdrowe. Stan zdrowia nie stanowi więc u nich głównej przyczyny nie podejmowania pracy zarobkowej. c. ZABEZPIECZENIE ZDROWIA SOMATYCZNEGO OSÓB BEZDOMNYCH Jak wykazały wyniki przeprowadzonych badań, połowa badanych osób bezdomnych uważa się za osoby zdrowe. Pozostali relatywnie często chorują na przewlekłe choroby, dosyć często korzystają także z opieki medycznej w postaci hospitalizacji. Stan zdrowia osoby bezdomnej powinien decydować, czy podejmowane działania mają mieć charakter prewencyjny (wzbudzenie wśród osób bezdomnych potrzeby dbania o własne zdrowie poprzez uświadomienie negatywnych skutków antyzdrowotnych zachowań, np. picia alkoholu) czy interwencyjny (zacieśnienie współpracy między placówkami medycznymi a systemem pomocy osobom bezdomnym). d. WSPARCIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO OSÓB BEZDOMNYCH Zwykle w sytuację pozostawania dłuższy czas bez własnego miejsca zamieszkania wpisane są różnego rodzaju czynniki, które mają negatywny wpływ na kondycję psychiczną osób bezdomnych. Do tego rodzaju zmiennych zaliczyć należy brak wpływu na własne życie, poczucie samotności i osamotnienia, stany depresji czy brak poczucia sensu własnego życia.

Z przeprowadzonych badań wynika, że osoby bezdomne w Nowem znajdują się w relatywnie niezłej kondycji psychicznej. Niemniej jednak ważnym problemem wydaje się nadużywanie alkoholu. W tym kontekście istotną kwestią wydaje się być również prowadzenie odpowiednich zajęć w zakresie pokonywania syndromów choroby alkoholowej. e. PROWADZENIE PRACY SOCJALNEJ BEZDOMNOŚCIĄ I ICH RODZINAMI

Z

OSOBAMI

ZAGROŻONYMI

Prowadzone wśród osób bezdomnych badania pokazują, że na rok przed staniem się osobą bezdomną znaczna część respondentów miała problem z zadłużeniem, utratą pracy oraz 51 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

uzależnieniem od alkoholu. Wydaje się, że właściwą rekomendacją dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Nowem jest potrzeba szerszego poinformowania osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością o dostępnych formach pomocy. Warto w tym miejscu wskazać, że na relatywnie niskim poziomie realizowane są indywidualne programy wychodzenia z bezdomności.

W trakcie realizowanych badań okazało się, że tuż przed okresem bezdomności badane osoby bezdomne często doświadczały konfliktów małżeńskich, których wynikiem okazywał się rozpad związku małżeńskiego. Odpowiednim narzędziem prewencyjnym wydaje się być prowadzona środowiskowa praca socjalna, ewentualnie asystentura pozwalająca na prowadzenie pogłębionej pracy z rodziną i poszczególnymi jej członkami. f. ODPOWIEDNIE WSPIERANEGO

ZABEZPIECZENIE

W

ZAKRESIE

MIESZKALNICTWA

Wyniki badań w Nowem wykazały, że co trzecia z badanych osób jest na liście osób oczekujących na przyznanie mieszkania komunalnego bądź socjalnego. Doświadczenie każe wskazywać, że czas oczekiwania na przyznanie własnego lokum kształtuje się na poziomie kilku lat. W konsekwencji często dochodzi do sytuacji, w której osoba bezdomna będąca w końcowym procesie usamodzielnienia zapisanym w indywidualnym programie wychodzenia z bezdomności jest zmuszona do ciągłego zamieszkiwania w placówce dla osób bezdomnych, bez możliwości przebywania we własnym mieszkaniu. W tym kontekście postuluje się zwiększenie aktywności gminy w kierunku poprawy sytuacji mieszkaniowej osób najuboższych. Gmina powinna zaplanować proces wspierania dla tych osób bezdomnych, które kończą proces reintegracji społecznej i zawodowej. Odpowiednim działaniem w tym zakresie wydaje się być tworzenie mieszkań wspieranych, chronionych czy treningowych.

52 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ANEKS 1. LISTA ANALIZOWANYCH DOKUMENTÓW W ANALIZIE DESK RESEARCH 1. Rocznik Demograficzny 2011 (Główny Urząd Statystyczny) 2. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 roku.

Stan w dniu 31 XII (Główny Urząd Statystyczny) 3. Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r. (Główny Urząd Statystyczny) 4. Bank Danych Lokalnych (Główny Urząd Statystyczny) 5. Sprawozdanie o rynku pracy za miesiąc grudzień 2011 roku 6. Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w powiecie świeckim. Raport z pierwszego półrocza 2009 (Powiatowy Urząd Pracy w Świeciu) 7. Informator o miejscach udzielania pomocy osobom bezdomnym w województwie kujawsko-pomorskim. Zima 2011/2012 8. Kwestia bezdomności i sposoby jej rozwiązywania na terenie Gminy Nowe – tekst umieszczony na stronie internetowej Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem 9. Sprawozdanie roczne MPiPS-03 z udzielonych na terenie gminy Nowe świadczeń pomocy społecznej – pieniężnych w naturze i usługach za I-XII 2010 10. Sprawozdanie z działalności Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem za okres od 01.01.2010 r. do 30.09.2010 r.

11. Sprawozdanie z działalności Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem za okres od 01.01.2010 r. do 31.12.2010 r.

12. Budżet gminy Nowe na rok 2010 13. Statut gminy Nowe 14. Regulamin organizacyjny Urzędu Gminy w Nowem 15. Struktura organizacyjna Urzędu Gminy w Nowem 16. Statut Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem 17. Regulamin organizacyjny Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem 18. Wniosek Gminy Nowe i Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowem o dofinansowanie projektu z PO KL „A jak aktywność. Aktywizacja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym na terenie gminy Nowe” 19. Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na Terenie Gminy Nowe na lata 2006-2016 20. Oferta Partnerstwa Lokalnego Nowe do wykonania pilotażowego wdrażania standardów usług w zakresie bezdomności i przetestowania Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności w ramach projektu „Tworzenie i rozwijanie Standardów usług pomocy i integracji społecznej” Zadanie 4 (Etap I) 21. Kwestionariusz za rok 2010 wypełniony przez Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowem

53 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ANEKS 2. ZESTANDARYZOWANY KWESTIONARIUSZ WYWIADU DLA OSÓB BEZDOMNYCH Szanowny Panie / Szanowna Pani! rozmowa, którą zaraz z Panem/Panią przeprowadzę służy zebraniu bardzo ogólnych informacji o warunkach życia ludzi, którzy borykają się z problemem braku własnego dachu nad głową. W realizowanym badaniu chodzi o to, aby wiedza, jaką uzyskamy, była pomocna tym wszystkim, którzy odpowiadają za poprawę usług dla osób bezdomnych. chciał(a)bym zwrócić uwagę na jedną istotną rzecz: Pani/i odpowiedzi są całkowicie anonimowe a zebrane w trakcie realizacji wywiadów informacje posłużą jedynie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych i jako takie pozostaną w pełni poufne. Nikt nie będzie zatem wiedział, jakich udzielił(a) Pan/i odpowiedzi. Warto również dodać, że nie ma odpowiedzi ani dobrych, ani złych a jedynie szczere i odnoszące się do Pani/i życia.

Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie ...........korzystał/a Pan/i z którejkolwiek z wymienionych form pomocy udzielanych przez różne instytucje (pomoc społeczna, organizacja pozarządowa, stowarzyszenie, itd.)? Proszę wskazać wszystkie, z których pomocy Pan/i korzystał/a POKAŻ KARTĘ NR 1 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

Korzystanie z pomocy Korzystał/ a

Nie korzystał/a

Wsparcie finansowe w postaci zasiłku Schronienie (noclegownia / schronisko) Pomoc w nawiązaniu pozytywnych relacji z rodziną Pomoc psychologiczna Pomoc lekarska, szpitalna Odzież Wyżywienie Indywidualny program wychodzenia z bezdomności Łaźnia Pomoc uzyskana bezpośrednio na ulicy (streetworking) Korzystanie z poradni uzależnień Pomoc w spłacie zadłużenia (czynszowego, alimentacyjnego, innych) Pomoc w znalezieniu mieszkania Pomoc w znalezieniu pracy Podjęcie nauki w celu zdobycia lepszego wykształcenia Kursy zawodowe, staże, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy Nie korzystałem z żadnej Inne, prosimy wpisać jakie……….............................

2.

Czy w ciągu ostatniego roku, na terenie ........... spotkał(a) się Pan/i z odmową pomocy?

1. tak – przejdź do pytania nr 3 2. nie – przejdź do pytania nr 5

3.

Ile razy odmówiono Pani/i pomocy w ciągu ostatniego roku? POKAŻ KARTĘ NR 2 1.

1-2 razy 2.

3-5 razy

54 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Która z form pomocy jest najbardziej Pani/i potrzebna?

3.

4.

więcej niż 5 razy trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi

4.

Proszę pomyśleć sobie o ostatniej sytuacji, w której odmówiona została Panu/i pomoc. Proszę powiedzieć, czym uzasadniano odmowę? Pytanie prekategoryzowane czyli takie, w którym zadajemy pytanie otwarte i czekamy na odpowiedź osoby bezdomnej. Uzyskaną odpowiedź zaznaczamy na widocznej poniżej kafeterii. W przypadku odpowiedzi, której nie ma w poniższej liście prosimy o wpisanie jej w kategorię inne odpowiedzi 1. nie uzasadniono w ogóle 2.

Brak zameldowania na terenie gminy (rejonizacja pomocy) 3. nietrzeźwością 4.

Brak niezbędnych dokumentów (dowód os.)

5. brakiem wystarczających środków 7. nie wiem dlaczego odmówiono mi pomocy na pomoc 8.

Inne, prosimy wpisać jakie…...........

6. niechęć i brak dobrej woli pracownika socjalnego

5.

Czy w ciągu ostatniego roku korzysta Pan/i z pomocy ośrodka pomocy społecznej działającego w …………………………..?

1. tak – przejdź do pytania nr 6 2. nie – przejdź do pytania nr 7

6.

Jeśli tak, to jak Pan/i ocenia na skali ocen szkolnych (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra) działanie ośrodka pomocy społecznej w …………………..?

Proszę wpisać ocenę…………………. nie wiem, trudno powiedzieć – nie czytać tej odpowiedzi 7.

Interesuje nas z pomocy jakich instytucji lub stowarzyszeń działających na terenie .............. korzystał/a Pan/i w ciągu ostatniego roku. W tabeli poniżej prosimy wymienić ich nazwy oraz ocenić oferowaną przez nie pomoc, posługując się szkolna skalą ocen (2 – niedostateczna, 3- dostateczna, 4 – dobra, 5 – bardzo dobra)

Nazwa organizacji, proszę wpisać(np. Caritas)

A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie.

Ocena

TAK

NIE

8.1. Czy posiada Pan/i jakikolwiek zawód, fach?

8.2. Czy był(a)by Pan/i gotowy(a) do podjęcia pracy jutro bądź w najbliższych dniach?

8.3. Czy w ciągu ostatniego roku uczestniczył(a) Pan/i w jakiejkolwiek aktywności związanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejętności?

8.4. Czy w ciągu ostatniego miesiąca szukał(a) Pan/i pracy?

8.5. Czy aktualnie pracuje Pan/i zarobkowo?

9.

Proszę zaznaczyć z jakiego źródła / źródeł pochodzą Pan/i dochody w bieżącym roku? (Proszę zakreślić wszystkie źródła, z których czerpie Pan/i dochody). POKAŻ KARTĘ NR 3

55 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

1.

3.

5.

7.

9.

11.

Praca na podstawie umowy o pracę, zlecenie, dzieło Zasiłek stały / okresowy z pomocy społecznej Praca bez formalnej umowy („na czarno” Zasiłek celowy z pomocy społecznej Alimenty Wsparcie członków rodziny

2.

4.

6.

8.

10.

12.

Renta Zbieractwo Zasiłek dla bezrobotnych Emerytura Żebractwo Nie mam żadnych dochodów – przejdź do pytania nr 11 10. Jeśli ma Pan/i dochody? Proszę podać jaką kwotą, średnio, dysponuje Pan/i na miesiąc. POKAŻ KARTĘ NR 4 1.

Do 200 zł 2. od 1001 zł do 1200 zł 3. od 200 zł do 400 zł 4. od 1201 zł do 1500 zł 5. od 400 zł do 600 zł 6. od 1500 zł do 1800 zł 7. od 601 zł do 800 zł 8. powyżej 1800 zł 9. od 801 zł do 1000 zł 10. trudno powiedzieć, nie wiem, nie liczyłem – nie czytać tej odpowiedzi 11. nie powiem – nie czytać tej odpowiedzi

A teraz zadam Pani/i kilka prostych pytań, na które proszę, aby udzielił Pan/i odpowiedzi „tak” lub „nie. Prosimy nie zadawać osobie bezdomnej odpowiedzi nie wiem i zaznaczać ją jedynie wówczas, kiedy osoba bezdomna ma wyraźną trudność w odpowiedzi na zadane pytanie.

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej

TAK

11.1. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z darmowych posiłków rozdawanych „na mieście”?

11.2. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się w tym toku sytuacje, w których przebywał Pan/i nielegalnie w jakichś miejscach?

11.3. Czy w tym roku otrzymywał(a) Pan/i darmowe ubrania?

11.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z przejazdów środkami komunikacji miejskiej „na gapę”?

11.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyła się Pani/i sytuacja proszenia ludzi o „datki” na ulicy?

SYTUACJA FINANSOWA 12.1. Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki, zaległości finansowe, bądź inne bieżące zobowiązania finansowe, np. alimenty, kary sądowe, zajęcia komornicze?

12.2. Czy posiada Pan/i jakieś długi, pożyczki u swoich znajomych, przyjaciół bądź związane z zakupami „na zeszyt”?

12.3. Czy aktualnie posiada Pan/i jakieś pieniądze inne niż te pochodzące z pomocy społecznej?

12.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się takie sytuacje, w których brakowało Pani/i pieniędzy na zakup rzeczy dla Pani/i ważnych takich jak jedzenie, leki, odzież, itp?

12.5. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzały się Pani/i sytuacje, w których musiał(a) się Pan/i ukrywać przed osobami/instytucjami, którym jest Pan/i winien pieniądze?

SYTUACJA FORMALNA

56 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

odp.

13.1. Czy posiada Pan/i dowód osobisty?

13.2. Czy aktualnie posiada Pan/i ubezpieczenie zdrowotne?

13.3. Czy znajduje się Pan/i na aktualnej liście osób oczekujących na mieszkanie socjalne bądź komunalne?

13.4. Czy posiada Pan/i prawo własności do lokalu mieszkalnego?

13.5. Czy posiada Pan/i stały meldunek?

Przejdź do pyt.

13.6

Przejdź do pyt.

14.1

Przejdź do pyt.

14.1

13.6. Czy posiada Pan/i stały meldunek znajduje się na terenie gminy, na terenie której Pan/i aktualnie przebywa?

1. tak 2. nie

PATOLOGIE SPOŁECZNE

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

14.1. Czy przebywał(a) Pan/i kiedykolwiek w zakładzie karnym, areszcie śledczym, zakładzie poprawczym?

14.2. Czy w Pani/i najbliższym otoczeniu zdarzają się sytuacje stosowania przemocy?

14.3. Czy w ciągu ostatniego roku miała/a lub aktualnie ma Pan/i konflikty ze służbami porządkowymi takimi jak policja, straż miejska, służba ochrona kolei, prywatne firmy ochroniarskie, itp.?

14.4. Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło się Pani/i upić się?

14.5. Czy ma Pan/i osobiste doświadczenia ze stosowaniem narkotyków?

KAPITAŁ SPOŁECZNY

TAK

15.1. Czy głosował(a) Pan/i w ostatnich wyborach do Sejmu i Senatu RP, które odbyły się 9 października 2011 roku?

15.2. Czy ogólnie ufa Pan/i innym ludziom?

15.3. Czy aktualnie ma Pan/i jakąkolwiek pasję, zainteresowania, które Pan/i realizuje?

15.4. Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan/i w działania na rzecz jakiejś społeczności (osiedla, miejscowości, ulicy, bloku, najbliższego sąsiedztwa itd.) lub jakiejś grupy osób?

15.5. Czy czuje się Pan/i pełnoprawnym obywatelem społeczeństwa?

WSPARCIE

TAK

16.1. Czy może Pan/i aktualnie liczyć na jakiekolwiek wsparcie ze strony członka Pani/i najbliższej rodziny?

16.2. Czy ma Pan/i bliską osobę spoza najbliższej rodziny, na której wsparcie może Pan/i liczyć?

16.3. Czy może Pan/i liczyć na jakiekolwiek wsparcie kolegów, znajomych?

57 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

16.4. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy/opieki społecznej?

16.5. Czy w ciągu ostatniego roku korzystał/a Pan/i z pomocy instytucji charytatywnych, kościelnych, itp.?

DOBROSTAN PSYCHICZNY

TAK

NIE

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

17.1. Czy w miejscu, w którym aktualnie Pan/i przebywa czuje się Pan/i bezpiecznie?

17.2. Czy czuje się Pan/i osobą bezdomną?

17.3. Czy czuje się Pan/i osobą samotną?

17.4. Czy ma Pan/i wpływ na własne życie?

17.5. Czy widzi Pan/i szansę na poprawę swojej sytuacji życiowej w ciągu najbliższych 12 miesięcy?

ZDROWIE 18.1.

18.2.

18.3.

18.4.

18.5.

18.6.

18.7.

18.8.

Czy aktualnie czuje się Pan/i osobą zdrową?

Czy choruje Pan/i stale na jakąś chorobę?

Czy jest Pan/i pod kontrolą, czy leczy się Pan() u jakiegoś lekarza?

Czy ze względu na stan zdrowia ma Pan/i jakiekolwiek trudności z wykonywania codziennych czynności takich jak mycie się, ubieranie, poruszanie się, dbanie o własną higienę, przygotowanie posiłku?

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i w szpitalu?

Czy w ciągu ostatniego roku był(a) Pan/i u lekarza?

Czy jest Pan/i przewlekle chory?

Czy aktualnie ma Pan/i orzeczony stopień o niepełnosprawności?

19. Jeśli tak, to jaki stopień niepełnosprawności Pan/i posiada?

1. znaczny/ pierwsza grupa 2. umiarkowany/ druga grupa 3. lekki/ trzecia grupa 4.

Nie wiem

TAK

NIE

przejdź do pytania nr 19, omiń pytanie nr 20

przejdź do pytania nr 20

NIE WIEM Nie czytać tej odp.

przejdź do pytania nr 20

20. Czy stara się Pan/i o przyznanie grupy inwalidzkiej /stopnia niepełnosprawności?

1. tak 2. nie 3. nie wiem – nie czytać tej odpowiedzi

21. Przedstawię Pani/i listę czynności, które czasem podejmują osoby bezdomne aby zmienić swoją sytuację życiową. Proszę wskazać, jakie czynności w ciągu ostatniego roku podejmował(a) Pan/i, aby wyjść z bezdomności? Można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź – POKAŻ KARTĘ NR 5 1.

Szukałem/szukałam pracy / 2.

Przystąpiłem/przystąpiłam do indywidualnego korzystałem/korzystałam z doradztwa zawodowego programu wychodzenia z bezdomności 3.

Wyrobiłem/wyrobiłam dokumenty 4.

Poprawiłem/poprawiłam kontakty z rodziną 5.

Szukałem/szukałam miejsca do zamieszkania 6.

Podjąłem/podjęłam terapię

58 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

7.

Podjąłem/podjęłam edukację (szkoła, kursy, szkolenia) 9.

Zredukowałem/zredukowałam zadłużenie 11.

Inne działania, jakie?...............................................

8.

Podjąłem/podjęłam leczenie

10.

Nic nie robiłem/robiłam

22. Co według Pani/i najbardziej pomogłoby Pani/i w wyjściu z bezdomności? Można zaznaczyć maksymalnie 5 odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 6 1.

Posiadanie pracy, pomoc w jej znalezieniu 2.

Wsparcie finansowe, zapomogi 3.

Podsiadanie własnego miejsca zamieszkania 4.

Profesjonalna opieka lekarska, pomoc medyczna, leczenie i rehabilitacja, wsparcie terapeutyczne 5.

Redukcja zadłużenia 6.

Pomoc w wyrobieniu dokumentów (uzyskanie formalnego meldunku, wyrobienie dowodu osobistego, ubezpieczenia zdrowotnego) 7.

Poprawa kontaktów rodzinnych, 8.

Pomoc rzeczowa (ubranie, odzież, nocleg, itp.)

9.

Pomoc rodziny, wsparcie rodziny 10.

Nic mi nie pomoże w wyjściu z bezdomności, 11.

Inne, prosimy wpisać jakie………….................................................................................................

23. Proszę cofnąć się w czasie i sięgnąć pamięcią do czasu JEDNEGO ROKU przed okresem Pani/i bezdomności.

Czy w tamtym czasie wystąpiło któreś z następujących wydarzeń? Jeśli tak, proszę powiedzieć, czy zwracał się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji oraz czy była to instytucja działająca na obszarze gminy ……………..

Jeśli dane wydarzenie nastąpiło przed okresem bezdomności (23A) to należy zadać pytanie 23V oraz 23C. Jeśli wydarzenie nie miało miejsca należy ominąć zadawanie pytani 23B i 23C i przejść do czytania kolejnych wydarzeń

23A. Czy w okresie jednego roku przed bezdomnością wystąpiło, któreś z następujących wydarzeń?

Tak Nie

23B. Czy zwracał(a) się Pan/i o pomoc do jakiejś instytucji?

Tak

23.1. Zadłużenie 23.2. Eksmisja 23.3. rozpad związku małżeńskiego (rozwód) bądź partnerskiego związku nieformalnego 23.4. Konflikty domowe, sytuacje przemocy 23.5. Śmierć najbliższego członka rodziny (rodziców, partnera, partnerki, męża, żony) 23.6. Utrata pracy, bezrobocie 23.7. Uzależnienie (alkohol, narkotyki) 23.8. Choroba psychiczna 23.9. Inne, prosimy wpisać jakie......................

59 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Nie

23C. Czy instytucja ta działa na terenie …………………?

Tak

Nie

Na koniec prosimy o podanie jeszcze kilku informacji na Pana/i temat. Przypominamy, że wszystkie dane zebrane za pośrednictwem ankiet są anonimowe i posłużą wyłącznie do opracowania zbiorczych zestawień statystycznych.

M1. Proszę podać swoją płeć? Prosimy nie czytać tego pytania tylko bezpośrednio zaznaczyć właściwą odpowiedź 1.

2.

kobieta mężczyzna

M2. Proszę podać rok Pani/i urodzenia:

………………………..rok

M3. Czy jest Pan/i obywatelem Polski?

1.

2.

tak nie

M4. Jakie ma Pan/i wykształcenie? POKAŻ KARTĘ NR 7 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Niepełne podstawowe Zawodowe Podstawowe Średnie Gimnazjalne Wyższe

M5. Od ilu lat jest Pan/i osobę bezdomną? Proszę wpisać liczbę lat:

……………………….. lat

M6. Gdzie przebywał/a Pan/i najczęściej w ciągu ostatnich roku? pasujące odpowiedzi – POKAŻ KARTĘ NR 8 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Proszę wymienić wszystkie

Schronisko, noclegownia, ogrzewalnia (placówki dla bezdomnych) Rury i węzły ciepłownicze, bunkry Stancje, pokoje wynajmowane Kątem u rodziny lub znajomych Altanki, baraki na działkach Mieszkania wspierane Pustostany, domy do rozbiórki Szpital Dworzec, wagony, bocznice kolejowe Zakład penitencjarny (więzienie) Klatki schodowe, strychy, piwnice Inne, prosimy wpisać jakie...............................................................................................…………

M7. Gdzie Pan/i mieszkała w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym? POKAŻ KARTĘ NR 9 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

We własnym mieszkaniu W mieszkaniu wynajętym W więzieniu W mieszkaniu rodziców W domu dziecka W mieszkaniu konkubenta/tki W domu poprawczym W szpitalu W hotelu robotniczym / mieszkaniu zakładowym U kolegi/koleżanki U innego członka rodziny

60 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

12.

W innym miejscu, w jakim?......................................

M8. Od jakiego czasu (lat lub miesięcy) przebywa Pan/i na terenie gminy, na której aktualnie się znajdujemy? Proszę wpisać liczbę lat. Jeśli respondent poda liczbę miesięcy proszę ją przeliczyć na liczbę lat ......... lat M9. Czy ma Pan/i dzieci?

1.

2.

tak, podaj liczbę…………………. nie, nie mam dzieci

M10. Czy w ciągu ostatnich 3 lat wyjeżdżał/a Pan/i za granicę w celach zarobkowych?

1.

2.

tak, nie

61 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ANEKS 3. INDYWIDUALNY WYWIAD POGŁĘBIONY DYSPOZYCJE DO WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH Z PRZEDSTAWICIELAMI INSTYTUCJI/ORGANIZACJI DZIAŁAJĄCYMI NA RZECZ OSÓB BEZDOMNYCH Temat ogólny

1. Bezdomność jako (lokalny) problem społeczny

Zagadnienia szczegółowe 1.

Jakie znaczenie (jaką rangę) ma bezdomność wśród problemów społecznych gminy – zdaniem respondenta?

2.

Ocena skali zjawiska bezdomności w gminie zdaniem respondenta (także u ujęciu dynamicznym); należy dopytać się o źródła informacji (badania, statystyki, itp.).

3.

Najważniejsze potrzeby bezdomnych w gminie.

4.

Czy/jak w ciągu ostatnich lat zmienił się charakter bezdomności w gminie: przyczyny i charakterystyka socjodemograficzna bezdomności, potrzeby?

5.

Stosunek społeczności lokalnej do bezdomności na podstawie doświadczeń respondenta: świadomość problemu i skali zjawiska, stosunek (nastawienie) do osób bezdomnych.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Jakie są najważniejsze problemy społeczne miasta/gminy? ■ Wymienił(a) Pan(i) następujące problemy społeczne gminy… Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) uszeregować je od najważniejszego do najmniej ważnego? [Poprosić o uzasadnienie]. ■ [Jeśli wśród problemów nie ma bezdomności – poprosić o wyjaśnienie dlaczego zabrakło jej na liście, następnie poprosić o porównanie znaczenia problemu bezdomności z problemami z listy].

2. Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) coś powiedzieć na temat liczby bezdomnych na terenie miasta i gminy? Czy Pana(i) zdaniem w ciągu ostatnich kilku lat skala zjawiska bezdomności zmieniała się (jak?, dlaczego?), czy też utrzymywała się na względnie niezmienionym poziomie? Czy na terenie gminy były prowadzone jakieś badania/szacunki/statystyki dotyczące bezdomności (wykluczenia społecznego)?

3. Jakie są Pana(i) zdaniem obecnie najważniejsze potrzeby bezdomnych na terenie gminy?

4. Czy zauważył(a) Pan(i), żeby w ciągu ostatnich kilku lat na terenie miasta/gminy zmienił się charakter bezdomności, czy też pozostaje on względnie niezmienny (chodzi mi np. o wiek bezdomnych, przyczyny wchodzenia w bezdomność, itp.)? ■ [W przypadku zmian: jakie?, jaki mają charakter?, jak je Pan(i) ocenia, czy się utrzymają (będą maleć/narastać)?, czy dotyczą np. wieku?, stanu zdrowia?, proporcji kobiet i mężczyzn? grup społecznych, których dotyczy ten problem, korzystania z instytucjonalnego wsparcia?, przyczyn bezdomności?].

5. Jak w Pana(i) ocenie społeczność miasta/gminy traktuje kwestię bezdomności? Czy bezdomność dostrzegana jest przez społeczność miasta/gminy jako widoczny problem społeczny, czy też nie? Jaki obraz osoby bezdomnej dominuje wśród mieszkańców gminy? Czy na tę kwestię ma wpływ wielkości miejscowości, w której się mieszka?

62

Temat ogólny

2. Działania podejmowan e przez instytucję/org anizację reprezentowa ną przez respondenta

Zagadnienia szczegółowe

Przykładowe pytania szczegółowe

1.

Zakres świadczonych usług, ocena adekwatności (realizacji istotnych potrzeb) i skuteczności oraz efektywności działań podejmowanych przez instytucję/organizację.

2.

Ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian w funkcjonowaniu instytucji/organizacji: zakres świadczonych usług, organizacja pracy, kompetencje kadry, kooperacja z innymi instytucjami/organizacjami, infrastruktura, finansowanie.

63

1. Prosił(a)bym, aby pokrótce opisał(a) Pan(i) działania podejmowane przez instytucję/organizację, którą Pan(i) reprezentuje (zakres usług). ■ Jakie są podstawowe cele tych działań (dopytać się o cele krotko- i długoterminowe)? ■ W jakim zakresie działania te zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań, np. co uważa się za sukces w pracy z uczestnikami terapii?] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?].

2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu instytucji, którą Pan(i) reprezentuje (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, współpracę z innymi instytucjami/organizacjami, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nią projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]

Temat ogólny

Zagadnienia szczegółowe 1.

2.

3. Współpraca międzyinstytu cjonalna

Przykładowe pytania szczegółowe

Stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit: przypisywanie rangi problemowi, gotowość do angażowania się w projekty na rzecz bezdomnych (wykraczające poza statutowe działania instytucji/organizacji).

Współpraca pomiędzy instytucjami działającymi na rzecz osób bezdomnych (także spoza partnerstwa): a. formy i zakres kooperacji, b. ocena potrzeby i możliwości wprowadzenia zmian, najważniejsze wyzwania i trudności – jak je przezwyciężyć, c. instytucje które warto zaangażować – zainteresować problemem bezdomności, d. powiązania nieformalne – ocena na ile są funkcjonalne z perspektywy rozwiązywania problemów osób bezdomnych.

64

1. Jaki stosunek do problemu bezdomności reprezentują przedstawicie kluczowych instytucji z terenu miasta/gminy? Jaką rangę przypisują problemowi bezdomności? Jak Pani(i) ocenia ich zaangażowanie w pomoc osobom bezdomnym (chodzi mi oczywiście o działania wykraczające poza te, które wynikają z realizacji przepisów)?

2. Jak na terenie miasta/gminy ocenia Pan(i) funkcjonowanie systemu pomocy oferowanej osobom bezdomnym? ■ Jak przebiega współpraca pomiędzy instytucjami ważnym z perspektywy pomocy osobom bezdomnym? ■ Czy jakieś projekty realizowane są wspólnie? ■ Czy warto byłoby wprowadzić jakieś zmiany we współpracy pomiędzy instytucjami i organizacjami, które Pan(i) wymienił(a)? ■ Czy są jakieś instytucje/organizacje, które warto byłoby zaangażować w rozwiązywanie problemów osób bezdomnych (dlaczego?), ewentualnie zwiększyć ich zaangażowanie? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?]. ■ Jak ocenia Pan(i) nieformalną stronę relacji pomiędzy przedstawicielami instytucji/organizacji, które Pan(i) wymienił(a)? Czy/w jaki sposób przekładają się one na rozwiązywanie problemów osób bezdomnych?

Temat ogólny 1.

4. doraźna

Zagadnienia szczegółowe Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest pomoc doraźna; w tym kadra, infrastruktura, finansowanie.

Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

Pomoc

2.

Poprawa skuteczności działań z zakresu pomocy doraźnej: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Chciał(a)bym poprosić Pana(ią) o opis działań podejmowanych na terenie miasta/gminy przez instytucje i organizacje, których celem jest tzw. pomoc doraźna (nocleg, wyżywienie, zabiegi medyczne, itp.). ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?].

Należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. urząd miasta/gminy, 2. ośrodek pomocy społecznej, 3. powiatowe centrum pomocy rodzinie 4. przychodnia, 5. szpital, 6. ośrodek interwencji kryzysowej, 7. stacjonarny dom dla bezdomnych, 8. noclegownia, schronisko, ogrzewalnia, 9. dom pomocy społecznej, 10. zakład opiekuńczo-leczniczy, 11. zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy, 12. hospicjum, 13. poradnia terapii uzależnień, 14. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 15. ośrodek detoksykacyjny/izba wytrzeźwień, 16. organizacje pozarządowe zajmujące się pomocą doraźną, streetworkingiem.

2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

65

Temat ogólny

Zagadnienia szczegółowe 1.

Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest wychodzenie z bezdomności (inaczej – reintegracja społeczna, resocjalizacja); w tym kadra, infrastruktura, finansowanie.

2.

Poprawa skuteczności działań integracyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

5.

Integracja społeczna

Przykładowe pytania szczegółowe 1. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest wyprowadzanie ludzi z bezdomność (reintegracja społeczna)? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby bezdomnych? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań] ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?].

W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. ośrodek interwencji kryzysowej, 2. stacjonarny dom dla bezdomnych, 3. schronisko, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej, 6. centrum integracji społecznej, 7. poradnia terapii uzależnień, 8. stacjonarny ośrodek terapii uzależnień, 9. mieszkania wspierane, hostele, 10. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się reintegracją społeczną.

2. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, czy/jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

66

Temat ogólny

Zagadnienia szczegółowe

Przykładowe pytania szczegółowe

1.

Co – zdaniem respondenta – oznacza „prewencja bezdomności”? Skuteczność prewencji – od czego zależy?

2.

Opis i ocena działań podejmowanych na terenie gminy, których celem jest prewencja bezdomności; kadra, infrastruktura, finansowanie.

3.

Poprawa skuteczności działań prewencyjnych: najważniejsze bariery, dobre praktyki, pomysły do ewentualnego wdrożenia w przyszłości.

1. Czy – patrząc z lokalnej perspektywy – bezdomności można zapobiegać? ■ [Jeśli nie to dlaczego?] ■ Czy prewencja jest lub może być skuteczna? ■ Od czego to zależy? ■ Co należy robić, aby zapobiegać bezdomności?

2. Czy na terenie miasta/gminy prowadzą działalność jakieś instytucje lub organizacje, których celem jest prewencja bezdomności? ■ [Jeśli nie to z czego to wynika?] ■ Czy mó(o)gł(a)by Pan(i) opisać tę działalność? ■ Jak ocenia Pan(i) działania podejmowane przez te instytucje/organizacje? ■ W jakim zakresie działania tych instytucji zaspokajają potrzeby beneficjentów? ■ W jakim stopniu działania te są skuteczne? ■ [Jeśli nie jest to oczywiste, to dopytać się co to znaczy „skuteczne” w przypadku konkretnych działań], ■ Czy w stosunku do ponoszonych nakładów (finansowych, poświęcanego czasu, itp.) są to działania efektywne? ■ [Jeśli nie to dlaczego?].

W sposób szczególny należy dopytać się o działalność następujących instytucji (o ile respondent ma jakąś wiedzę na temat ich funkcjonowania): 1. szpital, 2. ośrodek interwencji kryzysowej, 3. stacjonarny dom dla bezdomnych, 4. dom pomocy społecznej, 5. klub integracji społecznej, 6. centrum integracji społecznej, 7. organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) zajmujące się prewencją bezdomności.

3. Czy uważa Pan(i), że warto byłoby dokonać jakichś zmian w działalności czy funkcjonowaniu wymienionych przez Pana(ią) instytucji/organizacji, (dopytać się o zakres świadczonych usług, organizację pracy, kompetencje kadry, infrastrukturę, finansowanie instytucji/organizacji, ew. realizowanych przez nie projektów)? ■ [Jeśli tak to jakich?, jak zmieniłoby to funkcjonowanie tych instytucji/organizacji?, jak zmieniłoby to sytuację beneficjentów?, na ile wprowadzenie tych zmian jest możliwe?, jak je wdrożyć?].

6. Prewencja

67

Wykonał dr Sylwiusz Retowski przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Jarosław Józefczyk Krzysztof Stachura

1 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego