The Followers of Bedreddin in Ottoman and Modern Turkish History

ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ / ΙΤΕ

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ Μελέτες ιστορίας και φιλολογίας

Εκδοτική επιμέλεια Κώστας Λάππας Αντώνης Αναστασόπουλος Ηλίας Κολοβός

Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Α Κ Ε Σ Ε Κ Δ ΟΣ Ε Ι Σ Κ Ρ Η Τ Η Σ Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής Ηράκλειο 2010

Ηλίας Κολοβός

«τοΥ ΜπεΝτΡεΝτιΝ τα παλικαΡια» ΣτηΝ οΘΩΜαΝικη και τη ΣΥγΧΡοΝη τοΥΡκικη ιΣτοΡια

Οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με το όνομα του σεΐχη Μπεντρεντίν το έτος 1416 στην Ανατολία και στα Βαλκάνια έχουν καταγραφεί ιστοριογραφικά ως μείζονα γεγονότα της πρώιμης οθωμανικής ιστορίας. Την ίδια στιγμή, η προσωπικότητα και η επιρροή του Μπεντρεντίν αποτέλεσαν και αποτελούν πολύ ενδιαφέρον ιδεολογικό διακύβευμα στη σύγχρονη τουρκική ιστορία, ιδιαίτερα στον απόηχο του σπουδαίου ποιήματος που συνέθεσε διαβάζοντας στη φυλακή για τον σεΐχη του 15ου αιώνα ο μεγάλος τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ. Στην παρούσα μελέτη επιχειρούμε συνοπτικά να παρουσιάσουμε τα γεγονότα και την ιδεολογική τους ιστορία, καθώς το ιστοριογραφικό ενδιαφέρον στη διεθνή και τουρκική βιβλιογραφία είναι ιδιαίτερα αυξημένο τελευταία,1 εκθέτοντας συνοπτικά και ορισμένες πρώτες σκέψεις για την επαναπροσέγγιση του θέματος. Για τον κρυμμένο θησαυρό που γνώρισα από την αγάπη της Πηνελόπης, παραφράζοντας το γνωστό χαντίθ που σχολιάζει και ο Μπεντρεντίν στις «Εμπνεύσεις» του. Βλ. M. Şerafeddin (Yaltkaya), Simavne Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin [Σεΐχης Μπεντρεντίν, γιος του καδή του Σιμαβνά], επιμ. H. Er, Κωνσταντινούπολη 1994, σ. 87-88.

1

Δύο μελέτες επανέφεραν τον Μπεντρεντίν στην ιστοριογραφική επικαιρότητα τα τελευταία χρόνια: η μονογραφία του M. Balivet, Islam mystique et révolution armée dans les Balkans ottomans: Vie du Cheikh Bedreddîn le «Hallâj des Turcs» (1358/59-1416), Κωνσταντινούπολη 1995, καθώς και ένα κεφάλαιο στο σπουδαίο βιβλίο του A. Y. Ocak, Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler (15.-17. yüzyıllar) [Αιρετικοί και άθεοι στην οθωμανική κοινωνία (15ος-17ος αι.)], Κωνσταντινούπολη 1998, σ. 136-202. Ο Τζεμάλ Καφαντάρ ετοιμάζει τώρα μια μεγάλη μελέτη για τον Μπεντρεντίν, ενώ ο Δημήτρης Καστρίτσης έκανε πρόσφατα μια ανακοίνωση για το θέμα του Μπεντρεντίν με τίτλο «he Revolt of Şeyh Bedreddin in the Context of the Ottoman Civil War of 1402-1413», στο 7ο Συμπόσιο του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών/Ι.Τ.Ε., με θέμα «Πολιτικές πρωτοβουλίες από τα κάτω στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» (Ρέθυμνο, 9-11 Ιανουαρίου 2009).

117

ηλια Σ κολοΒ οΣ

Το ιστορικό πλαίσιο Οι εξεγέρσεις του σεΐχη Μπεντρεντίν και του μαθητή του Μπορκλουτζέ Μουσταφά το 1416 θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να τοποθετηθούν στο ιστορικό πλαίσιο των οθωμανικών ενδοδυναστικών συγκρούσεων που ακολούθησαν την ήττα του σουλτάνου Μπεγιαζίτ Αʹ στην Άγκυρα από τον Ταμερλάνο το 1402 και ονομάστηκαν αναδρομικά «περίοδος της μεσοβασιλείας» (fetret devri).2 Επιχειρώντας μια σύντομη εκτίμηση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι συγκρούσεις αυτές προκάλεσαν για μια δεκαετία κρίση νομιμοποίησης σε σχέση με το ποιος θα ήταν ο επικεφαλής της δυναστείας, καθώς και σε σχέση με το ποιες ήταν κάθε φορά οι πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές συμμαχίες της δυναστείας. Οι γιοι του Μπεγιαζίτ συγκρούστηκαν μεταξύ τους, για να επικρατήσει τελικά ο νεότερος γιος του, ο Μεχμέτ Τσελεμπή, ο οποίος βασίλεψε στη συνέχεια ως Μεχμέτ Αʹ (1413-1421). Αλλά οι εξεγέρσεις, όπως θα δούμε, που συνδέθηκαν με το όνομα του σεΐχη Μπεντρεντίν το έτος 1416, ανέδειξαν το μεγαλύτερο βάθος της κρίσης που είχε υποστεί η πολιτική εξουσία στο υπό διαμόρφωση οθωμανικό κράτος, τόσο σε ό,τι αφορούσε τη νομιμοποίησή της, όσο και σε σχέση με τις συμμαχίες της. Σε σχέση με τα περαιτέρω αίτιά τους, το θέμα είναι ανοιχτό. Ο Αχμέτ Γιασάρ Οτζάκ χαρακτηρίζει την ιστορία του σεΐχη Μπεντρεντίν «ένα άλυτο ακόμα ιστορικό πρόβλημα».3 Στη μεθόριο δύο κόσμων: ο Μπεντρεντίν από το Αμμόβουνο του Άρδα Σύμφωνα με την ηρωική βιογραφία (menakibname) που έγραψε για τον Μπεντρεντίν ο εγγονός του, ο Χαλίλ γιος του Ισμαΐλ,4 ο ήρωάς μας γεννήθηκε το έτος 760/1358-59 στο κάστρο του Σιμαβνά (ή Σαμαβνά), το σημερινό Αμμόβουνο (που τράπηκε στα τουρκικά σε Σιμαβνά με βάση τη μορφή «εις Αμ-

2 3 4

Για τη μεσοβασιλεία, βλ. D. Kastritsis, he Sons of Bayezid: Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402-1413, Λάιντεν-Βοστώνη 2007.

Ocak, Zındıklar ve mülhidler, σ. 136.

Halîl bin İsmâîl bin Şeyh Bedrüddîn Mahmûd, Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin manâkıbı [Η ηρωική βιογραφία του σεΐχη Μπεντρεντίν, γιου του καδή του Σιμαβνά], επιμ. A. Gölpınarlı και İ. Sungurbey, Κωνσταντινούπολη 1967. Το μοναδικό χειρόγραφο της βιογραφίας, που δημοσιεύτηκε παλαιότερα και στα οθωμανικά από τον F. Babinger, Die Vita (menāqibnāme) des Schejch Bedr ed-dīn Mahmūd, gen. Ibn Qādī Samauna von Chalīl b. Ismā‘īl b. Schejch Bedr ed-dīn Mahmūd, Λειψία 1943, βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, Atatürk Kütüphanesi, Muallim Cevdet K 157. Βλ. επίσης H. J. Kissling, «Das Menâqybnâme Scheich Bedr ed-Dîn’s, des Sohnes des Richters von Simâvnâ», Zeitschrit der Deutschen Morgenlandischen Gesellschat, 100 (1950), σ. 112-176· A. Gölpınarlı, Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin [Σεΐχης Μπεντρεντίν, γιος του καδή του Σιμαβνά], Κωνσταντινούπολη 1966.

118

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

μόβουνον») στον Άρδα.5 Ο Μπεντρεντίν υπήρξε τέκνο της συνάντησης δύο κόσμων μέσα από την επέκταση του ισλάμ στα Βαλκάνια.6 Ο πατέρας του, ο Ισραήλ, αναφέρεται ότι πρωταγωνίστησε στις πρώτες κατακτήσεις του Σουλεϊμάν, του γιου του Ορχάν, στην περιοχή της Θράκης, ως γαζής (παλαιότερα είχε θεωρηθεί λανθασμένα ότι ο πατέρας του Μπεντρεντίν υπήρξε καδής).7 Η μητέρα του ήταν η κόρη του χριστιανού άρχοντα (ban) του κάστρου του Αμμόβουνου, η οποία, σύμφωνα με τον δισέγγονό της, είχε προσχωρήσει στο ισλάμ μαζί με εκατό συγγενείς της, για να παντρευτεί τον Ισραήλ (έλαβε το όνομα Μελέκ, «Αγγελική»).8 Αν μη τι άλλο, μπορούμε να υποθέσουμε εδώ τη συγκρότηση μιας γαμήλιας συμμαχίας μεταξύ μιας σημαίνουσας οικογένειας της Θράκης και των νέων κυριάρχων. Ο γιος τους πάντως, σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, γεννήθηκε μέσα σε μια εκκλησία (kenise) που είχε μετατραπεί σε κατοικία. Την εποχή αυτή, γύρω στα 1400, πριν από την εξέλιξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ισλαμικό κέντρο, το δίκτυο της ισλαμικής παιδείας οδηγούσε μέσω της Μικράς Ασίας στην Αίγυπτο.9 Ο Μπεντρεντίν, που έμαθε τα πρώτα γράμματα από το Κοράνι, μαθήματα ανάγνωσης και θρησκευτικών ταυτόχρονα, από τον πατέρα του, ο οποίος αναφέρεται επίσης ως σοφός (âlim), σπούδασε καταρχάς στην Αδριανούπολη. Εκεί έμαθε να απομνημονεύει το Κοράνι και έλαβε τα πρώτα μαθήματα νομικής και θεολογίας. Όταν ο δάσκαλός του πέθανε, πήγε στην Προύσα. Εκεί σπούδασε στην ιερατική σχολή (medrese) που είχε ιδρύσει ο Μουράτ Αʹ. Από εκεί πήγε στο Ικόνιο, την παλαιά σελτζουκική πρωτεύουσα με φημισμένους μεντρεσέδες. Από το Ικόνιο, ο Μπεντρεντίν αποφάσισε να μεταβεί, το έτος 1382, στο κατεξοχήν κέντρο της ισλαμικής παιδείας, όπου συνέρρεαν νέοι από όλο τον ισλαμικό κόσμο, όπως και σήμερα, το Κάιρο των Μαμελούκων. Στους μεντρεσέδες του Καΐρου έλαβε πανεπιστημι-

5

6

7

8 9

Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 13, όπου το όνομα του γενέθλιου τόπου του Μπεντρεντίν έχει διαβαστεί ως «Semâviyye». Στο σημερινό χωριό κατοικούν ορισμένοι Γκαγκαούζοι που έχουν έρθει από την Ανατολική Θράκη με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Ευχαριστώ τον Δημήτρη Καστρίτση και τον Τζεμάλ Καφαντάρ γι’ αυτή την πληροφορία. Βλ. γενικά C. Kafadar, Ανάμεσα σε δύο κόσμους: η κατασκευή του οθωμανικού κράτους, μετάφρ. Α. Αναστασόπουλος, Αθήνα 2008 και ειδικότερα σ. 275-276. Βλ. επίσης γενικά Ε. Α. Ζαχαριάδου, Ιστορίες και θρύλοι των παλαιών σουλτάνων (1300-1400), Αθήνα 1991, ιδίως σ. 101-116.

Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 11-13, 101· O. Şâik Gökyay, «Şeyh Bedreddin’in babası kadı mı idi?» [Ήταν καδής ο πατέρας του σεΐχη Μπεντρεντίν;], Tarih ve Toplum, 2 (1984) σ. 16-18. Στο ίδιο, σ. 12-13.

Balivet, Islam mystique et révolution armée, σ. 43-45.

119

ηλια Σ κολοΒ οΣ

ακή, θα λέγαμε, μόρφωση και απέκτησε ισχυρούς προστάτες: ο μαμελούκος σουλτάνος Μπαρκούκ (1382-1399) τον διόρισε παιδαγωγό του γιου του.10 Ένα σημαντικό γεγονός για το νέο ουλεμά Μπεντρεντίν στην Αίγυπτο ήταν η γνωριμία στο παλάτι του Μπαρκούκ και στη συνέχεια η μαθητεία του κοντά στον μικρασιάτη σουφιστή σεΐχη Χουσεΐν από το Αχλάτ, κοντά στη λίμνη Βαν. Ο Χουσεΐν Αχλατί ενέταξε τον Μπεντρεντίν στο τάγμα του: σύμφωνα με τον εγγονό τού Μπεντρεντίν, ο παππούς του, αφού παρακολούθησε μια σουφιστική τελετή με μουσική και χορό (sema), έγινε μαθητής του, φόρεσε τον τρίχινο αμπά των δερβίσηδων, μοίρασε τα υπάρχοντά του στους απόρους και πέταξε συμβολικά τα βιβλία του στο Νείλο· όπως ακριβώς έκανε ο Μεβλανά όταν συνάντησε τον Σεμσεντίν Τεμπριζή, έφτασε σε έκσταση και πέταξε τα βιβλία του στη δεξαμενή του μεντρεσέ.11 Ο Χουσεΐν Αχλατί έστειλε στη συνέχεια τον Μπεντρεντίν στην Ταυρίδα, όπου, υποτίθεται, συναντήθηκε μάλιστα με τον Ταμερλάνο. Μετά την επιστροφή του στο Κάιρο, ο δάσκαλος τον όρισε διάδοχό του στο τάγμα τους. Τον διαδέχθηκε για λίγο καιρό μετά το θάνατό του, λαμβάνοντας τον τίτλο του σεΐχη, αλλά στη συνέχεια, γύρω στα 1404-5 εγκατέλειψε τη θέση αυτή και το Κάιρο, πιθανώς επειδή οι προστάτες του δεν ήταν πλέον σε θέση να τον υποστηρίζουν: ο παλαιός μαθητής του Φαράτζ, γιος του Μπαρκούκ και σουλτάνος, αναγκάστηκε κι εκείνος να εγκαταλείψει την Αίγυπτο το 1405.12 Φεύγοντας από το Κάιρο, ο Μπεντρεντίν έκανε ένα μεγάλο ταξίδι προς την οθωμανική μεθόριο, αναζητώντας στη διαδρομή ισχυρούς προστάτες για να συνεχίσει την σταδιοδρομία του ως ουλεμάς.13 Σύμφωνα με την ηρωϊκή βιογραφία του, βρέθηκε πρώτα στην Ιερουσαλήμ και στο Χαλέπι. Στη συνέχεια πήγε στο Ικόνιο, όπου άρχισε να διδάσκει σε έναν μεντρεσέ. Καθώς μάλλον δεν πέτυχε να έχει την προστασία του καραμανίδη ηγεμόνα, μετακινήθηκε στο εμιράτο των Γκερμιγιανιδών. Ωστόσο φαίνεται ότι ούτε εδώ υπήρχαν οι συνθήκες για την εγκατάστασή του, γι’ αυτό και στράφηκε στην ηγεμονία της δυναστείας του Αϊντίν· εκεί είναι πιθανό ότι μαθήτευσε κοντά του ο Μπορκλουτζέ Μουσταφά, ο ηγέτης της εξέγερσης του 1416 στην περιοχή αυτή.14 Εκεί δέχτηκε και την πρόσκληση του εμίρη Τζουνέητ του Αϊντίν και πήγε να τον συναντήσει στη Σμύρνη. Υποτίθεται ότι τετρακόσιοι ή πεντακόσιοι καστροφύλακες, «μεγάλοι και μικροί, άντρες και γυναίκες» τον είχαν δει στο 10 Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 13-84.

11 Πρβλ. επίσης Balivet, Islam mystique et révolution armée, σ. 46, που τοποθετεί την καταγωγή αυτής της συμβολικής ενέργειας σε έναν πέρση μελαμή του 10ου αιώνα.

12 Στο ίδιο, σ. 53.

13 Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 83-84.

14 Με βάση όσα συνάγονται από τον βιογράφο του Μπεντρεντίν· βλ. στο ίδιο, σ. 141-144.

120

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

όνειρό τους πριν τον δουν στην πραγματικότητα και γοητεύτηκαν από τη διδασκαλία του. Και ο ίδιος ο Τζουνέητ έγινε μαθητής του, αν και μάλλον ούτε εδώ υπήρχαν οι συνθήκες για την εγκατάστασή του.15 Το πιο εντυπωσιακό από τα επεισόδια που αναφέρονται στην ηρωϊκή βιογραφία του Μπεντρεντίν είναι η επίσκεψή του στη Χίο. Δεν μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε τι κρύβεται πίσω από αυτή την επίσκεψη, την οποία, σύμφωνα με τον εγγονό του, ζήτησαν οι «άπιστοι» και οι «κληρικοί και μοναχοί» του νησιού από τον γενουάτη ηγεμόνα τους και επτά αραβομαθείς μεταξύ τους πήγαν στη Σμύρνη για να τον καλέσουν. Η επίσκεψη, κατά την οποία ο Μπεντρεντίν τέλεσε μάλιστα και θεομνημία (zikr), είχε αποτέλεσμα τον κρυφό εξισλαμισμό δύο παπάδων από τη γενουατική επίσης τότε Αίνο και πέντε κατοίκων του νησιού.16 Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο Μπεντρεντίν φαίνεται εδώ πως συνεχίζει το έργο του πατέρα του στη Θράκη, της διάδοσης του ισλάμ στους χριστιανούς, και γενικότερα το εγχείρημα το οποίο σήμερα συνδέουμε με τη δημιουργία του οθωμανικού κράτους.17 Στη συνέχεια ο Μπεντρεντίν κινήθηκε προς την Προύσα. Στη διαδρομή συνάντησε σε ένα χωριό μια ομάδα τορλάκ, περιπλανώμενων δερβίσηδων («torlak» σημαίνει αδάμαστο άλογο, ζωηρός νέος), οι οποίοι έπαιζαν μουσική με τα όργανά τους και τον κατηγόρησαν ότι υπηρετούσε τους ηγεμόνες. Αλλά και αυτοί ακόμα δέχθηκαν να γίνουν μαθητές του, τον συνόδευσαν μέχρι την Προύσα και εισήλθαν θριαμβευτικά στην πόλη μαζί του.18 Μέσω της Προύσας, ο Μπεντρεντίν πέρασε στη Θράκη από την Καλλίπολη και έφτασε στην Αδριανούπολη, στους γονείς του. Μαζί του εγκαταστάθηκαν και οι δύο εξισλαμισμένοι παπάδες της Αίνου. Τότε, το 1411, όταν ο Μουσά Τσελεμπή ανήλθε στην εξουσία στην Αδριανούπολη εκθρονίζοντας τον Σουλεϊμάν Τσελεμπή, ο Μπεντρεντίν διορίστηκε στη θέση του καζασκέρη, στο υψηλότερο τότε αξίωμα στην καριέρα ενός θεολόγου-νομομαθούς.19 Σύμφωνα με τη μεταγενέστερη οθωμανική ιστοριογραφία, από τη θέση αυτή μεσολαβούσε για να παραχωρηθούν τιμάρια και προσέλαβε μάλιστα τον μαθητή του στο Αϊδίνι, τον Μπορκλουτζέ Μουσταφά, ως κεχαγιά. Στις ευμετάβλητες συνθήκες της εποχής της «Μεσοβασιλείας», η παραμονή του Μπεντρεντίν στην εξουσία ήταν βραχύβια. Όταν ο Μεχμέτ Τσελεμπή 15 16 17 18 19

Στο ίδιο, σ. 84-89. Στο ίδιο, σ. 89-92. Βλ., για αντίστοιχους «τόπους», Balivet, Islam mystique et révolution armée, σ. 59-60.

Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 93-94. Στο ίδιο, σ. 97-101. Για την άνοδο του Μουσά στην εξουσία στην Αδριανούπολη και τους υποστηρικτές του, που συμπεριλάμβαναν τον Μανουήλ Βʹ, αλλά και τους ακιντζήδες, τους επιδρομείς της Ρούμελης, βλ. Kastritsis, he Sons of Bayezid, σ. 135-194.

121

ηλια Σ κολοΒ οΣ

επικράτησε του Μουσά Τσελεμπή, το 1413, εξόρισε τον Μπεντρεντίν στη Νίκαια, παραχωρώντας του τιμητικό μισθό.20 Εκεί συνέχισε το συγγραφικό του έργο που είχε ξεκινήσει στην Αδριανούπολη και θεωρείται ιδιαίτερα πρωτότυπο κυρίως στο χώρο της ερμηνείας του ισλαμικού δικαίου. Ένα θεολογικόνομικό έργο του διδασκόταν για αιώνες στους οθωμανικούς μεντρεσέδες.21 Με βάση τον βιογράφο του λοιπόν, ο Μπεντρεντίν υπήρξε ένας άνδρας με ισλαμική θρησκευτική παιδεία και μυστικιστική ένταξη,22 ο οποίος ανήλθε για ένα διάστημα σε ένα υψηλότατο αξίωμα του κρατικού σχηματισμού της οθωμανικής δυναστείας. Στην ιστορία ωστόσο ο Μπεντρεντίν δεν πέρασε χάρη σε αυτή την καριέρα του, που δεν έχει στα βασικά της χαρακτηριστικά κάποια ιδιαιτερότητα, παρά το εγκώμιο που του πλέκει ο βιογράφος του και απέναντι στο οποίο σαφώς θα πρέπει να σταθούμε κριτικά. Οι εξεγέρσεις και οι αφηγήσεις τους Το 1416, ο σεΐχης Μπεντρεντίν και ο μαθητής του, ο Μπορκλουτζέ Μουσταφά, ηγήθηκαν δύο σχεδόν ταυτόχρονων εξεγέρσεων, ίσως βάσει κοινού σχεδίου. Τη στιγμή που ο Μουσταφά ξεκινούσε εξέγερση στην περιοχή της Σμύρνης, στη χερσόνησο της Ερυθραίας, ο Μπεντρεντίν έφευγε από τη Νίκαια για να μεταβεί με πλοίο από τη Μαύρη Θάλασσα στη Βλαχία του Μιρτσέα και να ηγηθεί εξέγερσης στη βορειοανατολική Βουλγαρία. Στην περιοχή της Σμύρνης, σύμφωνα με την αφήγηση του σύγχρονου Δού23 κα, ο οποίος ήταν γραμματέας και διπλωμάτης των Γενουατών στη Φώκαια και στη Μυτιλήνη, η εξέγερση του Μπορκλουτζέ Μουσταφά είχε κοινωνικό και θρησκευτικό χαρακτήρα: «εδίδαξε τοις Τούρκοις ακτημοσύνην και πλην των γυναικών τα λοιπά πάντα κοινά εδογμάτισεν· και τροφάς και ενδύματα και ζεύγη και αρούρας (χωράφια) ... Πλανήσας δε τους πάντας αγροίκους εν αυτώ τω δόγματι, υπούλως επραγματεύετο και την των χριστιανών φιλίαν».24 20 Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 101.

21 Ο Ιμπν Αραμπσάχ συνάντησε τον Μπεντρεντίν το 1414 στην αυλή του ηγεμόνα της Κασταμονής. Για το συγγραφικό έργο του Μπεντρεντίν, βλ. Ocak, Zındıklar ve mülhidler, σ. 152-154.

22 Βλ. στο ίδιο, σ. 154-160.

23 Ducas, Istoria Turco-Byzantină (1341-1462), επιμ. V. Grecu, Βουκουρέστι 1958, σ. 149153.

24 Ο Μουσταφά διέδιδε στους μουσουλμάνους την ιδέα της ακτημοσύνης (ουσιαστικά κοινοκτημοσύνης), μάλλον όπως την αντιλαμβάνονταν οι δερβίσηδες που μοιράζονταν στους τεκέδες τους τα πάντα, τροφή, ενδύματα, ζευγάρια και χωράφια, πλην γυναικών. Η ιδέα αυτή αποτελεί μια μοναδική μαρτυρία για το πώς η αγροτική τάξη, κατά την εποχή αυτή της κρίσης των δυναστικών εξουσιών, μπορούσε να τροφοδοτήσει τον δερβίσικο μυστικισμό με κοινωνικό περιεχόμενο. Ο Μουσταφά επιδίωκε την

122

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

Η εξέγερση του Μουσταφά προκάλεσε την άμεση επέμβαση του «αυθέντη» του Αϊδινιού, του εξισλαμισμένου γιου του Σισμάν Αλέξανδρου. Αλλά η αντίσταση των εξεγερμένων ήταν ισχυρή. Παρόμοια κατάληξη είχε και η επέμβαση του Αλή Μπέη, του «έπαρχου» της γειτονικής Λυδίας (Σαρουχάν). Μετά τις αποτυχίες αυτές, ο Μεχμέτ έστειλε κατά των εξεγερμένων το γιο του, τον Μουράτ, που ήταν τότε παιδί, με τον Μπεγιαζίτ Πασά, ο οποίος ήταν «δούλος του σουλτάνου» (kapukulu) από το γένος των Αλβανών, σύμφωνα με τον Δούκα, με τα στρατεύματα της Θράκης και όσους μπόρεσαν να συγκεντρώσουν από τις μικρασιατικές επαρχίες. Η επέμβασή τους οδήγησε στην ιδιαίτερα αιματηρή καταστολή της εξέγερσης. Σε αντίθεση με τον Δούκα, η οθωμανική ιστοριογραφία του βʹ μισού του 15ου αιώνα δεν αναφέρει τίποτα για την «ακτημοσύνη» και τη «φιλία των χριστιανών» και τονίζει ιδιαίτερα τον μεσσιανικό χαρακτήρα της εξέγερσης. Σύμφωνα με τον Ασήκ Πασά-ζαντέ, ο Μουσταφά «ανακηρύχθηκε προφήτης».25 Σύμφωνα με τον Σουκρουλάχ, που γράφει νωρίτερα, οι σουφήδες σύντροφοί του επέμεναν να λένε το Λα-ιλάχε-ιλλαλλάχ (Ένας είναι ο Θεός) αλλά όχι και το Μουχαμεντέν ρασουλουλλάχ (Και ο Μωάμεθ ο προφήτης του) και θεωρούσαν προφήτη το σεΐχη τους.26 Η εξέγερση του Μπεντρεντίν στην περιοχή του Αγάτς Ντενιζί (Ντελί Ορμάν), στη βορειοανατολική Βουλγαρία, συνέπεσε με εκείνη του μαθητή του. Φεύγοντας από τη Νίκαια, ήρθε σε συνεννόηση με τον εμίρη της Κασταμονής, ο οποίος του έδωσε ένα πλοίο για να φτάσει στη Βλαχία του Μιρτσέα. Και οι δύο ηγεμόνες είχαν παλαιότερα υποστηρίξει τον πάτρωνα του Μπεντρεντίν, τον Μουσά Τσελεμπή. Ο εγγονός και βιογράφος του Μπεντρεντίν, ο οποίος προσπαθεί να αποκαθάρει τη μνήμη του παππού του από την κατηγορία του επαναστάτη, δεν δέχεται ότι ο Μπεντρεντίν σχεδίαζε εξέγερση. Για τον βιογράφο του, ο Μπεντρεντίν ήταν απλώς θύμα: αποφάσισε να πάει στην Αδριανούπολη, αλλά ο σουλτάνος Μεχμέτ τον υποπτεύθηκε άδικα και έστειλε να τον συλλάβουν 200 μεταμφιεσμένοι άνδρες. Ο ίδιος, σύμφωνα πάντοτε ίδια στιγμή τη φιλία των χριστιανών (όπως ίσως παλαιότερα και ο Μπεντρεντίν κατά την επίσκεψή του στη Χίο), τους οποίους θεωρούσε ισότιμα θεοσεβείς, μάλλον στο πλαίσιο της συγκρητιστικής κατανόησης της θρησκευτικότητας από τους δερβίσηδες (με κοινή βάση τη συγκινησιακή και ανθρωποκεντρική προσέγγιση του Θεού, πέρα από τη θρησκευτική τυπολατρία). Ως παράδειγμα για τον θρησκευτικό συγκρητισμό έχει χρησιμοποιήσει τον Μπεντρεντίν ο Σ. Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού (11ος-15ος αιώνας), μετάφρ. Κ. Γαλαταριώτου, Αθήνα 1996, σ. 319.

25 Die Altosmanische Chronik des ‘Āsıkpašazāde, επιμ. F. Giese, Λειψία 1929, σ. 81.

26 Şükrüllah, «Behcetüttevârih», στο N. Atsız (επιμ.), Osmanlı Tarihleri, τ. I, Κωνσταντινούπολη 1949, σ. 60.

123

ηλια Σ κολοΒ οΣ

με τον εγγονό του, δεν αντιστάθηκε στη σύλληψή του και στη μεταφορά του στις Σέρρες, όπου βρισκόταν τότε ο Μεχμέτ, στον οποίο αρνήθηκε ότι εξεγέρθηκε. Φυλακίστηκε σε ένα σπίτι και κατηγορήθηκε ως ψευδοπροφήτης, ενώ του αποδόθηκαν οι εξεγέρσεις του Μουσταφά, του Τορλάκ Χου Κεμάλ και ενός Αϊγκίλογλου. Αν και ο Μπεντρεντίν επικράτησε στη διήμερη συζήτηση που έκανε με έναν άλλο θεολόγο και νομομαθή, τον Μολλά Χαϊντάρ Χαϊρεβή, νεοφερμένο από την Περσία, η απόφαση ήταν καταδικαστική, γεγονός που ο βιογράφος του αποδίδει στον Μπεγιαζίτ Πασά και στον παιδαγωγό του πρίγκιπα Μουράτ. Υποτίθεται, τέλος, ότι το τελευταίο βράδυ πριν από την εκτέλεσή του ήλθαν στο όνειρό του ο Προφήτης και ο Άμπου Χανίφα και ευλόγησαν το βιβλίο με τις «εμπνεύσεις» του (Vâridat).27 Η αφήγηση των μεταγενέστερων οθωμανών ιστοριογράφων είναι διαφορετική και αποδίδει στην εξέγερση του Μπεντρεντίν πολιτικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με τον Νεσρή, ο «γιος του καδή του Σιμαβνά» είχε διακηρύξει: «Από τώρα και στο εξής, ελάτε σε μένα και υποταχθείτε. Σε μένα δόθηκε ο θρόνος του παντισάχ. Εγώ είμαι ο χαλίφης στον κόσμο αυτό. Όποιος επιθυμεί σαντζάκι (λάβαρο, επαρχία, μεγάλο τιμάριο) και σουμπασιλίκι (διοίκηση πόλης, τιμάριο), ας έλθει κοντά μου. Ας έλθει όποιος θέλει οτιδήποτε. Από τώρα και στο εξής στασιάζω (huruc sahibiyim, γίνομαι ανεξάρτητος)».28 Σύμφωνα πάντα με την ίδια πηγή, «όσοι είχαν πάρει τιμάρια όταν ήταν καζασκέρης πλάι στο Μουσά, όλοι στάθηκαν πλάι του. Αλλά όσοι έφτασαν πλάι του, είδαν ότι δεν έβγαινε κάτι καλό από αυτή την υπόθεση. Εκείνος ήθελε να πάρει το μπεηλίκι».29 Μετά τη σύλληψή του και τη μεταφορά του στις Σέρρες, αποφασίστηκε η εκτέλεσή του με φετβά που όριζε ότι επιτρέπεται η θανάτωσή του, αλλά η περιουσία του απαγορεύεται να δημευθεί. «Τον οδήγησαν στο παζάρι και τον κρέμασαν μπροστά σε ένα μαγαζί. Κάποιες μέρες μετά ήρθαν κάποιοι από τους μαθητές του και τον έθαψαν». Ο Ασήκ Πασά-ζαντέ προσθέτει μια ερωταπόκριση στην αφήγηση: «Έφυγε πιστεύοντας ή όχι; Μόνο ο Θεός ξέρει».30 Σύμφωνα με τον βιογράφο του, ο Μπεντρεντίν εκτελέστηκε στις 17 του μήνα Σεββάλ του έτους 819 (18 Δεκεμβρίου 1416).31 Πράγματι, η καταδίκη του Μπεντρεντίν σε θάνατο έγινε με την κατηγορία της εξέγερσης ενάντια στο νόμιμο ισλαμικό ηγεμόνα και όχι με την κατηγορία 27 Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 109-132.

28 Πρβλ., για τον Οσμάν ή τον Ορχάν, Kafadar, Ανάμεσα σε δύο κόσμους, σ. 232-233.

29 Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihân-nüma, επιμ. F. R. Unat και M. A. Köymen, τ. ΙΙ, Άγκυρα 3 1995, σ. 543-547.

30 Die Altosmanische Chronik des ‘Āsıkpašazāde, σ. 83.

31 Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 133.

124

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

της αίρεσης: αυτό το νόημα είχε ο φετβάς για την εκτέλεσή του, που απαγόρευε τη δήμευση της περιουσίας του, εφόσον δεν είχε απαρνηθεί το ισλάμ. Με βάση αυτές τις πηγές, η εξέγερση του Μπεντρεντίν είχε πολιτικό χαρακτήρα και στόχο, να γίνει μονάρχης, εκθρονίζοντας την οθωμανική δυναστεία. Ο βιογράφος του αναφέρει ότι ο Μπεντρεντίν είχε μάλιστα το εφόδιο της δυναστικής καταγωγής: υποτίθεται ότι ο παππούς του καταγόταν από τη γενιά ενός σελτζούκου σουλτάνου και είχε διατελέσει βεζίρης.32 Η κατασκευή μιας τέτοιας δυναστικής καταγωγής, την οποία σε ορισμένες εκδοχές διεκδικούσε και η οθωμανική δυναστεία,33 συνδέεται προφανώς με το πολιτικό εγχείρημα του Μπεντρεντίν. Επίγονοι του Μπεντρεντίν Ο εγγονός και βιογράφος του Μπεντρεντίν, ο Χαλίλ, αφηγείται ότι μετά την εκτέλεση του παππού του, η οικογένειά του μετακινήθηκε από τη Νίκαια στην Αδριανούπολη. Εκεί ο Χαλίλ σπούδασε και έγινε ιμάμης. Αργότερα έγινε μαθητής του Ακ-σεμσεντίν, του πασίγνωστου σεΐχη του σουλτάνου Μεχμέτ Βʹ, μαζί με τον οποίο συμμετείχαν στην κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης.34 Τα ευαγή ιδρύματα (βακούφια) που είχε ιδρύσει ο Μπεντρεντίν αποτέλεσαν τον πυρήνα ενός ιδιαίτερου δερβίσικου τάγματος που τον αναγνώριζε ως επώνυμο άγιο και διατήρησε ζωντανή τη μυστικιστική του διδασκαλία. Στην Αδριανούπολη υπήρχε ένα δερβίσικο ίδρυμα (ζαβιγιές) που έφερε το όνομά του και το οποίο ο Μπεντρεντίν είχε ιδρύσει ως βακούφι το 1412.35 Στις Σέρρες επίσης αναφέρεται το βακούφι του ζαβιγιέ του σεΐχη Μπεντρεντίν και το μαυσωλείο του (τουρμπές),36 που υπήρχε μέχρι το 1938.37 32 33 34 35

Στο ίδιο, σ. 6-7. Βλ. C. Imber, «he Ottoman Dynastic Myth», Turcica, 19 (1987), σ. 13-15. Βλ. σχετικά Halîl bin İsmâîl, Şeyh Bedreddin manâkıbı, σ. 141-160.

M. T. Gökbilgin, XV.-XVI. asırlarda Edirne ve Paşa Livası. Vakılar-mülkler-mukataalar [Η Αδριανούπολη και η επαρχία του Πασά κατά τους 15ο-16ο αιώνες: βακούφια, μούλκια, μουκατάδες], Κωνσταντινούπολη 1952, σ. 199.

36 E. Balta, Les vakıfs de Serrès et de sa région (XVe et XVIe s.), Αθήνα 1995, σ. 119-120.

37 Ο Ε. Χ. Ζεγκίνης, Ο μπεκτασισμός στη Δ. Θράκη: συμβολή στην ιστορία της διαδόσεως του μουσουλμανισμού στον ελλαδικό χώρο, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 144-145, αξιοποιώντας την περιγραφή του F. Babinger, «Das Grabmal des Schejchs Bedr ed Din zu Serres», Der Islam, 17 (1928), σ. 100-102, 121, που επισκέφτηκε τις Σέρρες μάλλον στα 1926, τοποθετεί τη θέση του τουρμπέ του Μπεντρεντίν, που κατεδαφίστηκε το 1938, σε δίοδο της οδού Βενιζέλου, στη θέση κτίσματος ιδιοκτησίας της οικογένειας Βεργή στις Σέρρες, όπου στεγαζόταν το φαρμακείο του Αχιλλέα Λιθαρή (1988). Σύμφωνα με τον Babinger, ο τουρμπές βρισκόταν κοντά στην αυλή του τεκέ των Καντιρήδων και στο τζαμί που ήταν γνωστό ως Ορτά Μεζαρλίκ Τζαμισί. Ο E. H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı mimârî eserleri, IV: Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk [Οθωμανικά αρχιτεκτονικά έργα στην

125

ηλια Σ κολοΒ οΣ

Λόγω των εξελίξεων στα τέλη του 15ου και στον 16ο αιώνα, όταν λόγω κυρίως της ανάπτυξης των Σαφαβηδών στο Ιράν οι ιδέες και πρακτικές ορισμένων δερβίσικων ταγμάτων καταδικάστηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το τάγμα του Μπεντρεντίν θεωρήθηκε ετερόδοξο και γνώρισε διώξεις. Οι οπαδοί του αναφέρονται στους φετβάδες του μεγάλου σεΐχουλισλάμη του 16ου αιώνα Έμπου-Σούουντ ως «άπιστοι» (kâir) και κατηγορούνται για οινοποσία και όργια.38 Ένας σεΐχης, ο Μπαλή Εφέντη από τη Σόφια (θ. 1553), έγραψε μάλιστα μια εντυπωσιακή αναφορά για τη δράση ενός αιρετικού και άθεου Χαλιφέ Τσελεμπή, πνευματικού απογόνου του σεΐχη Μπεντρεντίν, στο βιλαέτι της Δοβρουτζάς και του Ντελί Ορμάν, στη βορειοανατολική δηλαδή Βουλγαρία, όπου είχε ξεσπάσει η εξέγερση του Μπεντρεντίν, προσκαλώντας τους σουλτάνους να συντρίψουν την αντιπολίτευση των άπιστων και των οπαδών του σατανά. Οι οπαδοί του Χαλιφέ Τσελεμπή συγκεντρώνονταν, γυναίκες, άντρες, αδέρφια, νέοι και γέροι, έπιναν κρασί, το οποίο ο σεΐχης τους θεωρούσε το νέκταρ του ισλαμικού παραδείσου, και έπαιζαν μουσική. Τα ουρί του παραδείσου, τους έλεγε, είναι αυτός ο κόσμος· η ζωή μετά θάνατον, οι ουλεμάδες, οι φόροι, όλα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο παρά φανταστικές αναπαραστάσεις· και πρόφερε το περίφημο «Ene’l-Hakk» (Εγώ είμαι ο Θεός, ο άνθρωπος είναι Θεός). Στη συνέχεια, γράφει ο Μπαλή Εφέντη, «έσβηναν τα κεριά», οι κούπες με το κρασί άλλαζαν χέρια στο σκοτάδι και «γκρεμιζόταν το κάστρο του ιερού νόμου».39 Εκατό χρόνια αργότερα, ο Αζίζ Μαχμούτ Χουνταή (θ. 1628), ιδιαίτερα γνωστός σεΐχης του τάγματος των Τζελβετήδων, στην αναφορά του προς το σουλτάνο Αχμέτ Αʹ, περιέγραψε με παρόμοιο τρόπο τους Σιμαβενήδες και επιπλέον τους κατηγόρησε ευθέως ότι ήταν σύμμαχοι των Σαφαβηδών του Ιράν: ζήτησε από το σουλτάνο να γίνει έρευνα και να κλείσουν οι ζαβιγιέδες τους και να εκτελεστούν οι σεΐχηδές τους, ώστε να τρομοκρατηθούν οι οπαδοί τους.40 Χωρίς να επακταθούμε περαιτέρω σε αυτό το ζήτημα προς έρευνα, ας σημειώσουμε ακόμα ότι οι Αλεβήδες των Βαλκανίων διατηρούν σήμερα στο τελετουργικό τους την αναφορά στον σεΐχη Μπεντρεντίν και στην εξέγερσή του.41

38 39 40 41

Ευρώπη, Δʹ: Βουλγαρία, Ελλάδα, Αλβανία], Κωνσταντινούπολη 1982, σ. 276, τοποθετεί τον τουρμπέ στο τζαμί του Κοτζά Εμίρ Εφέντη με βάση το κατάστιχο Ev. K.K. 178. Βλ. φωτογραφίες του τεκέ και του τουρμπέ των Σερρών στο Babinger, «Das Grabmal».

M. E. Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi fetvaları [Οι φετβάδες του σεϊχουλισλάμη Έμπου Σούουντ Εφέντη], Κωνσταντινούπολη 1972, σ. 194. Βλ. A. Tietze, «Sheykh Bâlî Efendi’s Report on the Followers of Sheykh Bedreddin», Osmanlı Araştırmaları, 7-8 (1988), σ. 115-120. Şerafeddin (Yaltkaya), Şeyh Bedreddin, σ. 166-169. Βλ. Ocak, Zındıklar ve mülhidler, σ. 199. Επίσης βλ. το ντοκιμαντέρ που αναφέρεται στη

126

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

Ο Μπεντρεντίν ως ιδεολογικό διακύβευμα στη σύγχρονη Τουρκία Η προσωπικότητα και η επιρροή του Μπεντρεντίν αποτέλεσε και αποτελεί ιδεολογικό διακύβευμα στη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Η πρώτη μονογραφία για τον Μπεντρεντίν γράφτηκε στα 1924 από τον Μεχμέτ Σερεφεντίν (Γιάλτκαγια), αραβομαθή καθηγητή τότε της Θεολογικής Σχολής του Νταρουλφουνούν, του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, και αργότερα Υπουργό Θρησκευτικών Υποθέσεων της Τουρκικής Δημοκρατίας, μετά από παρότρυνση του Κιοπρουλού-ζαντέ Μεχμέτ Φουάτ.42 Το βιβλίο του αυτό διάβασε στη φυλακή στην Προύσα ο Ναζίμ Χικμέτ και έγραψε ως κριτική το περίφημο Έπος του σεΐχη Μπεντρεντίν, γιου του καδή του Σιμαβνά που εκδόθηκε το 1936. Η προσέγγιση του Ναζίμ στον Μπεντρεντίν, στηριζόμενη σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα στην αναφορά του Δούκα στην «ακτημοσύνη» του Μουσταφά, έχει το πλεονέκτημα ότι επιχειρεί μια θέαση της ιστορίας του Μπεντρεντίν «από τα κάτω», επιχειρώντας να ανασυστήσει ποιητική αδεία τη φωνή και τη δράση των εξεγερμένων. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, αποϊστορικοποιεί τον Μπεντρεντίν, παρουσιάζοντάς τον, μαζί με τον Μουσταφά, ως σοσιαλιστή οπαδό της κοινοκτημοσύνης και επαναστάτη λαϊκό ήρωα. Ο Ναζίμ παραθέτει στην αρχή του Έπους του Μπεντρεντίν την ερμηνεία του Μεχμέτ Σερεφεντίν για την αναφορά στη διδασκαλία της «ακτημοσύνης» από τον Μουσταφά, «πλην γυναικών». Σύμφωνα με τον Μεχμέτ Σερεφεντίν, η διδασκαλία αυτή προσέκρουσε στην κοινή γνώμη, εξ ου και η εξαίρεση των γυναικών. Ο Ναζίμ σχολιάζει ειρωνικά:

σ. 133. Πρόσφατα, ο Εντχέμ Ελντέμ δημοσίευσε μια επιτύμβια στήλη που βρίσκεται στο νεκροταφείο των μαρτύρων του ισλάμ στο κάστρο της Ρούμελης (Ρούμελη-χισαρί), στο Βόσπορο, την τοποθέτηση της οποίας αποδίδει στους μπεκτασήδες δερβίσηδες που είχαν τον τεκέ τους εκεί και επιδίωκαν να δημιουργήσουν έναν ιδρυτικό μύθο γι’ αυτόν. Η επιγραφή της στήλης, που έγινε με πρωτοβουλία των Μπεκτασήδων του Ρούμεληχισαρί στη διάρκεια του 19ου αιώνα, αναφέρει έναν σεΐχη Μπεντρεντίν ως θανόντα το 1451 (!), έτος κατασκευής του κάστρου της Ρούμελης από το σουλτάνο Μεχμέτ Βʹ, στο πλαίσιο των επιχειρήσεων για την πολιορκία της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης. Συνδέει επίσης τον Μπεντρεντίν με τον σεΐχη του Πορθητή, τον περίφημο Ακ-σεμσεντίν, ως συνοδοιπόρο του. Βλ. E. Eldem, Death in Istanbul: Death and Its Rituals in OttomanIslamic Culture, Κωνσταντινούπολη 2005, σ. 156-157.

42 Mehmed Şerefeddin, Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin [Σεΐχης Μπεντρεντίν, γιος του καδή του Σιμαβνά], Κωνσταντινούπολη 1341 [1925] [σε μεταγραφή στα σύγχρονα τουρκικά: Şerafeddin (Yaltkaya), Şeyh Bedreddin]. Πριν από τον Μεχμέτ Σερεφεντίν, στα 1919, για τον Μπεντρεντίν είχε γραφτεί μια μικρή μονογραφία στα γερμανικά από τον F. Babinger, Schejch Bedr ed-Dîn, Der Sohn des Richters von Simâv: Ein Beitrag zur Geschichte des Sektenwesens im Altosmanischen Reich, Βερολίνο-Λειψία 1921.

127

ηλια Σ κολοΒ οΣ

Στα λόγια αυτά του καθηγητή των Αγίων Γραφών που κάνει μαντική πάνω στους αιώνες και διερευνά τις συνειδήσεις των λαών, ανακαλύπτω τον κτήτορα βαθιών και πλούσιων γνώσεων. Και θυμήθηκα δυο φράσεις απ’ τους Μαρξ-Ένγκελς: «Για τον αστό, η γυναίκα του είναι ένα απλό μέσο παραγωγής. Όταν η αστική τάξη άκουσε την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, έβγαλε το συμπέρασμα πως η κοινωνικοποίηση τούτη κατά φυσική συνέπεια θα έχει την αντανάκλασή της και στη γυναίκα». Γιατί ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου να μη σκέφτεται κατά τέτοιο τρόπο πάνω στον μεσαιωνικό αγροτικό σοσιαλισμό του Μπεντρεντίν, έτσι όπως η αστική τάξη σκέφτεται πάνω στον σύγχρονο εργατικό σοσιαλισμό; Και παρακάτω: Σκέφτηκα πως ήταν ανάγκη να σώσουμε τον Μπεντρεντίν απ’ τ’ αραβουργήματα του καθηγητή της Θεολογικής Σχολής, απ’ την καλαμένια πένα του, απ’ το καλαμάρι του, απ’ την αμμοστάχτη του.43 Ο Μπεντρεντίν αποτέλεσε συμβολικό κεφάλαιο στην ιδεολογική σύγκρουση αριστεράς και δεξιάς στη σύγχρονη Τουρκία. Για την αριστερά, μάλιστα, το συμβολικό αυτό κεφάλαιο είχε ιδιαίτερη αξία σε μια κοινωνία ιδιαίτερα συντηρητική και επιπλέον της επέτρεψε να κατασκευάσει ρίζες στο παρελθόν της χώρας της.44 Η προσέγγιση του Ναζίμ μπορούμε να θεωρήσουμε ότι εντάσσεται, σε αυτή την περίπτωση, στο πλαίσιο μιας «επινοημένης παράδοσης» για την αριστερά.45 Ας σημειωθεί ότι μέσω της αριστεράς ο Μπεντρεντίν πέρασε και στην Ελλάδα. Η πιο γνωστή, νομίζω, αναφορά στην εξέγερσή του συνδέεται με τη μελοποίηση από τον Θάνο Μικρούτσικο της μετάφρασης του Γιάννη Ρίτσου στα ποιήματα του Ναζίμ Χικμέτ, μεταξύ των οποίων και το Έπος του Σεΐχη Μπεντρεντίν. Η μελοποίηση έγινε και εκδόθηκε σε δίσκο το Σεπτέμβριο του 1975, στα «Πολιτικά Τραγούδια», με τη Μαρία Δημητριάδη στο τραγούδι: Έκανε ζέστη. Ο Μουσταφά ο λοχαγός του Μπεντρεντίν κοίταζε. Κοίταζε δίχως φόβο ο χωρικός ο Μουσταφά, δίχως οργή, κοίταζε ολόισια μπροστά του. Κι από ψηλά από τα βράχια κοίταζαν του Μπεντρεντίν τα παλικάρια. Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια πέρα απ’ τον ορίζοντα κοιτάζανε. Άσπρα πουκά-

43 Ναζίμ Χικμέτ, Τα έργα του, Βιβλίο Πρώτο, μετάφρ. από τα τούρκικα και πρόλογος Στ. Μαγιόπουλος, Αθήνα 51997, σ. 317-318, 320.

44 Βλ. Ocak, Zındıklar ve mülhidler, σ. 140· T. Atay, «Çözümlenememiş bir tarih sorunu: Şeyh Bedreddin» [Ένα άλυτο ιστορικό ζήτημα: ο σεΐχης Μπεντρεντίν], Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek Sempozyum Bildirileri, Κωνσταντινούπολη 1998, σ. 163.

45 Για την έννοια της «επινοημένης παράδοσης», βλ. E. Hobsbawm και T. Ranger (επιμ.), he Invention of Tradition, Καίμπριτζ-Νέα Υόρκη 1983, σ. 1-14.

128

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

μισα δίχως ραφές, με ξέσκεπα κεφάλια, μ’ ολόγυμνα σπαθιά και πόδια, του Μπεντρεντίν τα παλικάρια στον οχτρό ριχτήκανε ... Τούρκοι χωριάτες του Αϊδινιού, Ρωμιοί ψαράδες απ’ τη Σάμο, να οι δέκα χιλιάδες σύντροφοι του Μουσταφά ... 46 Στην Τουρκία επίσης, στίχοι από το Έπος του Σεΐχη Μπεντρεντίν μελοποιήθηκαν το 1975 από τον σοσιαλιστή και αλεβή μεγάλο τούρκο τραγουδιστή της όπερας και της παραδοσιακής μουσικής της Ανατολίας Μεχμέτ Ρουχί Σου και κυκλοφόρησαν στο δίσκο βινυλίου με τίτλο «Şiirler-Türküler/Köroğlu» (Ποιήματα-Παραδοσιακά Τραγούδια/Κιόρογλου). Το 1977, στίχοι του Ναζίμ για τον Μπεντρεντίν μελοποιήθηκαν και από τον Ζουλφού Λιβανελί, ξανά με βάση την παραδοσιακή μουσική της Ανατολίας, στο δίσκο βινυλίου με τίτλο «Merhaba» (Χαίρε), με μεγάλη επιτυχία.47 Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960 στην Τουρκία, έγινε το δημοψήφισμα της 9ης Ιουλίου 1961 για την αποδοχή ενός νέου συντάγματος που είχε ως βασικό χαρακτηριστικό ότι επέτρεπε σημαντικές πολιτικές ελευθερίες.48 Η τουρκική αριστερά αναπτύχθηκε τότε οργανωτικά, ενώ την ίδια εποχή αναπτύχθηκε επίσης ο πολιτικός ριζοσπαστισμός των διανοουμένων και της νεολαίας. Στο πλαίσιο αυτό, ο Μπεντρεντίν αξιοποιήθηκε ιδιαίτερα σε ιδεολογικό επίπεδο στις δεκαετίες του πολιτικού ριζοσπαστισμού του 1960 και του 1970, στην αριστερή ιστοριογραφία, τέχνη και λογοτεχνία.49 Για τον Μπεντρεντίν έγραψαν θεατρικά έργα ο Ορχάν Ασενά (1969)50 και πιο πρόσφατα ο Μεχμέτ Ακάν (1983),51 ένα μυθιστόρημα ο Ερόλ Τόυ (1973)52 και μια συλλογή ποιημάτων που κυκλοφόρησε το 1975 ο Χιλμί Γιαβούζ.53 Γενικά, η τουρκική αριστερά υπεράσπισε την εξέγερση του Μπεντρεντίν ως μια 46 Τα τραγούδια αυτά αποτέλεσαν και αποτελούν μια σχετικά σταθερή ηχητική επιλογή στις φοιτητικές κινητοποιήσεις της μεταπολίτευσης. Έτσι τουλάχιστον τα άκουσα εγώ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ως φοιτητής στις κινητοποιήσεις του 1990-1991.

47 Πιο πρόσφατα στίχους από το Έπος του Σεΐχη Μπεντρεντίν έχει επίσης μελοποιήσει και τραγουδήσει με επιτυχία ο κουρδικής καταγωγής Αχμέτ Καγιά στο δίσκο του «An gelir» (1986), αλλά και ο γνωστός ηθοποιός Τουντζέλ Κουρτίζ μαζί με τους Ντίμο και Μάρτιν Λίλλιχ (1995).

48 Για την περίοδο της Βʹ Τουρκικής Δημοκρατίας, βλ. E. J. Zürcher, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, μετάφρ. Β. Κεχριώτης, Αθήνα 2004, σ. 315-357.

49 Βλ. αναλυτικά Ocak, Zındıklar ve mülhidler, σ. 141, υποσημ. 9-10.

50 O. Asena, Simavnalı Şeyh Bedreddin [Ο σεΐχης Μπεντρεντίν από το Σιμαβνά].

51 M. Akan, Hikâye-i Mahmud Bedreddin [Η ιστορία του Μαχμούτ Μπεντρεντίν].

52 E. Toy, Azap ortakları [Σύντροφοι στα βάσανα], Κωνσταντινούπολη 1973.

53 H. Yavuz, Bedreddin üzerine şiirler [Ποιήματα για τον Μπεντρεντίν], Κωνσταντινούπολη 1975.

129

ηλια Σ κολοΒ οΣ

«λαϊκή εξέγερση».54 Είναι ενδιαφέρον να επισημανθεί ότι στο εσωτερικό της τουρκικής αριστεράς, η εξέγερση του Μπεντρεντίν ερμηνεύθηκε ιδεολογικά και στο πλαίσιο της διαμάχης για την ιστορική φάση στην οποία βρισκόταν η χώρα. Σύμφωνα με τη μια άποψη εκείνης της εποχής, που εξέφραζε το Εργατικό Κόμμα (TİP), οι συνθήκες στην Τουρκία ήταν ώριμες για σοσιαλιστική επανάσταση με δημοκρατικά μέσα. Σύμφωνα με την άλλη άποψη, της Εθνικής Δημοκρατικής Επανάστασης (Milli Demokratik Devrim) και στη συνέχεια Επαναστατικής Νεολαίας (DevGenç), η Τουρκία ήταν μια ασιατική κοινωνία με φεουδαλικά χαρακτηριστικά και αδύναμο προλεταριάτο: η επαναστατική αλλαγή μπορούσε να προέλθει μόνο από έναν συνασπισμό διανοουμένων και αξιωματικών.55 Μέσα σε αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο, για παράδειγμα, ο Ιλμπέρ Ορταϋλί, πολύ γνωστός σήμερα τούρκος ιστορικός, γράφοντας στο περιοδικό «Ντεβρίμ» (Επανάσταση) το 1970 κριτική του θεατρικού έργου του Ασενά, θεώρησε οπισθοδρομικό τον Μπεντρεντίν: προοδευτική, σύμφωνα με μια επαναστατική θεώρηση της ιστορίας, θεώρησε αντίθετα την οθωμανική τάξη που οδηγούσε στη φεουδαρχία και κατεύθυνε το μικρό τουρκικό μπεϊλίκι στην αυτοκρατορία.56 Αντίθετα, ο Τσετίν Γιετκίν, το 1974, στο βιβλίο του για τα τουρκικά λαϊκά κινήματα και επαναστάσεις με εθνικές και κοινωνικές προεκτάσεις, θεώρησε ότι η υλιστική θεωρία του Μπεντρεντίν προπορευόταν της εποχής του.57 Ενδιάμεση θέση σε σχέση με την αξιολόγηση του Μπεντρεντίν εξέφρασε ο διάσημος σήμερα συγγραφέας Νεντίμ Γκιουρσέλ το 1978· σύμφωνα με αυτόν, η εξέγερση του Μπεντρεντίν εξέφραζε τόσο τη νοσταλγία για την επιστροφή στην πρωτόγονη κομμουνιστική κοινωνία όσο και τα πρώτα σκιρτήματα του σοσιαλισμού. Ο ίδιος σύγκρινε τον Μπεντρεντίν με τον homas Münzer του Πολέμου των Γερμανών Χωρικών, όπως είχε κάνει παλαιότερα και ο Τζερράχογλου.58 54 Βλ., για παράδειγμα, Z. F. Fındıkoğlu, Sosyalistler II. Şeyh Bedreddin [Σοσιαλιστές, Βʹ. Ο σεΐχης Μπεντρεντίν], Κωνσταντινούπολη 1965, σ. 33.

55 Zürcher, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, σ. 330-332. Η Ομάδα της Εθνικής Δημοκρατικής Επανάστασης διασπάστηκε μετά το 1968 διαφωνώντας για το αν η Τουρκία ήταν κυρίως μια φεουδαρχική κοινωνία (εναντίον της οποίας το κράτος-στρατός ήταν πιθανός σύμμαχος) ή μια κοινωνία όπου κυριαρχούσε ο ασιατικός τρόπος παραγωγής (όπου η μάχη θα δινόταν ανάμεσα στο κράτος-στρατό από τη μια και το λαό από την άλλη μεριά).

56 Βλ. Atay, «Çözümlenememiş bir tarih sorunu», σ. 166 και υποσημ. 15. Πρβλ. επίσης την παρόμοια τοποθέτηση του Στέφανου Γερασίμου, Az gelişmişlik sürecinde Türkiye [Η Τουρκία στη διαδικασία της υπανάπτυξης], Κωνσταντινούπολη 1980, σ. 115.

57 Ç. Yetkin, Etnik ve toplumsal yönleriyle Türk halk hareketleri ve devrimleri [Οι τουρκικές λαϊκές κινητοποιήσεις και επαναστάσεις από εθνική και κοινωνική σκοπιά], Κωνσταντινούπολη 1974, σ. 133.

58 N. Gürsel, «homas Münzer, Şeyh Bedreddin, Nazim Hikmet», Toplum ve Bilim, 4

130

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

Με πιο μετριοπαθές πνεύμα, σε ένα μικρό φυλλάδιο στα γαλλικά του Ρεσίτ Σαφέτ Αταμπινέν που εκδόθηκε στη δεκαετία του 1960, ο Μπεντρεντίν θεωρείται εκφραστής της «οικουμενικότητας» των Τούρκων, κοινωνικής, θρησκευτικής, ιδεολογικής, με βάση το ανεκτικό, μέσω του μυστικισμού, τουρκικό ισλάμ έναντι όλων των θρησκειών. Για τον Αταμπινέν, ο Μπεντρεντίν, τον οποίο παραλληλίζει με τον Σπινόζα, είχε μελετήσει τις τρεις μεγάλες ντεϊστικές θρησκείες και ήταν δημοκράτης και σοσιαλιστής μεταρρυθμιστής.59 Σε μια πρώτη προσέγγιση του Μπεντρεντίν από την ιδεολογική σκοπιά της «σύνθεσης τουρκισμού και ισλάμ» (Türk İslam Sentezi), την οποία είχε εκφράσει με μια μελέτη του στη δεκαετία του 1920 ο Μπεζμί Νουσρέτ Καϊγκουσούζ, το κίνημα του Μπεντρεντίν θεωρούνταν ένα ισλαμικό δόγμα που τροφοδούνταν από τον τουρκισμό.60 Από την άλλη, ο Ισμέτ Ζεκί Εγιούμπογλου θεώρησε το 1987 τον Μπεντρεντίν «ανατολιστή».61 Από τη στιγμή όμως που ο Μπεντρεντίν αναδείχθηκε σε σύμβολο της αριστεράς, η τουρκική δεξιά πήρε θέση στο ζήτημα της εξέγερσης του Μπεντρεντίν με την πλευρά του κράτους.62 Ο Ιμπραήμ Χακκή Κόνιαλη, σε ένα χτυπητό παράδειγμα, δημοσίευσε το 1950 ένα άρθρο με τίτλο «Ο σταλινικός σεΐχης Μπεντρεντίν-ι Σιμαβή» στο οποίο, αφού αναφέρει ότι τα οστά του Μπεντρεντίν βρίσκονταν στο Μουσείο του Τοπ-Καπί, του οθωμανικού παλατιού, προτείνει να τα καταστρέψουν ρίχνοντάς τα σε αναμμένο φούρνο ή στη θάλασσα.63 Σύμφωνα με τη δεξιά ιδεολογία, ο Μπεντρεντίν είχε στόχο να γκρεμίσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία και να οδηγήσει τη λαϊκή πίστη

59

60

61 62 63

(1978), σ. 8· A. Cerrahoğlu, Şeyh Bedreddin meselesi [Το ζήτημα του σεΐχη Μπεντρεντίν], Κωνσταντινούπολη 1966, σ. 30.

R. S. Atabinen, L’œcuménicité des Turcs: Simavnalı Bedreddin, [χ.τ.] π. 1960· για άλλους παραλληλισμούς του Μπεντρεντίν με διάσημες προσωπικότητες της ιστορίας, όπως ο Λούθηρος, και φιλοσόφους, όπως ο Λάιμπνιτς, ο Σπινόζα ή ο Καντ, βλ. Atay, «Çözümlenememiş bir tarih sorunu», σ. 169· Ş. Severcan, «Şeyh Bedreddin olayı» [Η εξέγερση του σεΐχη Μπεντρεντίν], Toplumsal Tarih, 106 (2002), σ. 17.

B. N. Kaygusuz, Şeyh Bedreddin Simavenî [Ο Σεΐχης Μπεντρεντίν από το Σιμαβνά], Σμύρνη 1957 (η πρώτη έκδοση έγινε το 1920 με τίτλο Şeyh Bedreddin-i Selçukî και δωρήθηκε με την υπογραφή του συγγραφέα στο Μουσταφά Κεμάλ· βλ. την επανέκδοση από τις εκδόσεις İleri στα σύγχρονα τουρκικά: Şeyh Bedreddin, Κωνσταντινούπολη 2005). İ. Z. Eyüboğlu, Şeyh Bedreddin ve Vâridât [Ο σεΐχης Μπεντρεντίν και οι Εμπνεύσεις του], Κωνσταντινούπολη 1987· βλ. Severcan, «Şeyh Bedreddin olayı», σ. 10-20.

Atay, «Çözümlenememiş bir tarih sorunu», σ. 163. İ. H. Konyalı, «Stalin’in şeyhi Bedreddin-i Simavi», Tarih Hazinesi, 1 (15 Νοεμβρίου 1950), σ. 3-7. Πρβλ. İ. H. Danişmend, İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi [Αναλυτικό χρονολόγιο οθωμανικής ιστορίας], τ. Αʹ, Κωνσταντινούπολη 1971, σ. 162.

131

ηλια Σ κολοΒ οΣ

στη «στάση» (fesad).64 Η δεξιά προσέγγιση αυτής της περιόδου λειτουργεί ουσιαστικά στο πεδίο που δημιούργησε η υιοθέτηση του Μπεντρεντίν από την αριστερά, χωρίς να προσθέτει οτιδήποτε νέο. Τα οστά του Μπεντρεντίν είχαν διαφορετική πάντως τύχη από αυτή που ήθελε ο Κόνιαλη. Κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, μετά τη συνθήκη της Λωζάνης (1923), ορισμένοι μουσουλμάνοι των Σερρών έκαναν εκταφή των οστών του Μπεντρεντίν και τα μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη,65 όπου τα παρέδωσαν στη Διεύθυνση Μαυσωλείων και Μουσείων του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας. Τα οστά παρέμειναν σε ένα μικρό κιβώτιο μαζί με χώμα από τις Σέρρες και μεταφέρθηκαν πρώτα στο Τζαμί Σουλτάν Αχμέτ, έπειτα στο παλάτι του Τοπ-Καπί και στη συνέχεια στην αποθήκη του Τζαμιού του Νεβσεχιρλί Νταμάτ Ιμπραΐμ Πασά. Με μια από τις πρώτες αποφάσεις, στις 23 Οκτωβρίου 1961, του νέου Υπουργικού Συμβουλίου του CHP του Ισμέτ Ινονού, που είχε καταγάγει μια πύρρειο νίκη στις εκλογές της 15ης Οκτωβρίου, τα οστά του Μπεντρεντίν θάφτηκαν στις 29 Νοεμβρίου στο νεκροταφείο του τουρμπέ του σουλτάνου Μαχμούτ Βʹ στο Τσεμπέρλιτας, όπου μπορεί κανείς να επισκεφτεί το απλό μνήμα του σήμερα, δυο βήματα επίσης από τον τάφο του Ζιγιά Γκιοκάλπ.66 Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό το γεγονός ότι το πρόσωπο που αμφισβήτησε τόσο δυναμικά την εξουσία της οθωμανικής δυναστείας έχει σήμερα ταφεί στο πλέον κεντρικό νεκροταφείο των οθωμανών σουλτάνων, πάνω στη Ντιβάν Γιολού στην Κωνσταντινούπολη… Μόνο από τη δεκαετία του 1990, με την αυτόνομη ανάπτυξη του ισλαμιστικού κινήματος στην Τουρκία, επιχειρήθηκε σε διάφορα δημοσιεύματα η ανάκτηση του Μπεντρεντίν από τα χέρια των αριστερών σε ένα νέο πλαίσιο. Είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος του άρθρου του Μουφίντ Γιουκσέλ που δημοσιεύτηκε το 1994: «Μια κλεμμένη προσωπικότητα: ο σεΐχης Μπεντρεντίν».67 Από τους διανοούμενους του ισλαμιστικού κινήματος στην Τουρκία τονίζεται, 64 Για μια ακραία θεολογική προσέγγιση που χαρακτηρίζει «απιστία» για το ισλάμ τις απόψεις του σεΐχη Μπεντρεντίν, βλ. επίσης S. Cem, İslâm ilahiyatında Şeyh Bedreddin [Ο σεΐχης Μπεντρεντίν στην ισλαμική θεολογία], Κωνσταντινούπολη 1966.

65 Σύμφωνα με δημοσίευση της İkdam (φύλλο αρ. 9914, 9 Teşrin-i sani 1340/9 Νοεμβρίου 1924), τα οστά μεταφέρθηκαν από τον Ferid Rasim Bey και άλλους σερραίους μουσουλμάνους στην τελευταία προσφυγική αποστολή· βλ. Şerafeddin (Yaltkaya), Şeyh Bedreddin, σ. 170.

66 Τις πληροφορίες για την τύχη των οστών του Μπεντρεντίν τις αντλούμε από τον Hamit Er, επιμελητή της έκδοσης του Şerafeddin, Şeyh Bedreddin, σ. 230.

67 M. Yüksel, «Çalınmış bir şahsiyet: Şeyh Bedreddin», İmza, 60 (Μάρτιος 1994), σ. 1319· 61-62 (Απρίλιος-Μάιος 1994), σ. 22-28. Πρβλ. και του ίδιου, Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin [Σεΐχης Μπεντρεντίν, γιος του καδή του Σιμαβνά], Κωνσταντινούπολη 2002.

132

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

επιλεκτικά βέβαια, ότι ο Μπεντρεντίν δεν ήταν υλιστής ή επαναστάτης, αλλά σπουδαίος νομομαθής και θεολόγος και μυστικιστής του σουνιτικού ισλάμ, για τον οποίο οι πηγές δεν επιβεβαιώνουν ότι είχε σχέση με την εξέγερση του Μπορκλουτζέ Μουσταφά. Στην περίπτωση των ισλαμιστών, η προσπάθεια ανάκτησης του Μπεντρεντίν εντάσσεται στη γενικότερη προσπάθεια μιας ισλαμικής ανάγνωσης της τουρκικής ιστορίας (και αναδιαμόρφωσης του παρόντος της Τουρκίας), με έμφαση σε μια «εξισλαμισμένη» οθωμανική ιστορία από την οποία έχουν απαλειφθεί όσα στοιχεία δεν εντάσσονται στο ισλαμικό πλαίσιο. Από την άλλη πλευρά, ας σημειωθεί ότι οι Αλεβήδες διεκδικούν κι εκείνοι σήμερα τον Μπεντρεντίν, χαρακτηρίζοντας τον ίδιο Αλεβή, αν και ήταν προφανώς σουνίτης, και την εξέγερσή του αλεβιτική.68 Υποστηρίζουν, για παράδειγμα, ότι είχε εξαναγκαστεί να γράψει τα βιβλία του που έχουν σουνιτικό περιεχόμενο.69 Τέλος, στο πιο πρόσφατο πλαίσιο της ανάπτυξης δεσμών μεταξύ των βαλκανικών χωρών και της Τουρκίας πέρα από τις συγκρούσεις του παρελθόντος, έχουν σημειωθεί πρωτοβουλίες, όπως η κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ για τον Μπεντρεντίν με τίτλο «Inspirations»70 (2006), σε σκηνοθεσία Nurdan Arca, με γυρίσματα στην Τουρκία, την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Δημοκρατία της Μακεδονίας, και τη συνεργασία γνωστών ιστορικών, όπως ο Cemal Kafadar, που αποδίδουν στο σεΐχη ένα σύγχρονο μήνυμα συνύπαρξης μεταξύ των λαών: το ντοκιμαντέρ ξεκινά με τη διαπίστωση ότι ο «Μπεντρεντίν του Σιμαβνά υπερασπίστηκε την ισότητα μουσουλμάνων, χριστιανών, εβραίων, όλων των ανθρώπων». Προς μια επαναπροσέγγιση Ως ιδεολογικό διακύβευμα, η ιστορία των εξεγέρσεων που συνδέθηκαν με τον σεΐχη Μπεντρεντίν αποτέλεσε αντικείμενο προσεγγίσεων, οι οποίες, λόγω και των λίγων, ανεπαρκών και αντιφατικών μεταξύ τους σχετικών πηγών, είναι φανερό ότι τόνιζαν επιλεκτικά το ένα ή το άλλο στοιχείο. Για μια επαναπροσέγγιση του Μπεντρεντίν χρειάζεται μια συνολικότερη προσέγγιση αυτής της περιόδου της οθωμανικής ιστορίας, σε πολιτικό, οικονομικοκοινωνικό και ιδεολογικό επίπεδο.

68 Βλ. Ocak, Zındıklar ve mülhidler, σ. 196-197.

69 Βλ. İ. Kaygusuz, «Büyük bilgin, hukukçu ve devrimci Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin Mahmud: Yaşamı, görüşleri ve savaşımı» [Ο μεγάλος σοφός, νομικός και επαναστάτης σεΐχης Μπεντρεντίν Μαχμούτ, γιος του καδή του Σιμαβνά: η ζωή, οι απόψεις και ο αγώνας του] στον ιστότοπο www.aleviyol.de.

70 Μεταφράζοντας στα αγγλικά τον τίτλο του έργου του Μπεντρεντίν «Vâridat».

133

ηλια Σ κολοΒ οΣ

Οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με τον σεΐχη Μπεντρεντίν το 1416 αποτέλεσαν ιδιαίτερο σταθμό κατά την πορεία συγκρότησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 15ο αιώνα, αμφισβητώντας τις πολιτικές και κοινωνικές συμμαχίες της δυναστείας μετά από μια περίοδο ενδοδυναστικών συγκρούσεων. Η εξέγερση του Μπεντρεντίν, από αυτή τη σκοπιά, θα μπορούσε να θεωρηθεί αποτέλεσμα συμμαχιών μεταξύ ενός διακεκριμένου ουλεμά, μιας μερίδας της στρατιωτικής τάξης, και συγκεκριμένα όσων είχαν πάρει τιμάρια όταν ο Μπεντρεντίν ήταν καζασκέρης πλάι στον Μουσά, καθώς και ορισμένων καπικουλήδων όπως ο Αζέπ Μπέης, οι οποίοι συνασπίστηκαν πολιτικά εναντίον της δυναστείας των Οθωμανών, με την υποστήριξη των γειτονικών χριστιανών και μουσουλμάνων ηγεμόνων. Το διακύβευμα είχε να κάνει με τη μορφή του εγχειρήματος του υπό συγκρότηση πολιτικού σχηματισμού που ονομάστηκε εν τέλει Οθωμανική Αυτοκρατορία.71 Ας επισημανθεί ότι το εγχείρημα των Οθωμανών ήδη έναν αιώνα στηριζόταν επίσης σε παρόμοιες συμμαχίες, με τη στρατιωτική τάξη, τους καπικουλήδες, αλλά και στην υποστήριξη γειτόνων χριστιανών και μουσουλμάνων. Χρειαζόμαστε όμως μια αναλυτική προσέγγιση της πολιτικής ιστορίας αυτών των χρόνων για να επιχειρηθεί να επιβεβαιωθεί ή όχι μια τέτοια ερμηνεία. Στην περιοχή της Σμύρνης τουλάχιστον, η εξέγερση του μαθητή του Μπεντρεντίν, Μπορκλουτζέ Μουσταφά, φαίνεται πως έλαβε κοινωνικό και θρησκευτικό χαρακτήρα, αντλώντας υποστήριξη από την αγροτική τάξη ανεξαρτήτως θρησκεύματος, με μεσολαβητές δερβίσηδες με τους οποίους είχε συνδεθεί ο Μπεντρεντίν μέσω του σουφισμού, ίσως και χριστιανούς ιερείς και μοναχούς. Σε αυτό το πεδίο, τα ερωτήματά μας είναι πολύ περισσότερα. Με ποιο τρόπο οι αγρότες εκείνων των χρόνων στην περιοχή της Σμύρνης οργανώνονταν στην οικονομική και κοινωνική τους ζωή σε σχέση με όσους εισέπρατταν φόρους, την τοπική εξουσία, τη δυναστεία των Οθωμανών; Γνωρίζουμε ότι οι δερβίσηδες, οι ιερείς και οι μοναχοί έπαιζαν σπουδαίο ρόλο στην αγροτική κοινωνία, αλλά θα θέλαμε να ξέρουμε αναλυτικότερα τα δεδομένα στην περιοχή της Σμύρνης των αρχών του 15ου αιώνα για να επιχειρήσουμε να ανασυνθέσουμε με συνολικό τρόπο το σκηνικό της εξέγερσης. Ας επι71 Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως δυναστικό κράτος, στην πραγματικότητα δεν είχε μία επίσημη ονομασία. Οι Οθωμανοί, για να αναφερθούν στο κράτος τους, χρησιμοποιούσαν μια πληθώρα ονομασιών: «Ο Οίκος του Οσμάν» (Al-i Osman), «Το Κράτος του Οίκου του Οσμάν» (Devlet-i Al-i Osman), «Το Υψηλό Κράτος» (Devlet-i Aliye), «Το Αιώνιο Κράτος» (Devlet-i Ebed-Müddet). Για τις χώρες στις οποίες κυριαρχούσαν χρησιμοποιούσαν ονομασίες όπως «Οι Προστατευόμενες από το Θεό Επαρχίες» (Memâlik-i Mahruse) ή «Οι Προστατευόμενες από το Θεό Οθωμανικές Επαρχίες (Memâlik-i Mahruse-i Osmanî)· βλ. C. K. Neumann, «Devlet’in adı yok: Bir amblemin okunması» [Το κράτος δεν έχει όνομα: η ανάγνωση ενός εμβλήματος], Cogito, 19 (1999), σ. 269-283.

134

«τοΥ ΜπεΝ τΡεΝ τιΝ τα παλικ αΡια»

σημανθεί πάντως και σε αυτή την περίπτωση ότι οι δερβίσηδες τουλάχιστον αποτελούσαν συμμάχους της οθωμανικής δυναστείας από τα πρώτα βήματά της τον προηγούμενο αιώνα· την ίδια στιγμή, το εγχείρημα των Οθωμανών είχε, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, στοιχεία προστατευτισμού απέναντι στην αγροτική τάξη. Και εδώ είναι απαραίτητη μια αναλυτική προσέγγιση της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας αυτών των χρόνων για να επιχειρηθεί να επιβεβαιωθεί ή να διαψευστεί μια τέτοια ερμηνεία. Τέλος, θα πρέπει να συζητηθεί με ποιο τρόπο οι ιδεολογικές αντιλήψεις που εκφράστηκαν στα συγγράμματα του Μπεντρεντίν μπορούν να συνδεθούν ή όχι τόσο με το γενικότερο πλαίσιο της ιστορίας του ισλαμικού μυστικισμού όσο και με τα διακυβεύματα των εξεγέρσεων, όπως τουλάχιστον μεταφέρθηκαν από τις πηγές της εποχής.72 Σύμφωνα με τα παραπάνω, μπορούμε, θεωρώ, να πούμε τουλάχιστον ότι οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με τον σεΐχη Μπεντρεντίν αμφισβήτησαν συνολικά τις συμμαχίες της δυναστείας των Οθωμανών στο πολιτικό, στρατιωτικό και κοινωνικό πεδίο, οδηγώντας σε κρίση νομιμοποίησης της δυναστικής εξουσίας, σε μια εποχή που η τελευταία βρισκόταν σε διαμόρφωση και σε κρίση.73 Το γεγονός της συνολικής αμφισβήτησης της οθωμανικής δυναστικής εξουσίας, σε πολιτικό, κοινωνικό και ιδεολογικό επίπεδο, είναι, νομίζω, μοναδικό στην οθωμανική ιστορία. Στη συνέχεια, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και τη συγκρότηση της αυτοκρατορίας, η εξουσία της δυναστείας των Οθωμανών στην κεφαλή του κράτους και της θρησκείας δεν αμφισβητούνταν, στο εσωτερικό τουλάχιστον· η περίπτωση του Σαχ Ισμαήλ και των Σαφαβηδών, που αποτέλεσαν τη μεγαλύτερη απειλή για την Οθωμανική Αυτοκρατορία τον 16ο αιώνα, στηριζόμενοι στην «πέμπτη φάλαγγα» των Κιζιλμπάσηδων στο εσωτερικό των οθωμανικών εδαφών, είναι διαφορετική, καθώς τότε η έδρα της αμφισβήτησης βρισκόταν μακριά από το κέντρο της εξουσίας. Οι εξεγέρσεις που συνδέθηκαν με τον σεΐχη Μπεντρεντίν, αναδεικνύουν επίσης, σύμφωνα με την προσέγγιση που υιοθετήσαμε εδώ, μια κρίση προσα72 Το ζήτημα αφορά κυρίως τα χειρόγραφα των «Εμπνεύσεων» ή «Μύχιων Σκέψεων» (Vâridat) του Μπεντρεντίν, όπου συναντάμε πανθεϊστικές και υλιστικές ιδέες, τις οποίες δεν εντοπίζουμε σε κανένα άλλο σύγγραμμά του· Ocak, Zındıklar ve mülhidler, σ. 138. Βλ. επίσης Atay, «Çözümlenememiş bir tarih sorunu», σ. 168-169.

73 Η καταστολή των εξεγέρσεων από τον Μεχμέτ Αʹ στηρίχθηκε κατά βάση στους καπικουλήδες, στον βεζίρη Μπεγιαζίτ Πασά, από «το γένος των Αλβανών», σύμφωνα με τον Δούκα, και μάλλον και στην απροθυμία της στρατιωτικής τάξης των Βαλκανίων τουλάχιστον να υποστηρίξει τον Μπεντρεντίν. Η δυναστεία ξεπλήρωσε αυτή τη στάση με μια πολιτική δυναμικής επέκτασης κατά τις επόμενες δεκαετίες, με μεγάλα κέρδη για τους στρατιωτικούς της.

135

ηλια Σ κολοΒ οΣ

νατολισμού για τις πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που αναπτύσσονταν στο ρευστό οθωμανικό περιβάλλον των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας στην αυγή του 15ου αιώνα. Την ίδια στιγμή, ως ιδεολογικό διακύβευμα μέχρι σήμερα στη σύγχρονη Τουρκία, η ιστορία του Μπεντρεντίν, λειτουργώντας ουσιαστικά ως παλίμψηστο, με προσεγγίσεις, οι οποίες, λόγω και των λίγων, ανεπαρκών και αντιφατικών μεταξύ τους σχετικών πηγών, είναι φανερό ότι τόνιζαν επιλεκτικά το ένα ή το άλλο στοιχείο, δηλώνει, σύμφωνα με την ερμηνεία που προτείνω εδώ, την προσπάθεια των δυνάμεων της σύγχρονης Τουρκίας που αντιπάλεψαν και αντιπαλεύουν το επιβεβλημένο «από τα πάνω» μονοπώλιο του «εθνικού ήρωα» από τον Κεμάλ Ατατούρκ, κυρίως την αριστερά παλαιότερα ή το πολιτικό ισλάμ σήμερα, να αναδείξουν ένα αντίπαλο πρότυπο. Σε αυτή την προσπάθεια, ο αποϊστορικοποιημένος Μπεντρεντίν ανανοηματοδοτείται συνεχώς, επινοείται ξανά και ξανά ως παράδοση, αποκτώντας την ίδια στιγμή μια νέα ιστορία, με κοινό νήμα την αναζήτηση ενός εναλλακτικού προγονικού προτύπου, σε μια εποχή έντονης κρίσης προσανατολισμού για τη σύγχρονη τουρκική κοινωνία.74 Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών / Ι.Τ.Ε.

74 Για την αμέριστη βοήθειά του στη (συνεχιζόμενη) συγκέντρωση υλικού γι’ αυτή τη μελέτη θα ήθελα να ευχαριστήσω τον abi μου Elçin Macar, αδελφικό φίλο και συνάδελφο.

136

Elias Kolovos

he Followers of Şeyh Bedreddin in Ottoman and Modern Turkish History

ABSTRACT

he rebellions of 1416 attributed to Şeyh Bedreddin in Anatolia and the Balkans have been registered in historiography as major events in early Ottoman history. At the same time, the personality and the impact of Şeyh Bedreddin has been a burning ideological enjeu in modern Turkish history, echoing the great poem composed behind bars by Nazım Hikmet. he paper presents an overview of the events of the early iteenth century and of their modern history, suggesting some preliminary thoughts on revisiting the history of the famous Şeyh. he rebellions attributed to Şeyh Bedreddin challenged the political, military and social alliances of the Ottoman dynasty, resulting in a legitimisation crisis for the House of Osman, unique in its seven-centurylong history. On the same topic, I suggest that the continual invention and reinvention of the story of Şeyh Bedreddin in the Turkish twentieth and twentyirst century relects the eforts of these forces in modern Turkish society, i.e., the Let, earlier, and political Islam today, which challenge Atatürk’s monopoly of the role of a ‘national hero’ and need to promote rival models, in an age of acute orientation crisis for modern Turkish society.