Οι Αθηναϊκοί λόφοι και η σχέση τους με την πολεοδομία, την ανοικοδόμηση και την κατοίκιση by Maria Dialynaki

Οι Αθηναϊκοί λόφοι και η σχέση τους με την πολεοδομία, την ανοικοδόμηση και την κατοίκιση

Ερευνητική εργασία | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών|Πανεπιστήμιο Πατρών | 2020

Οι Αθηναϊκοί λόφοι και η σχέση τους με την πολεοδομία, την ανοικοδόμηση και την κατοίκιση

Φοιτήτρια: Μαρία Διαλυνάκη Επιβλέπων Καθηγητής: Παύλος Λέφας

Περιεχόμενα 1| Εισαγωγικά στοιχεία ��9 1.1 Η γεωμορφολογία των ορεινών όγκων και του λεκανοπεδίου ��11 1.2 Η επτάλοφη Αθήνα και η σχέση με το παρελθόν �� 17

2.2 Λόφοι και Κατοίκιση από το 1900 έως σήμερα ��37 α| Περίοδος βασιλευόμενης δημοκρατίας 1864-1909 �� 37 β| Περίοδος Μεσοπολέμου 1909-1940 �� 39 γ| Μικρασιατική Καταστροφή 1922-1930 �� 40

2.3 Η εκμετάλλευση των λόφων και η αποκατάστασή τους ��42 α| Οι σοβαρές πληγές των λατομείων από το 1835 �� 42 β| Δεντροφύτευση των λόφων �� 48 γ| Λόφοι που εξαφανίστηκαν �� 51 δ| Δύο αρχιτεκτονικές αναπλάσεις �� 55

3| Η πολιτισμική και αειφορική σημασία σημερα ��71 3.1 Πολιτισμική σημασία|Κείμενα για την Ακρόπολη ��73 α| Le Corbusier κείμενα για την Ελλάδα �� 73

β| Giorgio de Chirico �� 74 γ| Δημήτρης Πικιώνης �� 77

3.2. Αειφορική σημασία | Οι λόφοι ως οικοσύστημα �� 78 α| Χλωρίδα και πανίδα στο οικοσύστημα των λόφων �� 79 β| Ρύπανση, θόρυβος και υποβάθμιση της βλάστησης �� 81

4.2 Διαχρονική απόδοση �� 97 α| Μνήμη - Ιστορικότητα - Ιερότητα �� 97 β| Ευαισθησία - Εξύψωση �� 98 δ| Χωροχρονικοί κώδικες �� 99

4.3 Ψυχο-κινητική απόδοση �� 101 α| Αναγνωρισιμότητα και Σύνταξη �� 103 β| Αισθητική, ψυχο-νοητική προσέγγιση �� 104 γ| Θεσμοθέτηση - Οριοθέτηση �� 109 δ| Προσπελασιμότητα - Κινητικότητα - Άνεση �� 114

Συμπεράσματα �� 117 Βιβλιογραφία �� 126 5

Περίληψη Το ερευνητικό αντικείμενο αυτής της εργασίας είναι οι Αθηναϊκοί λόφοι. Σκοπός είναι η κατανόηση της αμφίδρομης σχέσης των λόφων με τα πολεοδομικά σχέδια, την ανοικοδόμηση της Αθηναϊκής πόλης, και την κατοίκιση των πολιτών. Πως δηλαδή η προϋπάρχουσα θέση τους σηματοδότησε τις πρώτες πολεοδομικές χαράξεις της μητρόπολης και αντίστροφα, πώς η ανοικοδόμηση της πόλης επηρέασε την μορφολογία τους μέσα απο την αφαιρετική διαδικασία της λατόμησης. Ακόμα, είναι σημαντικό να διερευνηθεί η σημασία των λόφων για την αειφορία στο κέντρο της πόλης σήμερα, πώς προβάλλουν τον χαρακτήρα και τη φυσιογνωμία της καθώς επίσης και την αντιληπτική απόδοση στους ανθρώπους. Στο πρώτο κεφάλαιο διερευνάται ο σχηματισμός και η ρευστότητα του Αθηναϊκού αναγλύφου στο πέρασμα εκατοντάδων χρόνων. Το λεκανοπέδιο οριοθετείται από τα περιμετρικά ορεινά βουνά, που είναι το Αιγάλεω, η Πάρνηθα, η Πεντέλη, και ο Υμηττός. Νότια βρέχεται από τον κόλπο του Σαρωνικού ενώ στο λεκανοπέδιο εμφανίζονται οι επτά βασικοί λόφοι: Φιλοπάππου, Ακρόπολης, Νυμφών, Λυκαβηττού, Στρέφη, Τουρκοβούνια, Αρδηττού που συνυπάρχουν διάσπαρτα. Ακόμα, τα αρχαία μνημεία που είναι συνυφασμένα με τους λόφους και που με δυσκολία θα μπορούσε να τα αποσπάσει κανείς με την φαντασία του, συνέχουν τις μνήμες της πόλης συνδέοντάς την με το παρελθόν της. Επίσης παρουσιάζει ενδιαφέρον η διαφορετική αντίληψη και προσέγγιση των ανθρώπων με τους λόφους από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η αλληλεπίδραση των λόφων με αρχιτεκτονικές ενέργειες. Γίνεται προσπάθεια εντοπισμού εάν οι βασικές χαράξεις 6

των πρώτων πολεοδομικών σχεδίων και η θέση του ανακτόρου που προτάθηκαν τον 19ο αιώνα είχαν σηματοδοτηθεί από τους λόφους. Κατά πόσο οι βασικοί δρόμοι προσανατολίστηκαν με σκοπό να τους καδράρουν - στοχεύουν και τί αρχιτεκτονικές δραστηριότητες έλαβαν χώρα σε αυτούς. Οι λόφοι αποτελούν ένα φυσικό όριο και μια φυσική υψομετρική διαφορα η οποία έμελε να αξιοποιηθεί ή να εκμεταλλευτεί. Επίσης, δεν θα ήθελα να παραλείψω την επίδραση της ανοικοδόμησης της πόλης την περίοδο του μεσοπολέμου προς τους λόφους. Ποιοι λόφοι εκμεταλλεύτηκαν μέσω της λατόμησης, μια δράση αφαιρετικής διαδικασίας, και το αποτέλεσμα -ίχνος της δράσης που είχε προς την μορφολογία τους. Κάποιοι εξαφανίστηκαν ολοσχερώς όπως ο Λόφος Καλλιθέας, Σικελίας και ο Βράχος σχιστής Πέτρας. Στην συνέχεια προστίθεται η αποκατάσταση στις πληγές που άφησαν τα λατομεία, οι δεντροφυτεύσεις και οι σύγχρονες αρχιτεκτονικές δράσεις. Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην λιγότερο απτή επίδραση των λόφων, όπως είναι η πνευματική επιρροή τους προς αρχιτέκτονες, λογοτέχνες, φιλοσόφους του 20ου αιώνα έως σήμερα. Αναλύει επίσης ένα ακόμα λιγότερο υλικό χαρακτηριστικό των λόφων προς την πόλη που είναι τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν στην αειφορία της, κάνοντάς τη περισσότερο βιώσιμη. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο νοηματοδοτείται η μορφή και το περίγραμμα των λόφων, ερευνώντας παράλληλα την απόδοση που έχουν στην έποψη -θεώρηση και άποψη- των ανθρώπων. Δηλαδή το πώς επηρεάζει την σχηματική αντίληψη και τη φυσιογνωμία, το νόημα και την ταυτότητα του τόπου, τον προσανατολισμό και την αναγνωρισιμότητα.

ΠΑΡΝΗΘΑ

ΠΕΝΤΈΛΗ

ΑΙΓΑΛΕΩ

ΥΜΗΤΤΟΣ

ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ

1| Εισαγωγικά στοιχεία

1.1 Η γεωμορφολογία των ορεινών όγκων και του λεκανοπεδίου Η Γεωμορφολογία είναι ο κλάδος της φυσικής γεωγραφίας που ερευνά και αναλύει τις διεργασίες διαμόρφωσης του γήινου αναγλύφου. Ασχολείται με την μελέτη, κατανομή, προέλευση και εξέλιξη των μορφολογικών τύπων της επιφάνειας της γης. Επίσης, ασχολείται και με την ταξινόμηση των μορφολογικών τύπων του φλοιού της γης κατά κατηγορίες, με βάση τους γενεσιουργούς παράγοντες που προκαλούν την δημιουργία τους.1 Το λεκανοπέδιο των Αθηνών αποτελεί τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη από τις τέσσερις πεδιάδες της Αττικής, με έκταση 383 τχλμ. Μορφολογικά είναι μία επιμήκη λεκάνη με βορειοανατολική διεύθυνση.2 Δυτικά οριοθετείται απο τον ορεινό όγκο Αιγάλεω (468μ), βορειοδυτικά από την Πάρνηθα, Βορειοανατολικά από την Πεντέλη (1108μ) ανατολικά από τον Υμηττό (1027μ) και νότια από τον σαρονικό κόλπο. Η Πάρνηθα είναι το ψηλότερο από τα βουνά, ενώ μεγάλο μέρος της έκτασής της έχει ανακηρυχθεί Εθνικός δρυμός. Στο λεκανοπέδιο εμφανίζονται αλπικοί και μεταλπικοί σχηματισμοί. Οι αλπικοί εντοπίζονται στους ορεινούς όγκους που περιβάλλουν το λεκανοπέδιο αλλά και στους μικρούς λόφους που αναπτύσσονται μέσα σε αυτό, ενώ οι μεταλπικοί πληρούν το εσωτερικό του λεκανοπεδίου, όπου καλύπτουν ασύμφωνα τους υποκείμενους αλπικούς σχηματισμούς.3 Η γεωλογική δομή που κυριαρχεί στο λεκανοπέδιο είναι μια μεγάλη τεκτονική ζώνη που οριοθετεί δύο διαφορετικές ενότητες πετρωμάτων (εικ1.11). Τα πετρώματα ανατολικά της τεκτονικής ζώνης ανήκουν 1 Βικιπαίδεια, ορισμός γεωμορφολογίας. 2 Γεωμορφολογική εξέλιξη του λεκανοπεδίου των Αθηνών 3 Γεωλογική Δομή Αττικής. Σημειώσεις διαλέξεων Μαθήματος: Τεχνική Γεωλογία ΙΙ, σχολή Μηχανικών Μεταλλείων Μεταλουργών, Ε.Μ.Π.

εικ1.11 Σχηματική απεικόνιση της γεωλογικής δομής της ευρύτερης περιοχής Αθηνών (Παπανικολάου 2004) Πηγή: Γεωλογική Δομή Αττικής. Σημειώσεις διαλέξεων Μαθήματος: Τεχνική Γεωλογία ΙΙ, σχολή Μηχανικών Μεταλλείων Μεταλουργών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

στην ενότητα του μεταμορφωμένου Αυτόχθονου συστήματος της Αττικής, ενώ αυτά στα δυτικά της τεκτονικής ζώνης ανήκουν στην αλλόχθονη ενότητα της Υποπελαγονικής.4 Αναφορικά με τους ορεινούς όγκους, η Πάρνηθα και το Αιγάλεω αποτελούνται από κατώτερη ανθρακική σειρά πελαγονικής ζώνης ενώ σε Πεντέλη και τον Υμηττό συναντώνται μεταμορφωμένα πετρώματα όπως είναι τα μάρμαρα, οι σχιστόλιθοι και οι σχιστογνεύσιοι. Στο ανατολικό τμήμα το αλπικό υπόβαθρο είναι ανυψωμένο και δεν εμφανίζονται μεταλπικοί σχηματισμοί παρά μόνο πολύ μικρού πάχους. Σε ολόκληρη την Αττική συναντάται ένα αλλόχθονο σύστημα πετρωμάτων που είναι επωθημένο στα σχετικά αυτόχθονα πετρώματα. Πρόκειται είτε για τα μεταμορφωμένα, όπως ανώτερο, κατώτερο μάρμαρο, σχιστόλιθοι Καισαριανής, αθηναϊκοί σχιστόλιθοι, είτε όχι, όπως τριαδικοί και κρητιδικοί ασβεστόλιθοι. Η γεωλογική εξέλιξη του λεκανοπεδίου της 4

Παπανικολάου 2002

Ποικίλο Όρος

Αιγάλεω Όρος Λόφος Φιλοπάππου

εικ1.12 Πανοραμική Φωτογραφία της Αθήνας όπως είναι σήμερα, από τον λόφο της Δάφνης, του Γ. Δημητρακόπουλου

Λόφος Ακρόπολης

Αττικής είναι αποτέλεσμα του Αλπικού τεκτονισμού που διακρίνεται από τις ασυνεχείς παραμορφώσεις. Στο ανατολικό τμήμα το αλπικό υπόβαθρο είναι ανυψωμένο και δεν εμφανίζονται μεταλπικοί σχηματισμοί παρά μόνο πολύ μικρού πάχους. Η ορεινή φυσιογραφία αλλάζει συνεχώς μέσα στα χρόνια με αποτέλεσμα, να καταλήγει τελείως διαφορετική. Κατά την περίοδο του Ανώτερου Μειόκαινου, το ανάγλυφο ήταν πολύ εντονότερο απ’ ότι σήμερα, αφού τους ορεινούς όγκους γύρω από το λεκανοπέδιο διαδέχονταν βυθίσματα και λόφοι στο εσωτερικό του. Οι τέσσερις λόφοι που βρίσκονται στην επιφάνεια του λεκανοπεδίου είναι βραχώδη κατάλοιπα ενός προηγούμενου ανάγλυφου στον τελευταίο σχηματισμό της Αθηναϊκής πεδιάδας και μπορούν να θεωρούνται ως λόφοι μάρτυρες inselberg. Η θάλασσα κατά το Νεογενές έφτανε μέχρι την περιοχή της Ακρόπολης και πιθανότατα να την είχε περικυκλώσει για μικρή χρονική περίοδο.

Πάρνηθα

Υμηττός Λυκαβηττός

εικ 1.13 Αιγάλεω Πηγή: Google Earth

εικ 1.14 Μέρος της Πάρνηθας από την βόρεια όψη Πηγή: Google Earth

Αποθέσεις του Πλειόκαινου έχει ανιχνευτεί δυτικά του Λυκαβηττού σε ύψος 120 μέτρων. Οι αποθέσεις της ίδιας περιόδου είναι πιο έντονες στα δυτικά του νότιου τμήματος του Υμηττού. Τέλος, στα Τουρκοβούνια βρέθηκαν αργιλικές αποθέσεις στα ρήγματα και τις διακλάσεις των ασβεστόλιθων και χρονολογούνται στην Πλειστοκαινική Περίοδο. Η ακτογραμμή έφτανε ως τον λόφο του Φιλοπάππου, ενώ στο κεντρικό τμήμα οι λόφοι δημιουργούσαν ένα φυσικό φράγμα που εμπόδιζε την έξοδο του νερού προς τη θάλασσα δημιουργώντας έτσι δύο εποχιακές λίμνες, μία στο βόρειο τμήμα και μία στο δυτικό που δημιουργούνται απο τους χείμαρρους Κηφισό και Ιλισό. Εντός του λεκανοπεδίου δεν υπάρχουν άλλα ποτάμια με συνεχή ροή παρά μόνο χείμαρροι που μετά από έντονες βροχοπτώσεις παρουσιάζουν εποχιακή ροή. Το Αιγάλεω (εικ1.13) είναι όρος στο δυτικό άκρο του λεκανοπεδίου που το μέγιστο υψόμετρο ανέρχεται στα 468μ. Διαιρείται σε δύο μέρη με το νότιο να είναι υψηλότερο από το βόρειο. Τα πετρώματά του είναι κυρίως ασβεστολιθικά. Παρατηρούνται επιφάνειες ισοπέδωσης σε διάφορα υψόμετρα, η κοιλάδα είναι μήκους 1.4χλμ και επίσης έχει απότομες κλίσεις (>100%). Τα νότια πρανή του βουνού παρουσιάζουν διαφορές με κλίσεις που κυμαίνονται μεταξύ 8% στα βόρεια και 13% στα νότια.5 Η Πάρνηθα (εικ1.14) βρίσκεται βόρεια του λεκανοπεδίου και έχει έκταση περίπου 300τχλμ. Το μέγιστο υψόμετρο είναι στα 1.413μ και στα υψόμετρα ανάμεσα στα 800-1000 μ. η επιφάνεια είναι πολύ διαβρωμένη. Καλύπτεται από πεύκα στα χαμηλότερα και από έλατα στα υψηλότερα σημεία της. Το υπέδαφος της Πάρνηθας αποτελείται κυρίως από ιζηματογενή πετρώματα όπως ασβεστόλιθος, σχιστόλιθους και φλύσχης που σχηματίστηκαν πριν από περίπου 570 εκατομμύρια χρόνια. Οι 5 Αντωνίου Β. 2002

σχιστόλιθοι παρατηρούνται στις χαράδρες και στις κοιλάδες του βουνού και οι ασβεστόλιθοι στις κορυφές του, όπως και ο φλύσχης. Ο Υμηττός (εικ1.15) έχει κατεύθυνση Βορρά - Νότο. Στην ανατολή και στο νότο, είναι επιμήκης αλλά όχι συνεχής. Το νότιο κομμάτι είναι διαχωρισμένο από το βόρειο και φαίνεται να έχει «μετακινηθεί» ανατολικά σε χαμηλότερο υψόμετρο. Η υψηλότερη κορυφή του λέγεται Εύζωνας με υψόμετρο 1.026 μ. Επίσης, σε μερικές από τις πλαγιές του βουνού με μικρή σχετικά κλίση παρατηρούνται πλευρικά κορήματα. Τα δυτικά πρανή του βουνού στο βόρειο τμήμα τους παρουσιάζουν σταθερές κλίσεις, στο κεντρικό τμήμα τους η κλίση αυξάνεται ενώ στο νότιο μειώνεται σταδιακά. Τα πετρώματά του περιέχουν ασβεστόλιθους, σχιστόλιθους και μεγάλες μάζες μαρμάρου και μαρμαρυγιακών σχιστολίθων. Το βουνό είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ιστορία της αρχαίας Αθήνας αφού σύμφωνα με ευρήματα και ιστορικές πηγές είχαν ιδρυθεί ιερά. Στη δυτική πλευρά του όρους υπήρχαν λατομεία εξόρυξης μαρμάρου, το οποίο χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή μνημείων στους Ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Η Πεντέλη (εικ1.16) βρίσκεται στα βορειοανατολικά του λεκανοπεδίου. Πρόκειται για ένα συμμετρικό βουνό, σαν πυραμίδα με απότομες κλίσεις ιδιαίτερα στην βορειοανατολική πλευρά και μέγιστο υψόμετρο 1.109μ. Γενικά οι μέσες κλίσεις των πρανών του βουνού κυμαίνονται μεταξύ 7 και 24%. Στο νοτιοδυτικό τμήμα υπάρχουν αβαθείς κοιλάδες με απότομα πρανή. Το «μάρμαρο Πεντέλης» χρησιμοποιείται από την κλασική εποχή του Περικλέους (5ος αιώνας π.Χ.) για την κατασκευή μνημείων όπως ο Παρθενώνας στο λόφο Ακρόπολης και ‘σύγχρονα’ κτίρια του 19ου αιώνα.

εικ1.15 Υμμητός Πηγή: Google Earth

εικ1.16 Πεντέλη Πηγή: Google Earth

1.2 Η επτάλοφη Αθήνα και η σχέση με το παρελθόν Η Αθήνα είναι χτισμένη γύρω από αρκετούς λόφους που αποτελούν τοπόσημα, περιβαλλοντικούς θύλακες και φορείς της ιστορίας και του πολιτισμού. Κάθε λόφος αποτελεί ένα πολιτισμικό τοπίο που οι περιηγητές μέσα από τις πορείες και τους περιπάτους απολαμβάνουν να τους εξερευνούν, ατενίζοντας παράλληλα την πόλη από ψηλά. Από τους περισσότερους λόφους γίνεται αντιληπτό το μεγαλύτερο μέρος του λεκανοπεδίου. Όσο απομακρυνόμαστε από το επίπεδο της θάλασσας, η πόλη μοιάζει με ένα τσιμεντένιο πέλαγος, ενώ οι λόφοι που έχουν απομείνει φαντάζουν με νησιά. Η βιωματική εμπειρία της περιήγησης διαφέρει αρκετά από τις κινήσεις, τους ρυθμούς και την εμπειρία της πόλης. Υπάρχει όμως μέσα σε αυτήν και την συμπληρώνει. Παράλληλα μας ενώνει με το παρελθόν, και κατανοούμε το ιστορικό πολύπτυχο της στρωματογραφίας της πόλης. Με την παρουσία των αρχαίων μνημείων αφηνόμαστε στη φαντασία που προσεγγίζει υποθετικά το παρελθόν. Πέρα απο την βιωματική εμπειρία οι λόφοι αποτελούν και θραυσματικά υπολείμματα του ιστορικού υπόβαθρου, γιατί διατηρούν την ιστορική μνήμη της πόλης. Τα Τουρκοβούνια, πρίν την λατόμησή τους ήταν οροσειρά που ξεκινούσε από την βόρεια μεριά του λεκανοπεδίου και κατευθυνόταν προς την νότια. Έτσι χωρίζεται το λεκανοπέδιο σε ανατολικό και δυτικό. Οι βασικότεροι λόφοι στο Αθηναϊκό ανάγλυφο είναι επτά. Λόφος Μουσών ή Φιλοπάππου, Νυμφών ή Αστεροσκοπείου, Λυκαβηττός, Αρδηττός, Στρέφη, Τουρκοβούνια, και τέλος, ο ιερός βράχος της Ακρόπολης (εικ1.21). Δευτερεύοντες λόφοι στο κέντρο της πόλης είναι ο λόφος Λαμπράκη, 17

εικ 1.21 Οι έξι λόφοι της Αθήνας σε σχέση με τον λόφο της Ακρόπολης Πηγή: http://6syn1athens.blogspot.com/

εικ 1.22 Λόφος Φιλοπάππου ή Μουσών Πηγή: Google Earth

εικ 1.23 Λόφος Νυμφών ή Αστεροσκοπείου Πηγή: Google Earth

Φινοπούλου, Καστέλλας, Κολωνού, Σικελίας, Κυνηγού και Κυνοσάργους, Κοίλης, Ελικώνας. Λόφος του Φιλοπάππου ή Μουσών (εικ1.22) είναι λόφος της Αθήνας με υψόμετρο 147μ. που βρίσκεται νοτιοδυτικά από την Ακρόπολη. Συνδέεται με τον λόφου του Αστεροσκοπείου ή λόφος Νυμφών. Στην κορυφή του υπάρχει το μνημείο Φιλοπάππου που είναι ο τάφος του Φιλοπάππου κατά την Ρωμαϊκή περίοδο. Δεν ξέρουμε πως επιλέχθηκε η θέση του τάφου, ούτε από ποιόν σχεδιάστηκε. Το όνομα Μουσών προέρχεται είτε από τον ιερέα, μάντη και ραψωδό Μουσαίο είτε από τη λατρεία στις Μούσες, σύμφωνα με μια μεταγενέστερη παράδοση. Νοτιοδυτικά της κορυφής του λόφου υπάρχει το θέατρο Δώρας Στράτου που σχεδιάστηκε από τον ζωγράφο Σπύρο Βασιλείου και εγκαινιάστηκε το 1965. Η πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας αλλά και κατοίκισης στο λόφο σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα, χρονολογείται στην πρωτοελλαδική και μεσοελλαδική εποχή, 3.200 -1.550 π.Χ.. Την αρχαϊκή εποχή έγινε η εγκατάσταση της Εκκλησίας του Δήμου στο λόφο της Πνύκας, ενώ πηγές κάνουν λόγο για τη λειτουργία της «δια Κοίλης οδού», γεγονός που μαρτυρά την επέκταση της πόλης. Λόφος Νυμφών ή Αστεροσκοπείου (εικ1.23) είναι βραχώδης λόφος της Αθήνας που βρίσκεται απέναντι από τον Ναό του Ηφαίστου, με υψόμετρο 104μ. Συνδέεται με τους λόφους του Φιλοπάππου και της Πνύκας. Στην κορυφή του υπάρχει το κτίριο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, το οποίο έχει δώσει το όνομά του στον λόφο και στην παρακείμενη συνοικία. Εκτός από τη συνοικία του αστεροσκοπείου, γύρω από τον λόφο βρίσκονται επίσης οι συνοικίες Θησείο και Πετράλωνα, ενώ ο λόφος χωρίζεται από τον αρχαιολογικό χώρο του Θησείου και της αρχαίας αγοράς από την πεζοδρομημένη οδό Αποστόλου Παύλου. 18

Ο Λόφος Λυκαβηττός (εικ1.24) είναι το δεύτερο ψηλότερο σημείο του λεκανοπεδίου Αθηνών μετά τα Τουρκοβούνια και υψώνεται στα 277 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Έχει το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου από το 1672 στην κορυφή του και παλιότερα λειτουργούσε τελεφερίκ. Πάνω στον λόφο υπάρχει το Θέατρο Λυκαβηττού, του αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου που είναι ένα σύγχρονο αμφιθέατρο ενσωματωμένο στην τεχνητή κοιλότητα του λόφου η οποία προέκυψε απο συνεχείς λατομήσεις. Παλιότερα στο θέατρο ελάμβαναν χώρα συναυλίες και θεατρικές παραστάσεις. Έξω από το θέατρο υπήρχαν μπασκέτες, οι οποίες απομακρύνθηκαν και το μέρος πλέον είναι μόνο πάρκινγκ. Ο Λόφος Αρδηττού (εικ1.25 ) ονομάζεται ο λόφος της Αθήνας που βρίσκεται ανατολικά του Ιλισού και αντικριστά από τον Λόφο Άγρας. Ανάμεσα στους πρόποδες των δύο υπάρχει το Παναθηναϊκό Στάδιο. Το στάδιο χτίστηκε πολύ πριν από την τυποποίηση των διαστάσεων των αθλητικών χώρων, και γι αυτό ο αγωνιστικός χώρος και η διαρρύθμιση του, ακολουθούν την αρχαίο μορφή. Ο Αρδηττός έχει ύψος περίπου 235 μέτρα και στην αρχαιότητα περιλαμβανόταν στο δήμο «Άγραι» όπως έτσι ονομάζονταν όλη η πέραν του Ιλισού περιοχή και ίσως να πρόκειται για τον παλαιότερα λεγόμενο Ελικώνα. Κάτω από τον πευκόφυτο αυτό λόφο οι αρχαίοι Αθηναίοι δικαστές, ορκίζονταν στο όνομα του Δία, του Απόλλωνα και της Δήμητρας, τον «ηλιαστικόν» λεγόμενο όρκο, κατά τον οποίο θα έκριναν σύμφωνα με το νόμο, «εν πάση δικαιοσύνη». Με μέριμνα της Επιτροπής των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 έγινε περίφραξη με κιγκλίδωμα του τάφου του Ηρώδη του Αττικού που πέθανε το 179 μ.Χ. ο οποίος βρίσκεται στην κορυφή 6 του Αρδηττού ακριβώς πίσω από το στάδιο. Ο λόφος Στρέφη, (εικ1.26) και παλιότερα Αγχεσµός 6 Βικιπαίδεια

εικ 1.24 Λόφος Λυκαβηττού Πηγή: Google Earth

εικ 1.25 Λόφος Αρδηττού Πηγή: Google Earth

εικ 1.26 Λόφος Στρέφη Πηγή: Google Earth

εικ 1.27 Τουρκοβούνια Πηγή: Google Earth

πήρε το όνομά του απο την οικογένεια Στρέφη στην οποία ανήκε. Για αρκετά χρόνια κατά τον 19ο και 20ο αιώνα λειτουργούσε εκεί λατομείο, το οποίο όμως ανέστειλε την λειτουργία του την δεκαετία του ΄20, οπότε άρχισε η δενδροφύτευση του λόφου. Το 1963 η οικογένεια Στρέφη δώρισε τον λόφο στο δήμο Αθηναίων. Την περίοδο του 1930, δημιουργήθηκαν το πέτρινο θεατράκι, οι πεζόδρομοι και η παιδική χαρά, καθώς και ένα καταφύγιο προφύλαξης από βομβαρδισμούς. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η διαχείριση του λόφου περνά στον Δήμο Αθηναίων. Τα τελευταία χρόνια το μικρό θεατράκι του λόφου φιλοξενεί το ετήσιο Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών. Επίσης, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες γίνονται διάφορες συναυλίες και live.7 Τα Τουρκοβούνια (εικ1.27) είναι η υψηλότερη υψομετρικά και η πλέον εκτεταμένη λοφοσειρά στην κεντρική περιοχή του Λεκανοπεδίου της Αττικής. Χωρίζει το λεκανοπέδιο σε ανατολικό και δυτικό. Στην αρχαιότητα ονομάζονταν Αγχεσμός, ονομασία που σχετίζεται με το οξύ σχήμα κάποιων κορυφών τους και η οποία αποδίδονταν επίσης στον Λόφο του Στρέφη. Η παλαιότερη ονομασία της λοφοσειράς ήταν Λυκοβούνια. Το σημερινό όνομα δόθηκε επειδή εκεί υπήρχε τουρκικό νεκροταφείο ή επειδή εκεί στρατοπέδευαν τα στρατεύματα του Τούρκου Πασά Ομάρ, πριν την απελευθέρωση της Αθήνας. Τα Τουρκοβούνια αποτελούν ένα φυσικό όριο μεταξύ των δήμων Γαλατσίου βορειοδυτικά, Φιλοθέης βόρεια και Ψυχικού βορειοανατολικά, ενώ το νότιο τμήμα τους ανήκει στο Δήμο Αθηναίων και είναι ο συνοικισμός Παπανδρέου. Σήμερα στη περιοχή τους βρίσκεται το Αττικό άλσος, το Κέντρο Νεότητας του Γαλατσίου, καθώς και η μονή με την εκκλησία του Προφήτη Ηλία. Στις πλαγιές των Τουρκοβουνίων είναι κτισμένο το Πολύγωνο και το υψηλότερο τμήμα του Γαλατσίου, 7 Λόφος Στρέφη: Η ιστορία της πιο πράσινης γωνιάς των Εξαρχείων

γνωστό ως Πανόραμα Γαλατσίου.8 Από το 1937 μέχρι το 1976 στα Τουρκοβούνια η εταιρία ΚΕΚΡΩΨ λειτουργούσε ως λατομείο και έτσι η γεωμορφολογία της περιοχής έχει καταστραφεί ανεπανόρθωτα. Αν και σήμερα το λατομείο έχει κλείσει, το βιομηχανικό στοιχείο παραμένει πολύ έντονο στη περιοχή. Εγκαταλελειμμένα κτήρια, τσιμεντένιες δομές και απορρίμματα πολλών ειδών είναι διάσπαρτα στα Τουρκοβούνια, τα οποία ονομάζονται γι’ αυτόν τον λόγο και Νταμάρια. Η εταιρία από το 1988 μέχρι και σήμερα βρίσκεται σε νομική διαμάχη με το Ελληνικό Δημόσιο και τον Δήμο Ψυχικού σχετικά με τη κυριότητα των εκτάσεων αυτών.9 Η Ακρόπολη Αθηνών (εικ1.28) είναι βραχώδης λόφος ύψους 156 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας και 70 μ. περίπου από το επίπεδο της πόλης. Η κορυφή του έχει σχήμα τραπεζοειδές μήκους 300μ. και μέγιστου πλάτους 150μ. Ο λόφος είναι απρόσιτος απ’ όλες τις πλευρές εκτός της δυτικής, όπου και βρίσκεται η οχυρή είσοδος, 10 διακοσμημένη με τα λαμπρά Προπύλαια. Τοπογραφικά παρουσιάζει αναμφισβήτητη γεωλογική συγγένεια με τους γειτονικούς της λόφους. Στον λόφο της Ακρόπολης, το ιστορικό ενδιαφέρον κορυφώνεται με τον Παρθενώνα. Καθώς κανείς στέκεται στην κορυφή του Μουνιχίου, που δεσπόζει πάνω από το λιμάνι του Πειραιώς, και κοιτάζει κατά μήκος της πεδιάδας με θέα το Πεντελικό Όρος στα βορειοανατολικά, μπορεί να διακρίνει στη σειρά τρεις μεγάλες τομές καθ’ ύψος: τον λόφο των Μουσών (Φιλοπάππου), την Ακρόπολη και τον Λυκαβηττό, που εκτείνονται απλωμένοι σε μία γραμμή που διαγράφεται προς τα νοτιοανατολικά και προς τα βορειοδυτικά, ακολουθώντας πορεία 8 9 10

Βικιπαίδεια Κέκροψ: Ο μαραθώνιος των αγωγών για τα Τουρκοβούνια Βικιπαίδεια

εικ1.28 Ο λόφος της Ακρόπολης Πηγή: Google Earth

‘‘Πάνω στην Ακρόπολη, μέσα στη σιωπηλή αγκαλιά του τοπίου τούτου που προκύπτει από την προϊστορία, υψώνεται ένας λόγος περίπατος, σχεδόν μια κραυγή, μια βοή σύντομη, ακέραιη, συμπαγής, βαριά, σουβλερή, κοφτερή, αποφασιστική: το μάρμαρο των ναών φέρει την ανθρώπινη φωνή.’’

Le Corbusier

παράλληλη με αυτή του Υμηττού. Έχει διαπιστωθεί ότι αυτοί οι απομονωμένοι πλέον λόφοι αποτελούσαν αρχικά ένα ενιαίο υψίπεδο, γεγονός που καθιστά φανερό τόσο η φύση των πετρωμάτων τους, ενός κυανόγκριζου ασβεστόλιθου με κοκκινωπές ανταύγειες, όσο και το σχήμα των κοιλάδων που διαμορφώθηκαν ανάμεσά τους με την πάροδο του χρόνου.11 Αποθέσεις στρωμάτων πηλού μαζί με ασβέστη και σχιστολιθικά πετρώματα δείχνουν να έχουν παρασυρθεί εξαιτίας της διάβρωσης, σχηματίζοντας σπήλαια και μεγάλες ρωγμές στις πλαγιές των λόφων. Το σχήμα της Ακρόπολης είναι ένα ακανόνιστο πολύγωνο, εκτεινόμενο από τη δύση προς την ανατολή σε μία απόσταση 270 μέτρων. Μαζί με την τεχνητή προέκταση της δυτικής πλευράς της επιφάνειάς της, το πλάτος της φθάνει περίπου τα 156 μ. Στην πρωταρχική του μορφή, ο βράχος πρέπει να παρουσίαζε πολύ διαφορετική εμφάνιση και πολύ πιο ακανόνιστη διάρθρωση, με πολυάριθμες μυτερές οδοντώσεις, προεξοχές, κοιλότητες και χαραμάδες, κυρίως προς την πλευρά της ανατολικής του απόληξης που αποκολλήθηκε και επικαλύφθηκε από τη γραμμή των μετέπειτα χτισμένων τειχών, τα οποία θα του έδιναν όψη πολύ πιο τραχιά και πετρώδη από εκείνη που προήλθε μέσω της επεξεργασίας του από τον άνθρωπο και ασφαλώς, από την εικόνα που μας δίνει σήμερα. Ο Άρειος Πάγος (εικ1.29) είναι βραχώδης λόφος, νοητή προέκταση βορειοδυτικά της Ακρόπολης, ύψους περίπου 115 μέτρων, που ξεπροβάλει μεταξύ της Ακρόπολης, λόφο Πνύκας και Αγοραίου Κολωνού. Το όνομά του προέρχεται είτε από το θεό Άρη, ή από τις «Αρές Ερινύες» τις λεγόμενες και «Σεμνές» που ήταν χθόνιες θεότητες της τιμωρίας και της εκδίκησης. Στην αρχαιότητα ο βράχος 11 Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών Ν. Γ. Μοσχονάς Διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών ΕΙΕ

ήταν τόπος λειτουργίας του δικαστικού σώματος και το 462 πΧ. η αρμοδιότητά του ήταν η εκδίκαση υποθέσεων φόνων εμπρησμών και ιεροσυλιών. Επίσης στη βόρεια πλαγιά του λόφου εντοπίστηκε αρχαίο νεκροταφείο με θολωτούς και λαξευμένους τάφους που ανάγεται στη μυκηναϊκή και γεωμετρική περίοδο (1600 - 700 π.Χ.). Περίπου το 51 μ.Χ. ο Απόστολος Παύλος οδηγήθηκε στον Άρειο Πάγο όπου και κήρυξε για πρώτη φορά το Χριστιανισμό στους Αθηναίους. Από το κήρυγμά του εκείνο φαίνεται να προσηλύτισε δύο ακροατές, τον επιφανή Διονύσιο Αρεοπαγίτη τον σημερινό προστάτη Άγιο της Αθήνας που κατά την παράδοση ήταν ο πρώτος επίσκοπος της πόλης, και μία γυναίκα την Δάμαρις. Σήμερα ο Άρειος Πάγος εκτός από λόφος είναι και το ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο της πολιτικής και ποινικής δικαιοσύνης της Ελλάδας.12 Στα μέσα του 16ου αιώνα στη κορυφή του λόφου ανεγέρθηκε χριστιανικός ναός προς τιμή του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη που ήταν τρίκλιτος σε ρυθμό βασιλικής ο οποίος καταστράφηκε από σεισμό πιθανόν το 1.601μΧ. Στα Βορειοδυτικά του ναού αυτού υπήρχε Μητροπολιτικό καθίδρυμα που διατηρήθηκε μέχρι τον 17ο αιώνα. Αυτό ήταν ένα διώροφο οίκημα με πολλά δωμάτια στο περίβολο του οποίου υπήρχαν αποθήκες μέχρι και σταφυλοπιεστήρια. Τα τελευταία αυτά οικοδομήματα καταστράφηκαν περί το 1.800 ενώ τα ερείπια αυτών απομακρύνθηκαν επί εποχής του Βασιλέως Όθωνα. Οι αρχαίοι Έλληνες ανέβαιναν πάνω στο λόφο της Ακρόπολης λόγω των θεσμών λόγω μιας διαδικασίας τόσο ατομική ταυτότητα όσο και να συμβάλλει στην ταυτότητας πόλης, όπως αγώνες μουσικές τιμές κλπ. Δεν ήταν πράξη θρησκοληψείας, αυτό το κομμάτι της επίσκεψης στο λόφο ήταν μέρος της συμμετοχής στην πολιτεία, δηλαδή μέρος της πολιτικής συγκρότησης στην πόλη με την έννοια ότι 12

Βικιπαίδεια

εικ1.29 Ο Άρειος Πάγος Πηγή: Google Earth

πόλη = ένωση ανθρώπων και όχι τόσο το ακίνητο κεφάλαιο γης και οικισμάτων, νοητή ως κινούμενη μονάδα με μια εξασφαλισμένη γεωγραφική βάση, με την ενδοχώρα του άστεως. Δηλαδή οι Αρχαίοι ζούσαν μέσα στη φύση, βίωναν την φύση σε μία βάση καθημερινότητας και επέστρεφαν σπίτι μόνο για ένα ύπνο ενώ το υπόλοιπο της μέρας ήταν μέσα στη φύση και στην Αγορά, οπότε η φύση δεν ήταν ένα αισθητικό αντικείμενο λατρείας και απόλαυσης, το ανθρώπινο σώμα στο άνθος της ηλικίας (ένα ώριμο σώμα) αυτό κυρίως απεικονίζεται και θαυμάζεται (αναθήματα αγάλματα με τέτοια θεματολογία, αυτό έπρεπε να προσφερθεί στα μάτια ενός θεού, το ανθρώπινο σώμα, όλη η τέχνη τους συγκεντρωμένη γύρω από αυτό, τέχνη ανθρωποπαραστατική, όχι με συμβολισμούς κλπ) εικόνα ρεαλιστική του ανθρώπινου σώματος, αυτή θα συναντούσαν όταν θα ανέβαιναν στην Ακρόπολη. Σήμερα αν κανείς ανέβει στην Ακρόπολη θα αγναντεύει την πόλη αλλά τότε δεν ενδιαφέρονταν οι Αρχαίοι Έλληνες για αυτήν την εικόνα, η επίσκεψη στην Ακρόπολη ήταν συνυφασμένη με το θαυμασμό στα έργα της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής.13 Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Μωραΐτη η λέξη «τοπείον» ή «τοπήιον», στην αρχαία Ελληνική γλώσσα, περιγράφει τον φραγμό που οι αρχαίοι Ίωνες συνήθιζαν να χρησιμοποιούν στους κήπους τους, την πρασιά από θάμνους «επιμελώς κλαδευμένους» οι οποίοι απέδιδαν μορφές και συμπλέγματα διάφορα. Ο φυτικός αυτός φράκτης τον οποίο ο Πλίνιος αργότερα αποκαλεί «opus toparium» , δεν περιγράφει μόνο τον πρακτικό καθορισμό της ιδιοκτησίας και τον έλεγχο των φυσικών συνθηκών. Εκφράζει επίσης διάθεση καλλωπιστική. Το έργο που καταβάλλεται μετα13 Διάλεξη του Μανώλη Κορρέ στο αμθιθέατρο ΤΜΑΧ, Μάρτιος 2013 Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ.

σχηματίζει τη φύση, τη μετα-μορφώνει, ορίζοντας τον τόπο και προσφέροντας, ταυτόχρονα αισθητική τέρψη. Σίγουρα κατά την περίοδο του ρομαντισμού, τέλη 18ου αιώνα, το τοπίο ξεκινά να έχει περισσότερο πρωταγωνιστικό ρόλο στην τέχνη.

2| Η εξέλιξη των λόφων, παράλληλα με αρχιτεκτονικές ενέργειες

2.1 Τα πολεοδομικά σχέδια

Εικ 2.11 E. Schaubert, 1804-1860 σχεδιάζει το πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας Πηγή: Το «άλλο» σχέδιο της Αθήνας του 1833, Καρύδης Δημήτρης, 2018

εικ 2.12 Πρόπλασμα της πόλεως των Αθηνών κατά το έτος 1842. Αναγνωρίζεται η πυκνά δομημένη παλαιά πόλη, η χάραξη των κυρίων οδών της νέας πόλεως, οι διανοίξεις οδών στην παλαιά πόλη, η Ακρόπολη και τα βασιλικά ανάκτορα στο ύψωμα της Αναλαμπής. Πηγή: Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς: Η αρχαία κληρονομιά μέσα στην σύγχρονη μεγαλούπολη: Η συμβολή του Δημήτρη Πικιώνη στην διαμόρφωση του μνημειακού χώρου της Αθήνας

Μετά την επανάσταση του 1821, η Αθήνα είχε υποστεί σοβαρές καταστροφές. Ωστόσο ήδη απο το 1830 είχε ξεκινήσει βαθμιαία αναγέννηση της πόλης.14 Η πρώτη τοπογράφηση της νέας πόλης πρωτεύουσας ξεκίνησε το 1831 από τον Σταμάτη Κλεάνθη και τον Schaubert, (εικ 2.11) μαθητές του σημαντικού νεοκλασικού αρχιτέκτονα Friedrich Schinkel, με σκοπό την σύνταξη της πολεοδομικής τους πρότασης που προοριζόταν για 35 με 40 χιλιάδες κατοίκους. Τον Μάιο του 1832, η μετακαποδιστριακή κυβέρνηση τους ορίζει υπεύθυνους για το νέο σχέδιο των Αθηνών. Τον Μάρτιο του 1833 η τουρκική φρουρά αποχώρησε από την Ακρόπολη και τον Ιούλιο του 1833 εγκρίνεται από την αντιβασιλεία, η οποία διοικούσε την Ελλάδα τότε. Την ίδια χρονιά ξεκίνησαν και οι πρώτες χαράξεις του σχεδίου. Τον Ιούνιο του 1834 το σχέδιο αναστάλθηκε με διαταγή της αντιβασιλείας λόγω διαμαρτυριών και έγιναν τροποποιήσεις από τον Leo Von Klenze. Ο πληθυσμός της Αθήνας τότε ήταν περίπου 12.000. Οι τροποποιήσεις του σχεδίου συνεχίζονταν και οι πολεοδόμοι συμφωνούσαν στο να δημιουργηθεί μία εκτεταμένη ζώνη ανασκαφών γύρω από την Ακρόπολη, διαφωνούσαν όμως ως προς τη βέλτιστη χωροθέτηση της νέας πόλης: στην ποιητική, ωστόσο ελάχιστα ρεαλιστική, ιδέα της Αθήνας ως «πόλης επί λόφων» οργανωμένης γύρω από το «αναβιωμένο» κάστρο της, που είχε ως στόχο την αλληλεπίθεση στον χώρο του «νέου» και του «παλιού» και την οποία υποστήριξαν οι Κ. F. Schinkel και Von Quast, οι Κλεάνθης και Schaubert αντιπαρέθεσαν το όραμα μιας επέκτασης της πόλης προς βορρά σε σχεδόν επίπεδο έδαφος, δηλαδή το όραμα μιας προσθετικής παράθεσης στον χώρο της νέας πόλης και της περιοχής ανασκαφών. 14 Σχεδιάζοντας την Αθήνα τον 19ο αιώνα, Καλλιβρετάκης Λεωνίδας

α| Κλεάνθης και Schaubert Το σχέδιο των αρχιτεκτόνων Κλεάνθη και Schaubert, σημάδεψε με τις βασικές επιλογές του το κέντρο της Αθήνας και ακολούθησε τις πιο προωθημένες για την εποχή του αντιλήψεις σχετικά με την οργάνωση του ιστού των δρόμων, προτείνοντας έναν συνδυασμό ορθογωνικού κανάβου, ακτινιτών συνδέσεων των κεντρικών σημείων και μεγάλους ελεύθερους χώρους (εικ 2.13 - 2.14). Από την άποψη της ανταπόκρισης στα κοινωνικά δεδομένα, η χωροθέτηση της νέας πόλης προς βορράν και σε επαφή με το χώρο της παλιάς, δημιουργούσε προβλήματα στην εφαρμογή του σχεδίου λόγω της ζήτησης γης και των ανατιμήσεων, αλλά και οφέλη των ιδιοκτητών της γης.15 Δεν πρέπει να ξεχάσουμε πως το πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας δεν εφαρμόστηκε πάνω σε μια ακατοίκητη, παρθένα περιοχή.16 Μόνο οι άνθρωποι που κατοικούσαν εκείνη την εποχή στην εκτεταμένη αρχαιολογική ζώνη γύρω από την Ακρόπολη που προοριζόταν για ανασκαφές, αντιλαμβάνονταν τις συνέπειες στου νέου σχεδίου και οι περισσότεροι από αυτούς έμειναν άστεγοι κατά την διάνοιξη των νέων οδών και των απαλλοτριώσεων των σπιτιών και οικοπέδων τους.17 Η Νέα Πόλη περιελάμβανε το ήμισυ περίπου της Παλαιάς, ενώ εκτεινόταν και προς τα δυτικά, βόρεια και ανατολικά αυτής. Το υπόλοιπο ήμισυ της Παλαιάς Πόλης, το οριζόμενο από τις οδούς Ηφαίστου, Πανδρόσου και Αδριανού, προβλεπόταν να απαλλοτριωθεί χάριν αρχαιολογικών ανασκαφών. Αλλά και το διατηρούμενο τμήμα της Παλαιάς Πόλης υπήρχε μόνον ως γεωγραφική περιοχή, και όχι ως δομημένος χώρος, αφού προβλεπόταν στο 15 Αι Αθήναι Μπίρης σελ.26 16 Τα μνημεία και η πόλη, Διονύσης Α. Ζήβας, σελ60 17 Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Ι. Τραύλου, σελ. 238

Εικ 2.13 Yannis Tsiomis, Athènes à soi-même étrangère, 2017 Πηγή: Το «άλλο» σχέδιο της Αθήνας του 1833, Καρύδης Δημήτρης, 2018

Εικ 2.14 Αθήνα, Ευρωπαϊκή Υπόθεση, Υπουργείο Πολιτισμού, 1985 Πηγή: Το «άλλο» σχέδιο της Αθήνας του 1833, Καρύδης Δημήτρης, 2018

Εικ 2.15 Τα σχέδια Κλεάνθη και Schaubert για την Αθήνα. Πηγή: O Leo Von Klenze στην Ελλάδα, Αλέξανδρος Παπαγεωργίου - Βενετάς σελ.57

μεγαλύτερο μέρος του να τμηθεί από νέες οδούς και να χωριστεί σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα. Το σχήμα των κυρίων αξόνων ήταν ένα ισοσκελές τρίγωνο με κορυφή τη σημερινή πλατεία Ομονοίας, σκέλη των οδών Πειραιώς και Σταδίου, και βάση την οδό Ερμού. Στο σχέδιο είναι εμφανής η ανταπόκριση στον ιδεολογικό ρόλο που καλείται να παίξει η νέα πρωτεύουσα. Η μνημειακή και ιεραρχημένη σύνθεση έχει ως βασική αναφορά την Ακρόπολη, σύμβολο του ιδεολογικού κύρους της Αθήνας, και τα Ανάκτορα.18 Οι βασικές χαράξεις του σχεδίου, είχαν νοηματοδοτηθεί από το ανάγλυφο της Αθήνας (εικ 2.15). Στο σχέδιο της εικόνας φαίνεται η γειτνίαση η σχέση και ο προσανατολισμός των χαράξεων σε σχέση με τους λόφους της Αθήνας του σήμερα. Ο προσανατολισμός είχε ως στόχους τον Πειραιά, το Στάδιο στον λόφο Αρδηττού και η τρίτη βασική χάραξη, η οδός Αθηνάς, που σχεδόν διχοτομεί τις άλλες δύο, στόχευε τα προπύλαια της Ακρόπολης. Στην κορυφή του τριγώνου προβλεπόταν η ανέγερση των Ανακτόρων: Η γεωμετρική κορυφή και η κορυφή της κρατικής εξουσίας σε μια συμβολική σύμπτωση. Ο προσανατολισμός των σκελών δεν ήταν τυχαίος: «Συναντώνται», όπως σημειώνουν οι Κλεάνθης και Schaubert στο υπόμνημά τους, «κατά τοιούτον τρόπον ώστε ο εξώστης των Βασιλικών ανακτόρων να απολαμβάνει ταυτοχρόνως του γραφικού Λυκαβηττού, του Παναθηναϊκού Σταδίου, της πλούσιας εις υπερήφανους αναμνήσεις Ακροπόλεως, και των πολεμικών και εμπορικών πλοίων του Πειραιώς». Οι οδοί Πειραιώς και Σταδίου διακόπτονταν συμμετρικά από τις αντίστοιχες πλατείες Μπόρσας και Θεάτρου, τις σημερινές πλατείες Κουμουνδούρου και Κλαυθμώνος. Το οδικό δίκτυο αναπτυσσόταν εν μέρει ακτινωτά, με κέντρα τις κυκλικές πλατείες, και εν μέρει παράλληλα 18 Βλ. Γ. Τσιώμης

και κάθετα προς τους βασικούς άξονες, με απόλυτη κανονικότητα (εικ 2.16). Προβλέπονταν με ακρίβεια οι θέσεις όλων των δημοσίων κτιρίων και γενικότερα οι περιοχές όλων των λειτουργιών της Πόλης: Υπουργεία, Δικαστήρια, Στρατώνες, Αστυνομία, Ταχυδρομείο, Νομισματοκοπείο, Μητρόπολη, Πλατείες κλπ. Οι δρόμοι φαρδείς και οι κοινόχρηστοι χώροι καταλαμβάνουν μεγάλες επιφάνειες, επηρεασμένα απο τα ‘‘ευρωπαϊκά’’ πρότυπα για μια πρωτεύουσα. Στο σχέδιο αυτό υποδηλώνεται με σαφήνεια η ιδεολογία της εθνικής συνέχειας και η εξουσία των ανακτόρων, ενώ δεν προβλέπονται εγκαταστάσεις σχετικές με τη μελλοντική οικονομική ζωή, την παραγωγή, την κοινωνική οργάνωση. Το σύνολο ήταν προγραμματισμένο να φιλοξενήσει όλες τις λειτουργίες μιας πρωτεύουσας και έναν πληθυσμό που προβλεπόταν να φθάσει τους 40.000 κατοίκους. Το δίκτυο της ρυμοτομίας έφθανε μέχρι τους δρόμους Ηφαίστου, Πανδρόσου, Φιλοθέης, Αδριανού και Φρυνίχου. Ο υπόλοιπος χώρος παρέμεινε αδόμητος και προβλεπόταν για ανασκαφές ώστε να προστατευτεί και να αναδειχθεί η αισθητική του αρχαίου τοπίου των Αθηνών. Αυτή τελικά χτίστηκε και διατηρείται μέχρι σήμερα ως περιοχή κατοικίας, εν μέρει πάνω στον προϋπάρχοντα ιστό δρόμων, αλλά και στους πρόποδες του βράχου της Ακρόπολης, με ένα οικισμό που αναπτύχθηκε αυθαίρετα, από κτίστες από την Ανάφη, τα Αναφιώτικα. β| Leo von Klenze Τον Ιούλιο του 1834 η ελληνική κυβέρνηση αναθέτει στον Klenze τη σύνταξη ενός νέου σχεδίου για την πρωτεύουσα, ενώ αυτός βρισκόταν στη Κέρκυρα. Είναι ενδεικτικό πως σε αυτό το γράμμα δεν γίνεται λόγος για αναθεώρηση αλλά για νέο σχέδιο.19 Για τον Klenze το σχέδιο του Κλεάνθη και του Shaubert 19

Ο Leo Von Klenze στην Ελλάδα. Αλ. Παπαγεωργίου Βενετάς σελ.27

Εικ 2.16 Σχέδιο Κλεάνθη και Schaubert Πηγή: Διάλεξη, Ρυθμιστικά Σχέδια της πόλης των Αθηνών, Γιώργος Σαρηγιάννης, Μαρία Δανιήλ,Γενάρης 2019

Εικ 2.17 Το Σχέδιο Klenze για την Αθήνα. Πηγή: O Leo Von Klenze στην Ελλάδα, Αλέξανδρος Παπαγεωργίου - Βενετάς σελ.57

είχε πολλά οξυκόρυφα οικοδομικά τετράγωνα και ραμβοειδή πλατείες και για αυτό το θεωρούσε μη λειτουργικό και άτεχνο. Η πόλη δεν θύμιζε καθόλου την παλιά, είχε πολύ αυστηρές χαράξει και ευρείς οδούς. Το βασικό ενδιαφέρον του Klenze ήταν ο τομέας της πολεοδομίας και της συντήρησης των αρχαίων μνημείων. Μέσα σε ένα πολύ μικρό διάστημα τριών μηνών ο αρχιτέκτων πέρα απο τα υπηρεσιακά του καθήκοντα επισκεπτόταν αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικούς τόπους, συναντούσε υψηλούς αξιωματούχους και ανθρώπους του λαού, αντάλλαξε απόψεις με τους Κλεάνθη και Schaubert, οι οποίοι του επεξηγούν επιτόπου το σχέδιό τους, και συλλέγει πληροφορίες από κυβερνητικούς υπαλλήλους, δημογέροντες και ιδιοκτήτες ακινήτων για τις δυνατότητες εφαρμογής του εγκεκριμένου σχεδίου. Προσπαθούσε να οργανώσει την κρατική μέριμνα για τα μνημεία, κατέγραφε σχεδιαστικά τις οπτικές του εντυπώσεις, επισκεπτετόταν μεγάλο μέρος της χώρας έχοντας διαρκώς ως γνώμονα τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, διατύπωνε σκέψεις για το κοινωνικό και πολιτικό μέλλον της χώρας και τον απασχολούσαν θεωρητικά ζητήματα σχετικά με την αρχαία τέχνη. Οι πολυποίκιλες αυτές δραστηριότητες σύνθεσαν ένα μωσαϊκό δημιουργικών προσπαθειών προσέγγισης και κατανόησης του ελληνικού χώρου.20 Στην αναθεώρηση του σχεδίου του Βαυαρού αρχιτέκτονα Leo von Klenze ανταποκρίνεται στον χαρακτήρα της μεσογειακής πόλης όπως τη γνωρίζει από τα ιταλικά πρότυπα. Η πρότασή του (εικ2.17) να διατηρηθεί η παλιά πόλη σχεδόν άθικτη, εκπορεύεται όχι μόνο από τον κατευνασμό των αγανακτισμένων κατοίκων, αλλά και από την ιδέα της ανοικτής αντιπαράθεσης της αρχιτεκτονικής της νέας πόλης με την αρχιτεκτονική της «γραφικής παλιάς 20 Ο Leo Von Klenze στην Ελλάδα. Αλ. Παπαγεωργίου Βενετάς σελ.20

Αθήνας». Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις η επιλογή του αυτή συνδέεται με τις βαθύτερες πεποιθήσεις του περί της οργανικά αναπτυσσόμενης πόλης. Η ύπαρξη ενός παλιού «γραφικού» πυρήνα ως αφετηρία του σχεδιασμού της επέκτασης της πόλης, της οποίας το οδικό δίκτυο θα ήταν βέβαια κανονικό αλλά κατά κανένα τρόπο συμμετρικό, δημιουργεί τις προϋποθέσεις αποφυγής «του κινδύνου της μονοτονίας και της μείωσης της γραφικότητας», όπως λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος.21 Στο σχέδιο (εικ2.18) μειώθηκε η συνολική έκταση της πόλης των πλατειών και των ανασκαφών, περιορίστηκαν τα πλάτη των δρόμων και η κατάτμηση της παλαιάς πόλης αλλά διατηρήθηκαν οι βασικές χαράξεις του σχεδίου. Επειδή η απαλλοτριώσεις θα ήταν λιγότερες, μειώθηκαν ως ένα βαθμό και οι δυσχέρειες από τους κατοίκους, αλλά όχι εντελώς γιατί οι άνθρωποι άνευ στέγης δεν είχαν εισπράξει τη νόμιμη αποζημίωση.22 Οι αντιδράσεις υπήρχαν και στην διαδικασία διάνοιξης των δρόμων Αιόλου, Ερμού και Αθηνάς. Το 1836 αποφασίστηκε νέα μείωση του αρχαιολογικού χώρου και στην συνέχεια ακολούθησαν και άλλες τροποποιήσεις ως το τέλος του αιώνα. Σύμφωνα με δικά του κείμενα, ο ιδανικός χώρος για την ανάπτυξη της πόλης ήταν οι νότιες κλιτύες του Λόφου των Μουσών και ο λόφος Νυμφών από όπου ανοίγεται απεριόριστη θέα προς τη θάλασσα <<χαραγμένη κατά τρόπον γραφικόν, με στενά και καμπύλα δρομάκια>>.23 Για την επιλογή της τοποθεσίας των Ανακτόρων επέλεξε την σημερινή περιοχή του Κεραμικού, δηλαδή το δυτικό άκρο του ιερού βράχου, όπου θα γειτνίαζε με τους αρχαιλογικούς χώρους και σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Παπαγεωργίου Βενετά, αυτό αντιτίθεται σε κάθε σημερινή δεοντολογία για την ανάδειξη των αρχαίων μνημεί21 Ο Leo Von Klenze στην Ελλάδα. Αλ. Παπαγεωργίου Βενετάς σελ. 49 22 Οι δήμαρχοι των Αθηνών (1835-1907), Γ. Παρασκευοπούλου, Αθήνα 1907, σελ53-55 23 Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Δημήτρης Φιλιππίδης, σελ75

Εικ 2.18 Σχέδιο Klenze Πηγή: Διάλεξη, Ρυθμιστικά Σχέδια της πόλης των Αθηνών, Γιώργος Σαρηγιάννης, Μαρία Δανιήλ,Γενάρης 2019

ων.24 Έτσι, παρέμενε άλυτο το ζήτημα της τοποθέτησης του παλατιού (εικ 2.19). Μετακλήθηκε ο Βαυαρός αρχιτέκτονας Friedrich von Gaertner, ο οποίος πρότεινε την θέση τους μεταξύ του Λυκαβηττού και της Ακροπόλεως, συνέταξε τα σχέδια, θεμελιώθηκαν το 1836 και ολοκληρώθηκαν το 1840. γ| Σχέδιο Hoch, Hoffmann και Mawson

Εικ 2.19 Το ζήτημα της τοποθέτησης του παλατιού. Άνω, κατά τον Κλεάνθη και Schaubert (1833), αριστερά κατά τον Klenze (1834), δεξιά κατά τον Gaertner. Σχέδιο του Παπαγεωργίου Βενετά Πηγή: O Leo Von Klenze στην Ελλάδα, Αλέξανδρος Παπαγεωργίου - Βενετάς σελ.91

Το 1837 με το σχέδιο Hoch επήλθαν κάποιες ρυμοτομικές μεταρρυθμίσεις στην περιοχή των Ανακτόρων. Αυτές οι αλλαγές οδήγησαν στην διατήρηση μεγάλου τμήματος της παλιάς πόλης και στην ασύμμετρη αξιοδότηση του ανατολικού τμήματος του άξονα - δρόμου Αθηνάς σε σχέση με του δυτικού. Υπήρξε ανάπτυξη των δρόμων Σταδίου και Πανεπιστημίου και της πλατείας Κλαυθμώνος σε σχέση με την Πειραιώς και πλατεία Κουμουνδούρου αντίστοιχα. Έως την δεκαετία 1870-1880 τα όρια της πόλης δεν είχαν ξεπεράσει τα όρια της παλιάς. Περιοχές όπως η Ομόνοια και η Βόρεια πλευρά της Πειραιώς ήταν σχεδόν έρημες. Η περιοχή του Στρέφη βρισκόταν στις αρχές του 20ού αιώνα στο όριο της πόλης, η λεωφόρος Αλεξάνδρας ήταν μια ακατοίκητη ρεματιά μεταξύ των Τουρκοβουνίων και του Λυκαβηττού, και η Κυψέλη είχε ελάχιστες μακρινές αγροικίες, και μερικές εξοχικές βίλες, όπου οι Αθηναίοι πήγαιναν εκδρομή. Άλλα σχέδια που ακολούθησαν ήταν το σχέδιο Hoffmann (1910) και Mawson (1914-1918). Τα δύο σχέδια ανατέθηκαν στον τότε Δήμαρχο Σπύρο Μερκούρη. Με το σχέδιο Hoffmann, ενοποιήθηκε ο σιδηροδρομικός σταθμός, διαμορφώθηκε η πλατεία συντάγματος και έγινε η διάνοιξη της οδού Κοραή μέχρι την περιοχή της Ακρόπολης. Το βασικό μέλημα στο σχέδιο που πρότεινε ο βρετα24 Ο Leo Von Klenze στην Ελλάδα. Αλ. Παπαγεωργίου Βενετάς σελ. 90

νός αρχιτέκτονας τοπίου Thomas Mawson ήταν η αναδιοργάνωση της σύγχρονης μητρόπολης των 400.000 κατοίκων. Το σχέδιο στοχεύει καθαρά στο να δημιουργήσει μια απ’ ευθείας σύνδεση ανάμεσα στην περιοχή του Σταδίου/Ζαπείου και της Ακροπόλεως με τους δυτικούς λόφους.25 Το σχέδιο δεν τέθηκε σε εφαρμογή αλλά εισήγαγε την ιδέα της ενοποιημένης ζώνης πρασίνου και αναψυχής στο κέτρο της πόλης, στις μετέπειτα προτάσεις. δ| Το σχέδιο Καλλιγά Μετά την μικρασιατική καταστροφή το 1922, ο Καλλιγάς συνέταξε νέο σχέδιο της Αθήνας το οποίο περιελάμβανε την επέκταση της υπάρχουσας ρυμοτομίας, ορισμένους προσφυγικούς συνοικισμούς έως το Βύρωνα και της Νέας Σμύρνης (εικ2.20). Τον Μάρτιο του 1924 ενεκρίθη το προσχέδιο σε κλίμακα 1/2.000 το μεταρρυθμιστικό σχέδιο της περιοχής Πατησίων και τους επόμενους μήνες άρχισε η έκδοση αδειών οικοδομής επι τις χαράξεις του. Πιο συγκεκριμένα επέκτεινε την Οδό Γ’ Σεπτεμβρίου και την Ιεροσολύμων. Η νέα ρυμοτομία καταπάτησε πολλά κτήματα και για αυτό υπήρχε αγανάκτηση και δυσφορία. 26 Οι αρχές του σχεδίου ήταν η ζωνοποίηση του κέντρου της Αθήνας, οργανωμένη σε έξι κέντρα και η κατηγοριοποίηση των περιοχών κατοικίας ανάλογα με τις πυκνότητες. Παράλληλα πρότεινε μια σειρά ειδικών παρεμβάσεων όπως διανοίξεις οδών, απαλλοτριώσεις του αρχαιολογικού χώρου για ανασκαφές, θέσεις ναών και αλσών. Τέλος, επέκτεινε το σιδηροδρομικό κέντρο ενοποιώντας τους σταθμούς Πελοποννήσου και Λαρίσης. 27 25 Ο Αθηναικός περίπατος και το ιστορικό τοπίο των Αθηνών, Αλέξανδρος Παπαγεωργίου Βενετάς σελ. 34

26 Αι Αθήναι, από του 19ου εις τον 2ον αιώνα, Κωνσταντίνος Μπίρης, σελ. 284 27 Αθήνα 1830-2000 Εξέλιξη - πολεοδομία - μεταφορές, Γεώργιος Σαρηγιάννης, σελ.113

Εικ 2.110 Το κύριο μέρος του σχεδίου Καλλιγά Πηγή: ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Κωνσταντίνος Μπίρης σελ.285

Πρόσφυγες στο Θησείο μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, Αθήνα 1923 Πηγή: Μηχανή του Χρόνου

2.2 Λόφοι και Κατοίκιση από το 1900 έως σήμερα α| Περίοδος βασιλευόμενης δημοκρατίας 1864-1909 Κατά την περίοδο αυτή, µέχρι την άνοδο του Βενιζέλου στην εξουσία και τον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο, παρατηρείται µια ανάπτυξη της βιοµηχανίας, που οριστικοποιεί και το ρόλο της Αθήνας µαζί µε τον Πειραιά ως κυρίαρχου οικονοµικού πόλου της χώρας.28 Στην ενίσχυση του ρόλου της Αθήνας συµβάλλει κατά πολύ η κατασκευή του σιδηροδροµικού δικτύου, δρόµων που τη συνδέουν µε την Πελοπόννησο και τη Θεσσαλία και η διάνοιξη του Ισθµού της Κορίνθου. Η πρωτεύουσα δηλαδή προωθείται συστηµατικά στο ρόλο του οικονοµικού κέντρου της χώρας.29 Η βιοµηχανία συγκεντρώνεται κυρίως δυτικά του Κεραµεικού, βόρεια του λόφου Φιλοπάππου, όπου ιδρύονται το εργοστάσιο γκαζιού και το µεταξουργείο, απ’ όπου και τα ονόµατα των αντίστοιχων περιοχών. Αναπτύσσεται επίσης προς τα βόρεια του λιµανιού του Πειραιά. Κατά την περίοδο αυτή δεν συντάσσονται σχέδια σχετικά µε τη συνολική δοµή της πόλης. Το προϋπάρχον σχέδιο όµως για το κέντρο της Αθήνας, όπως διαµορφώθηκε κατά την προηγούµενη περίοδο, µετά από τις συνεχείς τροποποιήσεις και ελαφρές επεκτάσεις του σχεδίου Klenze, υφίσταται άλλες εκατόν εβδοµήντα τρεις επιµέρους τροποποιήσεις, οι οποίες αφορούν στένεµα δρόµων ή κατάργηση ελευθέρων χώρων. Χαρακτηριστικές του σχεδιασµού της περιόδου είναι και οι επεκτάσεις του σχεδίου µε τα προάστια χωρίς 28 Η απογραφή του 1886 δείχνει ότι στην Αθήνα λειτουργεί το 57% της συνολικής ιπποδύναμης των μεταποιητικών καταστημάτων. Το 1907, ο πληθυσμός της Αθήνας ξεπερνά τους 260.000 κατοίκους. 29 Χρ. Αγριαντώνη, «Πόλεις και εκβιομηχάνιση στην Ελλάδα ή η εκβιομηχάνιση σε μια μόνο πόλη», στο: Αθήνα, Ευρωπαϊκή υπόθεση: Αθήνα, Πρωτεύουσα Πόλη, Αθήνα 1985 σ. 103-109.

σχεδιασµένη σύνδεση µε την πόλη, που εγκρίνονται. Είναι ενδεικτική η περίπτωση του προαστίου Κάτω Πατήσια που κλείνει τη λεωφόρο Γ΄ Σεπτεµβρίου, παρά το γεγονός ότι αυτή προβλεπόταν για κύρια αρτηρία της πόλης. Τα σχέδια των προαστίων αυτής της περιόδου είναι ουσιαστικά σχέδια κατάτµησης σε οικόπεδα, χωρίς έµφαση στο σχεδιασµό του αστικού ιστού και του δηµόσιου χώρου. Το σχέδιο εγκρίνεται είτε µε ενέργειες του ιδιοκτήτη, στην περίπτωση που έχει την απαιτούµενη ικανότητα να πιέσει τη διοίκηση, είτε µε πίεση των µικροϊδιοκτητών των οικοπέδων, στους οποίους ήδη ο αρχικός ιδιοκτήτης έχει πουλήσει την έκταση µε βάση το ιδιωτικό του σχέδιο. Η επέκταση της πόλης µε τα προάστια πραγµατοποιείται µολονότι υπάρχουν στην έκταση του υφιστάµενου σχεδίου µεγάλες αδόµητες επιφάνειες, με αυξημένη τιµή λόγω της ζήτησης. Έτσι η Αθήνα ήδη αποκτά ένα από τα πολεοδοµικά χαρακτηριστικά που έχει ακόµη και τώρα: αντίστοιχα µεγάλη σε σχέση µε τον πληθυσµό της έκταση και µικρή µέση πυκνότητα, ενώ σε ορισµένα σηµεία της πόλης η πυκνότητα γίνεται υπερβολικά υψηλή. Ήδη από αυτή την εποχή, εµπεδώνονται τα χαρακτηριστικά µιας πόλης µε επεκτάσεις χωρίς πρόγραµµα, ελλιπή υποδοµή, έλλειψη µιας συνολικής λογικής για την οργάνωσή της, ανισορροπίες, ανυπαρξία σχεδίου για την ανάπτυξη του δηµόσιου χώρου. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της περιόδου, που παραπέµπει και στον εκσυγχρονιστικό ρόλο του κράτους, είναι το γεγονός ότι, εκτός από τα έργα που αποκαθιστούν τις συνδέσεις της πρωτεύουσας µε την επικράτεια, πραγµατοποιείται και η εγκατάσταση αστικού εξοπλισµού (τρένο, γκάζι, ηλεκτρικό, ύδρευση), αντίστοιχου µε τον αστικό εξοπλισµό που κατασκευάζεται στις δυτικές µητροπόλεις. Είναι όµως και πάλι ενδεικτικό ότι, ακόµη και µέσα 38

σ’ αυτό το πλαίσιο, οι έντονες συζητήσεις και οι επιµέρους προσπάθειες για τη διάνοιξη δρόµων, που θα αποκαθιστούν µια καλύτερη λειτουργία του κεντρικού τµήµατος της πόλης, δεν υλοποιήθηκαν. β| Περίοδος Μεσοπολέμου 1909-1940 Σ΄ όλη αυτή την περίοδο, ακόµη και κατά τη διάρκεια των πολέµων, συντάσσονται πολλά πολεοδοµικά σχέδια για την Αθήνα από Έλληνες και ξένους τεχνικούς ή αρχιτέκτονες. Τα σχέδια αυτά έχουν διάφορους στόχους και προθέσεις. Ορισµένα σχέδια συντάσσονται µε πρωτοβουλία των ίδιων των συντακτών τους, που κατέχουν δηµόσιες θέσεις και ενδιαφέρονται για την πολεοδοµία, χωρίς να είναι πολεοδόµοι (σηµαντικότερα τα σχέδια του Μπαλάνα, 1917, και του νοµικού Λελούδα, 1918 και 1921). Αυτό βέβαια είναι ενδεικτικό του ότι το σχέδιο της πόλης απασχολεί έντονα όλο τον κόσµο. Άλλα σχέδια γίνονται µε ανάθεση από το Κράτος ή τον ∆ήµο. Μετά το 1925 τις πρωτοβουλίες για το σχέδιο της πόλης αναλαµβάνει ο ∆ήµος της Αθήνας µε την τεχνική υπηρεσία του. Το κύριο αντικείµενο των σχεδίων που εκπονούνται είναι η µεταρρύθµιση του κεντρικού τµήµατος της πόλης. ∆ιατυπώνονται όµως και απόψεις για την ανάγκη να σχεδιαστούν οι επεκτάσεις και τα νέα προάστια, εκπονούνται δε και σχετικά σχέδια. Είναι χαρακτηριστικό ένα σχέδιο που εκπονείται το 1935 από την τεχνική υπηρεσία του ∆ήµου, µε επικεφαλής τον Κ.Μπίρη (εικ2.21), όπου προβλέπεται µεγάλη ζώνη πρασίνου («πράσινο τεύχος» ή green belt) η οποία θα εµπόδιζε τις επεκτάσεις σε άµεση γειτνίαση µε την κεντρική ζώνη που υποθηκεύουν τη µελλοντική οργάνωση της πόλης. Βασικά θέµατα των σχεδίων αυτής της περιόδου είναι οι διανοίξεις δρόµων και η χωροθέτηση των δηµοσίων κτιρίων. Στα περισσότερα σχέδια είναι χαρακτηριστική µια 39

Εικ 2.21 Κ.Μπίρης, Κέντρο των Αθηνών, πράσινο και αρτηρίες κυκλοφορίας Πηγή: Κώστας Η. Μπίρης, βίος αφιερωμένος στην πόλη των Αθηνών

έµφαση στο σχεδιασµό του δηµόσιου χώρου της πόλης, µε λεωφόρους που θα προκύψουν µετά από διανοίξεις, πλατείες ή άλλους ελεύθερους χώρους, σύµφωνα µε τα δυτικά πρότυπα για µια πρωτεύουσα. Και αυτό, σε τραγική αντίθεση µε την καθηµερινή πολεοδοµική πρακτική, που πάντα καταλήγει σε βάρος του µεγέθους και της οργάνωσης του δηµόσιου χώρου. Από όλα τα σχέδια που εκπονούνται κατά την περίοδο αυτή σε τόσο δύσκολες οικονοµικές και κοινωνικές περιστάσεις, εγκρίθηκε τµηµατικά και ίσχυσε για ένα περίπου χρόνο µόνο το σχέδιο της επιτροπής Καλλιγά. Καταργήθηκε, κυρίως γιατί πολεµήθηκε πολύ από την «Ένωση Πατησιωτών και άλλων Αθηναίων», που δεν συμφωνούσαν στη διάνοιξη της λεωφόρου Γ΄ Σεπτεµβρίου και της οδού Αριστοτέλους και διεύρυνση της οδού Πατησίων. Έτσι, η περισσότερο ή λιγότερο πετυχηµένη σχεδιαστική εφαρµογή των σύγχρονων πολεοδοµικών ιδεών και η τόση ενασχόληση µε το σχέδιο, βλέπουµε ότι συµβαδίζει µε ευρύτατες, ασχεδίαστες επεκτάσεις της πόλης. γ| Μικρασιατική Καταστροφή 1922-1930 Μικρασιατική καταστροφή το 1922 έφερε στην Αθήνα 125.000 πρόσφυγες, με αποτέλεσμα να προκύψει επείγουσα ανάγκη για τη στέγασή τους και τη δημιουργία οικισμών.30 Η έκτασή της το 1930 έφτασε στα 29.083 στρέμματα, δηλαδή δέκα φορές μεγαλύτερη από το σχέδιο του Κλεάνθη και Σάουμπερτ. Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων που ιδρύθηκε για τον σκοπό αυτό, το 1922 και το υπουργείο πρόνοιας δημιούργησε συνοικίες στην Καισαριανή (1923) στον Βύρωνα (1924) στην Νέα Σμύρνη (1926) και μικρότερες περιοχές στην Κυψέλη στον Ερυθρό Σταυρό στον Υμηττό στο Περιστέρι, στην Κοκκινιά, στην Νίκαια, στον Ταύρο, στην Χαλκηδόνα στην Φιλαδέλφεια και στην Νέα Ιωνία. Επίσης έκτισε σε 30 Αι Αθηναι, Κωνσταντίνος Μπίρης, σελ.286

ακάλυπτους χώρους πλίνθινα και ξύλινα σπίτια αλλά δεν μπόρεσε να καλύψει όλες τις ανάγκες, με συνέπεια οι πρόσφυγες που παρέμειναν άστεγοι να καταλάβουν αυθαίρετα εκτάσεις στο αρχαίο Βάραθρο, στη δυτική πλευρά του λόφου των Νυμφών και στο Δουργούτι, όπου ζούσαν σε ελεεινές συνθήκες.31 Τα αρχαία λαξεύματα αποτέλεσαν την υποδομή για την εγκατάσταση των προσφύγων του συνοικισμού του Ασυρμάτου.32 Μια χωριστή κατηγορία προσφυγικών αυθαιρέτων ή τουλάχιστον με προσφυγικό πυρήνα που σωζόταν ακόμα μεταπολεμικά στην Αθήνα είναι η κοίτη του Ιλισού, στο ρέμα βόρεια από το Πεδίο του Άρεως, πίσω από το γήπεδο του Παναθηναϊκού, σε εγκαταλελλειμένα λατομεία ή ακόμα σε επαφή με τις οργανωμένες από το κράτος περιοχές κατοικίας για πρόσφυγες.33 Χρειάστηκαν 50 χρόνια για να αφαιρεθούν αυτές οι <<τρώγλες>> και να μεταφερθούν οι κάτοικοι σε πολυκατοικίες χτισμένες από το κράτος. Αυτό σήμαινε μια έντονη εμπορευματοποίηση της γης και της κατοικίας, που συνεπάγεται μια εξ’ ίσου έντονη εκμετάλλευση της γης και συνεπώς αλλοίωση του αναγλύφου της Αθήνας.34 Την περίοδο 1923-1928 η Επιτροπή αποκατάστασης προσφύγων της Ελλάδας πήρε δάνειο για την αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος το οποίο κάλυψαν οι αγγλικές και αμερικανικές τράπεζες. Μέσα σε μία δεκαετία προέκυψαν οι συνοικισμοί Κυπριάδου, Ψυχικού , Ηλιουπόλεως, Χολαργού και Γαργητού. Από αυτούς, μόνο το Ψυχικό, που βρίσκεται ανατολικά των τουρκοβουνίων ήταν βάση σχεδίου, του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου, Νικολούδη και της Ηλιούπολης, απο τον Αριστομένο Βάλβη. 31 Νεοελληνικκή Αρχιτεκτονική Δημήτρης Φιλιππίδης, σελ.159 32 ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Μπίρης σελ.286 33 Ι. Παπαιωάννου (1920-1960) ΤΕΕ Η κατοικία στην Αλλάδα Αθήνα 1975 34 Αθήνα 1830-2000 Εξέλιξη- Πολεοδομία- Μεταφορές, Γεωργίου Σαρηγιάννη σελ.106

2.3 Η εκμετάλλευση των λόφων και η αποκατάστασή τους α| Οι σοβαρές πληγές των λατομείων από το 1835

Εικ 2.31 Η Πνύκα και του Φιλοπάππου, φωτογραφημένα από το Λόφο των Νυμφών (Αστεροσκοπείου), 1850 - 1870 Πηγή: Athens Open Museum

Στα δύο πρώτα έτη της οικοδόμησης της πόλης, οι Αθηναίοι προμηθεύονταν πέτρα απο τα ερείπια και από το κατεδαφισμένο τείχος της παλαιάς πόλης. Τον Αύγουστο του 1835 έγινε η έναρξη λατόμησης στο απόκρημνο μέρος και στα σπήλαια της βόρειας πλευράς του λόφου Νυμφών, στην περιοχή του θησείου. Τους επόμενους μήνες, υπέστην παρόμοια επίθεση όλοι σχεδόν οι λόφοι στο Αθηναϊκό λεκανοπέδιο. Το διάταγμα περί αρχαιοτήτων του 1834 απαγόρευσε την εγκατάσταση ασβεστοκαμίνων σε ακτίνα 2.500μ από τους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά δεν απαγόρευσε την λατόμηση διότι αυτό θα έθιγε ενδεχομένως τα δικαιώματα ιδιοκτησίας. Εκείνη την περίοδο είχε ήδη ξεκινήσει ο αφανισμός της ιστορικής και αισθητικής αξίας των λόφων και αυτό εκίνησε το ενδιαφέρον της Αντιβασιλείας. Τον Αύγουστο του 1835 σημειώθηκε το πρώτο κρούσμα, στον λόφο Νυμφών (εικ2.31) και ο Όθωνας απηύθυνε το υπηρεσιακό διάταγμα προς το υπουργείο Εσωτερικών να <<εμποδίσει την κατάχρηση>>. Ύστερα από λίγους μήνες βρέθηκε πάλι στην ανάγκη να διατάξει την υπηρεσία του υπουργείου να εμποδίσει το <<να σχίζονται πέτρες στους λόφους του Αγχεσμού, σημερινός λόφος Στρέφη, του Λυκαβηττού και των Μουσών, σημερινού λόφου Φιλοπάππου, αποφεύγοντας όσων το δυνατών οποιαδήποτε βλάβη ιδιωτικών συμφερόντων και λειτουργώντας με μεγάλη πραότητα στις απαιτήσεις της ιδιοκτησίας>>. Στις 30 Δεκεμβρίου του 1836 με το τρίτο υπηρεσιακό διάταγμα δίνεται εντολή να σταματήσει αμέσως η λατόμηση του λόφου Λυκαβηττού, επρόκειτο για τη θέση στην οποία θα χτιζόταν τα Ανάκτορα. Το 42

Εικ 2.32 Αριστερά τα κεντρικά Τουρκοβούνια στην φυσική τους μορφή, πριν ισοπεδωθούν από τα λατομεία και τα νότια Τουρκοβούνια πριν δημιουργηθεί το Αττικό Άλσος. Διακρίνεται η Μονή Προφήτη Ηλία και σπίτια του Γαλατσίου, με χωματόδρομους, την δεκαετία 1950. (Φωτ. αγνώστου).

Εικ 2.33 Η πληγή των λατομείων, τα Τουρκοούνια σήμερα

Εικ 2.34 Το κτίριο της Βασιλικής Τυπογραφίας, τα πρώτα χρόνια της βασιλείας και οι κορυφές του Λυκαβηττού(1834-1880) Πηγή: Ιστορία της τυπογραφίας στο νεοελληνικό κράτος, Βικιπαίδεια

λατομείο του Λυκαβηττού (εικ2.34) ήταν του Σταμάτη Κλεάνθη και ρωτήθηκε αν δέχεται να το πουλήσει ή να το ανταλλάξει με άλλη εθνική γη. Ο Κλεάνθης, προτού του κοινοποιηθεί η σχετική διαταγή σπεύδει να δηλώσει στο υπουργείο ότι σταμάτησε τις εργασίες και την λατόμηση και αφήνει στην κρίση της κυβέρνησης την αποζημίωσή του. Πρόκειται για μία έκταση 128.000 μέτρα, στο νότιο μέρος του λόφου, η οποία εκτιμήθηκε σε 26.000 δραχμές στο σύνολο. Συγχρόνως εξαγοράστηκαν απο την Κυβέρνηση και άλλα λατομεία στην κορυφή του βράχου, στην βόρεια πλευρά. Από τότε συνεχίστηκε η λατόμηση στη νοτιοανατολική πλευρά του λόφου Φιλοπάππου και στον Αγχεσμό, σημερινό Στρέφη, ενώ την είχαν απαγορεύσει. Το 1840 αρχίζει πάλι η λειτουργία της λατόμησης της βόρειας πλευράς του Λυκαβηττού. Ο Ι. Παπαρρηγόπουλος έχοντας αγοράσει απο τον Κλεάνθη το νοτιοδυτικό μέρος του Λυκαβηττού άρχισε την λατόμηση της σχιστής πέτρας, ο Ι. Σοροκιάδης την λατόμηση του βράχου του Αρείου Πάγου, Ο Γ. Καραμάνος του λόφο Νυμφών, Ο Κυριάκος Οριγόνης την βόρεια πλευρά του ίδιου λόφου και ο Γελαδάκης του λόφου Ευχλόου Δημητρός (Αγ. Αιμιλιανού) στα Σεπόλια, σημερινός λόφος Σκουζέ. Ο Όθωνας διέταξε πάλι την απαγόρευση της λατόμησης και συγχρόνως αντιμετώπισε και ζητήματα απαλλοτρίωσης όλων των βράχων. Στην επιτροπή στην οποία μεταβιβάστηκε το θέμα, συμμετείχε ο καθηγητής της του Πανεπιστημίου Νομικής σχολής Μιχ. Ποτλής και διαπίστωσε πως οι λόφοι που είχαν λαξευτεί ήταν στα όρια των κτημάτων και όχι ως δικές τους ιδιοκτησίες. Κατά συνέπεια η απαγόρευση της λατόμησης δεν προσέβαλλε το δικαίωμα που είχαν για τις ιδιοκτησίες τους. Τότε μειώθηκε αρκετά η εκμετάλλευση στους κυριότερους λόφους αφού όμως είχε ήδη εξαφανιστεί μεγάλο μέρος απο την 44

φυσική και ιστορική μορφή τους. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα συνεχιζόταν λαθραία η λατόμηση στο λόφο Νυμφών, Πνύκας και νόμιμα στον λόφο Φιλοπάππου. Η λατόμηση είχε επεκταθεί και εκτός λεκανοπεδίου, στην Πεντέλη, Αιγάλεω (εικ2.35) και στο Αλεποβούνι του Υμηττού, παίρνοντας μάρμαρο. Με αυτό κτίστηκε η Αγγλικανική εκκλησία καθώς επίσης διακοσμήθηκαν αρχιτεκτονικά στοιχεία των Ανακτόρων, του Πανεπιστημίου και άλλων μνημειωδών κτιρίων της εποχής.35 Παράλληλα με την λατόμηση, το 1875 λόγω της οικοδόμησης και της επέκτασης του δικτύου υδρεύσεως σε νέες περιοχές δημιούργησαν την ανάγκη για αύξηση των νερών της πόλης γιατί είχε παρατηρηθεί ότι υπήρχε διαρκή ελάττωση σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Ήδη το 1871 ο Ιωάννης Γενίσαρλης είχε βάλει σε λειτουργία την δεξαμενή του Αδριανείου, στο Κολωνάκι, νότια κλίτη του Λυκαβηττού, η οποία δεν απέδωσε σημαντική αύξηση. Η παύση ροής των νερών του Υμηττού και της κοίτης του Ιλισού που ανέβλυζαν από τον Βριλησσό και τον Λυκαβηττό έκανε εμφανή την αιτία της λειψυδρίας λόγω της αποψίλωσης του εδάφους, κυρίως των λόφων και των βουνών του λεκανοπεδίου και της αυτογενούς βλάστησης των θάμνων και των δέντρων που απορροφούσαν τα νερά της βροχής. Το 1878, ο υδραυλικός μηχανικός Ανδρέας Κορδέλλας άρχισε την αναδάσωση και την φύτευση των πεύκων προς την μονή Πετράκη, κλίτη του Λυκαβηττού. Η θάμνωση και η βόσκηση συνεχίσθηκαν μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, μέχρι την απογύμνωση των Αθηναϊκών λόφων και του Υμηττού. Ακόμα, ασχολήθηκε με το ζήτημα της απογύμνωσης των λόφων και με τις συνέπειες, που ήταν εις βάρος της ύδρευσης. 35 Αι Αθήναι, Κωνσταντίνος Μπίρης, σελ.72

Λατομείο στο Όρος Αιγάλεω

Εικ 2.35 Φωτογραφία απο τον λόφο Λυκαβηττoύ

Εικ 2.36 Ο Λυκαβηττός από τον λόφο του Στρέφη, την Οθωνική περίοδο και σήμερα Πηγή πρώτης Φωτογραφίας: Λυκαβηττός: Το σήμερα και η ιστορία του μέσα από πρωτότυπες εικόνες και αρχειακό υλικό www.lifo.gr Πηγή δεύτερης Φωτογραφίας: Προσωπικό αρχείο

Η έντονη ανοικοδόμηση είχε επιφέρει και από αισθητικής και ιστορικής άποψης όλεθρο στο τοπίο των Αθηνών. Οι επιθέσεις των λατόμων και των ασβεστοποιήσεων εναντίων των λόφων, κατά τα πρώτα έτη οικοδόμησης είχαν απαγορευτεί μετά απο διαμαρτυρίες του πνευματικού κόσμου, εκδηλώθηκαν εκ νέου ακατάσχετοι από την προστασία του νόμου περί λατομείων το 1861 ο οποίος επέτρεψε ελεύθερα την λατόμηση. Πλήθος λατομείων άρχισαν έκτοτε να λατομούν τον Λυκαβηττό (εικ2.36), το λόφο Πνύκας, Φιλοπάππου Νυμφών Κολωνού, του Στρέφη και όλα τα άλλα υψώματα του τοπίου των Αθηνών λαθραία. Το 1880 η καταστροφή φτάνει στο μέγιστο με την λατόμηση του βράχου του Αρείου Πάγου και της Ακρόπολης. Δυστυχώς έμειναν χωρίς αποτέλεσμα εκείνες οι προσπάθειες. Μετά από δύο χρόνια ο Κοντόπουλος κοινοποιεί στον πρόεδρο της νέας κυβέρνησης το παρακάτω υπόμνημα με τίτλο: <<Περί διασώσεως των καταστρεφόμενων ιστορικών, μυθολογικών και καλαισθητικών υψωμάτων των Αθηνών>> «Πού της Ευρώπης τοιούτος περικαλλής λόφος (ο Λυκαβηττός), εν τω μέσω της πόλεως κείμενος καταπίπτει είς συντρίμματα; Πού του κόσμου έδαφος ιστορικών και καλαισθητικόν, ως το τών Αθηνών, μετετράπη είς επαχθή την όψιν λατομεία και ασβεστοποϊία; Πού άνθρωποι διεκδικούντες φήμην πεπολιτισμένων, μεγα» λαυχούντες επί ενδόξω ιστορία προγόνων, εξεμάνησαν τοσούτον, ώστε να ασεβώσι μεθ’ οίας ήμείς λύσσης κατά των μνημείων της ιστορίας και της τέχνης των προγόνων αυτών και της σπανίας επί καλλονή φύσεως της πατρίδος αυτών;...» Εν συνεχεία παρέθετε παραδείγματα, από τα οποία καταδεικνύετο η έκτασης και η σημασία της καταστροφής. Έγραφε δε μεταξύ άλλων: «Επί του Αγχεσμού ήν άγαλμα του Διός και μέχρι χθές έσώζετο κλίμαξ και επιγραφή Διος Αγχεσμου 46

λελαξευμέναι επί του βράχου… όπερ σημαίνει ότι ιστορικών μνημείον υπό μόνου του Παυσανίου μνημονευόμενον, κατεστράφη ένεκα της αμαθείας ή αφροντισίας των προύπαρξασών Κυβερνήσεων».* Πρότεινε μέτρα και ζήτησε από τον πρωθυπουργό να νομοθετηθούν προτού λήξει η τρέχουσα σύνοδος της βουλής. Το πρώτο και βασικότερο ήταν: «Αί πετρώδεις κορυφαί των υψωμάτων, των λόφων και των ορέων είσίν εθνική κτήσεις, όπως και επί Τουρκοκρατίας, και ουδεμία λατόμησις ή συνοικισμός επιτρέπεται επ’ αυτών». Ούτε όμως υπέρ της αναδάσωσης ούτε κατά των λατομείων κατόρθωσαν οι προσπάθειες του Κορδέλλα και του Κοντοπούλου να νικήσουν το ενδιαφέρον της Κυβέρνησης και της νομοθετικής εξουσίας. Ο σάλος των πολιτικών αγώνων και τα προσωπικά συμφέροντα δεν το επέτρεψαν.36 Η φθορά των λόφων από την λατόμηση, είχε γίνει έντονα αντιληπτή και ήταν εις βάρος της γραφικότητας και της ιστορικής έκφρασης του τοπίου των Αθηνών. Στα υψώματα του Βριλησσού, στους πρόποδες του Υμηττού και στην κλίτη της Πεντέλης διακρίνονται ακόμα και σήμερα οι πληγές της. Άλλες πληγές βρίσκονται στις πλαγιές του Βριλησσού (Τουρκοβουνίων) που προκαλούν αγανάκτηση σε όσους τις βλέπουν περνώντας τις λεωφόρους Κηφισιάς, Αλεξάνδρας και Γαλατσίου. Το 1944 το νέο διάταγμα περιόρισε την απαγορευτική απόσταση από τα τέρματα του ρυμοτομικού σχεδίου απο τα 1.000μ. στα 400μ. Τρία χρόνια αργότερα, δίνεται άδεια νέου λατομείου στον Βριλησσό, πάνω στο Γαλάτσι, σε μικρότερη απόσταση. Αφού ξεσηκώθηκαν οι Γαλατσιώτες κατά του κράτους που παρανομεί και καταστρέφει την πρωτεύουσά του, το συμβούλιο Επικρατείας ακύρωσε την άδεια αλλά οι αρμόδιες διοικητικές αρχές συνέχιζαν ανενόχλητοι την καταστροφή. 36 ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ σελ. 190-193

Εικ 2.37 Φωτογραφία Υπαίθριου Θεάτρου στην εξορυκτική περιοχή Αττικού Άλσους Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Το ειδυλλιακό Γαλάτσι που ήταν καταπράσινο προάστιο της Αθήνας και διέσωζε ένα από τα αρχοντικά ονόματα των μεσαιωνικών Αθηνών του οίκου των Γαλακήδων, Βρίσκεται σήμερα στα μεγαλύτερα ίχνη της καταστροφής. Η χορήγηση αδειών για νέα λατομία συνεχίστηκε. Στις πληγές των υψωμάτων που πλήθαιναν και μεγάλωναν , το υπουργείο Δημόσιων Έργων επιδίωξε να προσφέρει την υπηρεσία μιας προδιαγεγραμμένης λειτουργίας στα εγκαταλελειμμένα λατομία ώστε να αποκατασταθεί η πληγή. Συντάχθηκαν δηλαδή μελέτες για ωφέλημα δημόσια έργα όπως είναι ένα κοίλο υπαίθριο θέατρο (εικ2.37) ή ένα αθλητικό γήπεδο ή η διάνοιξη λεωφόρου από το Ψυχικό προς το Γαλάτσι και σε άλλα παρόμοια σημεία της λοφοσειράς του Βριλησσού.37 β| Δεντροφύτευση των λόφων Το 1899 ιδρύεται η Φιλοδασική Ένωση, η οποία ανέλαβε τη δενδροφύτευση του τοπίου των Αθηνών υπό την προεδρία της βασίλισσας 38 Σοφίας. Η ίδρυση έγινε αμέσως αποδεκτή από το Ελληνικό κοινό και οι πόροι της ένωσης αυξήθηκαν κατακόρυφα από τις εισφορές των πολιτών. Η αναδάσωση του Φιλοπάππου ήταν από τις πρώτες που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα και έγινε με πεύκα και κυπαρίσσια. Τα δέντρα αυτά, ηλικίας σήμερα περίπου ενός αιώνα, αναπτύχθηκαν καλά στα βαθύτερα και χαμηλότερα εδάφη, ενώ παρέμειναν σε νανώδη μορφή στα βραχώδη μέρη.39Το έδαφος του λόφου είναι στο μεγαλύτερο μέρος του βραχώδες ή πετρώδες, χωρίς χωμάτινη επικάλυψη ή αβαθές. Η ένωση δενδροφύτευσε με 37 Αι Αθήναι, Κωνσταντίνος Μπίρης σελ. 378 38 Αι Αθήναι, Κωνσταντίνος Μπίρης σελ. 271 39 Κοινωνική και Πολεοδομική διάσταση του λόφου φιλοπάππου ως κοινόχρηστου χώρου και των προτεινόμενων περεμβάσεων σε αυτόν.

πεύκα και σποραδικά κυπαρίσσια τους λόφους του Φιλοπάππου, της Πνύκας και των Νυμφών. Τα δέντρα αυτά αναπτύχθηκαν στα βαθύτερα και χαμηλότερα εδάφη, ενώ παρέμειναν σε νανώδη μορφή στα βραχώδη μέρη. Πριν το πέρασμα της δεκαετίας, η Φιλοδασική ένωση είχε φυτέψει 300.000 δέντρα απ’ τα οποία τα περισσότερα ήταν πεύκα. Με παράλληλη απαγόρευση της λατόμησης των λόφων Λυκαβηττού, Φιλοπάππου και Στρέφη, δεντροφυτεύτηκαν με πεύκα και σποραδικά κυπαρίσσια οι λόφοι Νυμφών (εικ2.38), Πνύκας και οι κλιτύες της Ακρόπολης καθώς επίσης και τα άλση των Κουπουνιών, Παγκρατίου, Αναλήψεως και παράλληλα με το ρέμα του Ποδονίφτη ο οποίος είχε αποψιλωθεί κατά το πλείστον μετά το 1925 που καταλήφθηκε από προσφυγικούς οικισμούς. Αργότερα κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, η αλόγιστη δενδροφύτευση σκέπασε την επιφάνεια του λόφου και σε κάποιο βαθμό αλλοίωσε το φυσικό του ανάγλυφο. Οι επιχώσεις που πραγματοποιήθηκαν προκειμένου να αποκτήσει ο λόφος πρόσφορο έδαφος για φύτευση σκέπασαν σημαντικάς αρχαιολογικά ευρήματα, καθώς εκτός από την περίπτωση της Πνύκας, στους υπόλοιπους λόφους δεν έχουν διενεργηθεί ανασκαφές. Τη δεκαετία του 1960 επιχειρήθηκε μια ριζική ανάπλαση του χώρου με πέτρινους δρόμους, μονοπάτια, καθιστικά, κατά την οποία φυτεύτηκαν αρκετές χιλιάδες δέντρa και θάμνoι με κυρίαρχο είδος την ελιά. Το πρόγραμμα περιελάμβανε τη φύτευση των Λόφων με βλάστηση της ελληνικής υπαίθρου, με αποτέλεσμα το χώμα να καλύψει τα μνημεία και το πράσινο να επιβληθεί στο τοπίο.

Εικ 2.38 Η αναδάσωση στον Λόφο Νυμφων Πηγή: Ο λόφος των Νυμφών γίνεται έργο τέχνης

γ| Λόφοι που εξαφανίστηκαν Τεράστια ήταν η αλλοίωση και για άλλους λόφους της Αθήνας, με πρώτο τον Λυκαβηττό και η σχιστή πέτρα στους πρόποδές του, τα Τουρκοβούνια, το λόφος Σικελίας, το λόφο του Στρέφη, Φιλοπάππου, και Νυμφών. Από αυτούς κάποια μέρη εξαφανίστηκαν ολοσχερώς ή ακόμα και ολόκληρος ο λόφος, απομένοντας κάποια νταμάρια. Ο Λυκαβηττός ο οποίος οικοδομήθηκε σε αρκετό ύψος και ήδη ένα μέρος του λόφου ενοποιήθηκε με την πόλη, λαξεύτηκε στους πρόποδές του όπου σήμερα απομένει μονάχα η σχιστή πέτρα (εικ2.39) και ακόμα στην βόρεια κορυφή του, η οποία ισοπεδώθηκε και αποκαταστάθηκε απο το θέατρο του Τάκη Ζενέτου. Ο Μανώλης Κορρές αναφέρει πως υπάρχουν αναφορές και απεικονίσεις με δύο δίδυμες κορυφές του Λυκαβηττού, στο ίδιο ύψος. Το λατομείο του Λυκαβηττού το είχε ο Σταμάτης Κλεάνθης που όπως έχουμε αναφέρει ήταν ένας από τους δύο αρχιτέκτονες-πολεοδόμους που εκπόνησαν το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο πόλεως της Αθήνας. Το λιθοτομίο συγκεκριμένα που είχε αγοράσει βρισκόταν στον <<μικρό Λυκαβηττό>> ή <<Σχιστή πέτρα>> που σήμερα καταλήγει στην πανεπιστημίου. Με την πέτρα του Λυκαβηττού χτίστηκαν πολλά νεοκλασικά στο Κολωνάκι. Οι προσπάθειες για την διακοπή της λατόμησης ήταν πολλές και είχαν ήδη ξεκινήσει από το 1831 και σταμάτησαν οριστικά το 1960. Τα Τουρκοβούνια φιλοξενούν το παλιό λατομείο της ΚΕΚΡΩΨ ή αλλιώς όπως το αποκαλούν οι κάτοικοι παλαιά νταμάρια. Πρόκειται για εγκαταλειμμένη 51

‘‘Ζούμε σε μια εποχή επιπεδοποίησης. Σε συμφωνία με τη λειτουργία της μηχανής που μετατρέπει την τοποθεσία σε επίπεδη έκταση, ώστε να τη χειριστεί καλύτερα, τείνουμε απλουστευτικά να θεωρήσουμε πως οι ιδιοτυπίες του ανάγλυφου αποτελούν εμπόδια. Στην καλύτερη περίπτωση, θεωρούμε πως τα εμπόδια αυτά αξίζει να συντηρηθούν εν ονόματι της τοπικής ιδιαιτερότητας.’’ Cache 1983

Εικ 2.39 Η σχιστή πέτρα, στους πρόποδες του Λυκαβηττού. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Λόφος Σικελίας

Εικ 2.310 Φωτογραφία με τον λόφος Σικελίας, ανάμεσα στην Ακρόπολη και τον Λυκαβηττό, δεκαετία του 40 Πηγή: Μηχανή του χρόνου

έκταση 500 στρεμμάτων, ανάμεσα στους Δήμους Ψυχικού-Φιλοθέης, Γαλατσίου και Αθήνας. Κάποτε αποτελούσαν οροσειρά στο λεκανοπέδιο της Αττικής η οποία την χώριζε συμμετρικά σε ανατολική και δυτική. Άλλωστε η λατόμηση των λόφων της Αττικής άρχισε το 1832 και συνεχίστηκε σε μερικές περιπτώσεις, ώσπου να εξαφανισθούν τελείως. Δεν είναι περίεργο λοιπόν το ότι οι πρώτοι χαρτογράφοι σημείωναν πως «από έτους εις έτος ταύτα αφανίζονται εξ αιτίας τής χωρίς σύνεσιν εκμεταλλεύσεως των βραχωδών αθηναϊκών λόφων ως λατομείων και διά των εκρηκτικών υλών και κατακερματισμού των». Και μια αλλαγή όμως στο κέντρο της πόλης: ο λόφος όπου κτίστηκαν τα πρώτα ανάκτορα – σήμερα Βουλή των Ελλήνων- έχει αποκοπεί κατά ένα μέρος του για τη δημιουργία του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτη. Εκεί βρισκόταν και η πηγή Μπουμπουνίστρα με νερά τα οποία κυλούσαν θορυβωδώς καθώς ο Ηριδανός που την προμήθευε κατέβαινε με ορμή από τον Λυκαβηττό. «Οι χάρτες της Αττικής ουδέποτε ξεπεράστηκαν ούτε καν ως χαρτογραφικό έργο, πόσο μάλλον ως θεματικοί χάρτες αρχαίων καταλοίπων και ιχνών» λέει ο κ. Κορρές και προσθέτει ότι την εποχή που δημιουργούνταν «ουδείς διαννοείτο ότι όλα εκείνα που άντεξαν επί χιλιετίες θα εξαφανίζονταν εντός δεκαετιών. χΣήμερα η αρχαιολογική επισήμανση των χαρτών εξακολουθεί να αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών ειδικότερα για τη μελέτη του αρχαίου οδικού δικτύου σε μέρη απομακρυσμένα. Σε ράχες και λαγκαδιές των βουνών και σε απάτητα υψώματα σημειώθηκαν τότε ίχνη που έκτοτε λησμονήθηκαν»40 Ο Λόφος Σικελίας (εικ2.310) βρισκόταν στη γειτονιά 40

Αρθρο: Λόφοι που χάθηκαν, ποτάμια που μπαζώθηκαν

γύρω από το Πάντειο Πανεπιστήμιο, στα σύνορα ανάμεσα στην Καλλιθέα και τον Νέο Κόσμο (εικ 2.311). Πλέον, εξαιτίας της λατόμησης για την ανοικοδόμηση της πόλης και του ύψους που πήραν τα κτίρια στις όχθες της Συγγρού, δεν αντιλαμβάνεται κανείς ούτε τα νταμάρια που έχουν απομείνει σε κάποια οικοδομικά τετράγωνα. Σε παλιές φωτογραφίες της Αθήνας όμως διακρίνεται ξεκάθαρα πως πρόκειται περί λόφου, ο οποίος μάλιστα υψώνεται ακριβώς ανάμεσα στην Ακρόπολη και τον Λυκαβηττό, όπως τον βλέπουμε από τη Συγγρού. 41 Τοπόσημο της περιοχής είναι το Πάντειο Πανεπιστήμιο στη συμβολή Συγγρού και Λαγουμιτζή, δίπλα στην ανατολική πλαγιά του λόφου. Ο λόφος περιστοιχίζεται από μεγάλες λεωφόρους (Συγγρού, Καλλιρρόης, Θησέως) σε αποστάσεις της τάξης των 200 – 300 μέτρων από το κέντρο βάρους του. Επίσης, ακριβώς απέντι από την Καλλιρρόης, το αρχαίο ποτάμι και σε απόσταση περίπου 500 μέτρα και βόρεια από το λόφο ορθώνεται η νότια πλευρά του λόφου του Φιλοπάππου, ενός μεγαλύτερου και ψηλότερου λόφου.42 Παρότι ο λόφος θα μπορούσε να λειτουργήσει ιδανικά ως φυσικό σύνορο με την Αθήνα και παράλληλα ως πάρκο αναπνοή για το Πάντειο Πανεπιστήμιο και φυσικά για την Καλλιθέα, με τα πολεοδομικά σχέδια του Μεσοπολέμου, αποφασίστηκε η οικοπεδοποίηση - αστικοποίηση της Καλλιθέας που ως τότε ήταν καλλιέργειες και βαλτότοποι αλλά και η γνωστή πρακτική της αυθαίρετης δόμησης δεν το επέτρεψαν. Έτσι είναι δομημένος κατά το μεγαλύτερο μέρος του και το φυσικό τοπίο έχει απομείνει κυρίως στη βόρεια πλευρά του Σταδίου Καλλιθέας όπου δεσπόζει απότομος βράχος ύψους 25 μέτρων περίπου από 41

Οι αθηναϊκές γειτονιές που δεν ξέρατε πώς λέγονται

Ο ρόλος των μικρών λόφων της Αθήνας: Απομεινάρια του φυσικού περιβάλλοντος και

οργανωμένοι τόποι εκτόνωσης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος

Στάδιο Καλλιθέας Λαμπράκη

Πάντειο Πανεπιστήμιο

Λεωφ. Συγγρού Λαγουμιτζή

Εικ 2.311 Αεροφωτογραφία που φαίνονται ‘κομμάτια’ από τον λόφο Σικελίας Πηγή: Google Earth

‘‘Ένας από τους κύριους στόχους της αρχιτεκτονικής σήμερα θα πρέπει να είναι η επανασύνδεση του ανθρώπου με την φύση. Η αρχιτεκτονική θα μπορούσε να αντανακλά την ανησυχία του ανθρώπου για την εάντληση των φυσικών πόρων και την απομάκρυνσή του απο την φύση.’’ Αγνή Κουβελά-Παναγιωτάτου

Εικ 2.312 Το στάδιο καλλιθέας Πηγή: foursquare.com

το επίπεδο του Σταδίου και 100 περίπου μέτρα νότια του Σταδίου στο τέρμα του μικρού αδιέξοδου της οδού Μάντικα όπου βρίσκεται και το υψηλότερο τμήμα σε όλο το λόφο. Κύρια είσοδο στο λόφο είναι ανηφορική οδό Ψηλορείτη η οποία ξεκινά από τη Λαμπράκη πλάι στο στάδιο Καλλιθέας. Εκεί βρίσκεται και η επίσημη είσοδος του σταδίου. Στην εικόνα(εικ2.312) βλέπουμε την πλέον απότομη πλευρά του λόφου, εκείνη που οριοθετεί τη μακρά πλευρά του δημοτικού σταδίου Καλλιθέας. Είναι ξεκάθαρη η εισβολή των οικοδομικών μαζών μέχρι τα όρια του δυνατού, η διαμόρφωση πλατώματος επί του λόφου και η αστικοποίησή του με κάπως ανορθόδοξο τρόπο όπως θα δούμε, καθώς σχηματίζονται αρκετά αδιέξοδα του οδικού δικτύου με κατάληξη τα βράχια. Ακόμα κι αν δεχτούμε ως ικανή την αστικοποίηση αυτή εξαιτίας των ιδιαίτερων μεταπολεμικών συνθηκών και της αυθαίρετης κατοίκησης στην οποία κατέφυγαν τα λαϊκά στρώματα στις περιφέρειες και τα προάστια των Αθηνών δεν παύουν να προκαλούν διότι αλλοιώνουν τη μικρή κλίμακα που επικρατεί στο λόφο. Μάλιστα, οι ταπεινές κατοικίες αναπνέουν μέσα από μία μικρή ή μεσαία αυλή με λίγα δέντρα, ενώ οι πολυκατοικίες καλύπτουν το μέγιστο των οικοπέδων τους. Φαίνεται ακόμα η αλλοίωση του τοπίου με τις πρόσφατες επικαλύψεις τσιμέντου που έγιναν στο μέτωπο των βράχων προς αποφυγή κατολισθήσεων. Ο λόφος διαθέτει τρεις δημόσιες κατασκευές άθλησης - αναψυχής. Η πρώτη είναι το κλειστό γυμναστήριο που κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 80, ένα ορθογώνιο κτίσμα με περιμετρικούς ελεύθερους χώρους μπροστά από τις δύο στενές πλευρές του. Η δεύτερη είναι μία πρόσφατα κατασκευασμένη κλειστή παιδική χαρά δίπλα στο στάδιο στα δεξιά της οδού Ψηλορείτη η 54

οποία ανεβαίνει προς το λόφο. Η τρίτη είναι ένας ολοκαίνουριος ανοιχτός παιδότοπος πίσω από τους βράχους του σταδίου της Καλλιθέας και ανάμεσα στην αρχή της οδού Αριστοτέλους και την οδό Γρηγορίου Λαμπράκη, πολύ κοντά στη λεωφόρο θησέως. δ| Δύο αρχιτεκτονικές αναπλάσεις Στα δύσκολα χρόνια της ανασυγκρότησης ο Δημήτρης Πικιώνης (εικ2.313) δημιουργεί ένα από τα κορυφαία τοπόσημα της Αθήνας: τη διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη και στο λόφο του Φιλοπάππου με το συγκρότημα του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη και του αναψυκτηρίου. Η διαμόρφωση του χώρου γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο Φιλοπάππου μαζί με το εκκλησάκι και το αναπαυτήριο του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, ένα εκτεταμένο έργο των τελευταίων χρόνων της ζωής του Πικιώνη, ήταν ίσως το σημαντικότερο δημιούργημά του, το οποίο παρουσιάζει χαρακτηριστικά την προσήλωση του Πικιώνη στο ελληνικό τοπίο και τη μακρόχρονη παράδοση του τόπου μας.43 Το κείμενό του<< Συναισθηματική τοπογραφία>>, γραμμένο το 1935, αποτελεί έκφραση της συγκίνησής του προς τη Γη. Οι στοχασμοί του ήταν το εφαλτήριο 20 χρόνια μετά για να αναλάβει τα έργα κάτω από την Ακρόπολη. Τα χρόνια αυτά ήταν πολύ καθοριστικά για τον ίδιο, καθώς επιδόθηκε σε πληθώρα δοκιμών και πειραματισμών στην, τέχνη, αλλά και σε στοχαστική έρευνα στην συλλογική μνημοσύνη των ανθρώπων ενός τόπου και τις σχέση που συνδέουν τον πολιτισμό με τον ίδιο τον τόπο.44 Οι εργασίες χωρίζονται σε δύο φάσεις: την πρώτη 43 Αρχιτέκτονες του 20ού αι. σελ.15 44

Εικ 2.313 Ο Δημήτρης Πικιώνης Πηγή: http://inarchitecturalterms.blogspot.com/

‘‘Περπατώντας πάνω σε τούτη τη γη, η καρδιά μας χαίρεται με την πρώτη χαρά του νηπίου την κίνησή μας μέσα στο χώρο της πλάσης, την αλληλοδιάδοχη τούτη καταστροφή κι αποκατάσταση της ισορροπία που είναι η περπατησιά.’’

Δημήτρης Πικιώνης

Πικιώνη Αγνή, έργα Ακροπόλεως, σελ.26

από την έναρξη τους το 1954 έως τον Μάρτιο του 1957, και την δεύτερη, από τον Μάρτιο του 1957 ως την περαίωση τους τον Απρίλιο του 1958.45 Η πρώτη φάση αφορούσε την κατασκευή τον δρόμο προς την Ακρόπολη και του Φιλοπάππου και η δεύτερη το συγκρότημα του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη. αντίστοιχα, το συνολικό έργο της πλακόστρωσης Αποτελείται από δύο μέρη, την <<πρόσβαση>> στην Ακρόπολη και τον <<περίπατο>> του Φιλοπάππου. Ο επισκέπτης, ο περιπατητής του πλακόστρωτου αυτού, έρχεται σε επαφή με τα πολλαπλά ερεθίσματα που του προσφέρει, τα οποία τον φέρνουν σε άμεση επαφή με το Αττικό τοπίο και την ιστορία του τόπου. Η ίδια η σύνθεση του έργου, με τα επιμέρους κομμάτια της, είναι πολύ προσεκτικά μελετημένη για κάτι τέτοιο. Ο πεζόδρομος αποτελείται από δύο συστρεφόμεναι σκέλη, ελισσόμενα πάνω στις πλαγιές της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου. To πρώτο δεξιόστροφη και το δεύτερο με αριστερόστροφη περιέλιξη. Στην ουσία το σχήμα αυτό των δύο σκελών προέκυψε από την προσαρμογή των δύο λειτουργιών τους στην τοπογραφία του εδάφους.46 Εισερχόμενος ο περιπατητής στο σκέλος της Ακρόπολης συναντά ένα αναπαυτήριο, το οποίο στην ουσία είναι ένα σημείο προσαρμογής για αυτόν από τον κόσμο του σήμερα στην ανάβαση στον Ιερό βράχο. Εκεί ο ίδιος ο Πικιώνης φύτεψε ελιές για να τονίσει την σημασία του τόπου. . Στην μεριά του Φιλοπάππου ο Πικιώνης έστησε δύο κατασκευές, το περίπτερο στην αυλή του Λουμπαρδιάρη και το Άνδηρο στην κορυφή του Λόφου των Μουσών. Τα σημεία αυτά δεν είναι τυχαία, αντιθέτως έχουν μελετηθεί πολύ προσεκτικά ως σημεία θέας αναπαύσεως, Όπου ο περιπατητής βλέπει το τοπίο της Ακρό45

Αντωνιάδης Αντώνης, Δημήτρης Πικιώνης, Αφιέρωμα στα εκατό χρόνια από την γέννηση

του, κείμενο του Σαρηγιάννη Γεωργίου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνα, 1989 σελ.233

4 έργα Ακροπόλεως σελ. 23

πολης και στοχάζεται είναι στη δίκη του πολιτισμού του τόπου.47 Για να διαβάσει κανείς το έργο του Πικιώνη, θα πρέπει εξαρχής να καταλάβει ότι πρόκειται για ένα καλλιτεχνικό έργο και όχι μηχανικό, όπως λέει και ο ίδιος σε επιστολή του. Ακριβώς για τον λόγο αυτό, ερμηνεύεται και κατανοείται κάτω από το φως του Αττικού ουρανού που με τόσους τρόπους είχε απεικονίσει και μελετήσει. Ο Πικιώνης ήθελε να υποτάξει το σύγχρονο έργο του στους μυστικιστικούς κανόνες της φυσικής αρμονίας πού είχαν διατυπωθεί από τον Πυθαγόρα στην <<περί αρμονίας της φύσεως>> πραγματεία του. Η εκτενής ανάλυση του τοπίου είναι αυτή που του φανερώνει και τα στοιχεία της σύνθεσης στο συγκεκριμένο έργο. Ο ίδιος έγραψε στο αρθρο του <<Η λαϊκή τέχνη και εμείς>>: <<Υπακοή στους νόμους της φύσεως είναι το θεμέλιο της αληθινής ζωής και τέχνης>>. Αυτή η διάθεση υποταγής στην φυσική αρμονία, έναντι της εφαρμογής σχηματοτεχνικής προέλευσης, χαρακτηρίζει την καλλιτεχνική σύλληψη των έργων <<Προσβάσεως>> και <<Περιπάτου>>. Επίσης, περιγράφει και την γενική σύνθεση των πλακοστρώσεων, αλλά και την ειδική έκφραση κάθε ομοιοπλαστικής λεπτομέρειας των έργων. Τα Αττικά σχέδια, καθώς και η <<Συναισθηματική Τοπογραφία>> αποτελούν αναμφίβολα τα πιο <<χωρικά>> από τα εικαστικά έργα του, προαγγέλλοντας τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου της Ακρόπολης. Ο Πικιώνης ήταν ένας από τους πρώτους αρχιτέκτονες που συνειδητοποίησε ότι μια τοπική έκφραση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην μεταπαραδοσιακή εποχή, μπορούσε να υποστηριχθεί μόνο μέσα από την ανάμειξη ξένων αλλά και φιλικών μεταξύ τους πολιτισμών. Η διάταξη της σύνθεσης διεισδύει στις 47 Εργα Ακροπολεως- Δημήτρης Πικιώνης σελ. 23

καμπύλες του εδάφους κίνησης, δημιουργώντας μια φαινομενικά απεριόριστη σειρά αυλακιών, φρεατίων και εναλλασσόμενων τεχνητών επιστρώσεων. Πηγή έμπνευσης αποτέλεσε ιστορία του τοπίου. Εμφανής είναι η συγγένεια ανάμεσα στις μορφοπλαστικές επιλογές και τις συμβολικές χαράξεις του έργου σε σχέση με τα αρχέτυπα δομικά δεδομένα των κατοίκων της αττικής γης.48 Όπως και στην αρχαιότητα, έτσι και εδώ, πρώτιστη μέριμνα ήταν η υποταγή του έργου στο φυσικό τοπίο, έτσι ώστε ο κάθε περιπατητής να γίνεται ένα με αυτό και να παίρνει τα ερεθίσματα που εκείνο του προσφέρει απλόχερα. Σκοπός δεν ήταν η μίμηση του παρελθόντος, αλλά η δημιουργία ενός σύγχρονου έργου που εξυπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες, εκφράζοντας τον τόπο και τον χρόνο δόμησής του, εμπνευσμένο από την αρχαία, βυζαντινή, λαϊκή, σύγχρονη παράδοση, πλασμένο με πλούσια φαντασία. Σπουδαία προϋπόθεση για την επιτυχία της σύνθεσης ήταν η διάπλαση της να διατυπωθεί στο πλαίσιο της διατήρησης του πνεύματος της συλλογικής τοπικής μνημοσύνης, που ερχόταν σε αντίθεση προς τις ποικιλόμορφες ξενικές ή μηχανιστικές επιδράσεις οι οποίες είχαν εμφυτευθεί στην μοντερνίζουσα αρχιτεκτονική της μεταπολεμικής Αθήνας. Στόχος του ήταν να σταθεί ενάντια στο <<πρακτικό>> και <<επίκαιρο>> ένδυμα ξενόφερτων επιδράσεων και να αντιπαραθέσει στο διεθνιστικό πνεύμα της εποχής του, το οικουμενικό πνεύμα της Αττικής γης. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα αν λάβει κανείς υπ’ όψη του τον τρόπο κατασκευής του έργου, ο οποίος υποκατέστησε την χρήση της μηχανής με πολύ ανθρώπινο μόχθο και με επιτόπια αυτενέργεια από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα και τους μαθητές του. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη, οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν γνώστες του καρτεσιανού συστήματος και δεν επεξεργάζονταν δισδιάστατα σε μορφή κάτοψης ή 48 Έργα Ακροπόλεως σελ. 31

όψης το χώρο. Οι συνθετικές επιλογές τους γίνονταν απευθείας στο χώρο και στηρίζονταν στην οπτική αντίληψή του.49 Αντίστοιχα, ο Πικιώνης μελετούσε διεξοδικά την θέα κάθε κομματιού της διαδρομής επί τόπου και όχι στο σχεδιαστήριο. Ακολουθώντας τη μέθοδο των οπτικών χαράξεων του Δοξιάδη, ο Πικιώνης κατάφερε να σκηνοθετήσει κατά μήκος του περιπάτου μια σειρά από εικόνες που οδηγούν το βλέμμα του κινούμενου επισκέπτη προς τη θέα και ταυτοχρόνως τον καθιστούν κέντρο ενός μεταβαλλόμενου τοπίου. Μια αφήγηση, αποτελούμενη από αλληλοδιαδοχή εικόνων που φέρνουν στον νου μνήμες του τόπου, αλλά και συνδέουν τον θεατή με το παρόν του (εικ 2.314). Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα του <<περιπάτου>> του Πικιώνη και αυτό που τον κάνει ιδιαίτερα ξεχωριστό στον επισκέπτη του, είναι η σχέση του σώματος, του κάθε βήματος, με το έδαφος και την κυρτότητα του. Το έδαφος είναι μια ανάγλυφη ταινία που ανεβοκατεβαίνει μαζί με το κορμί μας, με τον κόπο του οποίου μετρούμε την γη, όπως πολύ ποιητικά περιγράφει ο ίδιος στο κείμενό του <<Συναισθηματική Τοπογραφία>>50 Σε αυτό συμβάλει η συχνή εναλλαγή των υλικών πλακόστρωσης (πέτρα, μάρμαρο, μπετόν), η οποία γίνεται αντιληπτή από τους μύες του σώματος, καθώς ο περιπατητής μεταβαίνει από μια αδρή επιφάνεια σε μια λεία, όπως επίσης και οι ασυνήθιστα μεγάλοι αρμοί που το βάθος τους φτάνει μέχρι και τα 4-5 εκατοστά. Αυτή η σχέση με το έδαφος τράβηξε την προσοχή μέχρι και ξένων επισκεπτών. Ο Kenneth Frampton έγραψε πως η Ακρόπολη <<είναι μια τοποθεσία που έπρεπε να προσεγγιστεί τόσο με το σώμα όσο και με τα μάτια μας>> και πως το έργο του Πικιώνη <<μας γυρίζει μονομιάς σε έναν φαινομενικά απτό κόσμο, σε έναν κόσμο φανερωμένης 49 Δοξιάδης, Κωνσταντίνος Architectural space in ancient Greece, MIT Press, Cambridge, 1977, σελ. 4 50 Δημήτρης Πικιώνης <<Συναισθηματική Τοπογραφία>> σελ.73

Εικ 2.314 Προοπτικές φυγές, απόκρυψη, αποκάλυψη και της ανάδειξη της θέας προς την Ακρόπολη και τα Τουρκοβούνια. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

λάμψης, όπου η εσωτερική ουσία των πραγμάτων, όπως έλεγε και ο Heidegger, γίνεται φανερή>>51 Ακόμα, ο Kisho Kurokawa έχει πει σχετικά με την επίσκεψη του στον τόπο αυτό: ‘‘Περπατούσα με κατεύθυνση τον λόφο του Φιλοπάππου, αισθανόμουν με όλο μου το σώμα κάτι ασυνήθιστο. (…) Ο Παρθενώνας παρουσιαζόταν με το χαρακτηριστικό ψυχρό του σχήμα, και σκέφτηκα ότι, ενώ αυτός ίσως εκφράζει την νεκρή μορφή της αρχαίας Ελλάδας, ο δρόμος του Πικιώνη εκφράζει τον ζωντανό χώρο της σημερινής Ελλάδας.’’52 Στο έργο του Πικιώνη γύρω από την Ακρόπολη αναγνωρίζουμε την προσπάθεια του να δώσει ψυχή στην αρχιτεκτονική αισθητική, αλλά και να προασπίσει την ιστορική μνήμη της Αθήνας. Αποτελεί μια προσωπική πρόταση ιδωμένη με τη ματιά του ζωγράφου. Εξάλλου είναι και η πρώτη ιδέα ενοποίησης αργού και ήσυχου περιπάτου, αποτελώντας και το κορυφαίο δείγμα δημόσιας Αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα μεταπολεμικά.53 Ο Πικιώνης ως δάσκαλος άφησε την ομιλία της γης να πρωταγωνιστεί και να ακουστεί, καθοδηγώντας με αυτό τον τρόπο τους μαθητές του στο σχεδιασμό των έργων της Ακρόπολης. Δημιούργησε μια τάξη περιπατητών-μαθητών που είχαν την ικανότητα να κατανοούν την αρμονία των αρχαίων δημιουργιών αλλά και της φύσης και ήταν αυτοί που τον συντρόφεψαν στο έργο αυτό. Έτσι λοιπόν, όντας και ο ίδιος παθιασμένος περιπατητής, είχε στον νου του ότι όταν οι άνθρωποι περπατούν σε λοφώδεις επιφάνειες κοιτάζουν περισσότερο στο έδαφος παρά ψηλά και χρησιμοποίησε αυτή την ευκαιρία για να <<ψυχαγωγήσει>> το πνεύμα.54 51 Έργα Ακροπόλεως, Δημήτρης Πικιώνης σελ. 6 52 Dimitris Pikionis, architect 1887-1968:a sentimental topography σελ.76 53 Δραγώνας, Πάνος, Κάτων απο την Ακρόπολη 54 Δραγώνας, Πάνος, Κάτων απο την Ακρόπολη σελ. 89.

Τα διάφορα σχέδια στις πλάκες του περιπάτου συναντώνται συχνά και ποικίλουν προκειμένου να καθοδηγήσουν τον αναβάτη στην πορεία του με εκφραστικούς πειραματισμούς, πληθώρα υφών και μορφοπλασιών και όλα συνδεόμενα με το Αττικό τοπίο. Ο περίπατος του Πικιώνη προς τον λόφο του Φιλοπάππου ξεκινάει από τον Κόμβο Πικιώνη, στην συμβολή των δρόμων Αποστόλου Παύλου, Ροβέρτου Γκάλη και Διονυσίου Αεροπαγίτου και καταλήγει στην κορυφή του λόφου, στο Άνδηρο των Μουσών. Η διαδρομή αυτή συνδέεται με την αντίστοιχη πορεία των περιπατητικών φιλοσόφων γύρω από την Ακρόπολη.55 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη των υλικών που έχουν χρησιμοποιηθεί, καθώς και των επιμέρους στοιχείων της σύνθεσης. Ο Πικιώνης ακολουθεί τα βήματα των απλών ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου, που χτίζουν τα σπίτια τους με υλικά του τόπου τους, ενώ η πορεία προς αυτά υπακούει στους νόμους της φύσης, απλά και ενστικτωδώς. Τα διάφορα αυτά υλικά που συνθέτουν τα σχέδια, αλλά και διάφορα άλλα σημεία των διαδρομών, προέρχονται από μαζικές κατεδαφίσεις νεοκλασικών αθηναϊκών κατοικιών της εποχής, από αρχαία πήλινα, μαρμάρινα ή πέτρινα ευρήματα χωρίς ιδιαίτερη αρχαιολογική αξία που βρέθηκαν στην ευρύτερη περιοχή. Μαρμάρινα φουρούσια και δάπεδα μπαλκονιών, πορτοσιές, κυμάτια, ανθέμια, κιλλίβαντες υπερθύρων, καθώς και ακρωτήρια, μαρμάρινες βάσεις και σκαλοπάτια, είναι τα στοιχεία εκείνα που κάποτε βρίσκονταν στις κατεδαφισμένες οικίες.56 Ο μαθητής του Πικιώνη, Δημήτρης Αντωνακάκης είχε πει: ‘‘Συγκεντρώνει τα μαρμάρινα και πήλινα κομμάτια από την κατεδαφιζόμενη Αθήνα 55 Έργα Ακροπόλεως σελ 39-43 56 Ηλιάκης, Μανώλης <<Τα συνθετικά εργαλεία του Δ. Πικιώνη στο λόφο του Φιλοπάππου>> σελ 30

Εικ 2.315 Κολάζ Φωτογραφιών απο τον διάκοσμο του Δημήτρη Πικιώνη στον περίπατο του ιερού βράχου. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

του 19ου αι. επιχειρώντας ένα γιγάντιο ‘κολλάζ’ από τα περασμένα και τα τωρινά’’ (εικ2.315). Τέλος, φτάνοντας ο περιπατητής στο Άνδηρο των Μουσών, αντικρίζει ανεμπόδιστα πλέον την θέα ολόκληρου του βράχου της Ακρόπολης. Το άνδηρο αποτελεί για αυτόν ένα χώρο στάσης και ανάπαυσης από την συνεχώς ανοδική πορεία που προηγήθηκε. Είναι ένα σημείο περισυλλογής των εμπειριών που συνέλεξε μέσα από τα διαφορετικά αντιληπτικά, αλλά και οπτικά ερεθίσματα που ο περίπατος του προσέφερε. Ένα <<σκηνικό βάθους>> είναι για αυτός τώρα ο Παρθενώνας, ο οποίος του υπενθυμίζει τον πολιτισμό του τόπου στον οποίο βρίσκεται. Σκοπός δεν είναι η ανάδειξη της τελειότητας του ναού η οποία έχει αμφισβητηθεί απο τον Πικιώνη, αλλά οι αξίες που γέννησαν τον πολιτισμό αυτόν. Ο περιπατητής, φτάνοντας στο Άνδηρο των Μουσών, έχει βιώσει την εμπειρία του περιπάτου και της περιπλάνησης με βασικό εργαλείο ολόκληρο το σώμα του. Ο περίπατος, όπως και στους αρχαίους φιλοσόφους, ήταν ένα σημαντικό στοιχείο γνώσης ή μια τεχνική που βοηθούσε στον στοχασμό. Με αντίστοιχο τρόπο, οι περιπατητές του Φιλοπάππου ανεβαίνοντας τον λόφο, έχουν συλλέξει μνήμες και ιστορίες που αφορούν το ιστορικό παρελθόν και το παρόν. Η σειρά των εικόνων που τους έχει προσφέρει η διαδρομή αυτή, ολοκληρώνονται με την ισχυρότερη όλων, αυτή του Παρθενώνα, έχοντας δημιουργήσει πολλαπλές αφηγήσεις μέσα από διαδοχικές συνθετικές ποιότητες, εναρμονισμένες με το φυσικό τοπίο. Η δεύτερη αρχιτεκτονική ανάπλαση είναι το Θέατρο του Τάκη Ζενέτου στο Λυκαβηττό. Ο Παναγιώτης, γνωστός και ως Τάκης, Ζενέτος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1926, και ήταν γόνος μίας εύπορης οικογένειας της πόλης (εικ2.316). Οι σπουδές του στην αρχιτεκτονική ξεκίνησαν σε μία περίοδο 62

που η Ευρώπη δοκιμάζονταν από τις πολεμικές συγκρούσεις του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου. Κυρίως στην Ελλάδα, η περίοδος της Κατοχής απογύμνωσε τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, τα οποία και υπολειτουργούσαν. Έτσι, χάρις στην παρότρυνση ενός στενού οικογενειακού φίλου, ο Ζενέτος κατευθύνεται το 1945 προς το Παρίσι. Εκεί, ξεκινά τις σπουδές του στο τμήμα Αρχιτεκτονικής της Ecole des Beaux Arts, και συγκεκριμένα στο εργαστήρι του Γάλλου αρχιτέκτονα Othello Zavaroni. Οι σπουδές του στη γαλλική πρωτεύουσα ολοκληρώνονται το 1952, ενώ το 1953 παρουσιάζει τη διπλωματική του εργασία «Μικρόπολις – Αυτόνομη οικιστική μονάδα».57 Ο βράχος της Αθηνάς -και του φωτός- ο Λυκαβηττός, έγινε μέσα στους αιώνες ελαιώνας, βοσκοτόπι, λατομείο, πολυβολείο και έφτασε στη σύγχρονη εποχή σαν ένας ταλαιπωρημένος, φαγωμένος και εγκαταλειμμένος ογκόλιθος, έρμαιο αδιαφορίας και εκμετάλλευσης. Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 δέχτηκε την εμπνευσμένη και σωτήρια πρόταση της Άννας Συνοδινού να φιλοξενηθεί στην πληγωμένη βόρεια πλαγιά του, το θέατρο της. Η ηθοποιός αναζητούσε νέα στέγη μετά την αποχώρηση της από το Εθνικό Θέατρο και βρήκε στα έρημα νταμάρια του Λυκαβηττού τον ιδανικό τόπο.58 Ο δρόμος που έφτανε έως τον Άγιο Ισίδωρο στένευε ακόμα περισσότερο ως να φτάσεις στα νταμάρια. Εκεί είχαν αποτεθεί όλα τα μπάζα από το κτίσιμο του ξενοδοχείου Χίλτον. ‘‘Ανεβήκαμε. Θεέ μου! Κρανίου τόπος. Ξεραΐλα, χωματερή, σκουπιδαριό, περιβάλλον επικίνδυνο ακόμα και μέρα μεσημέρι. Οι ασφόδελοι και δύο τρία πένθιμα κυπαρίσσια μοναδικό πράσινο.’’59 57 Τάκης Ζενέτος: Εισαγωγή στη σύγχρονη αρχιτεκτονική MAX MAG 58 Urban frame no6: Το θέατρο του Λυκαβηττού σε τρεις ήττες. 11/08/2015

Άννα Συνοδινού, Πρόσωπα και Προσωπεία, εκδόσεις: Αδελφοί Βλάσση, 1998, σελ.255,256

Εικ 2.316 Τάκης Ζενέτος 1926-1977 Πηγή: maxmag.gr Τάκης Ζενέτος: Εισαγωγή στη σύγχρονη αρχιτεκτονική

Εικ 2.317 Σχέδιο του θεάτρου του Τάκη Ζενέτου. Πηγή: Urban frame no6: Το θέατρο του Λυκαβηττού σε τρεις ήττες, Αύγουστος 2015

Το νταμάρι έχει και την πέτρα, το υλικό που ενισχύει σημαντικά τον ήχο μέσω της ανάκλασης και βοηθά στην ακουστική. Το άγριο τραυματισμένο και απόμερο από την πολύβουη πόλη ήταν ιδανικό για να αποδεχτεί ένα νέο θέατρο αρχαίου δράματος στα πρότυπα των κλασσικών. Έτσι το εγκαταλελειμμένο νταμάρι και το διαλυμένο τοπίο που ήταν σκουπιδότοπος μετατράπηκε σε ευγενή τόπο υψηλής τέχνης και κάθαρσης. Ο Τάκης Ζενέτος όταν διερευνούσε το θέατρο στα Νταμάρια του Λυκαβηττού Σημείωσε:σ ‘‘Σαφώς φαίνεται η μη ύπαρξη φυσικού κοίλου και το τοπίο χαρακτηρίζεται από αδρές μεμονωμένες προεξοχές, έξοχης φυσικής γλυπτικής! Η επιλογή της αρχιτεκτονικής λύσεως έχει σαφή κριτήρια’’. Πράγματι το τοπίο είναι μια ανώνυμη γλυπτική μορφή, μια ημιτελή χειρονομία ανθρώπινης δράσης στο υπόβαθρο του φυσικού χώρου. Η σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και στο τοπίο συνιστάται σε μια διαρκή διαλεκτική διαδικασία αφαίρεσης και πρόσθεσης που είναι η λατόμηση και η δόμηση αντίστοιχα. Το τοπίο είναι το μέσο για δράση αλλά και το αποτέλεσμα των προηγούμενων δράσεων. Έτσι δημιουργείται μια στρωματογραφία ενεργειών που περιλαμβάνεται στην μνήμη του τόπου. Τα τοπία βιώνονται στην πράξη μέσα στη ζωή και στις δραστηριότητες που συνδέονται με αυτά.60 Έτσι το αντιμετώπισε ο Ζενέτος και διαμόρφωσε αντίστοιχα το θέατρο ως μια γλυπτική φόρμα που ενσωματώνεται στην τεχνητή κοιλότητα (εικ2.317). Στόχος της Συνοδινού δεν ήταν μοναχά η κατασκευή ενός θεάτρου αλλά η δημιουργία ενός πυρήνα καλλιτεχνικής δραστηριότητας που θα στρεφόταν γύρω από την ελληνική δραματική τέχνη και την αρχαία τραγωδία. Το θέατρο θα παρουσίαζε αποκλειστικά έργα Ελλήνων δραματουργών ενώ η λειτουργία του θα συνοδευόταν από εκείνη μιας 60 Christopher Tilley, A phenomenology of the landscape

σχολής αρχαίου δράματος. Η πρωτοβουλία αυτή προσέφερε ουσιαστικά στην πόλη τη δυνατότητα να αποκτήσει έναν δεύτερο ισχυρό πόλο θεατρικής δραστηριότητας και πολιτισμού που θα λειτουργούσε συμπληρωματικά προς εκείνον της Ακρόπολης και του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού. Επιπλέον καθιστούσε το λόφο του Λυκαβηττού, έστω και καθυστερημένα, σημείο αναφοράς για την πολιτισμική αλλά και κοινωνική δραστηριότητα της πόλης. Λόγω της μεγάλης κλίσης του αλλά και καθώς βρισκόταν έξω από τα τείχη της αρχαίας Αθήνας, ο λόφος δεν αποτέλεσε ποτέ μέρος της δομής της πόλης, των θαυμαστών αρχιτεκτονικών έργων και των σπουδαίων πολιτικών και συλλογικών ζυμώσεων που έλαβαν χώρα στους γειτονικούς λόφους της Ακρόπολης, του Φιλοπάππου και της Πνύκας. Οι διαδικασίες για τη δημιουργία του θεάτρου ξεκίνησαν το Μάιο του 1964. Η έκταση του παλαιού λατομείου ανήκε στην Εκκλησία. Η ηθοποιός ήρθε σε επαφή με τον Ε.Ο.Τ αναζητώντας οικονομική στήριξη για το εγχείρημα της αλλά όμως ο Ε.Ο.Τ της αρνήθηκε το δάνειο. Ανέλαβε ωστόσο το κόστος της κατασκευής φροντίζοντας πρώτα να εξασφαλίσει μέσω ανταλλαγής την κυριότητα της έκτασης από τον Οργανισμό Διαχείρισης Εκκλησιαστικής Περιουσίας. Το θέατρο θα βρισκόταν ουσιαστικά στην κυριότητα του Ε.Ο.Τ και θα παραχωρούταν στη Συνοδινού για τρεις μήνες το χρόνο. Η Συνοδινού μελέτησε για καιρό το χώρο μαζί με σημαντικούς ανθρώπους της τέχνης όπως ο Μάριος Πλωρίτης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Αλέξης Σολωμός, ο Γιώργος Σισιλιάνος προκειμένου να διαμορφώσει γνώμη για το είδος του θεάτρου που έπρεπε να χτιστεί στο βράχο. Εκείνο που χρειαζόταν ήταν ένα θέατρο με ολόκληρη ορχήστρα σε αντίθεση με τη μισή του Ηρώδειου και μεγάλη σκηνή 65

Εικ 2.318 Φωτογραφία του θέατρο του Τάκη Ζενέτου στην εξορυκτική περιοχή του Λυκαβηττού, 2019. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

με ελεύθερο ορίζοντα χωρίς ένα δεσμευτικό, μόνιμο φόντο από τον περιβάλλοντα χώρο του λατομείου να υπαγορεύει τις σκηνογραφικές δυνατότητες. Η ακουστική του χώρου μελετήθηκε ενδελεχώς, με την ηθοποιό να απαγγέλει δοκιμαστικά από διάφορα σημεία προκειμένου να βρεθεί ο προσανατολισμός της σκηνής απ’ όπου η φωνή του ηθοποιού θα έφθανε σε ακέραιη ηχητική απόδοση στο κοίλο. Τα δεδομένα συγκεντρώθηκαν και η Συνοδινού ανέθεσε την εκπόνηση της μελέτης στον Τάκη Ζενέτο. Ο αρχιτέκτονας ονομάζει την πρόταση του Θέατρο Αχιβάδα. Κάτω από την ορχήστρα του θεάτρου θα θεμελιωνόταν ένα βάθρο από οπλισμένο σκυρόδεμα. Το κοίλο 5.000 θέσεων, θα στηριζόταν σε πρόβολο από το βάθρο αυτό. Χωρίς υποστυλώματα και χωρίς άλλες στηρίξεις το κοίλο θα έμοιαζε να αιωρείται πάνω από το έδαφος. Είναι μια μεταλλική σύνθεση με επένδυση ξύλου στον χώρο των καθισμάτων που τοποθετήθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να μην κρύβουν τις σκαλωσιές (εικ2.318).61 Κάτω από το μπετονένιο επίπεδο θα χωροθετούνταν όλες οι βοηθητικές λειτουργίες του θεάτρου, τα καμαρίνια, οι τουαλέτες, οι αποθήκες, οι ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις και η σχολή θεάτρου. Η μελέτη περιελάμβανε επίσης δρόμο πρόσβασης στο θέατρο και χώρο στάθμευσης. Το συνολικό ύψος της δαπάνης υπολογίστηκε στα 7.000.000 δρχ. (20.542,94 ευρώ) και τα σχέδια κατατέθηκαν στον Ε.Ο.Τ τον Ιανουάριο του 1965. Οι εργασίες προετοιμασίας στο χώρο του παλιού λατομείου είχαν ήδη ξεκινήσει και η Συνοδινού είχε προγραμματίσει τις παραστάσεις για τη θερινή περίοδο του 1965. Έτσι οι δυο πλευρές υπέγραψαν την τελική συμφωνία μίσθωσης του χώρου σημειώνοντας πως σε περίπτωση αδυναμίας ολοκλήρωσης και παράδοσης του έργου έως τον Ιούνιο του 1965, ο Ε.Ο.Τ αναλαμβάνει την 61 Μισός αιώνας θέατρο Λυκαβηττού, Μαργαρίτα Πουρνάρα

υποχρέωση να κατασκευάσει προσωρινό λυόμενο θέατρο 3.000 θέσεων που θα τεθεί στη διάθεση της μισθώτριας. Με τον τρόπο αυτό δινόταν λύση για την προσεχή θεατρική περίοδο και η προοπτική μιας μονιμότερης κατασκευής εν καιρώ. Ο Ε.Ο.Τ προκήρυξε μάλιστα διαγωνισμό για τη διαμόρφωση ενός άλσους περιπάτου και αναψυχής στο λόφο, ο οποίος δεν προχώρησε τελικά ποτέ. Το Μάρτιο του 1965 κατατέθηκε η μελέτη των ΖενέτουΣκαλαίου για το προσωρινό, λυόμενο θέατρο του Λυκαβηττού, 3.000 θέσεων. Η πρόταση που δημοσιεύτηκε και στον τόμο World Architecture 4 με τον τίτλο «Temporary Theater, Athens» άντλησε την έμπνευση της από τη μορφή του ραδιοτηλεσκόπιου (εικ2.319). Αποτελούσε μια μεταλλική κατασκευή που προσγειώθηκε στο μεγάλο κενό του λατομείου και λειτουργούσε ανεξάρτητα, συμπληρωματικά της μορφολογίας του εδάφους, αφήνοντας ανέπαφο το περιβάλλον σεληνιακό τοπίο. Η μορφή του θεάτρου ήταν ένας παραβολοειδής κώνος εμπνευσμένος από τα κάτοπτρα των ραδιοτηλεσκοπείων που επέτρεπε την ανεμπόδιστη θέα της σκηνής από όλες τις θέσεις. Όλες οι συμπληρωματικές, βοηθητικές λειτουργίες τοποθετήθηκαν υπό το κοίλο του θεάτρου, κάτω από το επίπεδο της ορχήστρας. Τα καθίσματα ήταν από ξύλο και το δάπεδο της ορχήστρας από χώμα για να ευνοείται ο ήχος. Όλα τα κατασκευαστικά στοιχεία σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να είναι δυνατή η μεταφορά και η ανακατασκευή τους σε άλλες τοποθεσίες. Ωστόσο δεν υπήρξε καμία μεταφορά και αντικατάσταση του θεάτρου το οποίο αν και προσωρινό έχει συμπληρώσει πια σχεδόν μισό αιώνα στον λόφο. Το θέατρο κατασκευάστηκε από εταιρεία άλλη από εκείνη που είχε προτείνει ο Ζενέτος και το τελικό αποτέλεσμα παρουσιάζει διαφορές σημαντικές σε σχέση με τα αρχικά σχέδια όπως αναφέρει ο 67

Εικ 2.319 Θέατρο Λυκαβηττού, Φωτογραφία από την κατασκευή Μάος, 1965 Πηγή: http://triantafylloug.blogspot.com/2018/12/blog-post.html

ίδιος στη δημοσίευση του στο World Architecture 4. Ωστόσο σημειώνει πως η γεωμετρία, η καθαρότητα της μορφής και η άυλη διαφάνεια του φορέα επιτυγχάνουν να αποδώσουν τη σχέση της κατασκευής με το σεληνιακό περιβάλλον.62Η Συνοδινού ωστόσο στο βιβλίο της αναφέρει πως ο Ζενέτος βαθιά απογοητευμένος από τα γεγονότα δεν ξανανέβηκε στο χώρο.

62 Takis Zenetos, “Temporary theater, Athens», World Architecture, 4, London: Studio Vista, 1967, σελ. 188-191

Πηγή: Προσωπικό αρχείο

3| Η πολιτισμική και αειφορική σημασία σημερα

Εικ 3.1Ακρόπολη και Λυκαβηττός Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Οι λόφοι της Αθήνας φέρουν στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο στην μητρόπολη όσο και σε ολόκληρο τον κόσμο όπως είναι ο λόφος της Ακρόπολης. Επηρεάζουν σημαντικούς λογοτέχνες ποιητές αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες, ακόμα και ψυχολόγους κάθε εποχής με την ιδιάζουσα ύπαρξή τους, που μοιάζει να υπήρχε από πάντα και είναι συνδεδεμένη με γεγονότα, ιδέες και μύθους περισσότερο από μία χιλιετία. Σημαντικοί πνευματικοί άνθρωποι από αυτούς είναι ο Sigmund Freud, Ο Κωστής Παλαμάς, η Virginia Woolf, Ο Δημήτρης Πικιώνης, o Giorgio de Chirico, o Le Corbusier, ο Γιώργος Σεφέρης ο Jean Cocteau ο Albert Camus, o Martin Heidegger και άλλοι πολλοί. Ο Ερευνητής Geoffrey Broadbent (1996) αναφέρει ότι μία από τις βασικότερες αρχές και την ενίσχυση της ταυτότητας ενός τόπου είναι η αξιοποίηση της τοπογραφίας. Η Ακρόπολη της Αθήνας είναι έκφραση της προσαρμογής της αρχιτεκτονικής σε φυσικό περιβάλλον. Πρόκειται για μια μεγαλοπρεπή σύνθεση όπου οι όγκοι βρίσκονται σε τέλεια αρμονία, δημιουργώντας ένα μνημειώδες τοπίο μοναδικής ομορφιάς, που αγκαλιάζει ένα σύνολο αριστουργημάτων του 5ου αιώνα π.Χ.: τον Παρθενώνα, τα Προπύλαια, το ναό της Αθηνάς Νίκης και το Ερέχθειο (εικ3,1).63 Οι λόφοι πέρα από την πολιτιστική σημασία για την πόλη, έχουν και αειφορική. Αποτελούν περιβαλλοντικούς θύλακες, παρόλη την αλλοίωσή τους με την λατόμηση όπως έχουμε ήδη αναφέρει, την χάραξη των δρόμων, την ανέγερση οικοδομών και γενικά την παραμέλησή τους. Σε αυτούς αναπτύσσεται ελεύθερα η χλωρίδα και η πανίδα και αποτελούν σημαντικό οικοσύστημα στο κέντρο της πόλης. Μειώνεται η ρύπαση οι πλημμύρες και ο θόρυβος υποστηρίζοντας περισσότερο την αειφόρο ανάπτυξη. 63 UNESCO - Υπουργείο Πολιτισμού

3.1 Πολιτισμική σημασία|Κείμενα για την Ακρόπολη α| Le Corbusier κείμενα για την Ελλάδα Ο Ελβετός αρχιτέκτονας και πολεοδόμος γεννήθηκε το 1887 και έδρασε κυρίως στη Γαλλία (εικ3.11). Μαθήτευσε στα αρχιτεκτονικά γραφεία των αδερφών Perret (1909-1910) στο Παρίσι και του Peter Behrens στο Βερολίνο (191-1911). Τη δεκαετία του 1920 ο Le Corbusier βρίσκεται επικεφαλής του κινήματος CIAM και το 1933 συντάκτει την Χάρτα των Αθηνών. Ασχολήθηκε επίσης με τις διακοσμητικές τέχνες και το σχεδιασμό των επίπλων. Έγραψε πάνω από 50 βιβλία και επέδρασε καθοριστικά στη διαμόρφωση και τη διάδοση των αντιλήψεων της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.64 Καθαρή δημιουργία του πνεύματος|1922:

Εικ 3.11 Le Corbusier Πηγή: WikiArt Enciclopedia de Artes Visuales wikiart.org/es

Δουλεύουμε με την πέτρα, το ξύλο, το τσιμέντο: φτιάχνουμε σπίτια και παλάτια: πρόκειται για κατασκευές. Η επινοητικότητα μπαίνει σε εφαρμογή. “Ωστόσο, ξαφνικά, μιλάτε στην ψυχή μου, μου κάνετε καλό, είμαι ευτυχισμένος και λέω : είναι ωραίο. Αυτό είναι αρχιτεκτονική. Εδώ βρίσκεται η τέχνη. Το σπίτι μου είναι πρακτικό. Ευχαριστώ, όπως ευχαριστώ και τους μηχανικούς των σιδηροδρόμων και την τηλεφωνική υπηρεσία. Δεν αγγίζετε την ψυχή μου. “Όμως οι τοίχοι υψώνονται στον ουρανό με τέτοια τάξη που συγκινούμαι. Νιώθω τις προθέσεις σας. “Ήσασταν γλυκός, απότομος, χαριτωμένος ή άξιος. Μου το λένε οι πέτρες σας. Με καθηλώνετε σ’ αυτή τη θέση και τα μάτια μου κοιτάζουν. Τα μάτια μου κοιτάζουν κάτι που αναγγέλλει μια σκέψη. Μια σκέψη που φωτίζεται χωρίς λέξεις και ήχους, αλλά Εικ 3.12 Άποψη της Ακρόπολης από τον Βορρά. Σκίτσο Le Corbusier Πηγή: Κείμενα για την Ελλάδα Φωτογραφίες και σχέδια σελ.78-79

64 ...Έγραψαν για την Ακρόπολη 1850-1950, σελ. Ένωση φίλων της Ακρόπολης

αποκλειστικά με πρίσματα που έχουν μεταξύ τους κάποιες σχέσεις. Αυτά τα πρίσματα είναι φτιαγμένα έτσι ώστε το φώς να αναδεικνύει όλες τους τις λεπτομέρειες. Αυτές οι σχέσεις δεν αναφέρονται σε κάτι αναγκαστικά πρακτικό ή περιγραφικό. Αποτελούν μια μαθηματική δημιουργία του νου σας. Είναι η γλώσσα της αρχιτεκτονικής. Με υλικά άψυχα, με ένα πρόγραμμα λιγότερο ή περισσότερο ωφελιμιστικό που ξεπερνάτε, δημιουργήσατε σχέσεις που με συγκίνησαν. Αυτό είναι αρχιτεκτονική (εικ3.12).65 β| Giorgio de Chirico Ζωγράφος, γεννημένος στο Βόλο το 1888 από Ιταλούς γονείς. Σπούδασε στην Αθήνα, στο Μόναχο και στο Παρίσι, όπου συνδέθηκε με τον Picasso και τον Appollinaire. Έζησε από το 1915 έως το 1924 στη Ρώμη, όπου ίδρυσε, μαζί με τον Carra, την Ομάδα Μεταφυσικής Ζωγραφικής. Το 1924 επέστρεψε στο Παρίσι, όπου ενέτεινε τον υπερρεαλιστικό χαρακτήρα της τέχνης του. Μετά το 1935 στράφηκε σε έναν σκηνογραφικό νατουραλισμό. Είναι γνωστός για τα ατμοσφαιρικά τοπία πόλεων με τις άδειες πλατείες και τα έρημα μνημειώδη κτήρια και για τις συνθέσεις ετερόκλητων αντικειμένων που στοχεύουν να απεικονίσουν την εσωτερική, μαγική, πλευρά πραγμάτων τυλιγμένων σε μια αύρα μυστηρίου. Στο έργο του συχνά περιλαμβάνονται στοιχεία από την ελληνική και τη ρωμαϊκή αρχαιότητα (εικ.3.13)

Εικ 3.13 Chirico, Giorgio de (1888-1978) - Self-Portrait with Head of Minerva Metropolitan Museum of Art, New York City Πηγή: https://www.flickr.com

Μια νύχτα στην Ακρόπολη | 1989: Χώθηκα μέσα σ’ ένα σωρό από ερείπια με τρόπο που να φαίνομαι όσο το δυνατό λιγότερο και περίμενα τη στιγμή που θα’ μουν μόνος. Στην ανατολή, πίσω από τη μενεξελιά γραμμή των βουνών, η πανσέληνος αναδύθηκε: ήταν πλούσια, βασιλική, ολόγιομη, λαμπρή, μεγαλειώδης, μια 65 Κείμενα για την Ελλάδα, Φωτογραφίες και Σχέδια, Le Corbusier σελ.103

αληθινή πανσέληνος καλοκαιριού της Αθήνας. Ανέβαινε με βραδύτητα, τυλιγμένη ακόμα στην πάχνη της ζέστης. Στη δύση, ο ουρανός σκοτείνιαζε. Μου δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι ο τελευταίος επισκέπτης είχε εγκαταλείψει την Ακρόπολη, αλλά αποφάσισα να μη φύγω από την κρυψώνα μου πριν νυχτώσει τελείως, κι αυτή η σύνεση με έσωσε, γιατί, σε λίγα δευτερόλεπτα, άκουσα το βήμα ενός φύλακα που πλησίαζε αργά στο μέρος όπου κρυβόμουν. Ένα ρίγος διέτρεξε την πλάτη μου. Σαν έφτασε κοντά στην κρυψώνα μου, ο φύλακας σταμάτησε˙ ήμουν σε δύο βήματα απόσταση˙ δε με είχε δει αλλά η παραμικρή κίνηση μπορούσε να με προδώσει. Ο φύλακας έστριβε σιγά το μουστάκι του κοιτάζοντας μακριά˙ μετά έβηξε κι αφού έβγαλε από την τσέπη του σακακιού του μια καπνοσακούλα έστριψε τσιγάρο, το άναψε και φύσηξε με ηδονή τον καπνό από το στόμα και από τη μύτη. Μακριά ακούγονταν διάφοροι θόρυβοι: νυχτερίδες σκαμπανέβαζαν πάνω απ’ τα κεφάλια μας˙ κοιτάζοντας το φύλακα σκεφτόμουν τον κυνηγό που περνά, με το τουφέκι στον ώμο, δίπλα στο ορτύκι χωρίς να το βλέπει. Κρατούσα την ανάσα μου, τα δευτερόλεπτά μου φαίνονταν ώρες. Αφού τράβηξε ακόμα δυο τρεις ρουφηξιές απ’ το τσιγάρο, ο φύλακας έβαλε τα χέρια πίσω κι απομακρύνθηκε προς την έξοδο. Αισθάνθηκα πιο ήσυχος, αλλά δεν άρχισα να κάνω κινήσεις και να τεντώνω τα μουδιασμένα μου πόδια παρά μόνο όταν τον άκουσα να κλείνει τη βαριά καγκελόπορτα που βρισκόταν στην είσοδο της Ακρόπολης. Τότε κατάλαβα ότι επιτέλους ήμουν μόνος. Στο μεταξύ είχε νυχτώσει εντελώς. Μόνο από τη μεριά της δύσης έμενε ακόμα μια αχνή ανταύγεια, εκεί όπου είχε εξαφανιστεί ο ήλιος. Από την απέναντι μεριά, ελεύθερο από τους βραδινούς ατμούς, το φεγγάρι είχε ανέβει στον ουρανό. Οι αχτίδες του φώτιζαν τώρα τις μετόπες των ναών κι 75

Εικ 3.14 Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, Άποψη της Αθήνας, 1970, λάδι σε μουσαμά. Πηγή: http://www.pheidias.gr

άπλωναν τις σκιές τους στο έδαφος. Η σιωπή έγινε πιο έντονη. Είχα την εντύπωση πως πάνω από το κεφάλι μου είχαν τραβήξει μια τεράστια τέντα. Τα υπεράνθρωπα προσωπεία των αρχαίων θεών φαίνονταν όμοια με γιγάντια αντίτυπα, στερεωμένα σαν ανάγλυφα στο ταβάνι του ουρανού που φαινόταν πολύ χαμηλός, πολύ κοντά στη γη. Είχα την εντύπωση ότι, αν σηκωνόμουν στις μύτες των ποδιών μου, θα μπορούσα να τον αγγίξω με το χέρι· και θεϊκές μάσκες χαμογελούσαν ανέκφραστα. Μια απέραντη εμπιστοσύνη περιτύλιγε κάθε πράγμα. Σταν εμφαντική γλυκύτητα αυτής της μεγάλης καλοκαιρινής νύχτας κατάλαβα ότι το κακό μέσα μου, γύρω μου, είχε εξαφανιστεί· τα χρέη πληρωμένα, οι τιμωρίες καταργημένες, τα κακά όνειρα θαμμένα για πάντα, με τις έννοιες και τα άγχη πέρα μακριά, πολύ μακριά, στους καυτούς άμμους της καταραμένης ερήμου. Ό,τι είχα αγαπήσει, ό,τι στη ζωή μου υπήρξε ευνοϊκό για μένα, ήταν κοντά μου. Θέλησα να κοιτάξω προς τα κάτω, προς τις κατοικίες των ανθρώπων, να ξαναβρώ τα φώτα της πόλης, γιατί όλη αυτή η ομορφιά κι αυτή η μοναχική ευτυχία άρχισαν να με τρομάζουν, αλλά δεν είδα πια τίποτα: ατμοί, μια γλυκιά ομίχλη είχε ανέβει κι έκρυβε τη γη από το βλέμμα μου· πάνω σε αυτόν τον ωκεανό θεϊκής τρυφερότητας, η Ακρόπολη, σαν ένα μεγάλο πέτρινο καράβι, σαν ένα καράβι που λύθηκε από τα παλαμάρια του, αρμένιζε σιγά, ακυβέρνητο… (εικ3.14)

γ| Δημήτρης Πικιώνης Το δίδαγμα ‘‘Η τέχνη σιωπηλή λατρεύει την Φύσι, και τούτη, ως ανταμοιβή της μακρινής αγάπης, εβάλθηκε γυμνή να χορεύη εμπροστά της. Εκείνες η Μορφαίς αντιχτύπησαν εις το νου της Τέχνης, και αυτή ταις εχάρισε των ανθρώπων.’’ Διονύσιος Σολωμός

Η πλαστική ευαισθησία του υλικού, άπειρη ποικιλία στη σύνθεση των στοιχείων που μας προσφέρει η πραγματικότητα, είναι δώρα της φύσης. Τούτη η ευαισθησία, τούτη η φαντασία της φύσης, όπου ο άνθρωπος, όταν δουλεύει ωσάν ένα υπάκουο και παθητικό όργανό της, της πραγματώνει ωσάν να έβγαιναν απ’ αυτόν τον ίδιο, τούτα λοιπόν τα δώρα της φύσης πρέπει τώρα να γίνουν αρετές ανθρώπινες. Η φύση πρέπει να γίνει τέχνη. Το πως γίνεται τούτο το βλέπουμε εξαίρετα στην τέχνη του λαού… Οι αρχαίοι στάθηκαν μεγάλοι δάσκαλοι και σε τούτο. Επάνω στην Ακρόπολη δε διανοήθηκαν ποτές να εξαφανίσουν το πλούσια σε αισθητικά συναισθήματα έδαφος. Ο Παρθενώνας εγείρεται απάνω στο βράχο, απάνω του είναι σκαλισμένη η πρώτη βαθμίδα του στυλοβάτη του. Έτσι γίνεται η μετάβαση από τη Φύση στην Τέχνη. Τούτη τώρα εισάγοντας μέσα’ ς τη νεκρή ευθεία την σοφά κι’ ευαίσθητα υπολογισμένη ένταση της ζωντανής καμπύλης, συνεχίζει απάνω’ ς το δικό της το έργο την πλαστικότητα της φύσης. 66 Απρίλης 1940 (εικ3.15) 66

Αρχιτεκτονικό έργο. Δημήτρης Πικιώνης, επιμέλεια Αγνής Πικιώνη Μπάστας Πλέσσας, Αθήνα 1994 σελ. 37

Εικ 3.15 Ο Δημήτρης Πικιώνης, φωτογραφημένος από τον Παύλο Μυλωνά. Πηγή: www.lifo.gr

3.2. Αειφορική σημασία | Οι λόφοι ως οικοσύστημα

Εικ 3.21 Λόφος Φιλοπάππου, Η ελεύθερη ανάπτηξη της φύσης και η διάβρωση του εδάφους. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Η σύγχρονη εποχή, σε παγκόσμιο επίπεδο χαρακτηρίζεται από αρνητικές συνέπειες της έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας.67 Κάποιες από αυτές τις επιπτώσεις είναι η κλιματική αλλαγή και οι πλημμύρες. Μελετώντας παλαιότερες ιστορικές εποχές, παρατηρούμε πως το οικολογικό αποτύπωμα των δραστηριοτήτων ήταν χαμηλότερο, λιγότερη ηχορύπανση, φωτορύπανση, μόλυνση και καλύτερη ποιότητα του αέρα. Πάλι όμως υπήρχαν ρύποι και η αποψίλωση των δασών οδηγούσε στη διάβρωση του εδάφους. Οι Αθηναϊκοί λόφοι λειτουργούν σαν μια μικροκλίμακα όσων συμβαίνουν στον κόσμο μεταξύ του περιβάλλοντος και της κατοίκησης. Λόγω των μνημείων που φιλοξενούν στις κορυφές τους ή τα πλατώματα, παραμένουν ανέπαφοι από την ραγδαία οικοδομική ανάπτυξη ή την λατόμηση. Αυτό είναι ένα σημαντικό ‘εμπόδιο’ για την εξαντλητική εκμετάλλευσή τους, με αποτέλεσμα την αποφυγή των μη αναστρέψιμων περιβαλλοντικών πληγών. Αποδείχθηκε πως οι λόφοι δεν είναι κάτι δεδομένο και ανεξάντλητο. Ακόμα, όπως επηρεάζονται από τις αρχιτεκτονικές ενέργειες έτσι επηρεάζουν και την ποιότητα ζωής των ανθρώπων στην πόλη. Μετά τις αναδασώσεις των λόφων, από το 1929, τα οικοσυστήματα αναπτύσσονται ελεύθερα και αυτό ισορροπεί την άψυχη ύλη του δομημένου περιβάλλοντος και δίνει την επιλογή στους πολίτες να επανασυνδεθούν με την φύση και να αποδράσουν από τους ρυθμούς της πόλης (εικ3.21). Ο πλούτος και η ποικιλία των διαφόρων μορφών ζωής συνεισφέρουν στην πραγματοποίηση της ευημερίας και της άνθησης της ανθρώπινης ζωής συνιστώντας επίσης σημαντικές αξίες. 67

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Φλογαΐτη Ευγενία, 1998

α| Χλωρίδα και πανίδα στο οικοσύστημα των λόφων Το πολεοδοµικό συγκρότηµα της Αθήνας είναι χτισµένο πάνω σ’ ένα χώρο µε ποικίλη γεωµορφολογία. Το λεκανοπέδιο περιλαµβάνει το µεγαλύτερο µέρος της δοµηµένης έκτασης, η οποία όµως εξαπλώνεται χωρίς ασυνέχειες. Οι Αθηναϊκοί λόφοι, σε αντίθεση με την εξάπλωση την πόλης, θεωρούνται πλέον σταθερό περιβάλλον και αποτελούν το απαραίτητο υπόβαθρο για να συγκροτηθεί και να αναπτυχθεί σε αυτούς ένα οικοσύστημα. Πέρα από το σταθερό περιβάλλον, όπου οι μεταβολές όπως για παράδειγμα κατεδαφίσεις, ανοικοδομήσεις και εκσκαφές είναι σπάνιες, για την ανάπτυξη του αστικού οικοσυστήματος χρειάζεται να υπάρξουν βιολογικά είδη, οι κατάλληλοι βιότοποι και πηγές ενέργειας. Σχηµατίζεται έτσι ένα αστικό οικοσύστηµα που περιλαµβάνει περισσότερες από µια τροφικές αλυσίδες. Εδώ και εκατό περίπου χρόνια οι αναδασώσεις και η προστασία εµπλούτισαν µε φυσική βλάστηση κυρίως την εσωτερική λοφοσειρά της πόλης. Ταυτόχρονα όµως η εντατική και άναρχη οικοδόµηση, κυρίως µετά τη Μικρασιατική Καταστροφή που οι προσφυγικές συνοικίες ιδρύθηκαν σε αναδασωµένες περιοχές, και τον Εµφύλιο Πόλεµο, εξαφάνισαν την βλάστηση στις περισσότερες συνοικίες. Τα τελευταία χρόνια η έντονη ανάπτυξη της παραθεριστικής κατοικίας άλλαξε τον χαρακτήρα των παραλιακών περιοχών, µετατρέποντας ένα αγροτικό ή δασικό περιβάλλον (δασικές εκτάσεις, βοσκοτόπια και χωράφια) σε ηµιαστικό. Στον λόφο Φιλοπάππου υπάρχει πυκνή βλάστηση, κυρίως από πεύκα κυπαρίσσια και ελιές, αρκετή ποικιλία χλωρίδας και πολύ λίγα ξενικά φυτά. Οι κλιματολογικές και εδαφικές συνθήκες είναι ιδιαίτερα δυσμενείς για την ανάπτυξη δενδρώδους και θαμνώδους βλάστησης. «Σύμφωνα με μετρήσεις 79

Εικ 3.22 Οικοσύστημα στο Λόφο Φιλοπάππου. Πηγή: Προσωπικό αρχείο

του μετεωρολογικού σταθμού του Αστεροσκοπείου Αθηνών ο χειμώνας είναι ήπιος, το καλοκαίρι ζεστό και ξηρό». Σημαντικό ρόλο για την αυξημένη ποικιλότητα της ορνιθοπανίδας παίζει η ποικιλία του ανάγλυφου και της βλάστησης που καλύπτει το λόφο. «Το πυκνό πευκοδάσος εναλλάσσεται με θαμνοτόπια, βράχια και ανοιχτές χορτολιβαδικές εκτάσεις. Μερικά είδη προτιμούν τους θάμνους, άλλα το δάσος, ενώ άλλα είδη χρειάζονται ανοιχτές εκτάσεις για να τραφούν». Επίσης απαραίτητο είναι και το νερό, το οποίο βρίσκουν εύκολα στο δίκτυο ποτίσματος του πάρκου. Στον λόφο Αρδηττό υπάρχει ένας ακόμα ενδιαφέρων βιότοπος του λεκανοπεδίου. Περιέχει λίγα ξενικά δέντρα, αλλά αξιόλογη ποικιλία ιθαγενούς χλωρίδας. Σχηµατίζεται δάσος µε κυρίαρχα είδη τα πεύκα και τις χαρουπιές, η βλάστηση είναι γενικά πυκνή, αλλά υπάρχουν και βραχώδη σηµεία µε φρύγανα και πόες. Η πανίδα παρουσιάζει αρκετή ποικιλία. Αξίζει να αναφερθεί η παρουσία αναπαραγόµενου πληθυσµού σπάνιας χελώνας (Testudo marginata). Η φυσική κατάσταση του λόφου οφείλεται εν µέρει στον πολύ περιορισµένο αριθµό επισκεπτών. Στον λόφο του Στρέφη υπάρχει αρκετή ποικιλία άγριας φύσης, παρόλο που η διαμόρφωση του χώρου και η φύτευση είναι τεχνητή. Στον λόφο Λυκαβηττού υπάρχει σημαντική έκταση αλλά περιορισμένη ποικιλία χλωρίδας. Κυριαρχεί το πεύκο και τα περισσότερα δέντρα είναι μικρής ηλικίας χωρίς υπόροφο. Τέλος στα Τουρκοβούνια λόγο της υποβάθμισης του εδάφους από τα λατομεία δεν έχει μπορέσει να αναπτυχθεί δάσος.

β| Ρύπανση, θόρυβος και υποβάθμιση της βλάστησης Παρόλο που οι λόφοι είναι απομονωμένοι και με υψομετρική διαφορά από το αστικό περιβάλλον, η όχληση από τον άνθρωπο είναι σχετικά μειωμένη. Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις αερίων ρύπων παρουσιάζονται κοντά στην οδό Απ. Παύλου και στην περιφερειακή Φιλοπάππου, καθώς και σε γειτνιάζουσες οδούς με υψηλή κυκλοφορία. Η αέρια ρύπανση μεταφέρεται από το κέντρο της Αθήνας και προκαλεί διάβρωση και χρωματισμούς στα αρχαία μαρμάρινα μνημεία, ως αποτέλεσμα των υψηλών συγκεντρώσεων οξειδίου του αζώτου, οξειδίου του θείου και αζώτου (εικ3.23). Οι κύριες πηγές θορύβου είναι η κυκλοφορία των οχημάτων στους δρόμους και η λειτουργία τους καλοκαιρινούς μήνες του θεάτρου Δ. Στράτου που λειτουργούν μέσα στον αρχαιολογικό χώρο. Αντίθετα, στις περιοχές χωρίς οδική κυκλοφορία η κατάσταση του ακουστικού περιβάλλοντος βρίσκεται σε ικανοποιητικά επίπεδα. Το φτωχό έδαφος, η έντονη ξηρασία και η ελλιπής διαχείριση της βλάστησης μπορεί να δημιουργήσουν μικρά δέντρα και θάμνους με αραιό φύλλωμα που δεν διευκολύνουν το φώλιασμα των πουλιών. Η τωρινή κατάσταση όμως είναι ένας λόφος με πυκνή βλάστηση, στα σημεία όπου αυτό είναι εφικτό και η ξηρασία ή η ελλιπής συντήρηση της βλάστησης ανήκουν σε εικόνες του παρελθόντος. Η καθαριότητα των λόφων είναι ελλιπής και πολλοί έχουν σημάδια εγκατάλειψης. Έχουν τοποθετηθεί κάδοι συγκέντρωσης σκουπιδιών σε διάφορα σημεία, τα οποία καθαρίζονται τακτικά. Βέβαια, στον τομέα αυτό, σημαντική είναι και η βοήθεια των κατοίκων, οι οποίοι με εθελοντική εργασία βοηθούν στην καθαριότητα του χώρου.

Εικ 3.23 Μεταβολή του NO2 σε διάστημα μιας ημέρας στο κέντρο της Αθήνας Πηγή: Windy.gr

4| Ερμηνεία του περιγράμματος των λόφων

Εικ:4.01 Αστικό ανάγλυφο και μεγαλοκατασκευές

Το περίγραμμα μιας πόλης (skyline) που δημιουργείται απο το χαρακτηριστικό περίγραμμα, των λόφων και των βουνών εξασφαλίζουν την ιδιαίτερη ταυτότητα και φυσιογνωμία της. Η πόλη, μπορεί να χαρακτηριστεί ή να αναγνωριστεί από το περίγραμμά της. Σε αυτό βρίσκουμε το ιδιαίτερο προσωπικό νόημα που μας συνδέει μαζί του αληθινά, με σχέσεις βιωματικές, σχέσεις ζωής. Το <<φυσικό ανάγλυφο>> , δηλαδή το ανάγλυφο του εδάφους, διαμορφώνεται από τους λόφους, τους βράχους, τις οριζόντιες εκτάσεις, τις υδάτινες επιφάνειες, τις λίμνες τα ποτάμια και τα δάση. Όλα αυτά όχι μόνο δίνουν μια ιδιαιτερότητα στην πόλη, αλλά συντελούν, λόγω των ορισμένων περιγραμμάτων τους, στην αναγνωσιμότητα, στον προσανατολισμό και σε άλλες υψομετρικές ποιότητες της πόλης. Το αστικό ανάγλυφο χαρακτηρίζεται κυρίως από τον υψηλό ή όχι βαθμό της ανθρώπινης επέμβασης. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις η προσαρμογή στο φυσικό ανάγλυφο γίνεται με ιδιαίτερα ήπιο τρόπο και το αστικό ανάγλυφο παρουσιάζει μια ομοιότητα και παραλληλία με αυτό, ενώ σε άλλες ο βαθμός επέμβασης είναι τόσο μεγάλος που το φυσικό ανάγλυφο υπερτονίζεται με σημαντικές μεγαλοκατασκευές. (εικ4.01) Οι λόφοι της Αθήνας είναι ένας χώρος, τόπος της πόλης που το περίγραμμά τους περικλείει πλήθος νοημάτων στη γραφή του. Νοήματα που μπορούν να εμφανίζονται μόνο αφού ορίζονται, αφού κατακτώνται, συνδέοντάς μας μαζί τους και ορίζοντας έτσι τη δική μας οντότητα, το προσωπικό μας <<τώρα>> δίνοντας συνοχή στο νόημα μιας ιστορίας. Κάθε λόφος <<περι-ορίζει>> το δικό του νόημα χωρίς τέλος, αφού το όριο δεν είναι το τέλος αλλά αυτό το οποίο διαφυλάσσει το παλαιό, την ιστορία-μνήμη και την χειρονομία του ανθρώπου 84

πάνω του, και ταυτόχρονα ανοίγει τη δυνατότητα για ένα νέο νόημα. Όμως μέσα απο την αδιάφορη ομοιομορφία και αποσπασματικότητα των νοημάτων της πόλης, υπάρχει ο κίνδυνος να χάσει ο άνθρωπος την ίδια την ιστορική του ενότητα, και να χαθεί το μοναδικό νόημα κάθε τόπου στο ταξίδι που εμφανίζει κάθε πόλη μέσα στο χρόνο. Μέσα σε μια χρονική διάρκεια οι μορφές των λόφων έχουν την δική τους μορφή, την δική τους ρευστότητα και πλαστικότητα (4.02 και 4.0.3). Το περίγραμμά τους είναι και αυτό ένα όριο που φαίνεται ως κάτι που κλείνει, περιορίζει και το περίγραμμα θα μπορούσε να συνδεθεί με το θάνατο της μορφής που περικλείει. Σε όλες τις συγκεκριμένες μορφές, η οριοθετημένη πραγματικότητα τους σημασιοδοτεί τις αναγκαίες φάσεις της ζωής, δηλαδή τη γέννηση (εμφάνιση του συγκεκριμένου- ύλη) και το θάνατο (φθορά του συγκεκριμένου-λατόμηση), σε μια χρονική διάρκεια που ονομάζεται ζωή των μορφών. Μια ουσιώδη διάκριση, αυτήν ανάμεσα στο «χώρο» και στον «τόπο».68 Ο χώρος, όπως και ο χρόνος, αποτελεί μία αφηρημένη συνθήκη. Είναι ένα απλό περιέχον και η αξία του στηρίζεται στην περιεκτικότητά του. Ο αφηρημένος χώρος από μόνος του δεν έχει χαρακτήρα ούτε ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Αυτά τα δύο στοιχεία εμφανίζονται από την στιγμή που η παρουσία του ανθρώπου με τις δραστηριότητές του συγκεκριμενοποιεί τον χώρο πληρώνοντάς τον με ανθρωποποίητες μορφές, λειτουργίες, όνειρα, προσδοκίες, συναισθήματα, σημασίες. Τότε ο χώρος έχει μετατραπεί σε «τόπο». Ο τόπος έχει «χαρακτήρα» που συγκροτείται από το σύνολο των ιδιαζόντων χαρακτηριστικών των μορφών κάθε είδους που τον αφορούν και από τη στιγμή που έχει πλέον μια οντότητα μπορούμε να μιλάμε για «φυσιογνωμία» 69 68 Η Ψυχολογία των τόπων Institut Francais d’ Athenes, Ιωσήφ Στεφάνου, Αθήνα, 1994 69 Stefanou J., «La physionomie des lieux, L empreinte des specificites d une societe a l

Εικ:4.02 Λόφος Λυκαβηττού πριν το 1832 Πηγή: tovima.gr

Εικ:4.03 Λόφος Λυκαβηττού μετά το 1832. Βλέπουμε την λατόμηση του και την ανοικοδόμηση σε αρκετό ύψος. Πηγή: tovima.gr

Διερευνώντας το χαρακτήρα, αναφερόμαστε σε μία «μορφική ενότητα» και μια «μορφική σταθερότητα». Με τη «σταθερότητα» εννοούμε κάποια στοιχεία που εκφράζουν «ευστάθεια». Σύμφωνα με τον Levinas, όταν λέμε για κάποιον ότι «έχει χαρακτήρα», υπαινισσόμαστε κάτι σταθερό, μια ειλικρινή βούληση. «Ο κόσμος γύρω μας αποκτά φυσιογνωμία, δηλαδή χαρακτήρα και σταθερότητα διά των μορφών. Οι μορφές είναι στέρεες, από «ευσταθή» υλικά. Το αβυθομέτρητο μυστήριο κάθε πράγματος παρουσιάζεται και μας δίδει «λαβή» μέσω των σημείων που συγκροτούν τη φωτισμένη επιφάνειά του τα σημεία του περιγράμματος μάς διανοίγουν το αντικείμενο» (LEVINAS, 1996). Όταν αποδώσουμε μια ειλικρινή κίνηση καλής βούλησης στον κόσμο που κτίζουμε, αντιλαμβανόμαστε και εννοούμε, τότε του δίνουμε «χαρακτήρα», «φυσιογνωμία» στην οποία καθρεπτίζεται η «ειλικρίνεια» της πρόθεσης. Μήπως, και η ομορφιά που επιζητούμε, είναι ένας τρόπος έκφρασης της ειλικρίνειας, δηλαδή της αλήθειας (αλανθάνειν), με την έννοια ότι δεν είναι κάτι κρυφό; Έχουμε, δηλαδή, εξαφάνιση της κρυπτότητας, εμφάνιση στο φως, στη θέαση κάθε αισθητής ή νοητής κατάστασης ή έργου που ποιεί ο άνθρωπος.

Εικ. 4.04 Σκίτσο, Η Αθήνα από το λόφο του Στρέφη Πηγή: Προσωπικό αρχείο espace», Societes, No 40, 1993

Ο Χαρακτήρας και η φυσιογνωμία λοιπόν αφορούν τον τόπο, εμφανίζονται όμως ως το αποτέλεσμα της συνολικής, και της συλλογικής αντίληψης που αυτός ο τόπος προσφέρει στους κατοίκους και στους επισκέπτες. Αυτή όμως η συνολική αντίληψη, η πραγματική, συναισθηματική και ιδεολογική εικόνα που ένας τόπος προσφέρει δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που ονομάζουμε «τοπίο».70 Η δυτική παράδοση, και ιδιαίτερα αυτή του τομέα της τέχνης, μας κληροδότησε την ιδέα ότι τοπίο είναι η απεικόνιση μιας θέας και μάλιστα αυτής ενός φυσικού τοπίου.71 Είναι άλλωστε γνωστές οι περίφημες συνταγές τόσο για τις τεχνικές προοπτικής όσο και για τα στοιχεία που θα έπρεπε να συγκροτούν το θεματικό περιεχόμενο ενός «καλού τοπίου».72 Στον αιώνα μας, μετά την ενασχόληση των επιστημόνων με την εικόνα του τόπου και την κυριαρχία τους στην περιοχή αυτή έναντι των καλλιτεχνών, ως τοπίο δε θεωρείται πλέον η απεικόνιση της αντιληπτικής εικόνας ενός τόπου, αλλά η «αντιληπτική εικόνα» αυτή κάθε αυτή. «Χώρος», «τόπος», «τοπίο». Γενική χωρική συνθήκη ο «χώρος». Συγκεκριμένος, βιωμένος με δικά του χαρακτηριστικά ο «τόπος». Εικόνα-αντίληψη που εμφανίζει το σύνολο των χαρακτηριστικών του τόπου σε μια ενιαία αντίληψη - το χαρακτήρα - το «τοπίο». Όσο για τη «φυσιογνωμία», αυτή αφορά τη μοναδικότητα, την ταυτότητα, την προσωπικότητα ενός τόπου, όπως διατυπώνεται και εμφανίζεται μέσα από τα χαρακτηριστικά του τοπίου του. Η φυσιογνωμία αφορά την ίδια την οντότητα του τόπου, αναφέρεται αποκλειστικά στη μοναδικότητα της οντότητας ενός τόπου, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το τοπίο του, μέσα από αυτό που 70 Stefanou J. Protection du patrimoine architectural (These de Doctorat, Univ. Paris VIII) Paris, 1980

71 Το Πολιτισμικό τοπίο - Γεωγραφικές προσεγγίσεις. Τερκένλη Θεανώ. Αθήνα 1996 72 Ψυχολογία των τόπων - Από το πραγματικό χώρο στον φανταστικό τόπο. Ιωσήφ Στεφάνου

προσφέρει η αντιληπτική εικόνα του. Κάθε αίσθηση – όραση, ακοή, αφή, όσφρηση, γεύση - όπως και η κιναισθητική και η λογική αντίληψη των στοιχείων, συνεισφέρουν αρχικά στην κατανόηση και στη συνέχεια στη γνώση και βίωση του τόπου αυτού. Είναι γνωστές στις μέρες μας οι έρευνες για το ρόλο των «ακουστικών» τοπίων ή για την αξία των οσμητικών αποδόσεων ενός τόπου. Έτσι, όταν μιλάμε για την αισθητική φυσιογνωμία της Αθήνας, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο όρος αισθητική, εννοεί τη ψυχολογική και τη σημαντική ερμηνεία των στοιχείων που συγκροτούν το τοπίο της πόλης ως αισθητικό αντικείμενο,73 ενώ η φυσιογνωμία, αναφέρεται στην οντότητα της συγκεκριμένης πόλης, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το σύνολο των ιδιαζόντων χαρακτηριστικών της. Όταν αναφερόμαστε στην οντότητα μιας πόλης, αναφερόμαστε όχι στον αφηρημένο χώρο, την έκταση που καταλαμβάνει, αλλά στην ίδια την έννοια της «χώρας», όπως αυτή δίνεται στον Πλατωνικό Τίμαιο και ξαναπροβάλλεται σήμερα μέσα από τις εργασίες σύγχρονων διανοητών, όπως ο Derrida και ο Muntanola, κατά τον οποίο Χώρα = Τόπος + Μύθος + Λόγος.74 Βέβαια, η προσέγγιση του τόπου, του λόγου και του μύθου μιας μεγαλούπολης δεν είναι καθόλου εύκολο πράγμα. Όμως η συστηματική ανάλυση και ερμηνεία του αστικού τοπίου και η συσχέτισή του με όλα εκείνα τα ιδεολογικά και συναισθηματικά (μυθολογικά) στοιχεία που το συνοδεύουν είναι απαραίτητη προϋπόθεση στην οποιαδήποτε προσπάθεια εντοπισμού του χαρακτήρα και ανάδειξης της φυσιογνωμίας μιας μεγάλης πόλης.

73 Moles A. L’affiche dans la société urbaine, Paris, 1970 74 La topogenèse - fondement d’une architecture vivante, Paris, 1996

4.1 Βλέμμα και αντιληπτική απόδοση Η «νοητική εικόνα», η αντιληπτική μνήμη ενός τόπου αποτελεί μια σημαντική αξία με την οποία θα πρέπει να ασχοληθούμε ιδιαίτερα. Η «αναγνωσιμότητα» της πόλης - όρος του Kevin Lynch - αναφερόμενος στην εικαστική αντίληψη του οικισμού, στηρίζεται κυρίως στην ευκολία με την οποία τα μέρη της εικόνας του περιβάλλοντος μπορούν να αναγνωρισθούν και να οργανωθούν κατά ένα σχήμα. Δηλαδή, μια ευανάγνωστη πόλη είναι εκείνη που τα μέρη της, δηλαδή οι συνοικίες της, τα μνημεία της, οι οδικές αρτηρίες της εύκολα αναγνωρίζονται σε ένα γενικό σχήμα μέσα στο οποίο ο άνθρωπος εύκολα προσανατολίζεται. Εξάλλου, ο προσανατολισμός στο χώρο είναι, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, μαζί με την αναγνωρισιμότητα δύο από τις σημαντικότερες ιδιότητες του χώρου κατά τον μετασχηματισμό του σε συγκεκριμένο «τόπο». Δε θα πρέπει δηλαδή να θεωρήσουμε την πόλη απλώς ως ένα αντικείμενο, αλλά ως υποκείμενο που γίνεται αντιληπτό, βιώνεται και κατανοείται από το ίδιο της το περιεχόμενο, τους κατοίκους της. Η ανάγκη να αναγνωρίσει το περιβάλλον του ο άνθρωπος, τον οδηγεί στο να του δώσει ένα «σχήμα». Αυτό το σχήμα έχει πρακτική αλλά και έντονα συναισθηματική σημασία για τον άνθρωπο. Μπορούμε να οργανώσουμε τη δραστηριότητα μας, τη γνώση μας, τις πεποιθήσεις μας, δηλαδή να δημιουργήσουμε και να ταξινομήσουμε ένα σύνολο πληροφοριών, για τον κόσμο που ζει σ’ αυτόν τον τόπο. Μπορούμε, ακόμα, να χρησιμοποιήσουμε αυτό το σύνολο πληροφοριών ως βάση, για να οργανώσουμε άλλα στοιχεία που παρέχουν ευρύτερη πληροφόρηση. Μια σίγουρη εικόνα ενός τόπου δίνει το πρώτο υλικό από σύμβολα και συλλογικές μνήμες που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την κοινωνική επικοινωνία διαφόρων ομάδων ανθρώπων. Η συ89

ναισθηματική ασφάλεια που προκύπτει εξασφαλίζει στο άτομο τη δυνατότητα καλύτερης επικοινωνίας με τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του, αυξάνοντας τη δυνατότητα για μια ισχυρή ανθρώπινη εμπειρία. Στην εικόνα του περιβάλλοντος, κατά τον K. Lynch, η ανάλυση μπορεί να διακρίνει τρεις συντελεστές, όπως την «αναγνωρισιμότητα», τη «δομή» και τη «σημασία». Οι όροι στην πραγματικότητα είναι αδιαίρετοι. Μια εικόνα, για να μπορεί να είναι χρήσιμη, πρέπει να έχει ταυτότητα, δηλαδή να διακρίνεται από ό,τι την περιβάλλει και να είναι αναγνωρίσιμη σαν μεμονωμένη ολότης. Κατά δεύτερο λόγο, πρέπει να εμφανίζει μια σαφή χωρική σχέση, του αντικειμένου με τον παρατηρητή και τα άλλα αντικείμενα. Τέλος, το αντικείμενο πρέπει να έχει για τον παρατηρητή μια σημασία πρακτική ή συναισθηματική. Η σημασία είναι επίσης μια σχέση, αλλά διαφορετική από τη χωρική ή τη φυσική θέση. Το περίγραμμα αποτελεί το ιδιάζον χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης εικόνας της πόλης. Είναι το προφίλ της, το ουσιαστικό γνώρισμά της. Η περιπέτεια της γραμμής του περιγράμματος διηγείται την ίδια την περιπέτεια της εξέλιξης της μορφής. Αυτές οι πρώτες «διαστάσεις» που αντιλαμβανόμαστε, δηλαδή το «περίγραμμα», Ο «τόνος» (φως, σκιά), το «χρώμα» και το «υλικό», είναι βασικές στην αντίληψη. Έχουν όχι μόνο πρακτική αλλά και ψυχολογική και νοητική σημασία. Μια πόλη π.χ. έχει τα σκιερά ή φωτεινά στοιχεία της, όχι μόνο πρακτικά, αλλά και στη μνήμη η οποία εμφανίζει μια ψυχολογική εικόνα, διαφορετική πολλές φορές από την πραγματική. Τονίζει χρώματα, τόνους, περιγράμματα ή αντίθετα τα μειώνει. Εκείνο βέβαια που ενδιαφέρει στην παρούσα μελέτη είναι το συμπέρασμα ότι ένα από τα βασικότερα στοιχεία που δομούν μια συλλογική μνήμη, που δομούν τη συλλογική εικόνα και συντελούν 90

στην ανάδυση του νοήματός της και στην απόδοση του συγκεκριμένου χαρακτήρα και της φυσιογνωμίας ενός τόπου είναι το περίγραμμα της γενικής μορφής του αλλά και τα ειδικότερα επί μέρους περιγράμματα της εικόνας του. Το περίγραμμα είναι το κύριο στοιχείο που δημιουργεί ερωτηματικά ως προς την οριοθέτηση και τη σημασία των σχέσεων ανάμεσα σ’ αυτό που περικλείει και σ’ αυτό που περικλείεται, ανάμεσα στις αντιθετικές δυνάμεις που δημιουργούν τη νοητική εικόνα της πόλης ή της φύσης. Εδώ, ας αναφέρουμε ένα κομμάτι από τον Heisenberg(4.11): ‘‘Αν μας είναι επιτρεπτό να μιλήσουμε για μια εικόνα της φύσης, σε συνάρτηση με τις θετικές επιστήμες της νέας εποχής, πρέπει με αυτό να εννοήσουμε αντί για την εικόνα της φύσης, την εικόνα της δικής μας σχέσης με τη φύση... Έτσι, αντικείμενο της γνώσης δεν είναι η φύση αυτή καθαυτή, αλλά η φύση που υπέστη τα ερωτήματα του ανθρώπου’’.75 Werner Heisenberg

75 Φυσική και Φιλοσοφία - Η επανάσταση στην σύγχρονη επιστήμη. Heisenberg, Werner. 1971

Εικ:4.11 Werner Heisenberg Πηγή: spaceanswers.com

α| Εικονική και Συνειρμική Απόδοση Είναι η δύναμη του τόπου και η ικανότητά του να δημιουργεί έντονες εικόνες. Σχετίζεται με την ικανοποίηση και την πληρότητα που μπορεί να επιφέρει. Στην επιβολή έντονων εικόνων, (imageability)76 όπου ιδιαίτερο ρόλο παίζει το περίγραμμα. Είναι τόσο συνδεδεμένη η εικόνα με το περίγραμμά της, ώστε το έντονο της εικόνας εξαρτάται κατά πολύ από το είδος και τη σχέση των περιγραμμάτων που αυτή διαθέτει. Η ισχυρή εικονικότητα είναι η σημαντικότερη αξία επάνω στην οποία ο Lynch στηρίζει τη θετική αξιολόγηση μιας πόλης και δίκαια θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αυτή που συμπυκνώνει και συνδέει την αισθητική και την αντιληπτική απόδοση της πόλης. Ένα συναισθηματικό μήνυμα, που ήδη αναφέραμε και που επηρέασε την εικονική απόδοση του τόπου, είναι ο εντυπωσιασμός από κάποια στοιχεία που εμφανίζονται έντονα στο περίγραμμα όπως είναι το ιδιαίτερο ανάγλυφο της Αθήνας. Η ύπαρξη επίσης ενός διαφορετικού κτίσματος, και μάλιστα σε προεξάρχουσα θέση, τραβά έντονα την προσοχή και τονίζει τον εντυπωσιασμό. Συνειρμική απόδοση είναι η κρυμμένη ασυνείδητη ποιότητα του τοπίου, η οποία συνδέει τις μορφές με κάποιο «άλλο» περιεχόμενο που ο καθένας μπορεί να δώσει (connotation), με μια σειρά από άλλα πολεοδομικά ή αρχιτεκτονικά γεγονότα (άλλων τόπων ή εποχών) ή με μια σειρά συμβαινόντων που αναφέρονται στον ίδιο τόπο. Ο βαθμός συνειρμικής απόδοσης αφορά την ικανότητα του τοπίου να μεταφέρει, μέσω ενός «συνταγματικού» τρόπου σύνδεσης, σε μνήμες άλλων μορφών ή συμβαινόντων.

76 The Image of the City, Kevin A. Lynch

β| Προσανατολισμός και Φυσιογνωμία Ο προσανατολισμός είναι επίσης ένα στοιχείο στο οποίο το περίγραμμα παίζει σημαντικό ρόλο. Αν έχουμε ορατότητα των περιγραμμάτων του οικισμού προσανατολιζόμαστε μέσα σ’ αυτόν, πολλές φορές χωρίς την ανάγκη άλλων σημείων αναφοράς, παρά των ίδιων των σημείων του περιγράμματος.Η ορατότητα των βασικών περιγραμμάτων φωτίζει και διευκρινίζει τη σχέση μας και τη θέση μας στο χώρο. (εικ4.12-4.13) Ο χαρακτήρας του τόπου συγκροτείται από το σύνολο των ιδιαζόντων χαρακτηριστικών, όπως αυτά εγγράφονται στον τόπο και περιγράφονται διαμέσου του τοπίου του. Η φυσιογνωμία όμως ξεπερνά την απλή εγγραφή των ιδιαζόντων χαρακτηριστικών του τόπου, επειδή αναφέρεται στην ίδια την οντότητά του. Αναφέρεται, δηλαδή και στον τρόπο με τον οποίο μια ανθρώπινη ομάδα αξιοποίησε τόσο τις δικές της αρετές, όσο και τις αρετές του χώρου μέσα στον οποίο εγκαταστάθηκε, έδρασε και ανέπτυξε ένα βαθμό συλογικής συνείδησης, ένα βαθμό συνείδησης της πόλης, βαθμό πολιτισμού. Η περιγραφή της εικόνας της πόλης είναι λοιπόν πολιτιστική, αφού δεν αναφέρεται μόνο στα οπτικά ή σε άλλα αισθητά περιγράμματα, αλλά και στο σύνολο των ιδεολογικών, συναισθηματικών και αισθητικών αντιλήψεων που η πόλη προσφέρει, και αφού δεν στοχεύει να παρουσιάσει απλά τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της αλλά την ίδια την ταυτότητά της, την ίδια τη φυσιογνωμία της.

Εικ: 4.12 Αθήνα, οδός Βουκουρεστίου, 1940 Πηγή: https://www.lifo.gr/articles/retronaut_articles/99564

Εικ: 4.13 Οδός Δημοκρίτου, Παράλληλη στην Βουκουρεστίου, Σήμερα Πηγή: Google Maps

γ| Το έξω μέσα, στοχεύοντας τους λόφους

‘‘Το εκτός είναι πάντα ένα εντός>> (dehors est toujours un dedans), δείχνει την προσπάθεια να καθορίσει η αρχιτεκτονική σε σχέση με τον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο, καθώς και μια προβληματική του <<εντός-εκτός>>.’’ Le Corbusier

Εικ: 4.14 Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, 2019. Τα καλώδια ανάρτησης στοχεύουν στην κορυφή του Λυκαβηττού Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Εικ: 4.15 Ο Λόφος του Λυκαβηττού ‘μέσα’ σε διαμέρισμα Πηγή φωτογραφίας: https://www.iefimerida.gr/ellada/ereyna-hartis-akinitonenoikiasi-athina-periohes-times

Σύμφωνα με τον Le Corbusier, η κατοικία ορίζεται ως μηχανισμός διάστασης που συλλέγει τις θέες και τις ταξινομεί. Πρόκειται για ένα σύστημα λήψης φωτογραφιών και αυτό που καθορίζει την προβαλλόμενη εικόνα είναι το παράθυρο. Το μάτι είναι η ‘πόρτα’ προς την αρχιτεκτονική και η πορεία είναι φυσικά ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο, η πρώτη μορφή ενός παραθύρου.77 Εξειδικευμένες μελέτες πάνω στην ψυχολογία του χώρου με αντικείμενο την πόρτα ή το παράθυρο, ως μέσα έκφρασης μιας μεταβλητής τοπολογίας ανάμεσα στο <<μέσα>> και στο <<έξω>>, ακόμα και όταν περιορίζονται σε έναν επίπεδο απλό χώρο χωρίς βάθος, εναλλάσσουν συνεχώς τους ρόλους τους ανάμεσα στο <<υπαίθριο>>, το <<ημι-υπαίθριο>>, το <<ημι-εσωτερικό>> και το <<εσωτερικό>>. Στην εικόνα 4.14 παρατηρούμε ότι τα καλώδια του Ιδρύματος Σταύρου Νιάρχου, έργο του γνωστού αρχιτέκτονα Rengo Piano, ‘στοχεύουν’ στην κορυφή του Λυκαβηττού, από απόσταση έξι χιλιομέτρων. Στην εικόνα 4.15, το κάδρο είναι το παράθυρο ενώ το στόχαστρο είναι τα κουφώματα του παραθύρου. Πάλι με τον κοινό στόχο που είναι ο Λυκαβηττός, δεύτερος ψηλότερος λόφος του λεκανοπεδίου γίνεται ορατός από χιλιάδες διαμερίσματα του κέντρου αλλά και πέρα από αυτό. Ο Le Corbusier θεωρεί το παράθυρο σαν το φακό της φωτογραφικής. <<Όταν αγοράζεις μια κάμερα χρησιμοποιείς 77 Paul Virilio Third Window, 1988 σελ. 191

ένα διάφραγμα. Τα υαλοστάσια, τα οριζόντια παράθυρα είναι έτοιμα να ‘διαφραγματιστούν’ κατά βούληση. Θα αφήσεις το φως να εισέλθει μέσα. Αν το παράθυρο λειτουργεί ως φακός που καδράρει τη θέα τότε το σπίτι είναι μια φωτογραφική στραμμένη προς τη φύση. Το κάδρο διαφοροποιεί την κατάσταση του <<βλέπω>> με του <<κοιτάζω>> και παράλληλα συνθέτει την εικόνα, <<εξημερώνοντας>> το <<<υπερβολικά>> ισχυρό τοπίο.78 Το εξωτερικό είναι μία εικόνα και για να το κατοικήσουμε, σημαίνει πως πρέπει να δούμε. δ| Σημεία της θέας Με την σχηματική εξέταση περιγραμμάτων όψεων και κατόψεων της πόλης παρατηρείται ότι τα περιγράμματα όψεων αλλάζουν ανάλογα με τα σημεία παρατήρησης, δηλαδή τα σημεία απ’ όπου μπορούμε να αντικρίσουμε και να περιγράψουμε την εικόνα της μορφής της (εικ4.16). Η σημασία του γενικού περιγράμματος, ή του όσο το δυνατόν πληρέστερου ολόκληρου περιγράμματος, σαν αντιληπτικού στοιχείου στη δομή της συνολικής εικόνα, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα. Γι’ αυτό και χαιρόμαστε να βρισκόμαστε σε σημεία τέτοια όπου διακρίνεται η θέα της πόλης, το σύνολό της, οι σιλουέτες της στον ορίζοντα. Η ενιαία οπτική αίσθηση, το βλέμμα που μπορεί να ενώσει ή να απομακρύνει τα στοιχεία, να επικοινωνήσει με τα περιγράμματα των αντικειμένων είναι κάτι το ιδιαίτερα σημαντικό. Η ίδια η ώθηση του βλέμματος ή η παρεμπόδισή του εξαρτάται από τις σχέσεις των αντικειμένων μεταξύ τους αλλά και από τις δυνατότητες θέασης, τις δυνατότητες θέσεων απ’ όπου μπορούμε να αντικρίσουμε τα στοιχεία που θα περιγράψουμε. Ένα νέο βλέμμα αποτελεί ένα νέο είδος εμπειρίας και εξαρτάται πραγματικά αλλά και 78 Breatriz Colomina, Privacy and Publicity, 1996, s315

Eικ 4.16 Η δομή της συνολικής εικόνας. Παράδειγμα Λυκαβηττού Πηγή: Προσωπικό αρχείο

μεταφορικά από το πρίσμα όρασης, από την ιδιαίτερη γωνία από την οποία βλέπουμε τα πράγματα. Η ίδια η αισθητική άλλωστε είναι μία θεώρηση κάτω από ένα ιδιαίτερο βλέμμα. Στα περιγράμματα κατόψεων, στους χάρτες, μεταφέρεται η εικόνα σε μια κλίμακα απεικόνισης υπό σμίκρυνση, ώστε το σύνολο να γίνεται εύκολα αντιληπτό ακριβώς επειδή υπάρχει ολόκληρο στη διάθεση του θεατή. Η Αθήνα είναι πόλη που περιέχει φυσικά προνομιακά σημεία, όπως, λόφοι και βουνά, ενώ σε άλλους δημιουργούνται με τεχνητό τρόπο με την κατασκευή πύργων.

Eικ 4.16 Οπτική σχέση των λόφων Πηγή: Προσωπικό αρχείο

4.2 Διαχρονική απόδοση Οι μεταβολές του περιγράμματος εμφανίζονται στο χώρο κι συντελούνται στο χρόνο. Εκείνο, που έχει ενδιαφέρον στη μεταβολή του ορίου της εικόνας είναι η δυναμική που το οδηγεί στην αλλαγή. Η ίδια δηλαδή σχέση του εντός, και του εκτός οδηγεί στην εξέλιξη του ορίου, στη μεταμόρφωσή του ή και στην παραμόρφωσή του. Το ευμετάβλητο ή το σταθερό που μπορεί να χαρακτηρίσει ένα περίγραμμα αφορά κυρίως τη συμπεριφορά του μέσα στο χρόνο. Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πόλεις χαρακτηρισμένες ως μνημεία ή πόλεις που διαθέτουν μνημεία παγκόσμιου κύρους συνήθως διατηρούν ένα σταθερό περίγραμμα, το οποίο κατοχυρώνεται ακόμη και θεσμικά, με την απαγόρευση ανέγερσης κτιρίων που εμποδίζουν τη θέα, π.χ. της Ακρόπολης, από ορισμένες θέσεις. Αντίθετα το ευμετάβλητο αφορά κυρίως νέες πόλεις ή την περιφέρεια των πόλεων, όπου τα όρια συνεχώς αλλάζουν και εξελίσσονται. α| Μνήμη - Ιστορικότητα - Ιερότητα Κατά τον Rossi (εικ4.17) η συλλογική μνήμη ενός τόπου συγκροτείται από τα στοιχεία που αντιστέκονται στις φθορές και στις αλλαγές που επιφέρει ο χρόνος τόσο στο φυσικό όσο και στο αστικό τοπίο.79 H συλλογική μνήμη ενός τόπου μοιάζει να συγκροτείται γύρω από στοιχεία που ανθίστανται στις αλλαγές που επιφέρει ο χρόνος και παραμένουν αναλλοίωτα όπως είναι οι λόφοι, η χάραξη δρόμων κ.α. Τα στοιχεία αυτά θεωρούνται ως «τύποι» που διαφυλάττουν τις αρχέτυπες ιδέες των δομικών μονάδων της πόλης και στηρίζονται στα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά «γεγονότα» (fatti), τα οποία δίνουν το ιδιαίτερο νόημα του κάθε τόπου σε κάθε εποχή. Η εύκολη εξασφάλιση της «μνήμης» είναι μία ποιότητα Εικ 4.17 Portrait of Italian architect Aldo Rossi 1986 Πηγή: Wikipedia

79 Η Αρχιτεκτονική της Πόλης Aldo Rossi, 1991

ιδιαίτερα αναζητήσιμη σήμερα στην πόλη, η συμβολή σ’ αυτήν των ειδικών περιγραμμάτων, λαμβανομένων ως αρχιτεκτονικών ή πολεοδομικών γεγονότων, είναι προφανής. Η ιστορικότητα είναι ποιότητα που αφορά τις ιδεολογικές και μυθολογικές διαστάσεις της πόλης και αναφέρεται στην παρουσία της ιστορίας της. Ο λόγος και ο μύθος είναι το έλλογο στοιχείο του ανθρώπινου παράγοντα. Με τη δική τους ανάλυση και ερμηνεία, που προϋποθέτει αναφορά στην ποίηση, στη λογοτεχνία, στην τέχνη, στη θρησκευτική, πολιτική και κοινωνική έκφραση της πόλης, ενισχύεται η ποιοτική αξιολόγησή της. Η ιερότητα είναι η ποιότητα που διακρίνει σαφώς ένα χώρο από κάποιον άλλο «βέβηλο», κοινό ή χαμηλό. Ο Ιππόδαμος ξεχώριζε σαφώς τους χώρους μιας πόλης σε «Ιερούς», «κοινούς» (δημόσιους) και «ιδιωτικούς», ιεραρχώντας τους ταυτόχρονα και δίνοντας στους ιερούς την υψηλότερη θέση και το ανώτερο νόημα. β| Ευαισθησία - Εξύψωση Είναι η ικανότητα ενός τόπου να διεγείρει συναισθηματικά τον κάτοικο ή τον επισκέπτη του. Ασφάλεια, σιγουριά, χάος, ρομαντική διάθεση, νοσταλγία, θλίψη και πολλά άλλα είναι συναισθηματικά μηνύματα της εικόνας ενός τόπου που εκφράζουν, σε δεύτερο επίπεδο, και κάποια ιδεολογία, ή προέρχονται απ’ αυτήν ή την προκαλούν. Το περίγραμμα συντελεί κατά πολύ στη δημιουργία αυτών των συναισθηματικών ή ιδεολογικών μηνυμάτων. Σύμφωνα με τον M. Maftesoli80 υπάρχει πάντα ένας βαθμός διονυσιακής και ναρκισσιστικής έκφρασης στο αστικό τοπίο. Επίσης ο R. Barthes81 μιλάει για ένα ερωτικό ρεύμα 80 Maffesoli Michel, L’ ombre de Dionysos, Paris, 1982 81 Roland Barthes, sémiologie et urbanisme, L’Architecture d’Aujourd’hui, 1970

που ρέει σαν πραγματικό ποτάμι ανάμεσα στα στενά δρομάκια πολλών ιστορικών κέντρων δημιουργώντας ένα κλίμα γοητείας και έλξης. Μπορούμε να μετρήσουμε το βαθμό της δυνατότητας ενός χώρου να εμφανίσει μεγαλείο, ανάταση, σπουδαιότητα. Η παρουσία μιας τέτοιας ποιότητας, όπως είναι η εξύψωση, δημιουργεί προϋποθέσεις ιδεολογικής και ψυχικής ανάτασης, σεβασμού, ιερότητας, δέους και οδηγεί σε ανάλογες συμπεριφορές ευγένειας, εκτίμησης, θαυμασμού κ.ά. Επίσης, σχετίζει το ιστορικό παρελθόν με το πολιτισμικό παρόν και καθιστά εύκολη τη βίωση των υψηλών στιγμών ενός τόπου. δ| Χωροχρονικοί κώδικες Οι χωροχρονικοί κώδικες ταξινομούν τα περιγράμματα με βάση τον τόπο και την εποχή. Μία μορφή έχει την κύρια χωρική διάστασή της, την τοπολογική θέση της, δηλαδή το στίγμα που προκύπτει από τις γεωγραφικές συντεταγμένες του περιβάλλοντος όπως τοποθεσία, χώρα, έθνος (εικ4.18). Ο χρόνος προσθέτει στη μορφή και άλλα περιγράμματα. Η ηλικία του οικισμού είναι π.χ. ένα χρονικό περίγραμμα. Αυτό το χρονικό περίγραμμα καθορίζει τη συγκεκριμένη εποχή κατά την οποία η μορφή-οικισμός υφίσταται, και περικλείει το σύνολο των γεγονότων που έχουν λάβει χώρα στο συγκεκριμένο οικισμό σε κάθε χρονική περίοδο . Τα γεγονότα που περιλαμβάνονται στο περίγραμμα αυτό σφραγίζουν το χώρο, και ανάλογα με τη φύση τους κοινωνική, πολιτιστική, τον <<κληροδοτούν>> με διαφορετικά περιγράμματα, τα οποία έχουν επίπτωση στη μορφή του. Η χρονική περίοδος δηλαδή δημιουργείται ως γεωμετρικός τόπος των γεγονότων που λαμβάνουν ή έχουν λάβει χώρα στον οικισμό. Πέρα απ΄ αυτό το γενικότερο χρονικό περίγραμμα 99

Εικ 4.18 ‘‘Η πόλη μεγαλώνει πάνω στον εαυτό της, αποκτά συνείδηση και μνήμη του εαυτού της.’’ Aldo Rossi Πηγή: Περιγραφή της εικόνας της Πόλης, Ιουλία Στεφάνου, Ιωσήφ Στεφάνου σελ. 105

υπάρχουν τα επί μέρους περιγράμματα <<ελαφράς ιστορίας>>, όπως την αναφέρει η Françoise Choay, πχ η τουριστική περίοδος , η περίοδος κάποιων πολιτιστικών η αθλητικών εκδηλώσεων κ.ά. Μελετώντας την εξέλιξη της σιλουέτας που δίνει μία όψη ενός οικισμού, παρατηρούμε ότι μετά την πάροδο κάποιου χρονικού διαστήματος μπορεί να μένει σταθερή, μπορεί όμως και να μεταβάλλεται σημαντικά. Η <<σημαντική>> ερμηνεία της εικόνας αλλάζει. Ο χρόνος στον ίδιο τόπο, στον ίδιο χώρο εκφράζει τις δυναμικές τάσεις που οδήγησαν στις συγκεκριμένες αλλαγές. Αν αυτές οι αλλαγές οδηγούν σε παραμόρφωση, και όχι σε επιθυμητή και βελτιωμένη εξέλιξη της εικόνας, θα πρέπει να είναι δυνατή η επέμβαση για την αποκατάσταση ή βελτίωσή της. Η αξιολόγηση των περιγραμμάτων, η ερμηνεία και η σημασία τους μπορούν να μας δίδουν κάθε φορά κριτήρια για να τροποποιήσουμε ή να διατηρήσουμε τα στοιχεία εκείνα που <<προβάλλουν>> αξίες σε όλα τα επίπεδα αντίληψης της εικόνας του οικισμού.

100

4.3 Ψυχο-κινητική απόδοση Πώς η μορφή των πραγμάτων μπορεί να γίνεται κατανοητή μέσα από τη γραμμή των περιγραμμάτων της; Κατανοούμε άραγε τις μορφές, και αν ναι, η κατανόηση αυτή είναι κάτι έμφυτο ή χρειάζεται εξειδικευμένη γνώση που αναπτύσσεται με την άσκηση και πώς; Οι ερωτήσεις αυτές είναι πολύ σημαντικές, αφού από την κατανόησή τους αντιλαμβανόμαστε την ίδια την εξέλιξη του πολιτισμού, την ίδια τη σύνδεσή μας με τις αρχές των πραγμάτων, του χώρου στον οποίο τα πράγματα περιγράφονται, περιορίζονται, διατάσσονται και συσχετίζονται, κινούνται ή μένουν ακίνητα σ’ ένα πεδίο που τα περιβάλλει και το οποίο αλλάζει συνεχώς φωτισμό. Σχηματίζονται και μετα-σχηματίζονται μορφοποιούνται και μεταμορφώνονται, παρουσιάζονται κάτω από το βλέμμα μας και δημιουργούν την άποψή μας (εικ4.31). Οι αντίθετες έννοιες, π.χ εμπρός-πίσω, επάνω-κάτω , δεξιά-αριστερά, εδώ-εκεί, μακριά-κοντά κ.ά, ενέχουν κίνηση και κατεύθυνση της κίνησης αυτής. Ο νους διατρέχει κίνηση προς τα μπρος και προς τα πίσω, επειδή το άτομο που σκέπτεται έχει καταγράψει την εμπειρία της κίνησης αυτής προς ένα στόχο. Το άτομο έχει εξαντληθεί, πιθανόν, στο να προχωρεί ή στο να γυρίζει πίσω και ξέρει ότι ανάλογα με το που θα στραφεί το εμπρός γίνεται πίσω και το πίσω εμπρός. Έχει στο νου του την ιδέα της σταθερότητας, της αντιστροφής, της κατεύθυνσης ως στόχου, της πορείας, της κίνησης, της άφιξης, της εκκίνησης. Οι έννοιες αυτές αποτελούν ζεύγη αντιθέτων και η σχέση τους εμφανίζει άλλες έννοιες που αφορούν το χώρο, όπως π.χ. <<κίνηση>> που προϋποθέτει <<κατεύθυνση>> , η οποία συνδέεται άμεσα με την έννοια του <<προσανατολισμού>>. Η κίνηση μπορεί να είναι ανταγωνιστική ή συγκλίνουσα και συμπληρωματική. Η οργάνωση ενός 101

Εικ: 4.31 Η κατανόηση των μορφών μέσω των περιγραμμάτων τους Πηγή: Προσωπικό αρχείο

συστήματος θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τις κινήσεις αυτές , ώστε οι ιδιότητες των μερών του συνόλου να μην παρεμποδίζονται από την οργάνωση του συνόλου. Άλλες έννοιες που αφορούν το χώρο είναι αυτές της <<εκκίνησης>> και της <<άφιξης>>, που ορίζουν την αρχή και το τέλος, της <<πορείας>> και του <<στόχου>>, που υποκρύπτουν πληροφόρηση και γνώση, της αντιστροφής και της επανάληψης της κίνησης και προϋποθέτουν τη μνήμη, η οποία συνδέεται με την έννοια της αναγνωσιμότητας και της αναγνωρισιμότητας. Οι όροι που αναφέρονται παραπάνω και που συνοδεύουν τις κινήσεις, π.χ. το ξεκίνημα, η αρχή και το τέλος, η πληροφόρηση, η γνώση, η μνήμη είναι έννοιες που έχουν μία Ψυχολογική ή νοητική βαρύτητα και συνοδεύουν την έννοια της κίνησης στο πρακτικό επίπεδο. Κινούμαι, αλλά πέρα από την ευκολία ή τη δυσκολία της κίνησής μου στο πρακτικό επίπεδο βιώνω ψυχολογική ευκολία ή δυσκολία, αντιλαμβάνομαι την αρχή και το τέλος της, έχω πληροφόρηση για τη πορεία και γνώση του στόχου της και επαναλαμβάνοντάς τη, εξασκώ τη μνήμη μου. Φαίνεται ότι αυτές οι αρχέγονες έννοιες καταγράφονται στο νου με την εμπειρία, αλλά ταυτόχρονα είναι έννοιες που τα ίδια μας τα κύτταρα διαθέτουν ως μνήμες. Η κίνηση εμπρός-πίσω, ως κίνηση πολλαπλασιασμού και φθοράς και η κίνηση αριστερά-δεξιά, είναι κινήσεις που το γενετικό υλικό διαθέτει ως μνήμη και την οποία απλώς εξασκεί κατά τη διάρκεια του βίου του στον κόσμο. Αν θέλουμε να οργανώσουμε τις πληροφορίες, η σκέψη μας πρέπει να συνυφάνει, να διαχωρίσει και να συνενώσει, να λάβει υπόψη της ότι τίποτε δεν είναι μόνο έτσι, ότι το σύμπαν είναι αποτέλεσμα μιας διαλογικής σχέσης, μιας σχέσης που είναι ταυτόχρονα ανταγωνιστική, συγκλίνουσα και συμπληρωματική.82 82 Morin E. Νεος τρόπος σκέψης, Courrier Unesco, 4/1996

102

α| Αναγνωρισιμότητα και Σύνταξη Το περίγραμμα ενός τόπου αποτελεί βασικό στοιχείο αναγνώρισής του. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό ποιοτικό μέγεθος, που αναφέρεται στην καθαρότητα σύνταξης, στο ευανάγνωστο του αστικού τοπίου, στη διαύγεια, δηλαδή στην ευκολία του να διαβάσει κανείς το λειτουργικό διάγραμμα ενός χώρου όχι μόνο στην κάτοψή του, αλλά γενικά να ερμηνεύει με ευκολία τα μηνύματα που ο τόπος εκπέμπει. Η αναγνωρισιμότητα εξαρτάται λοιπόν, από το συντακτικό του χώρου και από το βαθμό της ρητορικής απόδοσής του. Τα συγκεκριμένα περιγράμματα, οι συγκεκριμένες οριοθετήσεις, οι διάφορες οπτικές ενότητες αποτελούν στοιχεία αναγνωρισιμότητας ενός οικισμού. Είναι μια από τις ισχυρότερες παραμέτρους στο σχηματισμό της αντιληπτικής δομής και στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην ιδιαίτερη φυσιογνωμία του περιγράμματος (εικ4.32). Πόλεις που διαθέτουν κάποια στοιχεία με ιδιόμορφο περίγραμμα και των οποίων η εικόνα προσφέρει χαρακτηριστική γραμμή ορίζοντα, ένα ιδιαίτερο skyline, γίνονται εύκολα αναγνωρίσιμες, ακόμα και αν δίνεται μόνον η γραμμή του περιγράμματος, με την προϋπόθεση βέβαια τα στοιχεία αυτά να ανήκουν στον κώδικα αντίληψης των θεατών. Η σύνταξη είναι ο βαθμός κατά τον οποίο συνέχονται και συντάσσονται τα μορφήματα της εικόνας ενός τόπου, όταν αυτή εκλαμβάνεται, αναλύεται και ερμηνεύεται ως σημειολογικό σύστημα. Τα περιγράμματα αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικά μορφήματα και ο τρόπος σύνταξής τους επηρεάζει την ερμηνεία του αστικού τοπίου ως εικόνας του τόπου. Η σύνταξη σχετίζεται με την τάξη, την οργάνωση και τη γειτνίαση.

103

Εικ: 4.32 Αναγνωρισιμότητα Ιστορικών πόλεων από το περίγραμμά τους. Πηγή: Περιγραφή της εικόνας της Πόλης, Ιουλία Στεφάνου, Ιωσήφ Στεφάνου σελ. 105

β| Αισθητική, ψυχο-νοητική προσέγγιση Είναι βέβαιο ότι η «αισθητική απόκριση» δεν προϋποθέτει ιδιαίτερα προνόμια. Η αισθητική αντίδραση είναι δεδομένη σε όλους, ανεξαιρέτως ηλικίας ή μορφωτικού επιπέδου. Όλους μας ενδιαφέρει η κριτική αξιολόγηση ενός τόπου ως προς τα αισθητηριακά, τα αντιληπτικά δεδομένα πρακτικής, ψυχολογικής και νοητικής τάξης που τον αφορούν. Η αισθητική προσέγγιση του τόπου είναι η προσέγγιση των μηνυμάτων τα οποία στέλνει μέσω των αισθητηρίων, όπως π.χ. τα εικαστικά, ηχητικά, οσμητικά κ.ά. μηνύματα, αλλά και η εντύπωση, η αντίληψη, η κατανόηση και η ερμηνεία σε διάφορα επίπεδα, όπως η ψυχολογική ή η νοηματική ερμηνεία. Μια αισθητική προσέγγιση έχει βέβαια διαστάσεις που αφορούν και την ψυχολογική, καθώς και την αντιληπτική, την νοηματική, την ιδεολογική ή σημασιολογική κατάληξη του μηνύματος. Όλες αυτές οι διαστάσεις συμπληρώνουν την επικοινωνία με το χώρο και την εικόνα του και προκύπτουν μέσα από διαδικασίες - αισθητηριακές ή ψυχολογικές - και αξιολογικές ιεραρχήσεις, ταξινομήσεις, ανάλυση ή αναλογισμό κάποιων αντιληπτικών στοιχείων. Μια προσπάθεια προσέγγισης της αισθητικής ως επιστήμης του ωραίου ή ως φιλοσοφίας του αγαθού, του ευάρεστου ή ως επιστήμης της τέχνης θα μας οδηγούσε πολύ μακριά, αφού είναι γνωστές και πολύ ενδιαφέρουσες οι αντιρρήσεις και οι οριοθετήσεις που έχουν γίνει στον κλάδο της αισθητικής από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Έχει συνδεθεί ιστορικά με την έννοια του ωραίου, του καλού, του ευάρεστου, καθώς και με την έννοια της αισθητικής κρίσης ως ανάγκης του ανθρώπου να αξιολογήσει, να κατατάξει στον κύκλο ωραίοάσχημο καλό-κακό, ευάρεστο-δυσάρεστο. Η αισθητική προσέγγιση, ως τομέας ενασχόλησης με 104

το καλό στις διάφορες εκφράσεις του, ασχολείται μαζί του όπου και αν εμφανίζεται, δηλαδή και στη φύση και στην τέχνη, παρόλο που η ανθρώπινη σκέψη πολλές φορές στην πορεία της θέλησε να διαχωρίσει το δικαίωμα να μιλούμε για αισθητική της φύσης με τη δικαιολόγηση ότι στη φύση δεν παρεμβαίνει η συνείδηση του ανθρώπου. Τότε όμως η αισθητική κρίση θα συνδεόταν μόνο με την έννοια της τέχνης, ενώ φαίνεται σωστότερο να την υπερκαλύπτει, αφού αισθητικά χαρακτηριστικά μπορεί να έχει οποιαδήποτε κατάσταση, έκφραση ή βίωση, οποιοδήποτε φαινόμενο φυσικής μορφής ή ανθρώπινης επεξεργασίας, Η κρίση μας περί του καλού στη φύση γίνεται μετά από τη σύγκριση της φύσης με ένα αντίστοιχο έργο τέχνης (4.33). Επιβάλλουμε δηλαδή στο τοπίο το χαρακτηρισμό του καλού λόγω της αναλογίας του με το έργο τέχνης από το οποίο έχουμε βιώσει αντίστοιχα συναισθήματα. Ο Lalo πίστευε ότι η φύση έχει μη-αισθητική αξία και διέκρινε τρεις κατηγορίες: την αναισθητική καλλονή, που αναφέρεται στη φύση που δεν έχει υποστεί ανθρώπινη επεξεργασία, την ψευδαισθητική, που είναι τυπική, διασκευασμένη ή εκλεγμένη και τέλος τη μόνη πραγματική καλλονή, αυτή της τέχνης. Αναφέρει ότι την ωραιότητα της φύσης την αισθανθήκαμε από τότε που γίναμε ρομαντικοί, γιατί η φύση ήταν και παλαιότερα γνωστή, αλλά δεν της αποδίδαμε αισθητικό χαρακτήρα.83 Έχουμε δύο περιπτώσεις αντίληψης του χώρου. Τη μία την ονομάζουμε «εκ των έσω». Αισθανόμαστε να περιβαλλόμαστε από τα στοιχεία του χώρου, είμαστε «μέσα» στο συγκεκριμένο τόπο και περιβαλλόμαστε «ισότιμα» εμείς και ο τόπος μας. Είναι η περίπτωση που καθισμένοι στο γραφείο μας κοιτάζουμε από το παράθυρο μια θέα χωρίς ανοιχτό ορίζοντα ή όταν περπατάμε και στο πεζοδρόμιο η οπτική 83 Lalo, Charles : Αισθητική 1930

105

Εικ: 4.33 Παλιά Αθήνα, Λυκαβηττός, Πλακωτάρης Κώστας Πηγή: Δημοτική Πινακοθήκη Αθηνών – Municipal Art Gallery of Athens

Εικ: 4.34 Ανοιχτός ορίζοντας από την κορυφή του Λυκαβηττού Πηγή: Προσωπικό αρχείο

μας γωνία δε βλέπει το τελείωμα του συνόλου των σπιτιών με τον ουρανό (π.χ. ανάμεσα σε ψηλά πολυώροφα κτίρια) ή όταν βρισκόμαστε κάτω από ψηλές δενδροστοιχίες ή όταν η προσοχή μας είναι στραμμένη στους χαμηλούς ορόφους των κτιρίων που είναι γύρω μας. Γενικά, όταν νιώθουμε «μέρος» της εικόνας τότε βλέπουμε τμήμα της μόνο. Δεν την έχουμε ολόκληρη μπροστά μας, αλλά βιώνουμε αυτό το όλον αισθητικά. Πολλές φορές έχουμε την ανάγκη να βρεθούμε σε ανοικτό ορίζοντα, ώστε να αντιλαμβανόμαστε τον χώρο σαν ελέγξιμο σύνολο. Τη δεύτερη αυτή περίπτωση της αντίληψης του χώρου την ονομάζουμε «εκ των έξω». Τότε έχουμε μια εικόνα αντικείμενο που αισθανόμαστε ότι μπορούμε να την ελέγξουμε, να την αισθανθούμε οικεία, να την κρίνουμε αισθητικά. Είμαστε «εκτός» και παρατηρούμε (εικ4.34). Και στην πρώτη περίπτωση, βέβαια, έχουμε εικόνα, αλλά είμαστε τόσο κοντά της που μετέχουμε στη δράση της ισοτοπικά αλλά όντας μέσα δεν μπορούμε να έχουμε πλήρη αισθητική κρίση. Αντιλαμβανόμαστε έντονα ορισμένα μόνο στοιχεία της εικόνας (π.χ. χρώμα, υλικό, μερικό σχήμα), αλλά οι γραμμές που την οριοθετούν σαν σύνολο μας διαφεύγουν κι έτσι μας ξεφεύγει η πλήρης αντίληψή της. Εδώ, βέβαια, το πρόβλημα αντισταθμίζεται με τη δυνατότητα μετακίνησής μας μέσα στο χώρο και με τη δημιουργία συνεχών οπτικών εικόνων, οι οποίες συνδεόμενες στην μνήμη μας προσπαθούν να δώσουν τη συνολική αντίληψη, να ολοκληρώσουν την εικόνα, όπως οι ιδεοσκηνές που αναφέρει ο Moles. Όμως, η εικόνα του συνόλου δεν είναι μόνον ένα άθροισμα των επί μέρους τμηματικών εικόνων. Η σχέση μας με την εικόνα βρίσκεται στη βίωση των αρχέτυπων θέσεων τις οποίες μπορούμε να διακρίνουμε, πέρα από την προαναφερθείσα «εντός-εκτός» σχέση, και ως «εμπρός-πίσω», 106

«Κοντά-μακριά», «δεξιά-αριστερά», «εδώ-εκεί», «επάνω-κάτω». Οι σχέσεις αυτές ενώ είναι πρακτικής τάξης συνοδεύονται από συναισθήματα που περιγράφουν τη θέση μας, το δικό μας εντοπισμό στο χώρο. Πειράματα σε προηγούμενες έρευνες σχετικές με την αισθητική του τοπίου84 έδειξαν πώς με την αλλαγή, προσθήκη ή αφαίρεση ορισμένων περιγραμματικών στοιχείων ένα τοπίο περνούσε με μεγάλη ευκολία από το χαρακτηρισμό του «ρομαντικού» στο «θλιβερό» και στη συνέχεια στο «τραγικό». Το περίγραμμα μιας ολικής ή επί μέρους μορφής, στο κατακόρυφο (τομή, όψη) ή οριζόντιο (κάτοψη) επίπεδο ενός οικισμού, μιας πόλης, μπορεί να αποτελέσει προεξέχοντα παράγοντα στη φόρτιση του χώρου από ψυχομετρικά μεγέθη. Τα ίδια αυτά ψυχοκοινωνικά και ιδεολογικά μεγέθη, εκτός του ότι βοηθούν στο να ερμηνευθεί ένα τοπίο αισθητικά, μπορούν να θεωρηθούν ως στοιχεία χαρακτηρισμού της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας και του χαρακτήρα ενός τόπου. Το περίγραμμα λοιπόν παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη δημιουργία ενός σημασιοδοτημένου αστικού τόπου.

84 Stefanou J Protection du patrimoine architectural (These de Doctorat, Univ. de Paris VIII) Paris, 1980

107

Εικ: 4.35 Οι Λόφοι και τα πάρκα ως όριο και ως φυσικό στοιχείο στην Πόλη Πηγή: Προσωπικό αρχείο

108

γ| Θεσμοθέτηση - Οριοθέτηση Η θεσμική οριοθέτηση καθορίζει τα όρια και τα χωρικά περιγράμματα των δραστηριοτήτων, ορίζοντας περιοχές δράσεων και λειτουργιών. Τα όρια αποτυπώνονται σε χάρτες έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η εξυπηρέτηση των κατοίκων των επί μέρους περιοχών. Εκτός όμως από τις ζώνες επιρροής των πoικίλων φορέων, θεσμοθετούνται όρια χρήσεων, λειτουργιών ή ακόμα και εξασφάλισης κάποιων αξιών, όπως της αισθητικής του skyline, της θέας αλλά και της ασφάλειας των σημείων προσπέλασης στα ανοίγματα των ορίων. Ο Pierre Lavedan, για παράδειγμα, αναφέρει ότι το Μεσαίων να φρόντιζαν ώστε οι στέγες των σπιτιών να έχουν τη στενή τους όψη στην πρόσοψη της οδού, για να αποφεύγεται η οριζοντίωση στη γραμμή του ουρανού και το μονότονο μιας ευθείας γραμμής στη σιλουέτα των κτιρίων με τον ουρανό.85 Διάφοροι μελετητές, και κυρίως ο Lynch, έχουν ασχοληθεί με τα ενδιαφέροντα οπτικά περιγραμματικά στοιχεία, τα οποία θεωρούν ότι πρέπει να θεσμοθετούνται, για να προστατεύονται. Σύμφωνα με τον Kevin Lynch, η νομική κατοχύρωση των «Οπτικών δικαιωμάτων» -droits visuels- για τους ιδιώτες και τις κοινότητες θα μπορούσε να εξασφαλίζει αποζημίωση για κάθε νέα κατασκευή που θα κλείνει κάποια θέα. Η οριοθέτηση ως ψυχοκοινωνικό μέγεθος αναφέρεται στο βαθμό ευκολίας της διατύπωσης και κατανόησης των ορίων που διαθέτει ο εξεταζόμενος τόπος (εικ.35). Η πρακτική χρήση της οριοθέτησης φαίνεται κύρια στους χάρτες της γειτονιάς, της περιοχής ή της πόλης. Συναισθηματικά και ιδεολογικά, η οριοθέτηση είναι η βασική διαδικασία για την οικειοποίηση του χώρου, δηλαδή την 85 Pierre Lavedan. Qu’est-ce que l’urbanisme, introduction à l’histoire de l’urbanisme. Paris, Laurens, 1926

109

εξοικείωση με αυτόν, την αντίληψη και κατανόησή του. Εξετάζοντας τη σημασία της οριοθέτησης, γνωρίζουμε ότι αποτελεί βασική και πρωταρχική ανάγκη για την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπου, αφού αυτός συνειδητά ή ασυνείδητα οριοθετεί έννοιες, καταστάσεις, φαινόμενα, γεγονότα και μ’ αυτόν τον τρόπο αντιλαμβάνεται τη σχέση του και τη θέση του στον κόσμο. Αυτή καθαυτή η ύπαρξη του ανθρώπου στη γη είναι οριοθετημένη. Το άτομο ανακαλύπτει συνεχώς τα όριά του και τη σχέση του με το <<εντός-εκτός>> που η ίδια η έννοια του ορίου επιφέρει. Ανακαλύπτοντας τις σχέσεις ανάμεσα σε αντιθετικές και συμπληρωματικές έννοιες ή σε αλληλοσυγκρουόμενες καταστάσεις, το άτομο συνεργάζεται με τις έννοιες και τις καταστάσεις αυτές. Η ίδια η ύπαρξή του μέσα στον κόσμο γίνεται έτσι ένα <<κατοικείν>> και ο άνθρωπος υπάρχει μέσα από το κατοικείν του στον κόσμο. Το <<κατοικείν>> καταλαμβάνει γι’ αυτόν το <<ανάμεσα>> στο άνω-κάτω, στον <<ουρανό>> και τη γη, καταλαμβάνει ακόμα το περίκλειστο και το ελεύθερο, το προσπελάσιμο με το κλειστό και πολλές άλλες έννοιες, οι οποίες δημιουργούν τους ιδιαίτερους <<χαρακτήρες>> και τα <<νοήματα>> που ο καθένας μπορεί να δίνει στις δραστηριότητες που εξυπηρετούν αυτό το <<κατοικείν>>. Το όριο ενός χώρου ορίζει το σχήμα του και το σχήμα καθορίζει τη συγκεκριμένη μορφή του, ανάλογα με τη διευθέτηση που κάνει ο άνθρωπος σ’ αυτόν. Ο Heidegger αναφέρει ότι: <<Ο χώρος της ανθρώπινης κατοικίας είναι ουσιαστικά αυτό που κατάφερε ο άνθρωπος να εισάγει μέσα στο όριό του... το όριο δεν είναι αυτό όπου κάτι σταματά, αλλά όπως οι Έλληνες είχαν ανακαλύψει, είναι αυτό απ’ όπου κάτι αρχίζει να υπάρχει>>.86 Μέσα από το κατοικείν ως κατασκευάζειν, ως 86 Poetry, Language, Thought. Martin Heideger. New York 1971

110

δημιουργείν, μέσα από την ποίηση, μέσα από την τέχνη, μέσα από τις ανθρωποποίητες μορφές που εκδηλώνουν την ίδια την <<κατανόηση>> που έχει για τη φύση και τον κόσμο που τον περιβάλλει, ο άνθρωπος διευρύνει συνεχώς τα όριά του ανακαλύπτοντας νέες αλήθειες, νέες ιδέες, που τις κάνει δικά του νοήματα – και μέσω αυτών διευρύνει την επικοινωνία του και τελικά την ενότητά του με το σύμπαν. Η ίδια η διαδικασία του <<κτίζειν>> είναι καθορισμός και περιορισμός ενός διακεκριμένου, συγκεκριμένου μέρους του χώρου από το υπόλοιπο σύμπαν καθώς και απόδοση στο μέρος αυτό ενός συγκεκριμένου και καθορισμένου ρόλου. Το όριο εκδηλώνει, με τον τρόπο αυτό, το <<εσωτερικό>> και το <<εξωτερικό>>. Το να κατασκευάζεις είναι να περιορίζεις, να δημιουργείς ένα εσωτερικό διαφορετικό από το εξωτερικό. Τα όρια, όταν ορισθούν, ιδρυθούν και εδραιωθούν γίνονται αντικείμενο υπεράσπισης από τους ανθρώπους. Χρειάζονται κατακλυσμοί για να τα καταργήσουν. Έτσι, είναι ουσιώδες αυτοί που τα κτίζουν να σκέπτονται πολύ καλά την εγκατάστασή τους , ώστε να αποφεύγονται συγκρούσεις και δυστυχία. Ο χώρος γίνεται για τον άνθρωπο μια κατανοούμενη και επεκτεινόμενη ολότητα. Γίνεται ένας <<τόπος>>, ο οποίος ανάλογα με τις περιπτώσεις αποκτά μια ιδιαίτερη ταυτότητα, ένας τόπος με συγκεκριμένο χαρακτήρα και ατμόσφαιρα, ένας τόπος σαν ολικό φαινόμενο που δεν μπορούμε να του αφαιρέσουμε καμία ιδιότητά του, χωρίς να χάσει την συγκεκριμένη φύση του. Ορίζοντας σημεία κατέχουμε το χώρο. Μέσω των οριοθετήσεων επικοινωνούμε ως <<εγώ, τώρα, εδώ>> με τους άλλους. Παρατηρείται μάλιστα ότι ενώ στο έδαφος η οριοθέτηση φαίνεται να έχει μια γενικότερα αποδεκτή σημασία και γίνονται ποικίλες απεικονίσεις της στους διάφορους χάρτες, 111

η οριοθέτηση σε όψεις ή τομές σπάνια ή ελάχιστα παρουσιάζεται αποτυπωμένη σε εικόνα για τη χρήση των κατοίκων. Έχοντας ήδη αναφέρει τη μεγάλη ανάγκη του ανθρώπου να αντιληφθεί το χώρο του και τη συγκεκριμένη θέση του ίδιου μέσα στο χώρο, διερωτάται κανείς αν έχει περισσότερο ανάγκη την κάτοψη από την όψη για να προσανατολιστεί, να αντιληφθεί, να οικειοποιηθεί. Η κάτοψη, καλύπτει το minimum της ανάγκης. Αν κάποιος ακολουθήσει τη διαδρομή στο χάρτη και βρεθεί στο ζητούμενο σημείο ψ, τότε θα βρει αυτόματα εκεί και την όψη του ψ. Αν γνωρίζει εκ των προτέρων την όψη του ψ γενικότερα στοιχεία της, θα έχει πριν από τη κίνησή του μια πληρέστερη εικόνα του στόχου της κίνησης του. Φαίνεται ότι η οριοθέτηση σε όψη έχει δευτερεύουσα σημασία ως προς το πολύ πρακτικό συμβαίνον, δηλαδή την ίδια τη μετακίνηση των ανθρώπων σε ένα χώρο και την εξυπηρέτησή τους. Πάντως, η συνύπαρξη της όψης συμπληρώνει την ίδια τη σχέση μας με το χώρο κι αυτό είναι κάτι που όλοι το νιώθουμε. Γι’ αυτό άλλωστε πολλές φορές βλέπουμε πάνω στους ίδιους τους χάρτες να υπάρχουν ζωγραφισμένα τα χαρακτηριστικά κτίρια με τις όψεις τους. Η κύρια, πρακτική χρήση της οριοθέτησης λοιπόν, αφορά την ίδια την κίνηση για την εξυπηρέτηση των αναγκών μας μέσα στον χώρο. Είναι ενδιαφέρον να εξεταστεί συνοπτικά μέσα στην ιστορία η αντίληψη και η εμπειρία των ανθρώπων στην οριοθέτηση. Τα άκρα μίας μορφής, τα όριά της, την περιγράφουν την προσδιορίζουν και της δίνουν την ιδιαίτερη ταυτότητά της. Το ανάγλυφο της γης, οι οριζόντιες και οι κατακόρυφες επιφάνειες αποτέλεσαν πάντοτε σημαντικά στοιχεία προσδιορισμού και περιγραφής των μορφών του χώρου που οι άνθρωποι κατασκεύασαν σε τόπο. 112

Η αρχαία Αθήνα επέλεξε ως σημείο αναφοράς της το λόφο, που αποτέλεσε το «άκρον», τη στέψη της πόλης, και έκτισε εκεί το σπουδαίο ναό της, κέντρο τελετουργίας και πρόσκλησης όλων των δήμων. Πέραν της ελληνικής και ανατολικής αρχαιότητας, είναι πολλές οι πόλεις που το υψηλότερο σημείο τους έπαιζε σημαντικότατο ρόλο λατρείας και κάστρου, ανάτασης και φρούρησης της ζωής του πληθυσμού. Σύμφωνα με τα παραπάνω και η «ατμόσφαιρα» ενός τόπου, που κυρίως χαρακτηρίζει και αναδεικνύει τη φυσιογνωμία του, στηρίζεται στα ιδιαίτερα περιγράμματα τα οποία καθορίζονται στα εξής επίπεδα: Αισθήσεων, π.χ. όρασης (χρώμα, φως, σχήματα), όσφρησης, γεύσης, αφής, ακοής (τοπικοί ήχοι). Εδώ, τα στοιχεία βιώνονται με προσωπική εμπειρία ή εμφανίζονται σε παρατηρήσεις, μαρτυρίες και περιγραφές κατοίκων, επισκεπτών και μελετητών ενός τόπου. Συναισθημάτων, μέσω των καταγεγραμμένων εντυπώσεων ή καταστάσεων που παρατηρούνται ή αναφέρονται στους τρόπους έκφρασης (λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική, μουσική, κ.ά.). Νοημάτων, τα οποία προκύπτουν από την ερμηνεία, την ιδιαίτερη κατανόηση που αποκτάται μέσω των διαφόρων τρόπων εκφράσεως, κυρίως μέσα από το «λόγο», όταν αυτός προσπαθεί να περιγράψει το βίωμα των αισθήσεων, των συναισθημάτων και των νοημάτων των ανθρώπων. Η σημαντικότερη και πρωταρχική μορφή βιώματος του λόγου είναι ο «μύθος». Μέσα λοιπόν από την αναζήτηση και επεξεργασία του λόγου και την ερμηνεία των μυθικών στοιχείων ενός τόπου γίνεται προσπάθεια εντοπισμού των νοηματικών περιγραμμάτων του. Τα παραπάνω επίπεδα βοηθούν στη συγκρότηση των περιγραμματικών ορίων (φυσικώνσυναισθηματικών-αντιληπτικών),η οποία συμβάλλει 113

στον εντοπισμό και στην ανάδειξη ή ενεργό προστασία του χαρακτήρα ενός τόπου, με στόχο την ελεύθερη ανάπτυξη και εξέλιξη του προσωπικού ύφους και της ταυτότητάς του. Η γνώση των ορίων αυτών και η κατανόηση της δυναμικής τους, δηλαδή οι τάσεις ανάπτυξης ή οι κίνδυνοι εξαφάνισης των ιδιομορφιών και κυρίως η συνειδητοποίηση των σχέσεων που ο άνθρωπος δημιούργησε και δημιουργεί σε μια ιστορική συνέχεια με τον κτισμένο χώρο του, είναι απαραίτητα στοιχεία για την ανάπτυξη και την εξασφάλιση της ίδιας της ζωής και της πολιτιστικής αξίας του κτισμένου ανθρώπινου περιβάλλοντος ως τόπου του ανθρώπου, ενάντια στη θανάσιμη ομοιομορφία. δ| Προσπελασιμότητα - Κινητικότητα - Άνεση Ο Lynch αναφέρει την προσπελασιμότητα ως μία από τις βασικές ποιοτικές διαστάσεις επίδοσης του χώρου. <<Η κοινωνική συμπεριφορά είναι κατά μεγάλο μέρος εδαφική, δηλαδή καθορίζεται από το χώρο και αλλάζει ανάλογα σε διάφορους τόπους. Τα εδάφη σηματοδοτούνται, είναι απαγορευμένα, ελεγχόμενα και έτσι καθορίζουν μια συμπεριφορά. Μερικές δραστηριότητες χαρακτηρίζουν μια περιοχή, ενώ άλλες όχι. Μια σωστή συμπεριφορά εξαρτάται από την αναγνώριση ορισμένων ορίων κατάλληλης δραστηριότητας για τον συγκεκριμένο τόπο. Υπάρχουν ζώνες μετάβασης από τη μια δραστηριότητα στην άλλη και μια περιοχή μπορεί να εκτιμηθεί από το πόσο καλά χαρακτηρισμένοι είναι οι διάφοροι τομείς δραστηριοτήτων, πόσο καλά προσαρμοσμένες είναι οι μεταβατικές ζώνες, πόσο σωστά έχει κατανεμηθεί ο χώρος και κατά πόσον όλες οι επιθυμητές συμπεριφορές εξασφαλίζονται και οι χρήστες κατανοούν και αποδέχονται τα όρια και τη σημασία αυτών των περιοχών» (εικ.35-.36).87 Η οριοθέτηση κάθε τόπου θα πρέπει να είναι 87 A Theory of Good City Form. Kevin Lynch. MIT Press 1981

114

με τέτοιο τρόπο που να δημιουργεί ανοίγματα, προσεγγίσεις, δηλαδή «πύλες» προσπελασιμότητας, ώστε να διενεργούνται καλύτερα οι διάφορες χρήσεις λειτουργιών, να επιτυγχάνεται ευκολότερα η κυκλοφορία, αλλά και γενικά να διευκολύνεται η εμφάνιση γεγονότων. Οι «πύλες» και οι χώροι περάσματος γίνονται «τόποι». Ένας «τόπος» όπου ο κόσμος αλλάζει κατεύθυνση, αναποδογυρίζει. Εξώπορτες, πόρτες, σκάλες, πλατύσκαλα, μπαλκόνια, παράθυρα, όλα είναι ρυθμιστές αυτής της αλλαγής κατεύθυνσης. Ελέγχουν τη δυνατότητα της προσπέλασης, της διάβασης ενός ορίου, επιβεβαιώνοντας μια χωρική έλλειψη συνέχειας και προσφέροντας τη δυνατότητα του φυσικού περάσματος με το σώμα ή μόνο με το βλέμμα. Στην αρχαιότητα η οριοθέτηση (περιτείχιση) της πόλης των Αθηνών και του Πειραιά με τα Μακρά τείχη εξασφάλιζε την προσπέλαση από τη μια πόλη στην άλλη. Η κίνηση είναι ένα σημαντικό ποιοτικό στοιχείο που συνδέεται στενά τόσο με τον τόπο όσο και με τα «γεγονότα» του. Ο βαθμός ευκολίας της κίνησης στους διάφορους τόπους εξασφαλίζει προϋποθέσεις για την εμφάνιση συμβαινόντων και επιτρέπει την καλύτερη αναγνώριση, εποπτεία, συμμετοχή και βίωση ενός τόπου (εικ4.36, εικ4.37). Η άνεση είναι η ιδιότητα που εξασφαλίζεται εάν συντρέχουν ποιότητες, όπως: η ασφάλεια, το ευχάριστο, το χρήσιμο και ωφέλιμο, η οικονομία, το άνετο κ.ά. Είναι μια ποιότητα που συνδέεται με την ευκολία χρήσης και με την εξ αυτής προερχόμενη ικανοποίηση. Πειραματισμοί σε προηγούμενες έρευνές μας σχετικές με τις σχέσεις των ηλικιωμένων ατόμων με το χώρο εμφάνιζαν την άνεση ως μία από τις πρώτιστα επιδιωκόμενες ποιότητες και ως βασικό κριτήριο επιλογής των διαδρομών των ατόμων τρίτης ηλικίας μέσα στην πόλη.88 88 Στεφάνου Ι. Ο Ηλικιωμένος και ο Χώρος, Αθήνα 1993

115

Εικ: 4.36 Προσπελασιμότητα - Κινητικότητα στον λόφο του Λυκαβηττού. Διαδρομή προς τη κορυφή Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Εικ: 4.37 Προσπελασιμότητα - Κινητικότητα στον λόφο του Λυκαβηττού. Διαδρομή προς τη κορυφή Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου

116

Συμπεράσματα

117

Το λεκανοπέδιο της Αθήνας διαµορφώθηκε κατά το ανώτερο Μειόκαινο, όταν έδρασαν τα περιθωριακά του ΒΒΑ-ΝΝ∆ διεύθυνσης ρήγµατα, στους πρόποδες των σηµερινών ορεινών όγκων που το περιβάλλουν, διαµορφώνοντας µια σύνθετη µορφή ασύµµετρης τεκτονικής τάφρου. Το δυτικό μέρος (Αιγάλεω - Πάρνηθα) ήταν πολύ πιο έντονο σε σχέση µε το ανατολικό (Υµηττός - Πεντέλη). Ταυτόχρονα, οι φάσεις των νεογενών σχηµατισµών µέσα στις υπολεκάνες ιζηµατογένεσης του λεκανοπεδίου ήταν ηπειρωτικές - λιµναίες προς το βόρειο τµήµα του και θαλάσσιες προς το νότιο τµήµα που επικοινωνούσε µε το Σαρωνικό κόλπο. Μια µεγάλη ρηξιγενής ζώνη διεύθυνσης Α-∆ διέκρινε το βόρειο άνω τµήµα του λεκανοπεδίου – όπου επικρατούσαν λίµνες τόσο κατά το Άνω Μειόκαινο όσο και κατά το Πλειόκαινο – από το νότιο τµήµα, όπου µόνο στο νοτιοδυτικό τµήµα είχαµε λιµναίες φάσεις κατά το Άνω Μειόκαινο ενώ κατά το Πλειόκαινο είχαµε ανύψωση και διάβρωση του αναγλύφου. Το κεντρικό και ανατολικό τµήµα του λεκανοπεδίου χαρακτηρίζεται από έλλειψη σηµαντικών νεογενών αποθέσεων και εκτεταµένη επιφανειακή εµφάνιση του αλπικού υποβάθρου, µε εξαίρεση το νοτιοδυτικό άκρο όπου είχαµε την παράκτια θαλάσσια ιζηµατογένεση. Στο Μέσο Πλειστόκαινο διανοίγεται ο Κηφισός ποταµός ανάµεσα στους κεντρικούς λόφους που δρούσαν σαν φράγµα και ενώνει τα προηγούµενα υδρογραφικά δίκτυα του βόρειου τµήµατος µε το νότιο, αποστραγγίζοντας τις προηγούµενες λίµνες. Ταυτόχρονα παχιά ριπίδια καλύπτουν τα περιθώρια των ορεινών όγκων. Έκτοτε η ακτογραµµή βρίσκεται περίπου στη σηµερινή της θέση κατά τις µεσοπαγετώδεις περιόδους ενώ µετατίθεται πολύ νοτιότερα στην ισοβαθή των -120m κατά τις παγετώδεις περιόδους.

118

Τα πρώτα πολεοδομικά σχέδια της Αθήνας ήταν έντονα επηρεασμένα απο τα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής. Αποτελούνταν από πολύ αυστηρές χαράξεις, γεωμετρικούς σχεδιασμούς, συμμετρίες που όμως δεν βασίζονταν στους προϋπάρχοντες οργανικά αναπτυγμένων δρόμων. Παρόλα αυτά η τοποθέτηση της πολεοδομικής δομής, στο λεκανοπέδιο των Αθηνών, δεν ήταν τυχαία. Πολλές βασικές χαράξεις ήταν προσανατολισμένοι ώστε να κατευθύνουν το βλέμμα και τα στοχεύουν σε λόφους της Αθήνας και να τους αναδεικνύουν. Πολλοί από αυτούς τους δρόμους, υλοποιήθηκαν όπως ήταν χαραγμένη στο πρώτο πολεοδομικό σχέδιο του Κλεάνθη και Shaoubert. Οι τροποποιήσεις των σχεδίων ήταν πολλαπλές. Η αναθεώρηση του Klenze προσέγγιζε μια ρυμοτομία με χαρακτήρα μεσογειακής πόλης σχεδόν άθικτη, που ήταν πιο κοντά στην κλίμακα του ανθρώπου και της υπάρχουσας τοπογραφίας. Βασική ιδέα για την ανάπτυξη της πόλης ήταν ο ελεύθερος οργανικός τρόπος, αντίθετος στις αυστηρές χαράξεις, που θα αναπτυσσόταν κυρίως στο νότιο μέρος του λόφου Μουσών και η τοποθέτηση του Ανακτόρου στο δυτικό άκρο του ιερού βράχου. Όλες οι προτάσεις που ακολούθησαν σχετικά με το ζήτημα της τοποθέτησης του ανακτόρου είχαν έντονη οπτική συσχέτιση ή και γειτνίαση με τους υπάρχοντες λόφους όπως τον Λυκαβηττό, Αρδηττό και άλλους λόφους, συνυφασμένους με τα μνημεία όπως Φιλοπάππου και Ακρόπολη. Αυτό αποδεικνύει ότι οι λόφοι ήταν σημαντικό στοιχείο για την γεωμορφολογία του εδάφους όπως επίσης και στοιχείο με ιστορικά και πολιτισμικά δεδομένα. Η αύξηση του αριθμού των κατοίκων, η αυθαίρετη δόμηση, η δραστηριότητα των μικροεπενδυτών, αποτελούσαν τρεις συντεταγμένες της οικιστικής εξέλιξης της νεότερης Αθήνας. Το αποτέλεσμα 119

ήταν η ανεξέλεγκτη οικιστική επέκταση ήδη αρκετά μεγαλύτερη από όσο προέβλεπαν τα πολεοδομικά σχέδια. Από το 1920 ως το 1928 ο πληθυσμός της Αθήνας είχε διπλασιαστεί και για αυτό ανοικοδομήθηκαν χιλιάδες πολυκατοικίες, δημιουργώντας οικισμούς έξω από το κέντρο της πόλης. Η κατοίκιση στους λόφους και η αυθαίρετη δόμηση μετά την μικρασιατική καταστροφή ήταν έντονη όπως επίσης και η λατόμηση στους λόφους τους λεκανοπεδίου με στόχο να αντιμετωπιστεί άμεσα το στεγαστικό πρόβλημα. Οι πρώτες πληγές στους λόφους της πόλης είχαν αρχίσει να διακρίνονται ήδη από το 1835, με πολλά λατομεία να συνεχίζουν παράνομα την λατόμηση ανά διαστήματα. Η διαδικασία αφαίρεσης της πέτρας μέσω των λατομείων από τους λόφους ήταν η αντίστοιχη πρόσθεση των νέων πολυκατοικιών. Η έντονη ανοικοδόμηση ήταν λογικό να καταστρέψει μέρος της αισθητικής και της ιστορικής σημασίας της πρωτεύουσας και να αφήσει μη αναστρέψιμες πληγές που είναι διακριτές μέχρι και σήμερα. Ακολούθησαν πολλαπλές εθελοντικές εργασίες δεντροφύτευσης και αποκατάστασης των πληγών. Η πιο συνηθισμένη λύση στο κενό που άφηναν τα νταμάρια ήταν οι ογκώδεις εγκαταστάσεις όπως γήπεδα και θέατρα. Υπήρχαν όμως και περισσότερο επιμελημένες προσπάθειες όπως ο περίπατος του Δημήτρη Πικιώνη στο λόφο Φιλοπάππου. Σχεδιάζω έναν τόπο σημαίνει κάνω «προσωπικό» το «απρόσωπο», σημαίνει δίνω «μορφή» στο «άμορφο», σημαίνει ότι μέσω της ικανότητάς μου να πλάθω δίνω το «νόημα» ενός νέου, ενός άλλου περιγράμματος, ενός νέου περιεχομένου σε έναν τόπο. Ο «ιδιαίτερος χαρακτήρας» αυτού του τόπου. Μέσα από αυτόν τον προσωπικό χαρακτήρα, αναγνωρίζουμε έναν τόπο, τον σημασιοδοτούμε και τε120

λικά τον κάνουμε «οίκο» μας. Στην παρούσα μελέτη ασχοληθήκαμε με την έννοια του ιδιαίτερου «χαρακτήρα» που προσδίδουν οι λόφοι στην Αθήνα και αντιμετωπίσαμε την ιδιαιτερότητα αυτή ως αξία, κύρια σημασία που διέπει μια μορφή. Ίσως ως την μεγαλύτερη αξία της, που σχετίζεται απευθείας με την ίδια την ταυτότητά της. Κανείς δεν αρνείται την σημασία που έχει για την αντίληψη μιας μορφής η σιλουέτα της. Η έννοια και η πράξη της «οριοθέτησης» μπορεί να αποδοθεί σε κάθε ανθρωποποίητη μορφή, ακόμη και στην ίδια την επιλογή της θέσης της, της τοποθέτησής της. Οτιδήποτε φτιάχνεται, δημιουργείται, καλύπτει μια ανάγκη, μια σκοπιμότητα και εκφράζει το «νόημα» που ο άνθρωπος δίνει σ’ αυτήν. Αυτή η ανάγκη εκπληρώνεται και προσφέρεται ως μέσον για να καλύψει άλλες ευρύτερες ανάγκες. Ανακαλύπτοντας, διαβάζοντας το νόημά της, τη σημασία της, εκτός του ότι γινόμαστε πληρέστεροι, ολοκληρώνουμε ευκολότερα το οικοδόμημα νέων αναγκών. Ο άνθρωπος, όπως έχουμε αναφέρει, δημιουργεί και χρησιμοποιεί μορφές ανάλογα με την κατανόηση που έχει για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Και όσο καλύτερα τις γνωρίζει, τόσο σωστότερα τις χρησιμοποιεί, αλλά και δημιουργεί πληρέστερες, ικανοποιώντας συνεχώς την βασική υπαρξιακή ανάγκη του «κατοικείν» ως ποιητής. Εκείνο τελικά που μας απασχολεί κατά κύριο λόγο, ως αρχιτέκτονες, είναι η «μορφοποίηση του χώρου». Είναι, άραγε, ο χώρος κάτι το άμορφο που του δίδουμε μορφή ή είναι κάτι μορφοποιημένο που το «μετασχηματίζουμε» και το διαπλάθουμε σε νέα εμφάνιση; Ερευνώντας τις έννοιες «μορφή» – «χώρος» αναζητούμε καταρχήν τη σχέση τους, τα όριά τους, την αίσθησή τους, τη γνώση μας και την βίωσή μας στην πραγματικότητά τους, διερευνούμε δηλαδή τη δική μας, την προσωπική μας 121

«οικειότητα». Παρατηρούμε ότι δε φτάνει ένα γενικό νοητικό και ερμηνευτικό επίπεδο των εννοιών αυτών, αλλά χρειάζεται η προσωπική επαφή, ερμηνεία και άποψη, η οποία βοηθούμενη αλλά όχι δεσμευόμενη από τη γενικότητα δημιουργεί τη δική μας σχέση, επικοινωνία και εν τέλει οικειότητα. Η «οικειότητα», έννοια σημαντική για την ίδια την ποιότητα της ζωής, έχει τρεις διαστάσεις: είναι «πρακτική» (ευκολία, άνεση κ.ά. ιδιότητες), «συναισθηματική» (αίσθημα γαλήνης, ηρεμίας ή αντίθετα ανασφάλειας, φόβου κ.ά.) και «νοητική» που αφορά την ενότητα στην απόδοση νοημάτων, τις λογικές ακολουθίες, τις ερμηνείες καθώς και τις σκέψεις πάνω στη σχέση του ανθρώπου με το χώρο και τις μορφές του. Έτσι, η οικειότητα, ή η οικειοποίηση, διαδραματίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο για την ίδια την ποιότητα της ζωής και του πολιτισμού. Η μορφοποίηση του χώρου από τον άνθρωπο, η οικειότητά του με το χώρο του που έτσι γίνεται «τόπος του», κάνει τον άνθρωπο να «κατοικεί» στη γη σαν «ποιητής». Θεωρούμε ότι η ποίηση αυτή (νοητική, συναισθηματική και πρακτική) καταλήγει στην οικειότητα και έτσι στη μετατροπή ενός ουδέτερου ή αδιάφορου χώρου σε τόπο οικείο δημιουργεί αρμονικές σχέσεις εμφανίζοντας το ωραίο ως σύνδεση του καλού με το αναγκαίο (το απαραίτητο). Ένα από τα στοιχεία που ανακαλύψαμε και στο οποίο δώσαμε το κύριο βάρος της παρούσας διερεύνησης είναι το περίγραμμα των μορφών, το οποίο ταυτόχρονα περιγράφει και το χώρο. Αν ζητήσει, δηλαδή, κάποιος το όριο ανάμεσα στις έννοιες «χώρος» και «μορφές», αυτό το ίδιο είναι και το περίγραμμα των λόφων. Παρατηρώντας το, ζώντας το, μελετώντας το, βλέπουμε να συνδέει και να διαχωρίζει ταυτόχρονα κάθε μορφή με το χώρο της. Το περίγραμμα μορφοποιεί, 122

ορίζει το χώρο γύρω από τις μορφές, αλλά και ο χώρος ασκεί ωθήσεις, πιέσεις, έλξεις και άλλους «μετασχηματισμούς», δημιουργώντας έτσι μορφές. Εξετάζοντας τις έννοιες απροσδιόριστου και προσδιορισμένου, παρατηρούμε ότι η σχέση απροσδιόριστου (χώρος) και προσδιορισμένου (μορφή) συνδυάζουν στη σκέψη μας την «εν δυνάμει» κατάσταση προσδιορισμού του χώρου με το «εν ενεργεία» υπάρχειν των μορφών. Εκτός από την μορφή, και το περίγραμμα των λόφων, υπάρχει και η ύλη. Όλα τα στοιχεία είναι μεταβαλλόμενα και μέσα από την παρούσα εργασία καταλάβαμε ότι οι λόφοι δεν είναι το “σταθερό” και “αναλλοίωτο” στοιχείο απαραίτητα. Οι μετασχηματισμοί δεν πρέπει να αλλοιώνουν, να φθείρουν την ουσία των πραγμάτων, αλλά αντίθετα πρέπει να προφυλάσσονται και να διατηρούντα. Κάτι το οποίο να συνέχει το παρελθόν με το μέλλον, τις μορφές με το χώρο, την κάθε μορφή με τις άλλες σε μια ενότητα και λογική ακολουθία. Το «αναλλοίωτο», το «σταθερό» είναι που προσδιορίζει και το χαρακτήρα ή τη φυσιογνωμία μιας μορφής. Και όταν η μορφή αφορά την ίδια την πόλη, ποιες ιδιότητες είναι εκείνες που θα πρέπει ο χώρος και οι μορφές να διατηρήσουν, ώστε να μην παραμορφωθούν τόσο που να καταστραφεί τελείως το ίδιο το νόημά τους, η μνήμη και η αναλογία τους; Η απώλεια του χαρακτήρα, της ταυτότητας των τόπων ίσως τελικά έχει σχέση με την αδιαφορία για τη σχέση μεταξύ των αντιθέτων, για την ανακάλυψη του ορίου ανάμεσα στο μέσα και στο έξω, στο φως και στη σκιά, για τις ιδιότητες των περιγραμμάτων που συνυφαίνουν τις ίδιες τις αντιθέσεις. Μήπως η σημερινή θραυσματική, η αποσπασματική πόλη με «περιοχές» χαμένες σε ένα άμορφο σύνολο, μήπως η χαμένη φυσιογνωμία, η πόλη, 123

τέλος, που χάνεται σαν μάζα άμορφων κτισμάτων «συνέβη» γιατί υπερβάλαμε σ’ ένα «κτίσιμο» ανταγωνιστικό με τη φύση, τον προσανατολισμό και τα κεκλιμένα επίπεδα των λόφων και των βουνών; Δε μεταμορφώσαμε τη φύση σε πόλη που να υιοθετεί, να συμφωνεί και να συνεργάζεται με το φυσικό χώρο, ακόμη και αν τον καταλαμβάνει, παίρνοντας μια φυσική μορφή, αλλά αντίθετα παραμορφώσαμε τη φύση, την εξαφανίσαμε προσπαθώντας να δείξουμε τη δύναμη και την κυριαρχία μας χωρίς να καταλαβαίνουμε την αξία της «θέσης» της, των «τόπων» της, της προσφοράς της. Δεν αναδείξαμε τη φύση με την πόλη, όπως οι παλαιές ακροπόλεις αναδείκνυαν τους λόφους, αλλά θελήσαμε να φτιάξουμε αυτόνομα σύνολα που αγνοούν ή συνδιαλέγονται εχθρικά με τη φύση. Το περίγραμμα γράφει στο χώρο τη μορφή. Είναι η γραμμή που αφενός ορίζει το χώρο ως ιδιαίτερο προσωπικό ή συλλογικό (ατομικό ή κοινωνικό) τόπο δίνοντας σ’ αυτόν τα ιδιαίτερα γνωρίσματα, τις ερμηνείες και τα νοήματα που ο άνθρωπος κατανόησε και η φύση του πρόσφερε (τοπική διάσταση): αφετέρου στη χρονική, ιστορική διάστασή του προσδιορίζει το χρόνο στον άνθρωπο, ο οποίος διαθέτει έτσι στοιχεία, σταθερά σημεία ή αξίες για να τροφοδοτήσει τον προσωπικό χρόνο του, την ατομική μνήμη του αλλά και τη συλλογική μνήμη, ως ιδιαίτερο μέλος της κοινωνικής ομάδας και κατ’ επέκταση της ανθρωπότητας. Έτσι, ο προσωπικός χρόνος εμφανίζεται και πραγματώνεται στο χώρο ως μνημείο. Το πρόσωπο του χώρου παρουσιάζεται ως «τόπος» και ολόκληρη η γη ως ανθρώπινο «κατοικείν», με την ευρύτερη έννοια της ύπαρξης στη γη. Τέλος, η εικόνα αποτελεί ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για τη μορφή, αφού καθορίζει τη συγκεκριμένη ύπαρξή της, την ταυτότητά της, τη συγκεκριμένη 124

φυσιογνωμία της, τις γραμμές που την εγγράφουν και την περιγράφουν στο χώρο και στο χρόνο, το τοπικό και το χρονικό περίγραμμά της, δηλαδή τον τόπο της, χώρο και τη μνήμη της, χρόνο.

125

Βιβλιογραφία Ξένη βιβλιογραφία: A phenomenology of the landscape, Christopher Tilley A Theory of Good City Form. Kevin Lynch. MIT Press 1981 Athènes à soi-même étrangère, Naissance d’une capitale néoclassique, Yannis Tsiomis Genius Loci Το πνεύμα του Τόπου φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής

Για

μια

Lalo, Charles : Αισθητική 1930 La topogenèse - fondement d’une architecture vivante, Paris, 1996 Le Corbusier Κείμενα για την Ελλαδα Το αττικό τοπίο και η Ακρόπολη Maffesoli Michel, L’ ombre de Dionysos, Paris, 1982 Meiss P. De la forme au lieu, Presses Polytechniques Romandes Lausanne, 1987 Moles A. L’affiche dans la société urbaine, Paris, 1970 1Morin E. Νεος τρόπος σκέψης, Courrier Unesco, 4/1996 Pierre Lavedan. Qu’est-ce que l’urbanisme, introduction à l’histoire de l’urbanisme. Paris, Laurens, 126

1926 Poetry, Language, Thought, Martin Heideger, New York Privacy and Publicity, Breatriz Colomina Roland Barthes, sémiologie et urbanisme, L’Architecture d’Aujourd’hui Stefanou J., «La physionomie des lieux, L empreinte des specificites d une societe a l espace», Societes Stefanou J Protection du patrimoine architectural (These de Doctorat, Univ. de Paris VIII) Paris Stefanou J. Protection du patrimoine architectural The Image of the City, Kevin A. Lynch These de Doctorat, Univ. Paris VIII Paris Third Window, Paul Virilio 1988

Ελληνική βιβλιογραφία: Αθήνα 1830-2000 Εξέλιξη- Πολεοδομία-Μεταφορές Γεωργίου Μ Σαρηγιάννη Αι Αθήναι Μπίρης Aθηναϊκή Tοπογραφία- Μαργαρίτα Ζακυνθινού Αντωνιάδης Αντώνης, Δημήτρης Πικιώνης, Αφιέρωμα στα εκατό χρόνια από την γέννηση του, κείμενο του Σαρηγιάννη Γεωργίου, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνα, 1989 σελ.233 Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών https://cutt.ly/ bgoylMN 127

Αρχιτέκτονες του 20ού αι. σελ.15 Αρχιτεκτονικό έργο. Δημήτρης Πικιώνης, επιμέλεια Αγνής Πικιώνη Μπάστας - Πλέσσας, Αθήνα 1994 Γ. Τσιώμης, «Αθήνα, ευρωπαϊκή υπόθεση», Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας Νεοελληνική Πόλη: Οθωμανικές κληρονομιές και Ελληνικό κράτος (1984), τ. 1ος, Αθήνα 1985 Γεωλογική Δομή Αττικής. Σημειώσεις διαλέξεων Μαθήματος: Τεχνική Γεωλογία ΙΙ, σχολή Μηχανικών Μεταλλείων Μεταλουργών, Ε.Μ.Π. Γεωμορφολογική εξέλιξη του λεκανοπεδίου των Αθηνών Δημήτρης Πικιώνης Συναισθηματική Τοπογραφία Δοξιάδης, Κωνσταντίνος Architectural space in ancient Greece, MIT Press, Cambridge, 1977, Δραγώνας Πάνος, Κάτω από την Ακρόπολη ...Έγραψαν για την Ακρόπολη 1850-1950 Ένωση φίλων της Ακρόπολης Έργα Ακροπολεως Η Αρχιτεκτονική της Πόλης Aldo Rossi, 1991 Ηλιάκης, Μανώλης <<Τα συνθετικά εργαλεία του Δ. Πικιώνη στο λόφο του Φιλοπάππου>> Κέκροψ: Ο μαραθώνιος των αγωγών για τα Τουρκοβούνια 128

Μοντέρνα Αρχιτεκτονική Kenneth Frampton Νεοελληνική Αρχιτεκτονική Δημήτρης Φιλιππίδης Ο Αθηναικός περίπατος και το ιστορικό τοπίο των Αθηνών, Αλέξανδρος Παπαγεωργίου Βενετάς Οι δήμαρχοι των Αθηνών (1835-1907), Γ. Παρασκευοπούλου, Αθήνα 1907 Ο Leo Von Klenze στην Ελλάδα. Αλ. Παπαγεωργίου Βενετάς Ο ρόλος των μικρών λόφων της Αθήνας: Απομεινάρια του φυσικού περιβάλλοντος και οργανωμένοι τόποι εκτόνωσης του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος Ουτοπία και Πολεοδομία, Σάββας Κονταράτος Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Φλογαΐτη Ευγενία, 1998 Περιγραφή της εικόνας της πόλης, Ιουλία Στεφάνου, Ιωσηφ Στεφάνου Πικιώνη Αγνή, έργα Ακροπόλεως, Πολεοδομική Εξέλιξης των Αθηνών Ι. Τραύλου Πρόσωπα και Προσωπεία, Άννα Συνοδινού, 1998 Σελίδες απ της παλιάς Αθήνα Γιάννης Κουτσούκου Αθήνα 1830-2000 Εξέλιξη- Πολεοδομία- Μεταφορές Γεωργίου Σαρηγιάννη Στεφάνου Ι. Ο Ηλικιωμένος και ο Χώρος, Αθήνα 1993 129

Τα μνημεία και η πόλη, Διονύσης Α. Ζήβας Το Πολιτισμικό τοπίο - Γεωγραφικές προσεγγίσεις. Τερκένλη Θεανώ. Αθήνα 1996 Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, Κώστας Μωραΐτης Τοπία εκμοντερνισμού - Ελληνική Αρχιτεκτονική ‘60 και ‘90 Εκτιμήσεις, ΚΑΜ, Αθήνα 2002 Φυσική και Φιλοσοφία - Η επανάσταση στην σύγχρονη επιστήμη. Heisenberg, Werner. 1971 Ψυχολογία των τόπων - Από το πραγματικό χώρο στον φανταστικό τόπο. Ιωσήφ Στεφάνου

Άρθρα: Η Ψυχολογία των τόπων Institut Francais d’ Athenes, Ιωσήφ Στεφάνου 2http://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr/02_ DELTIA/Acropolis.aspx http://okeanis.lib2.uniwa.gr/xmlui/bitstream/ handle/123456789/455/pol_00851.pdf?sequence=1&isAllowed=y http://okeanis.lib2.uniwa.gr/xmlui/bitstream/ handle/123456789/455/pol_00851.pdf?sequence=1&isAllowed=y http://okeanis.lib2.uniwa.gr/xmlui/bitstream/ handle/123456789/455/pol_00851.pdf?sequence=1&isAllowed=y 130

h t t p s : / / w w w . i n 2 l i f e . g r / f e a t u r e s / n o t e s / a r t icle/552674/oi-athhnaikes-geitonies-poy-den-xerate-pos-legontai.html https://www.tovima.gr/2011/05/15/culture/lofoipoy-xathikan-potamia-poy-mpazwthikan/ http://akadimia-platonos-istoria.blogspot. com/2009/05/blog-post_25.html https://cutt.ly/Pe271nT https://www.travelstyle.gr/lofos-strefi-i-isto ria-tis-prasinis-gonias-ton-exarhion/ https://cutt.ly/wgTSVch

131

Διαλυνάκη Μαρία | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών|Πανεπιστήμιο Πατρών | 2020