Memory & Stones - The Greek landscape as a culture carrier

ΜΝΗΜΗ

ΚΑΙ

ΛΙΘΟΙ

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΦΟΡΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΘΗΝΑ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2015

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΦΟΡΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΔΙΑΛΕΞΗ

ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΒΑΛΤΙΚΟΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ (04109636) ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΞΕΝΟΥ ΒΑΝΑ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ

ΑΘΗΝΑ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2015

Θα πρέπει να ευχαριστήσω θερμά την καθηγήτριά μου κα. Ξένου Βάνα, επιβλέπουσα καθηγήτρια της διάλεξης αυτής για την άψογη συνεργασία στην εκπόνηση αυτού του έργου. Ήταν πάντα διαθέσιμη να μου προσφέρει τις γνώσεις και την εμπειρία της για τη όσο το δυνατόν βαθύτερη κατανόηση των πολυσήμαντων εννοιών του τόπου και της μνήμης. Μου έμαθε να διαβάζω, να εμπνέομαι, να γράφω. Προσεγγίζαμε πάντα με ψυχραιμία τις πιο δύσκολες έννοιες. Μέσα στον τελευταίο χρόνο ήταν πάντα πρόθυμη να ασχοληθεί με κάθε απορία μου σχετική με ακαδημαϊκά ζητήματα, εντός και εκτός των πλαισίων της παρούσας εργασίας και με κάθε δισταγμό μου και ανασφάλεια, όσο ασήμαντη και να ήταν. Θέλω να ευχαριστήσω επίσης ανθρώπους, εκτός του στενού ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, που υπήρξαν σημαντικοί στη ζωή μου, προσδίδοντας την απαιτούμενη ισορροπία. Θέλω αρχικά να ευχαριστήσω τους γονείς μου, των οποίων η πίστη στις δυνατότητες μου αποτέλεσε αρωγός σε όλους τους στόχους και τα όνειρά μου. Τους φίλους μου που στάθηκαν και στέκονται ψυχικά και σωματικά δίπλα μου πάντα πρόθυμοι να βοηθήσουν με τον καλύτερο τρόπο. Και τέλος την Ηρώ, για την αμέριστη και έμπρακτη υποστήριξη αλλά και για την ανοχή της στις πολλές εκείνες στιγμές του άγχους και της αμφιβολίας.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

σελ. 10 - 13

σελ. 16 - 23

σελ. 26 - 31

σελ. 34 - 41

01 02 03 04

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2.1.

2.2.

2.3.

ΕΝ ΑΡΧΗ Η δημιουργία του χώρου και του χρόνου Ο χώρος μέσα από τη φιλοσοφία Η πυθαγόρεια θεωρία

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

3.5.

ΤΟΠΟΣ Τι είναι τόπος και καιρός; Η άποψη του Einstein για το χώρο Πώς ένας χώρος γίνεται τόπος; Φυσιογνωμία - ταυτότητα Πολιτισμός

4.1.

4.2.

4.3.

4.4.

4.5.

4.6.

ΤΟΠΙΟ Πώς ορίζεται το τοπίο; Διαφορά πολιτιστικής και πολιτισμικής ταυτότητας Τι σημαίνει προσεγγίζω ένα τοπίο; Το γραφικό τοπίο Τοπ-ι-ογραφία Οι κώδικες του τοπίου

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.1.

5.2.

5.3.

5.4.

5.5.

5.6.

5.7.

5.8.

5.9.

5.10.

6.1.

6.2.

6.3.

6.4.

7.1.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Hellas ή Greece; Το ελληνικό έθνος ως πολιτικό έθνος με γεωγραφική ταυτότητα Μνημεία και λίθοι τα σημάδια του παρελθόντος Η φαντασιακή κατασκευή του παρελθόντος Η έντονη επίδραση της ακρόπολης Η ιδιαίτερη σημασία του ελληνικού τοπίου Tο ελληνικό τοπίο μέσα από του περιηγητές του Τοπίο και εθνική ταυτότητα Η σημασία της πόλης στη διαμόρφωση του ελληνικού πνεύματος Το ελληνικό θαύμα

05

ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Από την αρχαία Ελλάδα και μέχρι τους Ρωμαϊκούς χρόνους Το φιλελληνικό κίνημα στην Επανάσταση του 1821 Αίτια Φιλελληνικού κινήματος Τα προβλήματα και το τέλος του κινήματος

06

ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΙΝΗΜΑ Η γενιά του ‘30

07 08

σελ. 44 - 71

σελ. 74 - 83

σελ. 86 - 87

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Κατάλογος βιβλιογραφίας Διαδικτυακές πηγές Παρατηρήσεις

σελ. 90 - 100

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

01

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

12

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

1. Εισαγωγή «Η επιθυμία του αρχιτέκτονα πρέπει να ακουμπάει το δίκιο του τοπίου. Κάποτε είχε λεχθεί από τους μοντέρνους ότι η αρχιτεκτονική είναι διεθνής. Εγώ δεν το πιστεύω αυτό. Γιατί και αυτή φυτρώνει μέσα από ένα χώμα συγκεκριμένο και δέχεται τον διαφορετικό ήλιο του κάθε κλίματος για να αναπτυχθεί. … θέλησα να μάθω την αρχιτεκτονική. Για να βρω τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσα να αφουγκράζομαι τη φωνή του κάθε τόπου» Άρης Κωνσταντινίδης

Το τοπίο αποτελεί μια πολυδιάστατη και πολυσήμαντη έννοια που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ποικιλία προσεγγίσεων και νοημάτων από διάφορες επιστήμες και διαφορετικούς πολιτισμούς. Ο ορισμός που δίνει η ευρωπαϊκή σύμβαση για το τοπίο (Φλωρεντία, 2000)1 επιτρέπει να γίνει η απαραίτητη διαφοροποίηση μεταξύ τοπίου και γεωγραφικού χώρου, η οποία βασίζεται κυρίως στη συμμετοχή και την παρουσία ενός άυλου δομικού τοπιακού στοιχείου που είναι οι αξίες και τα νοήματα που προσδίδονται σε αυτό από τους ανθρώπους, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον χώρο και τον επηρεάζει. Η παρουσία φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων που συνεργούν στην κατασκευή του τοπίου, προσδίδουν σε αυτό ταυτόχρονα φυσική αλλά και πολιτισμική αξία και το καθιστούν μαρτυρία της αμφίδρομης και αέναης σχέσης επιρροής μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος. Σε αυτή την αέναη σχέση οφείλεται και η δυνατότητα του τοπίου να κάνει αντιληπτές τις κοινωνικοοικονομικές και περιβαλλοντικές αλλαγές που εξελίσσονται εντός ενός γεωγραφικού χώρου. Στην ελληνική πραγματικότητα η λέξη τοπίο μοιάζει να απουσιάζει αισθητά από το καθημερινό λεξιλόγιο πολλών Ελλήνων2. Την ίδια στιγμή που σε διεθνές επίπεδο γίνεται έως και κατάχρηση του όρου, προσδίδοντας στο τοπίο ποικίλα προσδιοριστικά επίθετα (αστικό, πολιτισμικό, καταναλωτικό, ακραίο, βιώσιμο). Στην Ελλάδα το τοπίο συχνά παρερμηνεύεται 1 «Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου» Κεφάλαιο 1, Γενικές διατάξεις, Άρθρο 1, Ορισμοί: α. «Τοπίο» σημαίνει μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ ή ανθρώπινων παραγόντων.

2 Χρυσαφίνα Γέροντα, αρχιτέκτονας, «Το τοπίο», άρθρο στο http:// www.monumenta.org_articles.

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

και ταυτίζεται με το περιβάλλον (μια ανεξάρτητη έννοια) ή με περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Αντίθετα η έννοια του τοπίου είναι μια ανθρώπινη επινόηση και υφίσταται οπουδήποτε υπάρχουν άνθρωποι για να μπορεί να γίνει αντιληπτό. Αντίθετα, στην ελληνική νομοθεσία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην οικολογική διάσταση του τοπίου, θέτοντας σε δεύτερο και ασαφή επίπεδο την πολιτισμική αλλά κυρίως την κοινωνική διάστασή του. Παρόλα αυτά, ο Νόμος για την προστασία του περιβάλλοντος (Ν.1650/ 1986)3 με τις σχετικές του μεταγενέστερες τροποποιήσεις (2011, έντεκα χρόνια μετά την υπογραφή της ευρωπαϊκής σύμβασης για το τοπίο) κάνει για πρώτη φορά άμεση αναφορά στο τοπίο, αναγνωρίζοντας τη συνύπαρξη τόσο των φυσικών όσο και των ανθρωπογενών χαρακτηριστικών του. Επίσης προσδιορίζει και θέτει υπό προστασία αποκλειστικά την υλική διάσταση του τοπίου (προστατευόμενα χαρακτηριστικά τοπίου: αλσύλλια, παραδοσιακές καλλιέργειες, αγροικίες, μονοπάτια, πέτρινοι φράχτες, ξερολιθιές και αναβαθμίδες, κρήνες). Είναι προφανές ότι με αυτό τον νόμο έγινε μια προσπάθεια συγχώνευσης ορισμένων νομικών πλαισίων (περιβαλλοντική, δασική, αρχαιολογική και αρχιτεκτονική νομοθεσία) χωρίς την απαραίτητη επανερμηνεία του όρου και την ανάδειξη του σημαντικού ρόλου του τοπίου. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία ενός συμπλέγματος προστατευόμενων περιοχών που συχνά επικαλύπτονται και καθίσταται προβληματική η αξιολόγηση, η διαχείριση, ο σχεδιασμός και επομένως η μελλοντική εξέλιξη των περιοχών αυτών. Σε αυτό το ασαφές και προβληματικό νομικό πλαίσιο για το ελληνικό τοπίο εκτός από την απουσία μιας διακριτής πολιτικής για τον σημαντικό ρόλο που έχει παράλληλο πρόβλημα φαίνεται να είναι και η μη αναγνώριση του τοπίου εκ μέρους των πολιτών ως δημόσιο αγαθό και πηγή αναζήτησης μιας πολιτισμικής συνέχειας και ενός κοινωνικού αυτοπροσδιορισμού, στοιχεία που θα συντελούσαν στην άμεση οικειοποίηση του χώρου και στην ανάπτυξη συνείδησης και αισθήματος για την προστασία του πολιτισμικού πλούτου από τους ίδιους. Είναι σαφές στις μέρες μας ότι στο σύνολο της «κληρονομιάς» του πολιτισμού, την οποία 3 Νόµος 1650 της 15/ 16.10.86. Για την προστασία του περιβάλλοντος.- (Α’ 160). Άρθρο 2. Ορισµοί. Κατά την έννοια του νόµου αυτού νοούνται ως: 1. Περιβάλλον: το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες.

13

εικ. 1 Σπίτι για διακοπές, Ανάβυσσος, 1962 Άρης Κωνσταντινίδης

14

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

οφείλουμε να διαφυλάξουμε, δεν περιλαμβάνονται μόνο η υλική παραγωγή των τεχνών, τα κτήρια ή τα οικιστικά συγκροτήματα4. Περιλαμβάνονται επίσης, όλες εκείνες οι σχέσεις που οι ανθρώπινες κοινότητες συγκροτούν στο πλαίσιο της ιστορίας και της παράδοσής τους και βέβαια το ευρύτερο χωρικό πλαίσιο στο οποίο χωροθετείται η αρχιτεκτονική όπως η πόλη και το περιβάλλον. Αν η πολιτισμική και πολιτική ιδιαιτερότητα κάθε έθνους τείνει να ταυτιστεί με την ιδιαίτερη εδαφική περιοχή καταγωγής του και με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού του μητρικού εδάφους, δηλαδή το τοπίο καταγωγής του, τότε με το Ελληνικό Τοπίο συμβαίνει κάτι πολύ γενικότερο. Το Τοπίο αυτό, στο οποίο η φύση και οι ιστορικές αναφορές συνδέονται, δεν αναλαμβάνει να εικονίσει μόνο την Ελλάδα σαν μοναδική οντότητα. Αναλαμβάνει, πολύ πιο γενικά, να εικονίσει τη σχέση του νεότερου δυτικού πολιτισμού και των νεότερων δυτικών πολιτευμάτων, με τα αρχαία ελληνικά υποδείγματα που η ίδια η Δύση θεωρεί πρότυπά της. Ο δεσμός του ανθρώπου με τόπους και μέσω τόπων με χώρους φαίνεται να αποτελεί το λεγόμενο «κατοικείν» του Heidegger5. Συμπερασματικά, η σχέση ανθρώπου και χώρου δεν είναι τίποτε άλλο από την ουσία της έννοιας του κατοικώ δηλαδή ανήκω σε ένα σύστημα χωρικό που εξασφαλίζει την ύπαρξή μου.

4 Κωνσταντίνος Μωραΐτης, αρχιτέκτονας μηχανικός, αναπλ. καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Εισαγωγικό σημείωμα για το τοπίο και την κληρονομιά του πολιτισμού, Επεξηγώντας τον όρο Τοπίο και τη γενική σχέση του με τα κληροδοτήματα του πολιτισμού, http:// www.monumenta.org_articles 5 Μεταφ. Γιώργος Ξηροπαϊδης, Martin Heidegger, «Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι», Εκδ. Πλέθρον

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

15

εικ. 2 Richard Long land art

Αυτή η διάλεξη έχει σαν στόχο να αποδείξει την άρρηκτη σχέση του τόπου με τους ανθρώπους του και πιο συγκεκριμένα στον ελληνικό χώρο. Να αποδείξει ότι άνθρωπος και τόπος είναι δύο στοιχεία ριζωμένα βαθιά το ένα στο άλλο που αλληλεπιδρούν και αλληλοεξαρτώνται. Ο τόπος είναι ένας ανεξάντλητος φορέας πολιτισμού που επηρεάζει όλα τα επίπεδα της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής διαστρωμάτωσης ανά τους αιώνες μέχρι και σήμερα. Συντελεί στην παραγωγή του πολιτισμού αλλά και επηρεάζεται άμεσα από αυτόν αφού η ζωή των ανθρώπων εξασφαλίζεται βιολογικά και μη από το χώρο στον οποίο ζουν και έχει αντίκτυπο σε αυτόν. Λαμπρό παράδειγμα η ίδια η αρχιτεκτονική η οποία χωρο-θετείται, από την έμφυτη τάση του προϊστορικού ανθρώπου για στέγη μέχρι και το σήμερα όπου ο άνθρωπος πια έχει τη δυνατότητα να πλάθει το τοπίο όπως επιθυμεί. Πώς αυτό το μικρό κομμάτι γης γέννησε τις θεμελιώδεις έννοιες του τόπου και του πολιτισμού; Γιατί θεωρείτε το λίκνο του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού; Για ποιο λόγο η Δύση προσπάθησε και προσπαθεί να διασώσει τις αρετές τις αρχαιότητας; Μια οικουμενική μνήμη τόσο πολύτιμη όσο η ίδια η Γη, όσο οι ίδιοι οι λίθοι που πατάμε. Η διάλεξη αυτή επιδιώκει την επιστροφή στις ρίζες, τον αναστοχασμό, την βουτιά στο βαθύτερο είναι μας, ένα ταξίδι μακριά από τη λήθη.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

2.1.

2.2.

2.3.

Η δημιουργία του χώρου και του χρόνου Ο χώρος μέσα από τη φιλοσοφία Η πυθαγόρεια θεωρία

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

02

ΕΝ ΑΡΧΗ

18

εικ. 3 William Blake Sconfitta Frontispiece to The Song of Los

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

2.1 Η δημιουργία του χώρου και του χρόνου «Εν αρχή ην ο Δίας, ο Κρόνος και η Χθονίη» αναφέρει ο Φερεκύδης6, ο φιλόσοφος και δάσκαλος του Πυθαγόρα. Ο άρχων κυρίαρχος, ο Δίας ενσαρκώνει απέναντι στο σύνολο των άλλων θεοτήτων την πιο μεγάλη δύναμη, την απόλυτη εξουσία7. Η αρχετυπική μορφή του Χρόνου αποτελούσε μαζί με τον «Ζάντα» και την Χθονίη την αρχέγονη τριάδα, τις τρεις πρώτες αρχές της δημιουργίας του κόσμου. Η τριάδα αυτή ήταν το κοσμογονικό πρότυπο του Φερεκύδη. Ο Δίας ορμώμενος από την εσωτερική του δημιουργική ανάγκη για κάτι πρωτόγνωρο μεταμορφώθηκε σε έρωτα και διαχύθηκε με τη μορφή μιας αστρικής σκόνης με το όνομα αιθέρας γονιμοποιώντας και αναζωογονώντας τα πάντα.

6 Ο Φερεκύδης είναι ίσως (μαζί με τον Αναξίμανδρο) ο αρχαιότερος Έλληνας πεζογράφος. Υιός του Βάβυος, ήταν θεογονιστής ποιητής και φιλόσοφος από το νησί της Σύρου. Ανέπτυξε τη δική του κοσμολογική θεωρία που επηρεάστηκε από τις ορφικές ιδέες, τη θεωρία του Θαλή, τη μυθολογική Θεογονία του Ησίοδου και τις δοξασίες των ιερέων της αρχαίας Αιγύπτου. Στο έργο του Επτάμυχος περιέγραφε τη γέννηση των θεών και τη δημιουργία του κόσμου. Η κοσμογονία του άρχιζε με τρεις θεότητες που “υπήρχαν από πάντα”: τον Ζάντα (Ζας =Ζευς), τον Χρόνο και την Χθονίη (τη γη ως υπέδαφος, ως κατοικία των χθόνιων θεοτήτων, σε αντίθεση με την επιφάνεια της γης, την Γην). [Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας των Θ.Κ. Στεφανόπουλου, Στ. Τσιτσιρίδη, Λ. Αντζουλή, Γ. Κριτσέλη] 7 Μεταφ. Μ.Ι. Γίοση, Jean Pierre Vernant, «Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα», Σελ. 47, Εκδ. Σμίλη

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

19

εικ. 4 William Blake The Ancient of Days

Μέσα σε αυτά ήταν και η Χθονίη με τον Κρόνο8. Ο Κρόνος- Χρόνος και η Χθονίη- Χώρος στις πιο αφηρημένες τους μορφές ενώθηκαν με τη βοήθεια του προ- πάντων Δία. Όμως για την ένωση αυτή ο Δίας έπρεπε να τους καταστήσει συγκεκριμένους. Χάρισε λοιπόν, στη Χθονίη τη γη «Την γαρ γη γέρας δίδει» λέει ο Φερεκύδης, δηλαδή ένα χωρικό υπόβαθρο και στον Κρόνο ένα μανδύα κεντημένο με όλο το στερέωμα του ουρανού δηλαδή ένα χρονικό υπόβαθρο και έτσι ξεκινά η γέννηση των αστέρων δηλαδή ο χρόνος. Καθίσταται λοιπόν, συγκεκριμένος ο χρόνος και ο χώρος, ενώνονται και αρχίζει η δημιουργία του σύμπαντος. Συνευρισκόμενα λοιπόν, το αδιάστατο σημείο (πρώτη χωρική μονάδα) με την αδιάστατη στιγμή (πρώτη χρονική μονάδα) εμφανίζουν την έκταση και τη διάρκεια δηλαδή τη χώρα. Ας δούμε τώρα τις έννοιες πιο συγκεκριμένα.

8 ΦΕΡΕΚΥΔΗΣ Ο ΣΥΡΟΣ 58. – Απόσπασμα 2 «αυτώ ποιούσιν τα οικία πολλά τε και μεγάλα. επεί δε ταύτα εξετέλεσαν πάντα και χρήματα και θεράποντας και θεραπαίνας και τάλλα όσα δεί πάντα, επείδή πάντα ετοίμα γίγνεται, τον γάμον ποιεύσιν. καπειδή τρίτη ημέρη γίγνεται τω γάμω, τότε Ζας ποιεί φάρος μέγα τε και καλόν και εν αυτώ ποικίλλει Γην και Ωγηνόν και τα Ωγηνού δώματα [… ] βουλόμενος γαρ σέο τους γάμους είναι τούτω σε τιμώ. συ δε μοι χαίρέ τε και σύνισθι. ταύτά φασιν ανακαλυπτήρια πρώτον γενέσθαι· εκ τούτου δε ο νόμος εγένετο και θεοίσι και ανθρώποισιν. η δε μιν αμείβεται δεξαμένη ευ το φάρος ...» «Του ετοιμάζουν τα δώματα, πολλά και μεγάλα. Και όταν τέλειωσαν με όλα, και με την επίπλωση και με τους υπηρέτες και τις υπηρέτριες και με όλα τα άλλα απαραίτητα, κάνουν το γάμο. Και την τρίτη μέρα του γάμου ο Ζας φτιάχνει μεγάλο και ωραίο φόρεμα και το στολίζει με τη Γη και τον Ωγηνό και τα δώματα του Ωγηνού [… ] με τούτο δω σε τιμώ, θέλοντας τούτοι οι γάμοι να είναι δικοί σου. Χαίρε και γίνε ταίρι μου». Και λένε ότι αυτά ήταν τα πρώτα αποκαλυπτήρια: έτσι γεννήθηκε αυτό το έθιμο και για τους θεούς και για τους ανθρώπους. Και αυτή αποκρίνεται, αφού δέχτηκε το ρούχο ...» ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Δ. Κούρτοβικ _ http:// www. greek-language.gr

20

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

2.2 O χώρος μέσα από τη φιλοσοφία O χώρος ως αντικείμενο φιλοσοφικής έρευνας εμφανίζεται πολύ νωρίς στην ελληνική φιλοσοφία.

Kατά τον Αριστοτέλη οι Πυθαγόρειοι είχαν αποδώσει ένα είδος χωρικότητας στους αριθμούς [για την οποία θα μιλήσουμε εκτενέστερα παρακάτω]: «Είπαν δε και οι Πυθαγόρειοι ότι το κενό υπάρχει και ότι αυτό υπεισήλθε στον ουρανό από το άπειρο πνεύμα [τον αέρα], καθώς θεωρούσαν ότι ο ουρανός αναπνέει και το κενό, το οποίο διαχωρίζει [οριοθετεί] τα πράγματα, σαν να αποτελεί το κενό ένα είδος διαχωρισμού των αλληλοδιάδοχων πραγμάτων και της διάκρισής τους [από άλλα πράγματα] και αυτό συμβαίνει, κατ’ εξοχήν στους αριθμούς διότι το κενό καθορίζει τη φύση τους.9» Tα χωρικά κενά ήταν απαραίτητα, προκειμένου να εξασφαλιστεί η διακριτότητα των αριθμών στα πλαίσια της πυθαγόρειας γεωμετρικοποίησης τους. Eδώ ο χώρος δεν έχει ακόμη καμία φυσική επίπτωση πέρα από τη λειτουργία του ως παράγοντα που οριοθετεί τα διάφορα σώματα. Στην πρώιμη πυθαγόρεια φιλοσοφία αυτό το είδος «χώρου» αποκαλείται ακόμη ‘πνεύμα άπειρον’ και περιστασιακά μόνο ονομάζεται κενόν.

H έννοια του χώρου εξακολουθεί να συγχέεται με την έννοια της ύλης. Όπως αναφέρει ο J. Burnet: «Oι Πυθαγόρειοι, ή ορισμένοι από αυτούς, ταύτισαν ασφαλώς τον αέρα με το κενό. Αυτή είναι η αρχή, αλλά μόνο η αρχή, της διαμόρφωσης της έννοιας του αφηρημένου χώρου ή της έκτασης.».

9 Θα πρέπει να τονίσουμε ότι το απόσπασμα αυτό υπάρχει μόνο στα Φυσικά του Αριστοτέλους (213 b 23). H παραπομπή του συγγραφέα, καθ. Jammer (Mετά τα Φυσικά, 1080 b 33), που εμφανίζεται στις τρεις αγγλόφωνες εκδόσεις, καθώς και στη γερμανική, την ιταλική την ισπανική και την ιαπωνική έκδοση του βιβλίου, δεν αντιστοιχεί στο αυθεντικό κείμενο του Αριστοτέλη.

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

21

σχημ. 1

2.3 Η Πυθαγόρεια θεωρία Ο Πυθαγόρας, «ο οποίος θα διαφέρει των άλλων ανθρώπων κατά το κάλλος και τη σοφία και θα γίνει ωφέλιμος εις το ανθρώπινο γένος» κατά το χρησμό της Πυθίας, είναι ο μέγιστος Έλληνας μαθηματικός φιλόσοφος που μίλησε για την ουσία των όντων και τους αριθμούς. Το Σύμπαν προήλθε από το υπάρχον χάος μέσα από τη μορφή, δηλαδή το μέτρο και την αρμονία. Πρώτος ο Πυθαγόρας το ονόμασε Κόσμο, δηλαδή Τάξις, εξ’ αιτίας της αρμονίας που επικρατούσε σε αυτό. Στην σχολή του, που στην είσοδό της υπήρχε ένα άγαλμα του Ερμή του Λογίου, με την επιγραφή «Εκάς βέβηλοι10», δίδασκε ως επί το πλείστον τους αριθμούς αλλά και για πολλά άλλα επιστημονικής ή εσωτερικής φύσεως θέματα. Οι αριθμοί, η γεωμετρία και η μουσική σύμφωνα με τη διδασκαλία του οδηγούν στην κατανόηση των κοσμικών φαινομένων. Η διδασκαλία του για τους αριθμούς, ειδικά για τους πρώτους τέσσερεις από αυτούς, πολύ επιγραμματικά είναι η εξής: Η μονάδα αντιστοιχούσε με το πνεύμα, τον αιθέρα, την ενέργεια, τη δύναμη από τη οποία γίνεται το παν. Η δυάδα είναι η ύλη που αποτελείται από νερό και γη. Η τριάδα είναι ο Χρόνος σαν θεότητα, δηλαδή το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Η τετράδα είναι ο Χώρος και η τάξη του Κόσμου. Ο Heidegger κάνει ολόκληρη μελέτη πάνω στο θεμελιώδες τετραμερές σύστημα (σχημ.1) = γη - ουρανός - θεοί – θνητοί11 . Όταν πατάω στη γη σημαίνει ότι βρίσκομαι αναγκαστικά κάτω από τον ουρανό, ζω και αναπτύσσομαι σε συνάρτηση με τους θνητούς12 συνανθρώπους μου και πάντα με την εποπτεία της εκάστοτε θεότητας. Μα πράγματι αυτό μοιάζει να συνοψίζει την ύπαρξή μας στον κόσμο.

10 Για τη φράση αυτή ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης γράφει στο Λεξικό του, ότι λέγεται και γράφεται «για περιπτώσεις στις οποίες διαμαρτύρεται ή αγανακτεί κανείς για την παρουσία ή την ελευθερία δράσεως που δίνεται σε ανθρώπους οι οποίοι προσβάλλουν, κατά τη γνώμη του, με τις πράξεις και τα έργα τους κάτι που θεωρείται ιερό, λ.χ. τέχνη, επιστήμη, θρησκεία κ. α.»

11 Μεταφ. Γιώργος Ξηροπαϊδης, Martin Heidegger, «Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι», Σελ. 35-37, Εκδ. Πλέθρον 12 Οι άνθρωποι είναι θνητοί. Ονομάζονται έτσι επειδή δύναται να θνήσκουν δηλαδή να πεθάνουν. Μπορούν να πεθάνουν εφόσον βρίσκονται συνέχει πάνω στη γη κάτω από τον ουρανό, ενώπιον των θεών. Είναι ζωτικό κομμάτι του τετραμερούς συστήματος εφόσον «κατοικούν». _ Μεταφ. Γιώργος Ξηροπαϊδης, Martin Heidegger, «Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι», Σελ. 37, Εκδ. Πλέθρον

22

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

σχημ. 2

Δημιούργησε λοιπόν, την περίφημη Τετρακτύν.13 Τι είναι όμως η Τετρακτύς; Δέκα συμβολικές στιγμές (τελείες) (σχήμ. 2). Αποτελείται από δέκα σημεία τοποθετημένα σε τέσσερις σειρές τακτοποιημένα σε ένα τριγωνικό πρότυπο (ένα στην πρώτη σειρά, δύο στην δεύτερη, τρία στην τρίτη και τέσσερα στην τέταρτη σειρά). Συνδέοντας τις στιγμές με διαφορετικούς τρόπους, προκύπτουν πολλά τρίγωνα και ορθογώνια σχήματα, όλα φιλικά συνδυασμένα με το Πυθαγόρειο μαθηματικό σύστημα με νοήματα και όρους μέσω των οποίων εξηγούσε το πως αντιλαμβανόταν και κατανοούσε τις αλήθειες της Παγκοσμιότητας. Η Τετρακτύς είναι η πηγή της Δημιουργίας. Σε αυτήν ορκιζόταν οι Πυθαγόρειοι. Είναι το άθροισμα των αριθμών 1, 2, 3, 4=10 (Δ-έκα ας παρατηρήσουμε σε αυτό το σημείο ότι το πρώτο γράμμα της λέξης Δέκα, το Δέλτα είναι ένα τρίγωνο). Οι αριθμοί σχετίζονται με τα γεωμετρικά σχήματα. Έτσι η μονάδα σχετίζεται με το σημείο, η δυάδα με την γραμμή, η τριάδα με το τρίγωνο και η τετράδα ή Τετρακτύς με το τετράεδρο (ή τριγωνική πυραμίδα), το πρώτο γεωμετρικό στερεό. Θεωρείτο σύμβολό της το τετράγωνο που επίσης ήταν το σύμβολο του θείου και της τελειότητας και μάλιστα σε διάφορες κουλτούρες και πολιτισμούς. Επίσης θεωρούσαν ότι η σοφία αποκτιέται από τις τέσσερις εσωτερικές για τους Πυθαγόρειους επιστήμες της αριθμητικής, μουσικής, γεωμετρίας και αστρονομίας. Συνιστά σύμβολο του Θεού Απόλλωνος και οι Πυθαγόρειοι συνδέουν την Τετρακτύν με το Μαντείο των Δελφών, όπως φαίνεται στο σημαντικό «περί υπάρξεως άκουσμα» που αναφέρει ο Ιάμβλιχος14 : «τι εστί το εν Δελφοίς Μαντείον; Τετρακτύς» (τι είναι το Μαντείο των Δελφών; Η Τετρακτύς). Η Τετρακτύς έγινε έπειτα το πρότυπο για τον Κόσμο και την ανθρώπινη ψυχή. Είναι το στερεό. Το πρώτο θήλυ τετράγωνο. Η δικαιοσύνη και το ακλόνητο. Η κύρια σχέση Τετράδας και Τετρακτύος φαίνεται και από την φημισμένη σχέση των πρώτων τεσσάρων αριθμών με την δεκάδα την οποία παράγουν όταν προστεθούν(1+2+3+4=10). Η Τετρακτύς είναι ο τέταρτος 13 Πάνω στην Τετρακτύν δομήθηκε και το καμπαλιστικό Δέντρο της Ζωής.

14 Περί του Πυθαγορικού Βίου - Ιάμβλιχος - εκδ.: Ζήτρος - Αθήνα 2001, σελ.204

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

23

σχημ. 3

τριγωνικός αριθμός εμφανίζοντας έτσι μια άλλη άποψη της σχέσης Τετράδας και Τετρακτύος. [Ο πρώτος τριγωνικός αριθμός είναι η μονάδα(1), ο δεύτερος(1+2=3), ο τρίτος(1+2+3=6), ο τέταρτος(1+2+3+4=10)...κ.ο.κ. δηλαδή το άθροισμα διαδοχικών ακέραιων αριθμών]. Από αυτούς τους πρώτους τέσσερις αριθμούς(1, 2, 3 & 4), είναι δυνατόν να κατασκευαστούν οι λόγοι: «δια τεσσάρων» (4:3, τέταρτης), «δια πέντε» (3:2, πέμπτης), «δια πασών» (2:1, Οκτάβα), που στην μουσική αποδίδουν τα αναφερόμενα αρμονικά μουσικά διαστήματα τα οποία πρώτος ο Πυθαγόρας καθόρισε επακριβώς με αριθμητικούς λόγους. Οι αναλογίες αυτές δημιουργούν την Αρμονία, που για τους Πυθαγόρειους έχει σημασία κυριολεκτικά κοσμική (εξ’ ου και η ονομασία της Κόσμος). Οι Πυθαγόρειοι χρησιμοποιούσαν την Τετρακτύν για να ορκισθούν, επικαλούμενοι μάλιστα τον Πυθαγόρα σαν κάποιο θεό, όπως φαίνεται από τα “Χρυσά Έπη” όπου αναφέρεται: «...ναί μα τον αμετέρα ψυχά παραδόντα τετρακτύν παγάν αενάου φύσεως.» (...ναι μα τον παραδόσαντα στην ψυχή μας την τετρακτύν, που είναι η πηγή της αενάου φύσεως.) Χρυσά Έπη - στίχοι: 47, 48

Κάνοντας μία σχεδιαστική γεωμετρική ανάλυση παρατηρούμε ότι μέσα στο ισόπλευρο τρίγωνο που παράγεται αν ενώσουμε τις 10 στιγμές, υπάρχει εγγεγραμμένο ένα κανονικό εξάγωνο (σχημ. 3). Ο αριθμός έξι και πιο συγκεκριμένα η εξάδα, σύμφωνα με τον Ανατόλιο, είναι τέλειος, διότι μπορεί να μετρηθεί από τα μέρη του (1+2+3=6 και 1Χ2Χ3=6). Παράγεται από τη δύναμη και τον πολλαπλασιασμό του πρώτου άρτιου και του πρώτου περιττού, του αρσενικού και του θηλυκού, και για αυτό καλείται αρσενόθηλυς. Ονομάζεται και γάμος διότι δεν γίνεται δια της προσθέσεως, όπως ο αριθμός 5 (=2+3), αλλά δια του πολλαπλασιασμού (2Χ3=6).

24

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

σχημ. 4 αριστερά σχημ. 5 δεξιά

Έχοντας σαν κέντρο τη μεσαία στιγμή της τρίτης σειράς φέρουμε ευθείες γραμμές που να ενώνουν τις κορυφές του τριγώνου - οι ευθείες γραμμές αυτές είναι και ταυτόχρονα τα ύψη του τριγώνου- και περιγράφουμε έξι κύκλους που να εφάπτονται του σημείου τμήσης του ύψους με την βάση. Συνεχίζοντας την χάραξη ακόμα έξι κύκλων που να εφάπτονται των έξι προηγούμενων και έχουν σαν κέντρο τους τις προηγούμενες ευθείες γραμμές, σχηματίζεται τελικά ο Κύβος του Μετατρόν. Λέγεται και ψυχογονικός κύβος του Πυθαγόρα. (σχημ. 4) Συνεχίζοντας τη χάραξη δημιουργείται ένα ακόμα σχήμα, το οποίο παριστά με γλαφυρό τρόπο την παραγωγή των 72 ονομάτων από την Ιερά Τετρακτύν. Το σχέδιο αυτό ονομάζεται «λουλούδι της ζωής15» (σχημ. 5) και κάθε πέταλο δείχνει από ένα όνομα του Θεού. Το λουλούδι της ζωής συναντάται σε πολλές μέρη στον κόσμο και σε διάφορους πολιτισμούς και κουλτούρες. Σύμφωνα με την Πυθαγόρεια φιλοσοφία η φύση μπορεί να γίνει κατανοητή μονάχα μέσω της αριθμητικής θεωρίας των αναλογιών σε σχέση με τη γεωμετρική μελέτη των στερεών. Οι Πυθαγόρειοι, λοιπόν, θεωρούν ότι όλα τα στερεά μπορούν να ελεγχθούν βάσει πέντε αρχικών κανονικών πολύεδρων σχημάτων. Ο Πλάτων στον Τίμαιο (54δ- 55δ), παρουσιάζει τα τέσσερα από τα πέντε κανονικά πολύεδρα σχήματα, (το κανονικό τετράεδρο, το εξάεδρο ή κύβο, το κανονικό οκτάεδρο και το κανονικό εικοσάεδρο), των οποίων η συστατική μονάδα είναι το τρίγωνο (ορθογώνιο και ισόπλευρο). Γίνεται ωστόσο λόγος και για τη σύσταση του πέμπτου πολύεδρου σχήματος που έχει κάποια θεμελιώδη διαφορά από τα άλλα. Ο Σωκράτης στον Φαίδωνα, επιχειρώντας να παρουσιάσει τη γη, θα το περιγράψει, ορίζοντάς την ως «δωδεκάσπυτον πολύχρωμη σφαίρα» (110β). Το δωδεκάεδρο λοιπόν, διακρίνεται από τα τέσσερα άλλα κανονικά στερεά, καθώς δεν σχηματίζεται από τρίγωνα αλλά από πεντάγωνα. Προχωρώντας κανείς 15 Το «Λουλούδι της Ζωής» είναι ένας τύπος ρόδακα που αποτελείται από 19 κύκλους, με τις περιφέρειές τους να περνούν πάνω από τα κέντρα των γειτονικών αυτών. Αν ανατρέξουμε στον Τίμαιο του Πλάτωνα, 32-35, διαβάζουμε πως το τελειότερο όλων των σχημάτων είναι ο κύκλος, γι’ αυτό ο Θεός έδωσε αυτό το σχήμα στον κόσμο. Έτσι, ο κόσμος είναι ομοιόμορφος, λείος, ομαλός και από παντού «ισαπέχει με το κέντρον», είναι δηλαδή συμμετρικός. Στο κέντρο αυτού έθεσε την ψυχή, η οποία «διαπλατύνεται προς την περιφέρεια πληρώντας το σώμα του πανταχού»

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

25

σχημ. 6

βαθύτερα στην γεωμετρική ανάλυση του πενταγώνου θα διαπιστώσει ότι η συνένωση των κορυφών του πενταγώνου δημιουργεί πέντε ισοσκελή τρίγωνα σε σχήμα πεντάκτινου αστεριού τα γνωστή πεντάλφα. Μέσα στην πεντάλφα εμφανίζεται ο λόγος που προκύπτει από τη σχέση της πλευράς με τη διαγώνιο ισούται με τη Χρυσή Τομή (sectio aurea) ή την proportion divina (Θεία Αναλογία) (σχημ. 6) Αυτή η πραγματικά σύντομη και επιγραμματική αναφορά στην θεωρεία των πυθαγορείων έγινε για να μπορέσει να δοθεί μια βάση στον ισχυρισμό ότι οι σκέψεις και οι ιδέες των αρχαίων ελλήνων ήταν άρρηκτα συνυφασμένες με τη φύση που τους περιέβαλε, εμπνέονταν από αυτήν και προσπαθούσαν να την ερμηνεύσουν με κάθε τρόπο. Άλλωστε γεωμετρία σημαίνει μέτρηση της Γης.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

3.5.

Τι είναι τόπος και καιρός; Η άποψη του Einstein για το χώρο Πώς ένας χώρος γίνεται τόπος; Φυσιογνωμία - ταυτότητα Πολιτισμός

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

03

ΤΟΠΟΣ

28

εικ. 5 Richard Long land art

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

3.1 Τι είναι τόπος και καιρός; Ας ορίσουμε σε αυτό το σημείο καλύτερα την έννοια της χώρας εστιάζοντας περισσότερο στις έννοιες του τόπου και του καιρού. Ο τόπος δεν είναι απλώς ένας χώρος. Ο χώρος είναι μια αφηρημένη γεωμετρική έννοια που αξιολογείται με κριτήριο την χωρητικότητα του δηλαδή τη δυνατότητα του σε περιεκτικότητα16. Όταν ο χώρος γεμίζει με ανθρώπους και τις δραστηριότητες τους [συναισθήματα, όνειρα, προσδοκίες] καθώς και με τα αποτελέσματα της δραστηριότητάς τους αυτής δηλαδή τα αντί-κείμενα που αφήνει ο καθένας μας πίσω του, τότε γίνεται τόπος. Ο τόπος αυτός είναι προφανώς άρρηκτα συνδεδεμένος με τον αντίστοιχο χρόνο. Ένα χρόνο επίσης γεμάτο με ανθρώπινη δραστηριότητα, με ανθρώπινη ιδεολογία και συναίσθημα. Αυτός ο γεμάτος χρόνος μπορεί να ονομαστεί καιρός ή εποχή, ο καιρός μας, η εποχή μας. Η προσπάθεια ερμηνείας των σύνθετων εννοιών του χώρου και του τόπου φυσικά επεκτείνεται και στο χώρο της φυσικής.

σχημ. 7 16 Ιωσήφ Στεφάνου & Ιουλία Στεφάνου: Η φυσιογνωμία της πόλης. Παναγιώτης Ν. Δουκέλλης _‘Το ελληνικό τοπίο’ Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου_ Κεφάλαιο ΧΙΙ. Σελ.238

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

3.2 Η άποψη του Albert Einstein για το χώρο. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η άποψη του Albert Einstein για το ζήτημα του προσδιορισμού της έννοιας του χώρου με σκοπό να καταλάβουμε καλύτερα πώς ο χώρος γίνεται εν τέλει τόπος. Η άποψη αυτή αναφέρεται πολύ επιγραμματικά παρακάτω17: «Όσον αφορά την έννοια του χώρου, φαίνεται ότι προγενέστερη αυτής υπήρξε η ψυχολογικά απλούστερη έννοια του τόπου. Τόπος είναι κατ’ αρχάς ένα (μικρό) τμήμα της γήινης επιφάνειας στο οποίο αποδίδεται ένα όνομα. Το πράγμα του οποίου προσδιορίζεται ο «τόπος» είναι ένα «υλικό αντικείμενο» ή σώμα. Εμβαθύνοντας φαίνεται ότι ο «τόπος» είναι ουσιαστικά και αυτός μια ομάδα υλικών αντικειμένων. Έχει άραγε η λέξη «τόπος» και ένα νόημα ανεξάρτητο από το παραπάνω, ή μπορεί κανείς να αποδώσει ένα τέτοιο νόημα σε αυτήν; Αν δώσει κανείς αρνητική απάντηση σε αυτό το ερώτημα, τότε οδηγείται στην άποψη ότι ο χώρος (ή ο τόπος) είναι ένα είδος διάταξης υλικών αντικειμένων και τίποτα περισσότερο. Αν η έννοια του χώρου διαμορφωθεί και οριοθετηθεί με αυτόν τον τρόπο, τότε δεν έχει κανένα νόημα να μιλάμε για κενό χώρο. Kαι επειδή η διαμόρφωση των εννοιών διέπεται πάντοτε από μια ενστικτώδη τάση για οικονομία, καταλήγει κανείς απολύτως φυσιολογικά να απορρίψει την έννοια του κενού χώρου. Ένα υλικό αντικείμενο που δεν είναι τοποθετημένο στον χώρο είναι απλώς αδιανόητο, από την άλλη πλευρά, είναι απολύτως κατανοητό ότι στο πλαίσιο μιας τέτοιας διαμόρφωσης της έννοιας μπορεί να υπάρχει κενός χώρος.

Mπορούμε να αντιπαραβάλουμε αυτές τις δύο έννοιες του χώρου ως εξής: (α) το χώρο ως μια ποιότητα θέσης την οποία διαθέτει ο κόσμος των υλικών αντικειμένων (β) το χώρο ως εμπεριέχων όλα τα υλικά αντικείμενα.

17 Max Jammer _ Έννοιες του χώρου - H Iστορία των Θεωριών του Xώρου στη Φυσική - Aπόδοση στα ελληνικά: Tζέλα Λάζαρη, Θάνος Xριστακόπουλος - ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ _ Σελ. 23

29

30

σχημ. 8 Δισδιάστατο ανάλογο της θεωρίας της σχετικότητας του Einstein

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Στην περίπτωση (α) ο χώρος χωρίς κάποιο υλικό αντικείμενο είναι αδιανόητος. Στην περίπτωση (β) ένα υλικό αντικείμενο μπορεί να νοηθεί μόνο ως ευρισκόμενο στον χώρο. Ο χώρος εμφανίζεται, λοιπόν, ως μια πραγματικότητα η οποία, υπό κάποια έννοια, είναι ανώτερη από τον υλικό κόσμο.

Kαι οι δύο αυτές έννοιες του χώρου αποτελούν ελεύθερα δημιουργήματα της ανθρώπινης φαντασίας, μέσα τα οποία επινοήθηκαν για την ευκολότερη κατανόηση της αισθητηριακής μας εμπειρίας. Αυτές οι σχηματικές θεωρήσεις αφορούν τη φύση του χώρου από τη γεωμετρική και από την κινηματική άποψη, αντίστοιχα. Συμβιβάζονται κατά κάποιον τρόπο μεταξύ τους μέσω του συστήματος συντεταγμένων το οποίο εισήγαγε ο Kαρτέσιος, αν και αυτό προϋποθέτει ήδη, τη λογικά πιο τολμηρή έννοια του χώρου.»

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

3.3 Πώς

ένας χώρος γίνεται τόπος;

«Ο χώρος είναι μια κοινωνία ονοματοδοτημένων τόπων» γράφει ο Lévi-Strauss18 στην Άγρια Σκέψη και σε παρόμοιο πνεύμα, ο τόπος νοείται ως ένας «εντοπισμένος» ή «βιωμένος» χώρος από τον Kenneth Robert Olwig19 αντίστοιχα. Σύμφωνα με τη φαινομενολογική σχολή σκέψης, οι τόποι δεν είναι πάρα σημαίνουσες εκφράσεις διαφορετικών χωρικών τύπων που δημιουργούνται μέσα από τη δράση, την εμπειρία και τη συναισθηματική εμπλοκή των ανθρώπων σε αυτούς σε μια δεδομένη στιγμή ή περίοδο. Έτσι κάθε τόπος αποτελεί μία μάζα χώρου και χρόνου. Μπορούμε επομένως, να δούμε το χώρο ως μια βασική, οργανωτική διάσταση της κοινωνικής ζωής και τον τόπο ως ένα καρέ από αυτή την ταινία του χρόνου, μια σταθερή εικόνα υλοποιημένου και ιδιόμορφου αποτελέσματος μιας χωροκοινωνικής δραστηριότητας.

18 Ο Claude Levi- Strauss (28 Νοεμβρίου 1908 – 30 Οκτωβρίου 2009) ήταν Γάλλος ανθρωπολόγος και ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του 20ου αιώνα, πρωτοπόρος του δομισμού (στρουκτουραλισμού) ως μέθοδο κατανόησης της ανθρώπινης κοινωνίας και του πολιτισμού. Το βιβλίο είναι το: La Pensee sauvage 1962, (ελληνικά: Άγρια σκέψη), μεταφ. Παπαζήσης, 1977 19 Kenneth Robert Olwig (1946) είναι ένας Αμερικανός γεωγράφος τοπίου, που ειδικεύεται στη μελέτη της σκανδιναβικής χερσονήσου. Είναι ο πιο γνωστός υπέρμαχος του «ουσιαστικού» στην κατανόηση τοπίου, που ενσωματώνει νομικές και άλλες ζωτικές έννοιες, με σκοπό να ξεφύγουμε από την στεγνή αισθητική θεώρηση του τοπίου. Ο Olwig είναι καθηγητής της αρχιτεκτονικής τοπίου στο Σουηδικό Πανεπιστήμιο Γεωργικών Επιστημών στο Alnarp, της Σουηδίας, από το 2002.

31

εικ. 6 Το εργαστήριο του Brancussi ανακατασκευασμένο στο Centre national d’art et de culture Georges-Pompidou

32

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

3.4 Φυσιογνωμία- ταυτότητα Όλη η θεωρία πάνω στη φυσιογνωμία (η γνώμη πάνω στη φύση μιας οντότητας) στηρίζεται πάνω στην έννοια του τόπου και του καιρού. Όταν αθροίζω αυτά τα δύο δημιουργώ. Τότε μόνο ο αδιάσταστος χώρος και χρόνος αποκτούν διαστάσεις, κίνηση, νόημα. Συμπερασματικά λοιπόν, έχουμε τη χώρα20 με μια φυσιογνωμία που προϋποθέτει ταυτότητα. Μια ταυτότητα τόπου, με τους δικούς της ξεχωριστούς καιρούς, αλλά και με εποχές που ανέδειξαν τα μυθολογικά εκείνα στοιχεία που είναι ακόμα ζωντανά στην ιστορία. Πιο συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας στον Τίμαιο ονομάζει τη χώρα ως μήτρα κάθε δημιουργίας και το περιβάλλον μέσα στο οποίο το ανέκφραστο τελικά εκφράζεται. Η χώρα μέσα στην οποία τοποθετείται το ανθρώπινο στοιχείο ονομάζεται πολιτεία. Και είναι κάτι που στην Ελλάδα το γνωρίζουμε καλά αφού την πρωτεύουσα της κάθε περιοχής ή του κάθε νησιού τη λέμε συχνά Χώρα. Μα είναι προφανές αυτό αφού εκεί είναι που συνοψίζονται όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες, ένα στοιχείο κεντρικό, μια μήτρα για κάθε δραστηριότητα. Οι σύγχρονοι διανοητές όπως ο J. Derrida21 αλλά και άλλοι που ασχολούνται με χωρικά ζητήματα έχουν καταλήξει ουσιαστικά σε μια θεμελιώδη μαθηματική εξίσωση: ΧΩΡΑ = ΤΟΠΟΣ + ΛΟΓΟΣ + ΜΥΘΟΣ δηλαδή τόπος με ανθρώπινο περιεχόμενο. Όταν θεωρηθεί η πόλη ως χώρα τότε γίνεται κατανοητό γιατί υπάρχει αυτή η τεράστια και μοναδική κληρονομιά που έδωσε η Ελλάδα στον κόσμο: η έννοια της πόλης και η έννοια του πολίτη.

20 Πλάτων, Τίμαιος 21 J. Derrida _ Khôra , Paris 1993

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

33

σχημ. 9

3.3 Πολιτισμός Παράλληλα, η πόλη ως χώρα θέτει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της συνείδησης των πολιτών. Ο πολίτης λοιπόν, αναπτύσσει σε ένα βαθμό την προσωπική του συνείδηση μέσα στα πλαίσια της πόλης- χώρας. Το σύνολο των πολιτών τελικά εκφράζει τη συλλογική συνείδηση. Ο τρόπος έκφρασης της συλλογικής συνείδησης μιας κοινωνίας μέσα σε μια χώρα, μέσα σε μια πόλη είναι ο πολιτισμός. Ο πολιτισμός όμως έχει σημασία όταν αναλογιστούμε τη σημασία της οντότητας και της ταυτότητας. Ο Αριστοτέλης λέει ότι η ταυτότητα είναι η ταύτιση μιας οντότητας με ένα όνομα. Στη θρησκεία μας, ο Θεός όταν τελείωσε τη δημιουργία έδωσε στον Αδάμ (την κορωνίδα της δημιουργίας Του, τον κατ’ εικόνα και ομοίωση φτιαγμένο), τη δυνατότητα να ονομάσει εκείνος αυτά τα δημιουργήματα. Ας αναλογιστούμε σε αυτό σημείο ότι πραγματικά η πρώτη διαδικασία επαφής και ιδιοποίησης με κάποιον ή κάτι είναι το όνομά του. Για παράδειγμα, για να κατανοήσει κανείς την ιστορία μιας πόλης θα πρέπει πρώτα να αρχίσει από την ετυμολογία του ίδιου του ονόματός της. [Αθήνα = η πόλη της Αθηνάς]. Η Αθήνα σχεδιάστηκε και ρυμοτομήθηκε στα νεότερα χρόνια με βάση τη γνώση που υπήρχε για το παρελθόν της και τη συμβολική του αξία κατά τη διαμόρφωση του νέου ελληνικού κράτους. [π.χ. άξονες προσανατολισμένοι με βάση την ακρόπολη και τους ποταμούς της πόλης.]. Κάπου εδώ εισέρχεται ξανά και η έννοια της φυσιογνωμίας που εμφανίζει την ίδια την ταυτότητα της πόλης ως οντότητα, της πόλης ως χώρα. Εάν πράγματι ενδιαφερόμαστε για τη φυσιογνωμία, πρέπει να ξαναρχίσουμε να βλέπουμε τη πόλη μας σαν Χώρα, δηλαδή σαν εκείνο το υπόβαθρο, τη μήτρα, το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα γεννιέται κάθε δημιουργία. Αυτή η δημιουργία δεν είναι τίποτε άλλο από τα αποτελέσματα και τις εκφράσεις της συλλογικής συνείδησης δηλαδή του πολιτισμού μας όπως προείπαμε. Σε αυτό το σημείο και πριν κλείσουμε την αναφορά μας στην φυσιογνωμία θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι άλλο πράγμα είναι ο χαρακτήρας και άλλο η φυσιογνωμία22. Ο χαρακτήρας τυπολογείται. Είναι το σύνολο των κοινών χαρακτηριστικών. Μπορούμε για παράδειγμα να πούμε ότι έχουμε χαρακτηριστικά νησιωτικής πόλης αναφερόμενοι στη Χίο, τη Ρόδο και τη Σαντορίνη, όμως, κάθε μία εξ’ αυτών είναι τελείως διαφορετική. Άλλη είναι η φυσιογνωμία της Χίου και άλλη της Σαντορίνης και αυτό γιατί είναι διαφορετικές οντότητες με διαφορετικό περιεχόμενο, στην τελική μια άλλη Χώρα! Άλλος ο τόπος τους, άλλος ο λόγος τους, και άλλος ο μύθος τους.

22 Ι. Στεφάνου, 2000

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

4.1.

4.2.

4.3.

4.4.

4.5.

4.6.

Πώς ορίζεται το τοπίο; Διαφορά πολιτιστικής και πολιτισμικής ταυτότητας Τι σημαίνει προσεγγίζω ένα τοπίο; Το γραφικό τοπίο Τοπ-ι-ογραφία Οι κώδικες του τοπίου

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

04

ΤΟΠΙΟ

36

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

4.1 Πως ορίζεται το τοπίο; Μιλήσαμε για το χώρο και τον τόπο, όμως ήρθε η ώρα να αναφερθούμε σε μια ακόμα σημαντική έννοια που εμπεριέχει και αυτή τις ανθρώπινες αισθήσεις και την προσωπική αντίληψη, αυτή της έννοιας του τοπίου. «Τοπίο» σημαίνει «μία περιοχή όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ ή ανθρώπινων παραγόντων23. Το τοπίο, σε πιο ελεύθερη απόδοση, θα πει μικρός τόπος. Δηλαδή, μια ενότητα οπτική που πέφτει ολόκληρη στην αντίληψή μας24. Έτσι ορίζουν το τοπίο όλες οι επιστήμες αλλά και οι καλλιτέχνες ενώ τη χρήση του όρου χρησιμοποιούν πλέον και οι γεωγράφοι, τοπιογράφοι, sitologistes και paysagistes. Μπορεί να συνιστά μια οπτική ενότητα όμως δε φτάνει μόνο αυτό για να είμαστε σίγουροι ότι έχουμε βιώσει εξολοκλήρου την εμπειρία ενός τόπου και αυτό, γιατί έχουμε παραλείψει όλες τις άλλες αισθήσεις. Εδώ έρχονται οι έννοιες του ηχητικού, του ακουστικού και του οσμητικού τοπίου . Έτσι ένας ερευνητής έχει τη δυνατότητα να περιγράψει και να μεταφέρει την εμπειρία ενός τόπου συνολικά και με σαφήνεια, δηλαδή με όλες του τις αισθήσεις. Όταν αναφερόμαστε σε ακούσματα, γεύσεις, μυρωδιές αναφερόμαστε σε μια εντύπωση την οποία αποκομίζουμε και είναι εξίσου σημαντική με το οπτικό ερέθισμα. Για παράδειγμα, είναι αδύνατον να αναλογιστεί κανείς μια εικόνα της Κέρκυρας χωρίς το άκουσμα μίας καντάδας ή τη μυρωδιά της βροχής στην παλιά πόλη.

23 Ο ορισμός αυτός δίνεται από την «Ευρωπαϊκή Σύμβαση του τοπίου» (Ε.Ε. ,2000) που κυρώθηκε το 2010 από το Ελληνικό Κοινοβούλιο.

24 Ι. Στεφάνου, 1980

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

4.2 Διαφορά πολιτιστικής και πολιτισμικής ταυτότητας. Το τοπίο μεσολαβεί πάντα ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον αναπαριστά τόσο τις θετικές, όσο και τις αρνητικές πλευρές της ιστορίας25. Οι ελπίδες, οι προσδοκίες, οι εξουσίες αναπαριστώνται σε διαφορετικά επίπεδα, άρρηκτα συνδεδεμένα με τους τοπικούς και εθνικούς ιστορικούς λόγους. Κάθε τοπίο είναι κατά κάποιον τρόπο μεταφορικό: μεταφέρει μνήμες, ιστορίες, εμπειρίες, αλλά και ανάγκες, προσδοκίες και δομές εξουσίας. Η ιδέα και η πρακτική του πολιτισμικού τοπίου εμπεριέχεται σε ένα σύστημα σχέσεων εξουσίας και μάς επιτρέπει να ισχυριστούμε ότι αποτελεί μια μορφή πολιτισμικής ισχύος που αφορά στην αίσθηση του ανήκειν, της κοινότητας, της ταυτότητας, της ιστορίας και σε συγκεκριμένες πολιτικές καταστάσεις, μπορεί να αποτελέσει στήριγμα απέναντι σε εξωτερικές απειλές ή σύμμαχο σε εθνικές κατακτήσεις. Πριν συνεχίσουμε θα πρέπει να απεμπλακούμε από την αδράνεια και την απολυτότητα της ορολογίας: πρόκειται για μια πολιτιστική γεωγραφία, κι όχι πολιτισμική όπως τη θέλουν μερικοί.26 Ο όρος εναρμονίζεται με τον ορισμό του πολιτισμού ως συνόλου δραστηριοτήτων κι όχι ως πνευματικής καλλιέργειας: ‘ο χαρακτηρισμός πολιτισμικός είναι περισσότερο στατικός ενώ ο όρος πολιτιστικός είναι περισσότερο δυναμικός’ . Το πολιτισμικό τοπίο είναι μια κοινωνική κατασκευή, μια μορφή χωρικής και πολιτισμικής διαχείρισης, μια μορφή διαπραγμάτευσης ανάμεσα στις αναπαραστάσεις του παρελθόντος και τα οράματα του μέλλοντος27. Το παρελθόν διατυπώνεται κυρίως μέσα από τη μνήμη και την ιστορία, ενώ το μέλλον καθορίζεται από τις σύγχρονες δυνάμεις. Οι αντιλήψεις περί ιστορίας, μαζί με παλαιότερες και νεότερες αναπαραστάσεις της ισχύος -εξουσίας, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της σύνθεσης του τοπίου με ένα τρόπο σχεδόν φωτογραφικό που μοιάζει να μη χωρά αμφισβήτηση. «Το τοπίο είναι έργο του νου. Τη γραφικότητά του συνθέτουν τόσο τα στρώματα της μνήμης όσο και τα στρώματα ενός βράχου.» (Simon Schama, 1995 Landscape and Memory) 25 Πηνελόπη Πετσίνη, «Το τοπίο ως πολιτισμικό μέσο», Φλώρινα 2011, σελ. 19 26 Μπαμπινιώτης, 1998 27 Πηνελόπη Πετσίνη, «Το τοπίο ως πολιτισμικό μέσο», Φλώρινα 2011, σελ. 19

37

38

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

4.3 Τι σημαίνει προσεγγίζω ένα τοπίο; Πώς είναι δυνατόν να γίνει κάτι τέτοιο; Σημαίνει μια διεπιστημονική επεξεργασία του ίδιου του τοπίου με αρχαιολογική ερμηνεία, κοινωνική γεωγραφία και ανθρωπολογική επεξήγηση28. Με αυτή την προσέγγιση, βάση της σπουδής σύγχρονων πολιτιστικών εκφράσεων το τοπίο αρχίζει να δηλώνει τρόπους συσχετισμού του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Οι πολλαπλές σημασίες του χώρου έχουν ελκύσει τελευταία το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, ειδικά μέσα από την έμφαση που δόθηκε από τους μετα-στρουκτουραλιστές στο ρόλο του κοινωνικού πλαισίου και το συσχετισμό του με το λόγο γύρω από τη ρευστότητα των δεδομένων του ύστερου καπιταλισμού29. Ο αφηρημένος, εξιδανικευμένος και αντικειμενικός γεωμετρικός χώρος αντιμετωπίζεται πλέον ως ουσιαστική, εξελισσόμενη και υποκειμενική αξία, άμεσα εμπλεκόμενη στις σχέσεις εξουσίας μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας30. «Η απώλεια του τόπου έχει καταστροφικές συνέπειες για τους ανθρώπους και την κοινωνία συνέπειες που ήδη αρχίζουμε να παρατηρούμε. [… ]. Όλες οι ανθρώπινες δράσεις οφείλουν αναγκαστικά να βρίσκουν τον κατάλληλο τόπο στον οποίο θα συμβούν. Ο τόπος λοιπόν, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των δράσεων και από την άλλη πλευρά δεν μπορούμε να διανοηθούμε τον άνθρωπο χωρίς αναφορά στους τόπους.31»

28 Esther Solomon (Σολομών Εσθήρ) - University of Ioannina/ Greece, Department of Fine Arts and Art Sciences, Faculty Member _ από το άρθρο: Το αρχαιολογικό μνημείο ως τοπίο: ανθρωπολογικές προσεγγίσεις μιας γεωγραφικής έννοιας.

29 Natter Jones, 1997: 141, Rose 1995, Masse 1995a, Appadurai 1997 30 Foucault 1980, Soya 1989.

31 Christian Norberg- Schulz _ (23 Μαίου 1926- 28, Μάρτη 2000) ήταν ένας Νορβηγός αρχιτέκτονας, συγγραφέας, εκπαιδευτικός και θεωρητικός της αρχιτεκτονικής. Ήταν οπαδός του μοντέρνου κινήματος στην αρχιτεκτονική και οι μελέτες του συνδέονται με την αρχιτεκτονική Φαινομενολογία.

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

4.4 Το γραφικό τοπίο Παράλληλα, η καταγωγή της λέξης υποδηλώνει και τη σημασία της: οι όροι landschap, landskip, landscape δημιουργήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στην αρχή από τους ζωγράφους της Αναγέννησης και σήμαιναν ζωγραφικά τοπία και ειδικά τα ευρωπαϊκά. Η απήχησή τους ήταν ιδιαίτερα μεγάλη, τόσο που πλέον με δυσκολία αναγνωρίζουμε διαφορά στους καλλιτεχνικούς τεχνικούς όρους της ζωγραφικής και τις λέξεις που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε ένα τοπίο με λόγια π.χ. λέμε γραφικά μέρη, θεαματικά τοπία, μέρη σαν ζωγραφικά, σαν ψεύτικα. Είναι ευκαιρία σε αυτό το σημείο να αναφερθούμε στην έννοια του γραφικού ως αισθητική ποιότητα πλέον32. Ο όρος γραφικό (pittoresco, pittoresque, picturesque που σημασιολογικά συγγενεύει με την ολλανδική λέξη shilderachting που σημαίνει άξιο να απεικονισθεί) παρόλο που αφορά σε τεχνικό όρο της ζωγραφικής33, χρησιμοποιείται καθημερινά για να περιγράψει τοπία άξια για ζωγραφική δηλαδή σαν επίθετο που χαρακτηρίζει το τοπίο και φανερώνει τις πιθανές πολλαπλές αρετές του. [θελκτικό, περιγραφικό, ζωηρό, γλαφυρό, τελικά γραφικό.]

32 Αθανασία Γλυκοφρίδη- Λεοντσίνη _ Το γραφικό ως αισθητική ποιότητα – Η αισθητική του περιβάλλοντος και το ελληνικό τοπίο. Παναγιώτης Ν. Δουκέλλης _‘Το ελληνικό τοπίο’ Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου_ Κεφάλαιο ΙΧ. Σελ.187 33 Κατά τους αρχαίους Έλληνες η ζωγραφική ονομαζόταν ως γραφικήν και αυτό γιατί αφορά τους ιδιότυπους κανόνες του ‘ορθώς ζωγραφείν’ _ Α. Φιλαδελφεύς, 1876

39

40

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

4.5 Τοπ-ι-ογραφία Όλα αυτά δείχνουν αφενός την ξεχωριστή σχέση της όρασης με το τοπίο όσο και την ουσιαστική συμβολή της αναπαράστασης σε ότι έχει να κάνει με αυτό. Αν λοιπόν, το τοπίο δεν είναι παρά μια πολιτισμική εικόνα που καθορίζεται από τον πολιτισμό που την καθοδηγεί και την εμπνέει τότε ίσως δεν πρέπει να το δούμε ως μια στατική αναπαράσταση φυσικού ή άλλου χώρου πάνω σε ένα καμβά, ως προϊόν ,αλλά σαν μια διαδικασία η οποία μας ωθεί να βλέπουμε, να δομούμε και να συμβολίζουμε τους τόπους με διαφορετικό τρόπο, με μια οπτική μέσα στην οποία ‘μεταφράζουμε’ τον κόσμο γύρω μας. Για παράδειγμα τα αρχαιολογικά μνημεία βρίσκονται και διατηρούνται σε ένα συγκεκριμένο τόπο για λόγους που όλη περίπου η κοινωνία συμφωνεί και αποδέχεται. Εδώ βρέθηκαν, άρα εδώ θα παραμείνουν. Έτσι το κομμάτι αυτό, του πάζλ του παρελθόντος δύναται να διαβαστεί μέσω της χωρικής του ανάπτυξης και της τοπ(ι)ογραφικής του απόδοσης. Τοπογραφία νοείται κάθε απόπειρα συμβολικής και πρακτικής χαρτογράφησης ενός τόπου (βλ. Λεοντή 1998) μέσω ενός πραγματικού ή συμβολικού χάρτη, όπως η λογοτεχνία, τις οπτικές του αναπαραστάσεις και φυσικά τη συμβολική και πρακτική διαχείριση των υλικών αντικειμένων του παρελθόντος του τόπου αυτού34.

34 Esther Solomon (Σολομών Εσθήρ) - University of Ioannina/ Greece, Department of Fine Arts and Art Sciences, Faculty Member _ από το άρθρο: Το αρχαιολογικό μνημείο ως τοπίο: ανθρωπολογικές προσεγγίσεις μιας γεωγραφικής έννοιας. _ Σημείωση 2. Σελ. 93

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

4.6 Οι κώδικες του τοπίου. Φαίνεται συνεπώς, ότι η ιστορία των τόπων είναι κατά κάποιο τρόπο κωδικοποιημένη στα τοπία του και αν θέλει κάποιος να την ανακαλύψει πρέπει να δει τα στρώματα που βρίσκονται συσσωρευμένα στην επιφάνεια της γης (ερείπια, αρχαιολογικοί χώροι, ανασκαφές). Συμπερασματικά, καταλαβαίνουμε ότι τοπίο και πολιτιστική κληρονομιά είναι δύο βαθιά συνδεδεμένες έννοιες αλλά πάντα με πολιτική διάσταση. Συγκροτούν επίσης συχνά πότε διαπλεκόμενους και πότε παράλληλους τρόπους θέασης των πραγμάτων in situ35 με τρόπο που συχνά ιδιοποιείται ή αμφισβητείτε από τις διάφορες κοινωνικές ομάδες που επηρεάζει. [scapes of social action]. «τα μουσεία θα χαθούν μια μέρα μαζί με κάθε ίχνος παρελθοντικών ανθρώπινων επιτευγμάτων. Στον τόπο όμως το πνεύμα πλανιέται αιώνια και έτσι θέλοντας και μη ο άνθρωπος θα συρθεί ξανά και ξανά πίσω σ’ αυτά τα κέντρα για να ανακαλύψει ξανά την κληρονομιά του.36» Μνημειακός και κοινωνικός χώρος και χρόνος συγκρούονται καθημερινά ειδικά σε μια χώρα σαν την Ελλάδα που προβάλλει τα τοπία των ερειπίων της ως μια ανεξάντλητη πολιτισμική παρακαταθήκη προκαλώντας προβληματισμό σχετικά με την προτεραιότητα του παρελθόντος απέναντι στο παρόν και των αρχαίων κατάλοιπων με τη σύγχρονη κοινωνική ζωή. Η αφήγηση του τοπίου δεν είναι μία και μοναδική αφού συχνά η εθνική και η τοπική εκδοχή έρχονται σε σύγκρουση.

35 In situ : είναι μια Λατινική φράση η οποία σημαίνει επί τόπου. Χρησιμοποιείται σε πολλά διαφορετικά θεματικά πλαίσια. Στην αρχαιολογία, η φράση in situ αναφέρεται σε ένα τεχνούργημα το οποίο δεν έχει μετακινηθεί από την αρχική θέση απόθεσής του. Το να είναι ένα τεχνούργημα in situ είναι κρίσιμο στην ερμηνεία αυτού και, επομένως, στον πολιτισμό ο οποίος το διαμόρφωσε. Όταν η προέλευση ενός τεχνουργήματος έχει καταγραφεί, τότε αυτό μπορεί να μετακινηθεί για συντήρηση, περαιτέρω ερμηνεία και έκθεση. Ένα τεχνούργημα το οποίο δεν ανακαλύπτεται in situ θεωρείται εκτός θεματικού πλαισίου και δεν παρέχει μια ακριβή εικόνα του σχετιζόμενου πολιτισμού. Ωστόσο, το εκτός θεματικού πλαισίου τεχνούργημα μπορεί να παρέχει στους επιστήμονες ένα παράδειγμα τύπων και τοποθεσιών των in situ τεχνουργημάτων που δεν έχουν ανακαλυφθεί ακόμα. Πηγή: www.wikipedia.gr 36 Henry Miller, Πρώτες εντυπώσεις από την Ελλάδα, 1939, ελλην. Μετάφραση 1985

41

εικ. 7 Ανθρωπόμορφα γλυπτά στο νησί του Πάσχα.

42

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

εικ. 8 Robert Smithson Mirror Sculpture

Τα μουσεία και οι αρχαιολογικοί χώροι επιβάλλουν την προτεραιότητα του θεσμού πάνω σε ένα τόπο που ακόμα και αν είναι υπαρκτός και φυσικός αναιρείται από την ίδια του την πειθαρχική λειτουργία. Αυτό ο Foucault το ονομάζει ετεροτοπία που διέπεται, πολύ επιγραμματικά για λόγους οικονομίας, από 6 βασικές αρχές37: • Η πρώτη αρχή είναι ότι πιθανόν δεν υπάρχει καμία κουλτούρα στον κόσμο η οποία να μην δημιουργεί ετεροτοπίες.

• Η δεύτερη αρχή είναι ότι μια κοινωνία, κατά την ιστορική εξέλιξή της, μπορεί να κάνει μια ήδη υπάρχουσα ετεροτοπία, η οποία δεν εξαφανίστηκε ποτέ, να λειτουργήσει κατά τρόπο τελείως διαφορετικό. Πράγματι, κάθε ετεροτοπία διαθέτει μια σαφή και καθορισμένη λειτουργία σε μια κοινωνία, και η ίδια ετεροτοπία μπορεί, ανάλογα με την συγχρονικότητα της κουλτούρας στην οποία βρίσκεται να έχει μια διαφορετική λειτουργία. Για παράδειγμα το νεκροταφείο. Πρόκειται για έναν χώρο ο οποίος συνδέεται κατά βάση με όλους τους χώρους μιας πόλης ή μιας κοινωνίας ή ενός χωριού, καθώς κάθε άτομο, κάθε οικογένεια έχει συγγενείς στο νεκροταφείο.

• Η τρίτη αρχή. Η ετεροτοπία έχει τη δυνατότητα να αντιπαραθέσει σε έναν πραγματικό τόπο πολλούς χώρους, πολλές θέσεις οι οποίες από μόνες τους είναι ασύμβατες. Π.χ. Ο κινηματογράφος αποτελεί μια ορθογώνια αίθουσα, στο βάθος της οποίας, σε μια οθόνη δύο διαστάσεων, βλέπουμε να προβάλλεται ένας χώρος τριών διαστάσεων. Ίσως όμως το πιο παλαιό παράδειγμα αυτών των ετεροτοπιών, υπό μορφή αντιφατικών τοποθεσιών, είναι ο κήπος. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο κήπος, θαυμάσια επινόηση ηλικίας σήμερα χιλιάδων ετών, είχε στην ανατολή βαθύτερες και υπερκείμενες μεταξύ τους σημασίες.

• Η τέταρτη αρχή. Οι ετεροτοπίες συνδέονται πολύ συχνά με τμήματα του χρόνου, δηλαδή ανοίγονται σε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε κατά πλήρη αντιστοιχία, ετεροχρονισμούς. Η ετεροτοπία ξεκινάει να λειτουργεί πλήρως όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε ένα είδος απόλυτης ρήξης με τον παραδοσιακό τους χρόνο. Ας επιστρέψουμε στο παράδειγμα του νεκροταφείου, που αποτελεί πράγματι έναν 37 Michel Foucault, Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλοτινών χώρων (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5ο, Οκτώβριος 1984, 46-49.

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

43

εικ. 9 Carlo Scarpa Brion Vega cemetery

τόπο σαφώς ετεροτοπικό, καθώς για το άτομο το νεκροταφείο ξεκινάει με αυτήν την παράξενη ετεροχρονία, την απώλεια της ζωής, και με αυτήν την οιονεί αιωνιότητα όπου δεν σταματάει να αποσυντίθεται και να ξεθωριάζει. Κατά έναν γενικό τρόπο, σε μια κοινωνία όπως η δική μας, η ετεροτοπία και η ετεροχρονία οργανώνονται και διευθετούνται με έναν σχετικά περίπλοκο τρόπο. Υπάρχουν οι ετεροτοπίες του χρόνου που συσσωρεύονται στο άπειρο, όπως για παράδειγμα τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες.

• Η πέμπτη αρχή. Οι ετεροτοπίες προϋποθέτουν πάντοτε την ύπαρξη ενός συστήματος ανοίγματος και κλεισίματος το οποίο τις απομονώνει και συγχρόνως τις καθιστά προσπελάσιμες. Γενικά, ένας ετεροτοπικός τόπος δεν είναι τόσο ελεύθερα προσβάσιμος. Ή εξαναγκαζόμαστε να βρεθούμε εκεί, όπως στην περίπτωση ενός στρατώνα, μιας φυλακής, ή πρέπει να συμμετέχουμε σε ιεροτελεστίες και εξαγνισμούς. Δεν μπορούμε να εισέλθουμε εάν δεν διαθέτουμε μια ειδική άδεια και αφού επιτελέσουμε συγκεκριμένες κινήσεις. Υπάρχουν άλλωστε ετεροτοπίες που είναι αποκλειστικά αφιερωμένες στις δραστηριότητες κάθαρσης, κάθαρση που είναι εν μέρει θρησκευτική και εν μέρει ζήτημα υγιεινής, όπως στα χαμάμ των μουσουλμάνων, ή ακόμη κάθαρση για καθαρά λόγους υγιεινής, όπως στις σκανδιναβικές σάουνες.

• Η έκτη αρχή. Το τελευταίο χαρακτηριστικό των ετεροτοπιών είναι ότι διαθέτουν μία λειτουργία σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο. Η λειτουργία αυτή ξετυλίγεται μεταξύ δύο αντίθετων πόλων. Είτε έχουν ως ρόλο να δημιουργήσουν έναν χώρο ψευδαισθήσεων ο οποίος καταγγέλλει σαν ακόμη πιο απατηλό κάθε πραγματικό χώρο, όλες τις τοποθεσίες στο εσωτερικό των οποίων η ανθρώπινη ζωή είναι οριοθετημένη.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

5.1.

5.2.

5.3.

5.4.

5.5.

5.6.

5.7.

5.8.

5.9.

5.10.

Hellas ή Greece; Το ελληνικό έθνος ως πολιτικό έθνος με γεωγραφική ταυτότητα Μνημεία και λίθοι τα σημάδια του παρελθόντος Η φαντασιακή κατασκευή του παρελθόντος Η έντονη επίδραση της ακρόπολης Η ιδιαίτερη σημασία του ελληνικού τοπίου Tο ελληνικό τοπίο μέσα από του περιηγητές του Τοπίο και εθνική ταυτότητα Η σημασία της πόλης στη διαμόρφωση του ελληνικού πνεύματος Το ελληνικό θαύμα

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

05

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

46

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

5.1 Hellas ή Greece; «Άραγε θα μας χαρισθεί το εύρημα, αν επισκεφθούμε τη χώρα των Ελλήνων, που συνεχίζει να υφίσταται, και χαιρετίσουμε τη γη της, τον ουρανό της, τη θάλασσα και το νησιά της, τους εγκαταλελειμμένους ναούς και τα ιερά θέατρα;» Μάρτιν Χάιντεγκερ, Διαμονές. Το ταξίδι στην Ελλάδα

Ο Γιάννης Σκαρπέλος σε κείμενά του προβληματίζεται σχετικά με την χρήση της λέξης Ελλάδα για αυτόν τον τόπο38, που βρίσκεται ανάμεσα σε τρείς ηπείρους, ένα όριο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, λόγω της περίπλοκης γεωγραφίας και της ποικίλης ιστορικής και πολιτισμικής πραγματικότητας τριών χιλιετιών. Ο τόπος αυτός πλήρωσε και πληρώνει πολλαπλά αυτή την οριακή διάσταση. Παρόλα αυτά, το όριο αυτό δεν είναι μόνο φυσικό και για αυτό το λόγο η Ελλάδα θεωρούνταν από την Ευρώπη, άλλοτε ως Δύση και άλλοτε ως Ανατολή. Αυτή η διττή υπόσταση αποκτά για τη Δύση μία ιδιαίτερη ιδεολογική και συμβολική σημασία η οποία αποτυπώνεται στην διπλή ονομασία που είχε αποδοθεί στους κατοίκους αυτής της γης. Για τους ευρωπαίους του 19ου αιώνα ήταν η μακρινή εκείνη χώρα όπου λίγοι τολμηροί ταξιδιώτες έφτασαν περνώντας από τις παρυφές της Ευρώπης στα εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας στη νότιο Βαλκανική. Αυτή θα είναι η χώρα των Γραικών (Greece). O Robert Eisner στο ‘Travelers to an Antique Land’ παρατηρεί ότι η λέξη Greek είναι σχεδόν συνώνυμη με τη λέξη Asiatic. Στον αντίποδα η λέξη Hellas (Ελλάδα) είναι η χώρα των αρχαίων ελλήνων, τους οποίους η δύση θεωρεί ότι έχει κληρονομήσει. Πάνω σε αύτη τη σημασία στηρίζεται το οικοδόμημα του φιλελληνισμού που έθεσε ως σκοπό της ύπαρξης του την αποκατάσταση και τη διατήρηση του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Η αμφίθυμη αυτή αντιμετώπιση της Ελλάδας δεν ήταν μοναδική καθώς με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίστηκαν και άλλοι αρχαίοι πολιτισμοί όπως της Ινδίας και της Κίνας όμως ο ελληνικός θεωρούνταν και θεωρείται το λίκνο του δυτικού πολιτισμού γεγονός που απέδιδε μια υπεριστορική αξία στην αρχαία Ελλάδα καθώς και έναν υπερβατικό 38 Γιάννης Σκαρπέλος: Η Ελλάδα του τοπίου και το βλέμμα των περιηγητών. Παναγιώτης Ν. Δουκέλλης _ ‘Το ελληνικό τοπίο’ Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου _ Κεφάλαιο ΧΙ. Σελ.225 [O Γιάννης Σκαρπέλος είναι κοινωνιολόγος. Διδάσκει Οπτικές Πολιτισμικές Σπουδές στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι μέλος της International Visual Sociology Association.]

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

και εσχατολογικό χαρακτήρα ακόμα και στο τόπο αυτό καθαυτό. Στα μάτια των Ευρωπαίων που πάσχιζαν να αναγεννηθούν και να βγουν από το τέλμα και το σκοτάδι του Μεσαίωνα, η αρχαία Ελλάδα όφειλε να είναι ακόμα ορατή, έστω και σαν υπαινιγμός για να είναι ισχυρή. Στον αντίποδα, οι ταξιδιώτες ανακάλυπταν ότι μέσα σε αυτό τον τόπο ζούσαν άνθρωποι που δεν πίστευαν πια στην Αθήνα του Περικλή και στους θεούς του Ολύμπου, δεν φορούσαν χλαμύδα και δε μιλούσαν πια την αρχαία γλώσσα των προγόνων τους. Αμφισβητήθηκε λοιπόν η φυλετική τους καθαρότητα σε μια εποχή που έδιναν δέουσα σημασία σε αυτό και θεωρούσαν τη φυλετική ταυτότητα υπαρκτή αξία και μετρίσιμη. Ο χώρος λοιπόν, άρχισε να θεωρείται το μόνο πεδίο το οποίο επέτρεπε την υπόμνηση της αρχαίας Ελλάδας. Ας εμβαθύνουμε λίγο σε αυτό το σημείο στην έννοια του έθνους σε σχέση με τη φυλή.

47

48

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

5.2 Το ελληνικό έθνος ως πολιτικό έθνος με γεωγραφική ταυτότητα Στο ελληνικό έθνος η έννοια της καταγωγής δεν παραπέμπει σε εθνοτικές καταβολές. Εννοιολογικά, το πιο ενδιαφέρον πιστοποιητικό ταυτότητας της ελληνικής ιδιότητας του πολίτη είναι ότι η παντοδύναμη αρχή της καταγωγής [jus sanguinis39= Λατ. δικαίωμα του αίματος] παραδόξως δεν παραπέμπει σε στοιχεία εθνότητας, αλλά στη θρησκευτική ένταξη στο ορθόδοξο γένος. Ο λόγος είναι προφανής: ιστορικά, η συγκρότηση του ελληνικού κράτους από την τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα έχει σαν θεμέλιο την κατασκευή ενός συλλογικού «εμείς», που τελικά μόνο η θρησκεία μπορούσε να είναι. Ένα στοιχείο δηλαδή ετεροπροσδιορισμού έναντι της αντίπαλης οθωμανικής κυριαρχίας. «Στην επαναστατική Ελλάδα ο όρος έθνος δεν δηλώνει τη γλώσσα ή την καταγωγή, δηλ. την “εθνολογική” προέλευση, αλλά την κοινή συγκρότηση/ ένταξη/ υποταγή ορισμένου πληθυσμού σε ένα κράτος. Προϋπόθεση της ένταξης είναι εν προκειμένω η πίστη στον Χριστό και στην πολιτική Επανάσταση. Έτσι, ως “έθνος” χαρακτηρίζεται το σύνολο των κατοίκων ενός ανεξάρτητου χριστιανικού κράτους που αναγνωρίζει τα “φυσικά δίκαια”». Όπως καταλήγει και η Ε. Σκοπετέα: «εύκολα θα διαπιστώσει κανείς τη μετάβαση σε μιαν αποκλειστική θεώρηση που την εκφράζει η εξίσωση: πατρίς-πίστις=ελευθερία-εθνισμός»40.

39 Jus sanguinis (Λατινικά: δικαίωμα του αίματος) είναι μια αρχή του δικαίου της ιθαγένειας από την οποία υπηκοότητα δεν προσδιορίζεται από τον τόπο γέννησης, αλλά έχοντας έναν ή και τους δύο γονείς οι οποίοι είναι πολίτες του κράτους. Τα παιδιά κατά τη γέννηση μπορεί αυτόματα να είναι πολίτες αν οι γονείς τους έχουν την ιθαγένεια κράτους ή την εθνική ταυτότητα των εθνοτικών, πολιτιστικών ή άλλης προέλευσης. Η ιθαγένεια μπορεί να ισχύει και για τα παιδιά των οποίων οι γονείς ανήκουν σε διασπορά και δεν ήταν οι ίδιοι οι πολίτες του κράτους που παρέχουν υπηκοότητα. Η αρχή αυτή έρχεται σε αντίθεση με Soli jus (Λατινικά: το δικαίωμα του εδάφους). Δώρα Κωστακοπούλου (2008). The Future Governance of Citizenship. Cambridge University Press. Σελ. 26– 27.

40 Έλλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, Εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα 1988, σελ. 34

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Μέσα από το κέλυφος του ιδιότυπου θρησκευτικού εθνοφυλετισμού, η ιδιότητα του πολίτη στην Ελλάδα κρύβει έναν πυρήνα βαθύτατου πολιτικού βολονταρισμού41, με όλες τις σημασίες του: «ποιοι είμαστε» και έχει ως όριο το γένος, Ένα γένος που είναι το μόνο ασφαλές σε μια περίοδο κατά την οποία οριοθετείται το χωρικό σύνορο. Άλλο σύνορο όπως για παράδειγμα η γλώσσα δεν είναι αρκετά σταθερό ώστε να οριοθετήσει έθνος ή κράτος αν σκεφτεί κανείς την πληθώρα των επιμέρους διαλέκτων και την αφομοίωση δανείων από άλλες γλώσσες. Τελικά φαίνεται ότι το γένος είναι μια σχετικά αμφισβητήσιμη έννοια και ότι το πιο σταθερό συστατικό στοιχείο είναι ο τόπος. Μια σημαντική σταθερά σε περιόδους αναταραχής και αμφισβήτησης, σκοτεινές περίοδοι όπως η σημερινή. Ακόμα και αν εξετάσουμε τις πιο οδυνηρές ιστορικές στιγμές του 20ού αιώνα, όπως αυτήν της Κατοχής και του Εμφυλίου, βλέπουμε αυτόν τον πολιτικό βολονταρισμό, να θριαμβεύει μέσω μιας άλλης εκδοχής, αυτής του εθνικιστικού ολοκληρωτισμού: το ότι οι έλληνες κομμουνιστές ανήκουν εκ καταγωγής στο γένος δεν συνιστά καθόλου εμπόδιο για τις μαζικές αφαιρέσεις της ελληνικής ιθαγένειας: «Η Ιθαγένεια δεν αφαιρείται από Έλληνες αλλά από «βούλγαρους, σλαβοσυμμορίτες, σλαβοκομμουνιστές», όπως γράφει ο Μπαλτσιώτης. Αίφνης, οι έλληνες κομμουνιστές έγιναν «σλάβοι», κατ’ ουσίαν αλλογενείς. Καθόλου τυχαίο δεν είναι ότι, το 1944, το Συμβούλιο Ιθαγένειας αποφαίνεται πως άτομο ελληνικής καταγωγής το οποίο «δεν έχει ελληνικήν συνείδησην, δεν δύναται να θεωρηθεί ομογενής», ενώ, εν μέσω πλέον του Eμφυλίου, είδαμε ότι το όριο ελαστικοποιείται τελείως: «όσοι με τη δράση τους δείξουν ότι στερούνται εθνικής συνείδησης εξομοιώνονται απολύτως με τους εκ καταγωγής αλλογενείς»

41 Βολονταρισμός = η φιλοσοφική θεωρία κατά την οποία η βούληση είναι η υπέρτατη αρχή του κόσμου, συν.: βουλησιαρχία. << Ξεχασμένη λέξη ο «βολονταρισμός» ή «επιθυμιοκρατία», σημαίνει όχι μόνο να παίρνεις τις επιθυμίες σου για πραγματικότητα, αλλά και να θέλεις να επιβάλεις στους άλλους ότι όλα είναι έτσι όπως τους τα λες εσύ και όχι όπως τα βλέπουν ή τ’ ακούν εκείνοι.>> Από άρθρο του Νίκου Μπελογιάννη : ‘Βολονταρισμός και Μνημεία’ στην Ελευθεροτυπία, Σάββατο 1 Νοεμβρίου 2014.

49

50

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Βλέπει λοιπόν κανείς ότι, στο όνομα των όποιων πολιτικών σκοπιμοτήτων που επιβάλλει η συγκυρία στην ελληνική διοίκηση, το γένος είτε συμπιέζεται, με αποτέλεσμα να χάνουν την ιθαγένειά τους «εξ αίματος» Έλληνες που αποσκίρτησαν, είτε να αποκτούν την ελληνική ιθαγένεια αλλογενείς που δηλώνουν πίστη. Και στις δύο περιπτώσεις, στα δύσκολα το «γένος» ακυρώνεται. Για αυτό, σε περίπτωση αμφιβολίας, το «γένος» δεν φτάνει. Θα πρέπει κανείς να κοιτάξει την αναφορά του στον τόπο. Θα μπορούσε κανείς να το παρομοιάσει με γεωγραφική ταυτότητα. Το ελληνικό έθνος είναι και φυλετικό και πολιτικό συνάμα. Έθνος δηλαδή ως κοινότητα αλληλεγγύης των ανθρώπων που ζουν, εργάζονται, ευτυχούν και υποφέρουν μαζί, διότι έχουν κοινές βιοτικές σχέσεις κατοικώντας σε μια χώρα. Έθνος μπορεί να είναι η κοινότητα που χτίζει το μέλλον της ανεξαρτήτως της καταγωγής των ανθρώπων της, όπως πρώτος δίδαξε ο Παπαρρηγόπουλος. «Tα μάλιστα μεγαλουργήσαντα των εθνών υπήρξαν προϊόν [...] επιμιξίας. [...] Μη μας ταράττη άρα η επιμιξία του νεωτέρου ελληνικού έθνους μετά πολλών ξένων˙ τουναντίον, δυστύχημα ίσως ήθελεν είσθαι εάν διέμενεν επί τοσούτου χρόνου διάστημα άμικτον και ιδιόρρυθμον [...]».

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.3 Μνημεία και λίθοι, τα σημάδια του παρελθόντος. Η νεότερη Ελλάδα μέσα από τις όποιες γενεαλογικές της αμφισβητήσεις ενδιαφέρει ως χώρος μνημειακός και οι έλληνες ως ζωντανά μνημεία42. Φαίνεται να αποτελούν και αυτοί παρηκμασμένες μορφές του αρχαίου κόσμου, ερείπια του οποίου διακρίνονται ακόμα στη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα. Στην αρχαιολογική έρευνα οι αναλυτές μελετητές προσπαθούν να αφαιρέσουν τις διαδοχικές στρώσεις της ιστορίας για να αποκαλυφθεί το λαμπρό παρελθόν της αρχαιότητας. Αυτή η διαδικασία λειτουργεί παράλληλα με μια σύγκριση του τότε και του τώρα και αφορά πρωτίστως σε μια μεθοδολογία αρχαιολογική. Η συγκριτική αυτή παρατήρηση της κοινωνίας προσέδωσε στο έργο των περισσότερων μια πρώιμη φιλελληνική χροιά ενώ ταυτόχρονα, ανέδειξε τους κατοίκους του ελληνικού τόπου ως καθοριστική γεωγραφική και ιστορική παράμετρο.

«Είναι διαφορετική η σύσταση της γλώσσας μας. Σαν το πεπρωμένο μας να είναι το κλίμα. Δεν το λέω για να θεοποιήσω τον ήλιο. Αλλά για να δείξω την επίδραση που έχει στο κάτοπτρο που είναι η γλώσσα». – Γιώργος Βέλτσος.

Ίσως να μην υπάρχει άλλη χώρα στην οποία να συναντάται τόσο μεγάλος αριθμός διανοουμένων που να συμφωνούν σχετικά με την επίδραση που έχει το φυσικό περιβάλλον πάνω στους κατοίκους του. Αλλά και αυτή η έμμεση και άμεση αποδοχή της επίδρασης του φυσικού περιβάλλοντος, δείχνει ότι το ζήτημα στην Ελλάδα είναι πάντα επίκαιρο. Και πώς να μην είναι άλλωστε. Για κάποιους, η ίδια η σύσταση του ελληνικού κράτους έχει ιδιαίτερη σχέση με βασικές παραμέτρους μίας τέτοιας θεώρησης. Το έδαφος και το τοπίο με τις όποιες ιδιαιτερότητές του και τις διάσπαρτες αρχαιότητες, παράλληλα και σε συνάρτηση με πολιτικοαπελευθερωτικά μηνύματα, θρησκευτικές αντιλήψεις και οικονομικές εξελίξεις δημιούργησαν το κατάλληλο μείγμα ώστε: «… η εδαφική επικράτεια συχνά να προηγείται του απελευθερωτικού ονείρου, 42 Γιώργος Τόλιας, Η κατάσταση των Ελλήνων, Α. Η συγκρότηση του ελληνικού χώρου 1770-1821 _ Εγκυκλοπαίδεια: Ιστορία του Νέου ελληνισμού 1770-2000 _ Τόμος 1 _ Σελ.59

51

εικ. 10 Ο παρθενώνας την οθωμανική περίοδο όταν είχε χτισμένο στο κέντρο του μουσουλμανικό τέμενος.

52

εικ. 11 Το άγαλμα της Κόρης Φρασίκλειας [550-540 π.Χ] και του Κούρου κατά την ημέρα ανεύρεσης τους (18 Μαιου 1972) στην Μερέντα Αττικής

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, στην οποία ο τόπος στον οποίο παραπέμπει ο δυτικός ανθρωπισμός διαμόρφωσε την μοναδική ιδιαιτερότητα της φαντασιακής εθνικής κοινότητας»43.

Είχα δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ατόφια - φαίνονταν οι φλέβες, τόσην εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα ‘χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Άργος θα τα πουλούσαν κάτι Ευρωπαίων• χίλια τάλαρα γύρευαν. [...] Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: «Αυτά και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μη καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε». Στρατηγός Μακρυγιάννης «ΓΙ’ ΑΥΤΑ ΠΟΛΕΜΗΣΑΜΕ» (Απομνημονεύματα, 1829 – 1850)

43 Άρτεμις Λεοντή, Τοπογραφίες Ελληνισμού: Χαρτογραφώντας την Πατρίδα, μτφ. Παναγιώτης Στόγιαννος, Αθήνα (Scripta) 1998, σελ.

72

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.4 Η φαντασιακή κατασκευή του παρελθόντος. Το παρελθόν κατασκευάζεται και, μάλιστα κατασκευάζεται στο παρόν44. Στην περίπτωση της Ελλάδας, αυτή η κατασκευή συνήθως αφορά στην αρχαιότητα παρακάμπτοντας αιώνες μεταγενέστερης ιστορίας, κατά πάσα πιθανότητα γιατί απλά μας συμφέρει; Με αυτή την έννοια το παρελθόν που τόσο έντεχνα προστατεύουμε και συντηρούμε είναι μια φαντασιακή κατασκευή. Μπορούμε να τη συγκρίνουμε με ένα τοτέμ45 που προϋποθέτει άμεσα την έννοια της λατρείας και της ευλάβειας. Η συλλογική λοιπόν αυτή φαντασιακή ταυτότητα της κοινωνίας αφορά την ανάγκη της δεύτερης να καθορίσει τις ρίζες της, γράφοντας την ιστορία της, δίνοντας νόημα στο κόσμο γύρω της αλλά και προστατεύοντας τα λείψανα του παρελθόντος λεκτικά και υλικά (μύθοι και κτίρια). Ο σύγχρονος του Freud, Alois Riegl, έχει αντιληφθεί πως τα εκάστοτε σύγχρονα ενδιαφέροντα καθορίζουν την αντίληψη του παρελθόντος, πως δεν υπάρχει αντικειμενικό παρελθόν, αλλά μόνο μια διαρκής διάθλαση του απόντος στη μνήμη του παρόντος46.Η κοινωνία μας, τελικά, δημιουργεί το παρελθόν που επιθυμεί ως ταυτότητα για το παρόν της.

44 Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, 2006 Εκδ. Futura, Σελ. 25 45 Totem (totam) είναι ινδιάνικης προελεύσεως και χρησιμοποιείται για τα σύμβολα λατρευτικής μορφής, κυρίως σύμβολα ζώων, το οποία συνδέονται ομαδικά σε κάποιου είδος γλυπτική μορφή και συνιστούν μια ενεργητική σχέση μεταξύ των λατρευτών τους. Επίσης συχνά δήλωνε και συγγένεια εξ’ αίματος μεταξύ ανθρώπων. _ Freidrich Heiler, Φαινομενολογία της Θρησκείας, Μεταφ. Δ. Γ. Δάκουρα, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Θεολογικής Σχολής Αθηνών 1990 Δ’ εξάμηνο., Σελ. 61 46 Kurt w. Forster ‘Monument/ Memory and the Mortality of Architecture’ Oppositions 25,1982, Σελ. 15

53

εικ. 12 Ian Hamilton Finlay, The little sparta garden

54

εικ. 13 Σκίτσο του Le Corbusier από την επίσκεψη του στην Αθήνα.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

5.5 Η έντονη επίδραση της Ακρόπολης. Σε ένα κείμενο που δημοσιεύει το 3ο μάτι, με τον τίτλο: Το Αττικό Τοπίο και η Ακρόπολις, οι εκδότες του περιοδικού ανασυντάσσουν πέντε ήδη γνωστά και δημοσιευμένα κείμενα του Le Corbusier για την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα γραμμένα τη δεκαετία του ’20 και τα ενσωματώνουν σε ένα ενιαίο κείμενο. Σε αυτό το κείμενο η επίσκεψη στην Ακρόπολη από τον Le Corbusier παρουσιάζεται ως ένα τρομερά σημαντικό αισθητικό γεγονός. Στις περιγραφές του Le Corbusier, η εμπειρία της πραγματικής Ακρόπολης μεταφέρεται ως ένα σοκ, μια συντριβή. Αυτό που βλέπει κανείς όταν είναι πάνω στο βράχο μπορεί να είναι τόσο δυνατό ώστε να απειλήσει την πνευματική κατάσταση ή την ψυχική του ισορροπία. Το θέαμα είναι πολύ σημαντικό για να είναι αληθινό. Η ίδια εμπειρία, η θέαση της Ακρόπολης, θα αποτελέσει για τον Sigmund Freud την αφορμή μιας «διαταραχής», μιας αίσθησης διχοτόμησης του εαυτού του σε δύο πρόσωπα όπου το ένα μένει κατάπληκτο μπροστά σε μια χωροχρονική αλήθεια και το άλλο υποχρεώνεται να πιστέψει σε αυτήν. Όπως γράφει στο γνωστό του κείμενο του 1936: «Όταν, τελικά, το απόγευμα μετά την άφιξή μας, στάθηκα στην Ακρόπολη και κατεύθυνα τα μάτια μου στο τοπίο γύρω, μια αιφνιδιαστική σκέψη ξαφνικά μπήκε στο μυαλό μου: Ώστε όλο αυτό πραγματικά υπάρχει, όπως ακριβώς μάθαμε στο σχολείο!» Για να περιγράψω την κατάσταση ακριβέστερα, το πρόσωπο το οποίο εξέφρασε την παρατήρηση αυτή ήταν διαφορετικό [… ] από ένα άλλο πρόσωπο το οποίο συνειδητοποίησε την παρατήρηση• και τα δύο ήταν κατάπληκτα, όμως όχι για το ίδιο πράγμα. Το πρώτο συμπεριφέρθηκε σαν να ήταν υποχρεωμένο, υπό την επίδραση μιας αναμφισβήτητης παρατήρησης, να πιστέψει σε κάτι που η πραγματικότητά του το καθιστούσε μη πειστικό [… ] Το δεύτερο πρόσωπο, από την άλλη, ήταν δικαιολογημένα κατάπληκτο γιατί δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι η πραγματική ύπαρξη της Αθήνας, της Ακρόπολης και του γύρω τοπίου μπορούσαν ποτέ να αμφισβητηθούν.»

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.6 Η ιδιαίτερη σημασία του ελληνικού τοπίου. Η χώρα μας διαθέτει μεγάλη ποικιλία τοπίων, ως αποτέλεσμα της γεωμορφολογίας, της θέσης της όπως προείπαμε μεταξύ τριών ηπείρων, της προφανούς σχέσης της με τη θάλασσα της Μεσογείου, αλλά και των ιστορικών εξελίξεων στον συγκεκριμένο χώρο για χιλιάδες χρόνια47. Στα τοπία αυτά – νησιωτικά και παραθαλάσσια, δασικά και αλπικά, αγροτικά και οικιστικά κ.ά.– η ένταση της ανθρώπινης παρουσίας και τα έργα που αυτή παράγει ποικίλλουν σημαντικά.Πολλά από τα τοπία αυτά έχουν κριθεί μοναδικά σε παγκόσμια κλίμακα, όπως οι Δελφοί, η Δήλος, το Άγιον Όρος, τα Μετέωρα, το Φαράγγι της Σαμαριάς κ.α.. Πέρα όμως από την αισθητική τους σημασία, ορισμένα ελληνικά τοπία είναι και φορείς μνήμης για γεγονότα που αφορούν την ιστορία του λαού μας, αλλά και τον παγκόσμιο πολιτισμό. Παράλληλα, δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι τα τοπία της Ελλάδας αποτελούν πόλο έλξης επισκεπτών και επομένως διατηρούν επίσης κομβικό ρόλο στην τουριστική δραστηριότητα. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και τον ορισμό της Σύμβασης της Φλωρεντίας (Council of Europe, 2000), το τοπίο είναι μια περιοχή (μικρής σχετικά έκτασης) της οποίας ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και διάδρασης (interaction) φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων όπως αυτά γίνονται αντιληπτά με ενιαίο τρόπο από τον άνθρωπο. Ο ορισμός του τοπίου στo αγγλικό κείμενο της Σύμβασης έχει ως εξής: «Landscape means an area, as perceived by people, whose character is the result of the action and interaction of natural and/ or human factors».

47 Ηλίας Μπεριάτος, Kαθηγητής Χωρικού-Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού και Γεωγραφίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας _ Το τοπίο και η πολιτική του τοπίου στην ελλάδα _ Πρακτικά της 1ης Συνάντησης Εργασίας στο πλαίσιο του προγράμματος Διαφύλαξη και Διαχείριση του Ελληνικού Τοπίου 21 και 22 Μαΐου 2009 Διοργάνωση: Μed-INA, σε συνεργασία με το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το WWF Ελλάς.

55

56

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Πιο ελεύθερα καταλαβαίνουμε το τοπίο σαν ένα σύνθετο έργο της φύσης και του ανθρώπου, στο οποίο θεμελιώδη ρόλο παίζει η ιστορική διάσταση, δηλαδή η ιστορία και η ταυτότητα του συγκεκριμένου τόπου (place identity). Από την άλλη πλευρά, είναι μια έννοια-κλειδί για την υπέρβαση των τομεακών και θεματικών προσεγγίσεων του περιβάλλοντος. Δεν είναι τυχαίο ότι στη σύγχρονη εποχή το τοπίο συνιστά προνομιακό αντικείμενο διεπιστημονικής έρευνας και μελέτης. Με άλλα λόγια, αποτελεί το ενοποιητικό στοιχείο των περιβαλλοντικών και χωρικών συνιστωσών μιας γεωγραφικής ενότητας48 και για το λόγο αυτό η σημασία του στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη και ποιότητα ζωής των κατοίκων είναι θεμελιώδης και καθοριστική. Στη Μεσόγειο και την Ελλάδα, μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από το βάρος μιας μεγάλης ιστορικής κληρονομιάς και την εύθραυστη ισορροπία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων, το τοπίο αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σημασία. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι το ελληνικό και το μεσογειακό τοπίο έχουν υμνηθεί από τους ταξιδιώτες και περιηγητές του 18ου και 19ου αιώνα49, έχουν σχεδιαστεί και αποτυπωθεί ποικιλοτρόπως από εικαστικούς καλλιτέχνες και έχουν φωτογραφηθεί και υμνηθεί, τον 20ό κυρίως αιώνα, από διάσημους Έλληνες και ξένους φωτογράφους και συγγραφείς. Για παράδειγμα, ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας Jacques Lacarrière, που ταξίδεψε επί πολλά χρόνια στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο, έχει αποφανθεί επανειλημμένα για τα «σπάνιας τελειότητας και ευαισθησίας τοπία» (paysages exquis) των ελληνικών νησιών50.

48 Clementi, 2002 49 Tomkinson, 2002 50 Lacarrière, 1998

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.7 Το ελληνικό τοπίο μέσα από τους περιηγητές του. Η εντύπωση που προκαλούσε στους ξένους το ελληνικό τοπίο φανερώνεται σε πολλαπλές περιγραφές ξένων περιηγητών όπως αυτή εδώ παρακάτω από τον γερμανό αρχιτέκτονα Leo von Klenze: «πρέπει να έχει γνωρίσει κανείς τον ελληνικό αιθέρα, τον ελληνικό ήλιο και τον χαρακτήρα της ελληνικής γης, για να μπορέσει να σχηματίσει μιαν ιδέα της ομορφιάς αυτού του θεάματος. Ακόμα και αυτή η νότια Ιταλία και Καλαβρία, η Απουλία και η Σικελία δεν δίνουν καμία ιδέα απ’ αυτά τα μακρινά ελληνικά τοπία, τελικά σε έργα τέχνης εικαστικά, μουσικά, λογοτεχνικά, όπου οι πλουσιότατες κορυφογραμμές, σαν αγάλματα του Φειδία και του Πραξιτέλη, πλασμένες καθαρά και ολόγλυφα, διαγράφονται μέσα σε μια πολυχρωμία που τίποτα δε μπορεί να παραβληθεί μαζί της σε αρμονία, ελευθερία και ποικιλία αποχρώσεων, μεταπτώσεων και παιχνιδιών του φωτός. Πραγματικά μονάχα στην Ελλάδα υπάρχουν μακρινά τοπία , οροσειρές και συγκεντρωμένοι βράχοι και ο ιταλικός ουρανός δεν έχει ποτέ το άπειρο θέλγητρο του ελληνικού ουρανού, αυτού του χώρου φωτός, που τόσο ωραία τον χαρακτηρίζουν οι λέξεις λαμπρότατος αιθήρ»51.

51 L. von Klenze, 1838, Φ. Μ. Τσιγκάκου, 1981, Σελ.79 O Leo von Klenze, με πλήρες όνομα Franz Leopold von Klenze Karl γεννήθηκε στις 28 Φλεβάρη του 1784, στο Schladen, κοντά στο Brunswick στη Γερμανία. Πέθανε στις 27 Ιανουαρίου 1864 στο Μόναχο. Αφού σπούδασε οικονομικά δημόσιο κτίριο στο Βερολίνο με τον David Gilly, ο Klenze μετακόμισε στο Μόναχο το 1813 και πήγε στο Παρίσι το 1814, όπου συναντήθηκε με τον Ludwig, τότε διάδοχο του θρόνου της Βαυαρίας (1825-1848). Ο Ludwig τον έφερε πίσω στο Μόναχο το 1816 και συνεργάστηκε στενά με Klenze να πραγματοποιήσει το όραμά του Μονάχου ως μεγάλη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα και το κέντρο του πολιτισμού. Για αρκετές δεκαετίες ο Klenze ήταν υπεύθυνος του προγράμματος πολεοδόμησης για το κράτος της Βαυαρίας. Καλύπτοντας τις φιλοδοξίες του προστάτη του, ο Klenze στράφηκε στα μοντέλα της αρχαίας ελληνικής και ελληνιστικής αρχιτεκτονικής, έτσι πολλά από τα κτίριά του είναι αριστουργήματα του Ελληνικο- Αναγεννησιακού στυλ όπως η Γλυπτοθήκη (1816-1830, Μόναχο), το πρόπυλο (1846-1863 ,Μόναχο), ο ναός Walhalla (1831-1842, κοντά Ρέγκενσπουργκ, Γερμανία), καθώς και το νέο Μουσείο Ερμιτάζ (1839-1849, Αγία Πετρούπολη). Σταθμό στο έργο του Klenze αποτελεί και η εκπόνηση του πολεοδομικού σχεδίου της Αθήνας μαζί με τους Schaubert και Κλεάνθη το έθεσε τις βάσεις και τις αρχές για τις χαράξεις που διαμορφώνουν την Αθήνα μέχρι και σήμερα. [Πηγή: www.britannica.com/ ]

57

58

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

εικ. 14 Thomas Cole’s The Arcadian or Pastoral State, 1834

Είναι φανερό, ότι ο προσδιορισμός γραφικό αποδόθηκε στο ελληνικό τοπίο με ιδιαίτερη έμφαση συνοδευόμενο άλλοτε με τους όρους ωραίο, υφηλό, ακόμα και ρομαντικά κλασσικό. Εδώ πρέπει να υπογραμμίσουμε επίσης, ότι η πιο δύσκολη διαδικασία δεν είναι μόνο η καταγραφή και η περιγραφή των εμπειριών αλλά η μετάφρασή τους. Το να ταξιδεύεις είναι όμοιο με το να μεταφράζεις52. Θα έλεγε κανείς ότι μοιάζει με το να μεταφέρεις στο μάτι, στη σκέψη, και στην ψυχή του αναγνώστη τους τόπους, τα χρώματα, την υφή, τις μυρωδιές, τις εντυπώσεις και τα συναισθήματα που έχει αποκομίσει ο περιηγητής από το ταξίδι του. Το 16ο αιώνα αξιοσημείωτη τάση στη ζωγραφική είναι το λεγόμενο «Αρκαδικό ζήτημα ή Αρκαδική ουτοπία» (εικ αριστερά). Αφόρα σε ένα όραμα κτηνοτροφικής βουκολικής ζωής άρρηκτα συνδεδεμένης με τη φύση σε απόλυτη αρμονική σχέση με αυτή. Οι πίνακες αυτοί φανερώνουν μια αρμονική ζωή σε ορεινά μυθικά τοπία με αραιό πληθυσμό μερικών νομάδων κτηνοτρόφων αποκομμένων από τον πολιτισμό της νεότερης εποχής. Είναι μια έκφραση κάποιας ουτοπικής ιδέας για μια εδεμική ζωή κοντά στη φύση που έχει όμως χαθεί.

Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1750 έφθασαν στην Ελλάδα τρεις επίδοξοι ερμηνευτές: ο Γάλλος αρχιτέκτων Julien David Le Roy( εικ. δεξιά) και οι Άγγλοι James Stuart και Nicholas Revett, απεσταλμένοι της Society of Dilettanti. Oι ριζικά διαφορετικές εργασίες που προέκυψαν από τις αποστολές αυτές ήταν καθοριστικές για τη διαμόρφωση δύο κατευθύνσεων που έμελλε να ακολουθήσει η μεγάλη πλειοψηφία των απεικονίσεων για την Eλλάδα. Σύμφωνα με τον Le Roy, οι εικόνες του λευκώματός του «Ruines des plus beaux monuments de la Grèce» απαξίωναν τη «δουλοπρεπή καταμέτρηση μνημείων και την σχολαστική ακρίβεια», φιλοδοξώντας μάλλον να μεταδώσουν στην ψυχή του αναγνώστη «όλον τον θαυμασμό που μας κυριεύει στη θέα των Mνημείων αυτών». Σε αντίθεση με τις σε μεγάλο βαθμό φανταστικές και ροκοκό εικόνες του Le Roy, το τρίτομο έργο «Antiquities of Athens» που δημοσίευσαν οι Άγγλοι, αποτέλεσμα συστηματικής καταγραφής, θεωρήθηκε πρότυπο επιστημονικής αλλά και καλλιτεχνικής έρευνας.

52 Αθανασία Γλυκοφρίδη- Λεοντσίνη _ Το γραφικό ως αισθητική ποιότητα – Η αισθητική του περιβάλλοντος και το ελληνικό τοπίο. Παναγιώτης Ν. Δουκέλλης _‘Το ελληνικό τοπίο’ Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου_ Κεφάλαιο ΙΧ. Σελ.196

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Από τις αρχές του 19ου αιώνα πολλαπλασιάζονται οι επισκέψεις Ευρωπαίων καλλιτεχνών και τοπιογράφων που προσπαθούν να απαθανατίσουν με μολύβι, υδατογραφία και λάδι το ελληνικό τοπίο, για λογαριασμό της όλο και πιο ευαισθητοποιημένης πελατείας τους για την αρχαιότητα. Αν και σε γενικές γραμμές τους χαρακτηρίζει οπωσδήποτε μεγαλύτερη πιστότητα απ’ ότι στον Le Roy, δεν παύουν στην πλειοψηφία τους να εξιδανικεύουν το τοπίο, με σκοπό να το κάνουν πιο αναγνωρίσιμο, πιο οικείο, σύμφωνα πάντα με τις προκαταλήψεις των ευρωπαίων53. Τον μηχανισμό αυτό αναλύει εκτενώς η Φανή‐ Μαρία Τσιγκάκου στη θεμελιακή της μελέτη The Rediscovery of Greece54 : «Οι περισσότεροι καλλιτέχνες, επηρεασμένοι από τις δεσπόζουσες αντιλήψεις της εποχής τους, λούζουν το ελληνικό τοπίο σε έναν διάχυτο φωτισμό, χαρακτηριστικό του Claude Lorrain, που είχε την τάση να θολώνει τις μορφές σε τέτοιο βαθμό ώστε να φαίνεται μέρος του ιριδισμού της ατμόσφαιρας. Στην Ελλάδα όμως δεν συναντώνται ούτε καταχνιά ούτε ομίχλη. Αυτό που αναζητούσαν πάνω απ’ όλα οι Ευρωπαίοι ζωγράφοι και οι πελάτες τους ήταν εικόνες που θα αποκάλυπταν τη σκηνογραφία ενός ιδεατού κλασσικού ελληνικού κόσμου, ενός κόσμου μυθοποιημένου σύμφωνα με τις προσδοκίες τους. Για άλλη μία φορά, το ζητούμενο ήταν το στιλιζαρισμένο, λογοτεχνικό παρελθόν της Ελλάδος που τους προσέλκυε, και όχι το παρόν της. [...]» Έτσι λοιπόν, οι περισσότερες ελληνικές τοπιογραφίες των αρχών του 19ου αιώνα παρουσιάζουν μια ελάχιστα ικανοποιητική απεικόνιση κάποιου ναού ή γνωστού αρχιτεκτονικού συμπλέγματος, πλαισιωμένα από ένα αόριστο και κατά προσέγγιση μόνο σωστό σκηνικό και εμποτισμένα με ένα διάχυτο αρχαιοπρεπές ύφος. Τα πραγματικά στοιχεία του τοπίου αντικαθίστανται ή εξαφανίζονται ανάλογα με το ύφος που θέλει να δώσει ο καλλιτέχνης.

53 Γιάννης Σταθάτος, «ΟΔΟΙΠΟΡΟΙ ΣE APXAIΟ ΤΟΠΙΟ, Η φωτογραφία και το αρχαϊκό όνειρο», Η διάλεξη αυτή παρουσιάσθηκε στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στις 30 Σεπτεμβρίου 2002 κατά τη διάρκεια στρογγυλής τράπεζας με τίτλο «Herbert List, Fotografia Metafisica. Η μυστική ζωή των πραγμάτων».

54 Φανή‐ Μαρία Τσιγκάκου, «The Rediscovery of Greece: Travellers and Painters of the Romantic Era», εκδ. Thames & Hudson, Λονδίνο 1981, σελ. 28‐ 29

59

εικ. 15 Σχέδιο του Le Roy από την μελέτη του: Ruines des plus beaux monuments de la Grèce.

60

εικ. 16 Fred Boissonnas Κόνιτσα, Μεσογέφυρα, 1913

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Το βασικό πλέον ζητούμενο ήταν δηλαδή η ανάπλαση του ελληνικού τοπίου σύμφωνα με τις δεσπόζουσες πολιτισμικές προκαταλήψεις των καταναλωτών του. Η αντιμετώπιση αυτή άλλαξε βέβαια με το κύμα φιλελληνισμού που προηγήθηκε και συνόδευσε την επανάσταση του ‘21, σε μεγάλο όμως βαθμό η νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε απλώς προσέθεσε ένα ακόμα στερεότυπο στοιχείο στις παραστάσεις τοπίων: τον Ανατολικισμό (Orientalism). Τώρα, ο περιβάλλον του αρχαίου μνημείου χώρος διακοσμείται με κλέφτες, αρματολούς, νταουλιέρηδες, θεριακλήδες, καμήλες και άλλα καθιερωμένα σύμβολα εξωτισμού. Φυσικά, η επόμενη πραγματικά ριζική τομή στην απεικόνιση του ελληνικού τοπίου επήλθε με την εμφάνιση της φωτογραφίας, αρχής γενομένης με τη δαγεροτυπία55 που όμως για λόγους οικονομίας προτιμάται να μην αναλυθεί περαιτέρω στα πλαίσια αυτής της διάλεξης.

55 Δαγεροτυπία ή daguerreotypie από το όνομα του εφευρέτη Daguerre – είναι η πρώτη μέθοδος φωτογράφησης, που επινοήθηκε από το Γάλλο Daguerre και παρέχει απευθείας θετική εικόνα, που δεν μπορούμε όμως να πάρουμε αντίγραφό της. Η φωτογραφία αποτυπώνεται πάνω σε μια λεία μεταλλική πλάκα. Η δαγεροτυπία ήταν η πρώτη μέθοδος φωτογράφισης και εφευρέθηκε το 1839.

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.8 Τοπίο και εθνική ταυτότητα. Όπως αναφέραμε και παραπάνω, ο πολιτισμός ενός έθνους έχει νόημα από τη στιγμή που το ίδιο το έθνος ανακαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα. Αυτή η διαδικασία αφορά στην επίτευξη της εθνικής και πολιτισμικής αυτογνωσίας.

«H δυνατότητα αυτογνωσίας, η λογική και η φαντασία ξεχωρίζουν τον άνθρωπο από την υπόλοιπη φύση, χωρίς όμως να τον αποδεσμεύουν από τους νόμους της. Έτσι ο άνθρωπος γνωρίζει την τρομερή αν και επίπλαστη αντίφαση της ύπαρξής του. Δεν μπορεί να απαλλαγεί από το μυαλό του, αλλά ούτε και από το κορμί του, ώστε να ανήκει αποκλειστικά σε ένα από τα δύο. Αυτή η αντίφαση τον ωθεί συνέχεια σε μια προσπάθεια να αναζητά λύσεις στο δίλημμά του και έτσι προχωρά αδιάκοπα σε νέες φάσεις. Από φύση του είναι υποχρεωμένος να βαδίζει προς τα εμπρός, σε μια αέναη προσπάθεια να καταστήσει γνωστό το άγνωστο, να γεμίσει με απαντήσεις τους κενούς χώρους της γνώσης. Πρέπει να κάνει απολογισμό στον εαυτό του για τον εαυτό του και για το νόημα της ύπαρξής του. Ωθείται να ξεπεράσει τον εσωτερικό του διχασμό γεμάτος από μια επιθυμία για το απόλυτο, για ένα είδος αρμονίας που θα μπορεί να αποτινάξει επιτέλους την κατάρα που τον χώρισε από τη φύση, τους συνανθρώπους του και από τον ίδιο του τον εαυτό»56. Ίσως έτσι εξηγούνται οι ισχυρισμοί των μεγάλων φιλοσόφων του παρελθόντος, πως ο άνθρωπος στην πορεία του προς την γνώση δια μέσου τόσο του μύθου, όσο και της Φιλοσοφίας και της Μεταφυσικής, μπορεί να αποκτήσει συνείδηση μιας διαφορετικής πραγματικότητας. Αντιλαμβάνεται μια πλατύτερη εικόνα του κόσμου 56 Erich Fromm _ Γερμανικής καταγωγής αμερικανός ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Φρανκφούρτη το Μάιο του 1900 και πέθανε στο Μπουράλτο της Ελβετίας το 1980. Άρχισε να ασκεί ψυχανάλυση ως μαθητής του Φρόιντ, αλλά σύντομα διαφώνησε μαζί του. Εγκαταλείπει την ναζιστική Γερμανία το 1933 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας ήδη μεγάλη φήμη. Το 1934 γίνεται μέλος του διδακτικού προσωπικού του πανεπιστημίου Κολούμπια. Το 1941 μέλος του διδακτικού προσωπικού του Κολεγίου Μπένινγκτον στο Βερμόντ και το 1951 διορίζεται καθηγητής της Ψυχανάλυσης στο Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Από το 1957 ως το 1961 ήταν συγχρόνως καθηγητής και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, για να επιστρέψει τελικά στην Νέα Υόρκη το 1962 ως καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.

61

62

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

μέσα του και γύρω του. Από τη στιγμή που συνειδητοποιεί αυτή την εικόνα, αγωνίζεται να την πραγματώσει στην καθημερινή ζωή, αλλάζοντάς τη σύμφωνα με τα πρότυπα που έχει φευγαλέα βιώσει. Αυτά τα πρότυπα είναι αξίες αιώνιες, νόμοι αναλλοίωτοι και σταθεροί. Αυτοί οι νόμοι συνθέτουν το μονοπάτι που οδηγεί τον άνθρωπο πίσω στην πηγή του. Ξαναχαράζει το δρόμο αναθεωρώντας τη στάση του απέναντι στη ζωή, αναζητώντας τις αιτίες που κρύβονται πίσω από τον κόσμο των φαινόμενων. Μπορεί να πει κανείς πως, ο αναζητητής κρατάει διαρκώς ζωντανή μια δημιουργική σχέση με τον κόσμο, ή τουλάχιστον το προσπαθεί. Όσο περισσότερο πλαταίνουν τα σύνορα, γνωστικά και ψυχικά, πλαταίνει και βαθαίνει συνάμα και η ανθρώπινη συνείδηση. Αυτό ήταν εξάλλου, η μύηση στις αρχαίες αλλά και σύγχρονες μυητικές τελετές, η διεύρυνση της συνείδησης. Καθώς η συνείδηση πλαταίνει, αγκαλιάζει όλο και περισσότερα κομμάτια της Δημιουργίας. Έτσι αποδεσμεύεται από το γεωκεντρισμό, από τον ανθρωποκεντρισμό, από τον εγωκεντρισμό και αντιλαμβάνεται πως είναι ένα κομμάτι του κόσμου και όχι κάτι ανεξάρτητο από αυτόν. Σε κάθε λαό, η εθνική και πολιτισµική ταυτότητα βασίζεται σε μεγάλο βαθµό στον ορισµό και προσδιορισµό του τόπου στον οποίο κατοικεί57. Από την άλλη, οι όποιες διαφοροποιήσεις της ταυτότητας στον ιστορικό χρόνο επιφέρουν χωρικές αλλαγές στον τόπο και τη φύση του τοπίου. Η αγάπη προς το τοπίο και η προστασία του, ζητήματα που απασχολούν και τα σύγχρονα περιβαλλοντικά και οικολογικά κινήµατα, αποτελούν θεμελιώδη ψυχική ανάγκη της κοινωνίας, ακριβώς γιατί το τοπίο αυξάνει τη σηµασιοδοτική του αξία. Η ανταπόκρισή µας στη φύση, την οποία αρεσκόμαστε να θεωρούµε εγγενή, παγκόσμια και αιώνια, είναι στην πραγματικότητα µια πολιτισµική κατασκευή στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής βιομηχανοποίησης. Μυθικά εθνικά τοπία όπως π.χ.: το Τευτονικό δάσος των Γερμανών, το μεσαιωνικό Πράσινο Δάσος των Άγγλων, οι ομιχλώδεις λίμνες και τα Highlands των Σκωτσέζων ή η ποιμενική Αρκαδία των Ελλήνων, επιβιώνουν δια μέσου των αιώνων του κάθε λαού, βαθιά ριζωμένα στις παραδόσεις του, κατασκευασμένα, επεξεργασμένα, ωραιοποιημένα και απολύτως χρήσιμα: μια τέλεια επιβεβαίωση της εκάστοτε εθνικής ταυτότητας. Χρήσιμα, όταν η εκμετάλλευσή τους αποδεικνύεται έμμεσα σημαντική ακόμα και για πολιτικούς σκοπούς.

57 Νίκος Παναγιωτόπουλος _ Τοπίο και εθνική ταυτότητα – Φλώρινα 2011 – Τμήμα εικαστικών και εφαρμοσμένων τεχνών Φλώρινας.

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

«Κοιτάζω γύρω μου, κοιτάζω μέσα μου. Η αρετή τρελάθηκε, η γεωμετρία τρελάθηκε, η ύλη τρελάθηκε. Πρέπει να ’ρθει πάλι ο Νους ο νομοθέτης, να βάλει καινούρια τάξη, καινούριους νόμους, πιο πλούσια αρμονία να γίνει ο κόσμος»58. Στο βιβλίο του «Τοπίο και Mνήµη», ο Simon Schama (1996) γράφει ότι «οι κληρονομημένοι μύθοι και οι κληρονομημένες µνήµες γύρω από το τοπίο έχουν δύο κοινά χαρακτηριστικά: την εκπληκτική επιβίωση δια µέσου των αιώνων και την ικανότητα να επηρεάζουν θεσµούς που διέπουν τη ζωή µας μέχρι και σήµερα». H εθνική ταυτότητα, για να πάρουμε µόνο το πιο αυτονόητο παράδειγμα, θα έχανε πολλά από τη γοητεία της, χωρίς το µυστήριο κάποιας ιδιαίτερης παράδοσης γύρω από το τοπίο. Έτσι χαρτογραφημένη, επεξεργασμένη και εμπλουτισμένη η τοπογραφία αποκτά πλέον την ιδιότητα της πατρίδας στα μάτια της κοινωνίας. «Συνέπεια του ενδιαφέροντός της για τη μέτρηση, χαρτογράφηση και πλοήγηση µέσα σ’ ένα διευρυνόμενο υλικό κόσµο, η Ευρώπη ήθελε να γνωρίζει και να ελέγχει. Οι σε συνεχή αναταραχή επεκτατικές κουλτούρες της Ευρώπης έφτασαν να εμπιστεύονται µια γνώση συγκεντρωμένη µε οπτικές, στη βάση τους, τεχνικές µέτρησης και παρατήρησης. (...) µέσα απ αυτούς τους μηχανισμούς ο κόσµος άρχισε να αναπαρίσταται ως µια εικόνα µια καδραρισμένη οπτική παρουσίαση στη διάθεση του θεατή. Ο Heidegger εύστοχα περιέγραψε αυτήν την αναδιαμόρφωση του κόσµου, µέσα από την ανθρώπινη προοπτική, ως µία θεμελιώδη ενέργεια της νεωτερικότητας, µια περίοδο την οποία ονόµασε η εποχή του κόσµου [ως] εικόνα»59. Ο σκοπός αυτού του εκτεταμένου εγχειρήματος, παρόλα αυτά, δεν ήταν µόνο να συλλέξει τον κόσµο, αλλά επίσης να τον τακτοποιήσει και αξιολογήσει µέσα στις ευρωπαϊκές ταξινομήσεις. Αυτός ο κόσµος εικόνα, διαμορφώθηκε µε έναν τέτοιο τρόπο, ώστε να εµφανίζεται όχι απλώς ορατός, αλλά οπτικά διευθετημένος ακολουθώντας συγκεκριμένους διανοητικούς, αισθητικούς και ιδεολογικούς κανόνες. Όπως παρατηρεί ο 58 Νίκος Καζαντζάκης _ Αναφορά στον Γκρέκο, Εκδ. Καζαντζάκη, 2009 59 Heidegger 1977: 128-30

63

εικ. 17 Ξυστά γεωμετρικά σχήματα σε τοιχοποιεία, Πυργί, Νότια Χίος.

64

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Osborne, πολύ πριν µπαρκάρουν οι ευρωπαίοι ταξιδιώτες, γνώριζαν τι έπρεπε να δουν και πώς αυτό θα έπρεπε να το ερμηνεύσουν. Το ενδιαφέρον για την Ελλάδα και το αρχαίο παρελθόν της αναπτύχθηκε από τη δυτική διανόηση του Διαφωτισμού µε την αναβίωση της κλασικής µάθησης, δηλαδή τη µετάφραση αρχαίων ελληνικών κειµένων και την εισαγωγή τους στη διδακτέα ύλη των πανεπιστήμων. Ως αποτέλεσµα, ένας αριθµός Ευρωπαίων επισκεπτών άρχισε να έρχεται στην Ελλάδα µε την επιθυµία να ταυτοποιήσει τύπους σχετικούς µε τα οµηρικά έπη ή να ανακαλύψει την Αθήνα του χρυσού αιώνα του Περικλή. Σύντοµα, η Ελλάδα έγινε το σηµαίνον µυθικών αξιών, ήδη δηλαδή µια αναπαράσταση αφ΄εαυτής. Και, όπως συνέβη µε την Αίγυπτο² , το ελληνικό έθνος αναδημιουργήθηκε µε τους όρους µιας ευρωπαϊκής αντίληψης της ιστορίας του κόσµου και τακτοποιήθηκε µέσα σε ένα ρεπερτόριο πραγμάτων, θεµάτων και τοποθεσιών-τοπίων, πάνω στα οποία µελλοντικοί συγγραφείς, ζωγράφοι και περιηγητές στηρίχτηκαν εκτεταμένα. Οι πρώτοι επισκέπτες παρήγαγαν γραπτές και εικονογραφικές καταγραφές της περιοδείας τους στην Ελλάδα προωθώντας συνολικά µια στερεότυπη πρόσληψη της χώρας, εστιασμένη σε αρχαιότητες και ιστορικές τοποθεσίες. Στοιχεία για την ύπαρξη ενός ενδιαφέροντος και για άλλα θέµατα, πως τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα ή την νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική, είναι σχεδόν ανύπαρκτα60. Η νεότερη Ελλάδα δεν ήταν µια σύγχρονη πολιτική οντότητα, αλλά ένα απολιθωμένο θέατρο παγωμένο στο χρόνο: και ως ουσία της ορίσθηκαν τα ερείπια και οι αρχαιολογικές τοποθεσίες. Αυτού του είδους οι απεικονίσεις της χώρας ήταν σε απόλυτη συμφωνία µε τις αποικιοκρατικές βλέψεις της Ευρώπης. O Walter Puchner σχολιάζει χαρακτηριστικά ότι λαοί όπως ο ελληνικός αντιμετωπίζουν µια σηµαντική δυσκολία: «να διαμορφώσουν το παρόν τους µε τρόπο, ώστε να είναι ισότιµο µε το παρελθόν τους»61. Η ελληνική κρατική ιδεολογία του 19ου αιώνα προσανατολίστηκε στην αναπαραγωγή του παρελθόντος και αυτό προκάλεσε µια συνεχή σύγκριση η οποία ήταν, και εξακολουθεί να είναι, καταπιεστική για το σύγχρονο ελληνικό πολιτισµό. Ο Chateaubriand, που αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα των «Ροµαντικών Προσκυνητών», έγραψε 60 Tsirgialou, 2005 61 Walter Puchner 1996: 267

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

65

εικ. 18 Nicolas Poussin Et in Arcadia ego (1637-38)

το 1806 για τα ταξίδια του στην Ελλάδα: «Είδα την Ελλάδα! Επισκέφθηκα τη Σπάρτη, το Άργος, τις Μυκήνες, την Κόρινθο, την Αθήνα• ωραία ονόµατα, αλίµονο! Τίποτα παραπάνω (...) η ακεραιότητα των ερειπωμένων µνηµείων έχει βιασθεί απ’ την εισβολή των σύγχρονων δοµών, οι οποίες, όπως και η ελληνική γλώσσα, πρόδωσε τις ξένες γλώσσες (...) Ποτέ µη δείτε την Ελλάδα, Κύριε, παρά στον Όµηρο. Είναι ο καλύτερος τρόπος»62. Από τον ένθερµο Φιλελληνισµό και «’Ένδοξο Ελληνισµό», στη συνέχεια στον «Βαλκανισµό» και τέλος, σήµερα, στο ορθωμένο δάκτυλο της Αφροδίτης της Μήλου σε ευρωπαϊκά μέσα μαζικής ενημέρωσης, αυτό που αντιμετωπίζει η Ελλάδα είναι δυτικοί λόγοι αντίληψης και ισχύος που την κατασκευάζουν και την αναδιαρθρώνουν µε τρόπους που αναπαράγουν σταθερά την ηγεμονική θέση της ∆ύσης. Το ελληνικό τοπίο, συνδεδεμένο στενά µε τη διαδικασία αυτή µεταβάλλεται σύµφωνα µε τις υποδείξεις και ως υλική οντότητα και ως νόηµα και ως αναπαράσταση και ταυτόχρονα ως ισχυρό, φυσικό κάθε φορά στοιχείο της εθνικής ταυτότητας. Η μοναδικότητα είναι θεμελιώδες συστατικό κάθε εθνικής ταυτότητας και διαπερνά ταυτόχρονα το φυσικό περιβάλλον, το τοπίο της χώρας. Η Ελλάδα για δεκαετίες πίστευε κάθε φορά και προέβαλλε τις µοναδικές στον κόσµο φυσικές ιδιαιτερότητές της. Στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, αλλά και της κρίσης και όχι µόνον- η µοναδικότητα του ελληνικού τοπίου δεν έγκειται πλέον στη διαφορετικότητά του, αλλά στη διαβεβαίωση της οµοιότητάς του µε μοναδικές ποιότητες άλλων τόπων, ηπείρων και ωκεανών. Από το νεοκλασικό ρομαντισμό στον Fallmerayer, από την αποθέωση των Ελλήνων φιλοσόφων στη “Μαύρη Αθηνά”63,από τον Byron στον Huntington, από τους κλασικιστές αριστοκράτες περιηγητές στους αστούς 62 Chateaubriand στο Leontis, 1997: 125 63 Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization (Μαύρη Αθηνά: Οι Afroasiatic ρίζες του κλασικού πολιτισμού), Είναι τρεις τόμοι της που δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά το 1987, το 1991 και το 2006 αντίστοιχα, και αποτελούν ένα ακαδημαϊκό έργο του Martin Bernal. Ασχολείται με την αρχαία Ελλάδα εκφρασμένη μέσα από μια άλλη οπτική. Η αμφιλεγόμενη αυτή διατριβή του Bernal συζητά την αντίληψη της αρχαίας Ελλάδα σε σχέση με τις χώρες της Αφρικής και ασιατική γείτονες στην Ελλάδα, ιδιαίτερα οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και Φοίνικες, οι οποίοι, όπως πιστεύει, αποίκισαν την αρχαία Ελλάδα. Ο Bernal προτείνει μια αλλαγή στην δυτική αντίληψη για

66

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

τουρίστες, η Ελλάδα και οι Έλληνες βρίσκονται αντιμέτωποι µε µια συνεχή αλλαγή του τρόπου που ο υπόλοιπος κόσµος, και ιδιαίτερα η ∆ύση, τους αντιλαμβάνεται. Όµως, όποτε κι αν προκύψει µια τέτοια αλλαγή, είναι κυρίως µε όρους αισθητικής, µια αλλαγή της εικόνας. Τα εικονογραφικά στερεότυπα των αρχαιολατρών Ευρωπαίων περιηγητών για την ‘εξωτική’ γη των Ελλήνων εξελίχθηκαν απ τα σχέδια, τη ζωγραφική και τα χαρακτικά στις φωτοχημικές εικόνες των δυτικών φωτογράφων περιηγητών. Έτσι, η Ελλάδα, από τα µέσα περίπου του 19ου αιώνα, εµφανίστηκε ως µια προσομοίωση της µυθικής Aρκαδίας σε σέπια τόνους, ένας τόπος µε ελάχιστους, ημιάγριους ‘ιθαγενείς’, αλλά πλήρης ένδοξων αρχαίων ναών και ερειπίων, ατάκτως εριγμένων στο τοπίο. Από τις αρχές του 20ο αιώνα έως και τη δεκαετία του ’60, η Ελλάδα µμεταμορφώθηκε σε µια μαυρόασπρη, ειρηνική, αγροτική χώρα, φτωχή αλλά τίµια, κατοικημένη αποκλειστικά από μαυροντυμένες γυναίκες και σεβάσμιους ιερείς, για να µεταλλαχθεί στη συνέχεια σε έναν πολύχρωµο τουριστικό παράδεισο των οργανομένων πλαζ και της καλοκαιρινής διασκέδασης. Μέσα σε αυτή τη διαχρονική εικονογραφία, η πολυτάραχη Ιστορία της χώρας έχει εξαφανισθεί. Οι επί χιλιάδες χρόνια καταραμένοι τόποι-ξερονήσια της οριακής επιβίωσης και της εξορίας µεταλλάχθηκαν σε κοσμοπολίτικους παραδείσους παγκόσμιας απήχησης και η ίδια η πραγµατικότητά τους μεταμορφώθηκε σταδιακά σε προσομοίωση των καρτ-ποστάλ. Μια µόνο πτυχή της συνολικής πολιτισµικής επικυριαρχίας, ο τουρισμός, δεν αλλοίωσε µόνο τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισµικές παραμέτρους της πραγματικότητάς µας, αλλά και το βλέµµα µας σε αυτήν. Tα αξιοθέατα των ξένων είναι και δικά µας. Όπως συνέβαινε ανέκαθεν άλλωστε, πράγμα που δεν πρέπει να ξεχνά κανένας Έλληνας.

την Ελλάδα που πραγματοποιήθηκε από τον 18ο αιώνα και μετά και οδήγησε σε μια άρνηση των δυτικών της ακαδημαϊκής κοινότητας να δεχθούν σημαντικές αφρικανικές και φοινικικές επιρροές στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.9 Η σημασία της πόλης στη διαμόρφωση του ελληνικού πνεύματος. «Οι Αθηναίοι δε βρήκαν τη δημοκρατία μεταξύ άλλων αγριολούλουδων που φύτρωναν στην Πνύκα, ούτε οι εργάτες του Παρισιού ξέθαψαν την Κομμούνα κάτω από τις λιθόστρωτες λεωφόρους της πόλης.64» Η δημοκρατική όσο και η σοσιαλιστική ιδέα κ.α. είναι ανακαλύψεις του ανθρώπινου είδους. Η ελληνική πόλις γεννήθηκε τρεις αιώνες πριν την δημοκρατία και φυσικά είναι υπεύθυνη για την ανακάλυψη και την τελειοποίηση της δεύτερης. Ο Καστοριάδης μένει έκθαμβος μπροστά στο «έδοξε τη βουλή και τω δήμω». Η πόλη γεννιέται εκεί, όπου αναδύθηκαν τρεις αιώνες αργότερα η δημοκρατία και η τραγωδία65. «Μίλησα πριν για αρχαία ελληνική δημιουργία. Η λέξη δημιουργία είναι για μένα πολύ σημαντική και κεντρική. Θεωρώ ότι αποτελεί κλειδί για όλη την κατανόηση της ιστορίας. Η θέση μου συνοψίζεται στο εξής: κάθε κοινωνία αυτοδημιουργείται, αυτοθεσμίζεται χωρίς να το ξέρει - και, κατά κανόνα, καλύπτει το γεγονός αυτό παραπέμποντας το σε μια εξωκοινωνική οντότητα. Την ιστορική δημιουργία μπορούμε να την κατανοήσουμε με περισσότερη ή λιγότερη δυσκολία αφότου έχει πλέον συντελεσθεί. Ορισμένες πραγματικές συνθήκες διευκολύνουν την κατανόησή της χωρίς όμως να κάνουν δυνατή μια αιτιακή εξήγησή της. Δεν μπορούμε να βρούμε τους νόμους, τις αιτίες ή τις αναγκαίες και ικανές συνθήκες οι οποίες θα παρήγαγαν οπωσδήποτε τον εβραικό μονοθεϊσμό τον 12ο π.Χ. αι., στην συγκεκριμένη εκείνη περιοχή και μόνο, όπως και μόνο σ’ εκείνη την χρονική στιγμή, πράγμα που είναι αναγκαίο αίτημα κάθε αυθεντικής αιτιακής εξήγησης των φαινομένων.»66 Παράλληλα, η ανάλυση μιας κοινωνίας είναι αδιαχώρητη από την περιγραφή της χωροχρονικότητάς της. Η λαμπρή αρχαία Ελλάδα που ενέπνευσε και εμπνέει το φιλελληνικό ρεύμα συνοψίζεται από τον 8ο έως τον 5ο αιώνα π.Χ. στην περιοχή της Αθήνας. Πρόκειται για τους αιώνες που γέννησαν την τραγωδία, τη 64 Κ. Καστοριάδης: L’ Institution imaginaire de la societe, Paris, Seuil 1975, Σελ. 187, [ελλ. Έκδοση Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Αθήνα, Ράππας 1981, Σελ. 199. (ΣτΕ)] 65 Κ. Καστοριάδης _ Η ελληνική ιδιαιτερότητα - Από τον Όμηρο στην Ηράκλειτο Σεμινάρια 1982- 1983_ Μετάφ. Ξενοφών Γιαταγάνας _ Επιμέλεια Ελληνικής Εκδ. Ζωή Καστοριάδη _ Εκδ. Κριτική _ Σελ.41 66 Κ. Καστοριάδης _ Αρχαία ελληνική δημοκρατία καί η σημασία της για μας σήμερα. _ Άρθρο στην ιστοσελίδα www.ekivolos.gr

67

68

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

λαμπρή αρχιτεκτονική και μερικά από τα σημαντικότερα έργα τέχνης στην ιστορία της ανθρωπότητας. Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο πως μέσα σε μία κουκίδα χρονική στην πανάρχαια ιστορία αυτού του πλανήτη συντελέστηκαν τόσο μεγάλες κοσμοϊστορικές αλλαγές στο ανθρώπινο πνεύμα και τη διανόηση. Φυσικά δε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για την σημασία της πόλις χωρίς να αναφερθούμε στο πόσο σημαντική θέση κατείχε η θρησκεία στην διάρθρωση της κοινωνίας. «όταν αναλύω τη θέση και τον ρόλο της Άρτεμης, του Διονύσου ή της Γοργούς, εξετάζω ουσιαστικά την πόλιν, τους διάφορους τρόπους λειτουργίας της, τις πνευματικές της συντεταγμένες.» Γράφει ο Vernant67. Το αρχαίο θρησκευτικό στοιχείο, καθώς εμπλέκεται στους θεσμούς της πόλης, εμφανίζεται σταθερά προσανατολισμένο προς την επίγεια ζωή με στόχο να εγγυηθεί στους πολίτες μια καθαρά ανθρώπινη ύπαρξη στον κόσμο αυτό και όχι να τους διασφαλίσει μια ενδεχόμενη σωτηρία σε μια άλλη ζωή68. Η αρχαία ελληνική θρησκεία αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο. Δεν μπορεί να συγκριθεί με καμία νεότερη και σύγχρονη θρησκεία αφού δε στηρίζεται σε καμία γραφή, δεν έχει κλήρο ή κάποιο γραπτό κείμενο που να περιλαμβάνει το σύνολο των όρων ενός άλλου καταστατικού θα λέγαμε. Δεν έχει δογματικό χαρακτήρα και με την έννοια αυτή παίρνει μια μορφή εντοπιότητας σαν να περιγράφει κανείς την επίσημη λατρεία της πόλης. Υπήρχαν θρησκευτικές τελετουργίες, ιερά και εορτές με σαφή κοινωνικό χαρακτήρα στα οποία όλη η κοινωνία είχε τη δυνατότητα να συμμετέχει. Φυσικά, αυτό επηρέαζε και την πόλη αφού ο ναός, το κεντρικό ιερό ήταν ο πυρήνας της πρώτης και η κινητήριος δύναμη της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Συμπερασματικά, η θρησκεία είναι ίσως, κατά κάποιο τρόπο, μια άλλη πλευρά της γλώσσας. Ένα μέσο επικοινωνίας, συγκρότησης κοινωνικών δεσμών69. Ιδιαίτερη σημασία θα έπρεπε να δοθεί σε αυτό το σημείο στον ορισμό της πόλεως από τον Heidegger. Σε μια διάλεξη με θέμα τον ύμνο του Holderlin με τίτλο «Ister», υποστηρίζει ότι η μετάφραση της αρχαίας ελληνικής 67 Μετ. Μ.Ι. Γιόση_ Jean- Pierre Vernant: ‘Ανάμεσα στο μύθο και την πολιτική’, Εκδ. Σμίλη, Σελ: 84 68 Μεταφ. Μ.Ι. Γίοση, Jean – Pierre Vernant, «Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα», περίληψη στο οπισθόφυλλο, Εκδ. Σμίλη 69 Μετ. Μ.Ι. Γιόση, Jean- Pierre Vernant: «Ανάμεσα στο μύθο και την πολιτική», Εκδ. Σμίλη, Σελ: 685

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

λέξης πόλις σαν πόλις-κράτος ή πολιτεία, δημιουργεί χωρίς λόγο σύγχυση με τους κρατικούς σχηματισμούς της εποχής του. Για τον ίδιο, «η πόλις είναι, μάλλον, ο ιστορικός τόπος, το εκεί, εντός του οποίου, εκτός του οποίου, και για το οποίο συμβαίνει η ιστορία. Σε αυτόν τον τόπο και τη φάση της ιστορίας ανήκουν οι θεοί, οι ναοί, οι ιερείς, οι γιορτές, τα αθλήματα, οι ποιητές, οι σοφοί, οι νομοθέτες, το συμβούλιο των γερόντων, η εκκλησία του δήμου, ο στρατός και ο στόλος70». Η πόλις επομένως είναι ο τόπος στον οποίο η ανθρώπινη ιστορική ύπαρξη αποκτάει υλική υπόσταση και ο άνθρωπος αποκτάει εμπειρία της ροής της ιστορίας. Αυτή δίνει νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη σαν ιστορικό ον, αποτελώντας με αυτόν τον τρόπο το σημαντικότερο πεδίο στο οποίο ο άνθρωπος δρα και τον μόνο τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει την εστία του. Προσδιορίζοντας την πόλη σαν τόπο, δηλαδή σαν νοηματοδοτημένο χώρο71, και όχι απλά σαν πόλη-κράτος, ο Heidegger προσπαθεί να ανακτήσει την αρχαιοελληνική ιδέα του χώρου, η οποία για τους σύγχρονούς του είχε συνδεθεί με τα φυσικά χαρακτηριστικά του και τον κατά έκταση προσδιορισμό του. Ωστόσο, ούτε ο τόπος μπορεί να αποκαλύψει πλήρως τον τρόπο που οι αρχαίοι Έλληνες βίωναν τον χώρο. Περισσότερο αποκαλυπτική μοιάζει η χώρα, η οποία δεν υποδηλώνει ούτε τον τόπο, ούτε το χώρο, αλλά αυτό που καταλαμβάνεται από ότι βρίσκεται εκεί. (Η χώρα) ανήκει στο ίδιο το αντικείμενο. Αυτό το οποίο γίνεται, τοποθετείται στον «χώρο» και αναδύεται από αυτόν72.

70 Για το Heidegger, αυτή η απατηλή ιδέα συσχετίζεται άμεσα με την αφήγηση σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι ο μόνος εξουσιαστής των δυνάμεων που βρίσκονται στη διάθεσή του. «How far man is from being at home in his own essence is revealed by his opinion of himself as he who invented and could have invented language and understanding, building and poetry». Martin Heidegger, «An Introduction to Metaphysics», σελ.156.

71 Martin Heidegger, «An Introduction to Metaphysics», σελ.152.

72 Προσπαθώντας να ορίσει τον τόπο, ο Heidegger χρησιμοποιεί το παράδειγμα της γέφυρας, ενός κτιστού αντικειμένου, και υποστηρίζει ότι μόνο όταν το αντικείμενο αυτό συγκεντρώνει το τετραμερές [τη διάσωση της γης, τη δεξίωση του ουρανού, την προσδοκία των θεοτήτων, την καθοδήγηση των θνητών] μπορεί να μετατραπεί σε γνήσιο κτίσμα και να αφήσει το αποτύπωμα του στο κατοικείν. Τότε, μετατρέπει ένα κοινότοπο μέρος σε τόπο, αφού ο τόπος σε αντίθεση με το χώρο εννοούμενο σαν ένα πεδίο με φυσικά μαθηματικά χαρακτηριστικά δεν υπάρχει πριν τη γέφυρα. Η γέφυρα τον νοηματοδοτεί και έτσι αυτόματα τον μετασχηματίζει. Ο τόπος,

69

70

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Έτσι, αντί να βλέπουν το χώρο σαν ένα κατά έκταση μέσο που περιέχει τα όντα, οι αρχαίοι έλληνες θεωρούσαν αυτό που σήμερα εννοούμε χώρο , σαν το προϊόν των ίδιων των όντων. Στο ίδιο πλαίσιο, η πόλις δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα ανώνυμο τμήμα κάποιας επικράτειας, αλλά ο χώρος που δημιουργείται από τα όντα που ενυπάρχουν σε αυτήν. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η είσοδος του ανθρώπου στην πόλη ταυτίζεται με τη χρονική στιγμή στην οποία συμμετέχει στη ροή της ιστορίας σε έναν χώρο τον οποίο αρχίζει να ορίζει, να αποκαλύπτει και να μετασχηματίζει, προσδίδοντάς του νόημα αλλά και παίρνοντας και ο ίδιος νόημα από αυτόν. Οι ανθρώπινες δράσεις που λαμβάνουν χώρα στην πόλη αναδύονται από το χώρο73 της πόλεως και αναδύουν ταυτόχρονα τη σημασία της. Αντίθετα, φαίνεται ότι αυτός ο αποκαλυπτικός χαρακτήρας της πόλεως που εξοβέλισε το ανοίκειο από την ανθρώπινη κατάσταση σύμφωνα με το Heidegger, έχει χαθεί λόγω των χαρακτηριστικών των σύγχρονων πόλεων, με αποτέλεσμα το ανοίκειο να επιστρέφει και να επαναφέρει τους ανθρώπους στην πρωταρχική τους ανέστια κατάσταση.

σύμφωνα με τον παραπάνω συλλογισμό, γεννάται από τα «γνήσια» όντα όταν τα όντα αυτά είναι αρχιτεκτονήματα, δημιουργούνται χώροι που αποκτούν σημασία χάρη στον τόπο, και όχι το Χώρο, που είναι το πεδίο πάνω στο οποίο κείτονται. Martin Heidegger, «Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι» μτφρ. Γ. Ξηροπαίδης, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2008.

73 Για το Heidegger, η αρχαιοελληνική ιδέα της χώρας μεταμορφώθηκε σταδιακά στη σύγχρονη έννοια του χώρου νοούμενου κυρίως με τα φυσικά χαρακτηριστικά της έκτασης χάρη στην πλατωνική φιλοσοφία: «ο μετασχηματισμός της σπάνια αντιληπτής έννοιας του τόπου και της χώρας σε χώρο ορισμένο κατά επέκταση εγκαινιάστηκε από την πλατωνική φιλοσοφία... στα πλαίσια της μετάφρασης του Είναι ως ιδέα».

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

5.10 Το ελληνικό θαύμα. Θα ήταν χρήσιμο σε αυτό το σημείο να αναφερθούμε σε ένα ζήτημα που αφορά γενικότερα στην ελληνική θεώρηση. Πρόκειται για μια διαμάχη μεταξύ αυτών που μιλάνε για ένα ελληνικό θαύμα τη χρονική στιγμή που η πόλης και τη καθαρή δημοκρατία και σε εκείνους που αντιμετωπίζουν την Ελλάδα απλά και επιφανειακά σαν ένα σύνολο Αιγυπτιακών, βαβυλωνιακών και προελληνικών τοπικών επιρροών. Είναι ευκαιρία λοιπόν, να αναπτύξουμε λίγο το θέμα της επιρροής. Η επιρροή ως δάνειο μόνο με την στεγνή και περιγραφική παράθεση γεγονότων είναι απολύτως κενή έννοια74. Σε αυτό το σημείο, υπογραμμίζουμε ότι το νέο προκειμένου να γίνει οικείο και κατανοητό χρειάζεται να προσδώσει την ανάλογη σημασία στο παλαιό, αλλά και το αντίστροφο. Το παλαιό δε μπορεί να αφομοιωθεί από το νέο αν δεν του αποδώσει το δεύτερο μια σημασία. Με άλλα λόγια ο μόνος τρόπος να θεωρήσουμε ένα γεγονός ως επιρροή είναι να υπάρχει ένα υποκείμενο, ένας πομπός που θα αποδίδει συνεχώς σημασία και νόημα σε αυτό το «δάνειο».

Μέσα σε αυτό το συνονθύλευμα αλληλοσυγκρουόμενων σχέσεων και νοημάτων θα μπορούσε κανείς να πει ότι δημιουργείται ένας «θόρυβος». Θόρυβος όμως, δεν υπάρχει στην πραγματικότητα ή απλά δεν μπορεί να υπάρχει. Ό,τι εμφανίζεται οφείλει να έχει σημασία άρα τίποτα δεν είναι τυχαίο. Κάθε κοινωνία συνιστά τον δικό της κόσμο, επομένως γι’ αυτήν οι άλλες κοινωνίες οφείλουν να έχουν το νόημα που τους προδίδει η δική της σύσταση του κόσμου. Είναι λάθος όμως να θεωρούμε αυτά τα νοήματα επιρροές. Και αυτό γιατί δεν υφίσταται γενικά απλή και καθαρή μετάδοση κοινωνικών στοιχείων και χαρακτηριστικών από τη μία κοινωνία στην άλλη. Τις περισσότερες φορές υπάρχει ένα φιλτράρισμα της πληροφορίας και μια ανάλογη επεξεργασία ώστε να αφομοιωθούν καλύτερα από την εκάστοτε πολιτισμική ταυτότητα. Για να γίνει πιο κατανοητό το ζήτημα της επιρροής παραθέτω εδώ ένα παράδειγμα που αναφέρει ο Heidegger: το έγκλημα των Λατίνων είναι ότι δεν κατανόησαν σαφώς την ελληνική φιλοσοφία και ενώ έχουμε Λατίνους φιλοσόφους που προσπαθούν να πάνε παρακάτω τη σκέψη εντούτοις δεν έχουμε καθόλου Λατίνους μαθηματικούς.

74 Κ. Καστοριάδης _ «Η ελληνική ιδιαιτερότητα - Από τον Όμηρο στην Ηράκλειτο Σεμινάρια 1982- 1983»_ Μετάφ. Ξενοφών Γιαταγάνας _ Επιμέλεια Ελληνικής Εκδ. Ζωή Καστοριάδη _ Εκδ. Κριτική _ Σελ.118

71

72

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Άλλο παράδειγμα αποτελεί η εκ νέου ανακάλυψη του αρχαίου ελληνικού πνεύματος κατά τον Μεσαίωνα75 στην Ευρώπη και φυσικά αυτό δεν αποτελεί μεμονωμένο και στιγμιαίο γεγονός. Η αρχαιότητα ήταν πάντα παρούσα και απούσα ταυτόχρονα. Κατά την περίοδο της Επανάστασης ιδιαίτερα, ο ελληνικός χώρος αναδύεται ως διάσπαρτο πλέγμα αυτοτελών τόπων. Στη Νεωτερική Γεωγραφία των Δημητριέων76 οι ελληνικοί τόποι αντικαθιστούν εν μέρει τις αρχαίες χώρες, χωρίς ωστόσο να μπορούν να αρθρώσουν ένα συνεκτικό σύνολο. Οι περιγραφές των Δημητριέων είναι αποσπασματικές, θραυσματικές όπως θραυσματική και αποσπασματική είναι η ελληνική κοινωνία σε αυτά τα τέλη του 18ου αιώνα. Σε αυτό το έργο δεν επιχειρείται μια ανασύνθεση του ελληνικού χώρου. Προτείνεται περισσότερο μια αποτύπωση των ζωντανών και δραστήριων κοινωνικών σχημάτων. Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια έκφραση της θραυσματικής εθνικής παρουσίας, που εκδηλώνεται πλέον ως σύνολο από τοπικότητες, που αναδύονται μέσα από μια σκοτεινή και απροσδιόριστη συνεκτική ύλη. η εθνική εδαφικότητα εν τέλει παραμένει ακόμα ασθενής77.

75 Κ. Καστοριάδης _ Η ελληνική ιδιαιτερότητα - Από τον Όμηρο στην Ηράκλειτο Σεμινάρια 1982- 1983_ Μετάφ. Ξενοφών Γιαταγάνας _ Επιμέλεια Ελληνικής Εκδ. Ζωή Καστοριάδη _ Εκδ. Κριτική _ Σελ.122 76 Η ‘Νεωτερική Γεωγραφία’ εκδόθηκε στα 1791 στη Βιέννη από τους δύο συμπατριώτες λόγιους και ιερωμένους, τον Δανιήλ Φιλιππίδη και τον Γρηγόριο Κωνσταντά. Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί από την Αικατερίνη Κουμαριανού και έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις Ζήτη, 2011.

77 Γιώργος Τόλιας, Η κατάσταση των Ελλήνων, Α.Η συγκρότηση του ελληνικού χώρου 1770-1821 _ Εγκυκλοπαίδεια: Ιστορία του Νέου ελληνισμού 1770-2000 _ Τόμος 1 _ Σελ.65

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

73

εικ. 19 Γιάννης Κουνέλλης, Χωρίς τίτλο, 1980, Είσοδος γεμισμένη με μαρμάρινα θραύσματα και προτομές από γύψο και μάρμαρο. Φωτό: Claudio Abate

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

6.1.

6.2.

6.3.

6.4.

Από την αρχαία Ελλάδα και μέχρι τους Ρωμαϊκούς χρόνους Το φιλελληνικό κίνημα στην Επανάσταση του 1821 Αίτια Φιλελληνικού κινήματος Τα προβλήματα και το τέλος του κινήματος

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

06

ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

76

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

6.1 Από την αρχαία Ελλάδα και μέχρι τους Ρωμαϊκούς χρόνους. Ο όρος Φιλέλληνας (Αρχαία Ελληνική: Φιλέλλην, σύνθετη φίλος + Έλλην), αποτελεί χαρακτηρισμό εκείνου που τρέφει ιδιαίτερη αγάπη προς τους Έλληνες και κάθε τι ελληνικό που την εκδηλώνει όμως δια λόγου ή έργου. Στη νεοελληνική καθιερώθηκε να λέγεται για ξένους υπηκόους που εκδήλωσαν την αγάπη τους προς την Ελλάδα, κυρίως κατά τον Αγώνα της ανεξαρτησίας του 1821. Ως ιδεολογικό και πολιτικό κίνημα και ως λογοτεχνικό ρεύμα, αυτή η αγάπη των ξένων αλλά και η δηλούμενη εύνοια και ενδιαφέρον υπέρ των ελληνικών θέσεων, ιδιαίτερα κατά την περίοδο πριν και κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 με ηθική και υλική συμπαράσταση, καθιερώθηκε να λέγεται Φιλελληνισμός. Αρχικά, στην αρχαιότητα ο όρος Φιλέλλην σήμαινε και πατριώτης78. Πρώτος ο Ηρόδοτος χρησιμοποίησε τον όρο για τον βασιλιά των Αιγυπτίων Άμασι79. O Άμασις υπήρξε γενναιόδωρος προς τις Ελληνικές πόλεις: προσέφερε αφιερώματα στην Κυρήνη, τη Ρόδο, (Λίνδο), τη Σάμο, στην Σπάρτη ένα λινό θώρακα, συνάπτοντας γάμο και με μια ντόπια πριγκίπισσα. Συνέβαλε επίσης στο χτίσιμο του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς80. Η πολιτική του Άμασις που είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία του χαρακτηρισμού φιλέλληνας- πατριώτης ήταν μια συνειδητή επιλογή που προκλήθηκε από την ιστορική μεταβολή που είχε συντελεσθεί στην Ασία με την άνοδο της Περσική δύναμης. Η πολιτική του ήταν μια εσωτερική πολιτική ενός κλασσικού μονάρχη αφού η Ναύκρατις ήταν πόλη ελληνική στην επικράτειά του. Άλλωστε ο ίδιος νίκησε τους Έλληνες επικούρους του Απρίη σε μάχη κοντά στη Μώμεμφι το 569 π.Χ..

78 Henry George Liddell, Robert Scott _ A Greek-English Lexicon, Εκδ. Perseus 79 φιλέλλην δε γενόμενος ο Άμασις άλλα τε ες Ελλήνων μετεξετέρους απεδέξατο, και δη και τοίσι απικνευμένοισι ες Αίγυπτον έδωκε Ναύκρατιν πόλιν ενοικήσαι• [1] «Ο Άμασις ευνόησε τους Έλληνες και τους έδωσε πολλά προνόμια, από τα οποία το σπουδαιότερο ήταν η παραχώρηση της Ναύκρατης για εμπορική βάση», Ηρόδοτος, Ιστορία 2 Ευτέρπη, μτφρ. φιλολογική ομάδα Κάκτου,< 45. Έλληνες> , Εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1994, σελ.253 80 John Boardman _ Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα, 1996, σελ.180-181

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Δεν είναι όμως, ο Ηρόδοτος που επινοεί τον χαρακτηρισμό αλλά τον δανείζεται από την προφορική παράδοση και αντανακλά την αγωνία των Ελλήνων για πιθανή απομόνωσή τους απέναντι στην Περσική προέλαση. Τον 4ο αιώνα ο όρος απαντάται στην ελληνική γραμματεία που ήταν γεμάτη από απόψεις με πανελλήνιο χαρακτήρα: έτσι στον Πανηγυρικό του Ισοκράτη όσοι αντιστάθηκαν στην Περσική προέλαση είναι «φιλέλληνες» και κυρίως οι Αθηναίοι. Γι’αυτό έμμεσα ο Ισοκράτης ασκεί κριτική στην Αθηναϊκή ηγεμονία της εποχής του. Στον «Παναθηναϊκό» προβάλει ως αρετή των προγόνων του Αθηναίων το φιλελληνικό τους αίσθημα σε αντιδιαστολή με τη στάση των Σπαρτιατών λόγω της καίριας συμβολής τους στους Περσικούς πολέμους αλλά και λόγω της στάσης τους απέναντι στις συμμαχικές τους πόλεις, ενώ οι Σπαρτιάτες αποτιμώνται ως αλαζόνες και ιμπεριαλιστές. Στον λόγο του «Ευαγόρας» οι Φοίνικες χαρακτηρίζονται φιλέλληνες επειδή υιοθέτησαν τον Ελληνικό τρόπο ζωής ή την αττική παιδεία κατά μιαν άλλη ανάγνωση. Στην ανοικτή επιστολή που απήφθηνε στον Φίλιππο μεταξύ άλλων του τονίζει ότι θα ήταν Φιλέλλην αν εκτελούσε το πρόγραμμα του Ισοκράτη, τον πόλεμο κατά των Περσών. Στην Πλατωνική Πολιτεία ο όρος προβάλλεται ως ιδεότυπος απέναντι σε μια θλιβερή πραγματικότητα αλληλοσπαρασσόμενων πόλεων που συντελούν στην καταστροφή της κοινής πατρίδας, της Ελλάδας. Ο Ξενοφώντας χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό στο εγκώμιό του, στον Αγησίλαο: τον χρησιμοποιεί με κριτήρια πανελλήνια και επειδή αρνήθηκε να σταματήσει την πολιορκία ελληνικών πόλεων. Ακόμα, ο Βασιλιάς Αλέξανδρος Α’ της Μακεδονίας είχε τιμηθεί με τον χαρακτηρισμό «Φιλέλλην» επειδή κατατρόπωσε τον Περσικό στρατό του Ξέρξη ο οποίος οπισθοχωρούσε μετά την ήττα του στις Πλαταιές, για να απαλλαγεί από την ντροπή της συνθηκολόγησης με τον Ξέρξη κατά την κάθοδο του. Τέλος, στην εποχή μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στο ελληνιστικό Βασίλειο της αυτοκρατορίας της Παρθίας, οι Βασιλείς συνήθιζαν να αναγράφουν στα νομίσματα που εξέδιδαν το χαρακτηρισμό «ΦΙΛΕΛΛΗΝ»81.

81 Λεωνίδας Μανωλόπουλος, « Η γένεση και οι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού φιλέλλην κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή», Εγνατία – Επ. Φιλ. Σχολ. Θεσσαλονίκης- τμ. Ιστορίας & Αρχαιολογίας, τομ.2, 1990

77

78

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

6.2 Το φιλελληνικό κίνημα στην Επανάσταση του 1821. Η εθνική ιδέα δεν έχει αποδεσμευθεί από την σύνθετη αυτοκρατορική ιδέα του Βυζαντίου, ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με την οθωμανική, ενώ ταυτόχρονα έλκεται από τη δημοκρατική ελληνική αρχαιότητα, όπως την κατανοεί η ευρωπαϊκή Δύση μετά την Γαλλική επανάσταση. Μέσα από αυτό το ιδιόρρυθμο σχήμα, ο βαλκανικός και μικρασιατικός χώρος ταυτίζονται με κάποια ασαφή αρχαία Ελλάδα ενώ ταυτοχρόνως, η οθωμανική κυριαρχία γίνεται αντιληπτή ως συνέχεια της Βυζαντινής82. Ο φιλελληνισμός ωστόσο καθιερώθηκε σαν κίνημα στα νεότερα χρόνια πριν την επανάσταση των Ελλήνων ενάντια στους Τούρκους. Με τον όρο Φιλέλληνες έμειναν γνωστοί ξένοι υπήκοοι, κυρίως από τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία που βοήθησαν την Ελληνική Επανάσταση του 1821 είτε μέσω της συμμετοχής τους στις πολεμικές επιχειρήσεις, είτε με χρήματα, είτε δημιουργώντας γραπτά και έργα τέχνης που σκοπό τους είχαν να προβάλλουν την ελληνική προσπάθεια στο εξωτερικό. Ο όρος φιλελληνισμός μαρτυρείται για πρώτη φορά στο βιβλίο του Ιώσηπου Μοισίοδακα: Θεωρία της Γεωγραφίας το οποίο εκδόθηκε στην Βιέννη το 1781 και ανέφερε χαρακτηριστικά: «...όσοι Έλληνες φιλεπιστήμονες κατοικούσιν εν ταις παραλίαις, καθώς φερ’ ειπείν, εν Σμύρνη, εν Κωνσταντινουπόλει, εν Θεσσαλονίκη, πάντες έχουσιν την ευκαιρίαν ώστε να προμυθευθώσιν υπό Σφαιρών αγγλικών δια μέσου εμπόρων Άγγλων, οίτινες ενδημούσιν εν ταις ρηθείσαις πόλεσιν επί εμπορία και οίτινες ουκ απαξιώσουσιν παντώς μίαν υπουργίαν εμπρέπουσαν τω φιλελληνισμώ, τον οποίον οι Άγγλοι πάντοτε και απανταχού επαγγέλονται ημίν.»83

82 Γιώργος Τόλιας, Η κατάσταση των Ελλήνων, Α.Η συγκρότηση του ελληνικού χώρου 1770-1821 _ Εγκυκλοπαίδεια: Ιστορία του Νέου ελληνισμού 1770-2000 _ Τόμος 1 _ Σελ.70 83 Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τομ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.268

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Επρόκειτο για μια κίνηση που αφορούσε άτομα, οργανώσεις και ομάδες και δεν συνιστούσε κρατική εξωτερική πολιτική. Ενδεικτικά, οι καταγεγραμμένοι φιλέλληνες φαίνεται να αγγίζουν τους 940 και προηγούνται όσοι προέρχονται από γερμανικές χώρες (342) και ακολουθούν οι γάλλοι (196), οι Ιταλοί (137),οι άγγλοι (99) και στη συνέχεια οι Ελβετοί (35), πολωνοί (30), ολλανδοί και βέλγοι (17), Ούγγροι (9), σουηδοί (9),ισπανοί (9), δανοί (8) και 33 άγνωστης εθνικότητας. Ένας στους τρεις σκοτώθηκε σε μάχη ή πέθανε από κακουχίες ή τραυματισμούς.(313 από τους 940). Μεταξύ 1821-1822 φτάνουν στην Ελλάδα 489 και πέφτουν στους 64 μεταξύ 1823-1825. Από το 1825 και μετά οι αφιχθέντες φτάνουν τους 318. Οι Γάλλοι είναι δεύτεροι σε αριθμό αφίξεων (71) την πρώτη περίοδο και δεύτεροι πριν το τέλος στην δεύτερη περίοδο. Οι Άγγλοι είναι τέταρτοι σε αριθμό αφίξεων την πρώτη περίοδο (12) έρχονται πρώτοι την δεύτερη περίοδο. Η αύξησης της προσέλευσης των Άγγλων εθελοντών συνδέεται με την υπεροχή του αγγλικού κόμματος και την ενεργότερη συμμετοχή της Αγγλίας στα ελληνικά πράγματα84.

84 Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το γένος στο έθνος. Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους-1821-1862, εκδ.Παπαζήσης, σελ.116-117

79

εικ. 20 Ευρωπαίοι αξιωματικοί και Φιλέλληνες, έγχρωμη λιθογραφία, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

80

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Κάπου εδώ θα ήταν καλό να αναφέρουμε ενδεικτικά για εγκυκλοπαιδικούς λόγους κάποια ονόματα των γνωστότερων φιλελλήνων: • Κάρολος Νόρμαν, Γερμανός αξιωματικός που πήρε μέρος στη Μάχη του Πέτα (1822), όπου πληγώθηκε και πέθανε στο Μεσολόγγι το Νοέμβριο του 1822.

• Λόρδος Βύρωνας, Άγγλος ποιητής που συμμετείχε στην πολιορκία του Μεσολογγίου και πέθανε κατά τη διάρκειά της.

• Τζωρτζ Κάνινγκ, υπουργός εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας που στήριξε την ελληνική επανάσταση.

• Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ, Ελβετός τυπογράφος που έδρασε στο Μεσολόγγι.

• Μπρούνο, Ιταλός που ήρθε μαζί με το Βύρωνα στην Ελλάδα και πέθανε στο Ναύπλιο το 1827.

• Φρανσουά ντε Σατωμπριάν, (François-René de Chateaubriand), γνωστός και σαν Σατωβριάνδος, περιηγητής, συγγραφέας Οδοιπορικού και υπομνημάτων που έκαναν γνωστή την κατάσταση της Ελλάδας στην Ευρώπη.

• Βίκτωρ Ουγκό, ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας, που έγραψε ποιήματα εμπνευσμένα από την ελληνική επανάσταση.

• Μαξίμ Ρεμπώ, Γάλλος Φιλέλληνας, συνταγματάρχης και συγγραφέας • Αλεξάντρ Πούσκιν, Ρώσος λογοτέχνης και ποιητής (1799-1837).

• Τόμας Γκόρντον, Σκωτσέζος αξιωματικός που προσέφερε όπλα και χρήματα, και συμμετείχε στην πολιορκία της Τρίπολης.

• Ειρηναίος Θείρσιος, Γερμανός παιδαγωγός και αρχαιολόγος που επανόρθωσε το Ερέχθειο.

• Τζορτζ Φίνλεϊ, Σκώτος που συμμετείχε στις πολεμικές επιχειρήσεις.

• Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Γερμανός ποιητής.

• Καρλ Βίλχελμ φον Άιντεκ, Γερμανός ζωγράφος.

• Σαντόρε ντι Σανταρόζα (Santorre Di Santa Rosa), Ιταλός επαναστάτης που πέθανε στη στην πτώση της Σφακτηρίας (1825).

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

• Φρανκ Χέιστινγκς (Frank Hastings), Βρετανός αξιωματικός του ναυτικού που πρόσφερε χρήματα και συμμετείχε στις επιχειρήσεις.

• Φρίντριχ Σίλερ, Γερμανός ποιητής • Πέρσι Σέλλεϋ, Άγγλος ποιητής • Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας, Βαυαρός βασιλιάς Αυτό είναι μόνο ένα ενδεικτικό δείγμα γνωστών φιλελλήνων το οποίο φανερώνει την ποικιλία των ανθρώπων αυτών σε επίπεδο γνωστικό, οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό κάτι που αποδεικνύει την πολύπλευρη βοήθεια που δέχτηκαν οι έλληνες και το λανθάνον ανθρώπινο δυναμικό που υπήρχε στα χρόνια της επανάστασης.

81

82

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

6.3 Αίτια Φιλελληνικού κινήματος. Φυσικά ένα τέτοιας κλίμακας πανευρωπαϊκό ρεύμα δεν δημιουργήθηκε από την μια στιγμή στην άλλη και σίγουρα όχι τυχαία. Ως αίτια85 του φιλελληνικού κινήματος θα μπορούσαν να απαριθμηθούν τα εξής: α) ο κλασικισμός και ο θαυμασμός προς την αρχαία Ελλάδα. Οι φιλόσοφοι και αισθητικοί Herder, και Lessing, αλλά και ο ιδρυτής της αρχαιολογίας Winckelmann, οι Châteaubriand και Hölderlin οι ποιητές Goethe και Schiller είχαν ανανεώσει το ενδιαφέρον για τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Ενώ ο Βολταίρος αποστρέφεται τους Τούρκους κατακτητές της κλασικής γης. Σειρά πνευματικών κινημάτων, Ουμανισμός, Αναγέννηση, Διαφωτισμός έχουν ως ιδεώδες τους την κλασική αρχαιότητα. β) το ομόθρησκο των Ελλήνων όχι μόνο με τους ορθόδοξους Ρώσους, μα και τους καθολικούς και τον προτεσταντικό κόσμο της Δύσης. γ) ο πολιτικός φιλελευθερισμός, ό,τι απέμεινε από τη Γαλλική Επανάσταση, και η αντίσταση προς κάθε αντιδραστική κίνηση (Παλινόρθωση στη Γαλλία, Ιερή Συμμαχία). δ) ο Ρομαντισμός. ε) η διεθνής φιλανθρωπία. στ) η ζωτικότητα και τα σύγχρονα χαρακτηριστικά του νέου Ελληνισμού: γνωστά στους δυτικούς από τις Ελληνικές κοινότητες της διασποράς, αλλά και από Έλληνες λογίους που δρουν στη Δύση. ζ) ο περιηγητισμός προσφέρει μια επίκαιρη εικόνα της νεοελληνικής ζωής και των προβλημάτων της. η) οι προσωπικές φιλοδοξίες μεμονωμένων ατόμων που δεν είναι πάντα εύκολο να διαχωριστούν από τον θαυμασμό για τον αρχαίο πολιτισμό ή το ενδιαφέρον για τον αγώνα των Ελλήνων. θ) οι πολιτικές επιδιώξεις και οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων Δυνάμεων στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου.

85 Νικόλαος Τωμαδάκης, «Περί των αιτίων του Φιλελληνισμού», Αθηνά, τομ. 59, (1955), σελ.3-12, Λουκία Δρούλια, «Στροφή του Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τον Ελληνισμό», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. ΙΑ, (1975), σελ. 360-365

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

6.4 Τα προβλήματα και το τέλος του κινήματος. Φυσικά τα πράγματα δεν ήταν καθόλου εύκολα αυτήν την περίοδο και σίγουρα τα προβλήματα ήταν αρκετά για τους ερχόμενους φιλέλληνες όσο και για τους ίδιους τους έλληνες. Είναι αρκετά ενδιαφέρον να κοιτάξουμε την κατάσταση και από την άλλη οπτική, αυτή των ίδιων των κατοίκων αυτής της πολυτάραχης γης. Οι άνθρωποι που θέλησαν να αφιερωθούν στην Ελλάδα και να βοηθήσουν αξιοποιήθηκαν σε διάφορες θέσεις. Στην Τεργέστη ως μία από τις «πύλες» εξόδου τους προς την Επαναστατημένη Ελλάδα, ο Δημήτριος Υψηλάντης επιθυμώντας να οργανώσει ένα τακτικό σώμα κατά τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, διάλεξε ως «προγυμναστήν στρατιωτικόν», ένα φιλέλληνα αξιωματικό του γαλλικού στρατού, τον Bαλέστ, ο οποίος χρησιμοποίησε Ιταλούς και Γάλλους αξιωματικούς για να τον επικουρήσουν στο έργο του. Συνάντησαν την απροθυμία να αξιοποιηθούν ή να χρηματοδοτηθούν από τους τοπικούς πολιτικούς και στρατιωτικούς αρχηγούς. Καθώς μάλιστα, πλεόναζαν οι βαθμοφόροι και οι θέσεις ήταν περιορισμένες, απογοητεύονταν όταν η ιεράρχηση τους δεν ήταν ανάλογη του βαθμού τους. Οι Έλληνες αντίθετα δεν ήταν σε θέση ή δεν ήθελαν να τους χρηματοδοτήσουν, γιατί έτσι κι αλλιώς έπρεπε να μεριμνήσουν για τα δικά τους σώματα. Η συμμετοχή τους ακόμα σε επιχειρήσεις κατάληψης πόλεων συνεπαγόταν και μερίδιο στις λείες πράγμα που δεν άρεσε καθόλου στους ντόπιους. Επίσης αναγκάστηκαν να περιφρουρούν τους πιο νέους φιλέλληνες επειδή τους θεωρούσουν απειροπόλεμους και γενικά απροετοίμαστους για τις ανάγκες του αγώνα86.

86 Λουκία Δρούλια, « Ο φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.315

83

84

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Προβλήματα και παράπονα είχαν και οι ίδιοι οι φιλέλληνες βεβαίως. Όταν αποφάσιζαν να ξεκινήσουν να έλθουν στην Ελλάδα, είχαν προφανείς οικονομικές επιβαρύνσεις, δυσκολίες στην μετακίνηση (αποστάσεις μεγάλες), απαγορεύσεις των αρχών στην πατρίδα τους ή άλλων χωρών απ’ όπου έπρεπε να περάσουν87. Πολλές φορές υπήρχαν και μεταξύ τους διαιρετικοί παράγοντες που υπονόμευαν την μεταξύ τους ενότητα, όπως εθνικοί ανταγωνισμοί. Όταν έφταναν, επίσης είχαν να συναντήσουν ελλείψεις στην οργάνωση και τον συντονισμό του αγώνα, ανταγωνισμούς μεταξύ των οπλαρχηγών, έλλειψη χρημάτων για τη συντήρησή τους, απροθυμία αξιοποίησής τους : έτσι το τακτικό σώμα του Βαλέστ έμεινε αναξιοποίητο σε Ναβαρίνο και Τριπολιτσά, όπως και η ομάδα του Γκόρντον. Επίσης τους απωθούσε η πρωτόγονη πολεμική τακτική κάποιων Ελληνικών ομάδων και των οπλαρχηγών τους, όπως μετά την άλωση του Ναυπλίου. Άλλοι ήταν απογοητευμένοι από τα αποτελέσματα των συμμετοχών τους σε διάφορες μάχες, οι οποίες δεν στέφονταν πάντα από επιτυχία, όπως στη μάχη του Πέτα. Καθώς πολλοί από αυτούς ήταν βαθμοφόροι όπως προείπαμε και οι προσφερόμενες θέσεις λίγες, προσδοκούσαν εντολές ανάλογες του βαθμού τους και η όποια ιεράρχησή τους γεννούσε παρεξηγήσεις.[92] Κάποιοι έπεσαν θύματα ληστειών από Έλληνες88.

87 Παραδείγματα: 1) υπήρξε αρχικά τεταμένη σχέση μεταξύ του Γερμανού φοιτητή Γιόχαν Στάμπελ και του Δανού ζωγράφου και ποιητή Χάρο Πάουλ Χάρινγκ, για λόγους εθνικιστικούς, όταν συναντήθηκαν και οι δύο στη Μασσαλία με σκοπό να ταξιδέψουν στην Ελλάδα. Αριστέα Παπανικολάου Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στην Δανία, εκδ. Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα, 2010, σελ.28 _ 2) Ένας Ιταλός αξιωματικός , ο Μπρενγκέρι έλεγε πως ήταν τόσο συχνές οι μονομαχίες ανάμεσα στους ξένους που είχαν πάει στην Ελλάδα, ώστε έδωσαν στους Έλληνες την εντύπωση της αλληλοσφαγής, παρά την διακηρυγμένη πρόθεσή τους πως ήλθαν για να πολεμήσουν για την Ελλάδα. Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξενοκρατία μισελληνισμός και υποτέλεια, εκδ.Στάχυ, Αθήνα, 1997, σελ.471, υπος.33 88 Λουκία Δρούλια, « Ο φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ.ΙΒ (1975), σελ.315-316

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Συμπερασματικά λοιπόν, φαίνεται ότι η κινητοποίηση των ξένων υπέρ της Ελληνικής υπόθεσης βόηθησε στην ηθική δικαίωση και ψυχολογική ενίσχυση των Ελλήνων επαναστατών και του αγώνα τους. Όσον αφορά στις κυβερνήσεις φαίνεται να έμειναν ανεπηρέαστες στις αποφάσεις τους από όλη αυτήν την κίνηση. Οι ενδοευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί και συσχετισμοί των δυνάμεων καθώς και η επιθυμία τους να κλείσει ένα πεδίο αναταραχής στην ανατολική Μεσόγειο καθόρισε την πολιτική τους απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση89. Ο φιλελληνισμός του Αγώνα τερματίζει για διάφορους λόγους: α) η δημιουργία του Ελληνικού κράτους που είναι το επιστέγασμα των Ελληνικών προσπαθειών β )η σύγκρισή του με το ευρωπαϊκό πολιτισμικό επίπεδο προκαλεί την απογοήτευση γ) ο κλασικισμός γνωρίζει μια κάμψη και περιορίζεται σε επιστημονικό επίπεδο δ) οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι κύκλοι της Ευρώπης αναζητούν εκτός αρχαίων ελληνικών προτύπων τα μέσα έκφρασής τους90.

89 Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,1770-2000, τομ.3, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ.284-285 90 Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού,1770-2000, τομ.3, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003, σελ285 Έλλη Σκοπετέα, Το ‘’πρότυπο βασίλειο’’ και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), εκδ.Πολύτυπο, Αθήνα, 1988,σελ.165-170

85

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

7.1.

Η γενιά του ‘30

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

07

ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΙΝΗΜΑ

88

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

7.1 Η γενιά του ‘30. Το πιο πρόσφατο δείγμα φιλελληνικού αισθήματος είναι φυσικά το μοντέρνο κίνημα στην αρχιτεκτονική. Στις απαρχές ακόμα του κινήματος, τη λεγόμενη και γενιά του ‘30 η ελληνικότητα αναζωπυρώνεται. Νοείται σε αυτήν την περίπτωση ως «η αισθητική συνθήκη που επιτρέπει στο παρελθόν και στο παρόν να συνομιλούν» και η προσπάθεια που γίνεται εκείνη την εποχή είναι «να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ώστε ο ελληνικός πολιτισμός να ξαναμπεί στη διεθνή πολιτισμική άμιλλα και ανταλλαγή [...] ως ένα σύγχρονο, πρωτότυπο και δυναμικό πολιτισμικό γίγνεσθαι». Οι διανοούμενοι της γενιάς του ‘30 (Σεφέρης, Θεοτοκάς, Τερζάκης και Ελύτης) είναι οι πρώτοι που συνειδητοποιούν ότι το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και η συρρίκνωση του Ελληνισμού μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή απαιτούν έναν νέο μύθο, τη στροφή, από την αύξηση της εδαφικής κυριαρχίας στην αισθητική του τόπου και την πολιτισμική του εμβάθυνση. Ένα «εθνικό παραμύθι» όχι γεωπολιτικής ή εθνικιστικής κοπής, όπως η Μεγάλη Ιδέα, αλλά πολιτισμικής εμβέλειας και ανάκαμψης91. Ο νέος μύθος, βέβαια, δεν αρθρώνεται σε μανιφέστα ή δοκίμια, εμφανίζεται όμως ως αίτημα στη σκέψη και τον προβληματισμό τους, ως παραμύθι στο «μικρασιατικό δράμα» του Ελληνισμού. Μάλιστα, η δημιουργία νέων μύθων προϋποθέτει τη συλλογικότητα και τη δυναμική την οποία απέπνεε η αίσθηση μιας νέας και ανερχόμενης γενιάς, βοηθώντας τους έτσι να προβάλλουν αποτελεσματικότερα την ανάγκη για έναν νέο πολιτισμικό μύθο. Η μετατόπιση από τον εδαφικό στον πολιτισμικό ορισμό του έθνους έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί φωτίζει πολλές από τις επιδιώξεις της γενιάς του ‘30. Πρόκειται για μια σημαντική αλλαγή, οι συνέπειες της οποίας δεν έχουν εκτιμηθεί δεόντως. Βέβαια, και νωρίτερα οι δημοτικιστές είχαν επιχειρήσει να προβάλουν τον ρόλο της λογοτεχνίας και του πολιτισμού στον ορισμό του έθνους, αλλά μόνο μετά το 1922 επιβάλλεται η πολιτισμική θεώρηση. Αν η έννοια της γενιάς εξασφαλίζει τη ρήξη με το παρελθόν, η πολιτισμική θεώρηση του έθνους εξασφαλίζει τη συνέχεια, τονίζοντας την οργανική σύλληψη της παράδοσης του, μαζί με μια νέα αναγέννηση και ακτινοβολία του Ελληνισμού. Το 1932 ο Θεοτοκάς είναι κατηγορηματικός: «Το έθνος είναι κυρίως μια πνευματική πραγματικότητα, ένας κοινός πλούτος από ιδέες, συναισθήματα, ψυχικές 91 Δημήτρης Τζιόβας, Ο μύθος της γενιάς του ’30, Πόλις, Σελ. 149-153

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

καταστάσεις». Αυτή η αφηρημένη και ασταθής σύλληψη του έθνους έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί η ισχύς του ελληνισμού μετατοπίζεται πια, από την εδαφική επέκταση και ολοκλήρωση, στην πνευματική ακτινοβολία και στην ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του. Η αναζήτηση της ελληνικότητας, η επιθυμία της «επιστροφής στις ρίζες» έχει τη δική της σημασία στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Και μόνο η παρουσία του Παρθενώνα στον λόφο της Ακρόπολης έδινε ανέκαθεν το δικαίωμα στους αρχιτέκτονες - και όχι μόνο - να μιλάνε για μία αρχιτεκτονική υψηλή και μοναδική η οποία γεννήθηκε εδώ, σε αυτήν τη χώρα92 και διαμόρφωσε ένα εθνολογικό και αρχιτεκτονικό statement ασύλληπτης αξίας. Η γενιά του ’30 ή αλλιώς η εποχή του μεσοπολέμου όπως έχει καθιερωθεί να αναφέρεται αυτή η περίοδος στην ιστορία της αρχιτεκτονικής - είχε τη δική της ιδιαίτερη συμβολή στο να εδραιωθεί η Κλασική Αρχιτεκτονική ως ένα αισθητικό αρχέτυπο. Θα λέγαμε ότι εκείνη η περίοδος σηματοδοτεί μια συνειδητή προσπάθεια να αναζητηθούν, να μελετηθούν και να παρουσιαστούν οι λόγοι για τους οποίους η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική έχει μία αναμφισβήτητη αξία ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου. Η γενιά του ‘30 έθεσε λοιπόν, ένα ζήτημα της ισορροπίας μεταξύ της νεωτερικότητας και της παράδοσης, της ευρωπαϊκότητας και της ελληνικότητας, όχι μόνο ως αισθητικό ή καλλιτεχνικό ζήτημα, αλλά ως ευρύτερα πολιτισμικό. Μέσα από την έννοια της αρχετυπικότητας και του ζωντανού διαλόγου με την Ευρώπη, πρόβαλε μια αντίληψη για τη σχέση παράδοσης και νεωτερικότητας, ιθαγένειας και οικουμενικότητας, που δεν έχει ξεπεραστεί αλλά επανέρχεται συνεχώς στις συζητήσεις περί ενωμένης Ευρώπης ή παγκοσμιοποίησης. Το ζήτημα της ελληνικότητας, για τους εκπροσώπους της, συνοψίζεται τελικά στο τι θα δώσει αλλά θα ενδιαφέρει και τους ξένους. Συνέλαβε δηλαδή, την ελληνικότητα ως πρόβλημα πολιτισμικής αυθυπαρξίας του νεοελληνισμού σε σχέση με το κλασικό παρελθόν, αλλά και ως ζήτημα πολιτισμικού διαλόγου και αμοιβαίας ανταλλαγής με την Ευρώπη93 για τα επόμενα χρόνια.

92 Κώστας Τσιαμπάος, Άρθρο: ελληνικές και άλλες εκδοχές της ελληνικότητας, ιστοσελίδα academia.edu 93 Δημήτρης Τζιόβας, Ο μύθος της γενιάς του ’30, Πόλις, Σελ. 310-312

89

εικ. 21 Πικιώνης Η πλακώστρωση του περιπάτου προς την Ακρόπολη της Αθήνας.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

08

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

92

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Μέσα στο ταξίδι αυτής της διάλεξης είδαμε με ποιό τρόπο η Ευρώπη προσπαθούσε να «κοιτάξει» την Ελλάδα η οποία όπως διαπιστώνουμε καθημερινά είναι ασφαλώς πια τελείως διαφορετική από την αρχαιότητα. Γίναμε και εμείς για λίγο ευρωπαίοι και προσπαθήσαμε να διαβάσουμε τη χώρα μας μέσα από τα μάτια των «ξένων ελλήνων». Ένα ταξίδι αυτογνωσίας και κατανόησης της εντοπιότητας. Μιαν άλλη μυητική διαδικασία με αφορμή το μύθο της κοσμογονίας που στη συνέχεια οδήγησε στο πλούσιο υλικό του Heidegger, του Derrida, του Miller, του Aureli ακόμα και του Foucault. Προσπαθήσαμε και εμείς να ισορροπήσουμε στο πολιτισμικό χάσμα της Δύσης και της Ανατολής ανακαλύπτοντας τις ρίζες μας, το κέντρο μας, αυτό το «εν αρχή» του Φερεκύδη. «Η διερεύνηση του φιλελληνισμού» γράφει ο Απόστολος Βακαλόπουλος, «μας οδηγεί σε ένα πλούσιο κόσμο ιδεών κοντά σε ένα πολύκλαδο ιδεολογικό κίνημα που συνδέεται άμεσα με πολλές ρίζες και με άλλα επιμέρους πνευματικά αλλά και πολιτικά κινήματα. Ο πυρήνας, το βασικό στοιχείο, το πρώτο και μεγάλο επίστρωμά του είναι αναμφισβήτητα ο απέραντος από την Αναγέννηση και πέρα συνεχώς εντεινόμενος θαυμασμός των ευρωπαίων προς τους αρχαίους έλληνες, ο θρεμμένος από την κλασική παιδεία θαυμασμός που σε πολλούς συγγραφείς ιδίως περιηγητές όταν περιγράφουν τους τόπους ή τα μνημεία που βλέπουν, ξεχειλίζει σ’ ένα παραλήρημα λατρείας και λυρισμού»94. Η επιλογή ανάδειξης ή εξαφάνισης ενός ιστορικού υλικού ίχνους έχει ανάλογο βάρος στον χώρο, με την χρήση της ιστορίας στην κοινωνία και την εκπαίδευση. Η διαμόρφωση της ιστορικής εικόνας μίας πόλης, η επιλογή των στιγμών ή των καταλοίπων που θα αναδειχθούν, πρωτίστως βασίζεται στις αρχικές και κατά κανόνα κυρίαρχες τρέχουσες επιλογές ανάγνωσης της ιστορίας. Στην ίδια τη χώρας μας π.χ. μπορεί να αναδειχθεί ως σημαντικό, το ελληνικό ή το οθωμανικό ή το αρβανίτικο παρελθόν, αποκαθιστώντας ή εξαφανίζοντας τα σχετικά σημάδια αυτού του παρελθόντος. Μπορεί επίσης να αναδειχθεί το πολιτικό ή το θρησκευτικό ή το τεχνικό παρελθόν, αναδεικνύοντας έτσι τις 94 Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, Θεσσαλονίκη, εκδ. Βάνιας 1979, 10η έκδοση 1995, σελ. 169

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

εκπαιδευτικές ή πολιτιστικές προτεραιότητες, με αρνητικό ή θετικό τρόπο. Η Ελλάδα, όπως και πολλές ευρωπαϊκές χώρες έζησαν καθάρσεις εποχών προκειμένου να αναδειχθούν άλλες. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί και πάλι ο Παρθενώνας αφού από αρχαιολογική επιλογή εκκαθαρίστηκαν όλες οι παρεμβάσεις των βυζαντινών και οθωμανικών χρόνων αντίστοιχα με σκοπό να αναδειχθεί το μεγαλείο της αρχαίας κατασκευής. Μέσω αυτής της επιλογής, στην πραγματικότητα δεν επιστρέφει η ιστορική εικόνα του τόπου δια των υλικών ιχνών, η οποία είναι πολύ πιο περίπλοκη και λαβυρινθώδης από την απλοποιημένη προβολή ενός μνημείου, αλλά επιδεικνύεται μία εικόνα διαλεγμένη προκειμένου περάσει ένα σαφές μήνυμα στην κοινωνία την εκάστοστε εποχή. Η Δύση διαβάζει την Ελλάδα. Η Ελλάδα διαβάζει τη Δύση που γράφει για την Ελλάδα. «Η έννοια της λέξης φιλέλληνας με το πέρασμα του χρόνου δηλώνει τη συνισταμένη όχι δύο άνισων αλλά δύο ίσων και ισόρροπων δυνάμεων, δηλαδή της εξίσου δυνατής αγάπης των ξένων όχι μόνο προς την αρχαία, αλλά και προς τη νέα Ελλάδα: οι φιλέλληνες τώρα δεν ξεχωρίζουν πια το αρχαίο από το νέο, αλλά τρέφονται με φιλία και αγάπη και προς τα δύο»95. Το μόνο σταθερό στοιχείο σε αυτό το συνονθύλευμα κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων φαντάζει ο τόπος. Η ελληνική γη. Η αγέρωχη πέτρα που πατάμε και που αναμφισβήτητα συγκρατεί γερά τις ρίζες του λαού μας, του κάθε λαού άλλωστε. Η ελληνική επικράτεια. Έννοια κοινή στη γεωγραφία, την ιστορία, την αρχαιότητα, αλλά και την κοινωνιολογία, αναμειγνύει τη φύση με την κατασκευή και το βίωμα96. Μορφή χωρική και έννοια κοινωνική, οικοσύστημα και θεσμός, τεχνητό δημιούργημα και ιστορικό προϊόν, η επικράτεια δεν υπάρχει παρά μόνο σε σχέση με μιαν οργανωμένη κοινότητα που ζει μέσα σε αυτή. Από αυτή την οπτική η επικράτεια στην αρχαία Ελλάδα ορίζει ξεκάθαρα το θεσμό της πόλης- κράτους. Ένα τέλειο μείγμα ανθρωποχωρικής σχέσης με πολιτικό γνώμονα. Αυτό το χωρικό σύστημα, που διατηρεί σχέσεις με άλλα 95 Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, Θεσσαλονίκη, εκδ. Βάνιας 1979, 10η έκδοση 1995, σελ. 153 96 Michèle Brunet _ «Tα αγροτικά τοπία της αρχαίας ελλάδας». Παναγιώτης Ν. Δουκέλλης _ «Το ελληνικό τοπίο» Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου _ Κεφάλαιο IV. Σελ.83

93

94

εικ. 22 Η χαρακτηριστική πυκνότητα του αστικού ιστού στην Αθήνα.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

συγκρίσιμα συστήματα αναζητεί διαρκώς ισορροπία στη σχέση του με το φυσικό περιβάλλον, που σαφώς δεν είναι εντελώς ακίνητο, και στη σχέση του με την ανθρώπινη ομάδα που βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη. Τελικά επικράτεια είναι ένα κατασκευασμένο σύνολο που εμπεριέχει συνιστώσες συνδεδεμένες μεταξύ τους μέσω ενός ιεραρχημένου δικτύου. Είναι η ίδια η ζωή. Ο χαρακτήρας του σημερινού περιβάλλοντος συνήθως διακρίνεται από μονοτονία. Η όποια ποικιλία μπορεί να υπάρχει συνήθως οφείλεται σε στοιχεία που έχουν μείνει από το παρελθόν. Η απουσία χαρακτήρα σημαίνει έλλειψη ερεθισμάτων. Το σύγχρονο πράγματι δεν προσφέρει τις εκπλήξεις και τις ανακαλύψεις που κάνουν τις παλιές πόλεις τόσο γοητευτικές. Γενικά τα συμπτώματα δείχνουν μια απώλεια του τόπου97. Χάθηκε ο οικισμός σαν ένας τόπος στη φύση, χάθηκαν οι «εστίες» της πόλης ως τόποι κοινωνικής ζωής, χάθηκε το κτίριο σαν ένας μικρότερος τόπος με νόημα όπου ο άνθρωπος μπορεί να νιώσει ότι είναι ξεχωριστό άτομο αλλά ταυτόχρονα και ότι ανήκει κάπου. Χάθηκε επίσης και η σχέση με τη γη και τον ουρανό. Τα περισσότερα κτίρια μοιάζουν να υπάρχουν στο πουθενά. Δεν σχετίζονται με το τοπίο αλλά μοιάζουν απλά να υπάρχουν τοποθετημένα σε ένα είδος μαθηματικού τεχνολογικού χώρου όπου η σχέση του πάνω με το κάτω έχει χαθεί. Ο Κhan αντιλαμβανόταν την αρχιτεκτονική με την έννοια του χώρου98. Για αυτόν ένα δωμάτιο είναι ένας μικρός τόπος και κατ’ επέκταση ένα κτίριο είναι μια κοινωνία δωματίων. Ο χαρακτήρας των τόπων καθορίζεται τόσο από τις χωρικές τους ιδιότητες όσο και από τον τρόπο με τον οποίο δέχονται το φως. «Ο ήλιος δεν έχει συναίσθηση του μεγαλείου του μέχρι που το φως του χτύπησε την πλευρά ενός κτιρίου… » έλεγε. Εδώ κάπου συμφωνεί με τον Heidegger ο οποίος περιγράφει τον ελληνικό ναό λέγοντας: «το στίλβωμα και η λάμψη της πέτρας, αν και φαινομενικά αστράφτει μόνο χάρη στον ήλιο, αποκαλύπτει ωστόσο πρώτη στο φως, το φως της μέρας, το εύρος του ουρανού, το σκοτάδι της νύχτας.»

97 Christian Norberg – Schulz, Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου. Κεφ. VII, Ο τόπος σήμερα, εκδ. ΕΜΠ, Σελ. 205 98 Christian Norberg – Schulz, Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου. Κεφ. VII, Ο τόπος σήμερα, εκδ. ΕΜΠ, Σελ. 214

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Η γη- μήτηρ σύμβολο της ενότητας, σφαίρα μητρικός κόλπος, κοιλιά και τάφος των παιδιών της που εκφράζει το γίγνεσθαι και απολλύσθαι. Κοιτάμε κατάματα το παρελθόν στο οποίο καθρεπτίζεται το μέλλον. Προσοχή! Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις και ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον99. Ο κύκλος τελειώνει εδώ!

99 Γιώργος Σεφέρης, 1900-1971, Έλληνας ποιητής, Νόμπελ 1963

95

96

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Κατάλογος βιβλιογραφίας.

Christian Norberg Schulz, Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου. Κεφ. VII, εκδ. ΕΜΠ Claude Levi- Strauss, La Pensee sauvage 1962, (ελληνικά: Άγρια σκέψη), μεταφ. Παπαζήσης, 1977 Esther Solomon (Σολομών Εσθήρ), από το άρθρο: Το αρχαιολογικό μνημείο ως τοπίο: ανθρωπολογικές προσεγγίσεις μιας γεωγραφικής έννοιας, University of Ioannina/ Greece, Department of Fine Arts and Art Sciences Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, Εκδ. Perseus Henry Miller, Πρώτες εντυπώσεις από την Ελλάδα, 1939, ελλην. Μετάφραση 1985 J. Derrida, Khôra, Paris 1993 John Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα 1996 Kurt w. Forster, Monument/ Memory and the Mortality of Architecture, Oppositions 25, 1982 Martin Heidegger, An Introduction to Metaphysics, 1953 Max Jammer , Έννοιες του χώρου - H Iστορία των Θεωριών του Xώρου στη Φυσική - Aπόδοση στα ελληνικά: Tζέλα Λάζαρη, Θάνος Xριστακόπουλος - ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Michel Foucault, Ομιλίες και Γραπτά 1984, Περί αλλοτινών χώρων, (διάλεξη στη λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5ο, Οκτώβριος 1984

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Freidrich Heiler, Φαινομενολογία της Θρησκείας, Μεταφ. Δ. Γ. Δάκουρα, Πανεπιστημιακές Σημειώσεις Θεολογικής Σχολής Αθηνών 1990 Δ’ εξάμηνο.

Friedrich Hölderlin, Ύμνοι, ελεγεία και αποσπάσματα, εκδ. Καστανιώτη, 2006 Pier Vittorio Aureli, The possibility of an absolute Architecture, εκδ. The MIT Press Walter F. Otto, L’ esprit de la religion grecque ancienne, theophania, εκδ. Berg International, Paris 1995 Έλληνες συγγραφείς: Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, Θεσσαλονίκη, εκδ. Βάνιας 1979, 10η έκδοση 1995 Άρτεμις Λεοντή, Τοπογραφίες Ελληνισμού: Χαρτογραφώντας την Πατρίδα, μτφ. Παναγιώτης Στόγια Βάσω Ι. Λαζανά, Friedrich Hölderlin, το λυρικό έργο του ποιητή, Εκδ. Στ. Τσα-πέπας, Αθήνα 1987 Γιώργος Τόλιας, Η κατάσταση των Ελλήνων, Α. Η συγκρότηση του ελληνικού χώρου 1770-1821 _ Εγκυκλοπαίδεια: Ιστορία του Νέου ελληνισμού 1770-2000 _ Τόμος 1 , Αθήνα (Scripta) 1998 Δημήτρης Τζιόβας, Ο μύθος της γενιάς του ’30, εκδ. Πόλις Δώρα Κωστακοπούλου, The Future Governance of Citizenship, Cambridge University Press, 2008 Έλλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα, Εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα 1988

97

98

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Κ. Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα - Από τον Όμηρο στην Ηράκλειτο Σεμινάρια 1982- 1983_ Μετάφ. Ξενοφών Γιαταγάνας _ Επιμέλεια Ελληνικής Εκδ. Ζωή Καστοριάδη _ Εκδ. Κριτική Κ. Καστοριάδης, L’ Institution imaginaire de la societe, Paris, Seuil 1975, [ελλ. Έκδοση Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, Αθήνα, Ράππας 1981] Κυριάκος Σιμόπουλος, Ξενοκρατία μισελληνισμός και υποτέλεια, εκδ. Στάχυ, Αθήνα, 1997 Κωνσταντίνος Μωραΐτης, Εισαγωγικό σημείωμα για το τοπίο και την κληρονομιά του πολιτισμού, Επεξηγώντας τον όρο Τοπίο και τη γενική σχέση του με τα κληροδοτήματα του πολιτισμού,άρθρο στο www.monumenta. org_articles Κώστας Τσιαμπάος, Άρθρο: Ελληνικές και άλλες εκδοχές της ελληνικότητας, ιστοσελίδα academia.edu Λεωνίδας Μανωλόπουλος, Η γένεση και οι πρώτες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘’φιλέλλην’’ κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή, Εγνατία Επ. Φιλ. Σχολ. Θεσσαλονίκης- τμ. Ιστορίας & Αρχαιολογίας, τομ.2, 1990 Λουκία Δρούλια, « Ο φιλελληνισμός από το 1821 ως το 1823», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. ΙΒ, 1975 Λουκία Δρούλια, «Ο Φιλελληνισμός. Φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό πολιτικό κίνημα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τομ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2003 Λουκία Δρούλια, «Στροφή του Ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τον Ελληνι-σμό», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. ΙΑ, (1975) Μετ. Μ.Ι. Γιόση, Jean- Pierre Vernant, «Ανάμεσα στο μύθο και την πολιτική», Εκδ. Σμίλη, 2003

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Μεταφ. Γιώργος Ξηροπαϊδης, Martin Heidegger, «Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτε-σθαι», Εκδ. Πλέθρον Μεταφ. Μ.Ι. Γίοση, Jean Pierre Vernant, «Μύθος και θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα», Εκδ. Σμίλη, 2000 Νικόλαος Τωμαδάκης, «Περί των αιτίων του Φιλελληνισμού», Αθηνά, τομ. 59, 1955 Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, Εκδ. Καζαντζάκη, 2009 Νίκος Παναγιωτόπουλος, Τοπίο και εθνική ταυτότητα, Φλώρινα 2011, Τμήμα εικαστικών και εφαρμοσμένων τεχνών Φλώρινας. Παναγιώτης Ν. Δουκέλλης , Το ελληνικό τοπίο, Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, Εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005 Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, εκδ. Futura, 2006 Πηνελόπη Πετσίνη, «Το τοπίο ως πολιτισμικό μέσο», Φλώρινα 2011 Στέφανος Παπαγεωργίου, Από το γένος στο έθνος. Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους, εκδ. Παπαζήσης, 1821-1862 Φανή‐ Μαρία Τσιγκάκου, «The Rediscovery of Greece: Travellers and Painters of the Romantic Era», εκδ.

Thames & Hudson, Λονδίνο 1981

99

100

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΛΙΘΟΙ

Διαδικτυακές πηγές. www.britannica.com www.greek-language.gr www.monumenta.org www.en.wikipedia.org www.ekivolos.gr www.archdaily.com www.tektonikadromena.blogspot.gr

Το ελληνικό τοπίο φορέας πολιτισμού

Παρατηρήσεις.

1) Κομμάτια αρχαίου κειμένου που εμφανίζονται στο τεύχος έχουν αποδοθεί σε μονοτονικό σύστημα για λόγους πρακτικούς καθώς η γραμματοσειρά που έχει επιλεγεί για το τεύχος δεν υποστηρίζει πολυτονικούς χαρακτήρες.

2) Γνωσιακές πηγές θα πρέπει να θεωρηθούν και οι αναρρίθμητες σημειώσεις (προσωπικές και μη) από το μάθημα της Σχολής Αρχιτεκτόνων - Το φανταστικό μουσείο - Ειδ. Θέματα 7ου & 8ου εξαμήνου, με διδάσκουσα την κα. Ξένου, που έχω παρακολουθήσει αλλά και οι αλλεπάλληλες πολύωρες διορθώσεις μαθήματα που πραγματοποιούσαμε όλους αυτούς τους μήνες με την κα. καθηγήτρια.

3) Η φωτογραφία του μεσόφυλλου απεικονίζει ένα πρόσφατο έργο του Richard Serra στην ερήμο του Qatar.

101

ΒΑΛΤΙΚΟΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ ΑΘΗΝΑ - ΙΟΥΛΙΟΣ 2015