ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ «ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: Η προσέγγιση του Orff – Schulwerk στην προσχολική αγωγή»
Γεροντίνη Αργυρή
Διπλωματική εργασία υπό την εποπτεία των: κ. Μουρίκη Αλεξάνδρας κ. Βάου Αντωνίου κ. Παρπαρούση Γεωργίας
Περιλαμβάνονται τα κεφάλαια: «ΠΟΝΤΙΚΟΣ ΚΑΡΑΒΟΚΥΡΗΣ» «ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ»
ΠΑΤΡΑ ΙΟΥΝΙΟΣ 2002
«Ο ΠΟΝΤΙΚΟΣ ΚΑΡΑΒΟΚΥΡΗΣ»
Στη συνέχεια θα παρουσιάσω ένα πλάνο μαθημάτων, βασισμένα σε ένα παραδοσιακό δημοτικό τραγούδι, το «ποντικός καραβοκύρης». Ο κάθε εκπαιδευτικός μπορεί να εμπλουτίσει ή και να παραλείψει κάποια στοιχεία, ανάλογα με το ενδιαφέρον και την ανταπόκριση των παιδιών, αλλά και το χρόνο που διαθέτουν. ΠΡΩΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Διηγούμαστε στα παιδιά το εξής παραμύθι: «Μια φορά και έναν καιρό ζούσε ένας καραβοκύρης1 ποντικός μαζί με την γυναίκα του, την κυρία ποντικίνα και τα δύο του παιδιά, τα μικρά ποντικάκια. Μαζί τους ζούσε και η γιαγιά ποντικίνα. Το σπίτι τους ήταν χτισμένο κοντά στη θάλασσα. Όμως μια μέρα ξέσπασε μία φοβερή καταιγίδα και ένα τεράστιο κύμα, παρέσυρε το σπίτι του ποντικού και έτσι δεν είχαν που να κοιμηθούν το βράδυ. Ο ποντικός στενοχωρήθηκε πολύ και προσευχήθηκε στη Παναγία για να τον βοηθήσει. Όταν έφτασε το βράδυ ο ποντικός και η οικογένεια του κοιμήθηκαν κάτω από ένα βράχο για να φυλαχτούν από το κρύο. Ο ποντικός στον ύπνο του είδε ένα παράξενο όνειρο. Είδε έναν άγγελο να του παραγγέλνει ένα μοναστήρι… … Το πρωί πετάχτηκε γρήγορα στη βάρκα του και …» Αφήνουμε το παραμύθι χωρίς τέλος για να κινήσουμε την περιέργεια των παιδιών. Του λέμε ότι γνωρίζουμε ένα τραγούδι, για το τι απέγινε ο ποντικός και ρωτάμε αν θέλουν να το μάθουν να το τραγουδάνε. Παραλλαγή: μπορούμε αν θέλουμε να πραγματοποιήσουμε και μία γλωσσική δραστηριότητα, να ζωγραφίσουμε δηλαδή κάρτες σχετικές με το θέμα του τραγουδιού και να ζητήσουμε από τα παιδιά να μας τις περιγράψουν και στη συνέχεια να κατασκευάσουν το δικό τους παραμύθι. Πριν όμως τραγουδήσουμε το τραγούδι, εξοικειώνουμε τα παιδιά με το ρυθμό του. Το τραγούδι είναι γραμμένο σε 8/82 (ή 4/4 για πιο αργά). Ξεκινά από το τελευταίο τέταρτο, δηλαδή οι στίχοι ξεκινούν με μη- τονισμένη συλλαβή. Στη ρυθμική άσκηση θα παρουσιαστεί ως εξής:
1 2
Εξηγούμε τη λέξη στα παιδιά. Καραβοκύρης= ο κύριος του καραβιού= ο καπετάνιος, ο πλοίαρχος. Τα 4/4 και τα 8/8 είναι ΣΥΝΘΕΤΑ ΜΕΤΑ (δηλαδή τα μέρη τους είναι πολλαπλάσια του 2 ή του 3)
Απαγγέλλουμε ρυθμικά τη φράση όλοι μαζί, τονίζοντας το πρώτο χρόνο κάθε μέτρου. Σκόρπιοι στο χώρο, συνεχίζουμε ρυθμό και λόγο, συντονίζοντας όμως και το βήμα μας. Χωρίζουμε σε δύο ομάδες. Η πρώτη χτυπά παλαμάκια έως το «και». Η δεύτερη χτυπά τα χέρια στους μηρούς από το «τα» και μετά. Την αρχή «Ο»… την τραγουδάμε εμείς και συνεχίζουμε τη φράση. Εναλλαγή των ομάδων. Στην επόμενη φάση, οι ηχηρές κινήσεις θα αντικατασταθούν με δύο διαφορετικά κρουστά. [Για να είναι επιτυχής, η χρήση των κρουστών οργάνων απαιτείται η γνώση της ποικιλίας των ήχων που παράγουν. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να γνωρίζει τη σωστή χρήση του οργάνου καθώς και την ποιότητα του οργάνου. Θα παρουσιάσει το κάθε όργανο ξεχωριστά. Το παίζει και το ονομάζει και αφήνει τα παιδιά να γνωρίσουν το μέγεθος του οργάνου, το σχήμα, το υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένο, τον ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ήχο, τη διάρκεια και τονικότητά του.] Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ταμπουρίνο και κασετίνα ή ταμπουρίνο και ντέφι. Τα παιδιά είναι καλύτερα όταν παίζουν κάποιο όργανο να κάθονται σε ημικύκλιο. Στη συνέχεια μαθαίνουμε το τραγούδι. Σύμφωνα με τη δομή του τραγουδιού οι δύο πρώτοι στίχοι τραγουδιούνται το ίδιο με τους επόμενους δύο, ενώ η μελωδία αλλάζει στη δεύτερη στροφή. Παρουσιάζουμε το τραγούδι και τραγουδάμε από την αρχή έως το τέλος. Επαναλαμβάνουμε, συνοδεύοντας με κάποιο από τα κρουστά που παίξαμε. Εκτελούμε και με κάποιο μελωδικό όργανο αν είναι δυνατόν. Καλούμε τα παιδιά να τραγουδήσουν, ενώ παίζουμε τη μελωδία. Τέλος προσθέτουμε ένα άλλο κρουστό για bordum (ίσον) π.χ. ένα ντέφι, που θα χτυπά ένα (ή και περισσότερα παιδιά) στην αρχή κάθε μέτρου, ενώ τα υπόλοιπα παιδιά τραγουδούν.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΑΘΗΜΑ: Ζητάμε από κάποιο παιδί να μας θυμίσει το παραμύθι και αναρωτιόμαστε αν κάποια παιδιά θυμούνται και το τραγούδι, γιατί εμείς «το ξεχάσαμε». Στη συνέχεια προσωποποιούμε τους ήρωες. Επιλέγουμε ένα παιδί να κάνει το ποντικό καραβοκύρη, δύο για τα ποντικάκια και δύο κορίτσια να κάνουν τη μαμά και τη γιαγιά ποντικίνα. Ζητάμε από
τα υπόλοιπα παιδιά να κάτσουν σε παράλληλες, ευθείες σειρές και να μιμηθούν με το σώμα τους, τη θάλασσα. Η «ποντικοοικογένεια» βρίσκεται στο «σπίτι» τους (ένα τραπέζι με καρέκλες). Όταν έρχεται η τρικυμία, τα παιδιά- θάλασσα σηκώνουν ψηλά τα χέρια και κινούνται προς «το σπίτι». Για τον ήχο της θάλασσας, δίνουμε σε δύο- τρία παιδιά μαράκες, τις οποίες κουνάνε πολύ ελαφρά. Τέλος, συγκεντρωνόμαστε σε κύκλο και τραγουδάμε με συνοδεία κρουστών (πρώτη ομάδα) και ελεύθερου χορού (δεύτερη ομάδα).
ΤΡΙΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Μπορούμε να αφιερώσουμε ένα μάθημα στη κατασκευή αυτοσχέδιων μουσικών οργάνων και ηχητικών αντικειμένων, που θα αποδίδουν ήχους σχετικούς με τη θάλασσα. Έτσι σε συνδυασμό με το θέμα του τραγουδιού μπορούμε να προετοιμάσουμε μία δραματοποίηση με οπτικοακουστικό υλικό σχετικό με τη θάλασσα. Πριν προχωρήσουμε στην κατασκευή μπορούμε να αναφέρουμε στα παιδιά τα παιδικά όργανα και ηχητικά αντικείμενα που συνήθιζαν να κατασκευάζουν παλαιότερα. Αυτά σύμφωνα με την καταγραφή του Φ. Ανωγειανάκη3, είναι:
Τα ΖΙΛΙΑ, το ΤΡΙΓΩΝΟ, η ΜΑΣΑ, η ΤΖΑΜΑΛΑ, το ΤΟΥΜΠΕΛΕΚΙ και το ΚΟΣΚΙΝΟ
(Μέγαρα Αττικής) είναι όργανα που χρησιμοποιούσαν τα παιδιά για να συνοδεύσουν τα κάλαντα.
Οι ΡΟΚΑΝΕΣ, που χτυπούσαν τα παιδιά της Ρόδου, στην Ανάσταση και τραγουδούσαν:
«Ελάτε εις την εκκλησιά και ψάλλουν οι παπάδες και βγάλλουν την Ανάσταση με τες χρυσές λαμπάδες»
Το ΜΟΝΟΤΣΑΜΠΟΥΝΟ (μικρή τσαμπούνα) που βοηθούσε τα παιδιά να εξασκηθούν στο
παίξιμο της κανονικής τσαμπούνας.
Τα ΧΑΡΤΑΚΙΑ ΣΤΟ ΧΑΡΤΑΕΤΟ ή στο ποδήλατο, που κρεμάνε τα παιδιά ακόμα και
σήμερα για να ακούγεται ένα θρόισμα, από την τριβή μεταξύ τους.
3
ΑΝΩΓΕΙΑΝΑΚΗΣ Φ., Ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα. Εκδ. Β’, Αθήνα, ΜΕΛΙΣΣΑ, 1991, σελ. 25-42.
Τα ΑΝΑΜΜΕΝΑ ΚΑΡΒΟΥΝΑ έβαζαν τα παιδιά στη Χρυσή της Καστοριάς πάνω σε μία
πέτρα που προηγουμένως είχαν φτύσει και τη χτυπούσαν με κόπανο ή με σφυρί, ώστε να εκπυρσοκροτήσουν.
Οι ΝΟΥΝΟΥΡΕΣ από όστρακα σαλιγκαριού, καλάμια και τσιγαρόχαρτο.
Η ΦΟΥΣΚΑ (κύστη του γουρουνιού) γινόταν και αυτή παιδικό ηχητικό παιχνίδι.
Διάφορα χορδόφωνα που φτιάχνονταν από τα παιδιά με καλάμια, ξύλα, φυτικές ίνες και
άλλα υλικά, όπως η ΑΡΤΗΚΟΛΥΡΑ (Κρήτη), οι ΤΑΜΠΟΥΡΑΔΕΣ (Ηπειρωτική Ελλάδα) και το ΔΙΟΛΙ.
Οι ΣΦΥΡΙΧΤΡΕΣ ή ΛΑΛΙΤΣΕΣ που κατασκευαζαν τα παιδιά από διάφορα υλικά, που
έβρισκαν στη φύση.
Ο καρπός της ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΗΣ ήταν ηχητικό αντικείμενο για τα παιδιά της Κρήτης καθώς
πετώντας τον, σβουριχτά παράγει έναν ήχο που μοιάζει με το βόμβο της μέλισσας.
Για την κατασκευή των αυτοσχέδιων μουσικών οργάνων, θα χρησιμοποιήσουμε κυρίως άχρηστα υλικά όπως κουτιά από κονσέρβες και μπουκάλια. Αυτό μας δίνει την αφορμή να μιλήσουμε για την ανακύκλωση των υλικών και τα οφέλη που προκύπτουν από αυτή. Πιο συγκεκεριμένα: 1.
Χρησιμοποιώντας πλαστικά μπουκάλια διαφόρων μεγεθών, μπορούμε να αποδώσουμε τον
ήχο της θάλασσας, γεμίζοντάς τα νερό, κατά το ¼ ώστε να μπορεί να κυλά όταν κινούμε το μπουκάλι. Με γυάλινα μπουκάλια αναψυκτικών, μπορούμε να αποδώσουμε τον ήχο του αέρα, κρατώντας όρθια τα μπουκάλια κοντά στο στόμα και φυσώντας στο στόμιό τους. 2.
Σε μεταλλικά κουτιά από κονσέρβες που έχουμε διακοσμήσει εξωτερικά, τοποθετούμε
πετραδάκια ή σκάγια ή όσπρια ή χάνδρες κ.τ.λ. Η ελαφρώς κυκλική μετακίνηση θα παράγει τον ήχο από τις πέτρες που παρασέρνει η θάλασσα. 3.
Τα βότσαλα διαφόρων μεγεθών – τα οποία μπορούν να διακοσμήσουν τα παιδιά με
χρώματα – μπορούν να λειτουργήσουν ως κρουστά. Στο ένα χέρι κρατάμε ένα πλατύ βότσαλο, το οποίο χτυπάμε με ξύλινη μπαγκέτα ή με ένα άλλο μικρό βότσαλο. 4.
Μία πιο πολύπλοκη κατασκευή είναι ο Σωλήνας της Βροχής.
Υλικά: 1 κύλινδρος από χαρτί 30-150 εκ. – χειροτρύπανο – οδοντογλυφίδες – κόλλα – χάνδρες, σκάγια, στραγάλια – κολλητική ταινία – 2 μεμβράνες πλαστικές – ψαλίδι.
Περιγραφή κατασκευής: σημαδεύουμε και ανοίγουμε μικρές τρύπες στην επιφάνεια του σωλήνα, ώστε να σχηματίζετε κατά μήκος, μία σπείρα. Περνάμε τις οδοντογλυφίδες (αφού πρώτα βάλουμε λίγη κόλλα σε κάθε τρύπα) μέχρι να φτάσουν στην απέναντι πλευρά. Κλείνουμε το ένα άκρο με τη μία μεμβράνη και ρίχνουμε μέσα διάφορα υλικά όπως σκάγια, στραγάλια (ή άμμο και μικρά βότσαλα). Κλείνουμε και το άλλο άκρο με μία δεύτερη μεμβράνη. Αναποδογυρίζοντας αργά το σωλήνα, το υλικό που έχουμε βάλει μέσα πέφτει σταδιακά, χτυπώντας στα εμπόδια από τις οδοντογλυφίδες και στα τοιχώματα και έτσι ο ήχος διαρκεί πολύ ώρα. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα παραπάνω όργανα στην ενορχήστρωση ή κάποια από αυτά σε συνδυασμό με κρουστά Orff.
ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Χωρίζουμε σε τρεις ομάδες. Τα παιδιά που θα παίξουν όργανα κάθονται κάτω σε ημικύκλιο, απέναντι από την ομάδα που θα τραγουδήσει. Στο κέντρο χορεύει η τρίτη ομάδα. Η ενορχήστρωση που προτείνω θα επιτευχθεί μετά από πολλή εξάσκηση των παιδιών στα όργανα. Πρέπει να επιμείνουμε στο κάθε παιδί ξεχωριστά ώστε να συνειδητοποιήσει το ρόλο του στην απόδοση του τραγουδιού και να «ανεξαρτητοποιηθεί» από τα υπόλοιπα παιδιά. Το «Ποντικός Καραβοκύρης4» είναι ένα παιδικό δημοτικό τραγούδι που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την οργάνωση μιας μουσικής θεατρικής παράστασης με θέμα τη θάλασσα. Μια ομάδα θα κάνει τη θάλασσα κουνώντας ελαφρά το σώμα τους και κρατώντας άσπρα και γαλάζια μαντήλια. Μία δεύτερη ομάδα παιδιών παίζει τα αυτοσχέδια μουσικά όργανα, στα οποία μπορούμε να προσθέσουμε και μία μπουρού (μεγάλο κοχύλι). Για το σκοπό αυτό μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και το cd του Σταμάτη Σπανουδάκη5- Thalassa και πιο συγκεκριμένα τα κομμάτια 1- Whistling, 2-In the Sea και 10-thalassa. Στο παραπάνω σκηνικό θα εξελιχθεί το παραμύθι μας, ενώ θα ακούγεται το τραγούδι. Μπορούμε να προσθέσουμε και άλλους χαρακτήρες και να τροποποιήσουμε το 4
ΜΠΟΓΔΑΝΗ ΣΟΥΓΙΟΥΛ Δ., «… και η παρέα κύκλους κάνει», 12 παιδικοί χοροί και τραγούδια ενορχηστρωμένα για ορχήστρα Orff, Αθήνα, Φίλιππος Νάκας, σελ. 10-11. 5 STAMATIS SPANOUDAKIS – Thalassa, 1992 Sony Α.Ε./ ΑΚΤΗ.
παραμύθι. Για παράδειγμα: «…πηγαίνοντας ο ποντικός να φέρει μάρμαρα για το μοναστήρι, συνάντησε τρία χρυσόψαρα που άκουσαν την ιστορία του και αποφάσισαν να τον βοηθήσουν και να τον συνοδεύσουν στο ταξίδι του …». Τρία παιδιά με κατάλληλες στολές παριστάνουν τα χρυσόψαρα ενώ ακούγονται μπουρμπουλήθρες από τη δεύτερη ομάδα (ορχήστρα). Οι μπουρμπουλήθρες παράγονται, φυσώντας μέσα από καλαμάκι σε μπουκάλι με νερό. Ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών που θα συμμετέχουν δημιουργούμε ρόλους στο παραμύθι: καπετάνιος ενός πλοίου που θα συναντήσει ο ποντικός, εργάτες στο λατομείο με τα μάρμαρα, ψάρια και άλλα ζώα του βυθού που θα τον βοηθήσουν στην επιστροφή του. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το εξής ποίημα, απαγγέλλοντάς το ρυθμικά (ένα παιδί ή μία ομάδα):
Τα ξαδέρφια του ξιφία
και ο ξιφίας ξαφνιασμένος
Παίξανε ξιφομαχία
και αγουροξυπνημένος
Με τη μύτη τους για ξίφος
λέει: «θα σας ξαποστείλω!»
Και με ξιπασμένο ύφος
και τους ξέρανε στο ξύλο
Κάναν όμως φασαρία
και για να ξανάρθουν σπίτι
Ξεκουφαίναν το ξιφία
τους ξεβίδωσε τη μύτη!6
Τα κατάλληλα σκηνικά και τα κοστούμια θα δώσουν έναν εντυπωσιακό χαρακτήρα στην παράσταση, στην οποία μπορούμε φυσικά να προσθέσουμε και άλλα τραγουδά σχετικά με τη θάλασσα.
6
Βλέπε ΠΑΜΠΟΥΔΗ Π., με το άλφα, με το βήτα, Εκδ. ΣΤ΄, Κέρδος, 1981, σελ. 33.
Στην επόμενη σελίδα προτείνω μία ενορχήστρωση (με τα αυτοσχέδια όργανα που κατασκευάσαμε) του τραγουδιού Ποντικός Καραβοκύρης, οι στίχοι του οποίου είναι οι εξής: Ο ποντικός επήδησεν
πάω να φέρω μάρμαρα
Από το παραθύρι
να χτίσω μοναστήρι
Κι η μάνα του του φώναζεν
να βάλω τα παιδάκια μου
Που πας καραβοκύρη
να μη τα τρων, οι ψύλλοι
*ελαφρά κυκλική κίνηση **κίνηση ώστε να κυλά το νερό
«ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ»
«Χελιδόνισμα» ονόμαζαν τα κάλαντα του Μάρτη, με τα οποία οι «Χελιδονιστές»καλωσόριζαν την άνοιξη. Συνδέεται με πολλά ήθη και έθιμα που διαφοροποιούνται ανά την Ελλάδα. Πρόκειται για κάλαντα με αρχαιοελληνική καταγωγή. Θεώρησα ενδιαφέρον το θέμα αυτό, χωρίς να έχω προσωπική εμπειρία του εθίμου, καθώς προσφέρει «υλικό» για ποικίλες δραστηριότητες και φέρνει τα παιδιά σε επαφή, με πολλά παραδοσιακά στοιχεία. Το «Χελιδόνισμα» μπορεί να αποτελέσει διδακτικό αντικείμενο για το νηπιαγωγείο αλλά και για τις πρώτες τάξεις του δημοτικού (προκειμένου να διδαχθεί με τη μέθοδο του Οrff).
ΠΡΩΤΟ ΜΑΘΗΜΑ: Το πρώτο μάθημα πρέπει να πραγματοποιηθεί αρχές Μαρτίου (και αν είναι δυνατόν 1η Μαρτίου) ώστε να γίνει «αναβίωση» του εθίμου. Αφιερώνουμε την περισσότερη ώρα, σε συζήτηση σχετική με τις συνήθειες και τα έθιμα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Πιο συγκεκριμένα και σύμφωνα με την καταγραφή του Γ.Α.Μέγα 7.: Ο Μάρτης, θεωρείται από τον λαό, ο πρώτος μήνας του χρόνου και αρχή του καλοκαιριού. Την Πρωτομαγιά λέγεται ότι πέφτει από τον ουρανό το κάρβουνο στη γη, να ζεσταθεί. Την Πρωτομαρτιά, συνηθίζεται να σπέρνουν βασιλικό και ποτέ να μην πλένουν τα ρούχα, γιατί θα τα κάψουν τα κακά άυλα πνεύματα, που υπάρχουν στα νερά και λέγονται Δρίμνες. Τα περισσότερα έθιμα έχουν ως θέμα την εκδίωξη του Χειμώνα και συγκεκριμένα του Φλεβάρη, τον οποίο υποδύεται ένας άνθρωπος κουτσός, καβάλα σε γάιδαρο. Η πομπή που τον συνοδεύει τραγουδά: «Όξω Κουτσοφλέβαρε, να ‘ρθη ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια»
7
ΜΕΓΑΣ Γ..Α., Ελληνικές Γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα, Εστία,2001, σελ. 159167.
Έθιμα για το άσμα της Χελιδόνος- Χελιδόνισμα, καταγράφει και ο Γ.Κ.Σπυριδάκης 8: Κατά την Πρωτομαρτιά, αναφέρεται η πανελληνίως διαδεδομένη συνήθεια της περιδέσεως του «Μάρτη» (ή «Μαρτάκι» όπως είναι γνωστό σήμερα) συνήθως πριν την ανατολή του ήλιου, στον καρπό του χεριού. Πρόκειται για δύο νήματα (άσπρο- κόκκινο και στην Κύπρο κίτρινολευκό) που προστατεύουν από τον «ήλιο του Μαρτιού» ή ακόμα και από ασθένειες( όπως πιστεύουν στις Φαράσσες Καππαδοκίας) Στις Σέρρες δένουν το «Μάρτη» σε ομοίωμα χελιδονιού, φτιαγμένο από ξύλο και το περιφέρουν, τραγουδώντας (Αγ.Παρασκευή Βισαλτίας Σερρών) Σύμφωνα με τον Μέγα, η συνήθεια του «Μάρτη» στο χέρι, είναι αρκετά παλιά αφού την αναφέρει ο Χρυσόστομος και μάλλον πρέπει να σχετίστεί με την κροκή, την κλωστή με την οποία οι μύστες έδεναν, κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια, στο δεξί χέρι και το αριστερό πόδι, αποδίδοντας σε αυτή συμβολική σημασία, άγνωστη σε εμάς. Ο «Μάρτης», καταγράφει ο Σπυριδάκης, λύνεται από το χέρι και πετιέται κατά την εμφάνιση της πρώτης χελιδόνας(Δ.Θεσσαλία-Καρδίτσα) ή του λέλεκα ή του πελαργού, ή κατά το Πάσχα στην τελετή της Ανάστασης(όπου καίγεται στη φλόγα της λαμπάδας, όταν ακουστεί το «Χριστός Ανέστη») Στο χωριό της μητέρας μου (περιοχή Λαμίας) ο «Μάρτης» δένεται στη σούβλα του αρνιού κατά το ψήσιμό του, ή τοποθετείται στα κλαδιά δέντρων, προκειμένου να φτιάξουν φωλιά τα χελιδόνια που θα το βρουν. Την ημέρα αυτή, σύμφωνα με τον Σπυριδάκη, δίνεται μεγάλη σημασία στο ποδαρικό(την πρώτη είσοδο).Οι νοικοκυρές καθαρίζουν τα σπίτια και μαζί με τα παιδιά συνήθιζαν να λένε(χτυπώντας ταψιά και κατσαρόλες): «Όξω ψύλλοι και κοργιοί, μέσα ο Μάρτης και χαρά και καλή νοικοκυρά. Όξω ψύλλοι, ποντικοί, μές’ ο Μάρτης ο καλός» (Αρκαδία) Τραγουδώντας το «Χελιδόνισμα» τα παιδιά περιέφεραν ξύλινα ομοιώματα χελιδονιών (βλέπε εικόνα). Στη Θράκη τοποθετούσαν το ομοίωμα σε καλάθι το οποίο γέμιζαν με φύλλα κισσού. Σύμφωνα με τον Μέγα, η νοικοκυρά έπαιρνε λίγα φύλλα κισσού από το καλάθι της Χελιδόνας, τα τοποθετούσε στο κοτέτσι για να γεννούν οι κότες πολλά αυγά.
8
ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ (Άρθρο Γ.Κ. Σπυριδάκη: Το άσμα της Χείδόνας – Χελιδόνισμα), Τομ. Κ’ – ΚΑ’, Αθήνα, Εκδ. Επιμέλεια του διευθυντού του κέντρου, 1969, σελ. 15-51.
Ο Σπυριδάκης καταγράφει και μία άλλη συνήθεια στο χωριό Σιανά της Ρόδου κατά την Πρωτομαγιά: τα παιδιά μαζεύουν από το πρωί λουλούδια και ντύνουν ένα παιδί Μάρτη (με βραχιόλια και στεφάνι από λουλούδια) και τραγουδούν τα κάλαντα: «Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Απρίλη θαυμαστέ ότι εμείς οι μαθητές», ρίχνοντας λουλούδια στα σπίτια του χωριού. Τα κάλαντα του Μάρτη, κατάγονται από την αρχαιότητα όπως αποδεικνύει το Χελιδόνισμα που μας παρέδωσε ο Αθηναίος στα 200 μ.Χ., αλλά αναγεννάτε σε πολύ παλιότερα χρόνια.
Εικόνα 1: ομοίωμα χελιδόνας - Αγριανή Σερρών, ύψος 22εκ.
Αφού συζητήσουμε τα παραπάνω ήθη και έθιμα (που πιθανόν να είναι γνωστά στα παιδιά) ,μπορούμε να αναβιώσουμε κάποια από αυτά. Να μοιράσουμε κόκκινη και άσπρη κλωστή, ώστε τα παιδιά να φτιάξουν το Μάρτη τους, να καθαρίσουμε την τάξη μας, ώστε να υποδεχτούμε την Άνοιξη, χτυπώντας ταψιά και κατσαρόλες. Μπορούμε να κατασκευάσουμε το δικό μας ομοίωμα χελιδονιού από διάφορα υλικά. Μαθαίνουμε στα παιδιά το γνωστό σχετικό αίνιγμα: Από πάνω σαν τηγάνι, από κάτω σαν βαμβάκι και από πίσω σαν ψαλίδι. Εξηγούμε ότι επειδή το χελιδόνι είναι μαύρο από πάνω, το παρομοίαζαν σαν μαύρο τηγάνι. Η κοιλιά του είναι άσπρη και απαλή σαν βαμβάκι ενώ έχει ψαλιδωτή ουρά. Μπορούμε να σχεδιάσουμε ένα χελιδόνι που πετάει σε μαύρο χαρτόνι (canson), να το κόψουμε και να κολλήσουμε από κάτω βαμβάκι. Κρεμώντας από το λαιμό του, ένα σφαιρικό κουδουνάκι, το μετατρέπουμε σε ηχητικό αντικείμενο. Την κατασκευή αυτή μπορούμε να την κρεμάσουμε από το ταβάνι ώστε να παράγεται ήχος, καθώς θα αιωρείται ή να τη στηρίξουμε σε ξύλινα καλαμάκια ώστε να το κρατούν τα παιδιά που θα χορεύουν.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΑΘΗΜΑ: εξοικειώνουμε τα παιδιά με το ρυθμό 5/8, στον οποίον είναι γραμμένα τα κάλαντα. Τα 5/8 είναι ΜΙΚΤΟ ΜΕΤΡΟ9. Τα ισχυρά και ασθενή μέρη των μικτών μέτρων, είναι αυτά που συναντάμε στα απλά, από τα οποία δημιουργούνται. Στην περίπτωσή μας ισχύει 5/8=3/8 + 2/8. Άρα χτυπάμε παλαμάκια, όλοι μαζί ως εξής:
9
ΜΙΚΤΑ ΜΕΤΡΑ, είναι εκείνα που ο αριθμητής τους είναι άθροισμα των αριθμών 2 και 3 ή είναι άθροισμα πολλαπλάσιων αυτών.
Τονίζουμε στο Ένα. Στη συνέχεια απαγγέλλουμε ρυθμικά, τονίζοντας με τον ίδιο τρόπο, τα εξής:
Στη συνέχεια χωρίζουμε σε δύο ομάδες. Η πρώτη χτυπάει τα πόδια και η δεύτερη τους μηρούς ως εξής:
Τέλος δοκιμάζουμε ένα πιο πολύπλοκο σχήμα, χωρίζοντας σε τρεις ομάδες:
Στη συνέχεια κινούμαστε στο χώρο, βηματίζοντας σύμφωνα με το ρυθμό. Σχηματίζουμε κύκλο και περπατάμε γύρω από το ομοίωμα χελιδόνας (αν έχουμε κατασκευάσει). Μπορούμε να δέσουμε στα πόδια των παιδιών από ένα σφαιρικό κουδουνάκι ώστε να συνοδεύουν σε μία αρχική φάση, το τραγούδι, καθώς χορεύουν (τονίζοντας το 1ο και το 4ο βήμα). Αντικαθιστούμε τις ηχηρές κινήσεις του προηγούμενου ρυθμικού σχήματος με κρουστά όργανα (καλό θα ήταν να χρησιμοποιηθούν όργανα με τα οποία συνήθιζαν τα παιδιά να συνοδεύουν τα κάλαντα). Έτσι έχουμε το εξής:
Αν κάποια παιδιά δεν έχουν όργανα ή δεν θέλουν να παίξουν, μπορούν να βαδίσουν σύμφωνα με το ρυθμό, φορώντας τα σφαιρικά κουδουνάκια. Στη συνέχεια τους τραγουδάμε τα κάλαντα, συνοδεύοντας αν είναι δυνατόν με ένα μελωδικό όργανα.
Τα παραπάνω λόγια προέρχονται παραλλαγή
από
την των
Δωδενήσων (Ρόδος). Ο Σπυριδάκης καταγράφει κι άλλες αντιπροσωπευτικές παραλλαγές, δύο εκ των οποίων είναι οι εξής:
Η μελωδία είναι επηρεασμένη από τη βυζαντινή μουσική και δε μπορούμε να κατατάξουμε το τραγούδι σε κλίμακα. Χρησιμοποιώ για την παραλλαγή της Ρόδου, την μελωδία όπως την έχει μεταφέρει ο Σπυριδάκης (Σιάνας Ρόδου από καταγραφή του S. Baud – Bouy) καθώς είναι η πιο προσιτή στο εύρος της παιδικής φωνής. Αξίζει τέλος να αναφέρουμε ότι τα Κάλαντα του Μάρτη έχει ενορχηστρώσει με όργανα Orff και η Πολυξένη Ματέυ10 – μαθήτρια του Orff , στο βιβλίο της: Ελληνικά Παιδικά Τραγούδια και Χοροί I.
10
ΜΑΤΕΥ ΠΟΛΥΞΕΝΗ, Orff Shulwerk- Ελληνικά Παιδικά Τραγούδια και Χοροί I, Mainz, Schott’s, 1968, σελ. 31.
Εφαρμογή- Αξιολόγηση
Θέλοντας να παρακολουθήσω την εξέλιξη της μεθόδου Orff στην εκπαιδευτική διαδικασία και να παρατηρήσω τόσο τη συμπεριφορά των παιδιών, όσο και τις δυσκολίες που τυχόν προκύπτουν, εφάρμοσα σε νηπιαγωγείο της Πάτρας11 ένα ημερήσιο πλάνο μαθήματος Orff με θέμα: «Μάρτης, ο πρώτος μήνας της Άνοιξης». Στο πλάνο συνδύασα τη διδασκαλία Orff, με παραδοσιακά έθιμα. Πιο συγκεκριμένα: I. Συζήτηση για την Άνοιξη και τα χαρακτηριστικά τους- Φτιάχνουμε Μαρτάκι. II. Έθιμα για εκδίωξη του χειμώνα. III. Κάλαντα του Μάη- Χελιδόνισμα: Ρυθμικός λόγος, κινητικές ασκήσεις, γνωριμία με όργανα Orff, τραγούδι, ενορχήστρωση, χορός. Τα παραπάνω πραγματοποιήθηκαν την Παρασκευή 1 η Μαρτίου 2002 και συμμετείχαν 13 παιδιά (9 νήπια και 4 προνήπια). Για τα κάλαντα του Μάρτη, ακολούθησα τη διαδικασία που έχω αναφέρει στο πρώτο μέρος του κεφαλαίου. Στην ενορχήστρωση όμως, χρησιμοποίησα μεγαλύτερη ποικιλία οργάνων Orff (1 κασετίνα, 2 ταμπουρίνο, 2 τύμπανα, 2 ζεύγη ζίλια, 2 καστανιέτες, 3 τρίγωνα, 1 κουδουνίστρα και 1 glockenspiel) ώστε να γνωρίσουν τα παιδιά και νέα όργανα. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι τα παιδιά δεν είχαν ξαναδιδαχθεί Orff και ότι δεν μπορούμε να κρίνουμε την αποτελεσματικότητα της μεθόδου από ένα μάθημα, αλλά από μία σειρά μαθημάτων, κατέληξα στα εξής συμπεράσματα: 1. Η συζήτηση για τα ανοιξιάτικα έθιμα και η αναπαράστασή τους, προκάλεσε το ενδιαφέρον των παιδιών (ιδιαίτερα η εκδίωξη του χειμώνα χτυπώντας ταψιά και κατσαρόλες). 2. Ο ρυθμικός λόγος είναι η βασική άσκηση της μεθόδου Orff. Είναι όντως ο τρόπος με τον οποίο το παιδί βιώνει το ρυθμικό μέτρο. Για παράδειγμα στη ρυθμική απαγγελία: Σαν- το- τη- γά- νι- Σαν- το- βαμ- βά- κι- Χε- λι- δο- να- κι, όλα τα παιδιά τόνιζαν τις σωστές συλλαβές ενώ τα περισσότερα στη τονισμένη συλλαβή, κουνούσαν το κεφάλι τους προς τα κάτω. Συνεπώς αν ένα δύσκολο 11
56ο Νηπιαγωγείο Πάτρας (περιοχή Αγίας Σοφίας)
μέτρο, όπως είναι το πενταμερές (5/8) «κατανοήθηκε» από τα παιδιά με τη πρώτη απόπειρα, τότε στα πιο απλά μέτρα δε θα συναντήσουν κάποια ιδιαίτερη δυσκολία. 3. Η κατανόηση του πενταμερούς μέτρου βοήθησε και στις κινητικές ασκήσεις. Τα περισσότερα παιδιά κατάφεραν να συνδυάσουν σωστά το ρυθμικό λόγο με βηματισμό ρυθμικό ή με χτύπημα μηρών. Υπήρξαν όμως και κάποια παιδιά που συνέχισαν με ρυθμικό λόγο ακίνητα (ή με ελεύθερο βηματισμό) και κάποια άλλα που επικεντρώθηκαν μόνο στη ρυθμική κίνηση και δεν έλεγαν τη φράση. 4. Η γνωριμία και η εξοικείωση με τα όργανα Orff είχε μεγαλύτερη ανταπόκριση απ’ ότι περίμενα και ο ενθουσιασμός των παιδιών υπερίσχυσε των οδηγιών μου!!! Οι διαπιστώσεις μου περιορίστηκαν στην ελεύθερη χρήση των οργάνων. Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο, ήταν ότι τα παιδιά από μόνα τους ανακάλυπταν διαφορετικούς τρόπους να παράγουν ήχους, όπως για παράδειγμα το να χτυπήσουν τα ζίλια με μπαγκέτα ή το ταμπουρίνο με μπαγκέτα. Τα αγόρια έδειξαν προτίμηση στα ταμπουρίνο τα οποία έπαιζαν συνεχώς με μεγάλη ένταση. Τα κορίτσια φάνηκαν πιο «πειθαρχημένα» στην εκτέλεση των οργάνων και έδειξαν προτίμηση στο glockenspiel και τα ζίλια. 5. Έγιναν τρεις απόπειρες ενορχήστρωσης στα κάλαντα (τα οποία τραγουδούσα μόνο εγώ και λίγα κορίτσια ενώ τα αγόρια αδιαφόρησαν για το τραγούδι). Υπήρξαν κάποια παιδιά που έπαιζαν ταμπουρίνο και με τη Τρίτη απόπειρα έδιναν ένα στοιχειώδες ρυθμό. Τα περισσότερα όμως παιδιά έπαιζαν ελεύθερα και δεν ακολουθούσαν το πενταμερές μέτρο. 6. Υπήρξε και ομάδα χορού που κρατούσε ένα χάρτινο ομοίωμα χελιδόνας (που είχα κατασκευάσει) και είχε κρεμασμένα σφαιρικά κουδουνάκια, στα χέρια. Τα κορίτσια έδειξαν μεγαλύτερη προθυμία από τα αγόρια για χορό. Ο βηματισμός ήταν ελεύθερος και τα παιδιά αυτοσχεδίαζαν κάνοντας διάφορες κινήσεις. (δεν υπήρξε ρυθμικός βηματισμός σύμφωνος με το τραγούδι γιατί τα περισσότερα παιδιά που έπαιζαν όργανα δεν ακολουθούσαν το ρυθμό).
Γενικότερα η ανταπόκριση των παιδιών ήταν ενθουσιώδες και η εντύπωσή μου είναι θετική. Το μάθημα απέκτησε ένα ζωντανό χαρακτήρα που ξεφεύγει από το στενό πλαίσιο εκμάθησης ενός τραγουδιού. Από τα πρώτα κιόλας λεπτά διαπιστώνει κανείς τη διαφορετικότητα της μεθόδου.
Ο ενθουσιασμός των παιδιών επιβεβαιώνει όλα τα παραπάνω, και παροτρύνει τον εκπαιδευτικό να εξελίξει τη μέθοδο και να την εμπλουτίσει με στοιχεία πρωτότυπα και δημιουργικά.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Τελειώνοντας την εργασία μου, καταλήγω στο εξής συμπέρασμα: το Schulwerk είναι μία ζωντανή διαδικασία, στην οποία μπορεί να ενσωματωθεί το δημιουργικό πνεύμα του εκπαιδευτικού (και ιδέες του) και σε συνδυασμό με τη συμμετοχή των παιδιών, να οδηγήσει σε μία σωστή και ολοκληρωμένη – κατά την άποψή μου – μουσική αγωγή. Συνεπώς, είναι ιδιαίτερος ο ρόλος του εκπαιδευτικού, που θα αποφασίσει να εργασθεί ακολουθώντας το Schulwerk, καθώς καλείται να βρίσκεται σε συνεχή εγρήγορση, ειδικά όταν θα εξετάσει θέματα της ελληνικής μουσικής παράδοσης. Έδωσα τις δικές μου προτάσεις για εργασία στο θέμα αυτό. ακολουθώντας τη μεθοδολογία, μπορεί ο κάθε εκπαιδευτικός να διαμορφώσει το δικό του πλάνο. Η ελληνική παράδοση προσφέρει ένα τεράστιο πλούτο πληροφοριών, πηγών, εκδηλώσεων, μουσείων και άλλα. Στο πλαίσιο της μουσικής αγωγής, μπορούν να προγραμματίσουν επισκέψεις σε αξιόλογα μουσεία όπως το Μουσείο Λαϊκών Οργάνων στην Πλάκα, καθώς και σε διάφορα Λαογραφικά Μουσεία. Επίσης μπορεί να αναπτύξει ο εκπαιδευτικός διάφορες πρωτοβουλίες, σε τοπικό επίπεδο, όπως το να συνεργαστεί με το χορευτικό σύλλογο της περιοχής, για εκμάθηση κάποιων
παραδοσιακών
χορών
ή
απλώς
παρακολούθηση
χορευτικών
παραστάσεων από την τάξη ή το σχολείο του. Δίνοντας στα παιδιά ερεθίσματα για την παράδοση, μπορεί να αναπτύξουν τα ίδια πρωτοβουλίες για μελέτη και έρευνα. Για παράδειγμα, αναζητούμε τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής μας, από συνεντεύξεις με ηλικιωμένα άτομα και στη συνέχεια, αναβιώνουμε κάποια από αυτά, μέσα από μία θεατρική παράσταση! Οι δυνατότητες είναι πολλές, αρκεί να υπάρχει διάθεση για συνεργασία, φαντασία και πρωτοτυπία!
Καταλήγω προτείνοντας μία ενδεικτική βιβλιογραφία: ΚΥΝΗΓΟΥ ΦΛΑΜΠΟΥΡΑ Μ., Λαϊκά Μουσικά Όργανα του κόσμου, Ακρίτας, 1998. ΜΑΤΕΥ – ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ Π., Δόνια Χελιδόνια – Μουσικά και κινητικά παιχνίδια για παιδιά προσχολικής ηλικίας, Νάκας, 1970. ΜΑΤΕΥ – ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ Π., Ρυθμική, Νάκας, 1968. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ Γ., Παίζοντας με τη μουσική, Ελληνικά Γράμματα, 1992. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗΣ Γ., Μουσική και Χρώμα, Gutenberg, 1996. ΦΙΛΙΠΠΑΚΗΣ Μ., 80 Παιχνοδοτράγουδα, Α’, Β’, Γ’, Δ’, Λευκό Αερόστατο. ΦΙΝΤΕΣ ΣΕΝΕΡ – ΠΑΡΤΣΟΥ, Η φίλη μας η φλογέρα, Ι, ΙΙ, Orpheus, 1991. TOTSKY HAMMETT C., Κινητική αγωγή και προσχολική ηλικία, Salto.