dax magazine nr. 29

jaargang 5 • 2009 • nr. 29 JAARGANG „ „ NR

GASTHOOFDREDACTEUR

Heren 5 architecten

gasthoofdredacteur:

BUILDING INSPIRATIONS ramen, deuren, vliesgevels en zonwering

Reynaers ontwikkelt aluminium raam-, deur- en vliesgevelsystemen in nauwe samenwerking met architecten, projectontwikkelaars en gevelspecialisten.

Een mooi voorbeeld hiervan is de renovatie en nieuwbouw van de Lichttoren in Eindhoven. Met de slanke, esthetische aluminium systemen van Reynaers is invulling gegeven aan de hoge eisen van de Commissie van Rijksmonumenten omtrent het behoud van de oorspronkelijke uitstraling.

Interesse voor een proďŹ lering op maat? Neem contact op met de architectenadviseurs van Reynaers.

Kijk op www.reynaers.nl of bel 0492 - 56 10 20

Terca gevelbakstenen.

Trends in vorm en kleur.

Wienerberger werkt voortdurend aan nieuwe trends in keramische bouwmaterialen. Wij houden van de grenzeloze schoonheid en de natuurlijke warmte van gebakken stenen. Wienerberger wil met u nieuwe idee毛n ontwikkelen. Combineren met vormen, kleuren en patronen die een extra dimensie geven aan uw werk. We willen u niet alleen verleiden maar ook inspireren met ons assortiment gevelbakstenen. Zodat u n贸g meer uit uw creaties kunt halen. En onze omgeving verrijkt met markante en aantrekkelijke bouwwerken.

Baksteen. Voor mensen gemaakt.

Wienerberger B.V. info.nl@wienerberger.com, www.wienerberger.nl

welkom f ck ambacht?

*

Waarom werken architecten nog steeds met traditionele materialen terwijl de keuze bijna onbeperkt is? En waarom gebruiken architecten traditionele technieken voor nieuwe opgaven en grijpen ze terug naar traditie? Dat fascineert ons!

Alle mensen - ook architecten - zijn verzot op oude, ambachtelijke gebouwen. Maar maken we een kopie, dan vinden de meeste architecten het vooral retro en lelijk.

Ons hart gaat sneller kloppen bij het zien van mooie bakstenen en houten gevels. Als Heren 5 kiest voor toepassing van traditionele materialen is dat niet alleen omdat het mooi is of vanwege historisch sentiment: de keuze is betekenisvol. En daarbij brengen we de traditie graag een stapje verder met eigentijdse technieken. Dat doen we samen met innovatieve gevelbedrijven, opdrachtgevers en goede bouwers. titels Onze fascinatie voor nieuwe ambachtelijkheid en die van gelijkgestemde vakgenoten willen we onder de aandacht brengen in deze dax. Er circuleerden verschillende titels voor de dax op het bureau: ‘Van traditie tot nieuwe ambachtelijkheid’ en ‘f ck ambacht’. We kozen voor de laatste, dat past * wel bij ons: een beetje Amsterdamse brutaliteit. En in het woord ambacht zit weer een voorliefde voor traditie, kennis van de geschiedenis van een plek en haar bewoners en natuurlijk van de geschiedenis van de materialen waarmee we werken.

Opgang Het project CAN fase 1 in Amsterdam-Noord (bij ons in de wandelgangen ‘De Opgang’ genoemd), een parkeergarage met achterhonderd plaatsen gecombineerd met winkels en woningen (op de voorpagina

en als eerste project gedocumenteerd in deze dax) laat zien hoe je baksteen op een nieuwe manier kan toepassen: een ingenieus systeem van opengewerkt metselwerk, geregen in een stalen frame zorgt voor een natuurlijke aanvoer van licht en lucht.

De twee andere projecten, het paviljoen in Roosendaal van René van Zuuk en Ladderstile House van threefoldarchitects passen naadloos in het thema van deze dax. innovatie We hebben een discussie-avond georganiseerd over de voorwaarden voor innovatie in de bouw. Waarom lukt het de ene keer wel en de ander keer niet om te innoveren. Innovatie betekent dat de productie zich verplaatst van de bouwplaats naar de fabriek, daar wordt tegenwoordig het ambachtelijke werken verricht. We spraken erover aan de keukentafel met opdrachtgevers, aannemers en bouwbedrijven.

Het verslag is te lezen in deze dax: we hopen dat er meer van dergelijke discussies zullen plaatsvinden.

Het brengt de partijen in de bouw zeker dichter tot elkaar. prachtige receptuur Verder verwent deze dax de lezer met prachtige recepturen, verse ingrediënten en een zeer bevlogen team achter het fornuis. Te lezen in het artikel over architectuur en koken: een kijkje in de keuken van Heren 5.

Kortom: we proberen ons plezier en hartstocht voor ons vak over te brengen door het te laten zien en te vertellen waarom we het doen.

Heren 5 architecten

pagina rechts, van linksboven met de klok mee:

kantoorvilla Kanaalpad, Apeldoorn, oplevering 2009 •

dubbel woonhuis Kavel 37, Amsterdam, oplevering 2000 • interieur kantoorvilla Kanaalpad, Apeldoorn, 2009 • renovatieflat Leeuw van Vlaanderen, Amsterdam, oplevering 2006 • renovatieflat ‘Oldenzaals kant’,

oplevering 2011, visualisatie Heren 5 / Rodger van Leeuwen • renovatie Ittersumerlanden, Zwolle, oplevering 2011,

foto Heren 5 architecten • foto’s (tenzij anders vermeld) Kees Hummel, www.keeshummel.nl

4

welkom bij dax nr. 29

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

welkom bij dax nr. 29

5

colofon

dax nr. 29

jaargang 5 • 2010 issn 1574-9290 gasthoofdredactie

Heren 5 architecten, Amsterdam uitgever

caroline kruit eindredactie

64

philip allin

basisvormgeving

il panda electrik, www.ilpanda.nl daniëlle schaffelaars

aan dax werken mee

ine ter borch, joyce emid, barbara heijl, hans köhne, richard moerenhout, rob nijsse, antje paul-kessel, john lewis marshall redactie-adres dax

postbus 96902

2509 jh den haag t

+31 (0)6 11 30 03 27

e

info@dax-magazine.nl

f i

17

71

+31 (0)8 47 16 83 67

www.dax-magazine.nl

inhoud

© copyright cck media 2010

vaste rubrieken welkom

4

actualiteiten prijsvragen agenda buitenkant dichtbij en veraf publicaties

Uitgever en redactie verklaren dat de inhoud van dit magazine zorgvuldig

en naar beste weten is samengesteld.

Zij houden zich dan ook niet aanspra-

9 10 11 14, 15, 17, 19 14, 85 20

komt uit beslissingen of handelingen

begrijpelijk? column van Rob Nijsse

22

deze uitgave. Niets in deze uitgave

productinformatie

77

kelijk voor eventuele schade die voortdie zijn gebaseerd op informatie in

mag worden gereproduceerd, in welke vorm dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. beeld omslag

CAN fase 1, Amsterdam-Noord • ontwerp Heren 5 architecten • foto Sander Meisner

6

inhoud

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

40

32

85

48

68

projecten

documentatie ‘het vak is aan het veranderen en architecten moeten mee’ interview met Jan Klomp, Bas Liesker en Ed. Bijman van Heren 5 architecten

26

koken en architectuur over smaak, recept en ingrediënten

56

inspiratie! het begint met een goede werkplek

64

lezersservice

CAN fase 1, Amsterdam-Noord Heren 5 architecten, Amsterdam

32

colofon medewerkers

Ladderstile House, Londen (GB) threefoldarchitecture, Londen (GB)

40

dax heeft je nodig je dax-collectie compleet

79 86

stadspaviljoen Roosendaal René van Zuuk Architekten, Almere

48

prijsvraag MomentsOfInspiration

88

over dax_jaargang 6 advertentie-index

89 89

volgende editie

90

productontwikkeling innovatie in bouw een rondetafelgesprek

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

67

inhoud

6, 8 8

7

medewerkers dax nr. 29

dax is een onafhankelijk vakblad

dat wordt uitgegeven door CCK Media in Den Haag. In de vijfde jaargang

verschijnt dax zes keer. Abonnees van dax ontvangen ook de maandelijkse, digitale dax_nwslttr.

CCK

jan klomp, liesbeth boeter en marjolein de haan vormen de altijd lachende, hardwerkende, professionele en ambitieuze redactie van deze editie van dax.

Tijdens de vorige winterpitch brachten ze met hun stoere thema ‘f*ck ambacht?’ even iedereen aan het schrikken. En aan het lachen. Zo ging het ook met de totstandkoming van deze dax. Een gewaagd omslag? Even schrikken, dan hard werken, maar daarna iedereen blij met het resultaat. Jan bewaakte zorgvuldig de inhoud van het blad en controleerde op innovatiekracht van de onderwerpen. Marjolein gooide overal een hippe Amsterdamse saus overheen en was tegelijkertijd de aanjager van beeld, agenda en processen. Liesbeth wist als geen ander de sfeer van het bureau te karakteriseren en bracht de link met het koken. Voor het vaste team van dax was deze editie een feest om te maken: we hopen dat dat ook voor de lezers van de pagina’s knalt!

• de website van Heren 5 is geheel vernieuwd: www.heren5.nl

cck media

koninginnegracht 47 2514 ae den haag e i

cck@cckmedia.nl

sander meisner is een Amsterdamse fotograaf, gespecialiseerd in middenformaat film en fotografie, waarbij hij gebruik maakt van lange sluitertijden en beschikbaar kunstlicht. Voor deze dax maakte hij de foto voor het omslag en de prachtige aankeilers (hier rechts en op pagina’s 25, 67 en 85) van het lichtkunstwerk van CAN fase 1. Sander is een nachtwandelaar. Door de stad lopend ontdekt hij kleurrijke schoonheid in de eenzame lege hoeken en het beton van de onopgemerkte, onzichtbare delen van de stad. Sander maakt van deze vaak onopgemerkte ruimtes prachtige objecten waarbij licht en schaduw een evengroot onderdeel van de geometrische verhoudingen in de compositie bepalen als de vorm van het onderwerp • www.sandermeisner.nl

www.cckmedia.nl

advertentiewerving dax

erik de jong en yuk chi kan advercom, haarlem e t

erik@dax-magazine.nl +31 (0)6 24 68 52 25

website & dax_nwslttr bliss-webdesign

jochen van wylick i

kees hummel is fotograaf en werkt al geruime tijd samen met Heren 5 architecten. Veel projecten van het bureau zijn voorzien van een fotografische handtekening van Kees, waaronder het project CAN fase 1, het hoofdproject van deze dax. Met een grote diversiteit in de fotografische onderwerpen, kenmerkt het werk van Kees zich door kracht en eenvoud. Sterke vlakverdelingen en kleurcomposities resulteren in een uitgesproken beeld. Door de persoonlijke benadering is de sfeer van iedere foto voelbaar • www.keeshummel.nl

www.bliss-webdesign.nl

drukwerk

zwaan printmedia industrieweg 58

1521 ne wormerveer t i

+31 (0)75 6478787 www.zwaan.nl

8

medewerkers dax nr. 29

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

actualiteiten

WATT sustainable dance club, Rotterdam • image Kossmann.dejong, www.kossmanndejong.nl CAN fase 1, Amsterdam-Noord • ontwerp Heren 5 architecten • foto Sander Meisner

prijsvragen www.lumec.com

Exterior Lighting Grant De Lumec Fondation Concept Lumière Urbaine (CLU) stimuleert jonge ontwerpers om innovatieve lichtconcepten te ontwikkelen voor de publieke ruimte. Het thema van de 2009-2010 editie is ' Street Furniture Light'. Hoe kan licht het stadsleven verrijken en vereenvoudigen? De opdracht draait om het integreren van innovatieve lichtconcepten met straatmeubilair. De prijsvraag heeft als doel om de sociale cohesie te bevorderen door de kwaliteit van de gebouwde omgeving te verhogen. Inschrijven kan tot 30 april 2010.

www.schindleraward.com

Schindler Award 2010 Studenten worden uitgenodigd om hun visionaire ideeen in te dienen voor het te ontwikkelen gebied waar ooit de Berlijnse Olympische Spelen van 1936 plaatsvonden.

Het thema van deze prijsvraag is ‘Access for All’ , een ontwerp-filosofie dat gekarakteriseerd wordt door een grensloze mobiliteit voor mensen (van alle leeftijden en capaciteiten).

www.greensburggreentown. org/the-chain-of-eco-homes

The Chain of Eco-Homes Design Competition Architecten en ontwerpers worden uitgenodigd om in samenwerking met de Amerikaanse stad Greensburg (Kansas, VS) drie uitzonderlijk duurzame woningen te ontwerpen. De ‘living laboratories’ worden deel van het GreenTown’s ‘Chain of Eco-Homes Project’ en dient als stimuleringsproject voor het te ontwikkelen eco-toerisme. Inschrijven kan tot 15 juli, inzenden tot 15 augustus. Er is een inschrijvingsbedrag van honderd dollar (50 voor studenten).

www.thezeroprize.com/ re-skinning-award

Zerofootprint Building Re-Skinning Competition Deze prijsvraag draait om het verhogen van de energie efficiëntie van bestaande gebouwen door het (ruimtelijk) ontwerp te verbeteren en betere materialen en technieken toe te passen. Het doel is om een systeem te ontwikkelen die toepasbaar is op een groot aantal gebouwen op wereldwijde schaal.

Inzendingen moeten de pre-financiëring rond hebben, omdat de verkozen ontwerpen zullen worden uitgevoerd op de bestaande gebouwen. Multidisciplinaire teams van vakkundigen worden aangemoedigd deel te nemen. Inschrijving is tot 22 februari 2010.

BNA Jonge Architectenprijsvraag 2010: “De verticale stad voor gezinnen” Op 15 januari 2010 is de twaalfde BNA Jonge Architectenprijsvraag van start gegaan, een ideëenprijsvraag met als titel ‘De verticale stad voor gezinnen’. Deelname staat open voor alle Nederlandse architecten die op of na 1 januari 1970 zijn geboren. De ontwerpwedstrijd start half februari met een symposium rond de vijf prijsvraagthema’s. De sluiting van de prijsvraag is op 6 april 2010 • www.bna.nl

2010 Short Film Competition - Society for Moving Het thema Images about the Built Environment voor deze short film competition van SMIBE is ‘Personal Infrastructures’ waarbij in drie minuten een krachtig verhaal wordt neergezet van gedenkwaardige personages en de infrastructuur van hun dagelijks leven. Het SMIBE wil ontwerpers hiermee uitnodigen om in discussie te gaan over actuele sociale, politieke, technologische en economische issues waar de gebouwde omgeving mee geconfronteerd wordt. Op 31 maart sluit de prijsvraag • www.smibe.org

De Schindler Award staat open voor bachelor-afstudeerders of master-studenten aan een Europese universiteit of architectuurschool. Deze prijsvraag is een uitgelezen kans om afstudeerprojecten te laten beoordelen door een vakkundige jury. Inschrijven kan tot 30 april, inzenden tot 30 juli 2010.

Visionary Vertical City of Ninive uit de Master of Planets Saga, visual door Weber VanHeber.

10

actualiteiten

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

agenda februari 2009 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

3 t/m 6 februari • beurs MADEexpo • Milano Architettura Design Edilizia, met ‘the Building Technology Forum’ en expositie ‘the Decor&Color Show’ • beursterrein Milaan, Rho (IT) • www.madeexpo.it 4 en 5 februari • conferentie en beurs Econergie • over de mogelijkheden van duurzame energieopwekking in de gebouwde omgeving • Passenger Terminal Amsterdam • www.europoint.eu 5 februari t/m 13 maart • tentoonstelling fotograaf Luuk Kramer: ‘Nieuw Nieuw-West’ • op 5 februari 15:30 uur symposium over sociaal betrokken fotografie • gratis • Arcam, Amsterdam • ma-za 13:00-17:00 • www.arcam.nl 11 februari • bijeenkomst Bouwen op geluidbelaste locaties • over de effecten van de Wet geluidhinder, gemeentelijk geluidbeleid op bouwplannen • 13:30-17:00 • € 325 excl. btw • Carlton President Hotel, Utrecht • www.bouwforum.nl 13 februari t/m 10 maart • ‘Joost Swarte in de Willemstraat’ • openstelling woning Willemstraat ontworpen door Joost Swarte met tentoonstelling ontwerpschetsen • Willemsstraat 204-210, Amsterdam • wo, za, zo 13:00-17:00 • www.ymere.nl/joostswarte 20 februari t/m 25 april • tentoonstelling ‘Architecture of Consequence’ • internationale, reizende tentoonstelling met bijdragen van 2012Architecten, Atelier Kempe Thill, biq stadsontwerp, Must urbanism, OMA, Powerhouse Company, Rietveld Landscape, STEALTH.unlimited, Van Bergen Kolpa Architecten, ZUS • NAi, Rotterdam • www.nai.nl t/m 27 februari • tentoonstelling Open Fort 400 • resultaten van Ymere Nai ideeënprijsvraag 2009 • Zuiderkerk, Amsterdam • nl.openfort400.nl

• • • • • •

•

maart 2009 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

•

• •

•

• • •

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

•

6 maart • Rotterdamse Museumnacht • negende Rotterdamse Museumnacht, in het teken van XS/XL • 13:30-17:00 • diverse locaties • Stichting Rotterdamse Museumnacht • www.rotterdamsemuseumnacht.nl 20 februari t/m 15 augustus • tentoonstelling ‘Infodecodata: Geen woorden maar beelden’ • onze explosieve informatiewereld in beeld • Graphic Design Museum, Breda • www.graphicdesignmuseum.com t/m 8 maart • tentoonstelling ‘IK BOUW! In Nieuw Leyden’ • over particuliere opdrachtgevers en hun architecten • RAP Architectuurcentrum, Nieuwstraat 33, Leiden • vrij-zon 10:00-17:00 en op afspraak • www.rapsite.nl 9 maart • studiedag ‘Stedelijke vernieuwing en versnipperd eigendom’ • locatie Verkadefabriek, Boschdijkstraat 45, Den Bosch • prijs 395 euro • 9:30-16:45 • info: www.otb. tudelft.nl/agenda t/m 19 maart • tentoonstelling ‘Tübingen, model voor Almere’ • Inspiration in German diversity • Casa Casla, Almere • di-za 12:00-17:00 • www.casla.nl t/m 28 maart • tentoonstelling ‘Up to You’ • werk van architect Yona Friedman, ontwerper Thomas Lommée en kunstenaar Navid Nuur • ma-vrij 9:00-17:00 • Stroom, Hogewal 1-9, Den Haag • www.stroom.nl t/m 31 maart • tentoonstelling, ‘Volg een alternatieve route’, unknown Haarlemmermeer networks in maps • Historisch Museum Haarlemmermeer, Hoofddorp • za-zo: 13:00-17:00 • www.historisch-museum-haarlemmermeer.nl 19 maart t/m 1 mei • tentoonstelling, ‘GOUDEN A.A.P. 2010’, maquettes genomineerde projecten • Arcam, Amsterdam • ma-za: 13:00-17:00 • www.arcam.nl

actualiteiten

11

Zelfde gebouw…

andere energienota.

Ook u kunt jaarlijks meer dan 60% op energiekosten besparen met het VBI EcoPrefab Concept® VBI introduceert het EcoPrefab Concept en creëert daarmee een gezonde toekomst voor

Nu !

Vr ije

en over sp an ni ng

er to t ru im 16 m et m og el ijk !

nieuwe kantoorgebouwen. VBI ontwikkelde dit slimme, energiebesparende klimaatsysteem op basis van de VBI Klimaatvloer. Het VBI EcoPrefab Concept maakt op een handige en energiezuinige manier gebruik van de thermisch actieve vloer door koude of warmte te bufferen en af te geven. Dit zorgt voor aangename verkoeling in de zomer en comfortabele verwarming in de winter. Het levert de gebruiker een jaarlijkse besparing van meer dan 60% van de energiekosten op. Terwijl de EPC-waarde van het gebouw daalt van 1,5 naar 0,8.

Het VBI EcoPrefab Concept vraagt geen extra investering. U bespaart dus direct op de exploitatie van het gebouw. Dankzij de vrije overspanning van meer dan 16 meter ontstaat een vrij indeelbaar kantoorgebouw. Dat alles maakt het VBI EcoPrefab Concept tot hét klimaatsysteem voor nieuwe kantoorgebouwen.

Het VBI EcoPrefab Concept ® Meer comfort, minder energie

K i j k o p w w w. e c o p r e f a b . n l Postbus 31, 6850 AA Huissen Telefoon: (026) 379 79 79 Info: vbi@vbi.nl | www.vbi.nl

buitenkant

lamellenwand woongebouw barcelona

Langs een van de drukke Rambla’s die Barcelona karakteriseert, staat het project van architect David Bravo Salva. Met enkele krachtige ingrepen weet hij gelijktijdig de gevel te integreren met én te onderscheiden van zijn kleurrijke omgeving. De voorheen blinde gevel van een woongebouw werd voorzien van een sequentie van houten latten. Deze sequentie loopt synchroon met het ritme van de lantaarns, bomen en banken waarmee de Rambla is ingericht.

Het driedimensionale aspect van de uitpuilende houten cirkels was in principe bedoeld als verwijzing naar de demografische dichtheid van de tien districten waaruit de stad is opgebouwd. Het idee verleent de gevel zijn dynamiek. De gevel lijkt te ‘morphen’ naarmate je je voortbeweegt langs de

Rambla en je gezichtsveld van hoek verandert. De plint van de gevel laat de oorspronkelijke stenen weliswaar geschilderde - wand zien. Hierdoor wordt de gevel verenigd met de rationele bestrating van de stadsstructuur.

De combinatie van eenvoud in uitvoering, beeldende symboliek en de integratie van het stedelijk landschap met de gevel van het appartementencomplex, geeft blijk van de inventiviteit en precisie waarmee David Bravo Salva dit project heeft benaderd. Op één van de drukste plekken van de stad weet dit bescheiden project het dagelijks leven van dit stuk stedelijk weefsel op daadkrachtige wijze te verrijken. Een economische en duurzame oplossing, en de keiharde meerwaarde van een architect. JE www.davidbravosalva.tk

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

actualiteiten

13

dichtbij - veraf

14

actualiteiten

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

woongebouw Chips, New Islington, Manchester (GB) • ontwerp Alsop Architects • zie ook pagina 93

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

actualiteiten

15

buitenkant

natuursteen bekleding rocks resort laax (ch)

www.domenig.ch

Het concept slaat aan in de toeristenbranche, ondanks het wellicht wat ongelukkige moment van oplevering: het monoliete Rocks Resort in het skigebied van het Zwitserse Laax heeft over aandacht niet te klaagen. De gevel is opgetrokken uit kwartsiet - de steensoort die in de regio wordt gewonnen - en veel interieurelementen zijn met hetzelfde materiaal vormgegeven. Nu - met de sneeuw - vallen de vierkante blokken met appartementen helemaal weg in de omgeving, zeker ook omdat er veel doorkijkjes zijn gemaakt en de raampartijen flink terugliggend zijn gedetailleerd. Domenig Architekten uit Chur tekenden voor het ontwerp en maakten de bouwblokken ook nog eens energiezuinig, met een geavanceerd verwarmingssysteem dat de energiescore op ‘klimaatneutraal’ brengt.

16

actualiteiten

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

buitenkant

renovatiegevel kantoorgebouw londen

Een pand in een steeg - Hills Place, een zijstraat van Oxford Street - kreeg twee extra bouwlagen en een nieuwe gevel. Geïnspireerd op het werk van Lucia Fontana maakte Amanda Levete een ontwerp voor de gevel: met grote glaspartijen die naar de Londense luchten ‘kijken’. De golvende gevel is gemaakt met 140 mm brede aluminium profielen, die zijn gebogen volgens de principes uit de scheepsbouw.

Als rabatdelen zijn de aluminium profielen op locatie in elkaar geschoven. De zilverglans komt van een speciale lak die voor speedboten wordt gebruikt. Er is een verdekte goot opgenomen in het ‘ooglid’ van de ramen; het glas is zelfreinigend. Het project moet een eerste aanzet geven tot meer renovaties in de smalle straten van hartje Londen: de leegstand is daar relatief hoog. Van een bijna blinde muur kreeg dit pand een gevel die op zich het best laat omschrijven als eyecatcher.

foto’s

Gidon Fuehrer

www.amandalevetearchitects. com

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

17

buitenkant

roosterwand wko scholencomplex dordrecht

detail roosterwand schaal 1 : 10

perspectieven wandopbouw

Transformatordeuren en te openen puien in de gevel kunnen zodanig worden vormgegeven dat ze letterlijk naadloos opgaan in de uitstraling van het gebouw.

Voor het onderwijscomplex WKO in Dordrecht maakte Jazo een wand met deuren, waarin ook nog eens het logo van de school is opgenomen. Het ontwerp van dit deel van het scholencomplex

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

is van SeArch in Amsterdam. De pui bevindt zich op een straatgevel onder een doorgang: een donkere plek die tegen een stootje moet kunnen. SeArch verlevendigde de plek door in een helder geel de letters WKO in de deurencompositie op te nemen en een knik in de gevel te maken.

Door de transformatorpuien te voorzien van schijnroosters ont-

staat de mogelijkheid om losse geveldelen met elkaar te verenigen. Hiermee kunnen in hetzelfde vlak vaste en bewegende delen worden geplaatst en zijn bovendien patronen maakbaar. Met een relatief forse materiaaldikte (2 mm) is ook in aluminium een wandbekleding toe te passen die vandaalbestendig is.

actualiteiten

www.search.nl

jazo handelsdwarsstraat 10 6905 dj zevenaar t +31 (0)316 59 29 11 f +31 (0)316 52 53 60 e info@jazo.nl i www.jazo.nl

19

publicaties

0

23

0

18

0

26

categorie

schoonheid

101 dingen

50 lessen

de Michele), bij mij bekend van de

trivialiteiten en dingen die je eigenlijk

de dax_pitch in de zomer van 2009

C

B N I T

contemporaine uitgave, hip en glossy boekenkast-item, tijdloos, monografie naslagwerk, catalogus, themaboek, jaarboek inspiratiebron, branchevreemd technisch-wetenschappelijk, studieboek

Umberto Eco (en co-auteur Girolamo spannende historische roman ‘In de

naam van de Roos’, laat hier zien hoe hij met schoonheid omgaat: met

beschrijvingen van Botticelli en Mi-

chelangelo tot de mode uit de jaren zestig en de verwantschap daarvan met de manier van kleden van het

oude Egypte. Rijk geïllustreerd met beoordeling grafische beeldkwaliteit volledigheid architectuur-

presentatie, project documentatie diepgang toegankelijkheid informatie inspiratie

***** ***** ***** ***** *****

fraaie afbeeldingen en tijdsbalken.

Een prachtig kijk- en leesboek.

Jan Klomp

Umberto Eco • De geschiedenis van de schoonheid • Uitgeverij Bert

Bakker, 2005 • ISBN 978 90351 281

32 • 440 pagina’s • 35 euro • kleur • Nederlandstalig

Dit boekje staat vol met open deuren,

wel weet. Maar daarom is het nog wel leuk. Matthew Frederick verzamelde

letterlijk 101 ‘spreuken’ voor architecten. Het zijn uitspraken van bekende

architecten, van zijn leraren of dingen die hij zelf heeft geconstateerd. Een

spreuk per pagina en dan een schetsje erbij. Heel simpel en goed voor een

regelmatige glimlach. Maar misschien is dat wel heel persoonlijk en - wie zal het zeggen? - alleen voorbehouden

aan mensen die niet op een architectuuropleiding hebben gezeten. Zoals ondergetekende, dus.

CK

20

I

actualiteiten

*****

levensverhaal in striptekeningen.

Maarten Min heeft de vele stappen die hij in zijn loopbaan heeft gezet

vastgelegd in een prachtig autobiografisch boek. Zijn vrouw Jetty Min

maakte gekleurde kunstwerken, die onder de tekeningen zijn geplaatst.

Het resultaat is een groots boek in bescheiden oplage, met een veelbeteke-

nende ondertitel: 50 lessen voor jonge architecten. Een aanrader dit boek,

en niet alleen voor jonge architecten.

CK

Maarten Min, Jetty Min • Een Autobio-

MIT Press, 2007 • ISBN 978 026 206

canon • Uitgeverij ATLJ Min2, Bergen,

I learned in Architecture School •

Engelstalig

C

en we waren onder de indruk: een

Matthew Frederick • 101 Things

2664 • 128 pagina’s • 25 • zwartwit •

De op deze pagina's beschreven boeken zijn verkrijgbaar bij de gespecialiseerde boekhandel, tenzij anders vermeld.

Prijzen zijn richtprijzen.

Hij liet zijn tekeningen zien tijdens

B I

grafie. Een kanon op het architectuur2009 • ISBN 978 90 814739 1 0 • 90

pagina’s • stripverhaal met gekleurde achtergrond • Nederlandstalig

*****

B

I

***** jaargang 5 • 2010 • nr. 29

publicaties

0

24

0

28

0

24

0

17

custom and innovation

pattern place purpose

curtain wall architecture

wood works

loos in het thema van deze dax, maar

and Matthews Architects overstijgt de

wel in je kast moet hebben. Eerst

werk van Onix het beste tot uiting

De titel van dit boek past bijna naadde inhoud heeft - helaas - meer met

‘custom’ te maken dan met innovatie.

John Miller is een Engelse architect,

geboren in de jaren dertig. Hij heeft

in de loop der jaren met verschillende architecten bureaus gevormd, maar dit boek moet vooral zijn aandeel benadrukken. Eigenlijk is het een

oeuvre-overzicht met - als ik heel

eerlijk ben - nogal sleetse ontwer-

pen. Ongetwijfeld goed gemaakt en redelijk constant gedocumenteerd,

maar inspirerend vind ik het allemaal niet. Met bijdragen van Deyan Sudjic, Robert Maxwell en Kenneth Frampton.

CK

Custom and Innovation. John Miller + Partners • Londen, 2009 • ISBN 978-1

906155 70 4 • 310 pagina’s • 35 euro • kleur • Engelstalig

B

Dit boek over het werk van Proctor

categorie ‘oeuvreboek’. De aanleiding

om het boek te maken was weliswaar het twintigjarig bestaan van het

bureau, maar de kracht zit ’m in de

verbanden die worden gelegd tussen

stedenbouwkundige situatie, gebouw en de (gevel-)patronen. In het geval van Proctor and Matthews kunnen

die patronen nog wel eens bont zijn.

Daar komt de factor ‘smaak’ om de

hoek kijken. Niet al het werk is even aantrekkelijk, maar de gedegen en

consequente wijze van documenteren maakt dit boek toch interessant.

CK

Peter Blundell-Jones, Alan Powers,

Jeremy Till, Matthew Wells • Pattern

Ja! Dit is nu zo’n boek dat je eigenlijk een stukje geschiedenis, dan een

hoofdstuk techniek en vervolgens een katern met casestudies. Hierin staan

verhalen en beelden die uitleggen hoe ‘beroemde’ gevels zijn gemaakt. Met

duidelijke relaties tussen de foto’s en getoonde tekeningen (die soms nog

wel een tikje gedetailleerder kunnen).

Maar over het algemeen goed ge-

documenteerd en zeker inspirerend!

CK

Contemporary Curtain Wall Architecture • Scott Murray • Princeton

Architectural Press 2009 • ISBN 978-1-

56898-797-2 • 264 pagina’s • 60 euro • kleur • Engelstalig

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

toepassingen mee te onderzoeken.

Daarom is ervoor gekozen om voor het vijftienjarig bestaan van het

bureau de focus te leggen op dit

materiaal. Gelukkig kunnen boeken “makkelijk reizen”, zoals Hilde de

Haan stelt, want tussen de drukke,

glossy architectuurboeken bezorgd

dit boek de lezer een soort “onthaast” moment, waarbij de aandacht ligt op de kwaliteit en toewijding die

de architecten aan hun gebouwen besteden.

JE

Wood Works Onix: architectuur in

679 2 • 324 pagina’s • kleur • Neder-

2009 • ISBN 978 1 906 155 60 5 • 192

*****

mate geschikt om nieuwe mogelijke

• Rotterdam 2009 • ISBN 978 90 5662

Architects • Black Dog Publishing,

B N T

komt; het is vertrouwd en uiter-

hout • Hilde de Haan • NAi Uitgevers

Place Purpose. Proctor and Matthews

lands- en Engelstalig • 39,50 euro

pagina’s • 40 euro • kleur • Engelstalig

*****

Hout is het materiaal waarmee het

C N

***** actualiteiten

N T

***** 21

Rob Nijsse, constructief ontwerper bij ABT in Velp en hoogleraar aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft, bespreekt in elke editie van dax een onbegrijpelijk fenomeen.

onbegrijpelijk. over architectuurprijsvragen

Als iets onbegrijpelijk is dan is het een architectuurprijsvraag wel. Waarom wint het ene ontwerp de prijsvraag wel en het andere niet? Als constructieadviseur heb ik aan vele prijsvragen mogen meedoen en als ik iets geleerd heb, is het dat je er - qua mogelijke uitslag - niets over kunt beredeneren.

Er zijn prijsvraagontwerpen geweest waaraan ik heb meegedaan en waarvan ik dacht: “Wat een mooi ontwerp! Wat een prachtig plan! Dat gaan we dik winnen!” Maar nee, een ander ging met de opdracht aan de haal.

Omgekeerd komt het ook voor dat ik denk “Hm, dat wordt niks”. En, oh wonder, er wordt toch gewonnen.

De eerlijkheid doet mij gebieden toe te geven dat ik veel vaker hebben mogen meedoen dan mogen winnen. Winnen blijft leuk. Niet alleen omdat het egostrelend is dat het plan waaraan jij hebt meegewerkt door anderen wordt uitverkozen. Maar ook omdat je de kans krijgt alle kosten die je hebt moeten maken terug te verdienen! veel kwijt En dan hebben de adviseurs niet eens zo veel te klagen, architecten zijn veel en veel meer kwijt.

Eigenlijk is een prijsvraag een heel oneerlijk systeem van opdrachtverlening. De opdrachtgever vraagt een aantal partijen om een behoorlijk creatieve en flinke financiële inspanning. Gevraagd wordt een schetsontwerp, een kostenraming, een maquette en een presentatie waarin op een groot aantal punten van het eisenpakket (sommige mensen noemen het een programma van eisen) ingegaan moet worden.

Met de vette worst van een mooie opdracht voor de neus willen veel architecten ook nog meer doen dan gevraagd en nog verder en nog beter hun ontwerp uitwerken. Ook om de beoordelaars nog meer te overtuigen van het belang van hun ontwerp: “Kies mij, kies mij!” aanbesteding Niet gewonnen betekent dus geen opdracht en ook geen mogelijkheid om je investering terug te verdienen en dat is zuur. Bij grote internationale werken kan dit oplopen tot wel 300.000 euro, zo heb ik gehoord. En voordat je dát hebt terugverdiend, zul je heel wat andere projecten wel moeten verwerven.

Dit alles overwegende moet ik zeggen dat het

22

actualiteiten

mij doet denken aan de gang van zaken bij een aanbesteding voor een groot werk voor aannemers.

De overheid vraagt op basis van een uitgewerkt ontwerp (het bestek) aan een aantal - meestal vijf tot zeven - aannemers om in pakweg zes weken tijd dit project financieel door te rekenen en een vaste prijs, tot einde werk, neer te leggen.

Mijn goede (oud-)collega Arie Krijgsman heeft zich eens laten ontvallen dat bouwprijzen worden berekend op basis van het weer van gisteren: je kunt alleen maar achterom kijken, niet vooruit. voorspellende aannemers Nu zou je verwachten dat de aannemers onderhand met allerlei voorspellende programma’s grip proberen te krijgen op prijs- en loonontwikkelingen. Maar daarbij stuiten ze op dezelfde problemen als de beurs- en economie-“deskundigen”: het werkt niet!

Dus blijft het een grove inschatting van de te maken kosten en daarna aannemersintuïtie of - zoals een aannemer mij eens mededeelde - een neus voor hoe de markt is.

Maar dan nog moet er veel werk verricht worden om überhaupt een grove inschatting van die bouwprijs te maken. Ook hier worden bedragen van 300.000 tot 500.000 euro genoemd. Dat dit niet altijd goed gaat, blijkt uit de financiële resultaten van de grote aannemers. Als er 5% winst wordt gemaakt ben je een uitzondering en soms gaat het helemaal mis.

Kijk naar het Heijmans concern: er wordt besloten te stoppen met bouwen, het levert te weinig op. zwart boekje Om zich in te dekken tegen deze willekeur, wat het eigenlijk is, hebben de aannemers een paar jaar geleden er iets op gevonden. Vooraf kwamen zij bijeen en vergeleken hun prijzen en met een beroemd geworden zwart boekje werd bijgehouden wie mocht winnen, wie aan de beurt was en hoeveel de “winnaar” moest betalen aan zijn “concullega’s” om de onkosten af te dekken.

Toen dit werd ontdekt kwam er een parlementaire enquête, waarbij de politiek over zijn eigen benen struikelde om voor de microfoon zijn of haar verontwaardiging uit te spreken over dit “zich verrijken over de ruggen van de belastingbetalers”. onrecht Het systeem met het zwarte boekje ging te ver.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Werk onderling verdelen kan natuurlijk niet, maar een vorm van onrechtbestrijding zit er wel in. Net als bij de architectenprijsvragen worden er grote inspanningen verwacht van de deelnemende partijen, zonder dat daar een adequate vergoeding tegenover staat. Ik noem dat een groot onrecht.

“Vrijemarkteconomie”, wordt daarop geantwoord.

Je hoeft niet mee te doen of je extra in te spannen, maar ik heb onderhand een slecht gevoel bij de zegeningen van de vrijemarkteconomie. Ik zie te veel nadelen. kansloze jonge architecten Een ander groot nadeel van de vrijemarkteconomie is het bestaan van de zogenaamde Europese aanbestedingen. In principe zijn deze bedoeld om iedereen een eerlijke kans te geven een project te verwerven. Maar waar heeft dat toe geleid? Het Europese karakter is tot bijna nul gereduceerd en je bent alleen gekwalificeerd als je al eerder ervaring in lijn met het aanbestede project hebt gehad. Of er worden absurde omzetcijfers gevraagd.

Deze tendens doorzetten betekent dat er over een aantal jaar één groot architectenbureau overblijft dat ziekenhuizen bouwt, een ander dat alleen theaters bouwt en misschien drie of vier bureaus die woningcomplexen mogen bouwen. Jonge, startende architecten zijn bij voorbaat kansloos. meetbare lijstjes Hoe heeft dit zo ver kunnen komen? Omdat de managers die dit Europese aanbestedingsproject begeleiden alleen willen (of kunnen?) meten. Alhoewel Aristoles al 2500 jaar geleden beweerde dat de wereld is opgebouwd uit kwantiteiten en kwaliteiten en dat deze twee begrippen nauw met elkaar verbonden zijn en ook niet los van elkaar gezien mogen worden, is dit voor managers niet “werkbaar”.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Maar kwaliteit is niet meetbaar, alleen voelbaar. Het is niet eenduidig (en dus meetbaar) in een vragenlijstje te stoppen. Managers kunnen van alles bedenken - zoals een Breeam methode om de duurzaamheid van een project te berekenen of Het Publiek een voorkeur te laten uitspreken over een rijtje maquettes. Hoera, we hebben weer een lijstje en kunnen dat tot objectieve meting bombarderen en optellen dat Team A 58,3 punten heeft en Team B - helaas! - 58,1 punten. Daartegen gaat Team B dan weer in protest, desnoods bij de rechter. Deze benoemt een nieuwe commissie die alles opnieuw gaat narekenen en - oh wonder! -Team B blijkt toch 58,4 punten te hebben!

fragment uit poster ‘Buildings’ door

eBoy • een random verzameling van pixel images van gebouwen die zijn

gevonden op het internet: een leuke

manier om uw prijsvraagontwerpen te recyclen? • www.eboy.com

kans op werk Als U gelooft dat dit niet voorkomt: lees de gang van zaken bij de ontwerpwedstrijd Bibliotheek Utrecht maar eens goed na. Ik heb begrepen dat de Rijksbouwmeester en de BNA zich aan het beraden zijn over eerlijkere wedstrijd- en aanbestedingsregels.

Gratis en voor niets krijgen ze bij deze mijn visie: prijsvragen niet nameten maar beoordelen op kwaliteit binnen het kader van de vereisten. Ja, dat is subjectief en zal altijd tot discussie aanleiding kunnen geven, maar kwaliteit is nu eenmaal niet objectief meetbaar. Hetzelfde geldt voor de startende en kleine architectenbureaus en ondernemers ( ja, die ook). Geef ze aparte prijsvragen en aanbestedingen - ik stel voor 5% van de markt - om hun kans op werk en de hierboven geschetste verstarring te voorkomen.

Zeker, wat mij betreft heeft de overheid de plicht om af en toe een risico te nemen. Want een wijs man of vrouw heeft eens gezegd “alleen dromers en gekken leiden ons verder op de weg naar nieuwe ontwikkelingen”. En zijn startende architecten en aannemers niet een beetje beide? We hebben ze dus hard, heel Rob Nijsse hard nodig!

actualiteiten

23

hoog? kwaliteit kan niet hoog genoeg zijn!

wij weten hoe je communiceert met architecten en bouwkundigen omdat we zelf architecten en bouwkundigen zijn

cck@cckmedia.nl

CCK

CCK Media is een kleine, onafhankelijke uitgeverij in Den Haag. We zijn het bekendst van dax magazine. Maar we doen meer. We schrijven artikelen in opdracht van architectenbureaus, brancheverenigingen en bouwproducenten. We adviseren op het gebied van acquisitie en marketing. We organiseren cursussen, seminars en evenementen. We vertalen bouwkundige teksten van of naar het Engels. De primaire doelgroep van al onze activiteiten bestaat uit bouwkundigen en architecten. En dat is makkelijk uit te leggen: we zijn het zelf ook. Benieuwd naar wat CCK Media voor jouw bedrijf kan betekenen? Neem contact op met Caroline Kruit, t +31(0)6 50 28 78 00 of cck@cckmedia.nl.

documentatie gasthoofdredacteur: Heren 5 architecten

CAN fase 1, Amsterdam-Noord• ontwerp Heren 5 architecten • foto Sander Meisner

interview ‘het vak is aan het veranderen en architecten moeten mee’

Jan Klomp, Bas Liesker, Ed. Bijman

Heren 5 architecten bestaat sinds 1991 en is gegroeid van een studentenatelier naar een middelgroot architectenbureau dat innovatie en vakmanschap hoog in het vaandel heeft. Van de heren zijn er nu nog drie die de scepter zwaaien: Jan Klomp, Bas Liesker en Ed. Bijman. Zij vertellen over de fasen waar het bureau doorheen is gegaan en hoe ze nu strategieën bedenken om een voor de branche moeilijke tijd goed door te komen. ‘De economische crisis, het milieuvraagstuk: het zijn ontwikkelingen die ook wel weer energie genereren.’ Op bijzondere wijze wordt die energie - altijd in teamverband - omgezet in nieuwe processen, innovatieve oplossingen en inspirerende bijeenkomsten. Architectuur is een heerlijke uitdaging, bij Heren 5. van vijf studenten naar ‘Jan, Bas en Ed. en de rest’ ‘Heren 5 is volwassen geworden’, zo stellen Jan Klomp, Bas Liesker en Ed. Bijman halverwege het gesprek dat we met elkaar voeren, zo vlak voor het

begin van een nieuw decennium. Ze kennen elkaar al vanaf hun studietijd. Het is niet per se de meest logische stap om samen een bureau op te zetten, zo zeggen ze nu.

‘We konden de kracht van de samenwerking niet benoemen, het bleef allemaal onwennig, weinig opbouwend’, zegt Jan Klomp. Na drie jaar haalden ze er een expert bij: Marcus de Koning, ooit de rechterhand van Maaskant. ‘Hij kwam binnen..’, zo herinnert Ed. zich, ‘..hield zijn jas aan en vroeg ‘gaan we met drie kapiteins op een schip varen of in convooi?’ Dat convooi zijn we toen gaan uitdiepen: wat is de kracht van de ander, hoe kan je elkaar het best aanvullen?’

De basis voor een rendabele onderneming werd gebouwd: ‘Marcus was een strenge leermeester, een generaal en keiharde werker. ‘Je kunt het toch niet maken om op het salaris van je vrouw te leven?’, riep hij dan. We moesten spek op de botten kweken, keuzes maken. We hadden het altijd over de grote A van architectuur, maar er zijn zoveel dingen

sneeuwballengevecht aan de kade in Amsterdam-Noord: Heren 5 architecten anno 2010

Vijf studenten pendelden heen en weer tussen Amsterdam en Delft, hadden discussies over de studie die ze daar volgden: een TU-opleiding Bouwkunde, nadat ze de HTS hadden afgerond. Verhuizen naar Delft leek niet interessant; het studentenleven aldaar ging goeddeels aan ze voorbij. Nee, in Amsterdam kon je ook een goede boom opzetten over architectuur, bijvoorbeeld op de zolder van Bas. Kratjes naar boven sjouwen, af en toe eens iemand uitnodigen om een verhaal te houden: het zolderatelier werd al gauw een architectencafé. De zolder hield het niet helemaal, dus werd gezocht naar een andere locatie: een echt café. De plannen die op de zolder werden uitgewerkt, kregen ook een concreter karakter. Eigenlijk

26

interview heren 5

is Heren 5 daar op die Amsterdamse zolder geboren, begin jaren negentig. In 1991 werd het architectenbureau officieel genoteerd, in 1994 consolideerde de huidige organisatie met Jan, Ed. en Bas aan het roer.

De naam ‘Heren 5’ bleef, ook toen het bureau groeide, verhuisde via de Nieuwe Achtergracht naar een prachtige locatie in Amsterdam-Noord, aan het IJ. Het bureau telt op dit moment twintig medewerkers (heren én dames!) en werkt aan zeer uiteenlopende projecten. Bijzonder is wel dat het karakter van die eerste jaren nog regelmatig is te proeven: de gesprekken aan de keukentafel, de Architectencafé’s (soms met tachtig bezoekers!) en de wens om vernieuwend met je vak bezig te zijn.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Gerenstein Gallery, Amsterdam Zuidoost • oplevering 2007

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

interview heren 5

27

28

interview heren 5

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

renovatieflat Leeuw van Vlaanderen, langs de A10 in Amsterdam • oplevering 2006

daaromheen die de A mogelijk moeten maken’, stelt Jan. Na ruim tien jaar werd de samenwerking met De Koning beëindigd. ‘We vonden toen dat we een professioneel bureau waren geworden’, lacht Bas. ‘Jan, Bas en Ed. en de rest.’

3 fases, 2 coaches, 1 team De heren onderscheiden drie fases die het bureau heeft doorgemaakt. In 2006 eindigde de startfase, waarbij ze werden gecoacht door De Koning en het ‘klappen van de zweep hebben geleerd’. Na een mooi afscheid in Kopenhagen (‘genietend van de A van architectuur - de werken van Utzon’) werd toch weer een adviseur gezocht, een extern klankbord.

‘Het bleef een beetje kabbelen’, zegt Ed. Het klankbord werd gevonden in Jan Pieter van Lieshout, van oorsprong dansmeester en als geen ander in staat om alle aspecten van de organisatie van het bureau met elkaar in verband te brengen. De samenwerking duurde drie jaar, waarin niet alleen het bureau werd gecoacht maar ook op individueel vlak veel gesprekken werden gehouden. ‘Je moet ook je eigen kracht leren kennen’, stelt Jan. Sinds 2009 hebben de drie directieleden hun draai gevonden, staat de organisatie op zichzelf. ‘Het bureau is nu meer dan drie personen’, vertelt Bas. ‘We zijn met het hele bureau toegegroeid naar een nieuwe fase waarin we met elkaar de richting bepalen en kunnen anticiperen op wat er in de branche gebeurt. Niet afwachtend, maar initiërend.’

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

de visie van Heren 5 ‘We worden wel eens gevraagd “heeft Heren 5 wel een visie?” Misschien omdat er niet een eenduidige stijl of relatie is, als je onze gebouwen bekijkt. Onze visie heeft niet zozeer betrekking op het eindresultaat van ons werk, maar meer op de aanpak.’

‘Wij geloven niet in architectuur als godgezonden cultuurvorm. Die statusgevoeligheid hebben we helemaal niet. Architectuur komt tot stand door samenwerking en discussie.’

‘Architectuur moet werken: het moet functioneren én er goed uitzien. Bij bijna elk project zijn we met uitvindingen bezig, nieuwe dingen aan het bedenken vanuit de kennis van traditie en materialen.

Voor ons is dat de nieuwe ambachtelijkheid, heel inspirerend.’

linkerpagina, van linksboven met de klok mee: De Bras, Ypenburg,

oplevering 2009 • La Grande Cour,

Westerdokseiland, Amsterdam, oplevering 2008 • Tuinderspad, Alkmaar, oplevering 2008 • kantoorvilla

Kanaalpad, Apeldoorn, oplevering 2009 • De Boomgaarden, Wage-

ningen, oplevering 2007 • interieur

kantoorvilla Kanaalpad, Apeldoorn, oplevering 2009

Aanloop van Abe ‘We vinden het belangrijk om kennis te delen.

Binnen het bureau, in een projectteam, maar ook met vakgenoten. Het onderwerp duurzaamheid is bijvoorbeeld zó breed: het raakt heel veel aspecten van het vak. Het is niet zinvol om ieder voor zich daar oplossingen voor te bedenken.’

‘Met opdrachtgevers, projectontwikkelaars, adviseurs en architectenbureau FARO zijn we nu onder de naam ‘Aanloop van Abe’ een netwerk aan het opbouwen om specifiek op dit onderwerp kennis te vergaren. De kiem zit erin, de discussie is begonnen.

Dat is mooi, dat geeft weer nieuwe energie.’

interview heren 5

29

Dillenburgh, Leidschendam • oplevering 2011

30

interview heren 5

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

andere tijden ‘Deze economisch moeilijke tijd vraagt om een andere aanpak. Budgetten en honoraria staan onder druk; je wordt gedwongen tot een andere manier van werken. Referenties zijn niet meer geldig: je moet - met elkaar - een nieuw verwachtingskader ontwikkelen. En dan moet je vindingrijk zijn. We willen de kwaliteit kunnen bewaken, maar hebben nieuwe randvoorwaarden. De wil om naar een oplossing te zoeken is groot. Je ziet dat de crisis daarmee ook tot nieuwe - positieve - initiatieven leidt.’

‘We hebben hier sessies gehouden met het onderwerp “hoe kunnen we meer voor minder?”. Het basisidee waar we nu mee werken is het model hogedrukpan: VO en DO in fases met versneld tempo genereren, deze fases neerleggen bij de opdrachtgever en - in de tijd tussen indienen en de reactie - andere projecten aanpakken op dezelfde manier. Zulke aanpassingen van het proces moet je afstemmen met je opdrachtgever en adviseurs: als architect ben je maar één speler in het geheel. Alle partijen moeten er een goed gevoel over hebben.

Voor ons gaat het werken. Het voelt beter dan de kaasschaaf over het hele project halen.’ wishful thinking ‘We merken wel een cultuuromslag. Iedereen staat onder druk, ook de adviseurs. Het collectieve geheugen lijkt wel minder waarde te hebben gekregen.

Dat levert spanningen op, je moet een nieuwe posi-

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

tie als vakman veroveren of zelfs creëren.’

‘We zitten in een transitiefase: de oude situatie komt nooit meer terug. Aan de ene kant is dat goed.

Aan de andere kant ook onzeker, want de reden voor transitie heeft vooral met geld te maken. Toch denken wij dat we als bureau, maar ook als beroepsgroep hier goed uit kunnen komen. Misschien is het wishful thinking, de tijd zal het leren.’ spirit in Amsterdam-Noord ‘We zijn heel blij met het team dat we nu hebben. Er zit een goede spirit in de organisatie en die moeten we zien te behouden. Er is een bureaubreed bewustzijn daarvan, we zijn alert: zowel als groep als individueel. Bij ontwerpsessies mag iedereen zijn ideeën inbrengen, of het nu een stagiair is of de projectleider. We kunnen elkaar open aanspreken op zaken.’

‘Bepaalde goede dingen uit de begintijd zijn na verloop van tijd weer teruggekomen. Het Architectencafé is daar een voorbeeld van. We nodigen mensen uit om een verhaal te komen vertellen. En dan begint het te gonzen in Noord... “Er gebeurt iets bij Heren 5!” Bij het laatste Architectencafé stond er een rij wachtenden: het zaaltje was helemaal vol, tachtig mensen. De vraag “hebben jullie visie of zijn jullie gewoon bouwers?” draaien we om: we bouwen voortdurend aan een visie. Met alleen maar drijven en de motor uit kom je geen steek verder.’

Caroline Kruit

interview heren 5

deze pagina, van linksboven met

de klok mee: kantoorgebouw Poeldijkstraat, Amsterdam, oplevering 2010 • IJclub, Amsterdam Noord,

voorlopig ontwerp • renovatieflat ‘Oldenzaals Kant’, oplevering 2011

• Schatkamer van der Ploeg, Apeldoorn, oplevering 2011

beeld in dit artikel

foto’s: Sanne van Bekkum (Heren 5 in de sneeuw), Jeroen Musch

(De Boomgaarden), John Lewis

Marshall (La Grande Cour), Roos Aldershoff (Gerenstein), Karel

Tomei (De Bras), overige foto’s Kees

Hummel. Visualisaties: Comedia 3D (Poeldijkstraat), Team 3D (Dillen-

burgh), Heren 5 (IJclub, Marjolein de Haan •Schatkamer Van der Ploeg,

Sjuul Cluitmans • Oldenzaals Kant, Rodger van Leeuwen).

31

32

can fase 1, amsterdam

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

project CAN fase 1 Amsterdam-Noord Heren 5 architecten, Amsterdam

Amsterdam-Noord krijgt een flinke zet voorwaarts. Het winkelgebied Boven ’t Y wordt getransformeerd tot Centrumgebied Amsterdam Noord (CAN). In de eerste fase van de ontwikkeling kreeg Heren 5 architecten opdracht om een blok te ontwerpen ter grootte van een voetbalveld en 25 m hoog. Daarin moesten parkeren, wonen en winkelen bijeenkomen. Met de ontwikkeling van de gevel hebben de architecten het gebied op verrassende wijze op de kaart gezet.

In de wijk, in de jaren zestig ontworpen door de twintigste-eeuwse architect Frans van Gool, staan veel schijfvormige gebouwen. Het programma voor de nieuwbouw van CAN fase 1 was eigenlijk te groot voor de locatie. Daarom is de hoofdvorm in vier schijven opgedeeld, die op de begane grond met elkaar zijn verbonden. In de schijf aan de straatzijde bevinden zich woningen. In de andere schijven is een efficiënte parkeergarage opgenomen, die volledig losstaat van de woningen. De drie ruimtes tussen de schijven laten licht en lucht toe tot diep in het gebouw, ontsluiten de woningen en geven oriëntatie in de garage. Ook zorgen ze voor afvoer van uitlaatgassen. commerciële passage De hele begane grondvloer en een deel van de eerste verdieping is gereserveerd voor winkels. Aan de noordkant zijn ze ontsloten richting het bestaande winkelcentrum. Een kronkelende passage verbindt

programma

parkeren

het winkelgebied met de verkeersader aan de zuidkant. Waar de ruimtes tussen de bouwschijven de begane grond kruisen valt het daglicht tot in de openbare doorgang. Dit draagt bij aan de open ambiance die van de gang een stedelijke passage moet maken. dubbele spiraal Boven de winkels zijn ruim achthonderd parkeerplaatsen. Er is een aantal slimme vondsten gebruikt om de garage efficiënt, veilig en rendabel te maken. De parkeergarage is opgebouwd als een dubbele spiraal die is opgeknipt in drie schijven in de lengterichting van het gebouw. Daarmee zijn er drie rijbanen met een opgaande en een neergaande spiraal die samenvallen in een horizontale baan. Zo wordt kruisend verkeer vermeden. De lange vides zorgen voor daglicht en creëren ruimte. hellingbaan parkeren De parkeervakken zijn gerangschikt in een hoek van zeventig graden met de rijbaan. Zo is alle verkeer éénrichting geworden en is het in- en uitrijden makkelijk. Mede door deze indeling kon de overspanning van het parkeerveld worden beperkt tot 14,4 m.

Door het parkeerveld in één keer te overspannen staan de kolommen aan de rand van de vides in één lijn met de betonbalk die ook de betonnen hekwerken vormt.

De garage is voor voetgangers bereikbaar vanaf twee liften die in de winkelpassage uitkomen. Het

70o parkeren + éénrichtingsverkeer

hellingbaanparkeren zonder kruisende rijbanen overzicht project met de doorgaande straat waaraan de woningen

zich bevinden. Aan de achterzijde opdelen en uitknikken

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

passage en expeditie

bevindt zich het winkelcentrum

stadshuizen voorlangs

Boven ’t Y .

can fase 1, amsterdam

33

parkeerlaag: via de gevel en de

lichthoven tussen de vloeren komt voldoende daglicht binnen.

B plattegrond vierde verdieping schaal 1 : 1000

A

A

10

1. winkel 2. passage 3. inrit/uitrit 4. expeditie 5. driekamerwoning 6. galerij 7. vide 8. parkeerbaan “op en neer” 9. parkeerbaan “neer” 10. parkeerbaan “op”

7 8 7 9 6 5 B

plattegrond begane grond schaal 1 : 1000

A

B

1

11

11

2

A

1

4

1 12

3

1

1

1

1

1

2

1

11

1

B langsdoorsnede A-A schaal 1 : 1000

183,3

*240

*240

183,3

183,3 *240

183,3 *240

*240 183,3

*240 183,3

183,3 *240

34

can fase 1, amsterdam

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Met een passage ontsluit het

gebouw de toegang naar het

bestaande winkelgebied Boven

’t Y. Ook hier leveren de lichthoven

tussen de volumeschijven een aanzienlijke hoeveelheid daglicht.

galerij tussen de parkeergarage (links) en de woningen

gevelbeeld met de galerijwoningen

aan de doorgaande weg in het plan, Buikslotermeerplein

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

can fase 1, amsterdam

35

verticale doorsnede

gevel met prefab elementen schaal 1 : 50

aan de binnenzijde is de overgang

tussen de elementen zichtbaar, aan de buitenzijde loopt het patroon naadloos door

36

can fase 1, amsterdam

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

doorsnede B-B schaal 1 : 500

1

verticale doorsnede

2

schaal 1 : 20

3

1. betonkolom 2. HEA140 doorrijbeveiliging 3. verlichtingsarmatuur 4. HEA100 5. open baksteen, verticaal 6. beugel voor ophanging Leebrick paneel 7. kanaalplaatvloer 8. kokerprofiel 40x70 mm koudgewalst staal 9. prefab betonbalk 10. baksteen, vooruitstekend i.v.m. patroon

bevestiging gevelelement

4

5

6 7

8 9 verticaal detail bevestiging schaal 1 : 10

horizontaal detail schaal 1 : 20

10

8

6

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

can fase 1, amsterdam

37

project

CAN fase 1,

winkelcentrum Boven ‘t Y locatie

Amsterdam-Noord opdrachtgevers

ING Real Estate Development en Ymere (woningen) lichtkunst

Willem Hoebink, Jan-Hein Daniëls www.willemhoebink.nl foto’s

Kees Hummel, www.keeshummel.nl; Sander Meisner, www. sandermeisner.nl

middelste volume is geknikt, waardoor het verkeer wordt afgeremd, meer licht wordt toegelaten in de passage en de oriëntatie in de garage duidelijk wordt. woningen In de schijf aan de zuidkant zijn sociale huurwoningen opgesteld in elf ‘stadshuizen’. De veertig huurappartementen zijn ruim opgezet en worden steeds om een buitenruimte heengevouwen. Hierdoor is er binnen een groter gevoel van ruimte en vangen de woningen veel licht.

De ontsluiting is een brede half-open gang van hout en stalen roosters waar vides doorheen zijn geprikt.

Langs stalen draden aan de garagegevel, naast de ruime overloop, is plek voor klimplanten. Door het open, ruime karakter nodigt de galerij ook uit tot interactie tussen bewoners van de verschillende bouwlagen. De galerij is gedetailleerd als buitenruimte, zodat er aan minder stringente (brandveiligheids-)eisen hoefde te worden voldaan. prefab gevel met baksteen De gevel van het hele gebouw is opgetrokken in baksteen. Er zijn verschillende kleuren en technieken gebruikt. De plint en de woningen zijn in een halfsteens blokverband gemetseld.

De gevel van de parkeergarage erboven is halfopen en opgebouwd uit meer dan gevelhoge elementen.

Deze elementen zijn gemaakt van koudgevormde staalprofielen en ‘gevuld’ met bakstenen. Hierbij zijn er verschillende warme kleuren van één baksteenfamilie gebruikt. Door steeds twee kleuren per schijf in een patroon te zetten, krijgen de lange volumes verband met elkaar en wordt de gebouwlengte van 100 m van een begrijpelijke maatvoering voorzien.

Het patroon is een “Y”-vorm die zich dwars over alle verdiepingen herhaalt.

De stenen zijn opgenomen in stalen frames van 2,5 m x 3 m met een speciaal voor dit project ontwikkelde ophanging en montage. De maatvoering van de stenen is afgestemd op met die van de panelen en daardoor is de overgang tussen de afzonderlijke panelen onzichtbaar. In het frame zijn bakstenen verticaal om-en-om geplaatst met een steenbreedte tussenruimte: dit zorgt ervoor dat de gevel ruim 40% open is. Dat bleek voldoende om aan de eis van rookafvoer te voldoen.

lichtkunstwerk ‘mediumCAN’ Als het buiten donker wordt, openbaart zich een verrassing. Verlichtingsarmaturen in de gevel laten de textuur van de gevel oplichten. Twee lichtkunstenaars, Willem Hoebink en Jan-Hein Daniëls, hebben een lichtontwerp gemaakt voor de gevel. Zij maakten van het gebouw een medium voor kunst.

In de vangrails, achter de open panelen, zijn dimbare tl-buizen geplaatst. Deze worden individueel aangestuurd vanuit een centrale computer. De vijfhonderd gevelpanelen zijn als pixels van een beeldmedium.

De programmering biedt een eindeloze variatie aan magische en poëtische bewegingspatronen.

Door lichtmeting en dimbare tl-lampen, kan het lichtniveau worden aangepast aan het beschikbare daglicht. ‘s Avonds wordt de hierdoor uitgespaarde energie ingezet voor het lichtkunstwerk. De lampen verlichten de diepte van de steen. Door het keramiek heen ontstaat een warme gloed, die het gebouw in zijn omgeving een extra dimensie geeft. details Heren 5 heeft samen met financiers, ontwikkelaars en producenten lang aan allerlei details gesleuteld: van het programma van eisen tot en met de uitvoering. Dat heeft geleid tot een compleet gebouw dat bijdraagt aan de (her)ontwikkeling van het gebied ten noorden van het IJ. Zo hoort ambachtelijke architectuur te zijn: mooi, vernuftig, vernieuwend, maar zeker ook degelijk. En daar slaagt Heren 5 helemaal Philip Allin in. Dit project is ongewoon goed.

architect Heren 5 architecten www.heren5.nl

aannemer Heijmans Bouw, Almere www.heijmans.nl

installaties Huygen Installatie Adviseurs, www.huygen.net

projectteam Jeroen Atteveld, Egbert Duijn, Charitas van der Heide, Jan Klomp, Klaas-Hein Veenhof

constructeur Corsmit Raadgevende Ingenieurs, www.corsmit-sec.nl

baksteen gevelpanelen Leebo dak- en geveltechniek, www.leebo.nl

bouwfysica Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs, www.chri.nl

leverancier bakstenen Wienerberger, www.wienerberger.nl

oplevering 1 september 2009

38

maatpak Als een maatgevoerde jas met ruitpatroon is de geprefabriceerde gevel rondom het gebouw getrokken. Het gebouw verandert door de dag heen van karakter vanwege de steeds veranderende lichtinval of lichtuitstraling en het wisselend gebruik van de ruimten. Bijkomend effect van deze uniforme gevel is dat het gebouw, gelegen aan een doorgaande weg, geen ‘achterkant’ heeft. Hierdoor blijft het pand aan elke kant herkenbaar en vriendelijk, ondanks de grootte. Alleen de laad- en losdeuren doen vermoeden dat het pand meerdere functies herbergt.

can fase 1, amsterdam

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

can fase 1, amsterdam

39

40

ladderstile house, londen (gb)

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

project Ladderstile House Londen (GB) threefoldarchitects, Londen (GB)

Het is een droomopdracht, maar wel eentje waaraan een heel hoog verwachtingspatroon kleeft: ontwerp een royale eengezinswoning aan de rand van Richmond Park in Londen, op een flink perceel met een bijzondere geschiedenis.

De architecten van threefoldarchitects kregen die opdracht van David en Adjana Devoy, die al eerder een huis met een andere architect ontwikkelden. Het hele ontwerpteam werd uitgedaagd om hier een bijzonder project van te maken.

Architect Matt Driscoll vertelt hoe de kennis van productietechnieken hen in staat stelde om het huis bijzondere eigenschappen te geven, zoals de metalen sluier die over de slaapkamervleugel lijkt gedrapeerd.

‘Wij zijn erg van het ontwerpen aan de keukentafel’, vertelt Matt Driscoll als hij hoort van het thema van deze dax. ‘En de kennis van productietechnieken, ambachtelijk danwel nieuw, die staat bij ons hoog in het vaandel.’ Dat had onze gasthoofdredactie dan goed gezien, toen er werd gekozen voor Ladderstile House als tweede project in deze editie. ‘We zijn met een klein team architecten en hebben veel discussie over de projecten die lopen - formeel en informeel.’

Het team van Ladderstile House bestond uit de opdrachtgevers, het bureau H2Architecture dat voornamelijk voor het interieur werd ingehuurd en een flink aantal adviseurs, waaronder eentje voor de duurzaamheidsaspecten van de woning. ‘Het stond vanaf het begin vast dat het huis niet alleen van alle comfort moest worden voorzien, maar ook duurzaam en energiezuinig moest zijn’, vertelt Driscoll. uitrijden naar het park Het idee was om een moderne woning met binnenplaats te maken. Toegang is er vanaf de Lad-

derstile Ride en Richmond Park. Die laatstgenoemde toegang is een historisch recht om vanaf het perceel ‘uit te rijden’ naar het park. ‘Dus hebben we ook stallen in het programma opgenomen en is er - ter illustratie - een paard in de tuin gefotografeerd’, lacht Driscoll. grid van gelamineerd hout Over het perceel werd een grid gelegd waarover het programma vrij rechtlijnig werd verdeeld. De dynamiek in het ontwerp is gecreëerd door het grid te vertalen naar een constructie van gelamineerde balken. De hele woning is opgebouwd met dit houten systeem, dat grote overspanningen en uitkragingen kan hebben.

Alle ruimten openen zich naar de grote binnenplaats. De rand eromheen - waarin zich ook een aantal kleinere patio’s bevinden - is één bouwlaag hoog. Aan de rand van Ladderstile Ride (de zuidkant van het perceel) is een bouwvolume opgenomen waarin zich de garage bevindt en een constructie die de grote vijver overkluist. De west- en oostvleugel worden met elkaar verbonden door de noordvleugel waarin zich het zwembad bevindt. In het interieur is het zwembad ook de barrière tussen de woonvertrekken en de gastenverblijven annex stallen in de oostvleugel. natuurlijke materialen Op twee plaatsen is een extra bouwlaag aangebracht. De hoge ruimte dichtbij de straat (waarin zich een woonkamer bevindt) opent zich via de binnenplaats richting het park. De zijkant is geheel bekleed met groen, net als alle dakvlakken. ‘Het sedum heeft ook goede isolerende eigenschappen’, zo stelt Driscoll. ‘Maar voor onze Bouw- en Woningtoezicht was het moeilijk uit te leggen dat de gevel erachter

Rendering van het huis, gezien vanaf Ladderstile Ride. Het front is gesloten, achter de houten afrastering

bevindt zich een enorme binnentuin.

Vanaf de straatzijde zijn alleen de hogere bouwlagen zichtbaar: een

met sedum begroeide woonkamer

en de vleugel met slaapkamers met de metalen voorzetgevel.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

ladderstile house, londen (gb)

41

Dankzij een eeuwenoude wet

heeft de eigenaar van dit perceel

het recht om ‘uit te rijden’ richting

het Richmond Park: aanleiding om

stallen en een eigen poort naar het park te maken.

doorsneden A-A en B-B schaal 1 : 400

C

13

12

8 9

A

7

10

A B

B 1

6

11

5

5

4 2

2

C

42

ladderstile house, londen (gb)

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

De woning is een aaneenschakeling van tuinkamers op verschillende

niveaus, met elkaar verbonden door de massief houten constructie.

‘Exclusief en duurzaam’ was de

wens van de opdrachtgever: dat

betekende een optimale oriëntatie ten opzichte van de zon en een

intensieve relatie met het naastgelegen Richmond Park.

plattegronden kelder, begane

5

14

grond en verdieping

15

1. hoofdingang 2. garage 3. vijver 4. stallen & tuigkamer 5. slaapkamer 6. badkamer 7. zwembad 8. keuken 9. tuinkamer 10. vijver 11. installaties 12. wijnkelder 13. bijkeuken 14. woonkamer 15. balkon

schaal 1 : 400

6 A

A

5

B

B 6

C

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

ladderstile house, londen (gb)

43

doorsnede C-C schaal 1 : 200

doorsnede gevel

1

schaal 1 : 20 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

massief houten constructief element vast, geperforeerd paneel, roestvast staal bovenregel te openen luiken, staal te vouwen en af te sluiten geperforeerde luiken, roestvast staal aluminium schuifpui met dubbel glas houten baluster onderregel te openen luiken, staal

2 3

4 5

6

7

8

1

2

fragment van het patroon voor de metalen luiken

44

ladderstile house, londen (gb)

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Verschillende opnamen vanuit en naar de eerste verdieping met de

slaapvertrekken: zowel overdag als ‘s nachts hebben de geperforeerde panelen een enorm effect.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

ladderstile house, londen (gb)

45

Zicht vanuit het zwembad richting de tuinkamer en keuken.

threefoldarchitects is gevestigd in Londen en opgericht door Matt Driscoll (op de foto links) en Jack Hosea. Renée Searle werd partner in 2009.

Het bureau ontleent de naam aan de ontwerpstrategie van Driscoll en Hosea: communicatie, context en creativiteit. ‘Als ons bureau al een thema heeft, dan moet dat het nastreven van de hoogste kwaliteit zijn, zowel in proces als in resultaat’, zegt Driscoll. Ook geeft het bureau veel aandacht aan het gebruik van daglicht en het gebruik van simpele, robuuste materialen.

Het bureau won een RIBA Award voor het ontwerp van de Apprentice Store, net als het hier getoonde project een bijzonder familiehuis.

architect

adviseur duurzaamheid

www.threefoldarchitects.com

WDS Environmental, Cardiff (GB),

threefoldarchitects, Londen (GB),

architect landschap/interieur

www.wdsenvironmental.co.uk

en ontwerp patronen

metalen gevelbekleding,

www.h2design.org

Euroclad, Cardiff (GB),

H2Architecture, Kingston (GB),

eigenaar en hoofdaannemer

Anjana en David Devoy, Londen (GB), www.curvedhouse.com projectmanager

Ben Capehorn, Londen (GB), bencapehorn@yahoo.com constructief adviseur

Tall Engineers, Londen (GB), www.tallengineers.com

46

en installaties

ladderstile house, londen (gb)

aluminium panelen en rvs luiken www.euroclad.co.uk glasleverancier

Firman Glass, Romford (GB), www.firmanglass.com

adviseur en leverancier groen, tuin en gevel

Vertical Landscapes, Thomas Godwin, www.verticallandscapes.co.uk dakbedekking

K&B Roofing, Bromley (GB)

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

onderhoudsvrij is. We hebben dus op verzoek van de gemeente een extra gevel-laag achter de beplanting aangebracht van gecoat aluminium’.

De overgang tussen buiten en binnen is steeds gemaakt met hoge glasvlakken, waarbij een spel van hout en groen zorgt voor eenheid en een rustig beeld. De meeste glazen puien zijn voorzien van schuifdeuren: op een zonnige dag is vrijwel de gehele woning te openen naar de tuin. De verwarming vindt plaats met warmtepompen en warmtewisselaars. Gecombineerd met heel hoge isolatiewaarden maakt dat de woning zeer energiezuinig is.

metalen sluier

Het andere hoge volume - de vleugel waarin zich twee grote slaapkamers en badkamers bevinden - is voorzien van een glimmend, metalen scherm dat te openen is. ‘We wilden een filigreine sluier over dit volume maken’, vertelt Driscoll. ‘Het patroon is geïnspireerd op het bladerdek van de eeuwenoude eiken in het naastliggende park. De eigenaren hebben samen met H2Architecture lang aan dit patroon gewerkt, totdat er een combinatie van reliëf en transparantie was waarmee enerzijds voldoende daglicht en anderzijds aan de eis voor privacy werd voldaan.

Achter de schermen bevindt zich een galerij, of ‘balkon’ zoals de architecten het noemen. Het is een smalle ruimte - net breed genoeg voor iemand om te lopen - tussen het metalen scherm en de glazen puien voor de badkamers en slaapkamers.

Het maakt dat de overgang van buiten naar binnen bij de slaapkamers net iets subtieler is dan bij de overige geveldelen, waar het slechts dubbel glas is dat het binnenklimaat van het buitenklimaat scheidt. De metalen schermen zijn overigens open

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

te vouwen over de gehele breedte van het balkon, zodat ook hier opgaat dat op een zomerse dag alle ruimten volledig zijn te openen. reliëfdruk en perforatie ‘De uitwerking van de panelen is in zeer nauwe samenwerking met de producent Euroclad gedaan’, vertelt Driscoll. ‘We vinden het erg belangrijk dat bij dit soort innovaties de fabrikant bij ons aan de ontwerptafel zit.’ De panelen zijn gemaakt van roestvast staal en bewerkt met reliëfdruk en perforatie en via een CNC-gecontroleerde machine direct vanaf de CAD-tekeningen geproduceerd. Driscoll: ‘We hebben 1 : 1 mock-ups gemaakt en een aantal proefpanelen voordat de opdrachtgever kon besluiten voor een bepaald patroon en wij tevreden waren over de detaillering’. Nadat de panelen zijn bewerkt volgens het patroon, werden de randen omgevouwen om het vlak meer stijfheid te geven. De randen zijn ook gebruikt om het hang- en sluitwerk aan te bevestigen en de panelen aan de rails van het raamwerk te hangen.

project Ladderstile House, particulier woonhuis locatie Ladderstile Ride, Londen (GB) opdrachtgever David en Anjana Devoy beelden

threefoldarchitects, Londen (GB),

Nick Kane, www.nickkane.co.uk en Jon Holland, jon@pixel360.co.uk

innovatief met een klassieke twist De opdrachtgevers hebben altijd de intentie gehad om dit huis te ontwikkelen en dan weer door te verkopen. De economische crisis gooide deze plannen in de war: het huis staat op dit moment te koop, naar verluid voor vijf miljoen Engelse ponden.

Daar krijgt de eigenaar dan wel een huis voor dat in materialisering en layout refereert aan de klassieke omgeving, maar op het gebied van duurzaamheid Caroline Kruit flink voorop loopt.

ladderstile house, londen (gb)

47

48

stadspaviljoen roosendaal

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

project stadspaviljoen Roosendaal René van Zuuk Architekten, Almere

De ontwerpfase van het stadspaviljoen in Roosendaal ging heel snel: binnen vijf weken lag er een plan. ‘Aan de uitgangspunten van het stedenbouwkundig plan hebben we dan ook weinig gedaan: de opgave was een ei-vormig paviljoen op het plein, als ontsluiting van de parkeergarage en met mogelijkheden tot retail of horeca’, vertelt René van Zuuk. Die stedenbouwkundige uitgangspunten waren gewoon goed, aldus Van Zuuk: de vorm geeft een contrast met het verder nogal rechtlijnige en abstracte gevelbeeld aan het plein.

De bekleding van hout voegt daar een dimensie aan toe en maakt dat dit ‘koude plein’ weer een plek voor mensen is geworden.

alle zijden een ander gezicht laat zien. En met het plan om het plein terug te geven aan de voetganger, leek het ons een goed idee om die openbare ruimte voort te zetten op het dak van het paviljoen. Met de gedachte dat een horeca-bestemming heel erg voor de hand ligt op deze plek’, vertelt Van Zuuk. We lopen door een wit besneeuwd Roosendaal en kijken naar een paviljoen dat is “gedecoreerd” met vele kerstbomen. Een sfeervol plaatje, dat moet verhullen dat het paviljoen nog steeds leegstaat. ‘Het is de gemeente nog niet gelukt om een goede exploitant te vinden’, legt Van Zuuk uit. ‘Dat betekende ook dat de binnenruimte heel neutraal moest worden gehouden, zodat verschillende functies mogelijk zijn.’

Het plein van de Nieuwe Markt in Roosendaal was in de loop der jaren een parkeerplein geworden.

Alleen met evenementen (kermis, carnaval) werd het autovrij gemaakt en was er ruimte voor vertier.

Een grootscheepse renovatie van de binnenstad - gemarkeerd door het tweehonderdjarig bestaan van de stad - gaf aanleiding om het plein te voorzien van een ondergrondse parkeergarage. Een bestaand paviljoen zou worden vervangen op de plek waar de inrit van de parkeergarage moest komen. Quadrat uit Rotterdam maakte het stedenbouwkundig plan. Het bureau van René van Zuuk werd benaderd om in relatief korte tijd een plan te maken voor het paviljoen en de drie stijgpunten vanuit de parkeergarage.

‘Ons streven was om een paviljoen te maken dat aan

terrassenlandschap De vorm van het paviljoen is het resultaat van het maken van een reeks maquettes. Het paviljoen bestaat in feite uit twee vormen die met elkaar integreren. Allereerst is er de houten gevel, de jas van het paviljoen dat in plattegrond de vorm van het ei volgt. Deze jas begint laag aan de noordelijke zijde van het plein, groeit in hoogte naar de oostkant (waar de entree is van de parkeergarage) en segmenteert zich aan de zuidzijde in een driedubbel horizontaal overstek.

De tweede vorm is het houten terras op het dak van het paviljoen. Als enorme traptreden leiden de terrassen naar het hoogste punt van het paviljoen. De terrassen bestaan op zichzelf ook weer uit traptreden,

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

stadspaviljoen roosendaal

maquettes van het plan: onder het

opgetilde deel bevindt zich de entree van de parkeergarage

49

doorsnede over liftschacht parkeergarage en eerste bouwlaag schaal 1 : 500

plattegronden schaal 1 : 500

linksonder naar boven: kelder -2, kelder -1, begane grond rechtsonder, naar boven: bouwlaag +1, bouwlaag +2 en bovenaanzicht terras 1. parkeerruimte 2. platform 3. bergruimte 4. entree parkeergarage 5. lift parkeergarage 6. publiek toilet 7. vide 8. trap 9. entree winkelruimte bg 10. entree horeca op verdieping 11. installaties 12. winkelruimte 13. hal 14. toiletten 15. lift intern 16. horecaruimte 17. besloten ruimte 18. terras

9

10

11 13 12

7

9

8 5 9

5 4

1

6 2

8 5

5

8

11

7

17

18

18 foto rechterpagina groot: aanzicht

vanaf het plein • foto’s vanaf links-

1

3

boven met de klok mee: oostkant overstek; noord-oost gevel met

5

entree horeca rechts; zuidkant met

8

16

4

met ingang parkeergarage onder

5

2

14 11 15

11

3

entree parkeergarage en links entree begane grond; zuid-west gevel.

50

stadspaviljoen roosendaal

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

stadspaviljoen roosendaal

51

1

7

2 3 4 5 6

15

9 8

De detaillering van de stalen hek-

werken is afgestemd op het ritme van de planken van het terras,

maar opzettelijk niet in hetzelfde stramien. Aan de uitloop zijn er

minder spijlen toegepast (valbeveiliging is hier niet noodzakelijk), maar loopt het hekwerk wel door om de terrassen af te bakenen.

verticale doorsnede

schaal 1 : 20, details 1 : 10 1. balustrade: staal strippen 60x10 h.o.h. 100 mm 2. houten trap c.q. dek: mandioqueira latten 90x20 mm houten keperbomen h.o.h. 60 cm 3. onderconstructie: houten lat op betonconstructie geschroefd, waterdicht geplakt in epdm 4. waterkerende laag: bitumen, foamglass, bitumen, epdm 5. staalplaat-betonvloer 6. houten gevel: mandioqueira latten 90x20 mm op regelwerk houtklasse 1, waterkerende laag 7. houten kozijn, aluminium glas latten, isolatieglas 8. hardglas in aluminium u-profiel 9. windverband ø 20, staal 10. kalkzandsteen muur met gipsplaat afwerking 11. plafond gipskarton 12. vloerrand: stalen hoekprofiel 13. harde isolatieplaat in bitumen 14. keerwand beton 15. convector met aluminium kap, geperforeerd 16. plint, hout 100x12 mm

7

8

9 12

10 11

13 14

16

52

stadspaviljoen roosendaal

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

17

detail gevelschijven schaal 1 : 10

20 19 17

22

21

19

17. houten binnengevel: hsb-wand met dubbele gipskartonplaat, dampremmende folie, waterkerende laag 18. raam: aluminium kozijn, naar binnen draaiend, met isolatieglas 19. hoek, aluminium strip 20. ventilatierooster, aluminium 21. plafond, vezelcementplaat 22. gelamineerd gehard glas 23. onderkozijn, hout 24. harde isolatieplaat met vezelcementplaat

Met drie grote schijven over elkaar

18

heen krijgt de gevel aan de zuidkant geleding. Tussen de schijven is ver-

lichting aangebracht, om het effect ‘s avonds te versterken.

23 24

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

stadspaviljoen roosendaal

53

Het terras op de bovenste bouwlaag is - net als de binnenruimte - het meest beschut.

De glazen geveldelen lijken naadloos over te gaan in de houten

rand. In de hoek is de overgang van

horizontaal naar verticaal in verstek gemaakt.

architectuur René van Zuuk Architekten, Almere, www.renevanzuuk.nl

adviseur w&e Strukton Worksphere, Roosendaal, www.worksphere.nl

projectarchitecten René van Zuuk, Jorrit Spel, Chimo Villa Belda

staalconstructie en staalplaatbetonvloeren Barendsen Vorden, Vorden, www.barendsen-vorden.nl

constructeur P&E Consult, Utrecht

houtleverancier Jongeneel, Bergen op Zoom, www.jongeneel.nl

aannemer Strukton Bouw & Vastgoed, www.struktonbouwenvastgoed.nl

hekwerken Restabo, Almelo, www.restabo.nl

houten kozijnen Timmerfabriek Jongbloed, Winschoten, www.tifajonbloed,nl dakbedekking Erdo, Capelle aan den IJssel, www.erdo.nl leverancier mandioqueira Precious Woods Europe, www.preciouswoods.eu

René van Zuuk begon ruim tien jaar zijn eigen bureau

dit aspect ook afstudeerde aan de TU Eindhoven. Ondanks

ontwerp voor de jeugdopleiding van Ajax (De Toekomst,

in het binnenkort te verschijnen boek over internationale

in Almere en haalde al snel de vakbladen met het

Amsterdam) en zijn eigen huis. In het werk van Van

Zuuk staat de zoektocht naar innovatieve oplossingen, te realiseren binnen het gestelde budget, centraal. Er

wordt ontworpen met maquettes, waarbij al vanaf het begin een link wordt gelegd met de uitvoeringsaspecten van een oplossing. De kennis van productietech-

nieken is belangrijk in het werk van Van Zuuk, die op

54

glazen taatsdeuren, raampartijen Metaglas, Tiel, www.metaglas.nl

stadspaviljoen roosendaal

de vele buitenlandse publicaties (Van Zuuk is opgenomen Starchitects) blijft het bureau bescheiden in oeuvre en

omvang. Dat is een heel bewuste keuze. Van Zuuk: ‘We zijn nooit meer met ongeveer zeven personen, dat houdt het wel zo overzichtelijk.’ Het bureau heeft tot op heden uit-

sluitend in Nederland gerealiseerd, maar is op dit moment

bezig met een eerste buitenlandse opgave: een manege en buitenhuis in Rusland.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

waarbij de optrede in de hoogte verloopt van een reguliere “luie” trap naar geheel vlak. Vanuit de vlakke terrassen bezien is het effect bijzonder: alsof de terrassen uitwaaieren naar een doorgaande trap aan de noordzijde van het paviljoen. staalplaat-betonvloer In het paviljoen zijn vier bouwlagen te onderscheiden. Inherent aan de vorm van het gebouw hebben de ruimten een onregelmatige vorm. ‘Nadat we de vorm hadden bedacht, zijn we een stramien gaan uitzetten’, vertelt René van Zuuk. ‘We hebben een stringent grid van 4,20 x 4,20 m over het plan gelegd.

Hierop is de staalconstructie gebaseerd. Met dit grid was het relatief eenvoudig om vlakken te knippen en op te tillen, het grid plaatselijk te verhogen. De vorm van het paviljoen lijkt heel grillig, maar eigenlijk zijn alle lijnen recht. Met uitzondering van het bovenste vlak, daar is een tussenstap gemaakt in het grid. Dat had te maken met de plaats van de lift.’

Met staalplaat-betonvloeren zijn de niveauverschillen in de constructie opgevangen. Van Zuuk ‘De staalplaat is redelijk eenvoudig te vervormen. Er zijn vier rechte vlakken, de overgangen zijn gevouwen.

De vloeren vormen dus het “regelvlak”.’ Omdat de bestemming van het paviljoen ten tijde van het ontwerp nog onduidelijk was, kreeg het interieur een standaard afwerking. ‘Ik hoop dat een exploitant de mogelijkheden van deze ruimten kan inzien’, zegt Van Zuuk. Lachend: ‘Natuurlijk zou ik het liefst zelf daar mee aan de gang gaan!’ warm hout De keuze voor hout was een vrij eenvoudige: de steenachtig omgeving vroeg om een warm materiaal.

Al het hout in het exterieur is een Braziliaans hardhout: mandioqueira. Het is tweemaal behandeld met

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

een brandvertragende coating, die met een lichtgrijze pigment een beginnende vergrijzing suggereert.

De opdrachtgever eiste een extensieve proevenronde met de detaillering van het terras. Van Zuuk: ‘Op de constructieve betonlaag is een laag bitumen geplaatst. Daarop ligt ingegoten foamglass. Dan weer een laag bitumen. Daarop zijn houten latten geschroefd, wederom in een laag bitumen. Vervolgens is er een epdm-laag, waarop de houten keperbomen met aluminium hoeken zijn bevestigd.’ Een heuse “zandzakproef” moest bewijzen dat het terras niet zou afglijden.

De keperbomen bleken de grootste uitdaging voor de aannemer. Ze liggen h.o.h. 60 cm en vrijwel geen enkele keperboom is hetzelfde: hier ligt de basis van het regelmatig uitwaaierende terras. ‘Er zit meer hout onder het terras dan er bovenop ligt’, lacht Van Zuuk.

De detaillering van de terrassen is zorgvuldig gedaan: daar waar horizontale vlakken in verticale vlakken overgaan, zijn groeven in de planken gemaakt om het lijnenspel voort te zetten. onregelmatig patroon De gevelopbouw is eenvoudiger, maar ook hier is aan de detaillering opmerkelijke aandacht besteed. De aansluiting van latten die in elkaars verlengde liggen, is in verstek gemaakt. ‘Dat spaart ook schroeven, maar is vooral omdat de achterliggende latten een gefixeerd stramien hebben. De gevel loopt immers voor de raampartijen langs. Er is dus eenvoudigweg geen plaats voor een dubbele bevestiging.’ Zo zit dit paviljoen vol met detailsnufjes, die een bezoek aan Roosendaal zeker rechtvaardigen. Een aanrader is wel om nog even te wachten tot het terrassenseizoen is aangebroken: het uitzicht naar het paviljoen is bijzonder, maar vanaf het paviljoen ook zeker de moeite Caroline Kruit waard!

stadspaviljoen roosendaal

project

paviljoen parkeergarage locatie

Nieuwe Markt, Roosendaal

opdrachtgever

gemeente Roosendaal

foto’s

John Lewis Marshall en René van Zuuk Architekten

55

aan de keukentafel. over ingrediënten, recepten en de kok

Wat bepaalt de kwaliteit van een goed gerecht? Zijn het de ingrediënten, is het het recept of toch de kok?

Aan de keukentafel bij Heren 5 kan uren gesproken worden over koken en architectuur. De keukentafel heeft dan ook een prominente plaats in het bureau.

Hier wordt gegeten, overlegd en ontworpen.

Het verband tussen koken en architectuur is een fascinerend gespreksonderwerp. Het blijkt dat er zich onder architecten een behoorlijk aantal hobbykoks schuil houdt. Architecten houden óf van koken, óf van muziek, roepen we wel eens op de dax_redactie.

Voor dit artikel beperken we ons tot de eerste groep, de kokende architecten.

Waar komt deze fascinatie voor het bereiden van voedsel vandaan? In hoeverre komt de werkwijze van het bereiden van een maaltijd overeen met het ontwerpen van een gebouw? De mensen van Heren 5 laten zich graag inspireren door de kunst van het koken. Zoals een kok kookt met verse ingrediënten, zo ontwerpt Heren 5 ambachtelijk met een twist, als het kan met producten uit de streek.

De kookkunst van de architectuur ‘What Architects Cook Up’, is een uniek boek geheel gewijd aan de architect als keukenprins. Vijfentwintig architecten geven daarin hun keukengeheimen prijs en bereiden samen met professionele chefs hun lievelingsgerecht. Het resultaat is vastgelegd op foto’s en omschreven in recept. De redactie van het boek trekt een parallel tussen de gepresenteerde gerechten en de architectuur (opvatting) van hun bereider. Met bijzonder opvallende gelijkenissen tot gevolg! mooi én lekker Wat serveert een architect zijn gasten? De kans is groot dat het geen macaroni met ham en kaas zal zijn. Veel waarschijnlijker is het dat er een bijzondere maaltijd wordt opgediend. Bereid met veel creativiteit, aandacht voor de planning, de esthetische kwaliteit en de ingrediënten in de hoofdrol. Natuurlijk wordt al die moeite gedaan met als doel dat het eindresultaat overheerlijk is!

We draaien het eens om. Schuilt er ook een architect in de gemiddelde chefkok? Als je de kookprogramma’s van nu bekijkt, zou je het bijna denken. Daar staat een chefkok, zoals Herman den Blijker, niet slechts achter het roer in de keuken, maar bemoeit

56

architectuur en koken

hij zich met het totaalconcept. Hij bepaalt de indeling van het restaurant, het comfort, de sfeer en kleur van het meubilair en maakt zelfs het belichtingsplan. Hoe representatief deze programma’s zijn voor het reilen en zeilen in een gemiddeld restaurant is de vraag, maar duidelijk is wel dat je er als topkok met verse ingrediënten alleen niet bent. kookboeken voor koks In Nederland worden veel koks op jonge leeftijd achter het fornuis geboren, met een koekenpan en beslag in de aanslag. Even later wordt met trots de eerste zelf gebakken pannenkoek gedemonstreerd.

Om te leren koken moeten de basisvaardigheden eigen gemaakt worden en spelen regionale tradities onmiskenbaar een rol. We gebruiken de kennis van de mensen om ons heen, of de naslagwerken die ons worden aangereikt.

Het meest uitgebreide basiskookboek van Nederland is het ‘Kookboek van de Amsterdamse Huishoudschool’. Hierin zijn recepten en de bereidingswijze van traditionele Hollandse gerechten omschreven. Het boek is, op verzoek van velen, in 1910 geschreven door mevrouw Wannée die toen les gaf aan de huishoudschool.

Nu, honderd jaar later, is het boek al achtentwintig keer herdrukt en zijn er zeker een miljoen exemplaren over de toonbank gegaan. Verrassend genoeg blijken de honderd jaar oude recepten, ondanks alle technologische ontwikkelingen en het komen en gaan van trends, in hoofdlijnen nog steeds actueel. recepten voor architectuur Een parallel in de bouwkunst is zeker te vinden.

Een van de eerste handboeken voor architecten is geschreven door Vitruvius: de architectura. Daarin zet hij spelregels voor het vak uiteen. Volgens dit boek vloeien vaste verhoudingen in de architectuur voort uit de harmonie in de kosmos. De vaste verhoudingen van het menselijke lichaam dienen daarbij als voorbeeld. De lengte van kruin tot teen, aldus Vitruvius, is gelijk aan de afstand tussen de uitgespreide armen. Het geheel past in een cirkel waarvan het middelpunt de navel is. De lengte van een voet is gelijk aan een zesde deel van de lengte van het lichaam. Hiermee betoogde Vitruvius hij dat vaste verhoudingen belangrijk waren; de natuur zelf gaf immers het voorbeeld.

lees verder op pagina 60

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

overleg aan de keukentafel met Wienerberger (Cees Groot).

proefopstelling gevel CAN fase 1 bij Leebo (links) • proefopstelling dak Vissershop, Zaandam.

inspiratie-avond en redactie-overleg met dax aan de keukentafel

(links) • proefopstelling Polderweg, Amsterdam.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

architectuur en koken

57

Johannes van Dam • ‘Dedikkevandam. Van aardappel

tot zwezerik’ • Amsterdam 2005 • ISBN 90 388 1435 6 • De titel verwijst naar de omvang van het boek, met Piet Bot •‘Vademecum historische bouwmaterialen, in-

stallaties en infrastructuur’ • heruitgave 2009 • ISBN-90 873 00 212 • Minstens even dik als Dedikkevandam. Een

uitputtende beschrijving van historische bouwmaterialen vol interessante weetjes. Het boek is ontstaan uit puur

enthousiasme en vrijwillige inzet van de auteur. Na een historisch overzicht wordt bij elk onderdeel uitgebreid

ingegaan op de materiaaltoepassingen. Niet alleen traditionele bakstenen en pannen komen aan bod, maar ook

verguisde bouwmaterialen zoals asbest. En hoe maakte je

een knipoog naar het postuur van de schrijver. Iedereen die het Parool leest kent hem natuurlijk al van restau-

rantbesprekingen en recepten, waaruit hij voor dit boek

uitgebreid putte. Het is een omvangrijk naslagwerk over eten en koken. Prachtige beschrijving van producten en

recepten, gelardeerd met mooie gravures. Johannes van Dam pleit in zijn boek voor een goede smaakbalans in

gerechten waarbij de vergelijking met een gebouw mak-

kelijk gemaakt is: daar gaat het immers ook om mengen in de juiste verhouding.

Liesbeth Boeter

vroeger rode kleurstof? Juist: van de Mexicaanse schildluis.

Liesbeth Boeter

‘What Architects Cook Up’ • Edition DETAIL, 2008 (in

herdruk) • ISBN 978 39 200 341 95 • Moeilijk boekje om te bemachtigen, maar zeker de moeite waard voor wat zoekwerk. Kengo Kuma, Dominique Perrault en andere

architecten vertellen over hun werk en hun gerechten. Met schetsen, recepten, foto’s en tekeningen van architectuur en gerechten. Hoogbouw van saté, of een lasagna-reliëf: ga er maar aan staan en verras je gasten!

Caroline Kruit

Material Index ’09 • Materia • 2009 • ISBN 978 90

813926 1 7 • De moderne versie van Piet Bot. De eerste

papieren Engelse editie van een selectie van materiaal- en

projecttoepassingen, zoals ook op de fraaie site van Materia (www.materia.nl) is te vinden. Een handig naslagwerk

onderverdeeld naar uiteenlopende materialen zoals hout, keramiek en staal. Daarnaast is er een index naar materi-

aaleigenschappen zoals reflectie, structuur en akoestische eigenschappen.

58

Jan Klomp

architectuur en koken

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Dave Wendt, Piet Tauber • ‘Ambachtsman en architect.

Tekeningen uit de metselopleiding van Hendricus

Tauber’• Uitgeverij 010, 2009 • ISBN 978 90 6450 6963

E.J. Haslinghuis, H. Janse • ‘Bouwkundige termen’ • vijfde

de ambachtelijke metselopleiding van de Alkmaarse

heeft hem al van vader op zoon/dochter gekregen. Inmid-

• Een selectie van tientallen prachtige tekeningen uit

metselaar, bouwopzichter en bouwtekenaar Hendricus Tauber (1896-1949). De tekeningen bieden een blik op

het ambachtsonderwijs uit die tijd en een representatief

praktijkvoorbeeld van de opleiding tot architect. Het boek past in de actuele herwaardering van ambachtelijkheid: architecten gebruiken weer traditionele technieken en

materialen. De kennis daarover legt volgens ons weer de

basis voor vernieuwing in toepassing van die traditionele materialen.

Liesbeth Boeter

druk 2009 • ISBN 90 599 70 330 • Menigeen op kantoor

dels een compleet vernieuwde uitgave. De circa 6000 trefwoorden in dit boek behandelen materialen, technieken,

onderdelen van gebouwen, gereedschappen en beroepen

en zijn voorzien van mooie tekeningen. Ook aan regionale bijzonderheden in terminologie en bouwhistorie is veel

aandacht besteed. Het boek is een mooi naslagwerk voor iedere kunst-, bouw- en architectuurhistoricus en architect.

Liesbeth Boeter

Rose Gray, Ruth Rogers • ‘The River Cafe. Klassiek Itali-

aans kookboek’ • 2009 • ISBN 978 90 215 4673 5 • Gray en Rogers hebben al meer dan twintig jaar het restaurant River Cafe in London (in hetzelfde gebouw als het

architectenbureau van meneer Rogers). Het boek is een

liefdesbetuiging aan de Italiaanse keuken maar ook aan

Italië en haar inwoners. Simpel en regionaal koken, dat is

de Italiaanse keukenethos. Prachtige foto’s van gerechten, maar ook van landschappen en steden. Elk recept vertelt

een verhaal over de ingrediënten, de regio en de koks. Het enthousiasme spat eraf.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Liesbeth Boeter

architectuur en koken

59

Zo gebruikt Vitruvius het menselijk lichaam als maat, als recept, voor het ontwerpen van een gebouw.

Een Nederlandse variant op het receptenboek voor architecten is geschreven door de architect professor ingenieur J. G. Wattjes (1879-1944). In de jaren twintig schreef hij een driedelige serie ‘Constructie van gebouwen’. Deel één bespreekt “muren, schoorsteenen, kelders, fundeeringen en rioleeringen”. Deel twee gaat over ramen, deuren en betimmeringen en deel drie geeft inzicht in het bouwen van vloeren, plafonds, gewelven en trappen.

In de jaren dertig werd deze serie gevolgd door een uitgebreidere tiendelige versie. Het zijn echte architectenboeken met veel plaatjes. Aan de hand van gedetailleerde voorbeelden met tekeningen uit de woningbouw wordt de kunst van het bouwen uiteen gezet. Voor zijn tijd was Wattjes vooruitstrevend, omdat hij de toen nieuwe bouwmogelijkheden met het oude ambacht probeerde te integreren. internationaal in de smaak De jaren dertig woningen uit de tijd van Wattjes zijn nog steeds erg gewild. Dat deze Nederlandse bouwstijl uit de jaren dertig ook tot ver buiten onze landsgrenzen bekend is, hebben wij voornamelijk te danken aan de heer Wattjes.

De boeken van Wattjes hebben een bijzondere plaats in de boekenkast van architect Joris Molenaar (van Molenaar & van Winden architecten). In zijn studententijd was voor hem “de Wattjes” veel interessanter dan de Jellema, die toen al voor veel studenten een onmisbaar standaardwerk was.

Tot op de dag van vandaag gebruikt hij de boeken van Wattjes als naslagwerk, vooral voor renovatie-

60

architectuur en koken

projecten. Zo is het portaal met dragend siermetselwerk van het vorige kantoor van Molenaar & Van Winden geïnspireerd op de Wattjes.

Zoals ook voor het kookboek van mevrouw Wannee geldt, hebben ook bepaalde bouwkundige boeken een blijvende waarde. Met de juiste naslagwerken kan de vakman van vandaag nog steeds leren van het verleden. ingrediënten voor de kok De ingrediënten van een maaltijd zijn minstens zo belangrijk als het recept. Culinair journalist Johannes Van Dam schreef hier over in ‘Dedikkevandam’.

Het boek behandelt producten en recepten op alfabetische volgorde, van aardapppel tot zwezerik.

Hij gaat in op het belang van verse producten en de eigenschappen van die producten. Van Dam is de tegenpool van hippe koks zoals Jamie Oliver, hij is eerder een precieze, diepgravende leermeester. ingrediënten voor architectuur De bouwkundige tegenhanger van dit boek is het ‘Vademecum historische bouwmaterialen, installaties en infrastructuur’, geschreven door Piet Bot. Het achthonderd pagina’s tellende resultaat van negen jaar noeste arbeid wordt ook wel ‘De Dikke Bot’ genoemd. Hierin wordt een minutieuze beschrijving gegeven van alle denkbare bouwmaterialen en worden ze in hun historische context geplaatst. Het gebruik van de betonnen heipaal is in Nederland bijvoorbeeld in een stroomversnelling terechtgekomen toen er in de Eerste Wereldoorlog geen toevoer van hout meer was van buitenaf.

In de boeken van Johannes van Dam en Piet Bot komt een gedeelde passie tot uiting. De passie voor

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

rooijakkers + tomesen architecten uit

Amsterdam bestaat sinds 2001. Paddy

Tomesen en Theo Rooijakkers besloten vanaf dat moment hun krachten

en inzichten te bundelen. Ze delen

eenzelfde passie voor ambachtelijkheid

en puurheid, maar zijn ook verschillend en vullen elkaar aan. In 2008 maakten ze voor een tentoonstelling in het ABC Architectuurcentrum in Haarlem een expositie over het vergelijk tussen koken en architectuur (zie kader).

Voor het getoonde project was er ook een letterlijk verband: een dakterras

met alle faciliteiten voor het genieten van een onvergetelijke maaltijd. Het

project ‘DJ’s Garden’ is gebouwd op een voormalige waterzuiveringstrommel in Amsterdam aan de Sloterplas. Het

volledige dak (144 m2) is een multifunc-

tionele verblijfsruimte geworden

www.rooijakkers-tomesen.com

Rooijakkers + Tomesen vergelijken zich graag met hartstochtelijke koks die van slow food houden en erop uit zijn met volle aandacht een perfecte

maaltijd te creëren. Die vergelijking gaat wat hen betreft ook op voor alle fasen van ontwerpen en bouwen:

de voorpret • hierbij gaat het om de belangrijkste keuzen. Wat wordt

het, juist voor deze gasten? En welke ingrediënten zijn geschikt opdat de maaltijd als geheel een uitmuntende combinatie vormt, voor juist deze gelegenheid?

het bereiden • elk deel van de maaltijd wordt zo klaargemaakt dat het

een eigen, specifiek karakter heeft dat past in het totaal. De ingrediënten blijven herkenbaar en aan verdoezelen wordt niet gedaan.

Het proeven • koken kan niet zonder proeven, zoals ontwerpen echt niet

zonder uitproberen, schaven, verbeteren en onderzoeken gaat. Een echte kok geniet daarvan, en is pas echt tevreden als het totaal perfect is.

Het opdienen • eenmaal klaar, moet je het gemaakte overdragen. Daar staat het dan, het resultaat. En net als een kok willen wij weten hoe de vrucht van alle arbeid smaakt

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

architectuur en koken

61

de materialen waarmee ze werken en de ambachtelijke manier van bereiden. Beide geven niet op tot ze het naadje van de kous weten. terug naar de keukentafel in Amsterdam De liefde voor materialen en het respect voor ambachtelijke werkwijzen is ook terug te vinden in de gebouwen van Heren 5 architecten. Waar mogelijk worden materialen of referenties uit de streek gebruikt. Zowel de traditionele verwerking van het materiaal als innovatieve technieken worden overwogen en soms gecombineerd, om te komen tot de beste bereidingswijze.

Maar voor het realiseren van een gebouw - het bepalen van het juiste recept - zijn meer ingrediënten van belang. De omgeving van het gebouw en de wensen van de gebruiker zijn bepalend voor het ontwerp. Elk gebouw heeft een uniek recept met een eigen smaak. Hier komt de door Heren 5 genoemde ‘ambachtelijkheid met een twist’ om de hoek kijken.

Traditie is kennis, maar nooit heilig. Als het project daarom vraagt, wordt de receptuur aangepast. En soms ontstaat uit die nieuwe ontwikkeling ook weer een ambachtelijk recept. wie is de kok?

De kok is de spil van de keuken en draagt zorg voor de bereidingswijze, de presentatie, de hoeveelheid, de prijs, maar boven alles voor de kwaliteit van het eten. Zo is de kwaliteit van een gebouw van oudsher de verantwoordelijkheid van een architect. De discussie die op dit moment binnen het vakgebied wordt gevoerd over de rol van de architect, is direct naar dit aspect te herleiden.

De kwaliteit van het gebouw valt of staat met de samenwerking van het projectteam en de communicatie tussen de verschillende partijen. Zelfs starchitects en sterrenkoks zijn nergens zonder goed functionerend team. Een geslaagde samenwerking levert vaak een geslaagd gebouw op. Hetzelfde geldt voor het samenspel tussen ingrediënten en recept: als alles klopt heb je een onvergetelijke, zintuiglijke ervaring.

herrie in de keuken

Vanaf het begin van hun samenwerking (dus nog voor het ontstaan van het bureau) hebben de heren van Heren 5 bijeenkomsten georganiseerd met collega’s om - vaak thematisch - over het vak een dis-

62

architectuur en koken

cussie op te bouwen. Tot op de dag vandaag worden deze Architectencafé’s gehouden. Niet meer op zolder, maar in Restaurant-café de IJ-kantine, onderin het pand waar het bureau kantoor houdt. Tachtig personen op zo’n avond is geen uitzondering. Bij de laatste editie stond er een rij, was de zaal vol.

De ontspannen wijze waarop deze thema-avonden zijn georganiseerd, spreekt niet alleen de medewerkers van het bureau aan, maar een steeds breder publiek.

Je zou het kunnen zien als netwerken of teambuilden en uiteindelijk heeft het ook wel dat resultaat.

De inhoud van deze avonden - dat wat op het menu staat - is zorgvuldig samengesteld. De kost is nooit te zwaar, maar levert genoeg stof tot nadenken en discussie. Een prima menu om in goed gezelschap nog uren over na te tafelen! samen koken De keukentafel van Heren 5 is de plek waar het allemaal begint. Daar wordt gekookt en gegeten. Er wordt gesproken over architectuur en ambacht en gebrainstormd met opdrachtgevers over de plannen.

Fabrikanten leggen er hun bakstenen neer. Er wordt gediscussieerd over net dat sprongetje in het materiaal of die ene toeslag die zorgt dat het materiaal tactieler wordt. Dat dit allemaal aan de keukentafel plaatsvindt zegt iets over de ontspannen manier van werken en het enthousiasme. Er staat een bevlogen team aan het fornuis.

Liesbeth Boeter, Barbara Heijl, Caroline Kruit

bron (zie ook pagina’s 58 en 59)

C. Wannee & Anne Scheepmaker • ‘Het Kookboek van de

Amsterdamse Huishoudschool’ • H.J.W. Becht’s UitgeversMaatschappij, 2005 • ISBN 978 90 2301 178 1

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Op dinsdagen komt Wendy op het bureau. Zij kookt traditioneel met pure

ingrediënten uit het seizoen en de streek. Inspiratie haalt ze vooral uit Italië, daarom smaakt haar eten toch weer anders dan gewoon traditioneel,

ambachtelijk maar toch net weer anders en met heel veel liefde gemaakt.

Appel scones Voor minimaal 12 dikke scones: 450 gr zelfrijzend bakmeel

50 gr suiker

110 gr boter

melk

1 theelepel zout

450 gr appels

Verwarm de oven voor op 200°C. Vet een bakplaat in met boter en bestuif het met bloem of leg een vel bakpapier op de bakplaat.

Zeef de bloem met het zout in een kom. Snij de boter in kleine stukjes en wrijf ze met de vingers door de bloem totdat het mengsel lijkt op grof

broodkruim. Meng de suiker door de bloem. Schil de appels, verwijder het

klokhuis, rasp de helft van de appels en hak de andere helft grof. Meng de

appels door het deegmengsel, voeg dan voldoende melk toe om een zacht

deeg te maken. Doe het deeg op een bebloemde deegplank, kneed het kort en spreid het uit tot een dikke plak van circa 2,5 cm dik. Snij er rondjes uit

met een uitsteker, leg de rondjes op de bakplaat, bestrijk ze met een beetje melk en bestrooi ze met een beetje suiker. Bak ze ongeveer 30 minuten in

de oven of tot dat ze mooi goudbruin zijn. Serveer warm met boter en jam. foto’s: Sanne van Bekkum

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

architectuur en koken

63

inspiratie!

Over de geest van de plek: het uitzicht van Heren 5

64

inspiratie!

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

De locatie speelt een sleutelrol

in de projecten van Heren 5. Voor

Heren 5 is ‘de plek’ niet slechts een decor, maar een personage dat

het verloop van het verhaal kan beïnvloeden: Heren 5 is gevoelig

voor ‘de geest van de plek’ en voor

locale referenties in vormentaal en

materiaalgebruik. Onze ontwerpen karakteriseren zich dan ook als

situatiegebonden sculpturen die

zowel in beeld als gebruik zijn vastgenageld op hun plek.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

inspiratie!

65

Wonen in alle rust

Wonen in alle rust, langs de snelweg lijkt tegenstrijdig.

En toch is het gelukt bij De Leeuw van Vlaanderen in Amsterdam. Het woongebouw is op nog geen drie meter achter de vangrail van de snelweg A10 gepositioneerd.

Om het snelweggeluid af te schermen is een tweede geluidswerende gevel geplaatst aan de snelwegzijde. De gevelramen zijn voorzien van een speciale geluidswerende dubbele beglazing. Het uitzicht blijft gegarandeerd, terwijl de geluidsoverlast wordt beperkt.

Kon. Saint-Gobain Glass Nederland NV Wageningselaan 42 3903 LA Veenendaal T 0318 531 311 F 0318 514 052 www.sggs.nl

Foto: Leeuw van Vlaanderen Amsterdam - Heren 5 Architecten Gevelramen: SGG Climaplus Silence 52/50 ASTA (86.2Si-24-66.2Si ) Tweede gevel: SGG Stadip Silence

productontwikkeling

CAN fase 1, Amsterdam-Noord• ontwerp Heren 5 architecten • foto Sander Meisner

in discussie. over innovaties in de bouw

Zet een groep bouwprofessionals om de tafel, breng een innovatief project in de discussie en het levert een mooi beeld over de verstandhouding tussen de verschillende partijen in de bouw.

Op uitnodiging van Heren 5 architecten werd een avond lang gesproken over de voorwaarden voor innovatie in de bouw. Met opdrachtgevers, aannemers, toeleveranciers en architecten.

De keukentafel werd uitgerekt om twaalf mensen te accomoderen, de oven ging aan. Vanuit het netwerk van Heren 5 schoven zes genodigden aan om te discussiëren over ‘voorwaarden voor innovatie in de (woning-)bouw’. Met de architecten van Heren 5, gespreksleider en redacteur dax was de tafel gevuld.

De opzet was om in een collegiale discussiesessie de kansen en valkuilen voor innovatie te verkennen.

Meteen was er een gemeenschappelijke factor, die het gesprek op gang bracht. Het gezelschap bestond uit vakmensen, die tijd en energie willen steken in de kwaliteit van hun werk en het gezamenlijk resultaat.

Ook bleken de aanwezigen - niet geheel toevallig, natuurlijk - een sterke ambitie te hebben om te innoveren, om processen en producten constant op hun kwaliteit te toetsen en waar nodig te verbeteren. Maar duidelijk is dat iedereen vanuit zijn eigen vakgebied innovatie definieert en aan voorwaarden verbindt. Deze voorwaarden zijn enerzijds opgelegd vanuit regelgeving en kostentechnische overwegingen, anderzijds vanuit een bedrijfsfilosofie. Waar een architect zoekt naar nieuwe composities om een gebouw binnen programma en context te laten passen, daar is een gevelproducent bezig om zijn producten en bedrijfsprocessen te optimaliseren.

Inzicht in elkaars motieven om te innoveren maakt de drempel om nieuwe toepassingen te ontwikkelen, een stuk lager. Kan innovatie betekenen dat de productie zich verplaatst naar de fabriek en er op deze manier de kwaliteit van de bouw op alle fronten wordt verbeterd? Is dat ook nieuwe ambachtelijkheid?

‘Innovatie is nodig om in te spelen op maatschappelijke vraagstukken’ Irene Ponec

68

discussie: innovaties in de bouw

de rol van innovatie binnen de organisatie - de opdrachtgever ‘Innovatie maakt het mogelijk om gebouwen en hun omgeving te ontwikkelen tot plekken waar mensen graag verblijven: nu en in de toekomst’, zo vertelt Edward Verkleij van ING Real Estate Development.

‘Binnen onze organisatie speelt innovatie op verschillende schaalniveaus een belangrijke rol. Ten eerste op gebiedsniveau: wat is het “DNA” van juist die plek? Welke stedenbouwkundige uitgangspunten faciliteren dat het best? Het tweede schaalniveau is het gebouw. Aspecten die daarbij bekeken worden zijn bijvoorbeeld de inpassing in de omgeving, de functies, de beleving en de duurzaamheid van het gebouw.’

‘De beste ideeën komen voort uit een groep van experts die elkaar uitdagen’

Edward Verkleij

Verkleij vervolgt: ‘Het derde schaalniveau is het detail. Redenen voor ons om als opdrachtgever hiervoor open te staan is het streven naar een doeltreffende uitwerking, zowel technisch als esthetisch.

We zoeken naar een kwalitatief beter detail dat in verhouding is met de kosten. Op detailniveau is het voor een opdrachtgever een must, dat de uitvoering bedrijfszeker is. Het is onacceptabel dat de uiteindelijke gebruiker wordt geconfronteerd met overlast omdat een innovatief detail faalt.’ De grootste uitdaging is de samenstelling van het ontwerpteam, zo stelt Verkleij: ‘Voor de opdrachtgever is het de kunst om de juiste mensen aan te trekken voor een bepaalde opgave. De beste ideeën komen voort uit een goede groepsamenstelling van experts die elkaar uitdagen.’

Irene Ponec van Ymere, de woningcorporatie die ook deels opdrachtgever was in het project CAN fase 1, beaamt het verhaal van Verkleij, maar heeft toch een extra criterium: ‘Voor ons is het heel belangrijk om te innoveren om onze doelgroepen optimaal te kunnen bedienen. Daarvoor heb je niet alleen kennis van je doelgroep nodig, maar is het ook noodzakelijk om buiten je traditionele wereld te kijken.’

Ponec geeft daarvan een voorbeeld: ‘Om in een tijd

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

discussie: innovaties in de bouw

69

als deze goede gebouwen en gebieden te realiseren is co-creatie met eindgebruikers essentieel. De ontwikkeling van de Timorschool in Amsterdam is een succes door de energie en betrokkenheid van Stay Okay, Studio/K en stichting IRE. Ontwerpprocessen lopen anders omdat de betrokkenen uit een andere wereld komen. Daar leren wij ook weer van.’

Innovatie komt ook voort uit maatschappelijke ambities, zo stelt Ponec. ‘Er is nu al een gebrek aan vakmensen in de bouw. We krijgen te maken met een gebrek aan grondstoffen. Heel veel scholen voldoen bijvoorbeeld niet meer aan de hedendaagse eisen. Als ontwikkelaar spelen we voortdurend in op behoeften in de maatschappij.’ de rol van innovatie binnen de organisatie - de producent Om de technische en economische haalbaarheid van ideeën te toetsen, zoeken architecten dikwijls al in een vroeg stadium van het ontwerpproces contact met toeleverende bedrijven of producenten. Zo ging het ook bij het project CAN fase 1. Egbert Duijn van Heren 5 vertelt: ‘In het programma stond een enorm volume aan parkeergarage en tegelijkertijd hadden we geconcludeerd dat we het liefst baksteen zouden gebruiken in het project. Dat dreigde een onoplosbaar probleem te worden, omdat er niet kon worden voldaan aan de ventilatie-eis.’ Edward Verkleij haakt daarop in: ‘We hebben verschillende afwegingen gemaakt: maken we een “dichte” parkeerdoos met mechanische ventilatie of onderzoeken we hoe er meer beleving, veiligheid en daglichttoetreding in de parkeergarage is te krijgen. Het weglaten van mechanische ventilatie betekende dat de gevel voor 43% open moest zijn om te voldoen aan de eisen voor het ventilerend vermogen. Het gezamenlijk doel was een gevel te realiseren die zowel binnen als buiten meerwaarde levert aan het gebouw.’ De zoektocht naar een systeem dat zowel baksteen als open structuren kon brengen, leidde naar gevelproducent Leebo. Die hadden met het ROC in Almelo een sys-teem laten zien waarbij bakstenen mechanisch zijn bevestigd op verdiepinghoge panelen van koudgevormd staal (staalframebouw).

Jan Couwenberg van Leebo vertelt hoe die systematiek is ontstaan. ‘De spoeling van de vaklui op de bouw is dunner geworden en wij zijn ingehaakt op de wens van prefabricage. In de fabriek kan onder

70

discussie: innovaties in de bouw

constante omstandigheden de kwaliteit van het werk goed onder controle worden gehouden. Wij steken heel veel tijd in de engineering van projecten en maken zelden twee keer dezelfde gevel. De systemen zijn zo eenvoudig, dat ze zonder rolmaat en duimstok door vrijwel ongeschoold personeel kunnen worden gemaakt.’

De systemen worden constant verder ontwikkeld, om enerzijds de expressieve mogelijkheden te vergroten en anderzijds de werkprocessen nog meer te vereenvoudigen. Couwenberg: ‘Het continu kritisch zijn op je eigen werk is een noodzakelijk kwaad.

Wij hebben met deze methodiek een voorsprong in de markt en willen die graag houden. Het heeft ons tot nu toe geen windeieren gelegd.’

‘Het is onvoorstelbaar wat een gleufje in een baksteen teweeg kan brengen’

Jan Couwenberg

Leebo componeert gevels en is - bijvoorbeeld in het geval van de gevelcomponenten met baksteen - afhankelijk van de meewerkzaamheid van producenten van halffabrikaten. En dan komt er nog wel eens wat tegenstribbeling. ‘Het is onvoorstelbaar wat een gleufje in een baksteen teweeg kan brengen’, vertelt Couwenberg over de zoektocht naar een meewerkende baksteenleverancier. ‘Dan merk je dat andere industrieën nog erg veel waarde hechten aan traditionele processen en producten.’ Terwijl met dat ene gleufje in de baksteen inmiddels verschillende gevelsystemen zijn ontwikkeld. Ter inspiratie voor de eigen werkprocessen, wordt bij Leebo dan ook niet binnen de bouw gekeken. ‘De auto-industrie is voor ons veel interessanter’, beaamt Couwenberg.

Bij Brakel Atmos, leverancier van daglicht- en ventilatiesystemen, staat kwaliteit van de geleverde producten als belangrijkste argument voor innovatie. ‘Elk project is uniek en toch is er de wens om te prefabriceren’, vertelt Ton Willems. ‘Vaak dwingt een ontwerp je af te wijken van standaard producten.

Dan is het belangrijk om de kennis in huis te hebben om oplossingen te ontwerpen die aan de gewenste kwaliteit voldoen.’

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

jan klomp is architect en directielid bij Heren 5 en

jan couwenberg is projectbegeleider bij gevelpro-

Als initiatiefnemer en redactielid van deze dax

maatwerk per project (zoals CAN fase 1) en ge-

als zodanig betrokken bij het project CAN fase 1. vond hij het belangrijk om ook andere partijen

uit de bouw aan het woord te laten. Vanuit het netwerk van Heren 5 werden opdrachtgevers, aannemers en toeleveranciers uitgenodigd.

ducent Leebo. De meeste systemen bij Leebo zijn

maakt op basis van koudgevormde staalprofielen.

Het werk in de fabriek wordt goeddeels gedaan

door ongeschoold personeel: dat vereist vooral in het ontwerptraject een grote zorgvuldigheid.

egbert duijn is architect bij Heren 5. Als project-

frank smits is bedrijfsleider bij Smit’s Bouwbedrijf

keling van de gevel voor dit project mede

voornamelijk in de woningbouw actief is. Frank

architect voor CAN fase 1 heeft hij de ontwikgeïnitieerd.

in Beverwijk, een ontwikkelend bouwbedrijf dat is een groot voorstander van het testen van in-

novatieve systemen in de voorbereidingsfase: dat helpt bij de discussie over kosten- en garantievoorwaarden en voorkomt faalkosten.

merijn de jong is projectarchitect en werkzaam

martien scholten is hoofd uitvoering bij Bot

samen met Smits, Brakel Atmos, Leebo en Bot

sprong een aannemingsbedrijf, maar al geruime

bij Heren 5. Merijn werkt in diverse projecten

Bouw. Samen met Egbert, Jan en Rodger organiseerde Merijn deze avond.

Bouw in Heerhugowaard. Bot Bouw is van oortijd ook actief als projectontwikkelaar. Binnen

het bedrijf wordt gehamerd op het vergaren en overdragen van kennis; daarvoor zijn speciale systemen ontwikkeld.

rodger van leeuwen is bouwkundig ontwerper.

ton willems is sales manager bij Brakel Atmos in

Brakel Atmos en Leebo en werkte mee aan de

lichtsystemen en gevel. Zo was het bedrijf ook be-

Rodger werkt in diverse projecten samen met

organisatie van deze avond en het opstellen van vragen voor de discussie.

Uden. Brakel Atmos ontwikkelt en bouwt dag-

trokken bij het project Kraanspoor in Amsterdam.

Volgens Ton is onderscheidt het bedrijf zich door het innovatieve karakter en wint het daarmee marktaandeel. Specialisme loont!

edward verkleij is senior projectmanager bij ING

philip allin is architect en redacteur van dax. Hij

gever betrokken bij het project CAN fase 1. Voor

bepaalde ontwikkelingen in het vakgebied te

Real Estate Development. Hij was als opdrachtEdward heeft innovatie betrekking op verschillende schaalniveaus: van het niveau van het

gebied, van het gebouw tot en met het detail.

vindt het interessant om vanuit deze ‘dubbelrol’ volgen. Innovatie op projectniveau is zo’n ontwikkeling, die daarmee regelmatig terugkomt in de redactionele pagina’s.

irene ponec is projectontwikkelaar voor

caroline kruit is bouwkundig ingenieur met een

opdrachtgever betrokken bij het project CAN

werkend’ uitgever van dax. Met het magazine

woningcorporatie Ymere. Ook Ymere was als

fase 1. Irene ziet innovatie ook als een gezamenlijke verantwoordelijkheid: inspelen op veran-

derende omstandigheden, zoals bijvoorbeeld de eindige grondstoffenvoorraad.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

journalistieke opleiding en ‘redactioneel mee-

hoopt zij een positieve bijdrage te leveren aan

de discussie over het vakgebied en de kwaliteit

van gebouwd (en nog te bouwen) Nederland. Dit gesprek is een kolfje naar haar hand!

discussie: innovaties in de bouw

71

En die lat ligt bij Brakel Atmos hoog, zo stelt Willems.

Daarom is er ook een eigen R&D-afdeling en zijn er constructeurs glas en staal in huis. ‘We hebben ons gespecialiseerd, kunnen ons nu echt glasspecialisten noemen. En we zijn gecerticificeerd. Zo houd je grip op de kwaliteit. Daarbij lukt het ons ook de faalkosten terug te dringen. Faalkosten ontstaan tijdens productie of montage. Wij hebben invloed op die productie en daar wordt dus veel geïnnoveerd om ook de risico’s tijdens montage te beperken.’ de rol van innovatie binnen de organisatie • de aannemer Frank Smits werkt bij Smit’s Bouwbedrijf, een ontwikkelende bouwer. ‘Maar vanavond zal ik op de stoel van de aannemer gaan zitten’, lacht hij. ‘Voor een aannemer gaat het om de meest economische wijze van bouwen, zowel procematig als in kwaliteit.

Ieder project vraagt om een unieke aanpak, niet alleen in uitvoering, maar ook in voorbereiding.

Iedere partij heeft zijn specifieke rol in het bouw- en voorbereidingsproces. De wijze van aanbesteding heeft ook een invloed op de rol die de verschillende partijen moeten spelen. Dat speelt door op het gebied van innovatie: iedereen moet weten wat zijn taak hierin is.’

Aannemers staan bekend als behoudend, als het gaat om innovatie. Smits wil daar niet helemaal in mee: ‘Als aannemer zit je vast aan je garantievoorwaarden. Dat geldt overigens ook voor de toeleveranciers. Het is in ieders belang dat aan die garantievoorwaarden wordt voldaan. Daarom zou je naar mijn mening bij innovatieve systemen en producten altijd een mock-up moeten voorschrijven en deze uitgebreid in de voorbereidingsfase moeten testen om faalkosten te voorkomen.’

Martien Scholten van Bot Bouw, ook een ontwikkelende bouwer, gaat daarin mee. ‘En als bedrijf moet je de kennis die je daarbij ontwikkelt ook meenemen naar nieuwe projecten’, zo stelt Scholten. ‘Voor gedurfde ontwerpen is veel kennis nodig. Wij hebben intern een kennisbank, die een heel actieve rol speelt bij alle projecten. Evaluatie is daarbij ook belangrijk.’

Scholten vertelt dat ze daarbij hun eigen procedures hebben opgesteld: ‘Onze algemeen directeur neemt bij alle opdrachtgevers na oplevering een interview af, moet zijn rapportcijfer ophalen!’

Scholten wil toch een kanttekening plaatsen bij

72

discussie: innovaties in de bouw

de opmerking dat er geen vakmensen meer op de bouwplaats zouden zijn. ‘Wij maken mensen die hun ambacht verstaan tot onze partners. Zo gaan we met collega-aannemers in een v.o.f.-combinatie samenwerken. Met deze partners werken we volgens een bepaald stramien en delen ook in onze kennis.’ projectgebonden innoveren • de aanbesteding De architect bedenkt iets nieuws, gaat in overleg met een producent of toeleverancier om de haalbaarheid te toetsen, ze steken er beiden veel tijd en energie in. Het resultaat gaat in bestek, de aanbesteding volgt. En een andere partij dan de betrokken toeleverancier/producent wordt het project gegund. De architect blijft in het project met gemengde gevoelens. ‘Je wilt toch graag zo’n project realiseren met de partij die in het ontwerpproces zo goed heeft meegedacht’, beaamt Jan Klomp. ‘En niet alleen vanwege loyaliteit, maar ook omdat je met elkaar een bepaald vertrouwen hebt opgebouwd.

Je hebt een gezamenlijk geloof in het te behalen kwaliteitsniveau.’

In het geval van CAN fase 1 werd al vroeg in het project besloten om Leebo een ‘engineering fee’ te geven voor het uitdenken van het concept. ‘Maar dat was ook omdat die gevel cruciaal was voor het project en Leebo als enige kon laten zien dat deze gevel haalbaar was binnen het beschikbare budget’, stelt Klomp. Uiteindelijk kreeg Leebo de opdracht, omdat ze met hun systematiek en de grote omvang van het project (kortom: veel ongeschoold werk in de fabriek) een goede prijs konden geven.

De aanbesteding blijkt vaak een struikelblok bij innovatie. Ontwikkelen in bouwteam is ook geen garantie voor succesvolle innovatietrajecten. ‘Soms is er in een bouwteam een meer gelaten houding, juist omdat er geen concurrentie is’, stelt Ton Willems van Brakel Atmos. Hij constateert wel een trend, die wat hem betreft hoopvol is: ‘Wij worden steeds vaker

‘Aannemers zouden vaker toeleveranciers moeten betrekken in de aanbieding van een project’ Ton Willems

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

‘Het maken van een mock-up zou een voorschrift moeten zijn’ Frank Smits door aannemers betrokken in de aanbieding van projecten. Dat vind ik een heel goede ontwikkeling.’ projectgebonden innoveren • de drempels Wie iets nieuws bedenkt, komt in een woud van regelgeving en garantievoorwaarden terecht, zo beamen alle partijen aan tafel. Irene Ponec van Ymere geeft toe dat dat voor een opdrachtgever nog wel eens een hoge drempel kan zijn: ‘Innoveren is voor ons geen doel op zich. Het moet wel een plek in het project hebben.’

Projectgebonden innovatie slaagt alleen als het gehele team erachter staat, zo is de mening van allen. ‘De moeilijkheidsgraad is wel bepalend. De kennis is zo versplinterd, dat moet je allemaal zo snel mogelijk bij elkaar krijgen’, stelt Frank Smits. ‘Zo vroeg mogelijk moet je met een zo groot mogelijk team de schouders eronder zetten.’ ‘Alle kennis moet letterlijk op tafel’, aldus Ton Willems. ‘Dat is niet altijd voor iedereen even gemakkelijk.’

Jan Klomp ziet een constructieve samenwerking als belangrijkste ingrediënt voor het succesvol innoveren: ‘Je bouwt toch een kring van partners op, waarvan je weet dat ze op een bepaald niveau met je mee kunnen denken. Innoverende mensen zijn mensen die de juiste combinaties weten te maken, op organisatieniveau, procesniveau én op detailni-

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

veau. Voor mij heeft dat alles te maken met vakmanschap, weten wat je vak kan betekenen voor een ontwikkelingstraject, ontwerpproces en bouwproces.’ projectgebonden innoveren • een conclusie?

Ja, het is mogelijk om met ‘Nederlandse’ budgetten architectuur te realiseren die - op verschillende of een heel specifiek schaalniveau - innoverend is. De belangrijkste factor voor het slagen van innovatieve ingrepen is ‘vertrouwen’: het gezamenlijk vertrouwen van álle betrokkenen dat innovatie bijdraagt aan de kwaliteit van het resultaat.

‘Innoverende mensen verstaan hun vak en weten de juiste combinaties te maken’

Jan Klomp

Makkelijk is het nooit, om in het huidige klimaat nieuwe oplossingen voor te stellen of te realiseren.

Maar de voldoening van een geslaagde innovatie is vaak genoeg aanleiding voor een volgend traject.

Zo ontstaan er - zij het zeer gefragmenteerd - kleine netwerken van partijen die elkaar opzoeken om het kwaliteitsniveau van de bouw naar een hoger plan te brengen. De bijkomende voordelen - waaronder minder faalkosten, duurzame en energievriendelijke gebouwen - zullen een steeds grotere rol gaan spelen.

Toch zal het nog even duren voordat alle partijen in de bouw het vizier verder openzetten dan gebruikelijk. Maar dat het gaat gebeuren, lijkt - ingegeven door de huidige economische crisis en de milieucrisis - vrijwel onontkoombaar. Aan tafel bij Heren 5 troffen we mensen die open staan voor verandering, maar vooral voortkomend uit liefde voor hun vak.

Zoals Irene Ponec het treffend omschrijft: ‘De bouw is een bedrijfskolom met een heel eigen cultuur: met vakidioten, die mooie dingen maken tegen hele kleine marges.’ En dat is iets, dat voorlopig niet zal Caroline Kruit veranderen.

www.heren5.nl www.leebo.nl www.botbouw.nl www.ymere.nl www.ingrealestate.com www.brakelatmos.com www.smitsbouwbedrijf.nl Met dank aan Wendy voor het ma-

ken van de heerlijke avondmaaltijd! foto’s

Vincent Basler, Delft

• www.vincentbasler.nl

discussie: innovaties in de bouw

73

De onzichtbare voordelen van DuraGyp wandsystemen

Recyclebaar

Betere geluidsisolatie

Extra stootvast

Stil, slim en onzichtbaar. Dรกt zijn de vernieuwde stootvaste DuraGyp gipskartonplaten, voorzien van een KOMO certificaat. De sterkte en vochtbestendige eigenschappen zijn verbeterd terwijl de platen bovendien zijn voorzien van een zeer hard oppervlak. Toch kan er gemakkelijk mee worden gewerkt. Op maat snijden kan bijvoorbeeld heel eenvoudig met een gereedschapsmes.

DuraGyp wandsystemen.

Afbouw op zijn best.

Verhoogde brandwerendheid

Hogere vochtbestendigheid

Verbeterde schroefbaarheid

Het DuraGyp Systeem met KOMO-attest is bijzonder geschikt voor toepassing in scholen, woningen, ziekenhuizen, discotheken en sportcentra. Kortom, overal waar een wand tegen een stoot moet kunnen. De vernieuwde DuraGyp schroeven met de Metal Stud Plus profielen staan daarnaast garant voor een snelle, gladde en strakke afwerking.

En dรกt voordeel blijft u zien! Kijk op www.duragyp.nl.

productinformatie

CAN fase 1, Amsterdam-Noord• ontwerp Heren 5 architecten • foto Sander Meisner

productinformatie

brandwerend glas pyroguard

cgi international | hogla van leeuwenhoekstraat 7 2811 dw Reeuwijk t +31 (0)182 39 07 00 e sales@hogla.com i www.hogla.com

Pyroguard Insulation is een nieuwe glassoort van CGI International, die op de Nederlandse markt wordt gebracht door Hogla. Het glas heeft een brandwerendheid van EI60. Dat betekent dat het product 60 minuten vlamdicht is en straling reduceert. Bovendien zorgt het ook voor 60 minuten thermische isolatie aan het oppervlak, zodat alles aan de nietvuurkant beschermd is tegen stralingshitte.

De sterkteklasse van de nieuwe glassoort is 1B1, de hoogste categorie in doorvalbeveiliging. Het glas is verkrijgbaar in verschillende diktes. Het is ook leverbaar in de - voor de Nederlandse markt gangbare - brandwerendheidsklasse EW60. De producten van CGI International worden in Nederland vertegenwoordigd door Hogla.

Cumulus

armaturen eco

delta light geulweg 12 3356 lb papendrecht t +31 (0)78 644 18 18 e info@deltalight.nl i deltalight.nl

78

Delta Light wil met een nieuwe reeks armaturen laten zien hoe aantrekkelijk ruimten kunnen worden gemaakt met spaarlampen en ingebouwde (led-) verlichting. Het van oorsprong Belgische bedrijf streeft met de aangeboden lichtconcepten naar functionaliteit, sfeer en design.

Daarbij is een onderscheid te maken tussen vaste, ingebouwde armaturen en opvallende desig-

narmaturen. Een goed lichtbeeld combineert beide. De enorme besparing die het zou opleveren als alle Europeanen zouden overstappen op energiezuinige lampen (beraamd op twintig miljoen ton minder CO2-uitstoot per jaar!) wil Delta Light aangrijpen om mensen licht-bewuster te maken. Het opzetten van een gecombineerde Eco-collectie is daar een voorbeeld van.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

productinformatie

Metaglas introduceert een nieuwe reeks brandwerende wanden en deuren met het systeem Total Glas. Met slank gedetailleerde, stalen rand- en deurprofielen kunnen volglazen wanden zonder middenstijlen worden gerealiseerd. De lengte van de wanden is schier onbeperkt.

De naden tussen de glaspanelen zijn voorzien van een brandwerende, transparante kitvoeg. De rand- en deurprofielen hebben

een ranke doorsnede en zijn als maatwerk leverbaar.

Total Glas is leverbaar met 30 en 60 minuten brandwerendheid. De factor transparantie helpt mee in het organiseren van vluchtwegen. Met een transparante compartimentering is in de brandveiligheid onzichtbaar goed voorzien. De Total Glas wanden voldoen aan de gestelde eisen voor straling, vlamdoorslag en oppervlaktetemperatuur.

brandwerende deuren total glas

metaglas het eek 5 4004 lm tiel t +31(0)344 750 400 e info@metaglas.nl i www.metaglas.nl

Een combinatie van moderne technieken met ambachtelijk vakmanschap. Ontwerp, ontwikkeling en productie van Nederlandse bodem. w w w. d i j k s t r a . c o m

Uw architectonisch lichtprobleem is onze uitdaging.

hal 02, B035

dax heeft je nodig! abo@dax-magazine.nl

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

Het beroep van architect en bouwkundige is veelzijdig. Daarom en daarover maken wij dax. En daarbij hebben we jou nodig. Als lezer, abonnee, projectenaandrager, hoofdredacteur en ambassadeur voor dax!

79

productinformatie

baksteen verlijmen omnifix

omnicol baronieweg 12d 5321 wj hedel t +31 (0)73 599 29 25 e info@omnicol.info i www.omnicol.info

Het verlijmen van baksteen is in Nederland nog niet gemeengoed. Het is een andere techniek, vraagt een specifieke opleiding van de verwerkers en is nog niet zo bekend als lijmfabrikant Omnicol zou willen. Met hun Omnifix zijn bakstenen zowel in situ als prefab te verlijmen, zo heeft een aantal grotere projecten laten zien. Het aanzicht van een gevel met verlijmde baksteen

is significant anders dan een gemetselde, zo laten de beelden ook zien. De voeg is aanzienlijk dunner, waardoor er een egaler en strenger gevelbeeld ontstaat.

Het is mogelijk om in verschillende metselwerkverbanden te werken.

Bovendien biedt de techniek constructieve voordelen in de verwerking, bijvoorbeeld aan de onderzijde van panelen of bij

kolommen. Bij Medisch Centrum Orbis in Zuid-Limburg (zie foto inzet), een ontwerp van Bonnema Architecten, zijn zowel stenen direct in de gevel verlijmd als geprefabriceerde panelen toegepast met verlijmde stenen.

Door de panelen met baksteen af te wisselen met panelen met natuursteen en glas, is een soort dambord-effect ontstaan.

Push the button to start the future

NO LIMITS Dax.420x74.nl.09-12-16.indd 1

80

www.bolidt.nl

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

productinformatie

De klassieke keramische steen is bezig met een revival, zo horen we van Wienerberger. Vandaar dat de productielocatie Bemmel erop ingesteld raakt om maatwerk te gaan leveren: niet alleen in oude series, maar ook met het maken van replica’s. Deze worden afgebakken in oude vormen.

Ook in deze fabriek worden de figuratieve stenen gemaakt, die onder meer in het kader van de

samenwerking met het Europees KeramischeWerkcentrum zijn ontwikkeld. Deze figuurstenen kenmerken zich door bijzondere lichtval en schaduwwerken, toegepast in gevelvlakken.

De baksteenfabriek in Panningen levert nieuwe reeksen van geglazuurde bakstenen. Ook hier is een opleving in de afname te merken. Voor het creëren van patronen met gebakken steen

waren er al veel mogelijkheden, maar het palet breidt zich nog steeds uit. Keramiek heeft daarbij het voordeel dat het onder de noemer duurzame materialen met een hernieuwbare grondstof valt. De in Nederland gewonnen klei is officieel benoemd tot hernieuwbaar materiaal, omdat het zichzelf over een bepaalde periode genereert. En dat is goed nieuws voor de keramiekbranche.

gevelstenen klassiek assortiment

wienerberger hogeweg 95 5301 lk zaltbommel t +31 (0)418 59 71 11 e info.nl@wienerberger.com i www.wienerberger.nl

Bij een uniek gebouw hoort een unieke vloer. Want u wilt meer dan een optelsom van functionele eigenschappen. Vorm en kleur. Variatie.

Vernieuwing. De designmogelijkheden van de vloersystemen van Bolidt zijn eindeloos.

Van creatieve visie naar werkelijkheid. Bolidt. No limits.

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

16-12-2009 14:15:55

81

productinformatie

binnenzonwering luxaf lex paneelgordijnen 2010

hunter douglas luxaflex i www.luxaflex.nl

schakelaar mysterious

niko nederland stephensonweg 6-b 4207 hb gorinchem t +31 (0)183 64 06 60 i www.niko.nl e sales@niko.nl i www.mysterious.be

82

In het nieuwe jaar heeft Luxaflex een geheel nieuwe collectie paneelgordijnen op de markt gebracht. De gordijnen zijn verdiepinghoog en aan de bovenzijde aan een ranke rail bevestigd.

Ze lenen zich bij uitstek voor grote raampartijen en gevels die (gedeeltelijk) zijn te openen.

Er zijn verschillende afmetingen mogelijk, het maximum is 3 m hoog en 6 m breed. Voor de keuze van de stof is wel een momentje

nodig: er zijn maar liefst achthonderd stoffen in het assortiment beschikbaar, variërend tussen vrijwel transparant en zo goed als verduisterend. Vervangen van de panelen is vrij eenvoudig: per seizoen een andere kleur danwel sfeer in de ruimte is met dit systeem een kleine moeite.

We moesten even goed kijken, toen de reeks foto’s van het nieuwe product van Niko binnenkwam. De schakelaars in de reeks Mysterious zijn namelijk (zo goed als) onzichtbaar. Niko ontving voor dit ontwerp de Red Dot Design Award. Na de montage is slechts een rand zichtbaar. In het donker licht deze rand op met ‘een zachte warmwitte gloed’.

Dat zal de gebruiksvriendelijk-

heid zondermeer verhogen. Op de website(s) van Niko is het mogelijk om op eenvoudige wijze te komen tot de voor een specifiek ontwerp optimale schakelaar. In het geval van de Mysterious is de keuze van de wandbedekking het belangrijkst: de geavanceerde techniek van het gamma schakelaars is vernuftig verstopt.

productinformatie

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

www.jazo.nl

0316 - 592911

Specialst in toegang en ventilatie van techniekruimten

...geeft vorm aan vernieuwing

productinformatie kloostertafel benedict

gebroeders bosma voorsterbeeklaan 31 3521 dh utrecht t +31 (0)6 166 048 70 e info@gebroedersbosma.nl i www.gebroedersbosma.nl

ONE COLEMANSTREET i LONDON i ARCh. DAviD WALkER ARChiTECTS - SWANkE hAYDN CONNELL ONE COLEMANSTREET i LONDON i ARCh. DAviD WALkER ARChiTECTS - SWANkE hAYDN CONNELL

De Gebroeders Bosma, meubelontwerpers en meubelmakers, introduceren Benedict: een ‘kloostertafel’ in nieuwe stijl. Een robuuste tafel met een blad van gerookt eikenhout, genoemd naar de vader van het kloosterleven. De tafel staat op poten van gestapelde eikenhouten blokjes.

De blokjes zijn verlijmd met een

zwarte kit die bewust in het zicht gelaten is. De poten zijn aan de binnenzijden strak afgezet met geborsteld rvs. De tafel is in verschillende afmetingen verkrijgbaar, de standaard afmetingen zijn 2000 x 900 x 740 mm (b x l x h).

Alsarchitect architectheb hebjejeeen eenidee, idee,een eenvisie. visie.Ondersteuning Ondersteuning Als hetontwerp ontwerpdoor dooreen eenbedrijf bedrijfmet metkennis kennisvan van bijbijhet zakenisisuitermate uitermatebelangrijk. belangrijk.Decomo Decomoisisdaarom daarom zaken idealepartner. partner.Dankzij Dankzijonze onzeruime ruimeervaring ervaringinin dedeideale architectonischbeton betonopopmaat maatkunnen kunnenwijwijzowat zowat architectonisch elkcreatief creatiefidee ideemee meehelpen helpenvorm vormgeven. geven.Decomo Decomo elk staatininvoor voorontwerp ontwerpenenproductie productievan vandedeelementen elementen staat architectonischbeton. beton.Maak Maakkennis kennismet metdedevele vele ininarchitectonisch

DecomoNv Nv Decomo Boulevardindustriel industriel96 96■■B-7700 B-7700Mouscron MouscronBelgië België Boulevard +32(0) (0)56 5685 8507 0711 11■■Fax Fax+32 +32(0) (0)56 5634 3448 4891 91 T.T.+32 www.decomo.be www.decomo.be

DECOMO i MOuSCRON i ARCh. ATELiER D’ARChiTECTuRE vAN OOST DECOMO i MOuSCRON i ARCh. ATELiER D’ARChiTECTuRE vAN OOST

vAN DER MEij COLLEgE i ALkMAAR i BRTARChiTECTEN vAN DER MEij COLLEgE i ALkMAAR i BRTARChiTECTEN

© FOTO: jEROEN MuSCh © FOTO: jEROEN MuSCh

creatievemogelijkheden mogelijkhedenopopwww.decomo.be. www.decomo.be. creatieve

ECOLE D’ARChiTECTuRE i vAL DE SEiNE (PARiS) i ARCh. FRéDERiC BOREL ECOLE D’ARChiTECTuRE i vAL DE SEiNE (PARiS) i ARCh. FRéDERiC BOREL

creativewith withconcrete concrete creative

dichtbij - veraf

De letters op de gevel zijn een referentie naar de geschiedenis van de

plek, waar zich veel drukkerijen van kranten bevonden.

Soms ligt de inspiratiebron van een architect wel heel erg dicht bij zijn culinaire voorkeur. Will Alsop dacht aan ‘chips’ (frieten) toen hij een groot woongebouw voor een langwerpig perceel moest ontwerpen. Het gebouw - nu getooid met de naam Chips - is de eerste grote nieuwbouw voor een uitbreidingslocatie in Manchester. De drie frieten die Chips maken zijn elk ongeveer 100 m lang, met een bijna vierkante doorsnede van 14 m breed en drie bouwlagen hoog. Voor de gevel koos Alsop voor een composiet, vlak plaatmateriaal: Trespa Meteon. Elke chip is bekleed met een eigen kleur. De bovenste heeft met een goudbeige tint nog enige referentie aan gefrituurde aardappelen, de andere lagen kregen een diepbruine en een houtpatroon

met warmrode kleur. Grote, zwarte letters geven het gebouw de speelsheid die je meer in het werk van Alsop ziet. In dit geval is er een referentie met het verleden van de plek, waar decennialang kranten werden gemaakt. De letters zijn ‘zetletters’, vandaar de klassieke typografie. De panelen zijn ‘blind’ bevestigd op aluminium stijl- en regelwerk. Helaas blinkt dat aluminium er soms doorheen, wat afbreuk doet aan het idee van een gesloten gevelvlak. Een zwarte coating voor het aluminium zou hier wonderen hebben gedaan. Achter de gevel is een duurzaam gebouw gerealiseerd: de 142 woningen voldoen aan de Breeam ‘excellent’ standaard en zijn een voorbeeld voor het ambitieuze woningbouwprogramma van de Britse overheid.

zie ook de pagina’s 14 en 15 project woongebouw Chips, New Islington, Manchester (GB) opdrachtgever Urban Splash ontwerp Alsop Architects, www.alsoparchitects.com panelen Trespa International, Weert www.trespa.com

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

dichtbij-veraf

85

dax compleet jaargang 1 (2005|2006)

dax nr. 1* • Liesbeth van der Pol dax nr. 2* • FARO architecten dax nr. 3 • Sputnik

dax nr. 4 • Paul de Ruiter

dax nr. 5 *• Braaksma & Roos

jaargang 2 (2006|2007)

dax nr. 6 *• korth thielens architecten dax nr. 7* • Bruls en Co

dax nr. 8 • Rudy Uytenhaak

uitverkocht

uitverkocht

dax nr. 9 • thema: details in de buitenruimte

dax nr. 10 • Paul van der Ree, studioSK dax nr. 11 • TU/Eindhoven

dax nr. 12 • Marco Hensen

jaargang 3 (2007|2008)

dax nr. 13 • Thijs Asselbergs

dax nr. 14 • Marlies Röhmer

dax nr. 15 • John Kraus, DHV

dax nr. 16 • Jacob van Rijs, MVRDV dax nr. 17 • Marc Koehler

uitverkocht

dax nr. 18 • thema: lichte architectuur

jaargang 4 (2008|2009) dax nr. 19 • Onix

dax nr. 20 • hvdn architecten dax nr. 21* • 2012 architecten dax nr. 22 • Lars Courage dax nr. 23 • concrete

dax nr. 24 • TU Delft, Building Innovation (Engelstalig)

jaargang 5 (2009|2010)

dax nr. 25 • huiswerk architecten

dax nr. 26 • Powerhouse Company

dax nr. 27 • DP6 architectuurstudio dax nr. 28 • FRANTZEN et al

dax nr. 29 • Heren 5 architecten dax nr. 30 • Abbink x de Haas

uitverkocht

* uitverkocht

86

vul je dax-collectie aan!

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

dax nabestellen?

Losse exemplaren van dax magazine kunnen worden besteld door een e-mail te sturen naar abo@ dax-magazine.nl of door te bellen naar 06-11 30 03 27.

uitverkocht

uitverkocht

Een exemplaar kost 12 euro, abonnees betalen 10 euro. Op de website van dax is een lijst met boekhandels te vinden waar dax wordt verkocht. prijzen inclusief 6% btw, exclusief verzendkosten

abo@dax-magazine.nl jaargang 5 • 2010 • nr. 29

vul je dax-collectie aan!

87

het moment

Je loopt door de stad, ziet een verwaarloosde gevel en denkt ‘dat kan zoveel beter. Als ik mijn handen mocht leggen op dit pand...’ Je belt aan en vraagt naar de eigenaar.

- inschrijvingstermijn geopend -

momentsofinspiration ontwerpprijsvraag

Wij zochten naar ‘MomentsOfInspiration’ en zagen daarin een uitdaging voor jonge ontwerpers. We vonden gevels die het verdienen om opgeknapt te worden, die een nieuwe impuls kunnen geven aan de plek.

Voor jonge architecten (afgestudeerd in 2007 en later) en architectuurstudenten organiseren Trespa en dax de ontwerpprijsvraag ‘MomentsOfInspiration’. Maak met je ontwerp het verschil en geef de prijsvraaglocaties een nieuwe impuls. Jouw ontwerp maakt kans op een mogelijke uitvoering in 2011. Dat is nog wat ver weg, daarom krijgt de winnaar ook een reis aangeboden naar het Trespa Design Centre in New York: een weekend naar de Big Apple voor twee personen!

schrijf nu in!

Tot 27 februari is het mogelijk om in te schrijven: vraag de wedstrijddocumentatie via moments@dax-magazine .nl of de website van dax of Trespa.

deze prijsvraag is een initiatief van:

www.dax-magazine.nl www.trespa.com

zesde jaargang dax

Met de volgende editie van dax (nr. 30 met gasthoofdredactie Abbink x de Haas) slaat de redactie een nieuwe weg in, op weg naar de zesde jaargang. Na vijf jaargangen met vrijwel ongewijzigde formule en format, wordt er momenteel hard gewerkt aan een aanscherping van beide.

Eén ding staat daarbij als een paal boven water: het gasthoofdredacteurschap blijft.

‘Think before you print’ lezen wij op vele digitale uitingen. Daar zijn we het helemaal mee eens. De verhalen die we publiceren in dax magazine, komen op papier het best tot hun recht. Dat heeft te maken met de diepgang in de verhalen, de lengte van de artikelen, de tekst-beeld combinatie en de samenhang tussen de verhalen. Binnen het huidige format zijn er rubrieken die ook op internet goed tot hun recht zouden komen. Die gaan dus in de loop van het jaar verhuizen naar de vernieuwde website, die we in mei willen lanceren.

thema‘s De thema’s van de gasthoofdredacties krijgen meer pagina’s en meer aanvullende research: dat betekent intensiever werk voor de redactie. De consequentie daarvan is dat dax magazine een goed gevuld kwartaalblad wordt en in de nieuwe jaargang vier keer zal verschijnen. inzenden Zowel voor het magazine als voor de website worden wij graag geïnformeerd over nieuwe projecten, producten of innovatief gebruik van materialen.

Inzenden kan naar het algemene redactie-adres: een e-mail is voldoende. Als het gaat om projecten die aansluiten bij een thema, krijgen we de inzending liever op papier. Deze projecten worden dan ingebracht tijdens de vergaderingen met de gasthoofdredacties.

redactie-ervaring opdoen ‘Wat er ook gebeurt, je kunt altijd gaan schrijven’, werd me ooit verteld. Dat is toch een hele geruststelling.. Nu zijn techneuten over het algemeen niet heel erg schrijfgraag. En als ze gaan schrijven, hebben ze graag wat houvast, wat regels en richtlijnen.

Na een studie in Delft en een deeltijdopleiding vakjournalistiek, is schrijven mijn vak geworden.

Graag help ik anderen op weg in dit vak. Dat kan op verschillende manieren. Ik nodig je uit om een dag op de redactie van dax mee te draaien en te kijken

hoe het daar reilt en zeilt. Of je kunt eens een proefartikel maken, bijvoorbeeld een item in een rubriek.

Heb je interesse om - vanuit een achtergrond van architectuur of bouwkunde - te kijken of schrijven iets voor jou kan zijn, neem dan contact op. Gezamenlijk gaan we dan ontdekken waar jouw (schrijf?-)talent ligt als het gaat om redactie voeren over een architectuurvakblad.

Caroline Kruit caroline@dax-magazine.nl

advertentie-index Deze editie van dax magazine is mogelijk gemaakt door de volgende sponsoren: Bolidt CCK Media Decomo Dijkstra Lampen JAZO Zevenaar Leebo Reynaers Aluminium Saint-Gobain Glass Saint-Gobain Gyproc

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

pagina 80-81 pagina 24 pagina 84 pagina 78 pagina 83 pagina 74-75 pagina 2 pagina 66 pagina 76

Schüco Trespa International VBI VNU Exhibitions Europe Wienerberger

pagina 91 pagina 88 pagina 12 pagina 18 pagina 3

Het bijzondere omslag is een creatie van Heren 5 architecten, Wienerberger en Leebo, op basis van een foto van Sander Meisner.

zesde jaargang • index

89

volgende editie “nothing lasts, nothing is finished, and nothing is perfect..”

tekst: Richard R. Powell, ‘Wabi, Sabi, Simple’ • foto van het Alhambra

tijd en verval

90

Hoe vaak stonden jullie niet voor een afgebladderd, oud stuk gevel en grepen instinctief naar het fototoestel om een sfeervolle foto te maken?

Hoe vaak raken we niet vertederd bij het aanzien van een verpauperd, roestig en heldhaftig industriegebouw? Waarom vinden wij gebouwen tijdens de sloop vaak oh zo stoer en fotogeniek?

Aan de andere kant zijn we gecharmeerd van overwoekerde ruïnes, verzot op materialen met een rijk patina, wonen of werken graag in oude panden, worden ongeduldig van stilstaan, volgen enthousiast de groeiprocessen om ons heen en worden we stil van de schoonheid van die onheilspellende onweerswolk.…

Wij onderscheiden twee tegengestelde behoeftes in het vakgebied. Wellicht ingegeven door het onmiskenbare optimisme dat nu eenmaal onlosmakelijk met architectuur is verbonden, zien we aan de ene kant het streven naar een ideale wereld.

Materialen die niet vergaan, noch onderhoud vergen, gebouwen die na de oplevering nooit veranderen, keurig aangeharkte perkjes en bomen, bewoners die zo van de catwalk lijken te zijn gelopen en buiten is het altijd mooi weer...

De volgende editie van dax heeft als thema ‘tijd en verval’, iets waar alles - architectuur inbegrepen – mee te maken krijgt.

Hoe gaan wij als architecten om met tijd en verval?

Zijn we overgeleverd aan vergankelijkheid, bezweren we tijdsveranderingen, of zetten we veranderlijkheid juist in als ontwerpmiddel? Bouwen wij voor de eeuwigheid, bouwen we voor even, of bouwen wij voor het verval?

Abbink x De Haas architectures

volgende editie

jaargang 5 • 2010 • nr. 29

De basis om duurzaam te bouwen is gelegd. Nu bent u aan zet!

Hoe zal de economie zich verder ontwikkelen? Welke gevolgen heeft klimaatverandering? Sch端co discussieert hier al lang niet meer over, Sch端co handelt. En wel NU! Via concrete oplossingen en een netwerk van professionele partners, verzameld in het Energy2 maatregelen pakket, kunnen gebouwen duurzamer gebouwd of gerenoveerd worden.

Treedt ook toe tot ons netwerk en laat u informeren over onze oplossingen voor intelligente en duurzame gebouwen.

Meer informatie over het Energy2 maatregelenpakket vindt u via www.schueco.nl door de webspecial op de architecten pagina te bekijken.

Sch端co: h辿t adres voor kozijnen en zonne-energie.

ENERGY2 MAATREGELENPAKKET

JAARGANG „ „ NR

GASTHOOFDREDACTEUR &2!.4:%. ET AL

dit omslag is mede mogelijk gemaakt door Wienerberger en Leebo