De wording Ruimte van
nieuw Nederland
Een beeldoverzicht door Theo Baart met een voorwoord van Hans Tijl
Ruimte De wording van
nieuw Nederland
Een beeldoverzicht door Theo Baart met een voorwoord van Hans Tijl
Tijdslijnen Voorwoord Hans Tijl
Er wordt wel eens gesteld dat ruimtelijke ordening een beleidsterrein van de lange tijdslijnen is; een vakgebied dat vooral naar de toekomst kijkt zonder dat er echt veel verandert. En bovendien kan het nogal een tijdje duren voordat beleidsvoornemens of ruimtelijke initiatieven daadwerkelijk gerealiseerd zijn, als ze al gerealiseerd worden.Deels klopt dat natuurlijk. We weten allang dat de toekomst – ook de ruimtelijke toekomst van Nederland – niet volledig maakbaar is en tussen idee en uitvoering zijn er vaak vele hobbels te overwinnen. Maar als we nu eens terug kijken in de tijd, dan kan alleen maar de conclusie getrokken worden dat Nederland echt ingrijpend veranderd is. In nog geen 25 jaar tijd zijn op vele plekken in Nederland grootschalige nieuwe woonwijken ontworpen en gebouwd, zijn de centra van vele steden in Nederland vaak compleet vernieuwd, zijn grote nieuwe spoorverbindingen tot stand gebracht, heeft de Rotterdamse haven weer een substantiële zeewaartse uitbreiding ondergaan en is er op vele plekken natuur ontwikkeld. Veel van deze grote ruimtelijke ingrepen zijn in de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening (Extra) beleidsmatig ‘op de kaart gezet’ en zijn nu, 25 jaar later, gerealiseerd! De al eerder gememoreerde lange tijdslijnen van ons vakgebied zijn dus maar zeer relatief. Nederland verandert, veel sneller dan we soms denken.
Ruimte De wording van nieuw Nederland
5
En juist dit veranderde Nederland wordt werkelijk prachtig in beeld gebracht in deze fotoreeks van Theo Baart. In het kader van het Jaar van de Ruimte heeft hij de recente ruimtelijke ingrepen in onze steden en in ons landschap in 50 beelden gevat. Van de Zandmotor bij Monster, via het Maastrichtse CĂŠramiqueterrein en Blauwestad in Groningen naar het Amsterdamse IJburg; stuk voor stuk beelden die staan voor het veranderde ruimtelijk aanzien van Nederland.
Ook wordt wel eens gesteld dat Nederland af is; alle stukjes Nederland zijn
zo’n beetje bestemd en we hebben het ruimtelijke allemaal wel goed op orde, zo constateren vaak ook de buitenlandse delegaties die bij ons langskomen. Deze stelling kan echter nog krachtiger weersproken worden. De ruimtelijke inrichting van Nederland is nooit af. Er is brede consensus over het gegeven dat de huidige maatschappelijke opgaven op het terrein van bijvoorbeeld de verduurzaming van onze energievoorziening, de bescherming van ons land tegen het water, de circulaire economie en internationale concurrentiepositie van ons stedelijk landschap een forse ruimtelijke inspanning vergt en een ruimtelijke impact zal hebben. Ook de komende 25 jaar zal Nederland weer ingrijpend veranderen.
Maar niet alleen de ruimtelijke opgave is anders in vergelijking met 25 jaar
geleden, ook de manier waarop we ruimtelijk beleid maken en uitvoeren is wezenlijk veranderd. In gang gezet met de naderende Omgevingswet zitten we midden in de beweging van ruimtelijk beleid naar Omgevingsbeleid; echt samenhangende beleidsontwikkeling voor de fysieke leefomgeving. Maar ook de bepalende spelers zijn wezenlijk veranderd. In de tijd van de Vinex waren het vooral de overheden en de marktpartijen die de smaak bepaalden. Tegenwoordig zijn het omgevingsbeleid en inrichting van ons land en onze leefomgeving veel meer van de samenleving als geheel. En te midden van dit veranderende speelveld vervult het Jaar van de Ruimte een krachtige agenderende functie ten aanzien van zowel de inhoud van de toekomstige omgevingsopgaven als de met deze opgaven samenhangende sturingsprincipes. Een mooie opmaat voor de op co-creĂŤrende wijze tot stand te brengen eerste Nationale Omgevingsvisie (zie www.werkplaatsnovi.nl).
Het zou mij grote deugd doen als we over pakweg 25 jaar weer mogen genieten
van een soortgelijke fotoreeks van het alsdan veranderde Nederland.
Ruimte De wording van nieuw Nederland
7
08
05
17
09
07
10 02
16 06 14
04
01 13
03 11 15
Nederland Waterl 12
8
W 01 | Nijmegen Ooijpolder W 02 | Crailoo Ecoduct W 03 | Noordwaard Ontpoldering W 04 | Wageningen Blauwe Kamer W 05 | Afsluitdijk Cultureel erfgoed W 06 | Monster Zandmotor W 07 | Amsterdam IJburg
W 10 | Diepeveen Keizersrande
W 08 | Smeerling Ruiten Aa
W 11 | Tiengemeten Nieuwe natuur
W 09 | Ramspol Balgstuw
W 12 | Eindhoven Bommel W 13 | Nijmegen Waaleiland W 14 | Culumborg Werk aan ’t Spoel W 15 | Den Bosch Haverleij W 16 | Katwijk Kustversterking W 17 | Petten Hondsbossche Zeewering
De wording Ruimte van
nieuw Nederland
land Ruimte De wording van nieuw Nederland
9
10
Ruimte voor de rivier en creatie van nieuwe natuur (Ooijpolder bij Nijmegen)
Nederland Waterland | W 01
Ruimte De wording van nieuw Nederland
11
12
Ontwikkeling van aaneengesloten natuurgebieden (Ecoduct Crailoo bij Hilversum)
Nederland Waterland | W 02
Ruimte De wording van nieuw Nederland
13
14
Een gebied dat binnen de rivierdijken ligt, nu buitendijks door ontpoldering waardoor het stroomgebied van de rivier vergroot wordt (Noordwaard)
Nederland Waterland | W 03
Ruimte De wording van nieuw Nederland
15
16
Nieuwe natuurontwikkeling en ruimte voor de rivier (Blauwe Kamer nabij Wageningen)
Nederland Waterland | W 04
Ruimte De wording van nieuw Nederland
17
18
Cultureel erfgoed, dam en ruimtelijke opgave voor de toekomst (Afsluitdijk)
Nederland Waterland | W 05
Ruimte De wording van nieuw Nederland
19
20
Beveiliging kust door kunstmatige zandeiland (Zandmotor, Monster)
Nederland Waterland | W 06
Ruimte De wording van nieuw Nederland
21
22
Vinexwijk in het IJmeer gebouwd op opgespoten land (IJburg, Amsterdam)
Nederland Waterland | W 07
Ruimte De wording van nieuw Nederland
23
24
Herstel van bekenstructuur na kanalisering in de jaren 50 en 60 (Ruiten Aa bij Smeerling)
Nederland Waterland | W 08
Ruimte De wording van nieuw Nederland
25
26
Beveiliging tegen hoge waterstanden in rivieren (Balgstuw bij Ramspol)
Nederland Waterland | W 09
Ruimte De wording van nieuw Nederland
27
28
Nieuwe vormen van agrarisch beheer in de uiterwaarden van rivieren (Natuurderij Keizersrande bij Diepeveen)
Nederland Waterland | W 10
Ruimte De wording van nieuw Nederland
29
30
Transformatie van een voormalig agrarisch gebied naar nieuwe natuur (Tiengemeten)
Nederland Waterland | W 11
Ruimte De wording van nieuw Nederland
31
32
Beekherstel van gekanaliseerde waterlopen (Bommel, Eindhoven)
Nederland Waterland | W 12
Ruimte De wording van nieuw Nederland
33
34
Ruimte voor de rivier, om kans op overstromingen te verkleinen wordt er een extra geul gemaakt (Waaleiland, Nijmegen)
Nederland Waterland | W 13
Ruimte De wording van nieuw Nederland
35
36
Militair erfgoed getransformeerd naar culturele en recreatieve bestemming (Werk aan ‘t Spoel, Culemborg)
Nederland Waterland | W 14
Ruimte De wording van nieuw Nederland
37
38
Vinexwijk omringt door golfbaan (Haverleij, Den Bosch)
Nederland Waterland | W 15
Ruimte De wording van nieuw Nederland
39
40
Versterking kust, gecombineerd met nieuwe faciliteiten zoals een parkeergarage (Katwijk)
Nederland Waterland | W 16
Ruimte De wording van nieuw Nederland
41
42
Bescherming van de kust tegen het stijgend zeewaterpeil door de klimaatverandering (Hondsbossche Zeewering, Petten)
Nederland Waterland | W 17
Ruimte De wording van nieuw Nederland
43
03
04
01
02
05
06 08
07
Nederland Distributiel 44
D 01 | Schiphol Gasrotonde D 02 | Leidschendam Verdieping A4 D 03 | Eemshaven Energieknooppunt D 04 | Medemblik Agropark D 05 | Rotterdam Tweede Maasvlakte D 06 | Bleiswijk HSL D 07 | Tilburg Vossenberg D 08 | Nijmegen Betuwelijn
De wording Ruimte van
nieuw Nederland
land Ruimte De wording van nieuw Nederland
45
46
Aanleg ondergrondse infrastructuur onderdeel van de gasrotonde door de Gasunie (luchthaven Schiphol)
Nederland Distributieland | D 01
Ruimte De wording van nieuw Nederland
47
48
Capaciteitsvergroting van belangrijke infrastructuur en verbetering directe leefomgeving (verbreding en verdieping A4, Leidschendam)
Nederland Distributieland | D 02
Ruimte De wording van nieuw Nederland
49
50
Ontwikkeling van energieknooppunt, bouw datacentrum Google (Eemshaven)
Nederland Distributieland | D 03
Ruimte De wording van nieuw Nederland
51
52
Opkomst nieuw energielandschappen (Agropark langs A7)
Nederland Distributieland | D 04
Ruimte De wording van nieuw Nederland
53
54
Uitbreiding haven en distributiecapaciteit bij haven (Tweede Maasvlakte, Rotterdam)
Nederland Distributieland | D 05
Ruimte De wording van nieuw Nederland
55
56
Aanleg grote infrastructurele projecten van internationale betekenis (HSL, Bleiswijk)
Nederland Distributieland | D 06
Ruimte De wording van nieuw Nederland
57
58
Uitbreiding van regionale distributie- en productiecentra (Vossenberg, Tilburg)
Nederland Distributieland | D 07
Ruimte De wording van nieuw Nederland
59
60
Railinfra bestemd voor verbinding Mainport Rotterdam en het Duitse achterland (Betuwelijn)
Nederland Distributieland | D 08
Ruimte De wording van nieuw Nederland
61
21 20
09
26 13 16
03
11
07 14 23
01 24
05
10
15
08
25 02 04 12
Nederland Stedenl 17
18
19
06
62
22
S 01 | Pijnacker Glasteelt S 02 | Rotterdam Stationsgebied S 03 | Amsterdam Recreatie S 04 | Rotterdam Transformatie S 05 | Utrecht Markering overgang S 06 | Maastricht CĂŠramique S 07 | Leidsche Rijn Maxima Park
S 14 | Den Haag Randstadrail
S 08| Utrecht Stationsgebied
S 15 | Den Haag Rijksvastgoed
S 09 | Heerhugowaard Stad van de Zon
S 16 | Almere Stadshart
S 10 | Leiden Nieuw Leyden
S 17 | Eindhoven Flight Forum
S 11 | Enschede Roombeek
S 18 | Eindhoven Strijp
S 12 | Rotterdam Stedelijke vernieuwing
S 19 | Maastricht Ondertunneling
S 13 | Amsterdam Westerdok
S 20 | Leeuwarden Zuiderburen S 21 | Winschoten Blauwestad S 22 | Kerkrade Euregio S 23 | Den Haag Stedelijke vernieuwing S 24 | Delft Ondertunneling S 25 | Rotterdam Dakpark S 26 | Amsterdam Ondertunneling
De wording Ruimte van
nieuw Nederland
land Ruimte De wording van nieuw Nederland
63
64
Verplaatsing van glasteelt uit stedelijke gebieden (energie-neutrale tomatenkwekerij o.a. Pijnacker)
Nederland Stedenland | S 01
Ruimte De wording van nieuw Nederland
65
66
Verbetering en uitbreiding van spoorwegstations en hun omgeving in het stedelijk gebied (Rotterdam CS)
Nederland Stedenland | S 02
Ruimte De wording van nieuw Nederland
67
68
Recreatie en sport in stedelijk gebieden (Zuidas, Amsterdam)
Nederland Stedenland | S 03
Ruimte De wording van nieuw Nederland
69
70
Binnenstedelijke vernieuwing en transformatie van een voormalig haven (Kop van Zuid, Rotterdam)
Nederland Stedenland | S 04
Ruimte De wording van nieuw Nederland
71
72
Markering en benutting van overgang van nieuw stedelijk gebied – Vinexwijk Leidsche Rijn en infrastructuur (A4 langs Utrecht en Leidsche Rijn)
Nederland Stedenland | S 05
Ruimte De wording van nieuw Nederland
73
74
Transformatie van voormalig industriegebied naar wonen en bedrijvigheid (CĂŠramique, Maastricht)
Nederland Stedenland | S 06
Ruimte De wording van nieuw Nederland
75
76
Stadspark voor Vinexwijk (Maxima Park, Leidsche Rijn)
Nederland Stedenland | S 07
Ruimte De wording van nieuw Nederland
77
78
Vernieuwd station en transfergebied (Utrecht Centraal)
Nederland Stedenland | S 08
Ruimte De wording van nieuw Nederland
79
80
Vinex-wijk ontworpen om zo veel mogelijk te profiteren van zonne-energie (Stad van de Zon, Heerhugowaard)
Nederland Stedenland | S 09
Ruimte De wording van nieuw Nederland
81
82
Particulier opdrachtgeverschap in de stadsvernieuwing (Nieuw Leyden, Leiden)
Nederland Stedenland | S 10
Ruimte De wording van nieuw Nederland
83
84
Transformatie van voormalige textielnijverheid naar woongebied (Roombeek, Enschede)
Nederland Stedenland | S 11
Ruimte De wording van nieuw Nederland
85
86
Stedelijke vernieuwing met nieuwe stedelijke voorzieningen (Rotterdam Zuid)
Nederland Stedenland | S 12
Ruimte De wording van nieuw Nederland
87
88
Stedelijke vernieuwing en herontdekking oevers van de rivier (Westerdok, Amsterdam)
Nederland Stedenland | S 13
Ruimte De wording van nieuw Nederland
89
90
Nieuw regionaal openbaar vervoer (Randstadrail, Den Haag)
Nederland Stedenland | S 14
Ruimte De wording van nieuw Nederland
91
92
Concentratie en transformatie van Rijksvastgoed in stadscentrum (Den Haag)
Nederland Stedenland | S 15
Ruimte De wording van nieuw Nederland
93
94
Creatie van een stadshart in een New Town (Almere)
Nederland Stedenland | S 16
Ruimte De wording van nieuw Nederland
95
96
Aanleg hoogwaardige, met OV bereikbare kantoorlocaties (Flight Forum, Eindhoven)
Nederland Stedenland | S 17
Ruimte De wording van nieuw Nederland
97
98
Hergebruik van industrieel erfgoed door een samenhangend programma (De Strijp, Eindhoven)
Nederland Stedenland | S 18
Ruimte De wording van nieuw Nederland
99
100
Ondertunneling en capaciteitsvergroting van snelweg door de stedelijk centrum (A2, Maastricht)
Nederland Stedenland | S 19
Ruimte De wording van nieuw Nederland
101
102
Vinexlocatie (Zuiderburen, Leeuwarden)
Nederland Stedenland | S 20
Ruimte De wording van nieuw Nederland
103
104
Transformatie van voormalige agrarische gronden naar een suburbaan gebied met boven regionale aantrekkingskracht (Blauwestad, Winschoten)
Nederland Stedenland | S 21
Ruimte De wording van nieuw Nederland
105
106
In de krimpregio Parkstad worden leegstaande galerijflats bewoond door studenten uit de naburige universiteitsstad Aachen (Euregio, Kerkrade)
Nederland Stedenland | S 22
Ruimte De wording van nieuw Nederland
107
108
Binnenstedelijke stadsvernieuwing (Den Haag)
Nederland Stedenland | S 23
Ruimte De wording van nieuw Nederland
109
110
Ondergronds brengen van de spoorlijn die dwars door de stad loopt en de stad daardoor verdeelde (Delft)
Nederland Stedenland | S 24
Ruimte De wording van nieuw Nederland
111
112
Menging van functies door aanleg van stadspark op dak van winkelcentrum (Dakpark, Rotterdam)
Nederland Stedenland | S 25
Ruimte De wording van nieuw Nederland
113
114
Aanleg van lokale OV-verbinding met nationale betekenis (Noord/Zuidlijn, Amsterdam)
Nederland Stedenland | S 26
Ruimte De wording van nieuw Nederland
115
116
Plan Nawoord Theo Baart
Ik heb altijd in een plan gewoond. Geboren in het Plan West van de Dienst Stadsontwikkeling in Amsterdam en al snel verhuisd naar het plan van stedenbouwkundige Wieger Bruin in Hoofddorp. Voor de studie ben ik weer teruggekeerd naar Plan West in Amsterdam maar wel vlakbij het Hoofddorpplein, dat maakte de stap niet te groot. Later naar het ultieme voorbeeld van doorgeschoten planologie, de Bijlmermeer om weer te herstellen in een van Nederlands grootste erupties van plannen en bouwen: de Vinexwijk. Dit is geen bijzondere woongeschiedenis. Ik vermoed dat ik dat deel met veel landgenoten: wij groeien op en leven in een bedachte en ontworpen omgeving.
Het ongeordende en ongerijmde in de stad, dorp en platteland ontstaat door
de botsing der plannen. Hoe vaak zou een gebruiker of bewoner zich realiseren dat hij zich bevindt in een omgeving waarvan de oorsprong ‘een plan’ was?
In 1988 vierde ruimtelijke nota (Vino) en drie jaar later met de vierde ruimtelijke
nota extra (Vinex) werden door het Rijk de contouren bepaald voor het aanzien van dit land in 2015. Eind jaren negentig was het enthousiasme voor het maken van blauwdrukken op rijksniveau voor de inrichting van ons land wat verflauwd. ‘Polderen’, ‘vrije markt’ en ‘de-centraal’ werden de bouwstenen voor een nieuwe visie die deskundigheid en regie van het Rijk zouden vervangen. Het ministerie
Ruimte De wording van nieuw Nederland
117
118
dat zich daarmee bezig hield, werd zelfs opgeheven maar de ruimtelijke thema’s die een nationale of zelfs supra-nationale aanpak behoeven verdwenen daarmee niet. De financiële crisis deed een aantal grote partijen – lang vaste spelers in dit theater – vastlopen en zelfs verdwijnen. Nieuwe kleine partijen zagen nog wel mogelijkheden voor het maken en uitvoeren van andersoortige ideeën. Een periode van heroriëntatie brak aan gecombineerd met een nieuwe ruimtelijke agenda. Dat wordt dan een paradigmawisseling genoemd.
Het Jaar van de Ruimte biedt een platform tot heroriëntatie en plannenmakerij.
En er is geen ballotage: iedereen is uitgenodigd om bij te dragen. Nieuwe coalities lijken mogelijk en we kijken weer vooruit.
En bij een vooruitblik hoort een terugblik. Nederland is niet bepaald leeg, het
nieuwe zal zich moeten voegen tussen of in de plaats komen van het bestaande. In vijftig foto’s heb ik een bondige inventarisatie gemaakt van hoe het Nederlandse maaiveld de afgelopen twintig jaar is veranderd. Wat hebben die beleidsstukken van rond 1990 in gang gezet en in 2015 zichtbaar opgeleverd?
De foto’s in deze presentatie zijn gerubriceerd volgens de thema’s in de vierde
nota: Stedenland, Distributieland, Waterland.
Ruimte, De wording van nieuw Nederland is een tocht langs projecten van
verschillende schaal. Projecten met een internationale betekenis (de HSL), lokaal (beekherstel Dommel), wonen (Vinexwijken), werken, waterhuishouding en recreatie. En dat dan ook nog geografisch gespreid. De keuze is natuurlijk arbitrair en beperkt maar doet hopelijk recht aan de verscheidenheid en de kwaliteit van de projecten die de afgelopen jaren gerealiseerd zijn gebaseerd op de twee rijksnota’s.
Ruimte De wording van nieuw Nederland
119
Colofon Ruimte De wording van nieuw Nederland is een initiatief en opdracht in het kader van het Jaar van de Ruimte. Fotografie Theo Baart Projectcoรถrdinator Jeroen Niemans Platform31 Ontwerp Hans van der Kooi 8-13 Grafisch ontwerpers Het Jaar van de Ruimte is een initiatief van een bont gezelschap aan personen en organisaties die zich betrokken voelen bij de ruimtelijke toekomst van Nederland. Wij delen de behoefte aan een nieuw handelingsperspectief in de ruimtelijke ontwikkeling. Om zover te komen, willen we het maatschappelijke, politieke en professionele debat over de ruimtelijke toekomst van Nederland stimuleren. Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van het Fonds2015/Jaar van de Ruimte. De volgende partijen hebben als sponsor een bijdrage geleverd aan het Fonds2015 Bouwend Nederland Gemeente Almere Gemeente Haarlemmermeer IPO Ministerie BZK Ministerie EZ Ministerie IenM Planbureau voor de Leefomgeving Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (Ministerie OCW) Rijkswaterstaat RIVM Schiphol Unie van Waterschappen www.wijmakennederland.nl
120