ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ : ΑΠΟ ΤΟ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΤΟ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟ 05.02.2010
ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ: Πρώιμες εκδηλώσεις – Αντιμετώπιση Αντώνιος –Οδυσσέας Βιάζης , ιατρός Παιδοψυχιατρικής Μονάδας Ψυχ. Κλινικής Π.Γ.Ν.Π. Ριο
Dr.Heinrich Hoffmann – Der Struwwelpeter, Φρανκφούρτη 1845 Ο ΖΑΝΗΣ ΤΟ ΖΙΖΑΝΙΟ « Ο Ζανής να κάτσει στο τραπέζι χωρίς να κουνιέται και να παίζει για να φάμε ήσυχα καμιά φορά! » λέει μια μέρα ο πατέρας αυστηρά. Κι η μητέρα πάλι τα δικά της : από τώρα κλαίει τα γυαλικά της. Μα ο Ζανής δεν δίνει σημασία. Δεν αντέχει την ακινησία. Τράμπα-τραμπαλίζεται κι ούτε που ζαλίζεται και κουνάει το κεφάλι πίσω-μπρος και πίσω πάλι, Πότε τρένο, πότε βάρκα με κουπιά. « Μη δεν υποφέρεσαι άλλο πια ! »
Sir George Frederick Still, The Lancet , 1902 Περιγράφει 43 παιδιά τα οποία παρουσίαζαν υπερκινητικότητα, προκλητικότητα, διαταραχές στην συγκέντρωση της προσοχής, παρορμητική συμπεριφορά και αδυναμία στην αναστολή των αυτόματων αντιδράσεων. Κατά την εκτίμηση του, η κυρίαρχη δυσκολία των παιδιών ήταν το έλλειμμα στην ‘ηθική βούληση’ (moral defect) και στον ‘ηθικό έλεγχο της συμπεριφοράς’ ,το οποίο είχε οργανικό υπόστρωμα.
Strauss / Lehtinen, 1947 Θεωρία της εγκεφαλικής βλάβης : συμπτώματα ανάλογα με αυτά που περιέγραφε ο Still , εμφα νίζονταν σε άτομα που είχαν τραυματιστεί στο κεφάλι ή είχαν περάσει εγκεφαλίτιδα.
Kessler , 1960 Ο όρος ‘εγκεφαλική βλάβη’ δίνει τη θέση του σε εκείνον της ‘ ελάχιστης εγκεφαλικής δυσλειτουργίας ’ .
•
Η ενεργητικότητα και η αυξημένη κινητική δραστηριότητα αποτελούν φυσιολογικά χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς των παιδιών κατά την προσχολική ηλικία.
•
Έλλειψη ειδικών κι αξιόπιστων ψυχομετρικών εργαλείων που να προδιορίζουν τις τυπικές αναπτυξιακές καμπύλες της κινητικής δραστηριότητας , της παρορμητικότητας , του εύρους της προσοχής και της ανυπάκοης συμπεριφοράς σε αυτό το ηλικιακό φάσμα.
ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΙΕΣ – «ΕΛΑΦΡΥΝΤΙΚΑ»
« Είναι μικρός ακόμα , γι αυτό φέρεται έτσι ! Μεγαλώνοντας θα ωριμάσει και θα αλλάξει. »
« Του κάνουμε όλα τα χατίρια και τον έχουμε κακομάθει. »
« Έτσι ήμουν κι εγώ, δεν άκουγα κανέναν και δεν έπαιρνα τα γράμματα. Τώρα όμως είμαι μια χαρά !»
« Αυτό το παιδί είναι αντιδραστικό και ξεροκέφαλο . Έτσι είναι ο χαρακτήρας του…»
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΟΔΟΙ (DEVELOPMANTAL PATHWAYS) κατά την πρώτη παιδική ηλικία
Πολλά από τα παιδιά που εκδηλώνουν υπερκινητική συμπεριφορά σε πρώιμο στάδιο της ανάπτυξης τους δεν συνεχίζουν να εκδηλώνουν σημαντικού βαθμού προβλήματα κατά την προσχολική και σχολική ηλικία.
Μικρά παιδιά με υπερκινητική συμπεριφορά που συνιστά διαταραχή παρουσιάζουν ύφεση ή υποχώρηση των συμπτωμάτων.
Η ακραία μορφή της υπερκινητικής συμπεριφοράς ,συχνά συνυπάρχει με την αντιδραστική/ ανυπάκοη - επιθετική συμπεριφορά, οπότε και υπάρχει αυξημένη πιθανότητα έκφρασης χρόνιας ΔΕΠ-Υ.
Η υπερκινητική συμπεριφορά του νηπίου έχει την τάση να προκαλεί αρνητική γονική αντίδραση και να εγκαθιστά συνεχή αρνητική επανατροφοδότηση στην αλληλεπίδραση γονέα-παιδιού.
Η ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΑΝ ΣΥΜΠΤΩΜΑ
Σε μεγάλο φάσμα ψυχοπαθολογίας ( άγχος-κινητική ανησυχία, κατάθλιψη- ψυχοκινητική διέγερση , μανία – υπερβολική ομιλητικότητα και ενέργεια , αυτιστική διαταραχή )
Σε παιδιά που βιώνουν στρεσσογόνες καταστάσεις (ενδοοικογενειακή βία , επιθετικότητα, γονική ψυχοπαθολογία ) δυσκολίες στη σχέση γονέα παιδιού
Σαν παρορμητικότητα σε παιδιά ανυπάκουα – αντιδραστικά ή επιθετικά (σε βαθμό να λαμβάνουν την διάγνωση της εναντιωματικής προκλητικής διαταραχής )
Στα πλαίσια ΔΕΠ-Υ
ΔΕΠ-Υ – ΠΟΛΥΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ (Ι) Νευρο-αναπτυξιακή διαταραχή με : Α. σαφές οργανικό υπόστρωμα και λειτουργικές διαταραχές της εγκε – φαλικής δραστηριότητας - μείωση όγκου εγκεφαλικών δομών ( παρεγκεφαλίδα, πρόσθια μετωπιαία χώρα, βασικά γάγγλια ) - απώλεια φυσιολογικής εγκεφαλικής συμμετρίας ( κυρίως δεξιά ) - μειωμένη ενεργοποίηση στον προμετωπιαίο φλοιό, στο ραβδωτό σώμα και αυξημένη ενεργοποίηση της περιοχής του ινιακού λοβού
Β. ισχυρή γενετική επιβάρυνση - ένα παιδί έχει 57% πιθανότητα να εμφανίσει ΔΕΠ-Υ , αν ένας γονέας εμφανίζει την ίδια διαταραχή - 25 % των παιδιών με ΔΕΠ-Υ έχουν γονέα που πληρεί τα διαγνωστικά κριτήρια για ΔΕΠ-Υ
Γ. συσχέτιση με πρώιμα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά του βρέφους - ‘δύσκολο’ ταπεραμέντο – προβλήματα προσαρμογής ( ευερεθιστότητα – συνεχές ,συχνό κλάμα, δυσκολίες στον ύπνο και στην λήψη τροφής ) - ‘ήπια’ νευρολογικά σημεία *
ΔΕΠ-Υ - ΠΟΛΥΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ (ΙΙ) Δευτερογενείς παράγοντες (συντήρησης ) : Δ. Περιβαλλοντικοί παράγοντες – επίκτητοι βιολογικοί 1. 2. 3. 4. 5.
μητρικό κάπνισμα, χρήση οινοπνεύματος και λήψη ναρκωτικών κατά την κύηση μεταβολικά νοσήματα της μητέρας ( διαβήτης, φαινυλκετονουρία ) περιγεννητικές βλάβες του εγκεφάλου ( υποξία ) πρόωρος τοκετός - ανωριμότητα, χαμηλό βάρος γέννησης εγκεφαλική βλάβη (π.χ επιληψία, εγκεφαλίτιδα, μηνιγγίτιδα ) - κρανιοεγκεφαλική κάκωση κυρίως στο προσθιομετωπιαίο και υποφλοιώδες σύστημα 6. περιβαλλοντικές τοξίνες ( μόλυβδος, ψευδάργυρος, PCBs )
Ε. Περιβαλλοντικοί παράγοντες – ψυχοκοινωνικοί 1. διαταραχές δεσμού [ πρώιμη αποστέρηση, χαοτικό/ασυνεπές οικογενειακό περιβάλλον, ιδρυματική φροντίδα ] 2. συνθήκες κοινωνικής αντιξοότητας ( χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο, μητρική κατάθλιψη, πατρική εγκληματικότητα , διαταραγμένες ενδοοικογενειακές σχέσεις , επιθετική/ επικριτική στάση γονέα ) 3. μεταβατικές περίοδοι (π.χ είσοδος στο σχολείο) 4. αρνητικές ( επικριτικές, παρεμβατικές, περιοριστικές ) γονικές πρακτικές διαπαιδαγώγησης
ΔΕΠ-Υ : ΠΟΛΥΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ (ΙΙΙ)
Α. Ανώτερες γνωστικές λειτουργίες Β. Διαδικασίες κινητοποίησης Γ. Βασικά στάδια επεξεργασίας των πληροφοριών
1. Ελλείμματα στις εκτελεστικές λειτουργίες : - μνήμη εργασίας (working memory) - σχεδιασμός (planning) - έλεγχος αναστολής αντίδρασης (inhibitory control) - ευελιξία προσοχής (attention flexibility) 2. Μη ανοχή στην αναβολή (delay intolerance) της ανάγκης για ικανοποίηση των επιθυμιών
ΔΕΠ-Υ : ΥΠΟΤΥΠΟΙ – ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ - ΕΚΒΑΣΗ
Δ/ΧΗ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ/ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ - ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΤA DSM-IV-TR (I) Είτε το (1) είτε το (2) : 1. Έξι (6) ή περισσότερα από τα παρακάτω συμπτώματα απροσεξίας έχουν επιμείνει για τουλάχιστον 6 μήνες σε βαθμό που είναι δυσπροσαρμοστικός και ασύμφωνος με το αναπτυξιακό επίπεδο : α. συχνά αδυνατεί να εστιάσει την προσοχή του σε λεπτομέρειες ή κάνει λάθη απροσεξίας στο σχολείο ,στη δουλειά ή άλλες δραστηριότητες β. συχνά δυσκολεύεται να διατηρήσει την προσοχή του σε καθήκοντα ή σε δραστηριότητες παιχνιδιού γ. συχνά δεν φαίνεται να ακούει όταν του μιλούν κατευθείαν δ. συχνά δεν ακολουθεί μέχρι τέλους οδηγίες και αδυνατεί να τελειώσει σχολικές εργασίες, μικροθελήματα ή υποχρεώσεις στο χώρο εργασίας ε. συχνά έχει δυσκολία να οργανώσει καθήκοντα και δραστηριότητες στ. συχνά αποφεύγει, δεν του αρέσουν ή είναι απρόθυμο να εμπλακεί σε καθήκοντα που απαιτούν σταθερή και διαρκή νοητική προσπάθεια ζ. συχνά χάνει πράγματα απαραίτητα για καθήκοντα ή δραστηριότητες η. Συχνά διασπάται εύκολα η προσοχή του από εξωτερικά ερεθίσματα θ. Συχνά ξεχνά καθημερινές δραστηριότητες
Δ/ΧΗ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ/ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ - ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΤΑ DSM-IV-TR (II) 2.
Έξι (6) ή περισσότερα από τα παρακάτω συμπτώματα υπερκινητικότητας – παρορμητικότητας έχουν επιμείνει για τουλάχιστον 6 μήνες σε βαθμό δυσπροσαρμοστικό και ασύμφωνο με το αναπτυξιακό επίπεδο : Υπερκινητικότητα α. συχνά κινεί νευρικά χέρια και πόδια ή στριφογυρνά στη θέση του β. συχνά σηκώνεται από τη θέση του στη τάξη ή σε άλλες καταστάσεις στις οποίες το αναμενόμενο είναι να παραμείνει καθισμένο γ. συχνά τρέχει γύρω γύρω ή σκαρφαλώνει με τρόπο υπερβολικό και σε καταστάσεις όπου αυτή η συμπεριφορά δεν ταιριάζει δ. συχνά δυσκολεύεται να παίζει ή να εμπλέκεται σε δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου ήσυχα ε. συχνά μιλά υπερβολικά Παρορμητικότητα στ. συχνά ξεστομίζει απερίσκεπτα απαντήσεις πριν ολοκληρωθούν οι ερωτήσεις ζ. συχνά δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του η. Συχνά διακόπτει ή «χώνεται» σε άλλους
Δ/ΧΗ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ/ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ - ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΚΑΤΑ DSM-IV-TR (III) Β.
Μερικά συμπτώματα υπερκινητικότητας – παρορμητικότητας ή απροσεξίας που προκάλεσαν έκπτωση ήταν παρόντα πριν την ηλικία των 7 ετών.
Γ.
Κάποια έκπτωση από τα συμπτώματα είναι παρούσα σε δυο ή περισσότερους τομείς ( στο σχολείο [ή την εργασία] και στο σπίτι ).
Δ.
Πρέπει να υπάρχει σαφής απόδειξη κλινικά σημαντικής έκπτωσης στην κοινωνική , σχολική ή επαγγελματική λειτουργικότητα.
Ε.
Τα συμπτώματα δεν συμβαίνουν αποκλειστικά κατά τη διάρκεια της πορείας κάποιας Βαριάς Διάχυτης Διαταραχής της ανάπτυξης , της Σχιζοφρένειας ή άλλης Ψυχωτικής Διαταραχής και δεν εξηγούνται καλύτερα ως κάποια άλλη ψυχική διαταραχή ( π.χ Διαταραχή της Διάθεσης , Αγχώδης Διαταραχή, Διασχιστική Διαταραχή ή Διαταραχή της Προσωπικότητας ).
ΠΟΡΕΙΑ ΔΕΠ-Υ
Τα 2/3 των παιδιών που στο νηπιαγωγείο εντοπίστηκαν με πιθανότητα εμφάνισης ΔΕΠ-Υ , ανταποκρίνονται πλήρως στα κριτήρια στην Β’ Δημοτικού.
Το 70 % των ατόμων με ΔΕΠ-Υ κατά την σχολική ηλικία, εξακολουθεί να πληροί τα κριτήρια και κατά την εφηβεία. Τα συμπτώματα της υπερκινητικότητας μπορεί να περιορίζονται, όμως δεν υποχωρούν αυτά της παρορμητικότητας και της απροσεξίας. Οι έφηβοι μπορεί να βιώνουν την υπερκινητικότητα σαν αίσθημα ‘εσωτερικής’ ανησυχίας και την παρορμητικότητα με λεκτικά ξεσπάσματα.
1 στους 25 ενήλικες (4%) εμφανίζει υπολειμματικά στοιχεία της διαταραχής.
ΜΑΘΗΣΙΑΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ / ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ
Διαταραχές της γλώσσας ( αντίληψης/ έκφρασης ) 8-30 %
Διαταραχές της ανάγνωσης 15-40 %
Διαταραχή μαθηματικών ικανοτήτων 10-25 %
Διαταραχές της γραπτής έκφρασης 65 % (!;)
- Διπλάσιες πιθανότητες για επανάληψη της τάξης - Τριπλάσιες πιθανότητες για διακοπή της φοίτησης στο Γυμνάσιο - 8-10 % χαμηλότερες επιδόσεις σε ανάγνωση και αριθμητική με άμεσο βαθμολογικό αντίκτυπο ( 0,7 μονάδες χαμηλότερος μέσος όρος στην τριτοβάθμια εκπαίδευση
ΣΥΝΥΠΑΡΧΟΥΣΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
Εναντιωματική / προκλητική διαταραχή 40 % Σημ: Μπορεί να φτάσει και το 60 % στα άτομα που παραπέμπονται, λόγω της ΔΕΠ-Υ σε Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα.
Διαταραχές της διάθεσης / αγχώδεις διαταραχές 38 %
Διαταραχή διαγωγής 14 % Σημ : Το ποσοστό ανέρχεται στο 50 % στα κλινικά δείγματα.
Σοβαρά tics - Σύνδρομο Tourette 11 %
ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
ο υψηλός δείκτης νοημοσύνης του παιδιού
η ικανότητα εδραίωσης θετικών κοινωνικών επαφών και φιλικών σχέσεων κατά την παιδική ηλικία (ενδεικτικά υγιούς συναισθηματικής προσαρμογής)
το υψηλό μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας
η δυνατότητα πρόσβασης σε κατάλληλες υπηρεσίες και η έγκαιρη απαρτίωση ενός εξατομικευμένου προγράμματος παρέμβασης
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΤΙΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ
ή
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ – ΔΟΜΗ ΤΑΞΗΣ – ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΡΓΟ (Ι)
Μια ολιγομελής τάξη, απαλλαγμένη από ‘παράσιτα’ ( άσχετα ή υπερβολικά ερεθίσματα ), με διακριτούς χώρους για κάθε δραστηριότητα και με διάταξη των θέσεων που να εξασφαλίζει εύκολη βλεμματική επαφή με κάθε έναν από τους μαθητές.
Τοποθέτηση του παιδιού σε μια θέση κοντά του και μακριά από σημεία που προκαλούν διάσπαση προσοχής όπως η πόρτα ή το παράθυρο.
Καλά δομημένο και προβλέψιμο πρόγραμμα δραστηριοτήτων – Σαφείς κανόνες (αναρτώμενοι πίνακες – οπτικά βοηθήματα )
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ – ΔΟΜΗ ΤΑΞΗΣ – ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΡΓΟ (ΙΙ)
Αλλαγή του τρόπου διδασκαλίας , ώστε να γίνει πιο ζωντανή , διασκεδαστική και ευέλικτη : - αυξομειώσεις στο ρυθμό και ελεγχόμενες εναλλαγές δραστηριοτήτων για να ελαχιστοποιείται η κούραση και η μονοτονία - μικρά διαλείμματα φυσικών δραστηριοτήτων - συχνές παραγγελίες π.χ βοήθεια με τον οπτικοακουστικό εξοπλισμό , καθάρισμα του πίνακα, περιποίηση φυτών
Μείωση του σχολικού έργου , ώστε να καλύπτεται η ικανότητα διατήρησης της προσοχής του παιδιού και να παραμένει υψηλό το κίνητρο για μάθηση.
ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
Μίμηση προτύπου : φωναχτή σκέψη ( και μέσω κούκλας ), παραδείγματα εφαρμογών
Επεξηγήσεις – καθοδηγούμενη εξάσκηση
Διάταξη και σειροθέτηση πληροφορίας με παραδείγματα – μέθοδος της σκαλωσιάς
Τμηματική βοήθεια , υπενθυμητές , βοηθητικές ερωτήσεις , συγκεκριμένη ανατροφοδότηση
* Διδασκαλία από μαθητή σε μαθητή ( ‘study buddy’ )
ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
Οπτικά και μνημονικά βοηθήματα : εικόνες, ζωγραφιές, εργαλεία, ( πλάνα εργασίας, κατάλογοι, μνημονικά μέσα , διαγράμματα )
Οργανωτές περιεχομένου : γραφικά ή πλάνα οργάνωσης, σημαντικές ιστοσελίδες
Τεχνολογικά βοηθήματα και μέσα ενημέρωσης , επεξεργαστές λέξεων, βοηθητική τεχνολογία , πολυμέσα , ταινίες
ΓΝΩΣΙΑΚΟΙ – ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ
Προγράμματα τροποποίησης της συμπεριφοράς Οι εκπαιδευτικοί πρέπει : να αντιδρούν άμεσα στην συμπεριφορά του παιδιού επιβάλλοντας τις κατάλληλες συνέπειες και να παρέχουν ξεκάθαρα και με συνέπεια θετικές ή αρνητικές ενισχύσεις Προγράμματα διαχείρησης με ανταλλάξιμες αμοιβές να ισορροπούν ανάμεσα στον έπαινο και την τιμωρία με γνώμονα ότι οι αμοιβές είναι πιο σημαντικές από τις ποινές. Γνωσιακά προγράμματα παρέμβασης Αυτοκαθοδήγηση Αυτοπαρατήρηση π.χ τεχνική της χελώνας Αυτοεποπτεία Αυτοαξιολόγηση – αυτοενίσχυση
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
1.
ΤΟ ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟ ΠΑΙΔΙ : Οι δυσκολίες του στη μάθηση και συμπεριφορά επιμέλεια : Ε.Κάκουρος , εκδ. Ελληνικά Γράμματα
2.
ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ Ι. Τσιάντης και συν., εκδ. Καστανιώτης
3.
ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΙΑ ΕΠΙΤΥΧΙΑ : Εγχειρίδιο Εκπαιδευτικών για ΔΕΠ-Υ R. Martinussen/ R.Tannock – επιμέλεια : Α. Ρούσου και συν. , εκδ. Ελληνικά Γράμματα
4.
ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΑΣΤΟΛΗ ΚΑΙ ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ επιμέλεια : Ε. Λαζαράτου , εκδ. Βήτα
ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΠΟΛΥ !