'Ασπρα Σπίτια Βοιωτίας _ ένα υλοποιημένο πείραμα εντοπίας by Lamprini Theodoropoulou

ΑΣΠΡΑ ΣΠΙΤΙΑ ΒΟΙΩΤΙΑΣ ΕΝΑ ΥΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΕΝΤΟΠΙΑΣ (;)

2017

Σπουδάστρια : Θεοδωροπούλου Λαμπρινή α.μ. 04111053

Υπεύθυνος καθηγητής: Τουρνικιώτης Παναγιώτης Διάλεξη 9ου Εξαμήνου Eξεταστική περίοδος Φεβρουαρίου 2017

ΤΟΜΕΑΣ 1 ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

Για την διεκπεραίωση της παρούσας ερευνητικής εργασίας ευχαριστώ τον καθηγητή μου Παναγιώτη Τουρνικιώτη για την πολύτιμη καθοδήγηση, υποστήριξη και βοήθεια του, την οικογένεια μου για την στήριξη και την υπομονή καθ' όλη την διάρκεια ενασχόλησης μου με την παρούσα ερευνητική εργασία, τους φίλους μου για τη βοήθεια τους και τις εποικοδομητικές συζητήσεις μαζί τους, και τέλος, όλους τους κατοίκους της κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών που συνεργάστηκαν στην έρευνά μου και ιδιαίτερα τον υπεύθυνο επικοινωνίας της εταιρίας “Αλουμίνιον της Ελλάδος” κο Γιάννη Καραβά.

Π ΕΡΙ Ε ΧΟ Μ Ε ΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ [Α. ΑΦΟΡΜΗ ].................................................................................................... 7 [Β. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ]...................................................................................... 12 Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΣΤΟΧΕΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΔΟΞΙΑΔΗ......................................................... 15 1. ΑΠΟ ΤΑ CIAM ΣΤΑ ΣΥΜΠΟΣΙΑ ΤΗΣ ΔΗΛΟΥ................................................................ 17 1.1 _Ανάδυση κινήματος πολεοδόμων του ‘50.................................................. 17 1.2_Συμπόσια Δήλου............................................................................................ 18 Διοργάνωση και περιεχόμενο............................................................... 18 Διαφοροποιήσεις των Συμποσίων της Δήλου από τα CIAM............. 19 2. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΗ......................................................................................... 20

2.1 _Μελέτη της Αρχαίας Ελληνικής πόλης και συμπεράσματα έρευνας........ 20 2.2 _ Στοιχεία Αρχαίας Ελληνικής πόλης στη σημερινή πόλη............................. 22 3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ.............................................................................. 26

3.1 _Το ζήτημα της «έκρηξης» των πόλεων και οι άξονες αντιμετώπισης του. 26 3.2 _Η επιστήμη της Οικιστικής........................................................................... 31 Βασικές αρχές ανάπτυξης της θεωρίας της Οικιστικής...................... 33 3.3 _Η ιδανική Δυνάπολη..................................................................................... 35 Δομή Δυνάπολης.................................................................................. 35 Εξέλιξη Δυνάπολης................................................................................ 36 Σύνθεση κυττάρων από τομείς και οργάνωση δικτύων....................... 38 Τομείς: οργάνωση και κυκλοφοριακή κίνηση....................................... 40 Κτηριακά κελύφη των τομέων: κλίμακα και μορφή............................. 41 3.4 _Από τη Δυνάπολη στην Οικουμενόπολη...................................................... 45 4. ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΗ ΔΥΝΑΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΝΤΟΠΙΑΣ.......................... 49 4.1 _ Η πόλη που εξυπηρετεί την ανθρώπινη ανάπτυξη.................................... 50 4.2 _ Η ανάγκη για εντοπία................................................................................... 56 Ανάπτυξη και προσδιορισμός της έννοιας............................................ 56 Συστατικά στοιχεία για τη σύλληψη και υλοποίηση.............................. 58 Ρόλος του ανθρώπου στο σύστημα της εντοπίας................................. 58 Η ανάγκη για εντοπία σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο................. 59 Β. ΑΣΠΡΑ ΣΠΙΤΙΑ ΒΟΙΩΤΙΑΣ................................................................................................... 65 1. ΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ- Ανάπτυξη της βιομηχανίας βωξίτη και εγκατάσταση του εργοστασίου στη περιοχή.................................................................. 67 2. ΜΕΛΕΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΔΟΞΙΑΔΗ................................................ 69

2.1_ 1ο Στάδιο- Κοινωνικοοικονομική προμελέτη............................................... 70 2.2_ 2ο Στάδιο- Πολεοδομικός σχεδιασμός........................................................ 72

Δημιουργία κυττάρου της Οικιστικής................................... Οργάνωση τομέων και δημοσίου χώρου.............................. Οργάνωση οικοπέδων............................................................ 2.3_3ο και 4ο στάδιο- Σχεδιασμός κατοικιών.................................................

73 78 84 87

3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.................................................................................................... 95 Γ. ΕΡΥΝΑ ΣΤΑ ΑΣΠΡΑ ΣΠΙΤΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ......................................................................... 99 1. ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ..................................................... 100

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΑΣΠΡΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ............................................................................................................. 104

3. Α ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΡΧΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ................................................................................ 106 3.Α.1_ Δομημένο περιβάλλον {_ Κατοικίες, δημόσιες εγκαταστάσεις, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπαίθριοι χώροι}......................................................... 107 3.Α.2_ Κοινωνική ζωή και εκδόσεις {_ Ανάπτυξη των τομέων αθλητισμού, πολιτισμού και συλλογικές δράσεις}.......................................... 109 3.Β ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ.......... 115 3.Γ ΑΓΟΡΑ_ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ............................. 119 3.Δ ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ : ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ........................................................ 131 3.Δ.1_ Εισαγωγή............................................................................................... 131 3.Δ.2_Συνεντευξεις.......................................................................................... 135 3.Δ.3_ Συνεντεύξεις αρχείου εκδόσεων......................................................... 159 Δ.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ........................................................................................................... 163 1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΔΙΟΥ.......................................................................... 164

1.1 _Δομημένο περιβάλλον............................................................................ Κατοικίες............................................................................................ Ιδιωτικοί Υπαίθριοι χώροι................................................................. Δημόσιοι χώροι.................................................................................

164 164 167 172

1.2 _Κοινωνικό στοιχείο.................................................................................. 176 2. ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΗΣ ΕΝΤΟΠΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΠΡΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ............................................. 180

2.1 _Ο άνθρωπος της εντοπίας των Άσπρων Σπιτιών.................................... 181 2.2_Από την ατομική εντοπία στη κοινή......................................................... 184

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................... 190

ΕΙΣΑΓΩΓΗ [Α.

ΑΦΟΡΜΗ]

Αφορμή για την παρακάτω έρευνα αποτέλεσε η επαφή μου και η βιωματική εμπειρία με τον οικισμό των Άσπρων Σπιτιών Βοιωτίας. Πρόκειται για μία παραθαλάσσια κωμόπολη που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της παρακείμενης βιομηχανικής μονάδας της εταιρίας «Αλουμίνιον της Ελλάδος» το 1961, προκειμένου να στεγάσει τους εργαζόμενους της και αποτελεί μέχρι και σήμερα ιδιοκτησία της. Εκ πρώτης όψεως, τα διατεταγμένα λευκά σπίτια, η αυστηρή ρυμοτομία με βλέμμα προς τη θάλασσα και το εργοστάσιο αλουμινίου σε μικρή απόσταση, διαμορφώνουν ένα ιδιαίτερο τοπίο που διαφέρει αρκετά από εργατικούς οικισμούς παρόμοιας λειτουργίας, ωστόσο κρύβει στο εσωτερικό του μια βιογραφία πέντε δεκαετιών ελληνικής ζωής και διαβίωσης.

Τα Άσπρα Σπίτια σήμερα | Πηγή :http://www.alhellas.com

Η προσωπική παρατήρηση της σημερινής εικόνας του οικισμού επικεντρώθηκε αρχικά στην αντιφατική σχέση των ιδιαίτερων στοιχείων του οικισμού: Ομοιογενείς μονοκατοικίες διαμορφώνουν γειτονιές με χαρακτηριστικά και κλίμακα ελληνικού χωριού, ενώ μια 12όροφη πολυκατοικία είναι χωροθετημένη στο κέντρο του οικισμού. Η διαμόρφωση της κίνησης στις γειτονιές βασίζεται στη πρωτοκαθεδρία των πεζών, ωστόσο η βασική οργάνωση του οικισμού διαρθρώνεται με οδικές αρτηρίες μεγάλου πλάτους. Η μικρή παραθαλάσσια κωμόπολη διαθέτει λειτουργικά διαμορφωμένο παραλιακό μέτωπο, άρτια οργανωμένη κεντρική αγορά, καθώς και υποδομές αθλητισμού και πολιτισμού που θυμίζουν αντίστοιχες εγκαταστάσεις μεγάλης πόλης. Παράλληλα με τη καταγραφή του ιδιαίτερου διαμορφωμένου περιβάλλοντος της κωμόπολης, προέκυψε το ενδιαφέρον για τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του εγχειρήματος. Παρά τα μόλις 52 χρόνια λειτουργίας του, ο οικισμός δίνει την εντύπωση μια συνεκτικής κοινότητας με δεσμούς μεταξύ των μελών, παρά τις ιδιαιτερότητες στη λειτουργία του: oι κάτοικοι εκτός από

τον οικισμό συνυπάρχουν και στο ίδιο εργασιακό περιβάλλον, έχουν διαφορετική καταγωγή και τρόπο ζωής, η κατοίκηση τους είναι προσωρινή ανάλογα με τη χρονική περίοδο εργασίας τους, η ανανέωση πληθυσμού είναι συνεχής, ενώ η κατοικία δεν αποτελεί ιδιοκτησία τους. Παρόλα αυτά, για τους παλιότερους κατοίκους η πόλη-πείραμα εκφράζεται με ένα περίεργο τοπικισμό. Οι πρώτοι συνταξιούχοι επιλέγουν να συνεχίσουν τη διαβίωση τους στον οικισμό παρά να επιστρέψουν στο τόπο καταγωγής τους, ενώ οι σημερινοί κάτοικοι αναφέρουν πως έχουν αναπτύξει ισχυρούς δεσμούς με τα Άσπρα Σπίτια παρά την ιδιαίτερη συνθήκη του να «ζεις γειτονεύοντας μόνο με τους συναδέλφους σου». Το αρχικό ερώτημα που γεννήθηκε αφορά τις συνθήκες που διαμορφώσαν και εξέλιξαν την ιδιαίτερη κοινωνική ζωή ενός οικισμού που σχεδιάστηκε σε λευκό χαρτί, καθώς και το ρόλο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στη διαμόρφωση μιας πρότυπης κοινότητας που λειτουργεί αλληλένδετα με τις συνθήκες του εργοστασίου-ιδιόκτητη της.

9 Πηγή : http://www.panoramio.com/user/4402937

Η απάντηση στην περίπτωση των Άσπρων Σπιτιών δόθηκε από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Δοξιάδη, ο οποίος ανέλαβε τον σχεδιασμό της πόλης υλοποιώντας ένα από τα σημαντικότερα έργα του στον ελλαδικό χώρο και ίσως την πιο αντιπροσωπευτική απόπειρα υλοποίησης της επιστήμης της ‘’Οικιστικής’’ που ο ίδιος ανέπτυξε, και θεωρείται μέχρι και σήμερα ως μία από τις πιο σημαντικές προσεγγίσεις στο ζήτημα σχεδιασμού και μελέτης νέων πόλεων. Επομένως, το αρχικό ενδιαφέρον για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του οικισμού τόσο σε επίπεδο οργάνωσης και δομημένου χώρου, όσο και σε επίπεδο κοινωνικής ζωής, έδωσε την αφορμή για μια προσέγγιση στο θεωρητικό πλαίσιο των σχεδιαστικών αρχών του Δοξιάδη που διαφαίνονται πίσω από τη διαμόρφωση του. Πιο συγκεκριμένα, ο πλούτος του θεωρητικού έργου του Δοξιάδη στο σχεδιασμό πόλεων εκ του μηδενός βασίστηκε σε δύο παράλληλους και αλληλένδετους άξονες : - την εισαγωγή πρωτοποριακών πρακτικών μεθόδων για το σχεδιασμό και την υλοποίηση του φυσικού χώρου της πόλης, - την οργάνωση της μελέτης με κύριες επιδιώξεις τη κυριαρχία και εξέλιξη του ανθρώπινου στοιχείου στη πόλη, τη κατάκτηση της κοινωνικής ανέλιξης, και τη δημιουργία συνεκτικής κοινότητας με ανθρώπινα χαρακτηριστικά πόλεων του παρελθόντος. Η παραπάνω αναζήτηση βασίστηκε στο σύστημα της ‘’εντοπίας’’ που ο ίδιος ο Δοξιάδης εισήγαγε στο σχεδιασμό. Η αναζήτηση του πολυδιάστατου αυτού στοιχείου του σχεδιασμού αποτέλεσε την αφετηρία για την επί πεδίου έρευνα στον οικισμό των Άσπρων Σπιτιών που μελετάται. Αναλυτικότερα, δεδομένης της αφομοίωσης των σχεδιαστικών αρχών της Οικιστικής στο υλοποιημένο μοντέλο των Άσπρων Σπιτιών, η αναζήτηση στράφηκε στην επιδιωκόμενη από το σχεδιασμό διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας και στα χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης αυτής κοινότητας.

Πέρα από τη μελέτη των σχεδιαστικών αρχών που αφομοιώνει το Γραφείο Δοξιάδη και τις επιδιώξεις του, το γεγονός ότι ο οικισμός είναι ιδιωτικός και αποτελεί ιδιοκτησία της παρακείμενης βιομηχανίας αλουμινίου, αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί ένα καταλυτικό παράγοντα στη του κοινωνική εξέλιξη. Έτσι, ταυτόχρονα με τα αρχικά ερωτήματα εντείνονται και οι παρακάτω άξονες αναζήτησης, στους οποίους βασίστηκε η έρευνα: Μπορεί το σχεδιαστικό πλαίσιο για τη δημιουργία μιας πόλης εκ του μηδενός και οι αντίστοιχες επιδιώξεις για τη διαμόρφωση μιας συνεκτικής ανθρώπινης κοινότητας, να εκπληρωθούν με δεδομένα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός ιδιωτικού βιομηχανικού οικισμού;

Σήμερα, το πείραμα των Άσπρων Σπιτιών, ως υλοποιημένο μοντέλο των αρχών του Δοξιάδη, τι χαρακτηριστικά παρουσιάζει σε επίπεδο κοινωνικό;

Ποια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών που μελετάται σε σχέση με τα γειτονικά αστικά κέντρα;

Κατάφερε η κοινότητα να αναπτύξει συνεκτικούς δεσμούς μεταξύ των μελών της αλλά και μεταξύ των μελών της με τον ίδιο τον οικισμό;

[Β.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ]

Στα πλαίσια της έρευνας αυτής, αρχικά γίνεται μια προσέγγιση στις βασικές θεωρητικές στοχεύσεις του Δοξιάδη στη κατεύθυνση της δημιουργίας και εξέλιξης νέων οικισμών, πολλές από τις οποίες μετουσιώθηκαν στο σχέδιο των Άσπρων Σπιτιών. Αναλυτικότερα, στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται αναφορά στους κύριους άξονες του θεωρητικού του έργου, και πιο συγκεκριμένα, στην κρίση του κινήματος του Μοντερνισμού και την ανάδυση της Πολεοδομίας του 1950, τη συνεχή μελέτη του Δοξιάδη για την οργάνωση της αρχαίας ελληνικής πόλης, καθώς και τα βασικά χαρακτηριστικά της επιστήμης της Οικιστικής και της θεωρίας της ιδανικής “Δυνάπολης”, που ο ίδιος ανέπτυξε. Λόγω της διερεύνησης του κοινωνικού ζητήματος της κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών, η αρχική αυτή μελέτη επικεντρώνεται στις μεθόδους διαμόρφωσης συνεκτικών κοινοτήτων που ανέπτυξε και επιδίωξε ο Δοξιάδης στο σχεδιασμό των νέων του πόλεων. Στη συνέχεια, καταγράφεται η διαδικασία σχεδιασμού και υλοποίησης του οικισμού των Άσπρων Σπιτιών, με βάση το πλαίσιο των θεωρητικών αρχών που μεταφέρθηκαν στη πράξη. Η καταγραφή αυτή επικεντρώνεται στα ιδιαίτερα στοιχεία που αφομοιώθηκαν στο δημόσιο και ιδιωτικό χώρο και απέβλεπαν στην ατομική έκφραση αλλά και τη παράλληλη κοινωνική συνοχή που επιδίωξε το πλαίσιο σχεδιασμού. Με βάση τις παραπάνω παραμέτρους, στο τελευταίο μέρος επιχειρείται μια προσέγγιση στο σημερινό χαρακτήρα των Άσπρων Σπιτιών. Προκειμένου να αποκωδικοποιηθεί η διαμόρφωση της ιδιαίτερης κοινότητας του βιομηχανικού οικισμού, προσεγγίζονται μέσα από έρευνα πεδίου οι βασικοί τομείς που τη διαμορφώνουν: -η ιδιοκτήτρια βιομηχανία και η πολιτική της στη διαχείριση των ζητημάτων της κοινότητας, -η εκπαιδευτική κοινότητα του οικισμού ως αποτύπωμα της κοινωνικής πραγματικότητας, -η λειτουργία του εμπορικού συνόλου του οικισμού, 12

-οι ίδιοι οι κάτοικοι, οι οποίοι ως δέκτες του σχεδιασμού καλούνται να καταγράψουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του βιωμένου χώρου, τόσο σε επίπεδο δομημένου χώρου, όσο και στο ζήτημα της κοινωνικής εξέλιξης του οικισμού. Τα δεδομένα που προκύπτουν από τη παραπάνω καταγραφή και ιδιαίτερα από τη συλλογή πληροφοριών και απόψεων από τους ίδιους τους κατοίκους, επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με το χαρακτήρα της σημερινής κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών και την υιοθέτηση (ή και όχι) των αρχών σχεδιασμού που είχαν ως βασική επιδίωξη την υλοποίηση στη πράξη της ιδανικής πόλης με εξασφαλισμένη την εξέλιξη σε επίπεδο ατομικό αλλά και συλλογικό. Μέσα από τις παράλληλες διαδικασίες της έρευνας πεδίου στα Άσπρα Σπίτια και της εμβάθυνσης στις βασικές αρχιτεκτονικές αρχές, μεθόδους και επιδιώξεις του Δοξιάδη, επιχειρείται η προσέγγιση στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πειράματος της Οικιστικής που φαίνεται να μετουσιώνεται στη πρότυπη βιομηχανική κοινότητα των Άσπρων Σπιτιών.

http://astronayths.blogspot.gr/2014_04_01_archive.html

14 Κ.Δοξιάδης |Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΣΤΟΧΕΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ

ΤΟΥ ΔΟΞΙΑΔΗ

Η διερεύνηση του οικιστικού πειράματος των Άσπρων Σπιτιών θέτει απαραίτητη μια προσέγγιση στις βασικές θεωρητικές στοχεύσεις του Δοξιάδη, πολλές από τις οποίες μεταφέρθηκαν από τη θεωρία στη πράξη στο σχέδιο του οικισμού που μελετάται. Λόγω του μεγάλου πλούτου του θεωρητικού έργου του Κ. Δοξιάδη, στο πρώτο μέρος της εργασίας που ακολουθεί, γίνεται αναφορά σε 4 κύριους άξονες που διαμόρφωσαν το έργο του και μετουσιώθηκαν σε μεγάλο βαθμό και στο βιομηχανικό οικισμό των Άσπρων Σπιτιών. Οι τέσσερεις αυτοί άξονες είναι: 1. Από τα CIAM στα Συμπόσια της Δήλου 2. Η μελέτη της οργάνωσης της αρχαίας ελληνικής πόλης, 3. Η Οικιστική και η ιδανική “Δυνάπολη”, 4. Η ανθρώπινη και συλλογική εξέλιξη στη “Δυνάπολη” και η ανάγκη για εντοπία. 15

1ο Συμπόσιο Δήλου ,1963 |Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

. ΑΠΟ ΤΑ CIAM ΣΤΑ ΣΥΜΠΟΣΙΑ ΤΗΣ ΔΗΛΟΥ

1.1 _Ανάδυση κινήματος ‘50

πολεοδόμων του

ο κίνημα του μοντερνισμού επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τον Κ. Δοξιάδη και άφησε το στίγμα του στα μετέπειτα έργα του. Ωστόσο ο ίδιος, παρότι υιοθέτησε ως ένα βαθμό τις αρχές του μοντέρνου, επιχείρησε να πάει ένα βήμα παραπέρα την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία, επιχειρώντας να αναπτύξει νέες προσεγγίσεις για την ανάπτυξη σύγχρονης πόλης. Στη δεκαετία του 1950, το κίνημα του Μοντερνισμού αρχίζει να φθίνει και να δέχεται έντονη κριτική. Χαρακτηρίστηκε κυρίως ως «[…] ολιστικός, ψυχρός, ομοιόμορφος, ελιτίστικος, χωρίς νοηματικό υπόβαθρο και ψυχολογικές συνέπειες»1. Έτσι, άρχισε να αναδύεται ένα νέο κίνημα αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, αυτών της γενιάς του 1950, του οποίου ο Δοξιάδης υπήρξε κύριος εκφραστής. Ο ίδιος ήταν υπέρ της διεπιστημονικής έρευνας και θεωρούσε ότι τα ζητήματα των ανθρώπινων οικισμών θα έπρεπε να προσεγγιστούν μέσα από τη δικτυακή συνύπαρξη διαφορετικών επιστημών. Η προσέγγιση της συνεργασίας των επιστημών του Δοξιάδη διαφαίνεται στη διοργάνωση των Συμποσίων της Δήλου, που λάμβανε χώρο κάθε Ιούλιο από το 1963 και για τα επόμενα 12 χρόνια, μέχρι και το θάνατο του. 1 Zaib, Ahmed, «Adjusting / Amending the Modern: Doxiadis´ use of Urban Design Vocabulary, Grammar, Syntax and the Eclectic Local», Doctoral Research, KU Leuven, Βέλγιο, Σεπτέμβριος 2007, σελ.1

1.2_Συμπόσια Δήλου Διοργάνωση και περιεχόμενο

τα πλαίσια του Συμποσίου, σημαντικές προσωπικότητες από διαφορετικά επιστημονικά και ερευνητικά πεδία (αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι, επιστήμονες από το χώρο της κοινωνιολογίας και ανθρωπολογίας, εκπρόσωποι των φυσικών επιστημών, μαθηματικοί, οικονομολόγοι, φιλόσοφοι και συγγραφείς) προσέγγιζαν το ζήτημα της κρίσης των ανθρώπινων οικισμών και της ανάπτυξης νέων μεθόδων για τη δημιουργία των πόλεων. Οι συζητήσεις αυτές γίνονταν πάνω σε ένα πλοίο που ταξίδευε στο Αιγαίο, στα πρότυπα του 4ου CIAM, και κατέληγε στο νησί της Δήλου. Κάθε Συμπόσιο κατέληγε σε πανηγυρική συγκέντρωση στο αρχαίο θέατρο του νησιού και σε ανάγνωση διακήρυξης, που αναφέρονταν τόσο σε ζητήματα αξιών, όσο και σε ζητήματα που αφορούσαν προτεινόμενες προοπτικές αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών ιδεών.1 Το περιεχόμενο των διακηρύξεων κινούνταν πάντα στο πνεύμα της ανάδειξης του ανθρώπου και της δημιουργικότητας του ως κυρίαρχα στοιχεία στην εξέλιξη των πόλεων. Χαρακτηριστική είναι η πρώτη διακήρυξη, το 1963: «Ο στόχος πρέπει να είναι να δημιουργήσουμε οικισμούς που δεν θα ικανοποιούν τους ανθρώπους μόνο ως γονείς και εργαζόμενους, αλλά επίσης και ως ενδιαφερόμενους για μάθηση, ως δημιουργούς και ως πολίτες. Η συμμετοχή των ανθρώπων στη διαμόρφωση του περιβάλλοντός τους θα πρέπει να είναι ουσιαστική. Ο χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός θα πρέπει να εξασφαλίσει ότι αυτές οι δυνατότητες δεν θα αποκλείονται λόγω μίας στατικής αντίληψης των ανθρώπινων οικισμών»2.

1 Κύρτσης Αλέξανδρος, «Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί», Αθήνα, 2006, σελ. 45 2 Ψωμόπουλος Παναγής, «Jacky and the Delos Symposia», Ekistics, τόμος 52, Αθήνα, 1985, σελ. 4

Διάφοροποιήσεις των Συμποσίων της Δήλου από τα CIAM Εκτός από την ανάδειξη του ανθρώπου ως κυρίαρχου στοιχείου στη πόλη, τα συμπόσια της Δήλου διαφοροποιήθηκαν από τα CIAM κυρίως λόγω της αντίληψης του Δοξιάδη ότι η κρίση των ανθρώπινων οικισμών έχει πολύπλευρο χαρακτήρα και θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί με τη συνεργασία επιστημόνων από διαφορετικούς κλάδους. Παράλληλα, σε αντίθεση με τη λογική της Χάρτας των Αθηνών, που ήθελε την πόλη να αναπτύσσεται κατακόρυφα, στα Συμπόσια της Δήλου τέθηκε από το Δοξιάδη και τους συμμετέχοντες η έννοια της παγκόσμιας πόλης που αναπτύσσεται οριζόντια και εξαπλώνεται στο πλανήτη. Στα πλαίσια της έρευνας αυτής, οι συμμετέχοντες των συμποσίων της Δήλου επαναπροσδιορίζουν την έννοια του δικτύου στη πόλη και ορίζουν την έννοια της μετακίνησης ως ροή πληροφοριών και ανάπτυξη «αόρατων» δικτύων1 με προεκτάσεις κοινωνικές, φυσικές και επικοινωνιακές.

Στο αρχαίο θέατρο της Δήλου|πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Eμμάς Δοξιάδη

1 Wigley, Mark, «Network Fever», Grey Room 04, Θερινό Τεύχος, 2001, σελ. 91

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΗ

2.1 _Μελέτη της Αρχαίας Ελληνικής πόλης και συμπεράσματα έρευνας

προσέγγιση του Δοξιάδη στη αρχιτεκτονική και πολεοδομική οργάνωση της Αρχαίας Ελληνικής πόλης ξεκινά τη δεκαετία του ’30 με τη διαλεκτική του μαθητεία με το Δημήτρη Πικιώνη με επίκεντρο την αισθητική οργάνωση του δημοσίου χώρου Αρχαία Ελλάδα. Η μελέτη αυτή αποτελεί την αφετηρία μιας σειράς παρόμοιων ερευνών που έγιναν υπό τη καθοδήγηση του τις επόμενες δεκαετίες. Λίγα χρόνια πιο πριν, ο Δοξιάδης έχει παρακολουθήσει ως φοιτητής του Πολυτεχνείου της ανάδυση της ιδέας της σύγχρονης πόλης του IV CIAM στην Αθήνα, η οποία όπως αναφέρθηκε του δίνει το έναυσμα για μια κριτική στο μοντέρνο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό. Στα πλαίσια της κριτικής αυτής και παράλληλα με τη διοργάνωση των Συμποσίων της Δήλου, ο Δοξιάδης στρέφεται στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής πολεοδομίας και παράλληλα θέτει την αρχαία πόλη ως απάντηση στη σημερινή προβληματική αστική εξέλιξη και τις επείγουσες προκλήσεις του μέλλοντος. Πιο συγκεκριμένα, στο άρθρο “Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη”1 ο Δοξιάδης θέτει ξεκάθαρα το συμπέρασμα της μελέτης του: «Είναι καιρός να στραφούμε στα παληά για να δούμε τι μπορούμε να διδαχθούμε απ’ αυτά, παράλληλα με τη στροφή μας προς το μέλλον που θα μας εξασφαλίση τη θεώρηση της πορείας που πρέπει να ακολουθήσουμε. Είναι η σύνθεση του

1 Δοξιάδης Κωνσταντίνος, «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη», Αρχιτεκτονική, τεύχος 46/ Ιούλιος –Αύγουστος 1964, σελ. 46-59

παληού που πρέπει να επιζήσει, με το καινούργιο που πρέπει να εξασφαλισθή. Από τη συγκριτική αυτή μελέτη βγαίνουν τα εξής συμπεράσματα: -Η αρχαία ελληνική πόλη είχε ανθρώπινες διαστάσεις που της έδιναν ανθρώπινη κλίμακα και ενότητα, -Η σημερινή πόλη έχασε τις ανθρώπινες διαστάσεις , έχουμε απόλυτη ανάγκη ανθρωπίνων διαστάσεων μέσα στη σημερινή πόλη, -Η σημερινή όμως πόλη έχει ανάγκη και άλλων διαστάσεων που επιβάλλονται από τη μηχανή. Γι’ αυτό το λόγο χρειάζεται να είναι μια σύνθεση σε δύο κλίμακες: στη κλίμακα των ανθρώπινων διαστάσεων και στη κλίμακα των μηχανικών διαστάσεων, -Είναι απαραίτητο να δώσουμε και πάλι στη πόλη τις ανθρώπινες που είχε παρ’ όλο που τις επιβάλλουμε σήμερα και μηχανικές διαστάσεις. Λάθος μας ήταν να αφήσουμε να χαθεί η ιστορική συνέχεια των ανθρώπινων διαστάσεων της πόλης. Πρέπει να την εξασφαλίσουμε και πάλι παράλληλα με την εξέλιξη που μας επιβάλλεται από καινούργιους παράγοντες.»

Κάτοψη και οπτικές γωνίες της Ακρόπολης Αθηνών το 450πΧ Πηγή : Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Σύγκριση του κέντρου της Αθήνας το 1964 με το κέντρο της αρχαίας Πριήνης στην ίδια κλίμακα : η μηχανή έχει εκτοπίσει τον άνθρωπο. | Πηγή : Δοξιάδης Κωνσταντίνος, άρθρο «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη» , 1964

2.2 _ Στοιχεία Αρχαίας Ελληνικής πόλης στη σημερινή πόλη Στα πλαίσια της ανάλυσης των αρχαίων ελληνικών πόλεων γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην ανθρώπινη κλίμακα. Πιο συγκεκριμένα, οι δημόσιοι χώροι στη σημερινή πόλη με τις απάνθρωπες διαστάσεις τους, είναι απρόσιτοι για τον κάτοικο και τον αποξενώνουν τόσο από τις επαφές του, όσο και από τον φυσικό του χώρο στη πόλη. Οι αρχαίες πόλεις ήταν, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Δοξιάδης, «μικρές ως προς το μέγεθος τους, ανθρώπινες ως προς την υφή τους και περισσότερο λειτουργικές, παρά μνημειακές ως προς τη δομή τους»1. Η απόσταση της περιφέρειας της κοινότητας από το κέντρο της διασχίζονταν το πολύ σε δέκα λεπτά, ενώ ο κεντρικός χώρος της αγοράς ήταν άμεσα προσιτός από κάθε κάτοικο. Η ίδια η πόλη εξασφάλιζε στον άνθρωπο τις συγκεντρώσεις και τις επαφές του, «..του άνηκε, τον εξυπηρετούσε λειτουργικά και την κυριαρχούσε με τις φυσικές του ιδιότητες. Συνιστούσε μια κοινότητα ανθρώπων».2 1 Δοξιάδης Κωνσταντίνος, «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη», Αρχιτεκτονική, τεύχος 46/ Ιούλιος –Αύγουστος 1964, σελ.46 2 Δοξιάδης Κωνσταντίνος, «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη», Αρχιτεκτονική, τεύχος 46/ Ιούλιος –Αύγουστος 1964, σελ.50

Ωστόσο, στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των ζητημάτων της σημερινής πόλης θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν όχι μόνο το πρότυπο της αρχαίας ελληνικής πόλης, αλλά και τα δεδομένα της σύγχρονης εποχής. Πιο συγκεκριμένα, η εμφάνιση της μηχανής και η συνεχώς εξελισσόμενη κυριαρχία της στη σημερινή πόλη, απειλεί τη συνοχή των πόλεων και τη ποιότητα της ανθρώπινης διαβίωσης σε αυτές. Επομένως, τίθεται απαραίτητος ο συνδυασμός της ανθρώπινης κλίμακας με τη μηχανική. «Ο μικρός χώρος πρέπει να βασιστεί στην ανθρώπινη κλίμακα και ο μεγαλύτερος στη μηχανική. Μόνο έτσι και τον άνθρωπο θα εξυπηρετήσουμε, αλλά και την απόδοση της μηχανής θα αυξήσουμε εξαντλώντας όλες τις δυνατότητες»1.

Αρχαία Αθήνα και Ισλαμαμπάντ (έργο του γραφείου Δοξιάδη) Σύγκριση κλίμακας Άσπρων Σπιτιών και αρχάιων πόλεων Ολύνθου και Πριήνης. Πηγή: Δοξιάδης Κ., άρθρο «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη»

1 Δοξιάδης Κωνσταντίνος, «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη», Αρχιτεκτονική, τεύχος 46/ Ιούλιος –Αύγουστος 1964, σελ. 57

Τέλος, όπως αποτυπώνονταν και στις διακηρύξεις των Συμποσίων της Δήλου, για τον Δοξιάδη η δημιουργία του παγκόσμιου χωριού που απλώνεται σε όλη την επιφάνεια της γης είναι αναπόφευκτη. Το ζητούμενο λοιπόν είναι μέσα από το παράδειγμα της Αρχαίας ελληνικής πολεοδομικής οργάνωσης, η νέα οικουμενόπολη να διατηρήσει, παρά τις σύγχρονες απαιτήσεις της, τον ανθρώπινο χαρακτήρα και τη κλίμακα των πόλεων του παρελθόντος. Για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει οι νέες πόλεις να αποτελούνται από επιμέρους κοινότητες βασισμένες στην ανθρώπινη κλίμακα. «Αυτές τις κοινότητες μπορούμε να τις συνδέσουμε μεταξύ τους σωστά και να τις επαναλάβουμε όσες φορές χρειάζεται για να φτιάξουμε τη σύγχρονη πόλη»1. Ανάμεσα στα ευρήματα του ο Δοξιάδης παραθέτει συγκριτικά πόλεις ή και δημόσιους χώρους διαφορετικών εποχών στην ίδια κλίμακα, ενώ με βάση πίνακες ανθρωποκεντρικών παραμέτρων (ανθρώπινο σώμα και διαστάσεις, κλίμακα, πληθυσμιακή ανάπτυξη και κινητικά πεδία κατοίκου της πόλης) επιχειρεί μια προσέγγιση της κοινωνικής δραστηριότητας του ανθρώπου στην αρχαία αλλά και στη σημερινή πόλη.

Πόλεις και πλατείες διαφόρων εποχών ταξινομημένες γεωγραφικά και χρονικά. Πηγή: Δοξιάδης Κ., «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη»

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΘΕΩΡΙΑΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗΣ

3.1 _Το ζήτημα της «έκρηξης» των πόλεων και οι άξονες αντιμετώπισης του Η μελέτη της αρχαίας ελληνικής πόλης και οι διεπιστημονικές προσεγγίσεις των Συμποσίων της Δήλου αποτελούν ναι μεν την αφετηρία, αλλά ακολουθούν τον Δοξιάδη καθ’ όλη τη διάρκεια της μετέπειτα ερευνάς του σχετικά με τη σύλληψη και τον σχεδιασμό νέων πόλεων. Έχοντας λοιπόν μελετήσει εκτεταμένα τη δομή και την εξέλιξη των ανθρώπινων οικισμών στο παρελθόν, ο Δοξιάδης φτάνει στο συμπέρασμα ότι η κρίση των σημερινών πόλεων έχει τη μορφή μιας μεγάλη «έκρηξης»1 γνώσης, οικονομίας, πληθυσμού, πολιτισμού και άλλων παραγόντων που κατακερματίζει και αποξενώνει τα στοιχεία της πόλης.

Η έκρηξη κατακερματίζει το σύνολο και μας αποξενώνει . |Πηγή :Δοξιάδης Κ. , ‘’Ο δικέφαλος Αετός : από το παρελθόν στο μέλλον των ανθρώπινων οικισμών ‘’.

1 Δοξιάδης Κ., “Ο δικέφαλος Αετός : από το παρελθόν στο μέλλον των ανθρώπινων οικισμών”. Έκδοση της Lycabettus press, Αθήνα, 1972

Προκειμένου να περιοριστούν οι αρνητικές επιπτώσεις της έκρηξης αυτής στο μέλλον, ο ίδιος προτείνει τη δημιουργία οικισμών πολλαπλών ταχυτήτων, με συνεχώς εξελισσόμενα δίκτυα, οι οποίοι βαθμιαία θα συνδεθούν μεταξύ τους και θα σχηματίσουν εν τέλει μια «Παγκόσμια Πόλη»1. Η δημιουργία τέτοιου τύπου νέων οικισμών θα βασιστεί, όπως καταλήγει ο Δοξιάδης, σε πέντε γενικούς άξονες2: α.) Τη μεγιστοποίηση των δυνάμει επαφών του ανθρώπου με τη φύση, με άλλους ανθρώπους και με τα έργα του ανθρώπου, β.) Την ελαχιστοποίηση της προσπάθειας που απαιτείται για την επίτευξη των επαφών του ανθρώπου, γ.) Τη βελτιστοποίηση του προστατευτικού χώρου του ανθρώπου, δ.) Τη βελτιστοποίηση των σχέσεων του ανθρώπου με τα άλλα στοιχεία του περιβάλλοντός του, ε.) Τη βέλτιστη σύνθεση όλων των άλλων αρχών.

Οι πέντε αρχές των ανθρώπινων οικισμών Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

1 Δοξιάδης Κ. , “Ο δικέφαλος Αετός : από το παρελθόν στο μέλλον των ανθρώπινων οικισμών”. Έκδοση της Lycabettus press, Αθήνα 1972 2 Δοξιάδης Κ., ekistiks, 1969, τόμος 28, τεύχος 167, σελ.223-224

Όπως τονίζεται, στόχος της αφομοίωσης των παραπάνω αρχών στη σύγχρονη πολεοδομία είναι να υπηρετήσει τον άνθρωπο και να εξασφαλίσει την ανάπτυξη του. Εφόσον λοιπόν, η επείγουσα προβληματική κατάσταση των σημερινών πόλων καθιστά αναγκαίο το σχεδιασμό και την εκ νέου δημιουργία πόλεων, ο Δοξιάδης αναζητά και μελετά ένα πιο συγκεκριμένο πλαίσιο αρχών και στρατηγικών, το οποίο θα λαμβάνει υπόψη στοιχεία από όλους τους κλάδους που σχετίζονται με την εξέλιξη τους.

Κ.Δοξιάδης |Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

30 Κ.Δοξιάδης |Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

3.2 _Η επιστήμη της Οικιστικής Στη κατεύθυνση της δημιουργίας νέων πόλεων, ο Δοξιάδης προχωρά στην ανάπτυξη της επιστήμης της Οικιστικής , η οποία διαμορφώνεται τη δεκαετία του ’50 από τον ίδιο και ορίζεται ως «επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών και του συστήματος ζωής μας»1. Η οικιστική μελετά τους ανθρώπινους οικισμούς «με τρόπο συντονισμένο και συνεπιστημονικό»2 και […] να αναπτύσσει γνώσεις σχετικά με τη φυσική κατανομή, τη μορφή και τη δομή των οικισμών, λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλία των λειτουργιών που φιλοξενούν»3. Πρόκειται ουσιαστικά για την επιστήμη «κάτω από την οποία λειτουργούν η αρχιτεκτονική και η συγκοινωνιολογία»4 και έχει ως βασικό της στόχο τη δημιουργία νέων οικισμών που «θα κάνουν τους ανθρώπους πιο ευτυχισμένους ,ασφαλείς με εξασφαλισμένη τη συνεχή ανάπτυξη της ανθρώπινης δημιουργικότητας».5

1 Δοξιάδης Κ., “Ο δικέφαλος Αετός : από το παρελθόν στο μέλλον των ανθρώπινων οικισμών”. Έκδοση της Lycabettus press, Αθήνα 1972. 2 Δοξιάδης Κ., «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ. 49 3 Δοξιάδης, Κ., «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ. 50 4 ο.π 5 ο.π

Το συνεπιστημονικό στοιχείο της επιστήμης της Οικιστικης. Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Βασικές αρχές ανάπτυξης της θεωρίας της Οικιστικής Όπως γίνεται κατανοητό, και στη θεωρία της επιστήμης της Οικιστικής, πρωτεύοντα ρόλο κατέχει ο άνθρωπος και τα ζητήματα των διαστάσεων του στη πόλη, στα πρότυπα της αρχαίας πολεοδομικής οργάνωσης. Με βάση αυτή τη παραδοχή, ο Δοξιάδης σε πρώτη φάση ταξινομεί τους χώρους ανάλογα με την κλίμακά τους. Ως μικρότερη μονάδα οικιστικού χώρου ορίζει τον άνθρωπο και στη συνέχεια το δωμάτιο, το σπίτι, τη γειτονιά, τον οικισμό, τις μικρές και μεγάλες πόλεις, τη μητρόπολη, τη μεγαλούπολη, την ηπειρόπολη και τέλος τη Γη, πάνω στην οποία τοποθετεί την Οικουμενόπολη.

Οι μονάδες οικιστικού χώρου. Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Στη συνέχεια, σημειώνονται τα πέντε στοιχεία που απαντώνται σε όλους τους οικισμούς: φύση - άνθρωπος - κοινωνία - κελύφη - δίκτυα, τα οποία μπορεί κάποιος να δει από οπτική οικονομική, κοινωνική, πολιτική, πολιτισμική ή τεχνολογική. Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι «[…] οι πιθανοί συνδυασμοί όλων των παραπάνω 33

δεδομένων είναι πάνω από 33 εκατομμύρια»1. Λόγω αυτής της πολυπλοκότητας , όπως ο ίδιος σημειώνει, «οι ανθρώπινοι οικισμοί είναι πολύπλοκες βιολογικές μονάδες. Δεν μπορούν να είναι ούτε κύτταρα, ούτε σώματα, ούτε οργανισμοί, αλλά βιολογικές μονάδες ανώτερης τάξης»2. Με βάση τη παραπάνω προσέγγιση των βασικών αρχών για τη δημιουργία και εξέλιξης της πόλης, ο Δοξιάδης περιγράφει πιο συγκεκριμένα το όραμα του για την ιδανική πόλη του μέλλοντος.

Οικιστικός κάναβος| Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

1 Κύρτσης Α. Εισαγωγικό Σημείωμα, «Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης. Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί», εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 2006, σελ.27 2 Δοξιάδης Κ., «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ.54

3.3 _Η ιδανική Δυνάπολη Ο Άνθρωπος, όπως ήδη αναφέρθηκε, γίνεται το μέτρο της κάθε δραστηριότητας για τη διαμόρφωση της πόλης. Ωστόσο εδώ δημιουργείται αντίφαση μεταξύ των ανθρωπίνων αξίων και διαστάσεων και των τεράστιων διαστάσεων ενός μεγάλου οικισμού. Για να αντιμετωπίσει την αντίφαση αυτή, ο Δοξιάδης εισάγει τη θεωρία του συγχρόνου μεγάλου οικισμού που συντίθεται από κύτταρα σε ανθρώπινη κλίμακα, θεωρία την οποία έχει ήδη εξαγάγει ως συμπέρασμα από τη μελέτη της αρχαίας πόλης.

Δομή Δυνάπολης

Οι προτεινόμενες μικρές κοινότητες περιγράφονται από τον ίδιο ως «κύτταρα» τα οποία διατηρούν όλες τις ανθρώπινες ιδιότητες των πόλεων του παρελθόντος και θέτουν ως μόνο μέτρο την ανθρώπινη κλίμακα, στα πρότυπα της αρχαίας ελληνικής πόλης. Παράλληλα, τα κύτταρα αυτά τείνουν να διασυνδεθούν οργανωτικά μεταξύ τους με ιεραρχικό τρόπο, ανάλογα με κάθετες δυνάμεις (τη γεωγραφική τους θέση, το έδαφος) ή γραμμικές δυνάμεις που δέχονται (οδικές αρτηρίες) και να διαμορφώσουν σταδιακά μεγάλους και συνεχώς εξελισσόμενους οικισμούς1. Ένας τέτοιος οικισμός, κατά την ανάπτυξη του και τη διασύνδεση των επιμέρους κυττάρων του, τείνει να εξελιχθεί στα πρότυπα του δυναμικού οικισμού, της «Δυνάπολης»2, όπως αναφέρεται. 1 Δοξιάδης Κ. , ‘’ένας νέος ρόλος για τον αρχιτέκτονα ‘’,Ekistics , 1964 ,τόμος 17, τεύχος 100, σελ. 136 - Προσφώνηση στο Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχιτεκτονική (Διεθνής Ένωση Αρχιτεκτόνων )που οργανώθηκε από τη Μεξικανική Ένωση Αρχιτεκτόνων στη Πόλη του Μεξικού το 1963 2 Δοξιάδης Κ., «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ. 355

Δυνάπολη αποτελούμενη από στατικά κύτταρα. |Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Εξέλιξη Δυνάπολης Η Δυνάπολη εξελίσσεται συνεχώς λόγω των μεταβολών που δέχεται στις λειτουργίες, την υφή, τη πυκνότητα, τις διαστάσεις και τη δομή της. Ωστόσο, τα συστατικά της κύτταρα, δε θα πρέπει να επηρεαστούν από τις εξωτερικές αυτές δυνάμεις. Πιο συγκεκριμένα, ενώ στους στατικούς οικισμούς του παρελθόντος η ανάπτυξη γινόταν μέσω της πύκνωσης του κέντρου και της αλλοίωσης του χαρακτήρα του, στους δυναμικούς οικισμούς η ιδανική ανάπτυξη γίνεται κατά μήκος ορισμένου κατά μήκος άξονα. Οι επιμέρους άξονες οργάνωσης του οικισμού εφάπτονται κάθετα στον άξονα ανάπτυξης, ενώ το κέντρο επεκτείνεται χωρίς όμως να επηρεάζονται οι λειτουργίες του. Η έννοια της «συνύπαρξης στατικών κυττάρων σε δυναμικά εξελισσόμενο οικισμό»1 αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη της θεωρίας της Δυνάπολης. Σύμφωνα με τον Δοξιάδη, «το πρόβλημα των πόλεων είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι η φύση τους είναι δυναμική και όχι στατική, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να αναπτυχθούν δυναμικά και αποτρέποντας το κέντρο από τον 1 Δοξιάδης Κ., «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ.355

πνιγμό»1. Το πρόβλημα της πίεσης του κέντρου δεν λύνεται με την αποκέντρωση, διότι έτσι μία μεγάλη ομάδα ανθρώπων δεν θα είχε πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες. Αντίθετα, με τη θεωρία της Δυνάπολης εισάγεται μία νέα μορφή συγκεντρωτισμού, η δημιουργία, δηλαδή, ενός συστήματος κέντρων υψηλότερης ιεραρχικής τάξης και αντίστοιχου κυκλοφοριακού δικτύου.

Η εξέλιξη της πόλης στο παρελθόν και η εξέλιξη της Δυνάπολης |Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

1 Δοξιάδης Κ., «Ecumenopolis: Tomorrow’s City», BRITANNICA Book of the year, 1968, σελ.27

Σύγκριση παλαιάς και προτεινόμενης μορφής συγκεντωτισμού και Δυνάπολη αποτελούμενη από στατικά κύτταρα. Πηγή : Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Σύνθεση κυττάρων από τομείς και οργάνωση δικτύων Όπως ήδη αναφέρθηκε ο συνεχώς εξελισσόμενος δυναμικός οικισμός συντίθεται από στατικά και συνδεδεμένα μεταξύ τους κύτταρα. H διασύνδεση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τη διαμόρφωση πλεγμάτων τα οποία είναι ιεραρχικά διαμορφωμένα, ώστε να μην επηρεάζεται το εσωτερικό των κυττάρων. Τα πλέγματα αυτά, σύμφωνα με το Δοξιάδη, επιτρέπουν την ελεύθερη εξέλιξη της πόλης μόνο εάν βασίζονται στον ορθογώνιο κάναβο και τις υποδιαιρέσεις του.1 Παράλληλα, κάθε κύτταρο συντίθεται από επιμέρους τομείς, ο οποίοι πάλι διαμορφώνονται με παρόμοιας λογικής ιεραρχικά δίκτυα. Η συγκεκριμένη διάρθρωση και ιεράρχηση του οικιστικού κυττάρου, καθώς και οι αρχές σχεδιασμού των τομέων που αναλύονται παρακάτω, εφαρμόστηκαν στη πράξη στο παράδειγμα των Άσπρων Σπιτιών αλλά και σε όλα έργα του Δοξιάδη .

1 Δοξιάδης Κ., «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ. 365

Δυνάπολη :εξέλιξη της πόλης, ορθοκανονική οργάνωση των δικτύων και σύνδεση κοινοτήτων - διαγράμματα για τη προετοιμασία των σχεδίων του Γραφείου Δοξιάδη για το Ιλορίν της Νιγηρίας το 1972. Πηγή : Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Τομείς: οργάνωση και κυκλοφοριακή κίνηση Προκειμένου οι νέοι τομείς να λειτουργήσουν κανονικά ως βασικά στοιχεία μιας δυναμικής πόλης, παραμένοντας ωστόσο στατικά, θα πρέπει να εξασφαλιστεί η απομόνωση τους από τη διερχομένη κυκλοφορική κίνηση. Για να εξασφαλιστεί η συνοχή και η υγιής ανάπτυξη των λειτουργιών και της ανθρώπινης ζωής «[…] θα πρέπει να απαγορευτεί η κίνηση των Ι.Χ. μέσα στους τομείς, αλλά και να δημιουργηθούν εγκαταστάσεις σε κρίσιμα σημεία τους, ώστε να προσανατολίζονται οι άνθρωποι προς αυτές ».1 Ακόμα, θα πρέπει κατά μήκος των ορίων του εκάστοτε τομέα να τοποθετηθούν λειτουργίες με ιδιότητες απομόνωσης από εξωτερικές επιρροές ( πχ σχολεία , αθλητικοί χώροι, πάρκα ) που να “απορροφούν” το θόρυβο και την κίνηση και να δημιουργούν μία ζώνη μετάβασης και προστασίας της περιοχής των κατοικιών. «Εάν το μέγεθος του τομέα είναι μικρό, τότε επηρεάζεται περισσότερο από τις κεντρικές οδούς που τον περιβάλλουν, ενώ αντίθετα, όσο μεγαλύτερος είναι, τόσο μεγαλύτερη εμπορική ζώνη θα έχει και άρα μεγαλύτερη ζώνη προστασίας […]Οι τομείς των οικισμών θα πρέπει να έχουν μέγιστο μέγεθος 2*2χλμ, ώστε να περπατιούνται μέσα σε 10-12’ και να ζουν μέσα σε αυτούς 500-3000 οικογένειες. Αυτοί θα πρέπει να περιβάλλονται από κύριες οδικές αρτηρίες και όχι να διασχίζονται από αυτές. Κάποια μέρα, αν ορισμένοι άνθρωποι φέρουν τα αυτοκίνητα τους στη περιοχής μιας τέτοιας κοινότητας αποκλειστικά για τον άνθρωπο θα τους περιγελάσουμε, όπως περιγελούμε κάποιον που μπαίνει σε ένα σαλόνι με λασπωμένες μπότες»2.

1 Δοξιάδης Κ., Η Μορφολογία των Ανθρώπινων Οικισμών, «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ.362 2 ο.π, σελ.363

Η κίνηση σε πόλεις του παρελθόντος και η κίνηση του ανθρώπου στη σημερινή πόλη. Η κυκλοφοριακή κίνηση κυριαρχεί έναντι της ανθρώπινης. Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

Κτηριακά κελύφη των τομέων: κλίμακα και μορφή Όσον αφορά τα στοιχεία εσωτερικά του κάθε τομέα, ο Δοξιάδης προσεγγίζει το ζήτημα των κτηρίων-κελυφών και του δημοσίου χώρου, παρουσιάζοντας τη σημερινή μορφή τους ως αποτέλεσμα σοβαρών αρχιτεκτονικών «εγκλημάτων»1. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η οικιστική θέτει ως βάση για την οργάνωση της δομής και λειτουργίας της φύσης το ενωτικό σχήμα των στοιχείων Άνθρωπος - Φύση - Κελύφη - Κοινωνία - Δίκτυα. Ωστόσο η σχέση αυτή απειλείται από αρχιτεκτονικά λάθη τα οποία, λόγω του εύρους των επιπτώσεών τους εξελίσσονται σε εγκλήματα κατά της ανθρώπινης πόλης.

1 Δοξιάδης Κ ,’’Oι εξομολογήσεις ενός εγκληματία’’ ,ekistics 1971 , τόμος 32, τεύχος 191 , σελ. 249-254

Τα εγκλήματα αυτά καταγράφονται ως εξής: 1ο έγκλημα1, η κατασκευή υψηλών κτηρίων, που αντιμάχονται τον άνθρωπο και τη σχέση του με τη φύση και καταργούν την επαφή του με μονάδες κοινωνικής σημασίας, όπως η οικογένεια και η γειτονιά. Η ισορροπία ανάμεσα στον Άνθρωπο, τη Φύση και τα Κελύφη δεν υπάρχει ποια.

2ο έγκλημα, τα διασκορπισμένα κτήρια-κελύφη, που αποξενώνουν τους ανθρώπους και την ενότητα της κοινότητας. 3ο έγκλημα, τα ασύνδετα κτήρια. Τα κτήρια θα πρέπει να οργανώνονται σε λειτουργικά λογικά συστήματα που βασίζονται στη σωστή λειτουργία της κοινωνίας και των δικτύων.

1 Κείμενα και εικόνες από: Δοξιάδης Κ., ”Oι εξομολογήσεις ενός εγκληματία”, ekistics 1971, τόμος 32, τεύχος 191, σελ.249-254

4ο έγκλημα, τα μνημειακά κτήρια, τα οποία ως «απομονωμένα κάστρα» αποξενώνονται από τον άνθρωπο και το περιβάλλον τους. Ενώ στο παρελθόν υπήρχαν λίγα μνημεία και η πόλη μπορούσε να λειτουργήσει γύρω τους, σήμερα μεγάλα μέρη της πόλης καταλαμβάνονται από αυτά τα “κάστρα”.

5ο έγκλημα, η απώλεια της ανθρώπινης κλίμακας η οποία δυσχεραίνει την ανάπτυξη λογικών δικτύων και η κυριαρχία της μηχανικής κλίμακας

6ο έγκλημα, η αντι-ανθρώπινη πόλη, ως αποτέλεσμα των παραπάνω εγκλημάτων, και η κατάργηση της ισορροπίας του αρχέτυπου συνδυασμού των στοιχείων

Άνθρωπος - Φύση - Κελύφη - Κοινωνία - Δίκτυα. Ομολογώντας τα εγκλήματα και κατανοώντας τις επιπτώσεις, ο σύγχρονος άνθρωπος οφείλει να δράσει εμπειρικά και διδαχθεί από το παρελθόν του. Τα μαθήματα που πρέπει να λάβει, σύμφωνα με τον Δοξιάδη, είναι δύο. Το πρώτο αφορά τη μελέτη της κλίμακας και οργάνωσης της αρχαίας ελληνικής πόλης, και το δεύτερο τη δημιουργία του λεγόμενου «ανθρώπινου σπιτιού», που σε αντίθεση με τους πύργους διαμερισμάτων χωρίς αυλές ή κήπους, βοηθούν στην ανάκαμψη της ευρύτερης οικογένειας και γειτονιάς. 43

Όσο αφορά την μορφή και υλικότητα των ανθρώπινων κατοικιών o Δοξιάδης τίθεται υπέρ της ομαδοποίησής του χαρακτήρα κάθε κοινότητας: «Σκεφτείτε τη μεγάλη σύγχυση που προκαλείται από τον τεράστιο αριθμό επιλογών ως προς τα οικοδομικά υλικά και τις μορφές σπιτιών και μόνο. Δε θα πρέπει να περιορίσουμε τις εναλλακτικές, γιατί αυτό θα επιβράδυνε τη πρόοδο, μπορούμε όμως, να ορίσουμε περιοχές περιορισμένων εναλλακτικών. Για παράδειγμα, μια κοινότητα μπορεί να αποφασίζει να έχει μονώροφα ή διώροφα σπίτια ,με πεζοδρόμους και με κτήρια που κατασκευάζονται μόνο από τούβλα και υλικά από πηλό (μια άλλη κοινότητα μπορεί να περιοριστεί στο μπετόν, ενώ μια άλλη στο ατσάλι ή στο αλουμίνιο). Με αυτό τον τρόπο, δε θα περιορίζαμε τις εναλλακτικές, αλλά θα δίναμε στον κόσμο επιλογές μέσα σε ένα τακτικό περιβάλλον. Έχουμε ανάγκη από τάξη. Αυτό θα ανέβαζε και τη ποιότητα μέσα από την άμιλλα των κοινοτήτων, κάθε μια από τις οποίες θα είχε τον δικό της χαρακτήρα. Αν μια κοινότητα προτιμά να επιστρέψει στην απόλυτη ελευθερία για όλους τους τύπους κτηρίων, ας το κάνει. Θα δούμε τότε ποια είδη κοινοτήτων θα υποστηρίξει ο Άνθρωπος: κοινότητες με τοπική τάξη μέσα σε μια χαώδη πόλη, ή κοινότητες με αταξία; Ας δώσουμε στον Άνθρωπο ευκαιρίες, κι ας δούμε τι θα επιλέξει».1

Η “τοπική τάξη” στη κοινότητα των Άσπρων Σπιτιών, που θα αναλυθεί στο δεύτερο μέρος. Πηγή: Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική, τχ.53

1 Δοξιάδης Κ., “Oι εξομολογήσεις ενός εγκληματία”, ekistics, 1971 τόμος 32, τεύχος 191, σελ.249-254.

3.4 _Από τη Δυνάπολη στην Οικουμενόπολη Η ανάπτυξη και εδραίωση της Δυνάπολης, καθιστά αναγκαία τη μετέπειτα διαμόρφωση της Δυναμητρόπολης, ως σύνολο δυναμικών πόλεων με κέντρο πολλαπλών πυρήνων. Σε επόμενο στάδιο, θα προκύψει η Δυναμεγαλόπολη, η οποία θα πρέπει να υιοθετήσει «ένα νέο σύστημα κέντρων και δικτύων μεταφοράς και επικοινωνίας, ικανό να αντέξει όλη την πίεση της διαρκούς ανάπτυξης, μέχρι το σημείο που όλα θα σταθεροποιηθούν και θα δημιουργηθεί η παγκόσμια πόλη, η Οικουμενόπολη, μέρος της οποίας θα γίνει και η Δυναμεγαλόπολη»1.

ΤΟΜΕΑΣ

ΚΥΤΤΑΡΟ

ΔΥΝΑΜΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ (ΔΥΝΑΠΟΛΗ)

ΔΥΝΑΜΗΤΡΟΠΟΛΗ

ΔΥΝΑΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗ

ΟΙΚΟΥΜΕΝΟΠΟΛΗ

1 Δοξιάδης Κ., Η Μορφολογία των Ανθρώπινων Οικισμών, «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ. 374.

Η θεωρία της “Οικουμενόπολης” διαμορφώθηκε το 1967, ως η παγκόσμια πόλη η οποία σταδιακά θα αναδυθεί στην επιφάνεια της γης, ενσωματώνοντας όλες τις υφιστάμενες, αλλά και τις νέες πόλεις που επρόκειτο να δημιουργηθούν. Θα προκύψει έτσι, ένα τεράστιο αστικό σύμπλεγμα, υφασμένο με διαφορετικά σχήματα και διαστάσεις. Σύμφωνα με τον Δοξιάδη, «η Οικουμενόπολη υφίσταται ήδη από πλευράς μετάδοσης των πληροφοριών (αόρατα δίκτυα), αλλά και αερομεταφορών, καθώς τα μεγάλα αεροδρόμια τείνουν να γίνουν οι πιο πολυσύχναστες πλατείες της Οικουμενόπολης»1.

Η Οικουμενόπολη της Αμερικής το 2060 μΧ (Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη) και σημερινό δίκτυο αερομεταφορών στις Η.Π.Α (Πηγή : Google Images)

Τέλος, η Παγκόσμια Πόλη, πέρα από την ισορροπία των στοιχείων που συνθέτουν τη φυσική της εικόνα και τα μεγέθη της, θα λειτουργούσε ψηφιακά, μέσω δικτύων (ορατών και μη) που θα εξυπηρετούν κάθε περιοχή του πλανήτη. «Όταν το 2117 ο άνθρωπος γυρνάει στο σπίτι του, θα λαμβάνει το λογαριασμό το συνολικό ταξίδι του, όπως και ό,τι πρόστιμο για παράβαση πρέπει να πληρώσει, διότι παντού θα υπάρχουν κάμερες. Όλα τα αγαθά, αλλά και εφημερίδες κλπ. θα μπορούν με ένα απλό τηλεφώνημα να φτάσουν σε οποιοδήποτε σπίτι μέσω σωλήνων. Θα υπάρχουν καταστήματα, αλλά μόνο για αυτούς που θα θέλουν να πάνε για βόλτα. Όλοι θα μπορούν να έχουν πρόσβαση στις πιο απομακρυσμένες βιβλιοθήκες του πλανήτη και άρα στη γνώση»2. 1 Δοξιάδης K., Η Μορφολογία των Ανθρώπινων Οικισμών, «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968, σελ. 374. 2 Δοξιάδης Κ., «Ecumenopolis: Tomorrow’s City», BRITANNICA Book of the year, 1968, σελ. 23.

Το όραμα του ψηφιακού κόσμου και οι πρωτοποριακοί άξονες στη μελέτη του Δοξιάδη , καθιστούν το έργο της Οικιστικής διαχρονικό σημείο αναφοράς στο πολεοδομικό σχεδιασμό .Η δομή του είναι τέτοια που, παρότι δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, «[…] του επιτρέπει την ανανέωσή του ανά πάσα στιγμή και με οποιονδήποτε συντελεστή, απλά κάνοντας μία εγκάρσια τομή σε μία δεδομένη ημερομηνία και συγκρίνοντας τα σχέδια, επαναρυθμίζοντας τα σχετικά σημεία και τις αντίστοιχες καμπύλες»1.

Ερευνητικό πρόγραμμα: “ Η παγκόσμια πόλη του μέλλοντος”. Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

1 Αντωνοπούλου-Μπογδάνου, Μυρτώ, «City of the Future», Research, Νοέμβριος 2003, σελ. 2

Η48 Αθήνα ως τμήμα της Οικουμενόπολης το 2060 μΧ. |Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΗ ΔΥΝΑΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΝΤΟΠΙΑΣ

όγω της μετέπειτα διερεύνησης του κοινωνικού ζητήματος της κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών, κρίνεται απαραίτητη η αναφορά στις μεθόδους διαμόρφωσης συνεκτικών κοινοτήτων που επιδίωξε ο Δοξιάδης στα πλαίσια της Οικιστικής (4.1), καθώς και στο σύστημα της “εντοπίας” που ο ίδιος εισήγαγε (4.2). Πιο σιγκεκριμένα, η επιστήμη της Οικιστικής στοχεύει, όπως ήδη αναφέρθηκε, στη διεπιστημονική μελέτη των ανθρώπινων οικισμών και θέτει ως στόχο τον άνθρωπο και την εξέλιξη του μέσα σε αυτούς, στα πρότυπα της αρχαίας ελληνικής πόλης. Οι ανθρώπινες σε κλίμακα και διάταξη πόλεις που προτείνει ο Δοξιάδης επιδιώκουν την αναβίωση της «ανθρώπινης κοινότητας». Γι’ αυτό και η κοινωνική εξέλιξη του Ανθρώπου στη Δυνάπολη και η σχέση του με τη φυσική δομή της πόλης (φύση, κελύφη και δίκτυα) αποτελεί σημείο, το οποίο λαμβάνεται υπόψη σε κάθε επίπεδο της μελέτης του ανθρώπινου οικισμού.

4.1 _Η πόλη που εξυπηρετεί την ανθρώπινη ανάπτυξη1 Αρχικά, αφού μελετήσει τις μονάδες χώρου που χρειάζεται ο Άνθρωπος στις διαφορετικές περιόδους της ζωής του καθώς και τη κίνηση του σε αυτές, ο Δοξιάδης καταδεικνύει την άμεση σχέση της ικανοποίησης του Ανθρώπου με τη μορφολογία και τις διαστάσεις των κελυφών, καθώς και τη θέση του, τη πορεία κίνησης και τη διάρκεια της έκθεσης του στον εκάστοτε χώρο. Το δομημένο περιβάλλον θα πρέπει να καλύπτει τις ανάγκες του χρήστη του δίνει τον άνθρωπο τη δυνατότητα να το οικειοποιείται. Σε δεύτερο επίπεδο, η οργάνωση του δυναμικού οικισμού θα πρέπει να δίνει στον Άνθρωπο το αίσθημα της ασφάλειας, τη δυνατότητα να κινείται ελεύθερος και να κοινωνικοποιείται με εξασφαλισμένη τη ποιότητα των ανθρώπινων επαφών. Η οργάνωση της πόλης θα πρέπει μέσα από την υγιή συνύπαρξη των στοιχείων της και τη λειτουργική ανάπτυξη των δικτύων να εξασφαλίζει πέρα από την ατομική ικανοποίηση και την συλλογική εξέλιξη. Προκειμένου η πόλη να εξυπηρετεί την επιδιωκόμενη κοινωνική εξέλιξη του Ανθρώπου που περιγράφεται, το αστικό σύστημα θα πρέπει να βασίζεται στις αξίες του ανθρώπινου συστήματος (απαρτιζόμενο από ένα ή περισσότερα άτομα) και να το βοηθά να αναπτυχθεί και αυτό πλήρως. Η οργάνωση της πόλης θα πρέπει να έχει ως στόχο να φέρει τους ανθρώπους αρκετά κοντά για να επωφεληθούν από τις επαφές τους, αλλά ταυτόχρονα να διαμορφώσει τη κατάλληλη δομή που να μπορεί να τους κρατήσει σε τέτοια απόσταση, έτσι ώστε η έκθεση σε άλλους και ο κίνδυνος των άλλων να ελαχιστοποιείται.

1 Δοξιάδης Κ. “Μια πόλη που εξυπηρετεί την ανθρώπινη ανάπτυξη”, Ekistics, 1968, τόμος 25, τεύχος 151, σελ.374-394.

Πηγή :”Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης. Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοι”, Κύρτσης, Α.

Στα πλαίσια της θεωρίας για την εξέλιξη του ανθρώπου αλλά και των κοινωνικών επαφών του στην ιδανική πόλη της οικιστικής, ο Δοξιάδης παραθέτει σκίτσα και πίνακες ανθρωποκεντρικών παραμέτρων που παρατίθενται παρακάτω.

Η ικανοποίηση του Ανθρώπου από τον εσωτερικό χώρο εξαρτάται από τις σχέσεις μεγεθών, και από τον εσωτερικό χώρο εξαρτάται από τη διάρκεια της έκθεσης του σε αυτόν

Μια πόλη που εξυπηρετεί την ανθρώπινη ανάπτυξη έχει τον επιπρόσθετο στόχο να βοηθήσει τον Άνθρωπο να αναπτυχθεί κάτω από συνθήκες ασφαλείας αντί να περιορίζει τις δυνατότητες του, εκθέτοντας τον σε μεγαλύτερους κινδύνους. Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη

Επαφές μεταξύ γειτόνων. Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

Η δύναμη της κοινωνικής αλληλεπίδρασης ανά μονάδα χώρου.

Έκφραση της ισχύος της δύναμης των ανθρώπινων κινητικών πεδίων ή της δύναμης της μετακίνησης.

Πηγή: Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

Η ‘‘φυσαλίδα” του Ανθρώπου , είτε αυτός βαδίζει ,είτε κάθεται ,ηρθε σε σύγκρουση με τους πρώιμους καμπύλους τόιχους, ενώ επιπρόσθετες φυσιολογικές δυνάμεις , όπως αυτές που δημιουργεί το μάτι του Ανθρώπου, ενίσχυσαν την ανάγκη για ίσιους τοίχους, οριζόντιο δάπεδο και οριζόντια οροφή.

Με το τρόπο αυτό, το ανθρώπινο δωμάτιο εμφανίζεται ως αποτέλεσμα 4 δυνάμεων :της βαρύτητας , της ελάχιστης προσπάθειας, της φυσιολογίας και της σύνθεσης των διάφορων δομών. Κείμενο και εικόνες : Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

4.2 _Η ανάγκη για εντοπία Ανάπτυξη και προσδιορισμός της έννοιας

πως ήδη αναφέρθηκε, ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε τον άνθρωπο ως το πιο σημαντικό συστατικό της πόλης, που σε συνδυασμό με τα άλλα τέσσερα στοιχεία (φύση, κοινωνία, κελύφη και δίκτυα) συνιστούν την ιδανική του πόλη, τη Δυνάπολη, σύμφωνα με τις αρχές της Οικιστικής . Τον 20ο αιώνα που αναπτύχθηκε η ιδέα της Δυνάπολης, δεν υπήρξαν αρκετές ιδέες για τον σχεδιασμό ουτοπιών, υπήρξαν ωστόσο ιδέες για τη σύλληψη των πόλεων του μέλλοντος, μέσω πραγματικών σχεδίων. «Σε αντίθεση με τις ουτοπίες, οι ιδέες αυτές δεν δίνουν τόση έμφαση στις κοινωνικές σχέσεις, αλλά στα κτίρια και στα δίκτυα, πάντα σε σχέση με τη φύση»1. Σύμφωνα, λοιπόν, με τη θεωρία της Οικιστικής, λαμβάνουν υπόψη μόνο κάποια από τα στοιχεία της πόλης και συνεπώς οι πόλεις που προτείνουν δεν είναι σε ισορροπία. Παράλληλά λοιπόν με την ανάπτυξη της θεωρίας της Οικουμενόπολης, ο Δοξιάδης αναζητά ένα σύστημα αρχών, που μέσω της ισορροπίας των 5 στοιχείων της πόλης θα οδηγήσει την κοινότητα στην ευτοπία, τη διαβίωση δηλαδή υπό ιδανικές συνθήκες, και όχι στη δυστοπία, με τις απάνθρωπες καταστάσεις και τη καταστροφή.

1 Δοξιάδης Κ, «Ecumenopolis: Tomorrow’s City», BRITANNICA Book of the year, 1968, σελ. 9

Πιο συγκεκριμένα, ο Δοξιάδης θεωρεί απαραίτητη την συνεχή ανάπτυξη των ανθρωπίνων ονείρων στα πλαίσια της ουτοπίας, ωστόσο η σύλληψη της ιδανικής κοινότητας και πόλης απαιτεί μια συστηματική και πιο ρεαλιστική πρόοδο για τη διαμόρφωσή της. Όπως ο ίδιος αναφέρει, «οι ουτοπίες - χωρίς λογισμό, αλλά με όνειρο- δε μπορούν να μας βγάλουν από το αδιέξοδο. Μονάχα ένας δρόμος απομένει - με λογισμό και με όνειρο - να μας πάει από το κακό τόπο στον καλό τόπο, που να μην είναι εκτός τόπου αλλά εν τόπω: σε μια εντοπία».1 Ο Δοξιάδης τοποθετεί την έννοια της εντοπίας ανάμεσα στα όνειρα και στην πραγματικότητα, ανάμεσα στις ουτοπίες και τις «τοπίες» και τη περιγράφει ως «τον τόπο που ικανοποιεί τον ονειροπόλο αλλά και που αποδέχεται ο επιστήμονας, τον τόπο όπου η προβολή του καλλιτέχνη και του τέκτονα συναντιούνται»2.

Ανάμεσα στα ουτοπικά όνειρα και στο σχέδιο. Πηγή : Δοξιάδης Κ., “between Dystopia and Utopia”.

Η εντοπία είναι ουσιαστικά το σύστημα που θα οδηγήσει την ανθρωπότητα από της ουτοπική ιδέα του οικουμενικού κράτους της Κοσμόπολης, στην υλοποίηση της Οικουμενοπολης που οραματίζεται ο Δοξιάδης. 1 Δοξιάδης Κ., “between Dystopia and Utopia”, Faber and Faber, Λονδίνο 1968, σελ.55 2 ο.π

Συστατικά στοιχεία για τη σύλληψη και υλοποίηση Συμπερασματικά, η προβληματική Δυστοπία, η Ουτοπία, η προσδοκώμενη Ευτοπία και τα οράματα της Κοσμόπολης και της ιδανικής πόλης, συνθέτουν το γενικό πλαίσιο που θα χρησιμοποιηθεί ως «συνταγή για να συλλάβουμε και να χτίσουμε την Εντοπία μας»1. Δυστοπία πραγματικότητα

επιθυμία ανθρώπου να ονειρεύεται

Ουτοπία

περιεχόμενο ανθρώπινου ονείρου

Ευτοπία

Ιδανική πόλη Κοσμόπολη (ενοποιήση κρατών)

δεδομένα πραγματικότητας και διαστάσεις

ΕΝΤΟΠΙΑ

κύτταρα του ζητούμενου οργανισμού Πλαίσια και οργάνωση δικτύου

Ρόλος του ανθρώπου στο σύστημα της εντοπίας Ο Άνθρωπος, όπως αναφέρθηκε, κατέχει πρωτεύοντα ρόλο στο σύστημα της εντοπίας που εισάγει ο Δοξιάδης, ωστόσο η ευημερία και η εξέλιξη του επιτυγχάνεται μόνο μέσα από τη σύνθεση του συνόλου και των 5 στοιχείων του ανθρωπόκοσμου (φύση, κελύφη, κοινωνία, άνθρωπος , δίκτυα). Το βάρος της σημασίας μετατοπίζεται στις αντιδράσεις του Ανθρώπου από τη συνύπαρξη και την επαφή του με τα άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος του: ο Άνθρωπος με τον Άνθρωπο, ο Άνθρωπος με τα Κελύφη, με τα Δίκτυα, με τη Φύση και με τη Κοινωνία. Για παράδειγμα, η οικοδόμηση των κελυφών ,δηλαδή του σκληρού μέρους του ανθρωπόκοσμου, δεν έχει κανένα νόημα εάν δε 1 Δοξιάδης Κ., “between Dystopia and Utopia”, Faber and Faber, Λονδίνο 1968, σελ.50.

βασιστεί στην παράλληλη ανέλιξη του Ανθρώπου, του μαλακού μέρους που έρχεται να καλυφθεί από τα κελύφη. Επομένως, η επιδιωκόμενη κυριαρχία του ανθρώπινου στοιχείου και στο σύστημα της εντοπίας που εισάγει ο Δοξιάδης, προϋποθέτει και την ιδιαίτερη αντιμετώπιση από τους μελετητές στο σχεδιασμό: «θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεχτικοί με τον Άνθρωπο, να τον αφήνουμε δηλαδή να επιλέξει την εξέλιξη του, και πολύ επαναστατικοί με τα δίκτυα, τα οποία δεν έχουμε αναπτύξει ακόμα προς όφελος του ανθρώπου[…]»1.

Η ανάγκη για εντοπία σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο

Τα 5 στοιχεία της ανθρώπινης πόλης με σειρά παλαιότητας Πηγή : Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

Πέρα από την ικανοποίηση του ανθρώπου σε ατομικό επίπεδο, η ανάπτυξή του στο κοινωνικό σύνολο τίθεται πλέον ως κύρια κατεύθυνση του συστήματος της εντοπίας. Στις ουτοπίες που προσεγγίζουν τη σύλληψη της ιδανικής πόλης, ο άνθρωπος έχει ασχοληθεί σε μεγάλο βαθμό με την υλική και φυσική τους υπόσταση, αλλά όχι με τον άνθρωπο, την κοινωνική του ανάπτυξη, τα ιδανικά και τους θεσμούς του. Η εντοπία θα πρέπει λοιπόν να καλύψει αυτή τη πτυχή και να εξασφαλίσει σε πρώτο επίπεδο τη λειτουργική συνύπαρξη των συστατικών μελών μέσα στο σύνολο της κοινότητας, και σε επόμενο επίπεδο την υγιή συνύπαρξη ανθρωπίνων κοινοτήτων ως συστατικά μιας μεγάλης πόλης. Επομένως, η εντοπία ως σύστημα υλοποίησης της σύλληψης 1 Δοξιάδης Κ., “between Dystopia and Utopia”, Faber and Faber, Λονδίνο 1968, σελ.49-65.

της ιδανικής πόλης, έχει χαρακτήρα πολυεπίπεδο. Όπως σημειώνεται στη θεωρία της οικιστικής, αυτό που έχει ανάγκη η ανθρωπότητα κι αυτό που χρειάζεται ο καθένας μας είναι η υλοποίηση των δικών του ονείρων μέσα στο πλαίσιο του κοινού ονείρου. «Στη πραγματικότητα, πέρα από τα ουτοπικά όνειρα και τις προσδοκίες, αυτό που έχουμε ανάγκη είναι και μια εντοπία, κοινή για όλους μας, αλλά και μια προσωπική εντοπία για τον καθένα μας, που θα οδηγήσει τη προσδοκώμενη εξέλιξη προς τη σωστή κατεύθυνση».1 Αξίζει να αναφερθεί ότι η εντοπία λαμβάνει υπόψη τις εκάστοτε ειδικές μετρήσεις, ιδέες και τα παραπάνω δεδομένα της πραγματικότητας και κατ’ επέκταση έχει διαφορετική μορφή σε κάθε περίοδο. Γι’ αυτό και θα πρέπει συνεχώς να αναθεωρείται και να μεταβάλλεται με κύριο στόχο κάθε φορά τη δυνατότητα μιας καλύτερης και πιο ευτυχισμένης ζωής για τον άνθρωπο. Για τον Δοξιάδη, η εξάπλωση της Παγκόσμιας πόλης με τον οικουμενικό πολιτισμό είναι αναπόφευκτη. Το ζητούμενο πλέον είναι η επίτευξη της ισορροπίας των λειτουργικών της στοιχείων και κατ’ επέκταση η δημιουργία της εντοπίας στη πράξη.

Η Οικουμενόπολη ως σύνδεση στοιχείων. Πηγή: Δοξιάδης Κ., “Between Dystopia and Utopia”.

1 Δοξιάδης Κ., “between Dystopia and Utopia”, Faber and Faber, Λονδίνο 1968, σελ.60.

Αλλαγές στη μακέτα του Ισλαμαμπάντ. Πηγή : Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

Πέρα από τη συνεχή θεωρητική μελέτη των ανθρώπινων οικισμών και την επιστήμη της Οικιστικής, ο Δοξιάδης επιχείρησε να μεταφέρει το θεωρητικό του έργο στη πράξη. Δραστηριοποιήθηκε σε τέσσερις ηπείρους, πραγματοποιώντας δεκάδες έργα και συνεργαζόμενος, τις περισσότερες φορές, απ’ ευθείας με την κυβέρνηση του εκάστοτε κράτους. Κάποια από αυτά είναι ο σχεδιασμός του Ισλαμαμπάντ στο Πακιστάν, της Τέμα στη Γκάνα, το ρυθμιστικό σχέδιο της Βαγδάτης στο Ιράκ και του Ρίο ντε Τζανέιρο στη Βραζιλία, καθώς και πολλών πόλεων στις Η.Π.Α., μεταξύ των οποίων το Ντιτρόιτ και το Μαϊάμι. Ο σχεδιασμός του βιομηχανικού οικισμού των Άσπρων Σπιτιών, που μελετάται στα επόμενα μέρη της εργασίας, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα του Δοξιάδη στον ελλαδικό χώρο και ίσως την πιο αντιπροσωπευτική απόπειρα υλοποίησης των θεωρητικών του αρχών που αναλύθηκαν παραπάνω. Στα πλαίσια της εργασίας, ο οικισμός των Άσπρων Σπιτιών μελετάται σε πρώτο επίπεδο ως προς τις αρχές του κυττάρου της οικιστικής και την εφαρμογή των αρχών της δυναμικής πόλης που διέπουν το σχεδιασμό του. Σημαντική κρίνεται και η αφομοίωση των αρχών της αρχαίας ελληνικής πόλης, καθώς και άλλων παραγόντων της μεθόδου του Δοξιάδη, που μελετήθηκαν στο πρώτο μέρος της εργασίας. Στη συνέχεια, λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι η προσπάθεια για την αναβίωση της «ανθρώπινης κοινότητας» κατείχε πρωτεύοντα ρόλο στον σχεδιασμό της ιδανικής πόλης, επιδιώκεται μια προσέγγιση στη σημερινή κοινότητα των Άσπρων Σπιτιών και μια μελέτη στο κατά πόσο η επιδιωκόμενη από το σχεδιασμό ανθρώπινη και κοινωνική ανέλιξη έχει κατακτηθεί.

Άσπρα Σπίτια 1966, http://www.alhellas.com/

ΑΣΠΡΑ ΣΠΙΤΙΑ ΒΟΙΩΤΙΑΣ

α Άσπρα Σπίτια είναι μια νέα πόλη που μετρά μόλις 53 χρόνια κατοίκησης, και βρίσκεται στην βόρεια ακτή του Κορινθιακού, στον μυχό του κόλπου της Αντίκυρας, 164 χιλιόμετρα από την Αθήνα. Ιδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 σε μια κοιλάδα περίπου στο κέντρο της ορεινής ζώνης Ελικώνα – Παρνασσού – Γκιώνας, όπου απλώνονται τα πλουσιότερα κοιτάσματα βωξίτη, για να στεγάσει το προσωπικό της εταιρείας Αλουμίνιον της Ελλάδος. Η διαδικασία δημιουργίας του οικισμού καθώς και τα βασικά στοιχεία τη μελέτης σχεδιασμού του αναλύονται παρακάτω.

Ο οικισμός των Άσπρων Σπιτιών σήμερα. Πηγή :www.alhellas.com

. ΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ Ανάπτυξη της βιομηχανίας βωξίτη στη περιοχή

έχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920 οι βωξίτες, που ήταν γνωστοί από παλιά σαν φτωχό σιδηρομετάλλευμα, εξορύσσονταν σε μικρές ποσότητες στη περιοχή της Βοιωτίας, ενώ τις επόμενες δεκαετίες και μετά την αναγνώριση της αξίας του μεταλλέυματος, ξεκινά η ουσιαστική και συστηματική οργάνωση αυτού του κλάδου της εληνικής μεταλλείας1. Στα πλαίσια της μεταπολέμικης ανασυγκρότησης και εκβιομηχάνισης, επιδιώκεται η προσέγγιση διεθνών ομίλων του κλάδου της μεταλλείας για τη δημιουργία μιας βαριάς βιομηχανίας επεξεργασίας του βωξίτη για τη παραγωγη αλουμινίου στην Ελλάδα. Έτσι, στις αρχές του 1960 η γαλλική εταιρία Pechiney (μια από τις μεγαλύτερες παραγωγούς αλουμινίου παγκοσμίως στην εποχή που εξετάζουμε), στα πλαίσια της πολιτικής της αποκέντρωσης της παραγωγής, εκδηλώνει ενδιαφέρον για δημιουργία βιομηχανικής μονάδας στον ελλάδικό χώρο, όπου η ενέργεια παραγωγής θα προσφερόταν σε χαμηλό κοστος2. Εκπρόσωποι της εταιρείας έρχονται στην Ελλάδα τον Φεβρουάριο 1960 και μετά από πολύμηνες εντατικές διαβουλεύσεις με στελέχη της τότε κυβέρνησης Καραμανλή και της Δ.Ε.Η υπογράφεται σύμβαση μεταξύ των αναδόχων (“Αλουμίνιον της Ελλάδος” - ΑτΕ) και του ελληνικού δημοσίου για την δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συγκροτήματος παραγωγής αλουμίνας και αλουμινίου3. Παράλληλα με τις διαπραγματεύσεις, την άνοιξη του 1960, οι τεχνικοί της Pechiney ξεκινούν έρευνες για την επιλογή του τόπου εγκατάστασης του εργοστασίου, στην βάση πολλαπλών κριτηρίων. Κύρια ζητούμενα θεωρούνται η εγγύτητα με τη πρώτη ύλη βωξίτη και η πρόσβαση στη θάλασσα. Στη βάση 1 Δασκαλόπουλος Θ., “Ekistics : Reviews on the problems and science of human settlements: New Aluminium Settlement in Aspra Spitia”, 1963 , τόμος 16, τεύχος 94. 2 Καλαφάτη Ε., «Άσπρα σπίτια Βοιωτίας: ζητήματα σχεδιασμού μίας νέας πόλης», 2012. 3 Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce, Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη.

αυτών των κριτηρίων το ενδιαφέρον εστιάζεται στη βόρεια ακτή του Κορινθιακού. Έτσι, προς το τέλος του 1960 οριστικοποιείται η επιλογή του κόλπου της Αντίκυρας, όπου το παραθαλάσσιο μέτωπο επιτρέπει τη δυνατότητα εφοδιασμού και μεταφοράς υλικών, η χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού δεν εμποδίζει τις προβλεπόμενες εγκαταστάσεις, η έκταση είναι ικανή να καλύψει τις εγκαταστάσεις του εργοστασίου αλλά και εργατικού οικισμού, ενώ το υποθαλάσσιο ανάγλυφο αλλά και οι συχνοί δυτικοί άνεμοι ευνοούν την διάλυση και απόρριψη των εκλυόμενων αποβλήτων και καυσαερίων του εργοστασίου1. Η χαμηλή πληθυσμιακή και η οικιστική πυκνότητα της περιοχής, υποχρεώνει την εταιρεία να κατασκευάσει και να διαχειριστεί οικισμούς για την στέγαση του εργατικού δυναμικού. Η κοιλάδα του Μετοχίου, νοτιοανατολικά του κόλπου επιλέγεται λόγω τη έκτασης της να φιλοξενήσει τις εγκαταστάσεις του εργοστασίου, ενώ η βορινή κοιλάδα των Άσπρων Σπιτιών μπορεί να δεχθεί τη χωροθέτηση εργατικού οικισμού.

Ο μύχος του κόλπου των Άσπρων Σπιτιών πριν τη δημιουργία του οικισμού. Πηγή : Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη.

1 Καλαφάτη Ε. , «Άσπρα σπίτια Βοιωτίας: ζητήματα σχεδιασμού μίας νέας πόλης» , 2012.

.ΜΕΛΕΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΔΟΞΙΑΔΗ

ια τον σχεδιασμό των αναγκαίων οικιστικών επεμβάσεων η εταιρία απευθύνεται στο Γραφείο Δοξιάδη το οποίο είχε διεθνή φήμη στο ζήτημα μελέτης και κατασκευής μαζικής κατοικίας. Μετά από επισκέψεις και συζητήσεις των εκπροσώπων της Pechiney στο Γραφείο Δοξιάδη, το Φεβρουάριο του 1961, γίνεται η ανάθεση της εκπόνησης της «Προκαταρκτικής Μελέτης των οικισμών του Αλουμινίου της Ελλάδος»1 η οποία έχει ως στόχο «όχι μόνον να στεγάσει τους εργάτες της αλλά επίσης να ιδρύσει οικισμούς ικανούς να απαντήσουν σε όλες τις κοινωνικές, διοικητικές, οικονομικές και πολιτιστικές ανάγκες των κατοίκων τους»2. Το σύνολο της μελέτης περιλαμβάνει τρεις οικισμούς απαραίτητους για την λειτουργία του εργοστασίου: -Ο προσωρινός οικισμός (cité provisoire), βρίσκεται σε εγγύτητα με το εργοστάσιο και θα φιλοξενήσει το προσωπικό των εργοληπτικών εταιρειών που θα αναλάβουν την κατασκευή του. -Ο οικισμός υπηρεσίας (cité de service), χωροθετείται όσο το δυνατόν εγγύτερα στο εργοστάσιο στην απότομη πλαγιά του Αγιού Νικολάου, και φιλοξενεί τα ανώτερα ιεραρχικά μέλη του προσωπικού των οποίων οι απαιτούν την συνεχή παρακολούθηση της λειτουργίας και την άμεση παρέμβαση εαν αυτή απαιτηθεί. -Ο μόνιμος οικισμός (cité d’exploitation), στη κοιλάδα των Ασπρων Σπιτιών ,θα στεγάσει το προσωπικό του εργοστασίου. Ο οικισμός υπολογίζεται ότι φιλοξενεί 730 εργαζομένους σε αρχικό στάδιο και 1140 (25 μηχανικούς, 232 υπαλλήλους και 851 εργάτες) σε τελικό στάδιο. Η μελέτη περιλαμβάνει και προβλέψεις για τον προσδοκώμενο αριθμό εμπόρων και δημοσίων υπαλλήλων.

1 Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce,Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη. 2 ο.π

Ο οικισμος υπηρεσίας σε πρωτο στάδιο υπολογίζεται ότι θα φιλοξενεί 24 οικογένειες. Η εξέλιξη του εργοστασίου προβλέπεται να ακολουθήσει 5 στάδια επέκτασης. Τα οποία θα πρέπει να αφομοιωθούν και στο σχεδιάσμο και τις προοπτικές εξέλιξης του οικισμού των εργαζομενων1. Πιο συγκεκριμένα, το σχέδιο μέλετης του Γραφείου Δοξιάδη οργανώνεται και εκπόνειται σε 4 στάδια:

2.1_1ο στάδιο Η ανάλυση επικεντρώνεται στη γεωγραφική, τοπογραφική, οικονομική και κοινωνική μελέτη της περιοχής του οικισμού. Πιο συγκεκριμένα, το Γραφείο Δοξιάδη σε μια προσπάθεια να προσεγγίσει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του μελλοντικού οικισμού, χαρτογραφεί και αναλύει τον αριθμό ανέργων και ανειδίκευτων εργατών στις γειτονικές περιοχές αλλά και στον ελλαδικό χώρο. Έτσι συνάγεται το συμπέρασμα ότι οι μηχανικοί ,οι εξειδικευμένοι εργαζόμενοι στο βιομηχανικό αντικείμενο και οι ανειδίκευτοι εργάτες που θα συνέθεταν τον πληθυσμό της πόλης στην τελική φάση ανάπτυξης του εργοστασίου, θα

Χάρτης του ελλαδικού χώρου με το ποσοστό ανέργων ανά περιοχη το 1963 |Πηγή : Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce

1 Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce,Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη.

προέρχονταν από διαφορετικές περιοχές του ελλαδικού χώρου. Η πόλη δηλαδή θα έχει «μια πληθυσμιακή δομή παρόμοια με αυτή που υπάρχει σε ανάλογες πόλεις της χώρας»1. Υπολογίζονται επίσης οι τρείς κατηγορίες μισθού για τους εργαζόμενους της βιομηχανίας, με βάση τα οικονομικά κριτήρια της εποχής αλλά και δεδομένα από παρόμοιες βιομηχανικές μονάδες στον Ελλαδικό χώρο. Με βάση αυτές τις παραδοχές και προτού ο Δοξιάδης προχωρήσει στον πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, επιχειρεί να εκτιμήσει τον αριθμό των κατοίκων, να μελετήσει την τελική σύσταση του πληθυσμού λαμβάνοντας υπόψη τις διάφορες υπηρεσίες (διοικητικές, εμπορικές, οικονομικές, πολιτιστικές), να προσδιορίσει τον ρόλο του νέου οικισμού όχι μόνο σε σχέση με το εργοστάσιο αλλά επίσης ως στοιχείο του τοπικού και περιφερειακού οικιστικού δικτύου και σε συνάρτηση με τα παραπάνω να καθορίσει το πρόγραμμα σε ότι αφορά τους τύπους κατοικιών και τα κτίρια δημόσιας χρήσης (σχολεία, διοίκηση, κοινωνικά κέντρα, αναψυχή κλπ)2. Υπολογίζεται ότι «όταν η Πόλη θα παίξει έναν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη της περιοχής, θα μπορούσε κανείς να αναμένει έναν πληθυσμό 6.000-7.000 κατοίκων»3. Ο «ενεργός ρόλος» του νέου οικισμού σε σχέση με τη γύρω περιοχή, συνίσταται στη πιθανή εξέλιξη του ως συμπληρωματικό αστικό κέντρο και συγκοινωνιακό κόμβο του νομού. Λόγω του αναμενόμενου πληθυσμού η πόλη θα αποκτήσει υψηλές διοικητικές λειτουργίες, υπηρεσίες χωροφυλακής, σχολικές εγκαταστάσεις όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης, και υψηλού επιπέδου χώρους άθλησης. Από οικονομική άποψη, η οικιστική μονάδα θα εξελιχθεί σε κόμβο εμπορίου ενώ λόγω της γειτνίασης με το παραθαλάσσιο μέτωπο η πόλη θα αποκτήσει και τουριστικό χαρακτήρα.

1 Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce,Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη. 2 Καλαφάτη Ε. , «Άσπρα σπίτια Βοιωτίας: ζητήματα σχεδιασμού μίας νέας πόλης» , 2012. 3 ο.π.

Συμπερασματικά, το αρχικό στάδιο της μελέτης του οικισμού επιχειρεί να εκτιμήσει τα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά δεδομένα του νέου οικισμού και εκφράζει πλήρως το διεπιστημονικό στοιχειο της έρευνας του Δοξιάδη σχετικά με τη δημιουργία νέων οικιστικών οντοτήτων, στο οποίο έγινε αναφορά στο μέρος Α’. Μέσα βαση τα δεδομένα που προκύπτουν από το πρώτο στάδιο μελέτης, ο Δοξιάδης προχωρά στην πολεοδομική μελέτη του οικισμού εφαρμόζοντας για πρώτη φορά στην χώρα του τις αρχές της Οικιστικής.

2.2_2ο

στάδιο

Το Γραφείο Δοξιάδη μελετά την γενική διάταξη του οικιστικού συνόλου. Για τους δύο μόνιμους οικισμούς (Ασπρα Σπίτια και οικισμός υπηρεσίας Αγίου Νικολάου) η προμελέτη θα περιλαμβάνει γενικό πολεοδομικό σχέδιο σε κλίμακα 1/5.000, προσχέδια των τύπων κατοικιών, των διοικητικών κτιρίων και κτιρίων δημόσιας ωφέλειας, ενδεικτικά σχήματα των έργων υποδομής και, τέλος, προσεγγιστικές εκτιμήσεις κόστους όλων των έργων και των κατασκευών1. Σε ότι αφορά τον οικισμό του Αγίου Νικολάου, λόγω του μικρού μεγέθους του οικισμού, οι απαιτήσεις και η οργάνωση δεν υπερβαίνουν τα πλαίσια επίλυσης ενός τυπικού αρχιτεκτονικού προβλήματος.

Ο οικισμός των Άσπρων Σπιτιών αριστερά και οι εγκαταστάσεις του εργοστασίου στο δεξί άκρο σε απόσταση περίπου 5χλμ. Ενδιάμεσά τους, ο οικισμός υπηρεσίας του Αγίου Νικολάου . Πηγή: Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce.

1 Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce, Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη.

Δημιουργία κυττάρου της Οικιστικής. Το ζητούμενο του Δοξιάδη στο σχεδιασμό του οικισμού των Άσπρων Σπιτιών είναι η δημιουργία του αρχικού κυτταρου το οποίο, στα πρότυπα της θεωρίας της οικιστικής που αναφέρθηκε στο μέρος Α’, θα αποτελέσει στοιχείο του μελλοντικού δυναμικού οικισμού. Το κύτταρο οργανώνεται με βάση δυο κύριους οδικούς άξονες μεγάλου πλάτους. Ο πρώτος, στη κατευθυνση Βορρά-Νότου, επιτρέπει τη σύνδεση του οικισμού με το κοντινό Δίστομο και καταλήγει στη παραλία. Ο δευτερος οδικός άξονας είναι παράλληλος στην ακτή και συνδέει τον οικισμοό με την Αντίκυρα και το εργoστάσιο. Το σχημα του οικιστικού κυττάρου διαμορφώνεται έτσι ως ένα αντεστραμένο L.

Το σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη για τον οικισμό Άσπρων Σπιτιών. Πηγή : Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce

Στα πλαίσια της θεωρίας του κυττάρου της Δυνάπολης, το κύτταρο των Ασπρων Σπιτιών αποτελείται από 4 επιμέρους τομείς, δύο κατά μήκος του παραλιακού μετώπου και άλλους δύο στο στενότερο σημείο της κοιλάδας.

Οι τέσσερεις τομείς του οικισμού και οι δύο

κύριοι οδικοί άξονες που οργανώνουν τη διάταξη τους.

Σύμφωνα με τη θεωρία της οικιστικής, η οικιστική μονάδα των Άσπρων Σπιτιών προβλέπεται να εξελιχθεί και να αναπτυχθεί κατά έναν γραμμικό άξονα και συγκεκριμένα τον άξονα ΒορράΝότου, χωρίς πύκνωση των τομέων ή αλλοίωση του χαρακτήρα τους.

Γραμμική εξέλιξη Δυνάπολης και ο οικισμός των Άσπρων Σπιτιών

Το παραλιακό μέτωπο του οικισμού το 1963. Πηγή “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1965), σ.57

Στη συμβολή των δύο σκελών του L δημιουργήθηκε το εμπορικό και κοινωνικό κέντρο και παρακάτω το διοικητικό κέντρο σαν έξοδος προς τη θάλασσα, όπου και διατηρήθηκε μια ζώνη κατά μήκος της ακτής για ψυχαγωγικές και τουριστικές εγκαταστάσεις. Οι υπόλοιποι τομείς έχουν χαρακτήρα κατοίκησης1.

1 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική, τεύχος 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ. 57

Ακόμη, ο Δοξιάδης επιλεγεί να τοποθετήσει στον πυρήνα κάθε μονάδας από μια δημόσια χρήση (εκπαίδευση, αθλητικές εγκαταστάσεις, δομές πολιτισμού, παιδικές χαρές) προκειμένου να δημιουργήσει έναν άξονα που θα ενοποιεί τα φαινομενικά ανεξάρτητα τμήματα του οικισμού και θα είναι σε θέση να βοηθήσει την αμφίδρομη κίνηση μεταξύ αυτών από τους κατοίκους του οικισμού.

Χάρτες από Doxiadis Associates, “Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce”

Οργάνωση τομέων και δημοσίου χώρου Η διαμορφωση εσωτερικά των ορίων των τομέων του οικιστικού κυττάρου βασίζεται στη θεωρία των ανθρώπινων κοινοτήτων που είχε ήδη αναπτυξει ο Δοξιάδης στα πλαίσια της Οικιστικής. Πιο συγκεκριμένα, καθένας από τους 4 τομείς του οικισμού διαμορφώνεται σε σχήμα και έκταση ανάλογα με το αναγλυφο του εδάφους και τις οδικές αρτηρίες. Παράλληλα, προκειμένου οι νέοι τομείς να λειτουργήσουν ως βασικά στατικά στοιχεία μιας δυναμικής πόλης, εξασφαλίζεται η απομόνωση τους από τη διερχομένη κυκλοφοριακή κίνηση. «Κάθε μια από τις τέσσερεις γειτονιές περιβάλλεται από τους μεγάλους περιφερειακούς αυτοκινητόδρομους οι οποίοι εισχωρούν σε επίλεκτα μόνο σημεία μέσω αδιέξοδων δρόμων για να πλησιάσουν τα αυτοκίνητα στα σπίτια και τις ειδικές λειτουργίες χωρίς να διασχίσουν τη κοινότητα»1. Ακόμα, κατά μήκος των ορίων του εκάστοτε τομέα τοποθετούνται λειτουργίες με ιδιότητες απομόνωσης από εξωτερικές επιρροές (πχ σχολεία , αθλητικοί χώροι, πάρκα) που δημιουργούν μία ζώνη μετάβασης και προστασίας της περιοχής των κατοικιών. Καθεμιά από τις κατοικίες διαθέτει το δικό της οικόπεδο, ενώ το δίκτυο πεζοδρόμων εσωτερικά του τομέα δίνει πρόσβαση σε αυτές. Στο σχεδιασμό των επιμέρους τομέων του βιομηχανικού οικισμού των Άσπρων Σπιτιών κυριαρχεί η ανθρώπινη κλίμακα τόσο στο δομημένο περιβάλλον, όσο και στους ενδιάμεσους δημόσιους χώρους. Ο Δοξιάδης εφαρμόζει στη πράξη τη θεωρία της οργάνωσης των σύγχρονων πόλεων με τη κλίμακα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, οι οποίες ήταν «μικρές ως προς το μέγεθος τους, ανθρώπινες ως προς την υφή τους και περισσότερο λειτουργικές , παρά μνημειακές ως προς τη δομή τους»2.

1 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.57 2 Δοξιάδης Κ., «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη» , Αρχιτεκτονική , τεύχος 46/ Ιούλιος –Αύγουστος 1964 , σελ.46-59

Ενδεικτική οργάνωση τομέα

Η κάθε γειτονιά και το κέντρο μελετήθηκαν σε λεπτομέρεια δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή «στο αίσθημα του χώρου που θα έχει ο πεζός περπατώντας από τους μικρούς πεζοδρόμους και τις μικρές πλατείες προς τους κεντρικότερους δρόμους, τις κεντρικές πλατείες κλπ»1. Σκοπός του Γραφείου Δοξιάδη είναι η επίτευξη μιας αλληλουχίας χώρων, όπου «η κλίμακα, η μορφή και ο χαρακτήρας θα ακολουθούσαν την ιεραρχία της σπουδαιότητας των γεγονότων της καθημερινής ζωής»2. Για παράδειγμα, στη διαδρομή από τη κεντρική πλατεία προς το σπίτι, η διαδοχή των χώρων θα πρέπει να εναλλάσσεται από τη μεγάλη κλίμακα του κέντρου, στη μικρότερη κλίμακα της γειτονίας. Στα πλαίσια της μελέτης αυτής, «κάθε δρομάκι και πλατειούλα μελετήθηκε ξεχωριστά με σχέδια και τρισδιάστατες μακέτες, μαζί με τις προσόψεις κτηρίων που θα αποτελούσαν το κύριο περίγραμμα του χώρου3». Η ιεραρχική διαμόρφωση των δημοσίων χώρων και των αξόνων κίνησης καθώς και η κυριαρχία των ανθρώπινων διαστάσεων καθιστούν τον κάτοικο των Άσπρων Σπιτιών κυρίαρχο της πόλης του, καθώς μπορεί να τη διασχίσει από τη περιφέρεια μέχρι το κέντρο το πολύ σε δέκα λεπτά, ενώ ο κεντρικός χώρος της αγοράς είναι άμεσα προσιτός από κάθε γειτονιά και οργανωμένος με βάση τα πρότυπα της αρχαίας ελληνικής πόλης.

1 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.57 2 ο.π. 3 ο.π

Εικόνες από το δημόσιο χώρο των τομέων κατοίκησης λίγο μετά τη κατασκευή των πρώτων κτηρίων |Πηγή : Doxiadis Associates, “Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce”

Mακέτα του γραφείου Δοξιάδη για τον οικισμό των Άσπρων Σπιτιών. |Πηγή : Doxiadis Associates, “Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce”

Δημόσιοι χώροι εσωτερικά των τομέων το 1965

...και σήμερα

Οργάνωση οικοπέδων Όσον αφορά τα κελύφη του νέου οικιστικού κυττάρου, το Γραφείο Δοξιάδη απορρίπτει εξαρχής την ιδέα ενός τυπικού «βιομηχανικού οικισμού με ομοιόμορφες πολυκατοικίες στις οποίες οι ένοικοι θα αισθάνονταν σαν φυγάδες ή πρόσφυγες και η διαβίωση δε θα ήταν παρά προέκταση της δουλειάς στο μηχανικό περιβάλλον του νέου εργοστασίου»1. Αντίθετα, οι τομείς κατοίκησης διαιρούνται σε μικρά οικόπεδα με αυτόνομες μονώροφες ή διώροφες κατοικίες. Στόχος του σχεδιασμού είναι, σύμφωνα με τις δημοσιεύεις του Γραφείου Δοξιάδη , η δημιουργία μιας ελληνικής πόλης όπου οι άνθρωποι θα μπορούσαν εύκολα να αναγνωρίσουν «όλες τις πολιτιστικές αξίες με τις οποίες ανατράφηκαν και τις οποίες θα πρέπει να διατηρήσουμε σαν την πιο πολύτιμη κληρονομιά που έχουμε»2. Τα συγκεκριμένα οικόπεδα τοποθετούνται σε σειρά δημιουργώντας μικρά σύνολα και η πρόσβαση σε αυτά γίνεται μέσω του δικτύου πεζοδρόμων. Εκατέρωθεν του πεζοδρόμου τοποθετούνται οι αυλές εισόδου στις μονοκατοικίες, οι οποίες οροθετούνται με χαμηλό κιγκλίδωμα περιμετρικά. Οι αυλές αυτές αποτελούν έναν ενδιάμεσο και μεταβατικό χώρο μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού στοιχείου, ή στη συγκεκριμένη περίπτωση μεταξύ πεζοδρόμου και κατοικίας. Οι ίδιες, αν και αποτελούν ιδιωτικό υπαίθριο χώρο της εκάστοτε κατοικίας, έχουν άμεση οπτική επαφή με το πεζόδρομο και τη γειτονιά και επιχειρούν βάση σχεδιασμού την επικοινωνία μεταξύ περαστικών ή γειτόνων. Ακολουθούν οι μονάδες κατοικίας και τέλος οι ιδιωτικές αυλές οι οποίες απομονώνονται από τους γειτονικούς δημόσιους ή ιδιωτικούς δημόσιους χώρους και οροθετούνται περιμετρικά με ψηλούς πετρόκτιστους τοίχους.

1 Simeon, Andreas. “Aspra Spitia. A feeling of tradition in a modern community plan concept”. DA Review, 1 Απριλίου 1965, σ.8-11 2 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.57

Επεξεργασία σε φωτογραφία μακέτας από γραφείο Δοξιάδη( “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 Οκτώβριος 1965, σ.57.)

Η διαμόρφωση μικρών δημόσιων πλατωμάτων εσωτερικά του τομέα, το συνεκτικό πλέγμα πεζοδρόμων καθώς και η αλληλουχία των ιδιωτικών αυλών που εφάπτονται σε αυτό, διαμορφώνουν μια αόρατη γεωμετρία που φέρνει τη τάξη και τη συνοχή μεταξύ των κατοικιών του τομέα. Έτσι, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την ανάπτυξη των κοινωνικών συναναστροφών και τη μεγιστοποίηση των ανθρωπίνων επαφών στα πλαίσια της αναβίωσης της ανθρώπινης κοινότητας. Παράλληλα, η επιδιωκόμενη κοινωνική συνοχή στο δίκτυο δημοσίων χώρων, δε καταργεί την ατομικότητα και τον πιο εσωστρεφή χαρακτήρα στη ζώνη των εσωτερικών ιδιωτικών αυλών.

Οργάνωση πεζοδρόμων και αυλών εισόδου εσωτερικά των τομέων κατοίκησης

2.3_3ο και 4ο στάδιο μελέτης Σχεδιασμός κατοικιών Για τις κατοικίες υποβάλλονται αρχικά 12 σχέδια τύπων κατοικιών που απαντούν σε τρείς κατηγορίες κοινωνικής, εισοδηματικής και εργοστασιακής ιεραρχίας, οι οποίες προκύπτουν από τη κοινωνική και οικονομική ανάλυση του πρώτου σταδίου της μελέτης. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τους μηχανικούς και τα διοικητικά στελέχη του εργοστασίου, τους υψηλόβαθμους δημόσιους υπάλληλους και δημοτικούς άρχοντες, όπως ο ειρηνοδίκης και ο δήμαρχος, τους διευθυντές υποκαταστημάτων τραπεζών, ξενοδοχείων κλπ., γιατρούς, δικηγόρους, καθηγητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και μεγαλέμπορους. Στην δεύτερη κατηγορία εντάσσονται οι εργοδηγοί και οι υπάλληλοι του εργοστασίου, μεσαία και κατώτερα στελέχη του δημοσίου, ορισμένοι βιοτέχνες, έμποροι και επαγγελματίες, ενώ στην τρίτη κατηγορία τέλος, συμπεριλαμβάνονται οι εργάτες του εργοστασίου, οι χαμηλόβαθμοι δημόσιοι υπάλληλοι, το υπαλληλικό προσωπικό των καταστημάτων, εστιατορίων, ξενοδοχείων κλπ.1

Μισθός και ετήσια έσοδα άνα κατηγορία εργαζομένων-κατοίκων Πηγή :Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce

1 Καλαφάτη Ε., «Άσπρα σπίτια Βοιωτίας: ζητήματα σχεδιασμού μίας νέας πόλης», 2012.

Διαφορετικές κατόψεις (από προσωπική καταγραφή )και φωτογραφίες από τύπους κατοικιών (Αρχείο Κωνσταντίνου 88 Α. Δοξιάδη, © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη)

Η κατηγοριοποίηση αυτή μεταφράζεται στη διαφοροποίησή των κατοικιών ως προς την θέση τους μέσα στον οικισμό, το μέγεθός τους και το κόστος τους. Όταν κάποιος εργαζόμενος ανελίσσεται στον εργασιακό τομέα, θα δικαιούνται και κατοικία ανώτερης κατηγορίας στον οικισμό. Ωστόσο, ο Δοξιάδης στα πλαίσια της θεωρίας του ότι «ο άνθρωπος όπως και τα ζώα νιώθει μεγαλύτερη ασφάλεια σε έναν χώρο που του ανήκει», προτείνει τη δυνατότητα ιδιοκτησίας κατοικίας του οικισμού από εργαζόμενο, εάν ο τελευταίος καταβάλλει ετησίως το 20% του εισοδήματος του και εξοφλήσει σε περίπου 15 χρόνια την αξία της κατοικίας.1 Η επιδιωκόμενη τυποποίηση στο σχεδιασμό θα δημιουργήσει ένα ομοιογενές περιβάλλον που θα συμβάλλει ως στοιχείο συνοχής στη διαμόρφωση της κοινότητας. Ωστόσο, κύρια επιδίωξη του Γραφείου Δοξιάδη, είναι να επιτευχθεί η παράλληλη ανάπτυξη της ατομικής έκφρασης των κατοίκων μέσα από τη σύνθεση των τυποποιημένων στοιχείων, χωρίς «πρόχειρες απομιμήσεις, ευτελείς γραφικότητες και αναχρονιστικούς συναισθηματισμούς στο σχεδιασμό που οδηγούν σε αισθηματικό χάος και αναρχία»2. Γι’ αυτό το λόγο το Γραφείο Δοξιάδη καταλήγει σε ένα «απλό, ξεκάθαρο και δυνατό σχέδιο» όπου η επανάληψη των απλών μονάδων, η σύνθεση τους και η δημιουργία συνόλων θα δημιουργούσε τον επιδιωκόμενο οπτικό πλούτο και θα παρείχε ευχέρεια δημιουργίας των ατομικών χαρακτηριστικών. Κάθε ένα τυπικό σχέδιο μπορούσε να κατασκευασθεί κατά στάδια και συνεπώς στις 12 αρχικές μονάδες προστέθηκαν οι τύποι των ενδιάμεσων φάσεων της κατασκευής, ανεβάζοντας έτσι το σύνολο των τύπων κατοικιών σε περισσότερα από 25. Η ποικιλία αυξήθηκε περισσότερο με την ειδική προσαρμογή των βασικών μονάδων στις απαιτήσεις του προσανατολισμού, των γωνιακών οικοπέδων κλπ.3 1 Καλαφάτη Ε. , «Άσπρα σπίτια Βοιωτίας: ζητήματα σχεδιασμού μίας νέας πόλης» , 2012. 2 Simeon, Andreas. “Aspra Spitia. A feeling of tradition in a modern community plan concept”. DA Review, 1 Απριλίου 1965, σ.8-11. 3 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965, σ.57.

Αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί μόνο ένας τύπος σπιτιού σε κάθε σειρά κατοικιών για να είναι πιο δεμένη και πειθαρχημένη η δομή της κοινότητας, να απλουστευτεί η κατασκευή και να μειωθεί το κόστος. Παρ’ όλα αυτά, με «τη χρησιμοποίηση των παραπάνω μεταβλητών , τον συνδυασμό αριστερών και δεξιών εσοχών κλπ. δημιουργήθηκε σε κάθε σειρά ένα πλούσιο αλλά και ενοποιημένο σύνολο.»1

Σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη με τυπική σειρά κατοικιών. |Πηγή : Γραφείο Δοξιάδη ‘,Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53

Μετά τη δημιουργία των κελυφών κατοίκησης και τη δημιουργία των οικιστικών συνόλων κάθε γειτονιάς, η διαμόρφωση του δημόσιου χώρου θα έρθει και θα συνδέσει όλα τα υπάρχοντα στοιχεία, θα αποκαλύψει τη γεωμετρία που διέπει το σχεδιασμό και θα επιφέρει την ένταξη σε τρισδιάστατο επίπεδο. Έτσι, θα δημιουργηθεί ένας δυνατός, συνεκτικός και «πρωτόγονος» αρχιτεκτονικός ρυθμός κτηρίων και δημοσίου χώρου, που μέσω της λιτότητας του του θα δώσει την ευκαιρία στους κατοίκους να τον οικειοποιηθούν, να τον διαμορφώσουν ανάλογα με τις ανάγκες και τις προτιμήσεις τους και με μικρές προσθήκες να εκφραστούν ατομικά, σε αντίθεση «με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική όπου η ισορροπία της καταστρέφεται με τη προσθήκη και μιας μόνο τελείας»2. Ιδιαίτερη προσοχή επίσης δίνεται στην ένταξη των υφιστάμενων ελαιόδεντρων στο σχέδιο των ιδιωτικών αυλών αλλά και του δημοσίου χώρου. 1Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.57 2 Simeon, Andreas. “Aspra Spitia. A feeling of tradition in a modern community plan concept”. DA Review, 1 Απριλίου 1965, σ.8-11

Όσον αφορά την υφή των οικιστικών κελυφών του νέου οικισμού, χρησιμοποιούνται έγχρωμα φυσικά υλικά. Πιο συγκεκριμένα, τα υλικά του εξωτερικού φινιρίσματος των σπιτιών είναι πέτρα, τσιμέντο και ξύλο. Αποφεύγοντας την τυχαιότητα των χρωμάτων, το λευκό χρώμα δίνει λιτότητα, πλαστική καθαρότητα, ενώ τονίζει την υφή και το ανάγλυφο των όγκων. Επίσης, ο συνδυασμός του λευκού χρώματος με το φυσικό στοιχείο των ελαιόδεντρων δημιουργεί ένα «θαυμάσιο ελληνικό συνδυασμό»1.

Λεπτομέρεια όψης από τις βίλλες των υψηλόβαθμων στελεχών |Πηγή : Γραφείο Δοξιάδη ,’Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53

1 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική, τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.57

Η δημιουργία κοινού μορφολογικού χαρακτήρα στη κοινότητα και η τυποποίηση που επιδιώκει το Γραφείο Δοξιάδη απαντά στις βασικές αρχές της Οικιστικής που έχουν προαναφερθεί και αφορούν τα κελύφη του στατικού κυττάρου και τη μορφολογία τους : «Έχουμε ανάγκη από τάξη. Αυτό θα ανέβαζε και τη ποιότητα μέσα από την άμιλλα των κοινοτήτων, κάθε μια από τις οποίες θα είχε τον δικό της χαρακτήρα»1. Με το παράδειγμα των τομέων των Άσπρων Σπιτιών ο Δοξιάδης υλοποιεί τη παραπάνω θεωρία των κοινοτήτων με «τοπική τάξη μέσα σε μια χαώδη πόλη», η οποία, σε αντίθεση με τις κοινότητες με αταξία, θα εξασφαλίσει το ζητούμενο στοιχείο της συνοχής στην ανθρώπινη κοινότητα. Στό 4ο στάδιο και τελευταίο στάδιο μελέτης μελετάται το κόστος και γίνεται λεπτομερής ανάλυση της διαδικασίας κατασκευής του οικισμου.

Η “τοπική τάξη’’ των Άσπρων Σπιτιών το 1966 |Πηγή : αρχείο εκδόσεων της ‘‘Αλουμίνιον της Ελλάδος’’, http://dev.innews.gr/aluminium/

1 Δοξιάδης Κ. ‘’Oι εξομολογήσεις ενός εγκληματία ‘’,ekistics 1971 τόμος 32, τεύχος 191 , σελ.249-254

94 Πηγή : αρχείο εκδόσεων της ‘‘Αλουμίνιον της Ελλάδος’’, http://dev.innews.gr/aluminium/

. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Β’ ΜΕΡΟΥΣ

υμπερασματικά, η ποιότητα του χώρου, η ανθρώπινη κλίμακα, η υφή και γενικότερα ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας στο σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη εναρμονίζεται με τον ελληνικό τρόπο διαβίωσης αλλά και το σύγχρονο τρόπο αστικής ζωής. Η δημιουργία του νέου οικισμού ακολουθεί ένα μοντέρνο σχέδιο συγκρότησης της κοινότητας που αφομοιώνει στη δομή του τη σύγχρονη τεχνολογία και τεχνογνωσία στη κατασκευή, το οποίο ωστόσο ριζώνεται στη τοπικότητα και ενσωματώνει τις παραδοσιακές αξίες της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Εδώ, διαφαίνεται στη πράξη η τάση του Δοξιάδη να μείνει ως ένα βαθμό πιστός στις αξίες του Μοντέρνου κινήματος, ωστόσο να διαφοροποιηθεί αισθητά όσον αφορά τη κλίμακα των κελυφών και των δικτύων κίνησης, τη κυριαρχία του ανθρώπου έναντι των άλλων στοιχείων της πόλης και την ενσωμάτωση του τοπικού στοιχείου στο σχεδιασμό. «Τα Άσπρα Σπίτια δεν είναι απλώς ένας οικισμός για εργάτες που ζουν καλύτερα ή χειρότερα τη ζωή τους και τις κοινωνικές σχέσεις της εργασίας τους. Τα Άσπρα Σπίτια είναι η παραδειγματική υλοποίηση της μονάδας της σύγχρονης πόλης, όπως την αναζητούσε ο Δοξιάδης από τη δεκαετία του 1930 ως τη δεκαετία του 1960 και του 1970. Είναι η “Πριήνη” της σύγχρονης Ελλάδας και ένα είδος σύνοψης της πρωτοκαθεδρίας του δικού του ελληνικού μοντέλου στη παγκόσμια πολεοδομία και αρχιτεκτονική. Και ταυτοχρόνως είναι η χτισμένη υλοποίηση μιας κριτικής μετεξέλιξης των αρχών της λειτουργικής πόλης του 4ου CIAM και της Χάρτας των Αθηνών, που προωθούσε ο Δοξιάδης την ίδια ακριβώς εποχή».1 1 Τουρνικιώτης Π. , Η αρχαία και η μοντέρνα πόλη στο έργο του Δοξιάδη ‘’ , 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εταιρείας Ιστορίας της Πόλης και Πολεοδομίας : Η Πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1949 έως το 1974, Βόλος 2000, σελ. 96

Το οικιστικό κύτταρο των Άσπρων Σπιτιών εκφράζει στη πράξη τον συνδυασμό των στοιχείων που αποτέλεσαν σύμφωνα με τη θεωρία του Δοξιάδη τα βασικά συστατικά στη κατεύθυνση των νέων πόλεων: -Τις αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές αξίες στην οργάνωση των αρχαίων ελληνικών πόλεων, (όπως είναι η ανθρώπινη κλίμακα, το οργανωμένο κέντρο του οικισμού, η επίτευξη του μέγιστου αριθμού ανθρώπινων επαφών, τα λειτουργικά δίκτυα) -Το μοντέρνο σύστημα οργάνωσης των πόλεων, με εμφανείς ωστόσο τις διαφοροποιήσεις του Δοξιάδη ως προς την οργάνωση των δικτύων και τη κυριαρχία του ανθρώπινου στοιχείου. -Το σύστημα σχεδιασμού της Οικιστικής, με την εφαρμογή στη πράξη ενός κυττάρου της Δυνάπολης το οποίο εξελίσσεται κατ’ άξονα και συντίθεται από 4 επιμέρους τομείς με χαμηλή κλίμακα και με λειτουργική οργάνωση δικτύων πεζοδρόμων για τη κίνηση εσωτερικά τους. Τα κτηριακά κελύφη συντίθενται ως σύνολα τυποποιημένων στοιχείων ενώ οι αξίες της οργάνωσης του δημοσίου χώρου και της γειτονιάς ευνοούν της αναβίωση των κοινωνικών επαφών και της ανθρώπινης διαβίωσης. Οι 4 ανθρώπινες κοινότητες που δημιουργούνται μπορούν στο μέλλον να επαναληφθούν όσες φορές χρειάζεται για να αναπτυχθεί η σύγχρονη πόλη. - Το στοιχείο της τοπικότητας, όπου η διαμόρφωση σύγχρονων οικιστικών μονάδων και δικτύων μεγάλης έκτασης, δε καταργεί τις αξίες της ελληνικής αρχιτεκτονικής, την ανθρώπινη έκφραση, εξέλιξη και συναναστροφή . Όπως αναφέρει και η δημοσίευση του Γραφείου Δοξιάδη, «η πόλη των Άσπρων Σπιτιών θα δημιουργεί το συναίσθημα των ελληνικών πόλεων του παρελθόντος, όπου η συνοχή δε καταργεί την ατομικότητα και η απομόνωση στις εσωτερικές αυλές δεν έρχεται σε σύγκρουση με τη κοινωνική συναναστροφή στους δρόμους ή στις πλατείες, ενώ η φυσική κλίμακα και η διαμόρφωση εκφράζουν την ιεράρχηση των αξιών της αστικής διαβίωσης»1. 1 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.57

http://mapio.net/pic/p-2433402/

Πηγή : www.distomo.gr

.ΕΡΕΥΝΑ

ΣΤΑ ΑΣΠΡΑ ΣΠΙΤΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

.ΕΞΕΛΙΞΗ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

οικισμός των Άσπρων Σπιτιών αποτελεί μέχρι και σήμερα ιδιωτική ιδιοκτησία του εργοστασίου και της εταιρίας “Αλουμίνιον της Ελλάδος”. Το 2005 η ιδιοκτήτρια εταιρία γίνεται μέλος του Ομίλου Μυτηληναίος και παραμένει μέχρι και σήμερα σημαντική μονάδα παραγωγής και εμπορίας αλουμίνας και αλουμινίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο οικισμός συνεχίζει να λειτουργεί ως εργατική κοινότητα αποκλειστικά για της ανάγκες της παρακείμενης βιομηχανικής μονάδας. Οι κοινωνικοοικονομικές προβλέψεις του Γραφείου Δοξιάδη επαληθεύτηκαν ως ένα σημείο, καθώς η ανανέωση του πληθυσμού είναι συνεχής. Τα χρόνια της ακμής του εργοστασίου ο πληθυσμός είχε αγγίξει τους 5000 κατοίκους, ενώ τα Άσπρα Σπίτια αριθμούν σήμερα περίπου 3000 κατοίκους, στη συντριπτική τους πλειοψηφία εργάτες του εργοστασίου με τις οικογένειές τους. Μικρό κομμάτι του μόνιμου πληθυσμού αποτελούν κάποιοι δημόσιοι υπάλληλοι, οι διδάσκοντες στις σχολικές μονάδες του χωριού, καθώς και ορισμένοι έμποροι. Οι κάτοικοι προέρχονται ως επί το πλείστον από γειτονικές περιοχές της Βοιωτίας, αλλά και διαφορετικές περιοχές του ελλαδικού χώρου. Ωστόσο, παρά τη πρόβλεψη του Δοξιάδη, η δυνατότητα μόνιμης εγκατάστασης και ιδιοκτησίας κατοικίας από εργαζόμενους δε παραχωρήθηκε ποτέ από το εργοστάσιο. Οι εργαζόμενοι δικαιούνται στέγαση στον οικισμό για όσο χρονικό διάστημα εργάζονται στη βιομηχανία. Μετά την αποχώρηση ή συνταξιοδότηση τους οφείλουν να εγκαταλείψουν τον οικισμό. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, η εταιρία επιτρέπει την ενοικίαση κατοικιών του οικισμού σε συνταξιούχους εφόσον οι ίδιοι επιθυμούν να συνεχίσουν τη διαμονή τους στα Άσπρα Σπίτια. Όσον αφορά τη πολεοδομική οργάνωση του οικισμού, οι αρχές σχεδιασμού του Γραφείου Δοξιάδη έχουν τηρηθεί σε μεγάλο βαθμό. Η οργάνωση του οικιστικού κυττάρου διαρθρώνεται μεσώ των δύο κύριων οδικών αξόνων και των 4 τομέων. Λόγω των αυξανομένων αναγκών στέγασης του εργατικού

100

προσωπικού πραγματοποιήθηκαν επεκτάσεις και προσθήκες κελυφών κατοίκησης. Ωστόσο η επέκταση των Άσπρων Σπιτιών ακολούθησε την αρχή της κατ’ άξονα εξέλιξης του δυναμικού οικισμού που προέβλεπε το σχέδιο αλλά και η θεωρία του Δοξιάδη. Έτσι, ο χαρακτήρας και η λειτουργία των 4 κοινοτήτων -τομέων δεν αλλοιώθηκε, εκτός από τη περίπτωση του κεντρικού εμπορικού τομέα για τον οποίο θα γίνει αναφορά στη συνέχεια. Το δίκτυο μετακίνησης συνεχίζει να βασίζεται στα δίκτυα μικρής κλίμακας πεζοδρόμων και στο περιορισμό της κίνησης του αυτοκινήτου εσωτερικά των τομέων. Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις τα όρια του πεζοδρόμου παραβιάζονται και τα δημόσια πλατώματα των πεζών χρησιμοποιούνται ως χώροι στάθμευσης. Λόγω της αυστηρής νομοθεσίας, οι επεμβάσεις στους δημόσιους χώρους των κοινοτήτων καθώς και στα κελύφη των κατοικιών είναι λιγοστές. Η κλίμακα συνεχίζει να ακολουθεί πιστά την ανθρώπινη διάσταση ενώ οι ιδιωτικοί χώροι κατοικιών έχουν διατηρήσει τη μορφή και τη βασική διάταξη του σχεδιασμού του 1963. Η σημερινή χρήση των χώρων αυτών καθώς και η οικειοποίηση τους θα αποτελέσει αντικείμενο αναλυτικότερης ερευνάς στη συνέχεια. Ο οικισμός, παρά τις επεκτάσεις και τις τροποποιήσεις που έχει υποστεί φέρει ακόμα σε μεγάλο βαθμό το αποτύπωμα του σχεδιασμού του Δοξιάδη στη μορφή του ,τις αρχές της δυναμικής κοινότητας της Οικιστικής, το πνεύμα της αρχαίας ελληνικής πόλης στη κλίμακα καθώς και τις αξίες της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Μπορεί η οργάνωση του να βασίστηκε σε μικρές κοινότητες, ωστόσο λειτούργησε ως σύγχρονη οικιστική μονάδα αφομοιώνοντας τις τεχνολογικές απαιτήσεις μιας σύγχρονης πόλης.

Πηγή : www.distomo.gr

101

Α’ ΦΑΣΗ (1963): Κατοικίες όλων των τύπων και βίλλες ανώτερων στελεχών, κτήριο κεντρικής αγοράς, εγκαταστάσεις αναψυχής στο παραλιακό μέτωπο, δημόσιοι χώροι, πεζόδρομοι και οδικές αρτηρίες σχεδιασμένες από το Γραφείο Δοξιάδη. Α’ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΦΑΣΗ(1969): Προκατασκευασμένες κατοικίες στο βόριο τομέα του οικισμού. Β’ ΦΑΣΗ(1972-75): Επεμβάσεις στο κεντρικό χώρο αγοράς και πλατείας: νέα συγκροτήματα κατοικιών, διαμόρφωση χώρου κεντρικής πλατείας, προσθήκες κτηρίων καταστημάτων, 12όροφη πολυκατοικία, Καθολικός ναός, γήπεδο στο βόριο τμήμα του οικισμού. Β’ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΦΑΣΗ: Συγκρότημα κατοικιών “Μετέωρα” τα οποία τέθηκαν προς πώληση το 2000. Γ’ ΦΑΣΗ (1979-83): Κτήρια δημόσιων υπηρεσιών, νηπιαγωγείο , νέα συγκροτήματα κατοικιών στο βόριο τμήμα -Κατεδάφιση των πολύ παλιών κατοικιών στις αρχές της 102 δεκαετίας του 1990.

εικ 8. Στα όρια του οικισμού τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται οικιστική δραστηριότητα.

103

. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΑΣΠΡΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ

ι σχεδιαστικές και αρχιτεκτονικές αρχές του Δοξιάδη εφαρμόστηκαν στη πράξη σε σημαντικό βαθμό όσον αφορά τα κελύφη και τον δημόσιο χώρο, ωστόσο ο ίδιος στα πλαίσια της μεταφοράς της θεωρίας της ιδανικού οικιστικού κυττάρου στη πράξη επιδίωξε με το σχέδιο του και την αναβίωση του θεσμού της ανθρώπινης κοινότητας. Όπως αναλύθηκε στο Α’ μέρος, ο ανθρώπινος παράγοντας κυριάρχησε στο σύνολο των αρχών της θεωρίας του Δοξιάδη. Η ιδανική πόλη δε μεριμνά μόνο για την ικανοποίηση των υλικών αναγκών του κατοίκου της σε κελύφη και δίκτυα, αλλά εξασφαλίζει μέσω της δομής της και την κοινωνική εξέλιξη του ανθρώπου, την ανάπτυξη των δυνατοτήτων του και την δημιουργία υγιών διαπροσωπικών σχέσεων. Με την παράλληλη ενεργοποίηση και σωστή εξέλιξή των 5 παραγόντων της (φύση-κελύφη-δίκτυαάνθρωπος-κοινωνία) η ιδανική πόλη της οικιστικής θα κατακτήσει και θα αφομοιώσει αρχικά το σύστημα αρχών της εντοπίας, μέσω του οποίου θα οδηγηθεί τελικά στην ευτοπία τόσο σε ατομικό όσο σε συλλογικό επίπεδο. Η παραπάνω ζητούμενη κοινωνική εξέλιξη και συνοχή της κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών, αποτέλεσε ιδιαίτερο ζητούμενο του σχεδιασμού, λόγω της ιδιαιτερότητας του βιομηχανικού οικισμού: oι κάτοικοι εκτός από τον οικισμό, συνυπάρχουν και στο ίδιο εργασιακό περιβάλλον, έχουν διαφορετική καταγωγή

104

και τρόπο ζωής, η κατοίκηση τους είναι προσωρινή ανάλογα με τη χρονική περίοδο εργασίας τους, η ανανέωση πληθυσμού είναι συνεχής, ενώ η κατοικία δεν αποτελεί ιδιοκτησία τους. Τα Άσπρα Σπίτια μπορεί να αποτελούν, όπως ειπώθηκε, μια πρωτότυπη εφαρμογή των σχεδιαστικών αρχών της Οικιστικής που αναλύονται στο A’ μέρος της εργασίας (επιρροές μοντερνισμού στη μέθοδο του Δοξιάδη, έρευνα Αρχαίων Ελληνικών πόλεων, αρχές σχεδιασμού και λειτουργίας Δυνάπολης). Τα κελύφη, ιδιωτικά και δημόσια και το πλέγμα των δημοσίων χώρων των Άσπρων Σπιτιών ακολούθησαν πιστά στο σχεδιασμό το παραπάνω σύστημα αρχών. Ωστόσο τίθεται το ερώτημα του κατά πόσο ανθρωποκεντρικές παράμετροι της θεωρίας (ανθρώπινη εξέλιξη στη Δυναμική πόλη, αναζήτηση εντοπίας) επιτεύχθηκαν μέσω των υλοποιημένων χώρων και εξασφάλισαν την επιδιωκόμενη αναβίωση της συνεκτικής “ανθρώπινης κοινότητας”. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό προσεγγίζεται μέσα από έρευνα πεδίου και συνεντεύξεις με σημερινούς, ή και πρώην κατοίκους των Άσπρων Σπιτιών, καθώς και με ιθύνοντες για τη διαχείριση των ζητημάτων του οικισμού. Η έρευνα επικεντρώνεται σε 4 σημεία που έχουν άμεση σχέση με τη κοινωνική ζωή και εξέλιξη του οικισμού:

. Την βιομηχανική μονάδα που κατέχει την ιδιοκτησία και τη διαχείριση του οικισμού ,καθώς και τις αρμοδιότητες της τοπικής αυτοδιοίκησης,

Β.

Την εκπαίδευση στις σχολικές μονάδες του βιομηχανικού οικισμού,

Γ. Την αγορά και τη λειτουργία της στο κέντρο του οικισμού, Δ. Τους κατοίκους, τον ανθρώπινο παράγοντα δηλαδή πάνω στο οποίο βασίστηκε ο σχεδιασμός.

Μέσα από την έρευνα και την ανάλυση των παραπάνω 5 παραγόντων επιδιώκεται μια προσέγγιση στη σημερινή κοινότητα των Άσπρων Σπιτιών και μια μελέτη στο κατά πόσο η επιδιωκόμενη από το σχεδιασμό ανθρώπινη και κοινωνική ανέλιξη έχει κατακτηθεί. 105

3.Α

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΡΧΗ: πολιτική διαχείρισης του οικισμού και αρμοδιότητες Όπως ήδη αναλύθηκε, ο πολεοδομικός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του Γραφείου Δοξιάδη εφάρμοσε στη πράξη το πλαίσιο των σχεδιαστικών αρχών με στόχο τη διαμόρφωση μια υγιούς συλλογικής ζωής. Ωστόσο, δεδομένου ότι ο οικισμός αποτελεί ιδιοκτησία του εργοστασίου και η διαβίωση των κατοίκων εξαρτάται από το εργασιακό περιβάλλον, αξίζει να γίνει αναφορά στη στάση της βιομηχανίας και των αρμοδίων υπηρεσιών της ως προς τη διαμόρφωση της ανθρώπινης κοινότητας, και πιο συγκεκριμένα ως προς δύο άξονες: • τη διαχείριση του δομημένου περιβάλλοντος, • τη διαμόρφωση της κοινωνικής ζωής στο παρελθόν αλλά και σήμερα.

Η βιομηχανική μονάδα της εταιρίας ‘‘Αλουμίνιον της Ελλάδος’’ σήμερα. Πηγή: www.alhellas.com

106

3.A.1 ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

_ Κατοικίες, δημόσιες εγκαταστάσεις, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπαίθριοι χώροι

Στα Άσπρα Σπίτια, ελλείψει τοπικής αυτοδιοίκησης, τον χειρισμό του μεγαλύτερου μέρους των ζητημάτων της κοινοτικής αρχής, έχει η Υπηρεσία Οικισμού, που ανήκει στις Διοικητικές υπηρεσίες του εργοστασίου. Στα πλαίσια της λειτουργίας της υπηρεσίας αυτής, πραγματοποιούνται οι αιτήσεις για τη παροχή κατοικίας από τους εργαζόμενους, καταγράφονται οι στεγαστικές ανάγκες και τα προβλήματα που αφορούν το σύνολο των εγκαταστάσεων, ενώ λαμβάνονται και οι αποφάσεις για τις επεκτάσεις του οικισμού και την αναθεώρηση του σχεδίου πόλεως. Πιο συγκεκριμένα, σήμερα η αρμόδια υπηρεσία παρέχει κατοικίες 4 τουλάχιστον δωματίων στους εργαζόμενους αορίστου χρόνου του εργοστασίου. Καλύπτονται επίσης οι ανάγκες στέγασης (αναλόγως διαθεσιμότητας) δημόσιων λειτουργών και ιατρών που δραστηριοποιούνται στον οικισμό Άσπρων Σπιτιών, ελεύθερων επαγγελματιών με το προσωπικό τους καθώς και εργολαβιών συνεργαζόμενων με το εργοστάσιο, κατόπιν σχετικών αιτήσεων. Με πρωτοβουλία του εργοστασίου και μετά από σχετικά αιτήματα, δόθηκε η δυνατότητα ενοικίασης κατοικίας στον οικισμό από συνταξιούχους του εργοστασίου. Τα τελευταία χρόνια και για όσο υπήρχε διαθεσιμότητα σπιτιών, υπήρξε και μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Πλέον με το δεδομένο της μικρής διαθεσιμότητας σπιτιών, η δυνατότητα αυτή έχει περιοριστεί πολύ. Σύμφωνα με τους κανονισμούς, καμία επέμβαση που να αλλοιώνει την πολεοδομική άδεια του σπιτιού ή την εμφάνισή του δεν επιτρέπεται. Οποιαδήποτε επέμβαση πρέπει να πάρει σχετική άδεια από την υπηρεσία οικισμού. Παράλληλα, παρέχονται δωρεάν υπηρεσίες για τη συντήρηση και επισκευή των σπιτιών, έτσι ώστε να καθίστανται λειτουργικά κατά την αρχική στέγαση του ενοίκου, ενώ στη συνέχεια παρέχεται μεριμνά και για την συντήρηση των δικτύων, (ηλεκτρολογικό, αποχετευτικό, υδραυλικό), μονώσεων και επισκευών 107

κουφωμάτων. Επίσης, η αρμόδια υπηρεσία αναλαμβάνει και τη συντήρηση πολλών εκ των δημοσίων χώρων που περιλαμβάνουν πεζόδρομους, δρόμους, χώρους πρασίνου, πλατείες. Ουσιαστικά, το γραφείο οικισμού χειρίζεται αρμοδιότητες παρόμοιές με αυτές μιας δημοτικής αρχής, ενώ σύμφωνα με πολλούς κατοίκους η λειτουργία του εξασφάλιζε ιδιαίτερα στο παρελθόν τη συνεχή αναβάθμιση των υποδομών και των κτηρίων, διατηρώντας το επίπεδο διαβίωσης υψηλό. Μετά τη πρώτη εξαγορά του εργοστασίου από δεύτερη εταιρία το 2003 και έπειτα τη δεύτερη εξαγορά του το 2005 από τον Όμιλο Μυτιληναίος, η εταιρία σύναψε συμβάσεις έργου με τον Δήμο Διστόμου και πληρώνει για την αποκομιδή των απορριμμάτων και τη συντήρηση του πρασίνου. Αρκετές αρμοδιότητες που αφορούν τη συντήρηση των σχολικών εγκαταστάσεων και τους κοινόχρηστους χώρους μεταφέρθηκαν στη δημοτική αρχή, ωστόσο σύμφωνα με το γραφείο του εργοστασίου που είναι αρμόδιο για τον οικισμό, «Η Δημοτική Αρχή μέχρι και σήμερα δεν έχει απαντήσει θετικά στο κάλεσμα μας να αναλάβει τις παραπάνω ευθύνες και διαχειρίζεται διαφορετικά τα ζητήματα του οικισμού σε σχέση με τους άλλους οικισμούς που έγκεινται στα όρια της».

Πηγή: dev.innews.gr/aluminium/elibrary/ebook.php?id=1745

108

3.A.2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ

_ Ανάπτυξη των τομέων αθλητισμού, πολιτισμού και συλλογικές δράσεις

Από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του, οι υπηρεσίες του εργοστασίου που ήταν αρμόδιες για τη λειτουργία του οικισμού αντιλήφθηκαν το κοινωνικό χάσμα και την ιδιαιτερότητα του βιομηχανικού οικισμού. Έτσι, μέσα από τη συνεχή μέριμνα και την οικονομική ενίσχυση για την ανάπτυξη του αθλητικού και πολιτισμικού τομέα, η ίδια η βιομηχανία επιδίωξε από νωρίς τη διαμόρφωση υγιούς κοινωνικού κλίματος. Σύμφωνα με τον προϊστάμενο του Γραφείου οικισμού, «τα Ασπρα Σπίτια αντιμετώπισαν αρκετά εμπόδια στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνοχής στα πρώτα χρόνια λειτουργίας. Ωστόσο, σήμερα η κοινωνία των Άσπρων Σπιτιών έχει αναπτύξει μια σημαντική, ανοιχτή και πλούσια επικοινωνία, ιδιαίτερα με την ευρύτερη περιοχή, αλλά και τη χώρα, που δύσκολα μπορεί να συναντήσει κανείς σε οποιαδήποτε άλλη κωμόπολη της Ελλάδας. Πλέον η «κοινωνική απομόνωση» είναι ακριβώς αυτό που δεν συμβαίνει εδώ». Η Αλουμίνιον της Ελλάδος από την ίδρυσή της εφάρμοσε μια σπάνια κοινωνική πολιτική και δημιούργησε υποδομές σύγχρονης πόλης με αθλητικές εγκαταστάσεις και χώρους πολιτισμού. «Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εγκαταστάσεις αθλητισμού διέθεταν προδιαγραφές ανώτερες από οποιεσδήποτε άλλες παρόμοιες υποδομές στον ελλαδικό χώρο. Ομοίως και στο χώρο της ψυχαγωγίας, αναφέρουμε ενδεικτικά το καλοκαιρινό κινηματογράφο και το χειμερινό εξακοσίων θέσεων». Παράλληλα, στον οικισμό συνεχίζουν τη δράση τους μέχρι και σήμερα αρκετοί αθλητικοί ή πολιτισμικοί σύλλογοι, με σημαντικότερο από αυτούς τη Λέσχη “Μεδεών” που ιδρύεται το 1965, σχεδόν ταυτόχρονα με την εγκατάσταση του προσωπικού στη νεόδµητη πολιτεία των Άσπρων Σπιτιών. Αποτελεί τη πρώτη µη συνδικαλιστική ένωση προσώπων, η οποία είχε ως στόχο την ανάπτυξη των αθλητικών δραστηριοτήτων, τη ψυχαγωγία και κατ’ επέκταση την εν γένει ηθική και πνευματική ανάπτυξη των µελών της µέσω ποικίλων καλλιτεχνικών, πνευματικών και 109

μορφωτικών εκδηλώσεων, πολιτιστικών συλλόγων, ομάδων τέχνης, εκδρομών, διαλέξεων και κινηματογραφικών προβολών. Η ίδρυση του συλλόγου έγινε με πρωτοβουλία του εργοστασίου και σε συνεργασία με τους κατοίκους του οικισμού, ενώ στεγάζεται και λειτουργεί ακόμα και σήμερα στις εγκαταστάσεις του οικισμού. Λίγα λόγια που έχουν καταγράψει τα µέλη της λέσχης, στην αρχή της ίδρυσής της είναι τα ακόλουθα: «Η μικρή µας πόλη ψάχνει να βρει τον εαυτό της. Δημιουργημένη ξαφνικά, από ανθρώπους που ήρθαν από τις τέσσερεις άκρες του ορίζοντα, δεν έχει ακόμα την συνοχή, την ενότητα που έχουν άλλες πόλεις και χωριά. Είναι άθροισμα μονάδων, µα δεν είναι ακόμα σύνολο. Κάποτε θα γίνει. Θ’ αποκτήσουμε µε τον καιρό ένα αίσθημα συγγενείας, ο καθένας προς τους άλλους. Θα αισθανθούμε, οι Ασπροσπιτιώτες, µε τον καιρό, πως έχουμε διαφορές από τους κατοίκους άλλων πόλεων, άλλων χωριών. Διαφορές στον τρόπο ζωής, στις συνήθειες… Κι αυτό θα µας δώσει συναίσθηση της οντότητας µας. Μα για ν’ αποκτήσουμε µα οντότητα δεν είναι αρκετή η βιολογική µας ύπαρξη. Χρειάζεται η πόλη µας ν’ αποκτήσει τον «πολιτισμό» της. Ν’αποκτήσει δηλαδή μια πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα. Η ύπαρξη του οικονομικών προϋποθέσεων δεν μπορεί παρά να διευκολύνει αυτές τις πολιτιστικές εκδηλώσεις. Θέλω µ’ αυτό να πω ότι το γεγονός πως όλοι οι κάτοικοι αυτής της πόλεως έχουν εξασφαλισμένο τον επιούσιό τους, ότι δεν έχουν το άγχος της αύριον, κάνει δυνατό ν’ απασχοληθούν και µε κάτι άλλο από τον αγώνα της επιβιώσεως. Πρέπει όλοι µας να καταλάβουμε ότι για να πάρουμε από τους άλλους πρέπει και µεις να δώσουμε κάτι. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια εντάσσεται και δικαιώνεται η ύπαρξη της Λέσχης «Μεδεών» 1.

Αξίζει να σημειωθεί ότι για τις παραπάνω δράσεις η κοινότητα διέθετε υποδομές που εξασφάλιζαν την αυτάρκειά της και μια πρωτόγνωρη ποιότητα ζωής στους κατοίκους της. Σύμφωνα με τον προϊστάμενο του οικισμού, «οι υποδομές αυτές συντηρούνται 1 Τάκης Λάππας: “Τα Άσπρα Σπίτια και η περιοχή τους”, περιοδικό ‘‘Εµβόλιµον’’, τεύχος 30 ,σελ.41

110

και επεκτείνονται, ενώ σύμφωνα με τη κοινωνική πολιτική της ιδιοκτήτριας εταιρίας, ο Όμιλος Μυτιλιναίος στηρίζει και ενισχύει οικονομικά τις πρωτοβουλίες των συλλόγων και άλλους κοινωφελείς φορείς». Ωστόσο όπως αναφέρουν οι κάτοικοι, λόγω του μειωμένου πλέον πληθυσμού η συμμετοχή των μελών έχει περιοριστεί σημαντικά σε σύγκριση με παλαιότερες εποχές. Η δραστηριοποίηση των κατοίκων και η ενασχόληση τους με τα παραπάνω δρώμενα σταδιακά διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ανθρωπίνων επαφών πέρα από το εργασιακό περιβάλλον και σύμφωνα με πολλούς κατοίκους ήταν ένας σημαντικός παράγοντας που έδωσε στον οικισμό έντονο κοινωνικό χαρακτήρα και πλούσια πολιτιστική και αθλητική δράση.

Άθλητικοί αγώνες στις εγκαταστάσεις του παραλιακού μετώπου Πηγή: http://dev.innews. gr/ aluminium/

111

_Εκδόσεις Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εκδόσεις (εφημερίδες, περιοδικά, πληροφοριακά δελτία και ενδοεργοστασιακά) αποτέλεσαν σημαντικό κομμάτι του πολιτιστικού τομέα του τόπου, ενώ σχεδόν όλες εκδόθηκαν με πρωτοβουλία του εργοστασίου. Η συγκρότηση της ύλης κάλυπτε κατά βάση, την πληροφόρηση του προσωπικού σε θέματα που αφορούσαν τη παραγωγή και τις νέες εξελίξεις στη βιομηχανία, καθώς και την ενημέρωση των κατοίκων της περιοχής σε γεγονότα κοινωνικού ενδιαφέροντος, αθλητικά νέα και δραστηριότητες των διαφόρων συλλόγων. Επίσης, δημοσιεύονταν προγράμματα κινηματογράφου και εκδηλώσεων και μικρές αγγελίες. Οι εκδόσεις που εξέδωσε το εργοστάσιο και κυρίως τα τεύχη των πρώτων ετών λειτουργίας του εργοστασίου θέτουν ξεκάθαρα το στόχο τους: «να δημιουργήσουν ένα σύνδεσμο ανάμεσα σε όλα τα μέλη της κάπως ιδιόρρυθμης κοινότητας που αποτελούμε σ αυτόν τον απόμερο αλλά τόσο όμορφο κόλπο των Άσπρων Σπιτιών, να τους κάνει γνωστά τα γεγονότα που συμβαίνουν εδώ, είτε αυτά είναι οικογενειακά, αθλητικά, επαγγελματικά, είτε είναι μορφωτικές εκδηλώσεις. Συνήθως σ’ ένα χωριό ή σέ μια μικρή πόλη υπάρχει παράδοση. Οι κάτοικοι γνωρίζονται από μικρά παιδιά από γενιά σε γενιά. Οι μεγαλύτεροι έχουν κοινές αναμνήσεις από την παιδική τους ηλικία. Μαζί εργάστηκαν, διασκέδασαν επάλαιψαν. Έτσι κλωστή-κλωστή πλέκεται ένα δίχτυ που αγκαλιάζει όλους τούς κατοίκους και τούς κάνει να νοιώθουν σαν στο σπίτι τους. Το περιοδικό επιθυμεί να συμβάλει ώστε χωρίς να περιμένουμε την επόμενη γενιά να δημιουργηθεί ανάμεσά μας το τόσο απαραίτητο στον άνθρωπο συναίσθημα ότι ανήκουμε σε μια κοινότητα. Το περιοδικό θα προσπαθήσει να διευκολύνει τον σύνδεσμο του νέου μας χωριού με τα γειτονικά, ώστε τα Άσπρα Σπίτια να ριζώσουν με τη σειρά τους στην περιοχή.» 1

112

1 Από το χαιρετισμό του γενικού διευθυντή της εταιρίας Paul Lugagne-Delpon, περιοδικό “al- Επιθεώρησις Revue”, Αλουµίνιον της Ελλάδος, Ιστορικό αρχείο εκδόσεων,http://dev.innews.gr/aluminium/ τευχος 1, σελ.3 , Μαϊος 1967.

Η επέκταση της Β φάσης του οικισμού, όπως παρουσιάστηκε στο περιοδικό ‘‘Άσπρη Πολιτεία’’ της κοινότητας. Πηγή :http://dev.innews.gr/aluminium/

Συνεπώς, το περιεχόμενο και η ύλη των εκδόσεων επιδιώκουν να λειτουργήσουν ως στοιχείο συνοχής στο ιδιόμορφο κοινωνικό περιβάλλον των Άσπρων Σπιτιών, αλλά και ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ των υπευθύνων του εργοστασίου και των εργαζομένων - κατοίκων του οικισμού. Μέσα από τις σελίδες ο γενικός διευθυντής της βιομηχανίας απευθύνεται στους εργαζομένους τονίζοντας ότι «το περιοδικό είναι δικό σας και δεν θα ζήσει παρά μονάχα όταν του δώσετε κάτι από τη ζωή σας». Έτσι, αρκετές φορές στην ύλη εντάσσονταν συνεντεύξεις και βιωματικές προσεγγίσεις των κατοίκων σε σχέση με το αντικείμενο εργασίας τους και τη ζωή τους στον οικισμό. Ακόμη, μέσα από τα άρθρα των εκδόσεων , οι υπεύθυνοι του εργοστασίου και του γραφείου που ήταν αρμόδιο για τα ζητήματα οικισμού ενημερώνουν τους κατοίκους για ζητήματα της διαβίωσης στον οικισμό, πιθανές βελτιώσεις και επεκτάσεις. 113

Σήμερα, συνεχίζει να εκδίδεται μικρότερος αριθμός εντύπων, και πιο συγκεκριμένα το διμηνιαίο περιοδικό με περιεχόμενα σχετικά με τη διαβίωση στον οικισμό και το πληροφοριακό δελτίο για τα εργασιακά ζητήματα και τις εξελίξεις στο χώρο της βιομηχανίας. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο πλαίσιο της ανάπτυξης του πολιτισμικού τομέα, αρκετοί σημαντικοί λογοτέχνες και άνθρωποι των γραμμάτων έχουν παρουσιάσει έργα τους στα Άσπρα Σπίτια, κυρίως μέσα από το εντευκτήριο του βραβευμένου από το Υπουργείο Πολιτισμού για τη συμβολή του στην Ελληνική λογοτεχνία, περιοδικού «Εμβόλιμον». Τέλος, οι αρμόδιες υπηρεσίες του οικισμού, δεδομένης της αρχιτεκτονικής αξίας του οικισμού, εστιάζουν πλέον στη διοργάνωση αρχιτεκτονικών ημερίδων και εργαστηρίων σε συνεργασία με εκπαιδευτικά ιδρύματα από όλη τη χώρα. Στα Άσπρα Σπίτια, μόνο τα τελευταία δύο χρόνια, έχουν γίνει τρία αρχιτεκτονικά εργαστήρια για το έργο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη με περισσότερους από εκατό μεταπτυχιακούς φοιτητές, ομιλίες και επισκέψεις εκατοντάδων φοιτητών αρχιτεκτονικής και καθηγητών με κυρίαρχο θέμα το έργο του Δοξιάδη και το αποτύπωμα του στα Άσπρα Σπίτια.

114

3.Β

Εκπαίδευση στις σχολικές μονάδες του βιομηχανικού οικισμού

αμβάνοντας υπ’ όψη ότι το στοιχείο της εκπαίδευσης φέρει σημαντικό αποτύπωμα της κοινωνικής πραγματικότητας, θα είχε ενδιαφέρον μια προσέγγιση στις ιδιαιτερότητες που τυχόν προκύπτουν στην εκπαιδευτική μέθοδο των σχολείων του οικισμού. Τα Άσπρα Σπίτια διαθέτουν Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο, εξυπηρετούν και τους μαθητές των μικρών γειτονικών οικισμών, ενώ όλες οι σχολικές εγκαταστάσεις είναι χωροθετημένες στο κέντρο του οικισμού, σύμφωνα με το σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη. Η συχνή ανανέωση του πληθυσμού και η διαφορετικότητα των κατοίκων ως προς τον τρόπο ζωής και τη καταγωγή στάθηκε ως ένα βαθμό εμπόδιο στη δημιουργία κοινωνικών δεσμών. Ωστόσο, όπως αναφέρει η διευθύντρια του δημοτικού σχολείου του οικισμού, «η διαφορετικότητα αυτή δεν είναι αισθητή από τα μικρά παιδιά. Ο οικισμός θεωρείται ιδανικός για τα παιδιά, κυρίως λόγω των παροχών αθλητισμού, του δικτύου των πεζοδρόμων, των χώρων πρασίνου και των αυλών, και έτσι τον οικειοποιούνται εύκολα και κοινωνικοποιούνται με ταχύτατους ρυθμούς». Η ίδια η τάση των μικρών παιδιών να μην αντιλαμβάνονται την ιδιομορφία του οικισμού και τη διαφορετικότητα των γονιών τους, αποτελεί μέχρι σήμερα μέσο δημιουργίας κοινωνικών δεσμών και ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής. Το μόνο ζήτημα που καλείται να αντιμετωπίσει η σχολική κοινότητα αφορά τη συντήρηση των εγκαταστάσεων, καθώς το κτήριο αποτελεί ιδιοκτησία του εργοστασίου, η εκπαιδευτική δραστηριότητα ωστόσο ανήκει στις αρμοδιότητες των σχετικών δημότικών φορέων, κάτι που δυσχεραίνει την ανάληψη της ευθύνης για τα θέματα της σχολικής κοινότητας.

115

Παλαιότερα, λόγω της άφιξης νέων ή της απομάκρυνσης εργαζομένων από το εργοστάσιο, υπήρξε αυξομείωση του αριθμού των μαθητών από τάξη σε τάξη. Οι περίοδοι προσλήψεων στο εργοστάσιο έφερναν συνεχώς προσθήκες μαθητών στις τάξεις και έθεταν συνεχώς νέα δεδομένα στη σχολική ζωή. «Σήμερα η ανανέωση πληθυσμού δεν είναι σημαντική. Στο δημοτικό σχολείο φοιτούν 136 παιδιά, ενώ όταν γονείς προσλαμβάνονται για σύντομο διάστημα με εργολαβία, αρκετά παιδιά έρχονται ή φεύγουν στη μέση της σχολικής χρονιάς. Ωστόσο, υπάρχουν γονείς που μεγάλωσαν στα Άσπρα Σπίτια, αποφάσισαν να ζήσουν εδώ και τώρα φοιτούν και τα παιδιά τους στο δημοτικό σχολείο του οικισμού». Ωστόσο, στις τάξεις του λυκείου, η ιδιομορφία του οικισμού γίνεται σαφώς πιο αντιληπτή. Οι νέοι δεν έχουν διεξόδους για αναψυχή και συχνά αποξενώνονται λόγω της διαφορετικής καταγωγής τους. Γι’αυτό το λόγο, το ίδιο το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Λυκείου των Άσπρων Σπιτιών, λόγω της ιδιαιτερότητας του βιομηχανικού οικισμού, λειτουργεί ως συνεκτικός κοινωνικός θεσμός και με τις δραστηριότητές του προάγει τον πολιτισμό και τον αθλητισμό της τοπικής κοινωνίας. Οι μαθητές οργανώνουν πολιτιστικές εκδηλώσεις και προγράμματα, ενώ συνεργάζονται και εκπονούν κάθε χρόνο διατομεακές εργασίες που αφορούν την ιστορία του οικισμού των Άσπρων Σπιτιών, καθώς και τη οικοδομική, κοινωνική, πολιτισμική και περιβαλλοντολογική του εξέλιξη. Όπως αναφέρουν οι ίδιοι περιγράφοντας τη μελέτη τους, «ο τρόπος εργασίας µας χαρακτηρίστηκε από την έννοια της βιωµατικότητας:

Οι σχολικές μονάδες στο κέντρο του οικισμού.

116

«εμείς οι μαθητές είμαστε την ίδια στιγμή µέλη της οικογένειας, της γειτονιάς ή του χωριού µας και παράλληλα διεξήγαμε έρευνα για τις συλλογικότητες, στις οποίες εντασσόμαστε. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η έρευνα της τοπικής ιστορίας και κοινωνίας έγινε και έρευνα του εαυτού µας» 1.

Συνοπτικά, η φιλική για τα παιδιά διάρθρωση των δημοσίων χωρών ως κομμάτι του σχεδιασμού του οικισμού συμβάλλει μέχρι και σήμερα στη διαμόρφωση κοινωνικής συνοχής. Σε αντίθεση με τις περισσότερες συλλογικές δραστηριότητες του οικισμού, οι εκπαιδευτικές λειτουργίες ιδιαίτερα στις χαμηλές βαθμίδες λειτουργούν χωρίς να δέχονται μεγάλη επιρροή από την ιδιομορφία του βιομηχανικού οικισμού και τη διαφορετικότητα των κατοίκων. Ίσως γι’ αυτό το λόγο και η σχολική κοινότητα λειτουργεί άρτια και εξελίσσεται σταδιακά, φτάνοντας σήμερα να εξυπηρετεί και τους γειτονικούς οικισμούς με τις εγκαταστάσεις και τη λειτουργία της.

Το δημοτικό σχολείο του οικισμού σήμερα.

1 Ερευνητική εργασία (project) “Το φανταστικό µας µουσείο”, Γενικό Λύκειο Άσπρων Σπιτιών, 2012.

117

118

Κατάστημα του οικισμού το 1970 | Πηγή :http://dev.innews.gr/aluminium/

3.Γ

ΑΓΟΡΑ_ Ιδιαιτερότητες στη δομή και τη λειτουργία της

ύμφωνα με το σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη, ο κεντρικός τομέας του οικισμού προορίζεται για το κέντρο εμπορίου, διοίκησης, αναψυχής, εκπαίδευσης και αθλητισμού. Βάση σχεδιασμού το κεντρικό αυτό τμήμα είναι προσιτό από κάθε επιμέρους γειτονιά του οικισμού και διαθέτει κτηριακές εγκαταστάσεις που αναπτύσσονται σε δύο επίπεδα. Το ψηλότερο βρίσκεται στο βόριο τμήμα του τομέα και έχει άμεση πρόσβαση από το κεντρικό δρόμο. Στο χαμηλότερο επίπεδο χωροθετείται το μεγαλύτερο μέρος των κτηριακών όγκων. Η ανάπτυξη της αγοράς σε δύο επίπεδα δίνει τη δυνατότητα δημιουργίας δημοσίου χώρου και εκτόνωσης στο δώμα του χαμηλού επιπέδου. Τα κτήρια διαθέτουν περιμετρικά ημιυπαίθριες στοές απ’ όπου γίνεται η πρόσβαση στα καταστήματα, ενώ όλα τα επιμέρους κτήρια του συνόλου του κεντρικού τομέα συνδέονται μέσα από πεζοδρομημένες πορείες ,στοές και γραμμικές φυτεύσεις.

119

Η οργάνωση του κεντρικού τομέα του οικισμού σύμφωνα με το σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη.

120

Σχέδια του Γραφείου Δοξιάδη για τις κτηριακές εγκαταστάσεις του εμπορικού κέντρου :αριθμός επιπέδων και στοές. Πηγή : Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce, Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη

Το σχέδιο του Γραφείου Δοξιάδη προβλέπει εκτεταμένο χώρο πρασίνου με τα κτίρια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, δημόσιες υπηρεσίες και αθλητικές εγκαταστάσεις στο ανατολικό τμήμα του τομέα. Στο πολεοδομικό σχέδιο σημειώνεται επακριβώς η θέση των κτιρίων δημοσίας ωφέλειας και γενικού ενδιαφέροντος, για τα περισσότερα από τα οποία υποβάλλονται προσχέδια: δημαρχείο με γραφεία οικονομικής εφορίας, «κοινωνικό κέντρο» διαλέξεων και πολλαπλών χρήσεων, βιβλιοθήκη, ορθόδοξη εκκλησία, κινηματογράφος θερινός και χειμερινός, εμπορικό κέντρο με καταστήματα τροφίμων, λιανικό εμπόριο, ξενοδοχείο, καφέ, εστιατόρια, ταχυδρομείο και υποκατάστημα τραπέζης στο ισόγειο και γραφεία στον όροφο, συγκρότημα σταθμών χωροφυλακής και πυροσβεστικής υπηρεσίας, και Ειρηνοδικείο.

Το κέντρο του οικισμού στην αρχική του μορφή. Πηγή: Doxiadis Associates, Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce, Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη.

121

Αρκετά από τα προβλεπόμενα κτήρια του κέντρου υλοποιήθηκαν και λειτούργησαν στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του οικισμού ,ωστόσο οι χωρικές συνθήκες ανασυγκροτήθηκαν και επανασχεδιάστηκαν λόγω των μεταβαλλόμενων αναγκών του οικιστικού κυττάρου. Πιο συγκεκριμένα, λόγω της αυξανόμενης ανάγκης νέων κτηρίων κατοικιών για τους εργαζόμενους, το 1972 χωροθετούνται στο ανατολικό τμήμα του κεντρικού τομέα νέα διώροφα συγκροτήματα διαμερισμάτων που τηρούν τη κλίμακα του οικισμού αλλά όχι και τη λογική των αυτόνομων οικοπέδων του Δοξιάδη. Η συγκεκριμένη επέκταση γίνεται από το γραφείο Φωτιάδη με συνεργάτες τους Π.Μασουρίδη, Α.Καλλιγά, Α.Ρωμανό και βασίζεται στη δημιουργία οικιστικών συνόλων με έντονη ογκοπλασία, πιλοτές, μεγάλα ανοίγματα και ανοικτές κατόψεις. Στα νέα κτηριακά κελύφη συμπεριλαμβάνεται και μια πολυκατοικία 12 ορόφων η οποία λόγω του μεγάλου ύψους της αντιτίθεται στη χαμηλή πυκνότητα του οικισμού και αλλοιώνει σημαντικά την ανθρώπινη κλίμακα που επιδίωκε το Γραφείο Δοξιάδη για την εξέλιξη του οικιστικού κυττάρου.

Η πλατεία και το κεντρικό κτήριο της αγοράς σήμερα

122

ΠΆΝΩ : το κέντρο του οικισμού το 1971 (η επέκταση Φωτιάδη υπό κατασκευή), ΚΑΤΩ: η κεντρική πλατεία το 1979. Πηγή :http://dev.innews.gr/aluminium/

123

Το κεντρικό διώροφο κτήριο της αγοράς έχει διατηρηθεί (εικ.1), ωστόσο έχουν γίνει αρκετές επεκτάσεις και επεμβάσεις στα υπόλοιπα κτήρια της αγοράς. Στο κέντρο των κτηρίων αυτών βρίσκεται η κεντρική πλατεία. Ο σχεδιασμός της προέκυψε μετά από διαγωνισμό που διοργάνωσε το εργοστάσιο μεταξύ των κατοίκων και είναι διαμορφωμένη με χώρους πρασίνου.

Το κέντρο του οικισμού σήμερα.

124

Σήμερα, ο κεντρικός τομέας του οικισμού περιλαμβάνει επίσης δημόσιες υπηρεσίες, τη τράπεζα, το σταθμό υπεραστικών λεωφορείων, καταστήματα τροφίμων, ταχυδρομείο και καφετέριες. Η κίνηση του αυτοκινήτου είναι περιορισμένη σε όλο το κεντρικό τομέα, σύμφωνα με τη λογική του αρχικού σχεδιασμού.

125

Ωστόσο, αρκετά από τα κελύφη της αγοράς παραμένουν κενά και τα υπάρχοντα καταστήματα καλύπτουν μόνο τις βασικές ανάγκες. των κατοίκων. Αρκετοί κάτοικοι εξυπηρετούνται από τη γειτονική Αντίκυρα ή το Δίστομο. Τις πρωινές ώρες, λόγω της βάρδιας των περισσότερων κατοίκων στο εργοστάσιο η αγορά έχει αρκετά χαμηλή κίνηση, ενώ το κέντρο ψυχαγωγίας μεταφέρεται κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες στο παραλιακό μέτωπο. Ιδιαίτερη κίνηση στο χώρο του κέντρου παρατηρείται μόνο στις δημόσιες υπηρεσίες και τη τράπεζα τις πρωινές ώρες. Το αρμόδιο γραφείο του εργοστασίου που διαχειρίζεται τα ζητήματα του οικισμού αναφέρει πως «παρά τα αρκετά καταστήματα προς ενοικίαση που υπάρχουν, σε κάθε περίπτωση δεν υπάρχει καμιά σύγκριση

126

Το σύνολο των καταστημάτων του κέντρου του οικισμού σήμερα (κενά κελύφη και ενεργά καταστήματα )

Κτήριο αγοράς σχεδιασμένο από το Γραφείο Δοξιάδη

Η πλατεία σήμερα

Ο πύργος στο βάθος και το κτήριο της τράπεζας αριστερά

127

με τα κλειστά καταστήματα που συναντά κανείς στη χώρα στην περίοδο της κρίσης που διανύουμε». Οι έμποροι αναφέρουν πως η συνεχής μεταβολή του αριθμού των εργαζομένων και συνεπώς κατοίκων επηρεάζει την επιχειρηματική δραστηριότητα στον οικισμό. Σήμερα, για τη λειτουργία νέου καταστήματος στον οικισμό, ο ενδιαφερόμενος, κατόπιν σχετικής αίτησης, δηλώνει την επαγγελματική δραστηριότητα που προτίθεται να ασκήσει και στη συνέχεια, αναλόγως διαθεσιμότητας εμπορικού καταστήματος και κατόπιν έγκρισης από την υπηρεσία του εργοστασίου, γίνεται σύνταξη και υπογραφή επαγγελματικής μίσθωσης. Ωστόσο, το ενδιαφέρον παραμένει χαμηλό. «Δύσκολα κάποιος παίρνει το ρίσκο να ξεκινήσει μια επιχείρηση, καθώς τη μία χρόνια ο οικισμός μπορεί να φιλοξενεί αρκετές οικογένειες και κατ’ επέκταση πελάτες, την επόμενη χρονιά όμως ο αριθμός των κατοίκων μπορεί να μειωθεί σημαντικά, το ίδιο και το κέρδος», όπως αναφέρουν οι επιχειρηματίες του εμπορικού συνόλου σήμερα. «Για παράδειγμα, τη δεκαετία του ’80 το εργοστάσιο παρουσίασε αλματώδη ανάπτυξη και διπλασίασε τη παραγωγή του. Ο οικισμός επεκτάθηκε και φιλοξενούσε περίπου 2500 οικογένειες. Τότε παρατηρήθηκε και η μεγαλύτερη άνθηση στην αγορά. Υπήρχαν πολλά καταστήματα, σουπερμάρκετ ,καφέ περιμετρικά της πλατείας και φυσικά το σινεμά. Σήμερα οι κάτοικοι είναι πολύ λιγότεροι και προτιμούν την δικιά μας αγορά μόνο για βασικές ανάγκες.» Επομένως, παρά την επάρκεια των κελυφών στον εμπορικό τομέα του οικισμού και τη χωροθέτηση του στο προσιτό κέντρο των Άσπρων Σπιτιών, η λειτουργία και οι δυνατότητες ανάπτυξής του εξαρτώνται τόσο από τους κανονισμούς που θέτει το εργοστάσιο, όσο και από τις εργασιακές συνθήκες της βιομηχανίας που ορίζουν τον αριθμό εργαζομένων και κατ’ επέκταση και κατοίκων. Σήμερα, ο περιορισμένος αριθμός εργαζομένων και κατοίκων έχει επιφέρει με ανάλογο τρόπο και τη μείωση της κίνησης στο εμπορικό τμήμα του κέντρου καθώς και μεγάλο αριθμό κενών καταστημάτων.

128

129 Η τράπεζα του οικισμού το 1970 | Πηγή :http://dev.innews.gr/aluminium/

130

http://astronayths.blogspot.gr/2014_04_01_archive.html

3.Δ

ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΔΙΟΥ : συνεντεύξεις κατοίκων

3.Δ.1_Εισαγωγή

πως ήδη έχει αναφερθεί στο τμήμα 4.1 (σελ.38) του Α μέρους της θεωρίας, η μελέτη της Οικιστικής πέρα από τη σύνθεση των βασικών αρχών σχεδιασμού για την υλοποίηση της πόλης, θέτει ως ζήτημα και την εξασφάλιση της εξέλιξης του ανθρώπου πρώτα σε επίπεδο ατομικό και έπειτα σε κοινωνικό. Πιο συγκεκριμένα, ο Δοξιάδης περιγράφοντας την πόλη “που εξυπηρετεί την ανθρώπινη ανάπτυξη”1, αναφέρει ότι στόχος του σχεδιασμού είναι η δημιουργία μιας πόλης που κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο και ασφαλή, να κινείται ελεύθερος και να κοινωνικοποιείται με εξασφαλισμένη τη ποιότητα των ανθρώπινων επαφών. Επομένως, μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, ο άνθρωπος θα επιδιώξει να οικειοποιηθεί το χώρο σε δύο επίπεδα. Σε πρώτο στάδιο, ο χρήστης του χώρου επιχειρεί να του προσδώσει ταυτότητα και να αφομοιώσει σε αυτόν χαρακτηριστικά ατομικής 1 Δοξιάδης Κ. ‘’Μια πόλη που εξυπηρετεί την ανθρώπινη ανάπτυξη ‘’, Ekistics, 1968, τόμος 25 ,τεύχος 151 , σελ.374-394

131

έκφρασης, δίνοντας έτσι την ιδιότητα του “βιωμένου χώρου”. Με την διαδικασία αυτή, επιτυγχάνεται η έμφυτη τάση του ανθρώπου να αποκτήσει ρίζες, να νοιώθει ότι ένας χώρος του ανήκει και να μπορέσει να αναπτύξει τη δική του προσωπική ζώνη1. Παράλληλα, ο Δοξιάδης θέτει ξεκάθαρα στη θεωρία του ότι η παραπάνω διαδικασία της οικειοποίησης καθώς και ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος αναπτύσσει την προσωπικότητα του, δεν εξαρτάται μόνο από τη βούληση του, αλλά και από την αίσθηση που του προκαλούν οι ίδιες οι μονάδες χώρου με τις διαστάσεις και τη μορφολογία τους, και γενικότερα το δομημένο αλλά και φυσικό περιβάλλον. Σε δεύτερο επίπεδο, εφόσον, δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για τη συμμετοχή του κατοίκου στη διαδικασία της οικειοποίησης του ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, τίθεται το ζήτημα της κοινωνικής εξέλιξης του ατόμου και της δημιουργίας των ανθρώπινων επαφών μέσα στο δομημένο σύστημα της πόλης και τις δυνατότητες που παρέχουν τα δίκτυα της. Ακολουθώντας τους παραπάνω δύο άξονες που αναλύονται στη μελέτη της ανθρώπινης έκφρασης στην Οικιστική, το Γραφείο Δοξιάδη εφαρμόζει στο σχεδιασμού των Άσπρων Σπιτιών ένα «απλό, ξεκάθαρο και δυνατό σχέδιο»2 που θα παρείχε την ευχέρεια δημιουργίας των ατομικών χαρακτηριστικών του κάθε κατοίκου αλλά και τη κοινωνική εξέλιξη τους. Επομένως, στο πλαίσιο της προσέγγισης του χαρακτήρα της ανθρώπινης κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών που μελετάται στο συγκεκριμένο μέρος, τίθενται αναγκαία η συλλογή πληροφοριών και απόψεων από τους ίδιους τους κατοίκους που είτε έζησαν στον οικισμό τα πρώτα χρόνια δημιουργίας του, είτε ζουν ακόμα. Οι συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στον οικισμό βασίστηκαν σε δύο σκέλη ,που αντιστοιχούν στο αποτύπωμα του οικισμού σε ατομικό αλλά και συλλογικό επίπεδο.

1 Βλάχου, Αλεξάνδρα , Ζάρρα, Μαρία, “Άσπρα σπίτια: παραγωγή και οικειοποίηση του χώρου”, Διάλεξη , ΕΜΠ , Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τομέας Αρχιτεκτονικής Γλώσσας, Επικοινωνίας και Σχεδιασμού, 2007. 2 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ.53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.57

132

Πιο συγκεκριμένα : Α σκέλος : Λαμβάνοντας υπ’ όψη το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα του Γραφείου Δοξιάδη για την οικειοποίηση των χώρων, το πρώτο σκέλος της συζήτησης με τους κατοίκους αφορά τη σημερινή εικόνα του ιδιωτικού τους χώρου, τις επεμβάσεις και τα ατομικά χαρακτηριστικά που έχουν αφομοιωθεί στο αρχικό κέλυφος. Γίνεται επίσης αναφορά στη ποιότητα της λειτουργίας ιδιωτικών και δημόσιων υπαίθριων χώρων σε κλίμακα γειτονιάς, οι οποίοι βάση του αρχικού τους σχεδιασμού ενοποιούν τα επιμέρους στοιχεία των κατοικιών και διαμορφώνουν ένα λειτουργικό σύνολο.1 Πιο συγκεκριμένα, τα ερωτήματα που τίθενται αρχικά αφορούν: - Τη περιγραφή της κατοικίας και τις αλλαγές που έχει υποστεί ο αρχικός τύπος του κτηρίου, - Τα υπέρ και τα κατά του χώρου αυτού στη καθημερινότητα των κατοίκων του, - Καθώς και τις επιθυμητές επεμβάσεις των χρηστών στο εσωτερικό του κτηρίου και τους γύρω υπαίθριους χώρους τις κατοικίας, - Τη στάση των κατοίκων απέναντι στα στοιχεία τυποποίησης και την ομοιογένεια των κελυφών κατοίκισης. Στη συνέχεια, προσεγγίζεται η αλληλεπίδραση της καθημερινότητας των ερωτηθέντων κατοίκων με τους δημόσιους χώρους του οικισμού. Πιο συγκεκριμένα οι κάτοικοι αποφαίνονται σχετικά με τη ποιότητα και τη λειτουργικότητα του συνόλου των δημοσίων χώρων που περιλαμβάνει τις πλατείες, το χώρο της κεντρικής πλατείας και αγοράς, τους χώρους πρασίνου και τις παιδικές χαρές, το παραλιακό μέτωπο με τις παροχές αναψυχής καθώς και τις αθλητικές εγκαταστάσεις σε όλη την έκταση του οικισμού. Επίσης τα ερωτήματα αφορούν την εξυπηρέτηση των κατοίκων από το δίκτυο των πεζοδρόμων και τους βασικούς οδικούς άξονες. Όσοι κάτοικοι κατοικούν στον οικισμό από τα πρώτα χρόνια δημιουργίας του, συγκρίνουν τη λειτουργία των δημοσίων χώρων του παρελθόντος με τη σημερινή. 1 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ.53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ.58

133

Β σκέλος : Οι κάτοικοι προσεγγίζουν το ζήτημα του κοινωνικού στίγματος του οικισμού και των ανθρώπινων επαφών και της ιδιαιτερότητας του βιομηχανικού οικισμού στο τομέα αυτό. Εδώ προσεγγίζεται η έννοια της ανθρώπινης κοινότητας που το σχέδιο του οικισμού προσπαθεί να προσδώσει μέσα από την αφομοίωση της ανθρώπινης κλίμακας στις γειτονιές του οικισμού. Επίσης, αρκετοί από τους ερωτηθέντες κατοίκους μιλούν για την επιρροή του εργοστασίου στη λειτουργία του οικισμού και στη κοινωνική συναναστροφή. Και σε αυτό το σημείο, όσοι κάτοικοι έχουν ζήσει στον οικισμό από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του συγκρίνουν τη καθημερινότητα και της συνθήκες της παλαιότερης εποχής με τα σημερινά δεδομένα, τόσο σε επίπεδο κτηριακών παροχών και υπηρεσιών οικισμού, όσο και σε επίπεδο κοινωνικής ζωής. Τέλος, οι ερωτηθέντες κάτοικοι ή αρμόδιοι του οικισμού προσεγγίζουν τη πιθανή μελλοντική εξέλιξη του οικισμού μέσα από τα σημερινά δεδομένα .

134

Θέση των 8 κατοικιών που μελετώνται στον οικισμό.

3.Δ.2_Συνεντεύξεις κατοίκων

135

ΠΡΩΤΕΩΣ 26

Στη συγκεκριμένη κατοικία της οδού Πρωτέως διαμένει 4μελής οικογένεια (σύζυγοι και δύο παιδιά 4 και 1 έτους) με καταγωγή από τη Λιβαδειά. Η διαμονή είναι προσωρινή (9 μήνες) καθώς τόσο θα διαρκέσει η περίοδος εργασίας του συζύγου στο εργοστάσιο σε θέση εργάτη . Η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη κατοικία πριν μόλις ένα μήνα.

Α.

1.Κατοικία Τύπος κατοικίας Η κατοικία ανήκει στο Β τύπο και είναι διώροφη με δύο υπνοδωμάτια στο πρώτο όροφο. Το ισόγειο περιλαμβάνει διπλό χώρο καθιστικού, χώρο τραπεζαρίας, κουζίνα, αποθήκη και WC . Η κατοικία διαθέτει πίσω αυλή και μικρή αυλή στην είσοδο. Η οικογένεια επέλεξε το σπίτι ανάμεσα σε άλλα δύο προτεινόμενα λόγω της ήσυχης γειτονιάς και της μικρής απόστασης από το δημοτικό σχολείο.

Πραγματοποιημένες επεμβάσεις Ωστόσο, οι χώροι εσωτερικά διαφοροποιήθηκαν από το πρωτότυπο σχέδιο της κατοικίας και διαμορφωθήκαν ανάλογα με τις ανάγκες των ενοίκων. Πιο συγκεκριμένα, ο πάνω όροφος δε 136

χρησιμοποιείται καθώς οι γονείς θεωρούν την απότομη σκάλα επικίνδυνη για τα παιδιά, ενώ λόγω της προσωρινής διαμονής τους στο σπίτι όπως λένε και οι ίδιοι δε θέλουν «να επεκταθούν» και στο πάνω όροφο. Στο ισόγειο η οικογένεια έχει διαμορφώσει ένα ενιαίο υπνοδωμάτιο στο χώρο που προορίζονταν για τραπεζαρία, ενώ χώρος του καθιστικού που εκτονώνεται στη πίσω αυλή χρησιμοποιείται ως αποθήκη. Η νότια αυλή δίπλα στην είσοδο χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό από την οικογένεια ιδιαίτερα όταν τα παιδιά παίζουν στο πεζόδρομο. Η πίσω αυλή δε χρησιμοποιείται. Πιθανές μελλοντικές αλλαγές Ίσως εάν ο πάνω όροφος διέθετε κ αυτός WC να μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πιο εύκολα. Έτσι θα μπορούσε να αξιοποιηθεί και η βεράντα του ορόφου, που έχει θέα προς τη θάλασσα. Εάν ο πάνω όροφος παραμείνει κλειστός θα χωρούσαν ίσως δυο υπνοδωμάτια κάτω. Η κουζίνα θα μπορούσε να είναι πιο ευρύχωρη. «Οι δύο χώροι της αυλής ίσως είναι το πιο σημαντικό στοιχείο του σπιτιού. Θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε ακόμα περισσότερο τη μπροστινή, και να διαμορφώσουμε κήπο και καθιστικό στη πίσω αυλή.»

Η κατοικία της οδού Πρωτέως

Πρωτότυπο σχέδιο κατοικίας

Σημερινή κατάσταση

Προτεινόμενες επεμβάσεις

137

Οι ένοικοι δηλώνουν αρκετά ευχαριστημένοι από τη κατοικία, καθώς το ιδιόκτητο διαμέρισμα τους στη Λιβαδειά είναι αρκετά πιο μικρό και λιγότερο βολικό για τις ανάγκες τους . Πιο συγκεκριμένα, τα δωμάτια είναι ευρύχωρα και η διαρρύθμιση ικανοποιητική. Σε αντίθεση με το διαμέρισμα , η μονοκατοικία εδώ έχει αυτονομία, ιδιωτική αυλή και καλό προσανατολισμό. «Η κατασκευή είναι σχετικά παλιά και συχνά παρουσιάζονται προβλήματα στη θέρμανση και σε μηχανολογικές παροχές.» «Το εργοστάσιο επιτρέπει κάποιες εσωτερικές αλλαγές, όπως τοποθέτηση παρκέ, αλλά οι διαμορφώσεις αυτές πραγματοποιούνται με έξοδα του ενοικιαστή. Εφόσον μένουμε στο σπίτι προσωρινά, για κάποιους μήνες, δε θα διέθετα χρήματα για τέτοιες αλλαγές.» «Υπάρχει ομοιογένεια εκ πρώτης όψεως. Ουσιαστικά όμως κάθε σπίτι διαφέρει. Αυτό παρατηρείται διασχίζοντας το δρόμο. Κάθε αυλή και είσοδος είναι διαφορετική. Νομίζω το δικό μας σπίτι διαφοροποιείται από τα λουλούδια και τις γλάστρες μας στην αυλή, και από τα παιχνίδια των παιδιών».

138

Πεζόδρομος Πρωτέως

2.Δημόσιοι χώροι Αν και η κατοικία παρουσιάζει αδυναμίες λόγω της ηλικίας της κατασκευής, η συνολική διαβίωση στον οικισμό προσφέρει σημαντικά οφέλη στην οικογένεια. «Υπάρχει η αίσθηση του χωριού. Οι γειτονικές οικογένειες μας είναι γνωστές και το περιβάλλον είναι ασφαλές για τα παιδιά. Το σύστημα δρόμων είναι ικανοποιητικό, δεν υπάρχει θόρυβος ενώ στους πεζοδρομημένους δρόμους σπάνια κινούνται αυτοκίνητα.» Η αγορά στο κέντρο του οικισμού δεν ικανοποιεί τις ανάγκες της οικογένειας σε μεγάλο βαθμό. «Συνήθως τα εβδομαδιαία ψώνια γίνονται στη γειτονική Αντίκυρα , ωστόσο για κάποιες καθημερινές αγορές χρησιμοποιείται και η αγορά των Άσπρων Σπιτιών». Για αναψυχή η οικογένεια προτιμά τη Λιβαδειά, ο οικισμός όπως λένε οι ίδιοι «νεκρώνει το βράδυ. Δεν υπάρχουν επιλογές. Το καλοκαίρι βέβαια υπάρχει μεγαλύτερη κίνηση, λόγω της παραλίας». «Αρκετά ικανοποιητικές οι αθλητικές εγκαταστάσεις, αν και δεν υπάρχει ελεύθερος χρόνος για ενασχόληση με αθλήματα».

Πεζόδρομος Πρωτέως

Β. Κοινωνική ζωή

«Ο οικισμός είναι άρτια οργανωμένος και θυμίζει χωριό. Ωστόσο, λόγω της προσωρινής παραμονής στον οικισμό δεν έχουμε αναπτύξει επαφές με γείτονες η συναδέλφους. Το μέλλον του οικισμού είναι συνυφασμένο με το εργοστάσιο. Ζούμε εδώ όσο εργαζόμαστε στο εργοστάσιο και το ότι θα πρέπει σε κάποιους μήνες να φύγουμε δε μας δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσουμε δεσμούς με το χωριό». 139

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 9

Στη μονώροφη κατοικία της οδού Ηρακλείτου 9 κατοικεί ζευγάρι συνταξιούχων του εργοστασίου. Η οικογένεια διέμεινε για 30 περίπου χρόνια στον οικισμό, όπου και μεγάλωσαν τα δύο παιδιά. Το ζευγάρι μετά τη συνταξιοδότηση του και παρόλο που διέθετε ιδιόκτητη κατοικία σε γειτονικό χωριό, επιδίωξε σε συνεννόηση με τους ιθύνοντες του εργοστασίου ενοικίαση μονοκατοικίας και περεταίρω εγκατάσταση στα Άσπρα Σπίτια.

Α.

1. Κατοικία Τύπος κατοικίας Η κατοικία διαθέτει καθιστικό , κουζίνα, WC και αποθήκη στο ισόγειο, δύο υπνοδωμάτια με WC στο πρώτο όροφο, καθώς και δυο αυλές . Πραγματοποιημένες επεμβάσεις Οι ενοικιαστές έχουν προβεί σε αρκετές διαμορφώσεις στο εσωτερικό του κτηρίου, όπως αλλαγές στον εξοπλισμό της κουζίνας και των WC , τοποθέτηση παρκέ δαπέδου και αφαίρεση εσωτερικών χωρισμάτων στο χώρο του καθιστικού. Η αυλή της εισόδου δε χρησιμοποιείται, σε αντίθεση με τη πίσω πιο ιδιωτική αυλή που έχει διαμορφωθεί ως κήπος και καθιστικό. Επιθυμητές αλλαγές Σύμφωνα με το ζευγάρι, θα ήταν επιθυμητή μια άμεση σύνδεση καθιστικού και πίσω αυλής, έτσι ώστε να υπάρχει οπτική επαφή του σαλονιού με το πράσινο διαμορφωμένο χώρο. Η αυλή 140

της εισόδου θα μπορούσε να αξιοποιηθεί μόνο με τη δημιουργία πιο έντονο ορίου σε σχέση με το δημόσιο δρόμο, έτσι ώστε να αποκτήσει πιο ιδιωτικό χαρακτήρα.

2. Δημόσιοι χώροι «Το δίκτυο μετακίνησης και η ύπαρξη των πεζοδρόμων σαφώς και είναι ικανοποιητικά στοιχεία. Τα πάντα είναι προσιτά ενώ υπάρχει ασφάλεια για τα παιδιά». «Η αγορά αν και είναι άρτια σχεδιασμένη με καλή υποδομή, σήμερα έχει λίγα ανοικτά καταστήματα. Ωστόσο , είναι προσιτή από οποιοδήποτε σημείο του οικισμού. Το καλοκαίρι,ιδιαίτερη κίνηση παρατηρείται στη παραλία, καθώς έχουμε επισκέπτες και από τις γύρω περιοχές». «Οι λόγοι κατοίκισης στον οικισμό ήταν ξεκάθαρα βιοποριστικοί. Οι κατοικίες διέθεταν υψηλό επίπεδο μηχανολογικών παροχών για την εποχή τους, ήταν αυτόνομες μονοκατοικίες και όχι διαμερίσματα, ενώ το εργοστάσιο παρείχε δωρεάν οποιαδήποτε διαδικασία βελτίωσης ή επιδιόρθωσης της κατασκευής. Η ποιότητα ζωής ήταν δελεαστική, καθώς κάθε μέλος της κοινότητας είχε ελεύθερη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και αθλητισμού. Σημαντικό ρόλο στη ποιότητα ζωής έπαιξε και η θάλασσα, και γενικότερα το έντονο φυσικό στοιχείο. Οι περισσότερες οικογένειες, ιδιαίτερα όσες προήλθαν από τους γειτονικούς μικρούς οικισμούς, είδαν την εγκατάσταση τους στον οικισμό

Η κατοικία της οδού Αριστοτέλους και η διαμόρφωση της πίσω αυλής.

Πρωτότυπο σχέδιο κατοικίας

Σημερινή κατάσταση

Προτεινόμενες επεμβάσεις

141

ως μια άμεση βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου με μικρό κόστος, κάτι το οποίο τους έδωσε την ευκαιρία να συγκεντρώσουν ικανοποιητικό χρηματικό απόθεμα και να επιστρέψουν μετά από κάποια χρόνια στο τόπο καταγωγής τους».

Πεζόδρομος Αριστοτέλους

Β. Κοινωνική ζωή «Ο δελεαστικός τρόπος ζωής, οι αυτόνομες μονοκατοικίες, καθώς και οι δωρεάν παροχές υγείας, πολιτισμού και εκπαίδευσης διαμόρφωσαν σταδιακά στον οικισμό την αίσθηση ότι πρόκειται για ένα “χρυσό κλουβί” .Το ίδιο το χωριό μας προσέφερε τα πάντα, σπάνια αναζητούσαμε κάτι από τις γειτονικές πόλεις γι’ αυτό και σπάνια φεύγαμε. Το χωρίο είχε τον τρόπο του να μας κρατά εδώ. Φύγαμε από εδώ μόνο όταν τα παιδιά χρειάστηκε να μετακομίσουν την Αθήνα για σπουδές, ίσως εάν υπήρχε εδώ πανεπιστήμιο, να μην χρειαζόταν να φύγουν ούτε και τότε. «Πλέον αρκετές από αυτές τις παροχές δεν προσφέρονται, ενώ αρκετές υποχρεώσεις έχουν πλέον ανατεθεί στο Δήμο Διστόμου. Ο οικισμός ελαχιστοποιώντας τις παροχές στη κοινότητα, έχασε και αρκετή από τη δελεαστική του εικόνα προς τους νέους κατοίκους.» Η κοντινή πρωτεύουσα Λιβαδειά υπερτερεί σε κέντρα αναψυχής και εμπόριο. Όπως αναφέρει το ζευγάρι «η πόλη σου δίνει την ευκαιρία να συναναστραφείς με άτομα διαφορετικού επαγγέλματος και διαφορετικού τρόπου ζωής. Αυτή τη διαφορετικότητα εδώ δεν την είχαμε. Όλοι είχαμε τον ίδιο εργοδότη, τα προβλήματα του εργοστασίου συχνά μεταφέρονταν στον οικισμό, ενώ οι συζητήσεις και οι συναναστροφές κινούνταν πάντα γύρω από τη δουλειά. Τα ερεθίσματα πέραν της εργασίας ήταν ελάχιστα.» Οι διαφορετική καταγωγή και ο τρόπος ζωής καθώς και η ιεραρχία των θέσεων εργασίας στο εργοστάσιο, είχε αντίκτυπο στη κοινωνική ζωή του οικισμού και

142

δημιουργούσε συχνά χάσμα στη δημιουργία ανθρωπίνων σχέσεων. Ωστόσο με το πέρασμα των χρόνων άρχισε να διαμορφώνεται το αίσθημα της γειτονιάς. « Ήταν αρκετά συχνό φαινόμενο η συνάθροιση στις αυλές μπροστά στο δρόμο και οι συλλογικές δράσεις. Σημαντικό ρόλο στην ενδυνάμωση των κοινωνικών δεσμών είχαν και οι ομαδικές προσπάθειες στα πλαίσια του αθλητισμού. Πλέον, το αίσθημα αυτό έχει χαθεί σε σημαντικό βαθμό. Το εργοστάσιο προσλαμβάνει κόσμο κυρίως από τη γύρω περιοχή και επιδοτεί τον εργαζόμενο εάν επιλέξει να συνεχίσει να διαμένει στη μόνιμη κατοικία του και να μην μετακομίσει στα Άσπρα Σπίτια. Ίσως έτσι προέκυψαν και οι πολλές κενές κατοικίες σήμερα στο χωριό». «Παρόλο που μετά τη συνταξιοδότηση επιστρέψαμε στο χωριό απ’ όπου καταγόμαστε, αποφασίσαμε να επιστρέψουμε στα Άσπρα Σπίτια μόλις μας δόθηκε η δυνατότητα ενοικίασης. Αυτό γιατί με τον οικισμό μάλλον μας ενώνουν οι φιλίες που διατηρήσαμε, το γνώριμο περιβάλλον εδώ, οι αναμνήσεις μας και το ότι εδώ μεγάλωσαν τα παιδιά μας».

Πεζόδρομος Αριστοτέλους

Μέλλον οικισμού «Οικισμός χωρίς εργοστάσιο δεν υπάρχει. Η ιδιομορφία του οικισμού έγκειται στο ότι οποιοδήποτε κομμάτι του δε μπορεί ούτε να πωληθεί, ούτε να χαριστεί, ούτε να γκρεμιστεί. Στα Άσπρα Σπίτια ζεις σε ιδιοκτησία που δε σου ανήκει για όσο εργάζεσαι, και αυτό εμποδίζει τη δημιουργία παράδοσης και ισχυρών δεσμών με το τόπο. Ωστόσο, πρόσφατα κατοχυρώθηκε η δυνατότητα ενοικίασης σπιτιών και από συνταξιούχους, και αρκετός κόσμος επιστρέφει. Επίσης λόγω της θάλασσας, πολλά σπίτια χρησιμοποιούνται ως εξοχικά.» 143

ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΝΑΣ 11

Στη μονοκατοικία διαμένουν μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες δύο νέοι 23 ετών, καθώς ο πατέρας του ενός εργάζεται στο εργοστάσιο, δικαιούται παροχή στέγης στον οικισμό, ωστόσο διαμένει μόνιμα στη Λιβαδειά.

Α. 1 Κατοικία Τύπος κατοικίας Το κτήριο ανήκει στο βασικό τύπο κατοικίας με δυο υπνοδωμάτια στο πρώτο όροφο, καθιστικό, τραπεζαρία, WC, αποθήκη, κουζίνα και δύο αυλές στο ισόγειο. Επεμβάσεις και επιθυμητές αλλαγές Ο πάνω όροφος χρησιμοποιείται ελάχιστα, ενώ και οι δύο αυλές δεν έχουν διαμορφωθεί από τους χρήστες. Η κατοικία χρησιμοποιείται ως θερινό κατάλυμα. Οι αλλαγές που θα επιθυμούσαν οι ένοικοι αφορούν κυρίως την αντικατάσταση του εξοπλισμού κουζίνας με αντίστοιχο σύγχρονου τύπου καθώς και η ενοποίηση του χώρου καθιστικού με το χώρο τραπεζαρίας με στόχο τη δημιουργία ενιαίου και όχι κατακερματισμένου χώρου στο ισόγειο. Επιθυμητή θα ήταν και η διαμόρφωση περισσότερων υπνοδωματίων στον όροφο. 144

«Το πιο σημαντικό στοιχείο του σπιτιού είναι η γραφικότητα της γειτονιάς στην οποία ανήκει. Ο πεζόδρομος είναι στενός και έχει έντονη φύτευση. Το σπίτι είναι ικανοποιητικό, είναι παλιά κατασκευή αλλά έχει καλό προσανατολισμό και άμεση πρόσβαση στο κέντρο του οικισμού, αλλά και τη παραλία.» 2 Δημόσιος χώρος Αρκετές κατοικίες, όπως και η δικιά μας, χρησιμοποιούνται ως θερινά καταλύματα, καθώς το χωριό διαθέτει οργανωμένο παραλιακό μέτωπο με χώρους αναψυχής. Στη παραλία υπάρχουν επίσης αθλητικές εγκαταστάσεις για θερινά αθλήματα. Το καλοκαίρι η κίνηση είναι μεγάλη. Το χειμώνα ο οικισμός ερημώνει, ιδιαίτερα τις ώρες βάρδιας του εργοστασίου». «Υπάρχει ομοιογένεια έντονη, αλλά συνήθως οι δρόμοι και οι γειτονιές στο σύνολο τους διαφοροποιούνται έντονα. Οι αυλές εισόδου διαμορφώνονται με βάση τη ζωή των εκάστοτε ενοίκων, αυτό και μόνο δίνει χαρακτήρα στο χωριό».

Β. Κοινωνική ζωή «Ο πληθυσμός αλλάζει , και αρκετοί από τους γείτονες μας αλλάζουν κάθε χρόνο. Υπάρχουν ωστόσο αρκετοί γνωστοί και φίλοι». «Αρκετές κατοικίες σήμερα είναι άδειες. Ίσως από το να παραμένουν άδειες θα ήταν προτιμότερο να δοθούν προς ενοικίαση έστω ως θερινά καταλύματα».

Η κατοικία της οδού Μπουμπουλίνας, η γειτονιά και το εσωτερικό.

Πρωτότυπο σχέδιο κατοικίας

Σημερινή κατάσταση

Προτεινόμενες επεμβάσεις

145

ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΥ

Στη κατοικία διαμένει τους θερινούς μήνες μια συνταξιούχος του εργοστασίου με μόνιμη κατοικία στη Λιβαδειά. Το χειμώνα χρησιμοποιείται ως κατάλυμα για τη κόρη της, που εργάζεται ως εκπαιδευτικός στα Άσπρα Σπίτια.

Α. 1 Κατοικία

τις οικογένειες. Προτιμάμε τη πίσω αυλή που είναι κλειστή». «Η ομοιογένεια στην οποία αναφέρονται όλοι είναι μόνο εξωτερική. Εάν δείτε το εσωτερικό των σπιτιών μας θα δείτε πόσο διαφέρουμε. Οι πιο συνηθισμένες αλλαγές είναι η ενοποίηση των χώρων στο ισόγειο, τα νέα δάπεδα και οι προεκτάσεις στη πίσω αυλή».

Τύπος κατοικίας Πρόκειται για τυπική κατοικία, με δύο υπνοδωμάτια στο πρώτο επίπεδο, καθιστικό, τραπεζαρία, WC, αποθήκη, κουζίνα και δύο αυλές στο ισόγειο. Όσο εργαζόταν με το σύζυγό της στο εργοστάσιο, η σημερινή ένοικος έμενε για 30 χρόνια στις βίλλες που προορίζονταν για τα στελέχη, στο παραλιακό τμήμα του οικισμό. Η κατοικία που δικαιούται τώρα είναι μικρότερου μεγέθους αλλά «βολεύει για τους καλοκαιρινούς μήνες και είναι και αυτό κοντά στη παραλία». Επεμβάσεις και προτεινόμενες αλλαγές Οι χώροι εσωτερικά δεν έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές ως προς τη χρήση και την υλικότητά τους. «Δεν αξίζει να ανακαινίσουμε το χώρο, για τους 3-4 μήνες που ζούμε εδώ.» Η κουζίνα είναι μικρή και οι ένοικοι πρόσθεσαν ένα χώρο στην πίσω αυλή ως προέκταση της και πλυσταριό. Επίσης στη πίσω αυλή έχει διαμορφωθεί «μικρό μποστάνι». Ωστόσο η αυλή της εισόδου δεν έχει οικειοποιηθεί. «Τα απέναντι κτήρια είναι κενά, ενώ στα υπόλοιπα δε γνωρίζουμε 146

2 Δημό σ ιο ς χώρ ο ς «Το ατού του χωριού είναι οι πεζόδρομοι, σπάνια χρησιμοποιούσαμε αυτοκίνητο όταν μέναμε εδώ μόνιμα. Το κέντρο και η παραλία είναι προσιτά με τα πόδια ενώ οι γειτονιές είναι ασφαλείς για τα παιδιά». «Η αγορά και οι δημόσιες υπηρεσίες στο κέντρο λειτουργούν ικανοποιητικά, ωστόσο πολλοί χώροι καταστημάτων είναι κενοί. Γι’ αυτό και σήμερα προτιμάμε την Αντίκυρα για τα καθημερινά ψώνια». «Για να ζήσει κάποιος εδώ, πριν οικειοποιηθεί το σπίτι που του παρέχεται πρέπει πρώτα να έρθει σε επαφή με τον ίδιο τον οικισμό και τις ιδιαιτερότητες του».

εργοστάσιο και αυτό δημιουργούσε ανταγωνισμό και προβλήματα και στον οικισμό. Όμως, παρ΄όλες τις διαφορές μας, είχαμε όλοι τα ίδια συμφέροντα από το εργοστάσιο». «Το πρωί η κίνηση στον οικισμό ήταν περιορισμένη καθώς όλοι είχαμε κοινά ωράρια και κατ’ επέκταση κοινό τρόπο ζωής. Τα απογεύματα οι πεζόδρομοι στις γειτονιές και οι μικρές πλατείες έσφυζαν από ζωή, Σταδιακά διαμορφώθηκε μια σχετική συλλογικότητα και ο οικισμός είχε την αίσθηση του χωριού. Η ποιότητα

Η κατοικία της οδού Ηρακλείτου και η πίσω αυλή

Σημερινή κατάσταση

ζωής ήταν υψηλή, υπήρχε ηρεμία και οργάνωση, ενώ δεν είχαμε κανένα άγχος για τα ζητήματα του σπιτιού, την ιατρική μας περίθαλψη κι την εκπαίδευση των παιδιών». «Ο αριθμός των εργαζομένων και κατ’ επέκταση των μόνιμων κατοίκων έχει μειωθεί σημαντικά. Διατηρούμε επαφή με λιγοστούς γνωστούς που έχουν

Προτεινόμενες επεμβάσεις

απομείνει, ωστόσο οι περισσότεροι γείτονες μας είναι άγνωστοι, φεύγουν και έρχονται συνεχώς καινούργιοι. Επίσης η αγορά στο κέντρο είναι ελλιπής και ο οικισμός το χειμώνα σχεδόν νεκρώνει. Μόνο το καλοκαίρι η θάλασσα και η παραλία φέρνει πολλούς επισκέπτες». Β.ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ 147

Β. Κοινωνική ζωή «Τα πρώτα χρόνια στον οικισμό δύσκολα δημιουργούνταν κοινωνικοί δεσμοί. Ωστόσο με τα χρόνια δημιουργήσαμε φιλίες ,κυρίως με τις γειτονικές οικογένειες. Όλοι εργαζόμασταν στο εργοστάσιο και αυτό δημιουργούσε ανταγωνισμό και προβλήματα και στον οικισμό. Όμως, παρ΄όλες τις διαφορές μας, είχαμε όλοι τα ίδια συμφέροντα από το εργοστάσιο.» «Το πρωί η κίνηση στον οικισμό ήταν περιορισμένη καθώς όλοι είχαμε κοινά ωράρια και κατ’ επέκταση κοινό τρόπο ζωής. Τα απογεύματα οι πεζόδρομοι στις γειτονιές και οι μικρές πλατείες έσφυζαν από ζωή .Σταδιακά διαμορφώθηκε μια σχετική συλλογικότητα και ο οικισμός είχε την αίσθηση του χωριού. Η ποιότητα ζωής ήταν υψηλή, υπήρχε ηρεμία και οργάνωση , ενώ δεν είχαμε κανένα άγχος για τα ζητήματα του σπιτιού , την ιατρική μας περίθαλψη και την εκπαίδευση των παιδιών.» «Ο αριθμός των εργαζομένων και κατ’ επέκταση των μόνιμων κατοίκων έχει μειωθεί σημαντικά. Διατηρούμε επαφή με λιγοστούς γνωστούς που έχουν απομείνει, ωστόσο οι περισσότεροι γείτονες μας είναι άγνωστοι, φεύγουν και έρχονται συνεχώς καινούργιοι. Επίσης η αγορά στο κέντρο είναι ελλιπής και ο οικισμός το χειμώνα σχεδόν νεκρώνει. Μόνο το καλοκαίρι η θάλασσα και η παραλία φέρνει πολλούς επισκέπτες.»

148

Η γειτονιά της οδού Ηρακλείτου

ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ

Στη κατοικία διαμένει εργάτρια του

εργοστασίου, μαζί με τη κόρη της. Η καταγωγή της είναι από τη Βοιωτία, ενώ η ίδια εργάζεται και διαμένει στον οικισμό τα τελευταία 13 χρόνια.

Α. 1 Κατοι κί α Τύπος κατοικίας Πρόκειται για τυπική κατοικία ,με δύο υπνοδωμάτια στο πρώτο επίπεδο, καθιστικό, τραπεζαρία, WC, αποθήκη, κουζίνα και δύο αυλές στο ισόγειο. Επεμβάσεις και προτεινόμενες αλλαγές Στη πίσω αυλή του οικοπέδου, έχει προστεθεί όγκος στο ισόγειο και στον πρώτο όροφο ως προέκταση του καθιστικού και υπνοδωμάτιο αντίστοιχα. Η κατοικία ενοικιάστηκε έχοντας υποστεί την συγκεκριμένη προέκταση και η ύπαρξη περισσότερου χώρου αποτέλεσε έναν από τους λόγους για τον οποίο επιλέχθηκε από τον νέο ένοικο. Λόγω της επέκτασης του χώρου του καθιστικού έχει μειωθεί σε σημαντικό βαθμό ο χώρος της ιδιωτικής αυλής, ο οποίος πλέον χρησιμοποιείται μόνο ως χώρος πρασίνου. Ως αποτέλεσμα η εκτόνωση της κατοικίας πραγματοποιείται στην αυλή της εισόδου, στο μέτωπο του πεζοδρόμου, η οποία και έχει διαμορφωθεί αντίστοιχα. Επιθυμητές αλλαγές Η κύρια επιθυμία της ενοίκου σήμερα

εστιάζεται σε πιο ευρύχωρους χώρους κουζίνας διαδρόμου και WC ακριβώς όπως έγινε με την περίπτωση του καθιστικού και του υπνοδωματίου. «Αξίζει να σημειωθεί ότι σε διάφορες κατοικίες οι ένοικοι επιλέγουν να τροποποιήσουν έναν από τους κύριους χώρους της οικίας τους προκειμένου να είναι σε θέση να εξυπηρετήσουν ανάγκες επαγγελματικές (παράδειγμα φροντιστήριο ξένων γλωσσών, κομμωτήριο, λογιστικό γραφείο κλπ.)» «Εσωτερικά οι κάτοικοι κάνουν σημαντικές αλλαγές στους χώρους. Προσθέτουν δωμάτια ή καταργούν εσωτερικά χωρίσματα. Εσωτερικά κάθε σπίτι διαφέρει σε μεγάλο βαθμό». 2 Δη μόσ ιοι χώρ ο ι «Το σύστημα μετακίνησης μέσω τον δρόμων και πεζοδρόμων είναι άρτια οργανωμένο και προσιτό από όλους. Αν και οι κεντρικοί αυτοκινητόδρομοι έχουν μεγάλο πλάτος και προσφέρουν αρκετές θέσεις στάθμευσης, πολλοί κάτοικοι εισέρχονται με το αυτοκίνητο στους πεζοδρόμους ή σταθμεύουν σε αυτούς κυρίως εξαιτίας της σκίασης που προσφέρουν τα δέντρα που βρίσκονται σε αυτούς». «H αγορά είναι ικανοποιητική για τις καθημερινές ανάγκες αν και πλέον έχει λιγοστά καταστήματα. Ωστόσο, υπάρχει έλλειψη ενδιαφερόντων και κέντρων αναψυχής, κυρίως για τους νέους».

149

Πρωτότυπο σχέδιο κατοικίας

Σημερινή κατάσταση

Προτεινόμενες επεμβάσεις

150

Β. Κοινωνική ζωή -μέλλον οικισμού «Η κοινωνικές σχέσεις περιορίζονται στα όρια της γειτονιάς. Έχω κρατήσει επαφές με παλιούς συναδέλφους, αλλά μετά τη συνταξιοδότηση οι περισσότεροι φύγαν από τον οικισμό».

Η κατοικία της οδού Κολοκοτρώνη και ο κήπος στη πίσω αυλη.

«Ο οικισμός συμβαδίζει με το εργοστάσιο. Αυτό φαίνεται και στον αριθμό των κενών κατοικιών. Όταν το προσωπικό είναι μειωμένο, ο αριθμός των κενών κατοικιών στα Άσπρα Σπίτια αυξάνεται. Τελευταία οι συνθήκες εργασίας έχουν γίνει πιο απαιτητικές και δύσκολες λόγω της μείωσης αριθμού εργαζομένων. Ωστόσο ,το σπίτι που μας παρέχεται αποτελεί για μένα μεγάλο δέλεαρ για να παραμείνω στη δουλειά».

Ο πεζόδρομος της οδού Κολοκοτρώνη.

151

Οι κατοικίες 6, 7 βρίσκονται στη οδό Παπαδιαμάντη, έχουν το ίδιο σχέδιο, βρίσκονται η μια δίπλα στην άλλη γι’αυτό και παρουσιάζονται μαζί. Το συγκεκριμένο μέτωπο της οδού ανήκει στο πρώτο τμήμα του οικισμού που οικοδομήθηκε το 1964.

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ Α

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ Β

Ζευγάρι συνταξιούχων που διαμένει στον οικισμό εδώ και 30 χρόνια. Μετά τη συνταξιοδότηση ενοικιάζουν κατοικία στην οδό Παπαδιαμάντη.

Στην ακριβώς διπλανή κατοικία κατοικεί 5μελής οικογένεια με καταγωγή από τη Θράκη.

Α.

Κατοικία Τύπος κατοικίας Η κατοικία είναι τυπική μονώροφη μονοκατοικία με δύο υπνοδωμάτια στον όροφο, ωστόσο απουσιάζει η αυλή της εισόδου. Το όριο της κεντρικής εισόδου εφάπτεται στα όρια του πεζοδρόμου. Επεμβάσεις Οι αλλαγές που έχει υποστεί το κτήριο αφορούν κυρίως συντήρηση των μηχανολογικών παροχών και διαμόρφωση της μοναδικής υπαίθριας αυλής στο πίσω μέρος του οικοπέδου. «Η έλλειψη αυλής εισόδου αποτελεί σημαντικό μειονέκτημα. Εάν υπήρχε κάποιο χώρισμα ίσως υπήρχε μεγαλύτερη ιδιωτικότητα. Η είσοδος του σπιτιού βρίσκεται ακριβώς πάνω στο δρόμο, ο οποίος, αν και πεζόδρομος, χρησιμοποιείται συχνά από οδηγούς ως χώρος στάθμευσης» 152

Κατοικία Τύπος κατοικίας Η κατοικία έχει ακριβώς το ίδιο σχέδιο με αυτό της κατοικίας που ήδη αναφέρθηκε. Επεμβάσεις Η μπροστινή αυλή απουσιάζει και η οικογένεια έχει διαμορφώσει ως χώρο εκτόνωσης τη πίσω ιδιωτική αυλή. Λόγω των μη ευρύχωρων χωρών η οικογένεια χρησιμοποιεί και δωμάτιο που έχει προστεθεί στο χώρο της αυλής. «Το σπίτι αν και παλιό είναι μεγαλύτερο από το προηγούμενο σπίτι μας και είναι κοντά στην αγορά και στο σχολείο. Η γειτονιά είναι ήσυχη αλλά τα περισσότερα κτήρια άδεια. Λόγω της έλλειψης συντήρησης τους ορισμένα είναι και ετοιμόρροπα».

Πρωτότυπο σχέδιο κατοικίας

Σημερινή κατάσταση

Προτεινόμενες επεμβάσεις

153

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ Α

«Σε αντίθεση με τις πρώτες δεκαετίες λειτουργίας του οικισμού, οι υπηρεσίες συντήρησης των κατοικιών από το εργοστάσιο πλέον είναι μηδαμινές. Τα κενά κτήρια παραμένουν σε άσχημη κατάσταση, ενώ η έλλειψη συντήρησης υποβαθμίζει κι άλλο τις συνθήκες διαβίωσης στα υπόλοιπα».

Β.

Κοινωνική ζωή «Η καθημερινότητα δεν έχει καμία σχέση με το παρελθόν. Εκτός από τους λίγους συνταξιούχους που επέλεξαν να μείνουν, ο πληθυσμός έχει αλλάξει σημαντικά. Μετά τη συνταξιοδότηση και έπειτα από 30 χρόνια στα Άσπρα Σπίτια, πλέον θεωρούμασταν ξένοι στα χωριά μας. Με τον οικισμό μας συνέδεαν φιλίες αλλά και δεσμοί με το χωριό. Εδώ μεγάλωσαν τα παιδιά μας, για αυτά εδώ είναι το χωρίο τους και εδώ αποφάσισαν να εργαστούν και να ζήσουν». Μέλλον οικισμού «Ο οικισμός συμβαδίζει με το εργοστάσιο. Όσο λειτουργεί το εργοστάσιο θεωρείται απίθανη μια εκμετάλλευση ή εξέλιξη του. Επίσης η οικοδόμηση του οικισμού στον κόλπο του Αγίου Νικολάου έγινε με το νομικό καθεστώς της απαλλοτρίωσης, καθώς οι εκτάσεις ανήκαν στους τότε κατοίκους των διπλανών χωριών». -----------------------------154

ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ Β

Δημόσιος χώρος «Η έλλειψη του υπαίθριου χώρου εισόδου δεν αποτέλεσε αρνητικό στοιχείο για την επιλογή της συγκεκριμένης κατοικίας από την οικογένεια. «Ούτως ή άλλως σχεδόν όλα τα γειτονικά σπίτια είναι άδεια, δεν υπάρχει επικοινωνία με άλλους κατοίκους στη γειτονιά. Παλαιότερα στο πεζόδρομο κάθε απόγευμα είχε κίνηση, είχαμε επαφές με γείτονες και τα παιδιά μπορούσαν να παίζουν με ασφάλεια. Τώρα τα αυτοκίνητα κυκλοφορούν και παρκάρουν μέσα στο πεζόδρομο. Η γειτονιά αυτή έχει μαραζώσει». «Η ζωή είναι πιο ανθρώπινη από αυτή στη πόλη. Υπάρχει το πράσινο, η θάλασσα, σχολεία όλων των βαθμίδων για τα παιδιά και αθλητικοί χώροι. Θεωρείται χωρίο, αλλά εάν υπήρχε το απαιτούμενο ενδιαφέρον από το Δήμο και το εργοστάσιο ο οικισμός θα είχε και σήμερα εγκαταστάσεις και παροχές πόλης, όπως στο παρελθόν.»

Β. Κοινωνική ζωή «Ο χαρακτήρας της γειτονιάς και η εικόνα της έχει αλλάξει. Παλαιότερα είχαμε φιλίες και επαφές με γείτονες, τα σπίτια μας ήταν απέναντι, μοιραζόμασταν το δρόμο, θέλοντας και μη αναπτύξαμε επαφές. Τώρα η ζωή

έχει γίνει πιο μονότονη, οι περισσότεροι συνταξιοδοτήθηκαν και έφυγαν ή λόγω των εξελίξεων στο εργοστάσιο αλλάξαν εργασία και αναγκαστικά έφυγαν από τον οικισμό. Πριν δέκα χρόνια γκρεμίστηκαν και κάποια από τα πρώτα κτήρια του οικισμού. Μόλις κτίστηκαν τα καινούργια συγκροτήματα η γειτονιά εδώ εγκαταλείφθηκε». «Η ομοιογένεια στις κατοικίες μας δεν μας ενόχλησε ποτέ. Είχαμε όλοι τον ίδιο χώρο όπως και το ίδιο πόστο στο εργοστάσιο, και αυτό ήταν το δίκαιο. Εάν κάποιος έπαιρνε καλύτερη θέση στη δουλεία δικαιούνταν και μεγαλύτερο σπίτι ή διαμέρισμα στα νέα συγκροτήματα. Η επιθυμία για καλύτερο σπίτι ήταν κίνητρο για πολλούς να εξελιχθούν και στη δουλειά. Οι μηχανικοί και οι διοικητικοί που είχαν τις υψηλές θέσεις κατοικούσαν στις βίλλες παραλιακά ή στον Άγιο Νικόλαο. Δεν συναναστρέφονταν με άλλους κατοίκους όπως εμείς στις γειτονιές μας , τα σπίτια τους είχαν αυτόνομη πρόσβαση και αυλή περιμετρικά».

Οι δύο κατοικίες

Μέτωπα της οδού Παπαδιαμάντη

Μέλλον οικισμού «Οποιαδήποτε πτυχή του οικισμού έχει σχέση με το εργοστάσιο. Η συντήρηση των κατοικιών και της πλατείας, τα καταστήματα και τα σχολεία, σχεδόν όλα λειτουργούν στους ρυθμούς του εργοστασίου. Μια καλή εποχή για τη βιομηχανία είναι και μια καλή περίοδος για τη ζωή εδώ. Εάν ο οικισμός ξαναποκτήσει μεγάλο αριθμό οικογενειών όπως παλιά, η κοινωνική ζωή θα αλλάξει ριζικά προς το καλύτερο». ---------------------------------155

ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ‘‘ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ’’

Συγκρότημα Παρνασσός (α’ βάση επέκτασης οικισμού) Συνταξιούχος, εργαζόταν στο εργοστάσιο από τη δεκαετία του ’80 μαζί με τη σύζυγό του. Αρχικά διέμενε σε ισόγεια μονοκατοικία (εργένικο), αργότερα σε διώροφη μονοκατοικία και τα τελευταία χρόνια νοικιάζει διαμέρισμα στα συγκροτήματα στο κέντρο του οικισμού.

να επιτρέπονται οι πρώτες αλλαγές, οι κύριες επεμβάσεις αφορούσαν ενοποίηση χώρων εσωτερικά του κτηρίου και προσθήκη δωματίων στη πίσω αυλή». «Το εργοστάσιο και συγκεκριμένα η υπηρεσία οικισμού φρόντιζε για οποιαδήποτε βλάβη και επισκευή στις κατοικίες του οικισμού. Πλέον το εργοστάσιο δε μεριμνά για τη συντήρηση του οικισμού, ενώ αυτές οι υποχρεώσεις βαραίνουν το δήμο Διστόμου. Οι υπηρεσίες αυτές δεν υπάρχουν γι’ αυτό και αρκετά κενά κτήρια είναι σε κακή κατάσταση.»

Α.

Διαβίωση στους τύπους κατοικιών του οικισμού «Τα πέτρινα κτήρια ήταν λειτουργικά αλλά με μικρούς χώρους. Για τους πρώτους εργαζόμενους που έφτασαν τη δεκαετία του ’60 τα σπίτια αυτά φάνηκαν ιδανικά. Με τον καιρό οι απαιτήσεις αυξήθηκαν και πλέον τα παλιά κτήρια υστερούν σε εξοπλισμό και ποιότητα κατασκευής». «Οι κανονισμοί που αφορούν επεμβάσεις στις κατοικίες από τους κατοίκους τους στην αρχή ήταν αυστηροί. Δεν επιτρέπονταν αλλαγές στην εξωτερική όψη, ιδιαίτερα αλλαγές στο χρώμα τοίχων και κουφωμάτων, καθώς και αφαίρεση των ελαιόδεντρων και της φύτευσης. Μόλις ξεκίνησαν 156

Το συγκρότημα ‘‘Παρνασσός’’ στο κέντρο του οικισμού στο οποίο ανήκει το τωρινό διαμέρισμα της οικογένειας.

Το συγκρότημα “Παρνασσός” της επέκτασης Φωτιάδη στο κέντρο του οικσιμού, στο οποίο ανήκει το σημερινό διαμέρισμα της οικογένειας .

Δημόσιος χώρος Ο υπαίθριος χώρος στο πίσω μέρος της κατοικίας ήταν χώρος προσωπικής διαμόρφωσης. Αρκετοί τον διαμόρφωναν ως κήπο ή χώρο εκτόνωσης. Οι ψηλοί τοίχοι απομόνωναν την αυλή, ενώ στα πρώτα σπίτια oi αυλές αυτές είχαν μικρά ανοίγματα για οπτική επαφή και επικοινωνία με τους γείτονες». «Αν και μας προσφέρθηκε η ευκαιρία να μείνουμε σε διαμέρισμα της πολυκατοικίας, αποφασίσαμε να μείνουμε στα μονώροφα όπου το περιβάλλον έχει χαρακτήρα γειτονιάς και είναι μέσα στη φύση». «Σχετικά με την ομοιογένεια των κατοικιών, μπορεί να φαίνεται έντονη σε κάποιον που έρχεται πρώτη φορά ως επισκέπτης. Ωστόσο, κάποιος που ζει μόνιμα εδώ, μετά από χρόνια αρχίζει να παρατηρεί τις λεπτομέρειες και τις μικρές διαφοροποιήσεις και να ξεχωρίζει τη κάθε γειτονιά.»

Β.

Κοινωνική ζωή «Ο οικισμός θεωρείται ιδανικός για οικογενειακή ζωή, έχει αρκετό πράσινο μέσα στη πόλη, πλατείες και η ζωή είναι ήρεμη. Πρόκειται για ένα χωριό ευρωπαϊκό όσον αφορά τις παροχές και την οργάνωση του, αλλά η μορφή των κατοικιών και των δημοσίων κτηρίων έχει μια τοπικότητα. Γι’ αυτό και όσοι ήρθαν έμειναν λόγω των

καλών συνθηκών ζωής. Σταδιακά δημιουργήθηκαν δεσμοί μεταξύ των κατοίκων αλλά μέσα από αρκετές δυσκολίες, κυρίως τη διαφορετική καταγωγή των κατοίκων και τις δύσκολες συνθήκες στο επάγγελμα του βιομηχανικού εργάτη που δεν έδιναν τη δυνατότητα για αρκετό ελεύθερο χρόνο». Μετά από τη συνταξιοδότηση πολλοί εργάτες επιχείρησαν να γυρίσουν στο τόπο καταγωγής τους αλλά μετά από τόσα χρόνια απουσίας ένιωθαν ξένοι εκεί. Η πρώτη γενιά που μεγάλωσε εδώ θεωρεί τα Άσπρα Σπίτια ως τόπο καταγωγής της.» Ο ρόλος του εργοστασίου Σχετικά με τη κοινωνική ζωή του οικισμού, το χωριό απέκτησε το κοινωνικό του στίγμα κυρίως την δεκαετία του ’80. Και αυτό γιατί τότε σημειώθηκε και η μεγαλύτερη οικονομική ακμή και παραγωγή στο εργοστάσιο. Το 1985 κατοικούσαν στον οικισμό 2500 εργαζόμενοι με τις οικογένειές τους. Οι γειτονίες ήταν γεμάτες, υπήρχε μια σύμπνοια και πολυάριθμες πολιτισμικές ομάδες, σύλλογοι αθλητισμού και εκδηλώσεις. Η μείωση των εργαζομένων και κατ’ επέκταση τα αρκετά κενά κτίρια κατοικιών δε δημιουργούν τις προϋποθέσεις για ανάπτυξη κοινωνικών δεσμών σήμερα. Σημαντικό στοιχείο για την ομαλή εξέλιξη των σχέσεων των κατοίκων αποτέλεσε και 157

μια προσπάθεια του ίδιου εργοστασίου για ισοτιμία και δίκαιο σύστημα πληρωμών και εργασίας. Παλαιότερα εάν κάποιος κατείχε υψηλή θέση εργασίας, το εργοστάσιο δεν παρείχε θέση εργασίας για τη σύζυγο του. Ακόμα, η κατανομή κατοικιών, εκτός των βιλών, γινόταν με βάση τον αριθμό των παιδιών σε κάθε οικογένεια. Τώρα το εργοστάσιο παρέχει εργασία και στους δύο συζύγους, ως δέλεαρ για να προσελκύσει νέες οικογένειες στο εργοστάσιο και στον οικισμό. Όσον αφορά την αρνητική επίδραση του εργασιακού τομέα στον οικισμό, τα προβλήματα του εργοστασίου μεταφέρονταν αρκετές φορές στον οικισμό. Επίσης λόγω του κοινού αντικειμένου εργασίας όλες οι συζητήσεις περιστρέφονταν γύρω από το εργοστάσιο, την εξέλιξη του και τη δουλειά, κάτι που ίσως συνέφερε το εργοστάσιο. Επίσης, η ταξική διαφορά μεταξύ της μεσαίας κατηγορίας στις διώροφες κατοικίες του οικισμού και των υψηλόβαθμων διοικητικών και μηχανικών στις παραθαλάσσιες βίλες ήταν έντονη και πολλές φορές η ελλιπής συναναστροφή μεταξύ τους επιδιώκονταν από το ίδιο το εργοστάσιο». Αλληλεξάρτηση εργοστασίου και εργαζομένων-κατοίκων «Ένα καλό περιβάλλον διαβίωσης έδινε στον εργαζόμενο την όρεξη για ένα υγιές περιβάλλον στην εργασία του. Στο ξεκίνημα του το εργοστάσιο 158

χρειαζόταν τις γνώσεις, τη τεχνογνωσία και τη δημιουργική εργασία των υπαλλήλων για να εξελιχθεί και βασίζονταν σε αυτούς. Ο τότε ανταγωνισμός μεταξύ των βιομηχανιών στον ελλαδικό χώρο ώθησε το εργοστάσιο στο να παρέχει υψηλού επιπέδου παροχές στον οικισμό για να προσελκύσει ικανοποιητικό αριθμό εργατών». Τα Άσπρα Σπίτια σήμερα Σήμερα, η στέγη προσφέρεται δωρεάν σε εργαζομένους μόνιμους ή με εργολαβία. Οι δημόσιοι υπάλληλοι και όσοι συνταξιούχοι επιθυμούν ενοικιάζουν κατοικίες και διαμένουν σε κτίρια του οικισμού. Σε αντίθεση με το παρελθόν, οι παροχές αναψυχής είναι λιγοστές στο κέντρο και στο παραλιακό μέτωπο. Μέλλον οικισμού «Η πολιτεία λειτουργεί στις ανάσες του εργοστασίου. Μια καλή περίοδος του εργοστασίου είναι κατ’ επέκταση και μια βελτίωση στις συνθήκες ζωής στον οικισμό. Ο πληθυσμός, οι προσφερόμενες παροχές και η ποιότητα του χώρου εξαρτώνται αποκλειστικά από τη βιομηχανία, για αυτό και οποιαδήποτε εξέλιξη του οικισμού εξαρτάται σε μέγιστο βαθμό από τη διοίκηση του εργοστασίου». - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -

3.Δ.3_ Συνεντεύξεις αρχείου εκδόσεων Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το σύνολο των εκδόσεων (περιοδικών και εφημερίδων) αποτέλεσαν σημαντικό κομμάτι της αποτύπωσης του κοινωνικού τομέα του τόπου. Αξίζει να σημειωθεί ότι το διμηνιαίο περιοδικό “AL ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ-REVUE” που εκδιδόταν από την εταιρία “Αλουμίνιον της Ελλάδος” φιλοξενούσε ανάμεσα στις στήλες του κάθε μήνα και μια συνέντευξη ενός κατοίκου των Άσπρων Σπιτιών και εργαζόμενου στη βιομηχανία. Η συζήτηση αφορούσε κυρίως το αντικείμενο του εργάτη στη στο εργοστάσιο, τη καθημερινότητα στον οικισμό καθώς και τις εντυπώσεις - θετικές και αρνητικές - από τις κατοικίες, τις πολιτισμικές και αθλητικές παροχές, καθώς και το κοινωνικό κλίμα στον οικισμό. Τα παρακάτω αποσπάσματα που παρατίθενται, καταγράφονται τη περίοδο 19631975, στα πρώτα χρόνια λειτουργίας εργοστασίου και οικισμού, και αφορούν κυρίως τη λειτουργία του δημόσιου χώρου, τις παροχές του εργοστασίου

στον οικισμό και το κοινωνικό κλίμα που έχει διαμορφωθεί. «είμαι ευχαριστημένος και από τη θέση της κατοικίας και κυρίως από τη γειτονιά. Γι’ αυτό, τώρα που απόκτησα και το δεύτερο παιδί, θα ζητήσω να μου χτίσουν ένα δωμάτιο, αντί να αλλάξω σπίτι. Παρ’ όλον ότι το σπίτι ανήκει στην Εταιρία, εμείς το νοιώθουμε σα να ναι πραγματικά δικό μας». Παράλληλα, σχεδόν το σύνολο των ερωτηθέντων θεωρεί τις εγκαταστάσεις κοινής χρήσης καθώς και το κέντρο εμπορίου του οικισμού ως τα μεγάλα πλεονεκτήματα του: “Τα Άσπρα Σπίτια, είναι ένα πραγματικά ευρωπαϊκό χωριό και υποδειγματικός οργανωμένος οικισμός. Μπορεί να ικανοποιήσει βασικά όλες μας τις ανάγκες. Υπάρχουν καταστήματα πάσης φύσεως, καφενεία, ζαχαροπλαστεία, κινηματογράφος, Τράπεζα κλπ. Δημοτικό Σχολείο έχομε, Γυμνάσιο επίσης.” “Αναμφισβήτητα η διαμονή στα Άσπρα Σπίτια έχει πολλά πλεονεκτήματα, συγκριτικά με τη ζωή της Αθήνας ή των άλλων μεγαλουπόλεων. Τα καυσαέρια και οι εκνευριστικοί θόρυβοι, ή ταλαιπωρία στις συγκοινωνίες, ή απώλεια χρόνου στις μετακινήσεις, ό αγχώδης ρυθμός τής ζωής, είναι πράγματα άγνωστα σέ μας, πού ζούμε σε ένα ήσυχο και όμορφο περιβάλλον, 159

έχοντας εξασφαλίσει και ένα γενικό βιοτικό επίπεδο αρκετά υψηλό.” Ωστόσο, σχεδόν όλοι οι κάτοικοι στις συνεντεύξεις τους θέτουν ως κύριο ζήτημα του οικισμού τη κοινωνική απομόνωση και την ιδιομορφία του οικισμού όσον αφορά τις ανθρώπινες επαφές. “Όσον αφορά τη κοινωνική ζωή των Άσπρων Σπιτιών, εκείνο πού λείπει, είναι το συναίσθημα, ότι βρίσκομαι ανάμεσα σε γνωστούς ανθρώπους. Νομίζω θα μπορούσαμε να συμβάλουμε όλοι μας στην ανάπτυξη της συνειδητοποιώντας ότι δεν είμαστε μονάδες ανεξάρτητες αλλά μέλη τού ιδίου κοινωνικού συνόλου. Ίσως έτσι δώσουμε κάποια μορφή στην κοινωνική μας ζωή.” “Ο πληθυσμός των Άσπρων Σπιτιών παρουσιάζει μια ιδιομορφία: την ανομοιογένεια. Άνθρωποι από όλα τα διαμερίσματα τής χώρας και ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων εξ Αιγύπτου συγκροτούν την ίδια κοινότητα και δεν έχουν ακόμη αποκτήσει τη συνοχή των κατοίκων ενός χωριού και τη νοοτροπία του συγχωριανού. Οι ομάδες αυτές παραμένουν ξένες μεταξύ τους. Τις χωρίζει ή διαφορετική νοοτροπία και οι ιδιαίτερες συνήθειες και έθιμα τής κάθε μιας. Αντίθετα, τα παιδιά έχουν αγαπήσει πολύ τον τόπο και έχουν δεθεί μαζί του πιο πολύ». “Ίσως αν βγαίνοντας από το 160

εργοστάσιο δεν παίρναμε μαζί μας τις σκοτούρες μας καθώς και τούς τίτλους και τα αξιώματά μας και βλέπαμε ό ένας τον άλλον σαν μέλος της ίδιας κοινότητος επί ίσοις όροις, ίσως να είμαστε καλύτερα. Νομίζω ότι σύντομα θα πρέπει να αντιμετωπισθεί η μετατροπή των Άσπρων Σπιτιών σε αυτοτελή κοινότητα ώστε να τα αισθανόμαστε σαν χωριό αποκλειστικά δικό μας χωρίς εξάρτηση.” “Η καθημερινή επαφή με τούς ίδιους πάντοτε συναδέλφους προκαλεί έναν κορεσμό στις κοινωνικές σχέσεις, ενώ συγχρόνως μένει ανικανοποίητη η έμφυτη περιέργεια του καθενός μας, η επιθυμία να συζητήσουμε κάτι νέο. Κάτι πού να προτρέπει την σκέψη μας να βγει από τον στενό κύκλο των καταστάσεων και εντυπώσεων πού έχουν άμεση σχέση με τον χώρο αυτόν όπου ζούμε.” “Στα Άσπρα Σπίτια για κανένα πράγμα δεν έχουμε ένα μέτρο προσωπικό. Το μέτρο, το «θερμόμετρο», είναι ό γείτονας. Έτσι, επί παραδείγματι, δεν εξετάζομε αν το σπίτι πού κατοικούμε ικανοποιεί τις ανάγκες μας, αλλά το συγκρίνουμε με εκείνο κάποιου άλλου.” “Νομίζω ότι το έχουμε παρεξηγήσει το θέμα και το έχουμε μεγαλοποιήσει. Αν ζούσαμε σέ μια μεγάλη πόλη με πόσους ανθρώπους θα είχαμε ιδιαίτερες σχέσεις και στενή οικογενειακή φιλία; Πάλι με ορισμένες οικογένειες δε θα αναπτύσσαμε στενούς κοινωνικούς δεσμούς. Τα

Άσπρα Σπίτια παρουσιάζουν φυσικά κάποια εικόνα ερημιάς, ακόμη και τα Σαββατοκύριακα αλλά γι’ αυτό πάλι δε φταίνε οι κάτοικοι, αλλά το γεγονός ότι όλοι εργαζόμαστε - και μάλιστα με διαφορετικά ωράρια - χωρίς να υπάρχουν γέροι, συνταξιούχοι, αργόσχολοι να περιφέρονται στους δρόμους ή να γεμίζουν τα καφενεία.” “Πολλοί συνάδελφοι επιμένουν να μεταφέρουν την εσωτερική ιεραρχία και στις συναναστροφές μας στον οικισμό. Τα Άσπρα Σπίτια μπορεί στην πραγματικότητα να είναι ένα χωριό αλλά έχουν τη δομή και τον τρόπο διαβιώσεως μιας μεγάλης πόλεως. Και όπως εκεί δεν ξέρεις ποιος κατοικεί στον πιο πάνω όροφο, εδώ ίσως δεν ξέρεις ποιος κατοικεί δυο σπίτια πιο πέρα.” Συμπερασματικά, σύμφωνα με τις συνεντεύξεις των κάτοικων του οικισμού στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του, παρά το ικανοποιητικό δομημένο περιβάλλον, το επιδιωκόμενο ζωντανό κοινωνικό κλίμα δεν έχει κατακτηθεί σε σημαντικό βαθμό, δεδομένης της διαφορετικής καταγωγής των κατοίκων. Ωστόσο, σύμφωνα με τους κατοίκους, αυτή η κοινωνική απομόνωση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο συνεχές ωράριο των εργαζομένωνκατοίκων, τον κορεσμό των κοινωνικών επαφών, καθώς και τη μεταφορά των εργασιακών και ιεραρχικών διαφορών από το εργοστάσιο στη κοινωνική ζωή του οικισμού. 161

162 Κτήριο σχεδιασμένο από το Γραφείο Δοξιάδη στο παραλιακό μέτωπο

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

163

.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΔΙΟΥ

1.1_ ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

_ Κατοικίες

Παρά τις επεκτάσεις και τις προσθήκες νέων κτηριακών κελυφών στον οικισμό, αρκετές από τις γειτονιές των Άσπρων Σπιτιών έχουν διατηρήσει τα πρωτότυπα στοιχεία και τις αρετές του σχεδιασμού από το Γραφείο Δοξιάδη. Λόγω των κανονισμών του εργοστασίου, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια λειτουργίες του οικισμού, οι πέτρινες κατοικίες διατηρούν μέχρι σήμερα τα γνήσια μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Όπως προκύπτει από τα λεγόμενα των ερωτηθέντων κατοίκων, το απλό σχέδιο της κατοικίας και η διάταξη των χώρων περιμετρικά της εσωτερικής σκάλας προσέφεραν ευελιξία και εύκολη προσαρμογή των αναγκών της κάθε οικογένειας στο εκάστοτε κέλυφος. Πιο συγκεκριμένα, αρκετές οικογένειες έχουν μετατρέψει κάποιον από τους χώρους του ισογείου σε υπνοδωμάτιο ή και επαγγελματικό χώρο, ανάλογα με τις ανάγκες τους.

164

Οι 7 διαφορετικές κατοικίες που μελετήθηκαν στο Γ μέρος , όπως έχουν διαμορφωθεί από τους ενοίκους μέχρι σήμερα.

Το λιτό σχέδιο των κατοικιών επαλήθευσε τις προβλέψεις και επιδιώξεις του Γραφείου Δοξιάδη και επέτρεψε την διαμόρφωση του εσωτερικού και της λειτουργίας των χώρων ανάλογα με τις ανάγκες τις οικογένειας. Παρά την εξωτερική ομοιογένεια των κατοικιών και τη κοινή τους λογική στη διάταξη των χώρων, κάθε μια έχει προσαρμοστεί εσωτερικά στις ανάγκες και τις προθέσεις των ενοικιαστών της. Μέχρι και σήμερα, το σύνολο των ερωτηθέντων κατοίκων του οικισμού θεωρεί αρκετά λειτουργικές τις πέτρινες κατοικίες και αναγνωρίζει ως μόνο αρνητικό στοιχείο τον παλιό μηχανολογικό τους εξοπλισμό και τη σημερινή έλλειψη επαρκούς συντήρησης τους από τις αρμόδιες υπηρεσίες του εργοστασίου. Η εξωτερική ομοιογένεια των κατοικιών, σύμφωνα με τις συνεντεύξεις των κατοίκων, δεν αποτέλεσε αρνητικό στοιχείο στη διαβίωση τους, αντίθετα, σύμφωνα και με τις επιδιώξεις του Δοξιάδη, έλαβε το ρόλο κοινού και συνεκτικού στοιχείου και προσέδωσε την αίσθηση τάξης στη γειτονιά. Η ομοιογένεια και η τυποποίηση των κατοικιών κάθε κατηγορίας, εδραίωσε επίσης και την αίσθηση ισονομίας και το δίκιο σύστημα παροχής κατοικίας, κάτι που αποτέλεσε και κύριο μέλημα του εργοστασίου για την αποφυγή διενέξεων.

165

166

_Ιδιωτικοί Υπαίθριοι χώροι Σημαντικό προσόν των πέτρινων κατοικιών του Γραφείου Δοξιάδη θεωρείται και η οργάνωση της γειτονιάς μέσα από αυτόνομα οικόπεδα με ιδιωτικούς υπαίθριους χώρους και αυλές. Για αυτό το λόγο, αρκετοί από τους κατοίκους όταν τους δόθηκε η ευκαιρία ενοικίασης διαμερίσματος στη 12όροφη πολυκατοικία ή τα νέα συγκροτήματα διαμερισμάτων, προτίμησαν να παραμείνουν στις πέτρινες μονοκατοικίες . Αναλυτικότερα, οι υπαίθριοι χώροι κάθε οικοπέδου ανέλαβαν σημαντικό ρόλο όσον αφορά την οικειοποίηση της κατοικίας από τους εκάστοτε ενοίκους και η διαμόρφωσή τους ακολουθεί τη ατομική τους έκφραση. Παράλληλα, συνέβαλαν και στη δημιουργία κοινωνικών δεσμών και συνοχής στη κοινωνική ζωή του οικισμού.

167

Διαμορφώσεις διαφορετικών αυλών εισόδου.

168

Πιο συγκεκριμένα, οι αυλές εισόδου που εφάπτονται στο πεζόδρομο κίνησης αποτελούν μέχρι σήμερα χώρο προσωπικής διαμόρφωσης ανάλογα με τις ανάγκες και τις προτιμήσεις των κατοίκων και με μικρές προσθήκες να εκφραστούν ατομικά: κάποιες λειτουργούν ως υπαίθριο καθιστικό ή χώρος πρασίνου, άλλες ως χώρος αποθήκευσης, κάποιες δεν έχουν πια οπτική επαφή με το πεζόδρομο λόγω τοποθέτησης χωρισμάτων, ενώ ορισμένες μένουν χωρίς κάποια διαμόρφωση. Τα διαφορετικά στοιχεία ατομικής έκφρασης που έχουν προστεθεί από τους κατοίκους και έχουν αφομοιωθεί στο πρωτότυπο λιτό σχέδιο της γειτονιάς επιτυγχάνουν τον ζητούμενο οπτικό πλούτο παρά την τυποποίηση των κατοικιών και δίνουν διαφορετικό χαρακτήρα σε κάθε δρόμο ή σύνολο κατοικιών. Στο παρελθόν, όταν ο οικισμός φιλοξενούσε μεγάλο αριθμό οικογενειών και σχεδόν όλα τα κελύφη κατοικίας χρησιμοποιούνταν, οι μπροστινές αυλές εισόδου που διατάσσονται σε σειρά αποτέλεσαν σημαντικό στοιχείο κοινωνικών συναναστροφών, σύμφωνα και με τα λεγόμενα των κατοίκων. Οι μεταβατικοί αυτοί χώροι έδωσαν την ευκαιρία για επικοινωνία μεταξύ των γειτόνων και δημιουργία δεσμών συνοχής μεταξύ τους, κάτι που αποτέλεσε στόχο και του σχεδιασμού του Γραφείου Δοξιάδη για την αναβίωση των κοινωνικών δεσμών της ανθρώπινης κοινότητας. Ωστόσο, σήμερα λόγω των αρκετών κενών κατοικιών σε κάθε γειτονιά η συνθήκη αυτή έχει περιοριστεί σημαντικά. Σε ορισμένες γειτονιές οι κατοικίες που χρησιμοποιούνται είναι ελάχιστες, σε απόσταση μεταξύ τους και οι χώροι εισόδου μένουν αδιαμόρφωτοι.

169

170

Οι ιδιωτικοί υπαίθριο χώροι όπου εκτονώνονταν το καθιστικό κάθε κατοικίας, όπως έχει ειπωθεί, λόγω των διαχωριστικών τοίχων μεταξύ τους δεν είχαν οπτική επαφή με τους γειτονικούς υπαίθριους χώρους και είχαν πιο ιδιωτικό χαρακτήρα. Και σε αυτούς τους χώρους η διαμόρφωση προέκυψε μέσα από τις ανάγκες και τη προσωπική έκφραση του κάθε ενοικιαστή. Οι περισσότεροι χώροι λειτουργούν ως υπαίθρια καθιστικά ή αυλές, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις, οι κάτοικοι έχουν προσθέσει δωμάτιο ή βοηθητικό χώρο της κουζίνας στο χώρο της πίσω αυλής . Οι υπαίθριου χώροι του κάθε οικοπέδου αναγνωρίζονται μέχρι σήμερα ως σημαντικό προτέρημα των κατοικιών Δοξιάδη έναντι των διαμερισμάτων στη πολυκατοικία ή των πιο σύγχρονο συγκροτημάτων κατοίκησης. Παρά το γεγονός ότι οι παρεχόμενες κατοικίες δε πέρασαν ποτέ στην ιδιοκτησία των κατοίκων και το ότι η διάρκεια διαμονής συμπίπτει με τη περίοδο εργασίας στο εργοστάσιο οι περισσότεροι κάτοικοι ανέπτυξαν δεσμούς τόσο με άλλους κατοίκους, όσο και με το ίδιο το περιβάλλον του οικισμού. Αυτό διαφαίνεται και στο γεγονός ότι οι πρώτοι εργαζόμενοι, μετά από χρόνια διαμονής στα Άσπρα Σπίτια και αφού συνταξιοδοτήθηκαν, ένιωθαν ξένοι να επιστρέψουν στο τόπο καταγωγής τους. Επειδή η διαμονή στον οικισμό παρέχονταν αποκλειστικά σε εργαζόμενους, οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε γειτονικούς οικισμούς. Τα επόμενα χρόνια , το εργοστάσιο έδωσε τη δυνατότητα ενοικίασης κατοικιών σε συνταξιούχους και πλέον πολλοί από αυτούς συνεχίζουν να ζουν στα Άσπρα Σπίτια.

171

_Δημόσιοι χώροι Σύμφωνα με το κύριο στόχο του Γραφείου Δοξιάδη η ανθρώπινη κλίμακα στο σχεδιασμό του δημοσίου χώρου των κοινοτήτων θα έρθει και θα συνδέσει όλα τα υπάρχοντα στοιχεία διαμορφώνοντας ένα «θαυμάσιο ελληνικό συνδυασμό»1 και ένα συνεκτικό αρχιτεκτονικό ρυθμό. Η επιδίωξη αυτή επαληθεύτηκε σε σημαντικό βαθμό, καθώς μέχρι και σήμερα η ανθρώπινη κλίμακα των κοινοτήτων θεωρείται από τους κατοίκους βασικός θετικός παράγοντας στη διαβίωση τους στον οικισμό. Το αίσθημα του ελληνικού αρχιτεκτονικού ρυθμού που προώθησε στο σχεδιασμό το Γραφείο Δοξιάδη είναι έντονο, ενώ μέσα από τη γεωμετρία των δημοσίων χωρών δημιουργούνται πλατώματα και χώροι πρασίνου που εδραιώνουν τις κοινωνικές συναναστροφές. Η οργάνωση του δημοσίου χώρου σύμφωνα με τις αρχές της θεωρίας του Δοξιάδη, δημιούργησε σε σημαντικό βαθμό γειτονιές με χαρακτήρα συνοχής και κοινωνικούς δεσμούς.

Πεζόδρομος εντός τομέα κατοίκησης

1 Γραφείο Δοξιάδη, “Άσπρα Σπίτια”, Αρχιτεκτονική , τχ. 53 (ΣεπτέμβριοςΟκτώβριος 1965), σ. 57

172

Αρκετοί κάτοικοι ανέφεραν ότι πέρα από τον ιδιωτικό χώρο της κατοικίας, ανέπτυξαν δεσμούς κυρίως με τη γειτονιά, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και το χαρακτήρα της. Γι’ αυτό και πολλοί από αυτούς ,όταν τους δόθηκε η ευκαιρία να νοικιάσουν μεγαλύτερη κατοικία σε άλλο σημείο του οικισμού, προτίμησαν να προσθέσουν ένα δωμάτιο στη μικρότερη κατοικία τους και να παραμείνουν στη γειτονιά όπου ήδη είχαν αναπτύξει οικειότητα και κοινωνικούς δεσμούς. Παρομοίως, η 12όροφη πολυκατοικία και η διαβίωση σε αυτήν παρείχε, σύμφωνα με τους κατοίκους, περιορισμένες επαφές και δεσμούς με τους γείτονες, ενώ η κλίμακα της αλλοίωσε σημαντικά το χαρακτήρα του οικισμού.

Ο περιορισμός της κίνησης του αυτοκινήτου στο εσωτερικό των γειτονιών λειτούργησε με επιτυχία στον οικισμό και απέδωσε ακόμα υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης στους κατοίκους. Σύμφωνα με τις συνεντεύξεις, λόγω της εγγύτητας του κέντρου του οικισμού σπάνια χρησιμοποιούσαν αυτοκίνητο στις μετακινήσεις τους, ενώ το πλέγμα των πεζοδρόμων που οργανώνει τη διάταξη της κοινότητας προσέδωσε ανθρώπινο και συνεκτικό χαρακτήρα σε αυτές. Σήμερα, λόγω της μείωσης του αριθμού των κατοίκων αρκετές από τις γειτονιές παραμένουν σχεδόν ερημωμένες, κάτι που δυστυχώς έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς κατοίκους να χρησιμοποιήσουν τους πεζοδρόμους ως χώρους στάθμευσης.

173

Το εμπορικό κέντρο του οικισμού χαρακτηρίζεται από τους κατοίκους άρτια οργανωμένο όσον αφορά τις εγκαταστάσεις του και την εύκολη πρόσβαση σε αυτό από κάθε σημείο του οικισμού. Ωστόσο, ο αριθμός των καταστημάτων και η κίνηση σε αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη λειτουργία του εργοστασίου και συνεπώς τον αριθμό εργαζομένων άρα και κατοίκων. Ακόμη, οι υψηλών προδιαγραφών υποδομές αθλητισμού, αναψυχής και πολιτισμού προσέφεραν ιδιαίτερα στο παρελθόν ένα υψηλό επίπεδο ζωής στους κατοίκους. Σήμερα, η λειτουργία των χώρων αυτών εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τις πρωτοβουλίες της εταιρίας σχετικά με τη συντήρηση και την οικονομική ενίσχυση των αρμόδιων συλλόγων. Μπορεί οι παρεχόμενες υποδομές να καλύπτουν τις αντίστοιχες ανάγκες των κατοίκων, ωστόσο η κατάσταση τους και η αναβάθμιση τους υπόκειται στις αποφάσεις της ιδιοκτήτριας εταιρίας και στο συνεχώς μεταβαλλόμενο αριθμό εργαζομένων που ορίζει και τον αριθμό των μελών της κοινότητας.

174

Δημόσιοι χώροι κίνησης εσωτερικά των τομέων κατοίκησης.

Δημόσιοι χώροι εκτός των τομέων κατοίκησης: Κέντρικός οδικός άξονας, παραλικό μέτωπο, κέντρο αγοράς

175

1.2_ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ Τα στοιχεία της ανθρώπινης κλίμακας στα πλαίσια της αρχαίας ελληνικής πόλης και οι αρχές του κυττάρου τις οικιστικής που εισήγαγε στο σχεδιασμό ο Δοξιάδης, εφαρμοστήκαν σε μεγάλο βαθμό στα Άσπρα Σπίτια, σύμφωνα με τις αντίστοιχες επιδιώξεις για διαμόρφωση κοινωνικής συνοχής και αναβίωσης της ανθρώπινης κοινότητας. Ωστόσο, ο βιομηχανικός οικισμός συνιστά ιδιοκτησία του εργοστασίου και η λειτουργία του εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις συνθήκες στον εργασιακό χώρο και την εξέλιξη της παραγωγής. Οι κάτοικοι του οικισμού που συνεργάστηκαν στην έρευνα, αναφέρουν ότι στις κοινωνικές σχέσεις κυριαρχούσε ο κορεσμός, ενώ αρκετές φορές οι σχέσεις ιεραρχίας και τα προβλήματα στον εργασιακό χώρο μεταφέρονταν στην κοινωνική ζωή του οικισμού και την επηρέαζαν αρνητικά. Ακόμη, η κατηγοριοποίηση των κατοικιών ανάλογα με τον βαθμό ιεραρχίας στο εργοστάσιο και οι περιορισμένες συναναστροφές με τις γειτονιές υψηλότερων εισοδημάτων παραμένει έντονη μέχρι και σήμερα. Οι κοινές διεκδικήσεις και τα κοινά συμφέροντα δημιουργούν ακόμη ένα αίσθημα συνοχής, ωστόσο τα κοινά πολύωρα ωράρια και ο διαφορετικός τρόπος ζωής οδήγησε ως ένα βαθμό στη κοινωνική απομόνωση, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια του οικισμού. Στα επόμενα χρόνια και μετά τη δημιουργία παροχών αναψυχής και κοινωνικών δράσεων, η κοινωνική ζωή απέκτησε πιο ζωηρό χαρακτήρα. 176

Οι τομείς του εμπορίου, της αναψυχής, του αθλητισμού και του πολιτισμού, στα οποία έγινε αναφορά, αποτελούν κύριες παραμέτρους της διαμόρφωσης του κοινωνικού περιβάλλοντος. Η εξάρτηση της λειτουργίας τους από την ιδιωτική πρωτοβουλία των υπηρεσιών του εργοστασίου δημιούργησε κατ’ αντιστοιχία και μια σχέση εξάρτησης και επιρροής των κοινωνικών δεδομένων του οικισμού από την κοινωνική πολιτική του εργοστασίου. Ο αριθμός των εργαζομένων που απασχολεί η εταιρία αντιστοιχεί και στον αριθμό των μελών που συνθέτουν την παρακείμενη κοινότητα, ενώ οι παροχές και η οικονομική ενίσχυση που προσφέρει η ιδιοκτήτρια βιομηχανία για τη συντήρηση των υποδομών και τη λειτουργία των δομών πολιτισμού και αθλητισμού επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό το τρόπο ζωής των κατοίκων του οικισμού. Αξίζει να αναφερθεί ότι πέρα από την εξάρτηση της ποιότητας διαβίωσης των εργαζομένων από το εργοστάσιο, και η ίδια η βιομηχανία βασίστηκε στο ξεκίνημα ιδιαίτερα της λειτουργίας της στην απόδοση και τη δημιουργική εργασία των υπαλλήλων της. Το επιδιωκόμενο υγιές περιβάλλον διαβίωσης αποτυπώνεται κατά πολλούς και στην αντίστοιχη ανάπτυξη στο εργασιακό περιβάλλον. Τέλος, οι υψηλού επιπέδου παροχές του εργοστασίου στο οικισμό δικαιολογούνται από τον ανταγωνισμό μεταξύ των βιομηχανιών της εποχής στον ελλαδικό χώρο, κάτι που λήφθηκε υπ’ όψη και στην αρχική κοινωνική και οικονομική μελέτη του Γραφείου Δοξιάδη για τον οικισμό.

177

υμπερασματικά, ο σχεδιασμός του οικισμού διαμόρφωσε ένα σύνολο από κελύφη με προφανείς τις αρχιτεκτονικές αρετές που επιδίωξε ο Δοξιάδης. Ωστόσο, το περιεχόμενο των κελυφών, η ζωή και οι λειτουργίες που εσωκλείουν, βρίσκονται σε άμεση εξάρτηση από την ιδιωτική πρωτοβουλία της ιδιοκτήτριας εταιρίας και καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις αποφάσεις της. Αξίζει να σημειωθεί ότι το εργοστάσιο, στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του, προσέφερε υψηλού επιπέδου παροχές αναψυχής και αθλητισμού με στόχο τη δημιουργία προϋποθέσεων για υγιές κοινωνικό κλίμα, όπως προαναφέρθηκε. Οι αρμόδιες υπηρεσίες ανέλαβαν τη συντήρηση και αναβάθμιση των εγκαταστάσεων του οικισμού, καθώς και τη μέριμνα για υψηλού επιπέδου πολιτισμικά, εκπαιδευτικά και αθλητικά δρώμενα. Οι παραπάνω παροχές, σε συνδυασμό με την οργάνωση κατοίκησης σε αυτόνομες μονοκατοικίες, διαμόρφωσαν σταδιακά ένα δελεαστικό τρόπο ζωής, «ένα ευρωπαϊκό χωριό» ή «μια ιδανική κωμόπολη», όπως αναφέρουν παλαιότεροι κάτοικοι, που θύμιζε ελληνικό χωριό ως προς την αίσθηση της κοινότητας και τη κλίμακα του δομημένου περιβάλλοντος, ωστόσο διέθετε λειτουργίες και υποδομές μεγάλης πόλης. Τo «χρυσό κλουβί», όπως αρκετοί το περιέγραψαν, εκτός από ιδανικές συνθήκες αστικής διαβίωσης, επέτρεψε σταδιακά τη δημιουργία κοινωνικής συνοχής και τη δημιουργία θεσμών των κατοίκων του με το τόπο. Οι επιδιώξεις του Γραφείου Δοξιάδη για τη διαμόρφωση συνεκτικής κοινότητας ανθρωπίνων διαστάσεων και χαρακτηριστικών εκπληρώθηκε έως ένα βαθμό, ωστόσο η ποιότητα της λειτουργίας και ο χαρακτήρας της εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη βιομηχανία. Μέχρι και σήμερα, και παρά την υποβάθμιση των υποδομών και την αυξομείωση του πληθυσμού, οι κάτοικοι αναγνωρίζουν τον οικισμό ως μία άρτια οργανωμένη στη δομή και τη λειτουργία της παραθαλάσσια κωμόπολη. Συγκρίνοντας τα Άσπρα Σπίτια με τα μεγαλύτερα γειτονικά αστικά κέντρα, οι σημερινοί κάτοικοι, αναγνωρίζουν την υπεροχή του οικισμού τους σε ποιότητα ζωής. Η χαμηλή κλίμακα, ο περιορισμός της κυκλοφοριακής κίνησης και το έντονο φυσικό στοιχείο διαφοροποίησαν τον οικισμό από

178

τις μεγαλύτερες πόλεις και διαμόρφωσαν έναν ιδιαίτερο και μοναδικό χαρακτήρα. Παρά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του βιομηχανικού οικισμού, το πείραμα των Άσπρων Σπιτιών ,ως υλοποιημένο μοντέλο των αρχών του Δοξιάδη, εκπλήρωσε μεγάλο μέρος των επιδιώξεων του αρχιτέκτονα αλλά και της ιδιοκτήτριας εταιρίας για τη δημιουργία μιας πρότυπης κοινότητας ανθρωπίνου χαρακτήρα.

1965

2017

179

.ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΗΣ ΕΝΤΟΠΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΠΡΩΝ ΣΠΙΤΙΩΝ

Σκηνή από τη ταινία “Attenberg” της Αθηνάς Τσαγκάρη πού γυρίστηκε στα Άσπρα Σπίτια το 2010

180

Τα Άσπρα Σπίτια αποτελούν την εφαρμογή στη πράξη μεγάλου μέρους του θεωρητικού έργου του Δοξιάδη, συμπεριλαμβανομένης της μελέτης της αρχαίας ελληνικής πόλης, των αρχών της Οικιστικής και της αφομοίωσης του συστήματος της ανθρώπινης κοινότητας στη πόλη. Μέσα από την υλοποίηση του σχεδίου για την ιδανική του πόλη ο Δοξιάδης επιδιώκει την εδραίωση της έννοιας την εντοπίας, που όπως αναλύθηκε στο Α.4 μέρος της θεωρίας, αποτελεί την υλοποίηση της ιδανικής κοινότητας, μέσα από μία συστηματική και πιο ρεαλιστική αντιμετώπιση.

2.1_ Ο Άνθρωπος της εντοπίας των Άσπρων Σπιτιών Η κυριαρχία του ανθρώπινου στοιχείου στην οργάνωση της πόλης αποτέλεσε όπως ήδη έχει αναλυθεί βασική επιδίωξη του Δοξιάδη. Αρκετοί τον αναφέρουν ως τον αρχιτέκτονα «που στο “λευκό χαρτί” πάντα έβλεπε τον άνθρωπο»1. Τα έργα του, άλλοτε μεγαλύτερης και άλλοτε μικρότερης κλίμακας, πήγαζαν πάντοτε από τη διεξοδική διεπιστημονική μελέτη, που είχε εισάγει από τη διοργάνωση των Συμποσίων της Δήλου, και τη θεωρία της Οικιστικής, που είχε ο ίδιος αναπτύξει. «Πάντοτε στηριζόταν σε μία οργανωμένη προσέγγιση των προβλημάτων του χώρου που πατούσε ταυτοχρόνως σε όρους γεωγραφίας, κοινωνιολογίας και οικονομίας, με εργαλεία που ανήκαν περισσότερο στις επιστήμες του ανθρώπου, παρά σε αυτές του αρχιτέκτονα» 2. Παράλληλα, από τις πρώτες μελέτες του σχετικά με την αρχαία ελληνική πόλη, κατανόησε την έννοια της σύνθεσης με άξονα τον άνθρωπο και την κίνησή του στο χώρο. Αυτή την αρχή φρόντισε να τηρήσει και στα δικά του έργα, θέτοντας την ανθρωπινη εξέλιξη ως κύρια κατεύθυνση των αρχών της Οικιστικής και αναδεικνύοντας της ανάγκη για την εντοπία ως μόνη λύση στη προσέγγιση της ευτοπίας και της υλοποίησης του ανθρώπινου ονείρου. 1 Video: Τζιρτζιλάκης, Γιώργος, «Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ένας ρομαντικός του Πραγματισμού», Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων, © ERT S.A., 11/04/2008 2 ο.π

181

Η εντοπία λοιπόν, η οποία σαν σύστημα προέκυψε από τις παραπάνω προσεγγίσεις, είναι πρακτική και εξετάζει με τρόπο διεπιστημονικό κάθε πτυχή του σχήματος Άνθρωπος-ΦύσηΚελύφη-Κοινωνία-Δίκτυα. Μέσα από τη συνύπαρξη των στοιχείων του ενωτικού αυτού σχήματος, ο Άνθρωπος αναδεικνύεται ως το βασικότερο στοιχείο της πόλης και καλείται να συνυπάρξει και να εξελιχθεί σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο μέσα από τη σχέση του με τα στοιχεία του περιβάλλοντος του. Εφαρμόζοντας τη παραπάνω αρχή της εντοπίας στο σχεδιασμό των Άσπρων Σπιτιών, το Γραφείο Δοξιάδη προσεγγίζει τη πολύπλευρη κατάσταση της σύγχρονης πόλης και επιδιώκει στη πράξη την υγιή συνύπαρξη και ενοποίηση των 5 στοιχείων της με στόχο την εξέλιξη του Ανθρώπου: - το φυσικό στοιχείο αφομοιώνεται στη διάρθρωση της πόλης και αποτελεί σημαντικό στοιχείο στη σύνθεση του δημόσιου χώρου στις 4 επιμέρους κοινότητες του οικισμού. Το παραλιακό μέτωπο διαμορφώνεται ως άξονας αναψυχής και αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο υπερτοπικού ενδιαφέροντος. Σε αντίθεση με τις προβληματικές μεγαλουπόλεις, η εντοπία εξασφαλίζει στο παράδειγμα των Άσπρων Σπιτιών την αναβίωση της σχέση ανθρώπου-φύσης στα πλαίσια της σύγχρονης αστικής διαβίωσης. - η οργάνωση των δικτύων βασίζεται στις ανάγκες της ανθρώπινης διαβίωσης. Ο περιορισμός της κυκλοφοριακής κίνησης περιμετρικά των κοινοτήτων κατοίκησης και όχι εσωτερικά αυτών επέτρεψε την κυριαρχία της ανθρώπινης κλίμακας έναντι της μηχανικής, ενώ το συνεκτικό πλέγμα πεζοδρόμων έφερε σταδιακά την αίσθηση κοινότητας ανθρώπινου χαρακτήρα. - τα κελύφη διαμορφώνονται ως σύνολα τυποποιημένων στοιχείων στη διάταξη και τη μορφή τους και βασίζονται στις αρχές της τάξης και της συνοχής της κοινότητας. Η διαμόρφωση τους επικεντρώνεται στη λειτουργικότητα των χώρων και στην κάλυψη των αναγκών των κατοίκων τους, επιδιώξεις που επαληθεύτηκαν σε μεγάλο βαθμό σύμφωνα με την ερευνά και τα συμπεράσματα του “Γ μέρους” που προηγήθηκαν. Όπως όρισε ο ίδιος ο Δοξιάδης στο πλαίσιο αρχών της εντοπίας «η οικοδόμηση 182

των κελυφών, δηλαδή του σκληρού μέρους του ανθρωπόκοσμου, δεν έχει κανένα νόημα εάν δε βασιστεί στην παράλληλη ανέλιξη του Ανθρώπου, του μαλακού μέρους που έρχεται να καλυφθεί από τα κελύφη». Το λιτό σχέδιο σχεδιασμού και οργάνωσης των κατοικιών επέτρεψε, παρά την έντονη τυποποίηση του, την ατομική έκφραση και ικανοποίηση, ενώ η κλίμακα και η γεωμετρία των δημοσίων χώρων έδρασε ως στοιχείο συνοχής της κοινότητας και ενίσχυσε τις ανθρώπινες επαφές και την εξέλιξη σε συλλογικό επίπεδο. - η κοινωνική ανέλιξη τίθεται πλέον ως βασικό ζητούμενο της οικιστικής ανάπτυξης. Κατά τη προσέγγιση της έννοιας της εντοπίας, ο Δοξιάδης ανέφερε ότι στις ουτοπίες που προσεγγίζουν τη σύλληψη της ιδανικής πόλης, ο άνθρωπος έχει ασχοληθεί σε μεγάλο βαθμό με την υλική και φυσική τους υπόσταση, αλλά όχι με τον άνθρωπο, την κοινωνική του ανάπτυξη, τα ιδανικά και τους θεσμούς του. Η εντοπία θα πρέπει λοιπόν να καλύψει αυτή τη πτυχή και να δημιουργήσει το πρακτικό πλαίσιο για τη λειτουργική συνύπαρξη των συστατικών μελών μέσα σε ένα γενικό σύνολο. Σε αυτή τη λογική, οι 4 επιμέρους ανθρώπινες κοινότητες του κυττάρου των Άσπρων Σπιτιών ανέπτυξαν σχέσεις συνοχής τόσο στο εσωτερικό τους, όσο και μεταξύ τους. Η κοινωνική ζωή του οικισμού και το σύστημα σχεδιασμού που εφαρμόστηκε για να θέσει τις προϋποθέσεις για αυτήν, αποτέλεσαν το αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι αρχές σχεδιασμού σε επίπεδο πολεοδομικό αλλά και αρχιτεκτονικό έθεσαν τις προϋποθέσεις για κοινωνική εξέλιξη, ωστόσο σχεδόν το σύνολο των λειτουργιών του βιομηχανικού οικισμού που επηρεάζουν τη κοινωνική ζωή εξαρτώνται από την ιδιοκτήτρια βιομηχανία οικισμού και τις εκάστοτε αποφάσεις της. Κοινός δέκτης και σύνδεσμος όλων των παραπάνω αναδεικνύεται ο Άνθρωπος, ενώ το βάρος της σημασίας στην επιδιωκόμενη εντοπία των Άσπρων Σπιτιών μετατοπίζεται στις αντιδράσεις του Ανθρώπου από τη συνύπαρξη και την επαφή του με τα άλλα στοιχεία του περιβάλλοντος του. 183

2.2_Από την ατομική εντοπία στη κοινή εντοπία των Άσπρων Σπιτιών

Αντιλαμβανόμενος τις προκλήσεις του μέλλοντος για την εξέλιξη των πόλεων, ο Δοξιάδης καταλήγει στο ότι η εδραίωση του συστήματος της εντοπίας στο σχεδιασμό έχει πολυεπίπεδο χαρακτήρα : «αυτό που έχει ανάγκη η ανθρωπότητα κι αυτό που χρειάζεται ο καθένας μας είναι η υλοποίηση των δικών του ονείρων μέσα στο πλαίσιο του κοινού ονείρου. Στη πραγματικότητα, αυτό που έχουμε ανάγκη είναι και μια εντοπία, κοινή για όλους μας, αλλά και μια προσωπική εντοπία για τον καθένα μας, που θα οδηγήσει τη προσδοκώμενη εξέλιξη προς τη σωστή κατεύθυνση».

184

Συγκρίνοντας, το παραπάνω πλαίσιο της εντοπίας με την επιδίωξη υλοποίησης του στο σχεδιασμό των Άσπρων Σπιτιών, η προσωπική εντοπία θα μπορούσε να υλοποιηθεί στα πλαίσια της διαβίωσης σε μικρές κοινότητες ανθρωπίνων διαστάσεων και χαρακτήρα ,ενώ η κοινή εντοπία θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από τη σύγχρονη και λειτουργική πόλη που προκύπτει από τη σύνδεση των παραπάνω κοινοτήτων. Επιτυγχάνεται έτσι στη πράξη η δημιουργία της πόλης, που μέσα από τη ταυτόχρονη εξέλιξη της προσωπικής και κοινής εντοπίας θα οδηγηθεί στην ευτοπία και την υγιή εξέλιξη της. Η παραπάνω θεωρία των πόλεων μεγάλης έκτασης, πολλαπλών λειτουργιών και παγκόσμιου χαρακτήρα, η οποία όμως συντίθεται από επιμέρους μικρότερες κοινότητες με ριζωμένη τοπικότητα και πρωτοκαθεδρία του ανθρώπινου στοιχείου, αποτελεί την υλοποίηση της ριζικής κριτικής του Δοξιάδη στο μοντέρνο πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, και μετουσιώνεται ως ένα βαθμό και στη κοινότητα των Άσπρων Σπιτιών.

Πηγή : http://www.panoramio.com/user/4402937

185

Κλείνοντας, ο οικισμός που μελετήθηκε αποτελεί το υλοποιημένο μοντέλο του εγχειρήματος της σύνθεσης των χωρικών κλιμάκων στο ενωτικό σύστημα

Ανθρώπου-Φύσης-Κοινωνίας-Δικτύων-Κελυφών που εισάγεται με την εντοπία και αναδεικνύει τον Άνθρωπο ως κυρίαρχο καταλύτη στην έκφραση της κοινωνικής δραστηριότητας στο χώρο. Ωστόσο, το πείραμα της κοινότητας των Άσπρων Σπιτιών είναι παράλληλα η απάντηση του Δοξιάδη στις επείγουσες προκλήσεις του μέλλοντος και στο -μέχρι και σήμερα – φλέγον ζήτημα της αναβίωσης ανθρωπίνων κοινοτήτων σε πολύπλοκα και ευρεία αστικά κέντρα.

186

187

Σκηνές από τη ταινία “Attenberg” της Αθηνάς Τσαγκάρη πού γυρίστηκε στα Άσπρα Σπίτια το 2010

188

189

Β Ι ΒΛΙ Ο Γ ΡΑΦ Ι Α

Doxiadis Associates ,«Etude préliminaire des cités de l’Aluminium de Grèce »,DOX-EA 45, 15.5.1961. DA PROJECTS: GREECE V. 11 REPORTS DOX-EA (1961)/ref. code 34727, Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη. Doxiadis Associates, «La création d’une agglomération pour le personnel de l’usi ne de l’Aluminium de Grèce. Propositions pour l’établissement d’une étude préliminaire », DOX-EA 31, 7.1.1961. DA PROJECTS: GREECE V. 10 - REPORTS DOX-EA (1961)/ ref. code 34726. Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη. Simeon, Andreas ,«Aspra Spitia. A feeling of tradition in a modern community plan concept», DA Review, 1 Απριλίου 1965 Wigley, Mark, «Network Fever», Grey Room 04, Θερινό Τεύχος, 2001. Zaib, Ahmed, «Adjusting / Amending the Modern: Doxiadis´ use of Urban Design Vocabulary, Grammar, Syntax and the Eclectic Local», Doctoral Research, KU Leuven, Βέλγιο, Σεπτέμβριος 2007. Αλουµίνιον της Ελλάδος, Ηλεκτρονικό αρχείο εκδόσεων, περιοδικό “al- Επιθεώρησις Revue’’ http://dev.innews.gr/aluminium

190

Αντωνοπούλου-Μπογδάνου, Μυρτώ, «City of the Future», Research, Νοέμβριος 2003 Βλάχου Αλεξάνδρα , Ζάρρα Μαρία, «Άσπρα σπίτια: παραγωγή και οικειοποίηση του χώρου», Διάλεξη , ΕΜΠ , Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τομέας Αρχιτεκτονικής Γλώσσας, Επικοινωνίας και Σχεδιασμού, 2007. Γραφείο Δοξιάδη, «Άσπρα Σπίτια», Αρχιτεκτονική, τεύχος 53, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1965 Δασκαλόπουλος Θ., «Reviews on the problems and science of human settlements: New Aluminium Settlement in Aspra Spitia », Ekistics ,τεύχος 16 ,1963 . Δοξιάδης Κωνσταντίνος , «Between Dystopia and Utopia», Faber and Faber, Λονδίνο, 1968. Δοξιάδης Κωνσταντίνος , «Ecumenopolis: Tomorrow’s City», BRITANNICA Book of the year, 1968. Δοξιάδης Κωνσταντίνος , «Ekistics: An Introduction to the Science of Human Settlements», εκδόσεις Hutchinson, Λονδίνο, 1968. Δοξιάδης Κωνσταντίνος , «Oι εξομολογήσεις ενός εγκληματία» ,ekistics 1971 , τόμος 32, τεύχος 191. Δοξιάδης Κωνσταντίνος , «Ένας νέος ρόλος για τον αρχιτέκτονα », Ekistics , 1964 ,τόμος 17, τεύχος 100. [ Προσφώνηση στο Διεθνές Συμπόσιο για την Αρχιτεκτονική (Διεθνής Ένωση Αρχιτεκτόνων ) που οργανώθηκε από τη Μεξικανική Ένωση Αρχιτεκτόνων στη Πόλη του Μεξικού το 1963]. Δοξιάδης Κωνσταντίνος , «Μια πόλη που εξυπηρετεί την ανθρώπινη ανάπτυξη», Ekistics, 1968, τόμος 25, τεύχος 151 . Δοξιάδης Κωνσταντίνος , «Ο δικέφαλος Αετός : από το παρελθόν στο μέλλον των ανθρώπινων οικισμών», Έκδοση της Lycabettus press, Αθήνα, 1972 191

Δοξιάδης Κωνσταντίνος, «Η Αρχαία Ελληνική και η σημερινή πόλη», Αρχιτεκτονική, τεύχος 46, Ιούλιος –Αύγουστος 1964. Δοξιάδης, Κωνσταντίνος Α., «Πέντε Αρχές για τη Δημιουργία Ανθρώπινων Οικισμών», Ekistics, τόμος 28, Αθήνα, Ιούνιος 1969. Καλαφάτη Ελένη, «Άσπρα σπίτια Βοιωτίας: ζητήματα σχεδιασμού μίας νέας πόλης», Πρακτικά Ημερίδας «Εργάζομαι άρα κατοικώ : Η περίπτωση του συγκροτήματος κατοικιών των μεταλλείων Μπάρλου στο Δίστομο Βοιωτίας,των Δ. & Σ. Αντωνακάκη», σελ 17-24 , Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα 2012. Κύρτσης, Αλέξανδρος-Ανδρέας, «Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης. Κείμενα, Σχέδια, Οικισμοί», εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 2006. Λάππας Τάκης, «Τα Άσπρα Σπίτια και η περιοχή τους», περιοδικό Εµβόλιµον,τεύχος 30 ,σελ.41. Τουρνικιώτης Παναγιώτης , «Η αρχαία και η μοντέρνα πόλη στο έργο του Δοξιάδη », 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εταιρείας Ιστορίας της Πόλης και Πολεοδομίας : ‘‘Η Πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1949 έως το 1974’’, (σύνδιοργάνωση) Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2000. Ψωμόπουλος Παναγής, «Jacky and the Delos Symposia», Ekistics, τόμος 52, Αθήνα, Ιούνιος 1985.

VIDEO Τζιρτζιλάκης, Γιώργος, «Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ένας ρομαντικός του Πραγ-ματισμού», Πορτραίτα και Διαδρομές Ελλήνων Αρχιτεκτόνων, © ERT S.A., 11/04/2008.

Εικόνα εξωφύλλου : εργαστήριο ‘‘Άσπρα Σπίτια 2015: Προθέσεις και Μεταβολές “, http://controlspacelab.blogspot.gr/2015_06_01_archive.html

192

193