Անի կամախը խեթական դարաշրջանում by Արա Նախշքարյան

ԱՆԻ-ԿԱՄԱԽԸ Խ Ե Թ Ա Կ Ա Ն ԴԱՐԱՇՐՋԱՆՈՒՄ՛ ԱՐԱՄ Պատմական Անէ

ամրոցում,

յանր.

Անէն

Մեծ միաժամ

Անէէ

մերձակցությամբ

րէ զա

Եր զն կա,

չատակած րերի

Հայքէ

րստ

ան ակ

Հայոց

որ

նաե

Թո ր գան

ա վանն

ե Թէլ Լուսավոր

Առածէն

9՝րէգոր էէ

Հոդվածը

վերաբերյալ»

մալսարանի

թա ղված

Հին

արևելյան

է.

փաստր

ն էլկ

բանասիրության

որ

այս

տա֊

որ

1926

թ•

առաջար-

KumiTlclhcl «Կ ո ւմ մ ա խ ա Հետ

(— Հայկ.

Հայկական է

ների

լեռնաչխարՀի

Գերմանիայի

ինստիտուտում

Անէ֊

կողմից

սլա տ մո ւթյ

Վյոլրցբոլրգի

ան Հա֊

«ԷԼ. ֆ ո Ն Հ ո լ մ բ ո լ դ տ ի հ ի մ ն ա -

(նոյեմբեր

2000

փետր-

2002): 1 Ա գ ա թ ա ն գ ե ղ ո ս .

Ագաթանգեղոսի է

առթէվ

Հետնորդներէ

Հետազոտող

կատարել

սլաՀսլանվեց Այս

ե այն,

Կեմախէ

բոլ"ր

աղբյուրները

որ

էր՛-

KUR

ժամանակակէց

Հեղինակը

բան,

դրամի» ( „ A l e x a n d e r von Humboldt S t i f t u n g " ) Հովանավորությամբ վար

ենթադրութՀայաստանի

անմիջական

Ֆ ոռեր

ընդունվեց

է, որր

մէ

տէրույթն

Հէշատակվող

սեսլադիր

մասն

նրա

Հի֊ սրբավայ-

այն

շրջանում՛.

լէնելու

խեթագետ

«Խեթական ծրագրի

էր,

Հա^որգող

ժառանգական

տեսակետն

(Երեզ/Ե֊

ւթյ ո ւնն եր է

է Հօգուտ

էր1

Ա գաթանգեղոսէ

նաիյաքրիստոնեական կենտրոնն

նույնացնել

Այ и

նույն

վկայությունն

եր ո ւմ

մեՀ-

գամրարանն

բնակավայրերում

ա и տ վածո

Լուսավորէէ

տոՀմէ

գավառէ

Զես-Արամազգէ

տոՀմական

չարք

առաջատար

տեքստերում

երկէրր»

կա մ ախ)3:

մէ

րնգունմանր

ր շվեյցարացէ

խեթական

քաղաքէ

ա րք ան եր է

սլաշտամունքայէն է

Ղարանաղյաց էր

Բա գա (յա) п. իճ)

անվէճելէ

Հատկանշական

կեց

Թորգան,

ան

նաՀանգէ գտնվում

տարածաշր^անր

ք ր է и տ ոն ե ո ւթյ

րածքր

Հայոց

գէ ց ա ր ան է

հիշյալ

կարեորագույն

Հայք

դե ղո սէ,

տեղագրված

Թէ լ,

առկայությունն

յան,

Բարձր

Ագաթան

ՔՈՍՅԱՆ

Անիում

վկայությունը Հայոց

( Փ ա վ ս տ ո ս

արքաներ ք՝ ո լ

Ղ Փ ա վ ս տ ո ս

Պատմութիւն

Հայոց,

մասնավորեցնում Աանատրուկի

ղ ա ն դ. Պատմութիւն ո լ

զ ա ն գ. P, ԺԱ,

էջմիածին

է Փավստոս և

Խոսրովի Հայոց.

ժք՝,

Տփղիս,

Բոլղանդր,

1909,

որր

դամբարանների

Տփղիս,

1912,

էշ

785:

Հիշատակում գոյությունը

ԺԱ,

ՒՂ):

ՒՂ՝.

3 E. F о г г е г. F o r s c h u n g e n . I . l . Berlin, 1926, S . 2 ; H a j a s a - A z z i . - " C a u c a s i c a I X " , 1931, S. 2. 4 N. A d о ո է z. Histoire d'Armenie. Paris, 1946, p. 40f.; Г р . К а п а н ц я н . Хайаc a — к о л ы б е л ь а р м я н . Е р е в а н , 1 9 4 8 , с. 18сл.; J. G а г s է a ո g. S a m u h a a n d Malatya. "Journal o f Near Eastern S t u d i e s " , 1, 1942, p. 4 5 I f . ; i d e m. The Location of Pahhuwa. - " L i verpool Annals o f Archaeology and A n t h r o p o l o g y " 2 8 , 1948, p. 53; Я. M а н а н д я н. О н е к о т о р ы х с п о р н ы х п р о б л е м а х и с т о р и и д р е в н е й А р м е н и и . Е р е в а н , 1956, с. 76; J. G а г s է a ո g and О. R. G u r ո e у. The Geography o f the Hittite Empire. L o n d o n , 1959, p. 3 5 և այլն:

նաև

Հայագիտական

Հրատարակություններում

K U B X X V I 3 9 I ( ? ) 29֊ում

A d о ո է z. Նչվ.

աչխ.,

Հիշատակվող

էր որսլես

Կամախի URU

Հետ

Kam[

նույնացվում

] տեղանունը

Г. Б . Д ж а у к я н. Х а й а с с к и й я з ы к и е г о о т н о ш е н и е

индоевропейским языкам. Ереван, վերականգնում

Հայկ.

սլակասա վոր

Kam(uha):

1964, с. 82сл.,). Ն. Ադոնցն

Հ . Մանանդյանը

նույնպես

այս

այն

(N.

կամայականորեն

տեղա նունր

դիտում

Արւսմ

226 Միայն

Ա.

Գյոթցեն

ո֊ա^արկեէյ մուխի

R l

'Kummuh(i) ֊

որոնք

ունեցած

գերի

առածին

անգամ

նաո.ության

խեթական

լրացնելու

Հարկ

Հայագիտական

Տեքստերը

արքայի

են

դրանց

կառավարման

խորացնե-

կարԼւոր

Է նշել,

որ

տարածքի

որոշ

տեքստեր

Հետազոտությունների

ներկայացվում

դեպքերում

XV ֊ X I I I

Համապատասխան

պատկերացումները՛.

մ.թ.ա.

տեքստերի

կրնձեռեն

Կում֊

Հետ5:

Հիչատակող

и ե սլա գի ր

ա-

տեքստերի

Կոմմագենե)

Կումմախան

մտնում

Հ ի մ ք ի

շր^ա֊

ժամանակագրական

ճշգրիտ

Հաղոր-

թվագրումը

շրջանով

Հենվում

այս

կամ

զուտ

լեզվա-

վրա՛.

K U B X X I I I 72+6

Այս

տեքստը

կառավարման

Հստակ

թվագրվում

շրջանով

ներկայացնում թական

(մոտ.

Վերին

մայրաքազաք

եփրատյան

գյուղի

դարաշրջանի

բոլոր

Որոշ

Հնագրական

"է

անտիկ

մեկում

ասորեստանյան

Հնարավորություն

են

մե£:

ուսումնասիրություններից

ուսումնասիրություններում

մասին

դականությամբ.՚

վաղ

Համադրել

խեթական

՝ Հա յ ա գի տ ա կան

այն

իր

կներկայացվեն

թվագրվող

Հատվածներր, լու

որ

Կումմաիյան

Հոդվածում ԳԳ'

էր,

իյեթ.

Քոսյան

Եփ ր ա տ ի

այլ

^իթէիսից

դ.

ա վա զան

Խաթթուսասում

Կամախի,

Համարժեքը

Է խեթական մ.թ.ա.

արքա վեր1 մի

Արն

խումբ

մոտ

8 կմ Հեռու

Նշվ.

աչխ.,

գա и

սկիզբ)7:

երկրների

Արնուվանդասի

(Я. М а н а н д я н .

ո լվան

XIVդ.

Հետ

կնքած

գտնվող

էշ 102

1-ի Այն խե-

պայմանա-

ժամանակակից

Կամախ

Հա.):

5 A . G о е է z e. K i z z u w a t n a a n d the P r o b l e m o f Hittite G e o g r a p h y . N e w H a v e n , 1 9 4 0 , p. 5 n. 2 1 . Կո լմմաիյայի նույնացումը Կոմմագենեի Հետ աո-կա էր նաև Վ. Խաչատրյանի վաղ շր շանի ուսումնասիրության մեշ (ТЗоСТОЧНЫе П Р О В И Н Ц И И Х в Т Т С К О Й И М П в р И И . Ервв а н , 1 9 7 1 , с . 1 1 5 с л . , ) , սակայն Հետագայում նա ընգունեց Կ ո ւմմախ ա-Կ ա մախ ՀամրնգՀա֊ նուր րն գո ւն ելո ւթյ ո ւն գտած տեսակետը (Հայաստանը մ.թ.ա. X V ֊ V I I դարերում. Երե աս. 1998, էշ 56)'. Այսօր Հետազոտողների շր^ան ո ւմ այս Հա մա գր ո ւթյ ո ւնր որե-է առարկության չի Հանգիսլում, քանզի Հենվում է րավարար տեքստային վկայությունների վրա՛. 6 Տեքստլ7

կազմված

К 1 i ո g e r und Hethitlca

է երկկողմ

գրությամբ,

N e u. W a r

X , 1 9 9 0 , S . 1 4 3 J . ' Հիմնական

սլեղումներից Հարստացավ

գեռ. երեք

Հ.

Վ^ինկլերի

նոր

մեկ աղյուսակից

և մեզ

die Erste Computer-Analyse տեքստր,

և.

Մաքրիգի

որր

Հայտնի

des

է Հասել

էր խեթական

բ ֊ ծ յ ի օրոք,

բնագրով

Hethitischen

(J.

verfehlt?.մայրաքաղաքի

վերջին

տասնամյակներում

կց աբե կորն ե ր ո վ ( 4 6 2 4 / u ? [ H . А . Н о f f ո в г. A J o i n to the Hittite

M i t a - t e x t . - " J o u r n a l o f C u n e i f o r m S t u d i e s " 2 8 , 1 9 7 6 , p. 6 0 f f . ] , K U B X L [ H . О է է e ո - С հ г. R Li Տ է е Г. 1 9 6 8 ]

10 և

թարգմանությունը

առածին

141/W [վերջինս անգամ

գեռևս

կատարել

Հրատարակված է Ա. Հ.

Սեյսր

չէ]): (A.

Տեքստի

M o s c h o - H i t t i t e . - " R e v u e hittite et a s i a n i q u e " 1, f a s c . 1, p. Iff.,), այնուՀետև (առան g Հետագայում

ի Հայտ

եկած

երեք

կցաբեկորների)

0• Г.

ամբողշությամբ

4՝ըրն ին (Օ. R . G Ա Г Ո 6 у.

Mita of P a h h u w a . - "Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology" 48, Պայմանագրի

տեքստի

ամբողջական

գիտական

մասնակի

H . Տ Ձ. у С e . H i t t i t e a n d

Հրատարակությունը

1 9 4 8 , p. 3 2 f f . /

ամփոփված

«Պախխուվացի Միտան» անտիսլ մենագրության մեշ (Համառոտ տարբերակը AlTlUWandaS in t h e E a s t . ֊ S t u d i M i c e n e i e d E g e o - A n a t o l i c i (Հանձնված է Հրատարակության): Ֆ.

Պայմանագրի

թվագրումը

Հ.

3. Հոուվինք

տեն

Կատեին

Արն ո լվան գա и 1-ի կառավարման (Ph.

H. J. Н о ս w i ո k

t e n

շրշան ո վ պատկանում C a t e .

մեր I է

The Records of

t h e E a r l y H i t t i t e E m p i r e . I s t a n b u l , 1 9 7 0 , p. 6 1 f . J : Նախկինում այն թվագրվում էր Խեթական տ եր ո ւթյ ան գոյ ո ւթյ ան վերշին շրշան ո վ մ.թ.ա. XIII գ. վերշին քառորգ (Արն ո լվան գա и I I I ) , որ առկա է նաև. Հայագիտական Հետ ա զոտ ո ւթյ ո ւնն եր ո ւմ, ինչի մասին տե и մեր Խեթական սլետ ո ւթյ ո ւն ը 1ւ Հայ կա կան լեռնաչխարՀի երկրները մ.թ.ա. XV գարում.— «Պատմաբանասիրական Հանդես», 2000, Н'З, էշ 161-162:

Անի-Կամախը խեթական դարաշրջանում գիրր

Տեքստում

նակ

առա£

լով

որոշ

Հիշատակվում

Պաիյխուվա Հատվածներից,

ետնաիյորքում ջանի

Խաթթուսասի

սկսված

դեոԼւս

էլ իւեթական

երկրների

31) [ URU.DEDLI H I 32) [

երկրում

ժողովէի

ինչ-որ

ա սլս տ ա մ բո ւթյ ո ւն ր,

վեր^նականասլես

արքան

227

Խ ա թթո

չէր

ժամա՛-

որյլ,

դատե-

ա վա ր տ վե լ

ւս ա и էր Հր ավիրել

և.

որի

տարածաշր-

ներկայացուցիչներին՛.

an-da pa-a-an]-za nu-kan pa-a-ir SA K U R U R U Kum-ma-a-ha ku-e-nir ]-ta У L U M E S u R U T i - i m - m i - i a

43) .... SA d UTU S / -ia A-NA G l S T U K U L ku-i-e-es pi'-ra-an a r ֊ h a i s - p a r ֊ t e - e r LU A-ar-hi-i-ta 44) F ] ku-is su-ma-a-as A-NA L U m e S U R U Pa-ah-hu-wa an-da uwa-an-za na-an hu-u-ma-an-ta-an an-da 45) [ DAM M E S -5f/-/V]f/DUMU M E S -[5/7-yVf/ Jx MFiuRU

31) չա

«[՛

•] նրանք

[գնաց]ին

(և.)

Կումմաիյայի

քադաքներր

ոչն֊

ցրեցին, 32)

»:

[•

•] և

43) ցին

«Եվ

նրանք

ովքեր

Արևի

զենքի

առ^ե-ից

Տիմմիյայի

ժողովրդին

փաիյել

են

արիյիաա-

երր, 44)

[•

նրանց

•]

ովքեր

ձեր

Պաիյիյուվայի

ժողովրդի

մոտ

են

եկելf

բոլորին

4:5)

[•

իրենց

կանան]ց,

[իրենց]

որդիների

[Հետ

միասին]»

ՀԿ 16 ) 5A d U[TU 5 / ]-ia ku-it tu-uz-zi-is I-NA K U R U R U Kum-ma-ha e-es-ta nu-[us-si ku-is] 17) pi-ra-an is-par-za-[as-ta A]NA L U M E S U R U Pa-ah-hu-wa-ma-as-kan pa-it na-an hu-u-ma-an-ta-[an pa-ra-a pi-ia-an-zi] 16)

17)

և. Ար [եի] փաիյ [ան]

լոր[ին

առածին

տամբների

^OP

8 Ւր

կաП.Пլցվածք

ով

Հստակ

ե. այգ

որակվում

Հատվածում

ասսլատակություններր

սլայմանագիրր

քայի

գորքը>

^n ւմմաիյ

Պաիյիյուվայի

այ ո ւմ

ժողովրդի

մոտ

Հիշատակվում

են

էր,

[ովքեր]

դնացին,

նրանց

բո-

վերադարձնեն]»'.

Հղված

րով,

(և.)

է պատճառլլ, է

որսլես

ունեցած

սա

ավելի

շուտ

արտաՀայտված որ

Հիշեցնում

վերջնագրային

արևմտյան

վերինեվյրատյան

ելույթի

4 ո ւմ մ աիյ այ ի

նախկինում

«արձանագրություն»

ներկայացուցիչների

ասլսուղղութ-

գոյություն

ձԼւակերսլումներով

Հրատարակություններում երկրների

սլա խ խ ո լվա ց ի

Լւ Տիմմիյայի

սույն

Լւ

ունեցած նրբերանգնե-

սչայ մանա

արլ^Լւ խեթական

գիրը ար-

(օրինա կ, J. К 1 i ո g e r. Z u r H i s t o r i z i t a t e i n i -

ger hethitischer Omina- "Altorientalische Forschungen", Bd. 25, 1998/1, S. 110 Anm. 20): 0. 4՝րլրնին, նշելով «սլայ մանագրի» կառուցվածքային ակնՀայտ նմանությունը «Մագգուվատտասի մեղանչանքի» Հետ, գտնում էր, որ վերջինիս սլես այս տեքստը նույնսլես չի կարելի սլայմանագիր Համարել, քանի որ այստեղ 1ւս բացակայում է փոխադարձության սկզբունքը

( 0 . R . G Ա Г Ո Շ у. Նշվ.

աշխ.,

էշ 33) I

Արւսմ Ք ո ս յ ա ն

228 յամբ,

որին

երկու.

նախորդել

Հանջների

մասն

յունը'.

են,

շարադրում

Հիշատակվում

է խեթական

ապաստանելը

Կումմախա

Ամպրոպի

Հայասայի

ա и տ վածի

են

Հեռան

պա-

իրադարձութ֊ իսկ

XXVI

Արխի-

39~rr ւմ

որպես

է տալիս

քաղաքը

կարող

Հա-

ե ր ր ո ր դո ւմ

Պ ա խ խ ո լվա՛.

թույլ

Հայասական

Հաղորդ

արշավանքր

ալր

KUB

աստվածություն9,

Լւ տվյալ

վրա՛. արքայի

միևնույն

զորքի

Հիշատակությունը

մեկի

Կումմախան

Ւսուվայի խեթական

Պ ախ խ ո լվա յ ո ւմ,

Լւ ապստամբների

քաղաքներից

որ

Հարձակումները

սլա խ խ ո լվա ց ին ե ր ի ց

ակնՀայտորեն

արխիտացիների

արշավանքը տայի

նրանց

որոնք

Երկրորդում

կառակորդ

լու,

էին

Հատվածները,

ենթադրե֊ էին

գտնվել

ՀարԼւանությամբ

IBoTI36n

Տեքստր «միջին

լեզվաՀնագրական խեթական

1(Ա)-ից

մինէԼւ

նախորդ նույն

մոտավորապես

տեքստի

Հետ

Արն ո լվան

Այս

ների

է,

այսպես

կոչված,

արքա

Թուգխալիյաս

I I I , ա ռա վե լ

Հավանական

առնչակցությունը,

այսինքն,

ջոկատի

ն կա ր ա գր ո ւթյ

տեքստի,

նվիրված

ամենօրյա

գտնվում

էին

է խ ե թա կան

պա Հ ա կա յ ի ն

ան ր՛. նաև.

Արքայական

տեր ությ

ան

արքայի

ծառայողական թիկնազորի

արևելյան

շրջան-

զին վո րն ե րI

9 Տեքստի 10 Այս

հրատարակությունը՝

քաղաքր

«Զինվորների

Լւս մեկ

ցուցակ»,

E. F о г г е г . - " C a u c a s i c a " I X , 1 9 3 1 , S . 6 f f . .

անգամ

միայն

Հիշատակվում

գի տ ա կան

արԼւելյան

շրջաններին

Հարող

է K U B X X V I 62-ում

տառագարձմամբ

Տ с հ ս 1 e r. D i e K a s k a e r . B e r l i n , 1 9 6 5 , S . \A2ff.): և

կան

Թ ուդխալիյաս

ամբողջությամբ

ապա Հ

պարտականությունների ըստ

թվագրվում

խեթա

ժամանակագրական

տեքստը

թիկն

կա զմ ո ւմ,

վրա

դա и I ֊ ի

րնդարձակ

պալատում

Հիմքի

դարաշրջանով»12,

երկրների

Խեթական

շարքում

(այսսլես

Հ ր ա տա ր ա կո ւթյ ո ւն ր

տերության

Արիւիտա

կոչված՝ E. V О Ո

Հյուսիսարևելյան

քաղաքր

f^^^Erhita

ձևով)

վկայված է Աալա քաղաքից Հետո Լիտտա և Տեմիյա (— K U B X X I I I 12+-ում՝ Տիմմէյա) քաղաքներից առաջ՛. Առայժմ միայն Վ. Խաչատրյանն է փորձել տեղագրել Արիյիտան Ծոփքի Քղի քաղաքից Հյուսիս-արևելք (ВоСТОЧНЫв П Р О В И Н Ц И И , С. 1 0 9 С Л . , 1 4 0 ) , Պախխուվայում, Հաշտեանքի Երիզա ավանր (Հայաստանր մ.թ.ա. XV-VII գարե լ՛ ում, էշ 36, 88, 90): 1 1 Տեքստի

ամբողջական

գիտական

Հրատարակությունը

տե՛ս

Լ.

J a k o b - R o S t .

Beitrage zum hethitischen Hofzeremoniell (IBoT I 36).- "Mitteilungen des Instituts fur Orientforschung" 11, 1965, S. 166ff.; H. G. G i i t e r b o c k and T h . P. J. v a n den H о u t. The Hittite Instruction for the Royal Bodyguard. Chicago, 1991(= Assyriological Studies 2 4 ) , իսկ աոանձին

րնդարձակ

Հատվաեներր

Տ. A 1 p. Untersuchungen zu den Beamtenna-

men ins hethitischen Festzeremoniell. Leipzig, 1940, S.6ff. և ն ո ւ յ ն ի՝ Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempel. Ankara, 1983, S. lOf., 106ff..՛ 12 Այս տերմինի

Համար

տե՛ս E. N e ս. Z u m sprachlichen Alter des H u k k a n a - V e r t r a g e s -

"Zeitschrift fur vergleichende Sprachforschung" 93, 1979, S. 82; Ph. H. J. H о u w ւ ո к t e n

րեն»

С a է e . T h e R e c o r d s . . . , p . 3 f . ; Ա. Կ ամմենՀոլրերն

f'FriihjunghetlTitisch'y

կամ

արխաիկ

աո-ա^արկում

նոր խեթերեն»

էր «վաղ

նոր

իյեթե֊

f'Archaischjunghethitisch",)

(A.

K a m m e n h u b e r . Die Sprachstufen des Hethitischen - "Zeitschrift fur vergleichende Sprachforschung" 83, 1969, S. 281J: 13 Ֆ. կան»

Հոուվինք

տեն

Կատեն

( T h e R e c o r d s , p . 6),

կառավարումր

՛Ներառյալ՛.

այս

տեքստր

գիտում

կ որսլես

մո տ ա վոր ա սլե и Թո լդիյալիյաս

1-ից

«Հնարավոր մինչև

է միջին

խեթա-

Թուգխալիյաս

III-ի

Անի-Կամախը խեթական դարաշրջանում

229

ՀԿ III 35) ma-a-an a-ra-ah-zi-na-an-ma ku-in-ki E R I N M ' S - a n na-as-su E R I N M E S U R U Qa-a-as-ga ku-u-ru-ra-as 36) na-as-ma E R I N 1 ^ U R U Kum-ma-ha ku-i-na-an im-ma ku-in E R I N M E S L U G A L - u s hal-za-a-i 37) nu L U m e 5 ME-$E-DI-TIM EGIR-an-da hu-u֊ m a-an-te-es p a - a ֊ a n - z i maa-[a]n-[s]a-ma-as 38) ^ S U K U R ™ GIS

SU[KUR

HIA

- m a te-pa-u-e-es-zi na-as-ta A-NA

LUMES SUKUR<<HI

A>>

]

39) ar-ha ta-an-zi na-at EGIR-an-da pa-a-an-zi na-at-za hu-u-la-li-ia-u-wa-ar 40) hal-zi-is-sa-an-zi

ՀԿ III 3 5 ) Իսկ 36) քան

երբ

ինչ-որ

Կ ում մ ա խ այ ի

օտար

<էոկատներ

£ոկատներ

կամ

թշնամի

կասկերի

ինչսլիսի

՝էոկատներ,

£ոկատներ

էլ

որ

լինեն,

ար-

կանչի, 3 7 ) ա սլա

բոլոր

սլաՀակ

3 8 ) նիզ ակներր

քիէ

3 9 ) կվերցնեն 40)

ներր

են,

կՀետեեն

նրանք

ե կՀետեեն

նրանց՛.

Բայց

եթե

նիզակակիրներից

(նրանց)'.

Նրանք

նրանց

Համար

նիզակներ

գա

շրջափակում

են

կոչում:

3. KUB XIX 11 IV 14 Սուսլսլիլուլիումաս կազմած

ր ն գարձա

ասլագա

գեռես

ար քայազ

Հայասա՛.

Վերջին

այն

գեմ

գործունեությանը Հոր

и Հայասայի

երբ գալիս

խեթական Հայասայի

նվիրված

սլա տ կան ո ղ Թո ւգիյ

ումասի

շարունակությունն

մասում, գոլրս

արքայի

Սո լպպիլուլի

շավանքների է

1֊ի կ տեքստին15

այս

ա լի յ ա и III—ի

է:

գեմ

Ղժբախտաբար,

զորքր

Հասնում

արքա

(նաե

արշավանքր

կասկերի

խեթերի

ղեպի

պատժիչ

տեքստն է

Կումմախա,

Կ ա ր անն ի и ր

11-ի

նկարագրվում

գլիյավորությամբ

մասնակցությամբ) Հար/ւան

Մուրսիլիս

գր վագում

ար-

րնգՀատվում որտեղ

ճակատամարտ

նրա տալու

նպատակով՛.

41) ma-ah-ha-an-ma A-BIA-BI-IA а-рё-ez EGIR-[pa u]-it 42) na-as I-NA K U R U R U Ha-ia-sa pa-it A-BU-IA-[m-as-si ka]t-ta-an-pat e-[esta] 4 3 ) nu ma-ah-ha-an A-BI A-BI-IA I-NA K U R U R U H a - [ i a - s a a]-ar-[as] 44) nu-us-si m Kar-an-ni-is L U G A L K U R U R U Ha-ia-sa [ ] 45) [SA-PA]L(1) U R U Kum-ma-ha za-ah-hi-i[a ]

14 Տեքստի

ամբողջական

Հ ր ա տ ա րա կո ւթյ ո ւ նլլ H. G . G ս է e r b о с к. T h e D e e d s o f S u p -

piluliumas, as told by his Son, Mursilis.- "Journal of Cuneiform Studies" 10, 1956, p. 65f. 1 5 Ա. и արչավանքի

Հետ

կասլվաե

իրադարձությունների

քննա րկումրտե՚ս

Я. М

Э -

н а н д я н. Նչվ. աչխ., էշ 73сл.; В. Н. X а ч а т р я н. Восточные провинции..., С. 1 4 3 С Л . ; ն ո ւ յ ն ի ՝

Հայաստանը

մ.թ.ա.

XV—VII

գաբերում,

էշ

55-56.

Արւսմ Ք ո ս յ ա ն

230 4 1 ) «Ւսկ

երբ

4 2 ) նա

ււլւսսվս այն տեղէ ց վեր [ադար]

Հայասա

4 3 ) Եվ երբ

պապս

4 4 ) Նո ա դեմ 45)

գնաց՛.

Հայրս

Հա[յասա

[յում]

նրա

ձ ավ,

Հետ]

է[ր]

Հ]ասա[վ]ք

Կարաննիսր

Կումմախա

[էլ

Հա յ ա и այ ի արքան

ճակատամարտի

[....

.]»'.

4ա. КВо II 9 + KUB XV 35 Այս

տեքստր

իյմբից, տար

որր

մեկն

աստվածուՀու

գործողություն, րին

կազմված

է մի ծանր

Համաճարակ

Խաթթիի

թվագրումն

Այն

ստացել

Խեթական

իրավիճակում

(բնակչության

այն պես

էլ

առայժմ

Հնարավոր

Հարևաններից՛.

ստր

Հուշում

տերությունր

գտնվում

թվաքանակի

մեծաքանակ Հարկ

ան-

երկրներ է

Ւշ ֊ ծիսական

աստվածնե֊

Համ ատեք

ժա մ ան ա կ, երբ

են

երկրների

ա րլկա րնգՀանուր

Թվարկվում

տեքստերի

է «Նինվեի

ներկայացնում

է Խ ա թթի ի Հարևան

Լւ այլն)'.

կազմում,

ճշգրիտ

պա Հպան ված մե£

անվանումը6'.

Տեք ստում

ծայրաստիճան

կում,

տարբերակներով գրականության

նսլատակն

Հրավիրել՝.

է, որ այն

երեք

ծեսր» որի

երկիր

էր

մասնագիտական

նշել,

ինչպես

որ

տեքստի

էէ^'

ԴԿ I 1') [

]uU-g[a]-[r]i-[i]t-ta-za e-h[u

2') [ 3')

e-hu [

URU

< , * U R U

4 )

URUT֊7՛

URU

6')

U R U

• յ

URU

A-la-al-ha-a[z e-hu]

rURU

Nu-[ha-as-s]a-za e-hu

URU

K u - u n ֊ z u ֊ d u - h a - a z e-hu

8')

URU

A-al-zi-ia-az e-hu

9')

URU

K u m - m a - h a - a z e-hu

URU

12')

ш и

13')

URU

K u - u l - z i ֊ l a - a z e-hu

URU

ш и

URU

М а - 5 а ֊ а г e-hu K U R

й - г а - а г e-hu

URU

A s - s u r - a z e-hu [ U R l

Ha-ia-sa-az e-hu

URU

e-hu]

[

e-hu] ]

Ku-un-ta-ra-az e-hu [

Lu-uh-ma-az e-hu [

Par-ta-hu-i-na-az e-hu

URU

e-hu] e-hu]

A-la-si-i[a-az e-hu]

Ar-za-wa-az e-[hu URU

e-hu]

Pa-pa-an-ha-az e ֊ h u [URU

Kar-ki-ia-az e-hu K U R

11') K U R

]Zi-i-du-na-az e-hu [

7 ' ) ^ [ P K - g a - a z e-hu da-pi-za K U R - e ֊ z a e-hu

10')

]

] D u - n a - n a - p a - a z e - h u [...]

e-hu]

5')

LRU

] ]

K a - m a - l a - a z [e-hu

]

ԴԿ I 1')

[•

2 ) [.

՜ից

՜՛ԷՅ

րի], րէ]

Ուգ[ար]իտից

արի,

> Ղո ւն ան ա սլա յ ի ց արի,

.], [.

.],

16 E. L a r o c h e . Catalogue des Textes Hittites. Paris, 1971 ( = C T H ) , N716.՛ Այն

առայժմ

էունի ամբողջական գիտական Հրատարակություն՛. Տեքստի առանձին Հատվածներ Հրատարակված են Ֆ. Զոմմերի (F. Տ о m m e r. Ein hethitisches G e b e t . - "Zeitschrift fiir Assyriologie und vorderasiatische A r c h a o l o g i e " 33, 1921, S. 96ff.) և Հ. Թ. Բոսսերտի (H. T h. B o s s e r է. Asia. Ankara, 1946, S . 34ff.) կողմից: 17 Տեք ստում կիրառված Նշանների Հնագրությունը ե բառերի գրության առ անձ նա֊ Հատկությունները բացառում են «մի^ին խեթական» փ"^էը (Թուգխալիյաս 1(11) ե. Արնուվ ան գա и J): Առավել Հավանական է Մ ուրսիլիս 11-ի կամ Խաթթու սիլիս III - Թ ուգխալիյաս IV ժամանակաՀատվածը, մ.թ.ա. XIII դ.:

Անի-Կամախը խեթական դարաշրջանում 3')

[•

4')

X[.

5')

֊ ի ց

արի],

֊ ի ց արի],

արի,

6')

Կունցոլգուխայից

7")

[Պ

8 )

Սլզիյայից

9 )

Կումմախայից

իգայից

Կ արկի յայից

11 )

Մասայից

12')

Ուրայից

13)

Պարտախուինայից

Սչչուրից

Արցա

նշված

Ալասիյա

[

Ալալաիյ

.] արի

(Կիպրոս),

(տեքստում

(Ուկուլցատ),

Ալզի

քաղաքի

Համանուն

քաղաքր

Ալալխա),

Կ ո ւն ց ո ւդոլիյ

(Աէզիյա),

յի

՜Պապ(ան)իյի Մասա,

Սիգոն

ա,

Պիգ-

(Պապանխա),

Կոլնտարա,

Ղաշտային

(Ծի-

Աշշոլր,

Կում-

Ուր ա

(Հայասա-

Կիլի կի ա յ ո ւմ) ,

Լոլիյմա,

Մ ասա.

KUBXV3419

Հարևան

երկրների

Հիշատակվում փոխված

են

աստվածներին

ն ա խ որ գ

Հեր թա կան ո ւթյ

Խաթթի

տեքստում

կանչելու

առկա

ծեսր՝.

երկրներր

Տեքստում

որոշակիորեն

փո-

ա մ ր՛.

57) K U R

.] .]

երկրներր

Արցավա,

ԴԿ

[

Կամ(մ)ալայից

Կարկիյա,

4բ.

րի]>

արի

Կուլցիլա

ո լինա,

]

[արի

Հայասա,

Պար տախ

[• Ալասիեայից

արի,

մախա18, Ուրա

արի,

Լուխմայից

Ղունանապա,

Նուիւաշշե,

րի,

րի>

վայից

արի,

.], [.

րկրների9

Կունտարայից

արի,

[. արի,

Հայասայից

արի,

•]>

արի,

Պապանխայից

արի,

* Ցուցակում

գա,

ՐուՈՐ

արի,

10')

յ ի [ ց արի

Կուլցիլայից արի,

րԻ՛

արի,

Ուգարիտ,

լ ի ՚

Ծիդունայից

Նուիխաշշեի]ց

դունա),

Ա լ

231

[KUR

U R U

URU

Zu-un-zu-r]a

Sa-an-ha-ra K U R

58) [ K U R

URU

K U R

U R U

A-as-sur

K U R

U R U

KA.DINGIR.RA

Mi-iz-r[i]

A-la-s]i-ia K U R

URLI

A-al-zi-ia K U R

URU

Pa-pa-ah-hi K U R

URU

Kum-ma-ha 59)

[KUR

m u

Ha-ia-s]a

K U R

U R U

U-ul-lu-wa

K U R

U R U

Ar-za-[(u)-wa

,-•] 57)

[8ունցուր]ա,

Աշշոլր,

Բարելոն,

Շանխարա

(

Բարելոնիա

Ա.Ք.),

Եգիպտոս, 58)

[Ալաս]իա,

Աչծիյա,

59)

[Հայաս]ա

Ուլլուվա,

18 Տեքստի թերցել

այս

Հատվածի

Պապախխի, Արձա

Կոլմմախա,

[վա,

Հրատարակիչը

.] Կոլմմախայի

էր pf (^-"Pi'-ma-ha, F. Տ о m m е г. Նչվ. աչխ.,

19 С Т Н 4 8 3 . տեքստի

ամբոխական

էշ

գրության

առածին

նշանը

ըն-

96):

Հրատարակությունը

Լ. Z Ա Ո է Z. Սո էՇՏէՕ ittita dl

s c o n g i u r i . - I n : " A t t i del R e a l e Istituto V e n e t o di s c i e n z e , lettre e d A r t e " , T . X C V I , 1 9 3 7 , P 2, p. 4 7 7 f f . (Գի տա կա ն տա/Նա գար ձ ում mentarbuch.

Teil.

Heidelberg,

Լւ թա ր գմ ան п ւթյ ո ւ ն)\ J. F r i e d r i с h. H e t h i t i s c h e s Ele1948,

S.31ff.(J՝^u/yb

գիտական

տառադարձումը);

G о e է z e. - In: " A n c i e n t N e a r Eastern T e x t s R e l a t i n g to the Old T e s t a m e n t " (ed. J

chard). Princeton, 1 9 5 0 , p. 3 5 1 f f . (միայն

՝.

թար

գման

п ւթյ

ո ւն ր)

Piit-

232

Արւսմ Ք ո ս յ ա ն

* Թվար Ցուն րի),

կված

երկրներր

ց ուր ա,

Կիպրոս,

Աչչուր, Ս՝ԼդԷ>

Բարելոն, Պապ(ան)իյի

Բաբելոնիա

(Շանխարա),

(Պապախիյի),

Ուլլոլվա,

Եգիպտոս Արցավա՝.

(Միծ-

սեսլագրական

կորսլուսում

5. K U B X L 8 3 ԷԼյ и տեքստր

սլա տ կան ո ւմ

վկայված

տեքստերի

սլրոցես»

անվանում

թյունների

Ղատելով

ստացել մոտ

(վերջինս

են

եռյակի

սլա յ մ ան ա կան

նկարագրվում

են

գտնվող

կին

մանրամասներր,

վերոՀիչյալ

անձինք

որր

Կում մախայի

և Mana-DUGUD

իրականացման

ճան

Է խեթական

իյ մբի,

ր ՜^ ՝. Այստեղ

նկատմամբ

չարրումայի տի

մի

է)

նսլատակր

թեոֆոր

երեք

անձնավորու֊

անտառում

կողմից

սև

սույն

ոմն

Տակի֊

մոգության

ակ֊

անձանց

անուններից,

լավ «Ղատական

մաՀն

գրանք

է:

բարձրաստի՛-

եղել21'.

ԴԿ 9 ' ) [... I-NA U D . x . ] K A M - t i GIM-an GE 6 -an-za ki-sa-at U R U K ] u m ֊ m a ֊ h a S A g i S T I R m Qa-ze-e-ra ki-i DU-at 10') [ 11') [ ]-ir nu-wa f Hi-la-ma-ad-du-un M U N U S . S U H U R . L A 12') [ ]x-e-er UM-MA f Hi-la-ma-ad-du-un֊ M A 13') [ SA?] m Qa-ze-e-ra-ia M U N U S u-da-ti-is 14') [ ] Ш A L A M ^ D U H . L A L u z u I . U D U DU-ir 15') [ IS]-TU ГМ ha-ne-es-se-er nu-[w]a A-NA I A L A M 16') [ A-NA) I ALAM-ma-wa-kan SUM m G A [ L ] - U R . M A H ME-ir 17') [ " " L U G A L - ^ X X X - u h ti-i-e-er

ԴԿ 9 )

[

10)

X [.

օրվա]

11 ) [ . 12)

[•

13')

[«

14)

գիշերը

Կ]ումմախայի .]

նա

մոտ

.] •]

՝Քածերայի

Եվ Խիլամագղունր ՚]~եց'-

[•

արեց՛.

գտնվող

երեք

Այսսլես Ք ածեր

անտառում

այղ

արեց՛.

ստրկուՀին, (ասում

այ ի

պատվերներ

է)

այղ

Խիլամաղգունր.

ուդատիսը, մեղրամոմով

(և)

ոչխարի

ճարպով

պա տր ա и տ ե ց ին 15)

•] Լլավիով]

2 0 С Т Н 2 9 3 - 2 9 7 . Հղվող

պատեցին՛.

տեքստը

«Մի

պատկերի

ամբողջությամբ

վրա

Հրատարակված

է Ռ. Վերների

կողմից

(R. W e r n e r . Hethitische Gerichtsprotokolle. Wiesbaden, 1967 [= "Studien zu den BoghazkoyTexten" 4], S. 64ff.J: 2 1 նրանցից 1-ի

որ գի ն

LUGAL- XXX-շ

Цш ր գա մ ի и ի արքա

Հազիվ

Շարրիկուշ

X I V А), Հ ան կա ր ծա մա Հ եղավ

արքայի

ջական

ընգարձակ

Մուրսիլիս

Հրատարակությունը 11-ի

Հրատարակության՝.

Հայասական

թե լինի ուիւը,

կաո.ավարման

արշավանքների

մեկ

որր, ըստ

պատմական

յէ

անձ, քան

Մուրսիլիս

10-րգ

տարում՛.

Հետազոտությամբ

վերաբերյալ»

Սո ւսլսլի լո ւլի ո ւմա и

11-ի մի տեքստի

Հողվածը

Այս

(1Հ.Ս В

տեքստի

ամբող-

«Նոր

նյութեր

պատրաստվում

Անի-Կամախը խեթական դարաշրջանում 16')

[...

անունր

անունը

դրեցին

17)

դրեցին],

իսկ

մյուս

պատկերի

233

[վրա]

GAL-UR.MAH֊//

Հյարրի]-կուշ

* 1 6 ֊ ր դ տողի

ուիյի

լա կո ւն այ ո ւմ

[ան ո ւն ր] առածին

դրեցին՛.

անձնավորության

անունր

սլիտի

լիներ:

6. KUB LV 1 Ա յ и րնդարձակ նադիր ների

բնակավայրերում պր ոցեսի

մից

տեքստում,

Հետո

Համար

պատճառներով,

քի

թվա գր վո ւմ

վրա IV-ի ԴԿ

երր!

Հրատարակված տերության

Ղատելով

Համապատասխան դուշակա դա

է մ.թ.ա.

կառավարման

չի

է միայն

մասում

յին

կատարվել2՜'.

Ճ111

դ.,

շր^ան֊

պաշտամունքային

զգալի

Հար ց մ ան

ինք֊

տարրեր

յուրաքանչյուր

ն ա խ ա տ ե и վա ծ է ե ղել

գր ան ցել

ինչ-ինչ

առայժմ խ ե թա կան

ա и տ վա ծո ւթյ ո ւնն ե ր ի

դեպք

առկայությունից, այն տեղ

են

գտնվող

իյաիւտման

ա ղյ ո ւս ա կի

տարածքի

յաս

որն

ե ղան ա կո վ, թվա ր կվո ւմ

խախտու-

դատարկ

չդրված

յ ուր ա քան չյ ո ւր

դեպքի

ա ր դյ ո ւնք ներր,

Տեքստր

սակայն

պա լեո գր ա ֆ ի կ Հ ի մ ֊

Խ ա թթո ւս ի լի и III-ի

կամ

Թո ւդխ ա լի-

շրջանով23'.

7')

n u - w a A-NA

8 ' ) E Z E N 4 I T U IS-TU

[

D I N G I R O **>]

EN.NU.UN

HUR.SAG

U R U

Ku-

ma-ha e-es-ten 9 ' ) ki-nu-un-ma-wa-az A . S A A . G A [ R .?.] E . G A L he-kur Pi-ir-wa M E - i r 10') [nu]-waA-№4 D I N G I R L / M E Z E N 4 U - U L e-es-sa-an-zi 7') 8 ) [.

] 9 )

րր(?)

«Աստծուն ամենամսյա միջոցով

10 ) [ե] *

Հոդում

ք՝ա յ ց այժմ վերցրել

տ ոն ա կա տ ա ր ո ւթյ ո ւն ր

Կ ո ւմ մ ախ ա յ ի

լեռան

պա Հ ա կր

էր՛.

Պիրվա

աստծո

խեսուրէ

պալատի

գաշտր

[ե]

արոտավայ-

են աստծուն

տ ոն ա կա տ ար ո ւթյ ո ւն

h e k u r - / 7 / եռնային

2 2 Ենթադրվում րնթացքում կավե

(թերես

ժայռափոր)

է, որ ււլա տ ճ ա րլր գուշակային սալիկր չորացել է և այլԼւս

չեն

տալիս»'. տաճար

Հետաքննության Հնարավոր չի եղել

ուշ անցկացումն արդյունքները

է, որի գրանցել

(A. Ս ո a 1. Beschprech. zu K U B L V 1,- "Bibliotheca Orientalis" 44, 1987, p. 474f.).2 3 Նույն 24

տեղում՛.

Խեթ ական

այս

կարԼւոր

ծիսասլաշտամունքային

կաո-ույցի

մասին

տե и

I Ш •

p a r a է i. Le istituzioni del Mhekur e il potere centrale ittita.- "Studi Micenei ed EgeoAnatolici" 18, 1977, p.39ff.; տերմինի իմաստի և ստռլգաբանոլթյան մասին տես J. P Ա հ V e 1. Hittite Etymological Dictionary. Vol. 3. Berlin - New York, 1991. p. 287ff.

234

Արամ Ք ո ս յ ա ն 7.

IBOTI33

2 5

Ռուշակային

բնույթի

Աումմախայում մար

տեքստ

կատարված

կարևորություն

գուշ

է,

որտեղ

Հենը

ակութքունբ,

սկղբից

որբ

Հիշատակվում

իւեթական

արքայի

Հա-

ներկայացնում՛.

ԴԿ 1) e-ni-za ku-it GISKIM111 A HUL HI A IMA URUKum-ma-hi ki-ik-kis-ta-at 2) nu-za a-pat-ten ku-it EGIR-an HUL DU-at ki-nu-un-ma-za nam-ma ku-it 3) GISKIM 111 A H[UL] m A ki-ik-kis-ta-ri SA SAG.DU d UTU^ HUL 4) i-se-eh-hi-is-kan-zi nu MUS.SAG.DU d UTU 5/ NU.SIG 5 -ah֊ d u 1) «Այգ

ինչ

չար

2 ) Եվ այնտեղ 3) չ[ար]

նախանշաններ

Հետո

չարիք

նախանշաններ

եղան

սլատաՀեց՝.

են եղել,

4 ) է նախատեսվում՛.

Կ ումմախ

Օձի

Ւսկ

Արևի

գլուխբ

այժմ

անձի

Արևի

այո ւմ .' կրկին

Համար

չարիք

թող

անրարենսլաստ

լի-

նի»:

8. K U B X X X V I I I 1226 Այս և

ինվենտարային

մյուս

աստւԼածներին

Հիշատակվում մ

տեքստբ

են

Կարախնա

տրվող

նաև

շատ

քաղաքիձ7

ՊաՀասլան

երկրպագությունների

այլ

քաղաքների

աստծուն

ցուցակն

է,

որտեղ

աստվածություններին

տրվող

ատուցումներր՛.

ՀԿ 14') d U tak-kan-ti-pa LAMMA-as Kip-pa-mu-la-as ,Cn dTJV drr URXJt^ լ dr T A MUSEN 15 ) Ku-pa-pa-as U Kum-ma-ha U A 16') SA g i s K A . G A L dSa-lu-wa-ne-es dU an-da-an u-wa-an-za 2 5 Հրասւարակո ւթյունշ

E. L а г о с h е. Lecanomancie hitiite - " R e v u e asiatique" 52, 1958,

p. 152ff.: 26

Այս

տեքստը

12 և В = K U B յի

(С Г Н 5 1 1 ) պաՀպանվևլ

XXXVIII

Ամպրոպի

աստվածը

1 5 ; , որոնցից :

KUB

է երկու

միայն

XXXVIII

տարրերակներով

KUB XXXVIII 12֊„

առայժմ

(А

= KUB

XXXVIII

1 2 ֊ ո ւ մ է վկայված

Հրատարակված

Կումմախամիայն

մասնա-

կիորեն (M. D a r g a. Uber das Wesen des //f7WA5/-Steines nach hethitischen K u l t i n v e n t a r e n " R e v u e hittite et a s i a n i q u e " 2 7 , fasc.84-85, 1969, S. 5ff. [ն ո լ յ ն ի թուրքեր են տարրեր ակը Turk Tarih K u r u m u Belleten 33, 19697;.27 թյան թյունը

Կա րախնան դեռևս

Ամասիայի

Թոքատի

118;.'

Ւ դեպ,

պարզ

միշև՝

խայի

Հետ

Կումմախան

նաև.

չէ՝.

Առավել

Գարախնա,

կրոնական

ընդունելի

Յեշիլըրմակի

Վ.Խաչատրյանի

սխալ

ավազանում

վաղ

(^Восточные դիտվում

Հետևյալ

(A.

K a - r a - h a ֊ՈՀւ֊ի անտիկ

ձևերը) էր,

որի

Խեթական

տերու-

ճշգրիտ

տեղագրու-

տեղագրությունները

ա) ր)

Զորոլմի Թուրխալի

Ս ո a I. HattuSili III., I. 1, 1974, S. 193f.; և

и и cl M. D a r g a . - " A n a t o l i c a " 3, 1969-70, S.

Հետևանքով

провинции...,

է որպես

են

Հետազոտություններից

ընթերցման

Ka-ma-ha-na,

Կարախանա կենտրոններիը

a ո d О. R. G u r ո e y. G H E , p. 2 5 ; ,

մոտ (A. M. D i ո ? о 1

մասնակիորեն

Կամախանա

են

վարչական

միշև (J. G a r s t a n g

գ) Սամուխայի վան

(վկայված

կարևորագույն

վախարեն),

с. 5 0 с л . ,

աղրյուրների

մեկում KUB

XXXI որը

1 1 6 ; ; այս Կոմմագենեի

Կարախնա 68 և

ՀԿ

քաղաքի

1 8 ֊ում

նույնացվել

նույն իւեթական

ան-

ստացվել է

Կումմա-

աշխատությունում Համարժեք՝.

235

Անի-Կւսմախը խ ե թ ա կ ա ն դ ա ր ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ

17') d U URIJWa-al-ma d U URUNe-ri-ik 18') d U U R U Tar-ma-li֊ i a d LIS GIBIL d U p i - h a ֊ a s - [ s ] a ֊ a s - s i ֊ e s 19') d U HI'.HI dU pi-ha-i-mi d U mi-ia-an-na-as 20') d Ia֊ a r-ri-is roKaz-za-ru֊na-i-lis 21') d LUGAL-ma-as dHal-ki-is SU.NIGIN 17 DINGIR ME§ 14')

Հ<

15')

Եր կրի

( Հ ո ղ ի / ա ն գր

Կ ուբաբան,

աստված

Կում

ա յ ի

Ամ

սլրոսլի

\Լ մ սլրոսլի

աստվածը,

Կիսլպա

մ ո լ ,

« ա ր ծ վ ի »

աս,

Ամպրոպի

1 6 ) «քաղաքի կած»

դարպասի»

Ամպրոպի

1 8 ' ) Տարմալիյայի րոպի

Աալուվանի

աստվածությունները,

«ներս

ե-

աստվածը,

1 7 ' ) Վալմայի

աստվածը,

Ամպրոպի

Ներիկի

աստվածը,

Ամպրոպի

«նոր»

աստվաեր,

Ւչտարր,

piha.SS3.SSi

Ամպ-

աստվածներր,

19') HI.HI վաճման»

Ամպրոպի

Կացըարունաիլի

2 1 ) Շարրուման,

Նտոր1ւ

Հ դ վ չեն,

Ամպրոպի

աստվածը,

« բ ա ր գ ա -

աստվածը,

3 ա ր բ ի ն ,

րակված

pihaimi

աստվածը,

Ամպրոպի

2 0 ' )

ների

ա շիւ ա ր Հ ի)

մ ախ

և՜ս

ըստ

բեկորներ

գետը,

Խալ1լին.

երԼլու

Հ.

ընգամենը

(1014

տեքստերը

Օտտենի,

աստվածներ»'.

գ բ ա ն ք

Во 4264;

մ.թ.ա.

ՃԱ1գ.

աո.այժմ

Հրատա-

արքայական

նամակ-

են2**'.

9. 1014 Հ.

Օտտենի

նամակի

10)

կարծիքով,

կազմել

КВо XVIII 28 : Kum-ma-hi ku-it TUP-ԲՆ

Խաթթուսիլիս

ա ֊ ի

Հայտնի

մասը

URL,

1-NA

կարող

« Կ ո ւ մ մ ա խ ա յ ո ւ մ

աղյուսակը

[

]

.]»'.

10. Во 4264 Հ . Օտտենը Վերը խայի

չի

Հղված

Հղում

տեքստային

վերաբերյալ

ընձեռում

Կումմախայի

որոշակի

Հիչատակութ/ան

նյութերով

Ղ՛բանք մեէ ու

փ ոխ Հա ր աբեր ո ւթյ ո լ նների

բն ույթի,

գերի

կաբելի

մասին՛.

են

Կումմա-

Հնարավորություն

են

կաԳ

Կումմախայի խաղացած

Հատվածը՛.

սաՀմանավւակվում

Հիշատակությունները՛. պատկերացում

մասին

Տեքստերր

Խեթ ա կան վերջին

տերության

իи

Լլ

կարգավիճակի

է խմբավորել

ըստ

գրանը

բնույթի:

2 8 Н. О է է е ո. K u m m a h a - In: "Reallexikon der Assyriologie" VI/2, 1980-1983, S . 334. 29

Ա յս

նամակր

Հրատարակված

Ա.Հադհնրուիւներէ

կողմիյ

(A.

3 J

С П •

b u с հ ո е г. Die Korrespondenz der Hethiter, Heidelberg, Bd. II, 1989, N305, S. 4 0 6 t ՝ Q :

Արւսմ Ք ո ս յ ա ն

236 Կումմախայ|ւ

կարգավիճակը

К В о II 9 և K U B X V 34 K U B L V 1 (6) Արլւս^ին րույն

տեքստում

միավոր

(Ալզի,

Դե ո. է. քական

Պ ա սլա(ն)

Ֆոո-երն

միավոր

րում,

Դր-

Համար

էր

(տե

Հիմք

էր

վերոՀիշյալ

տեքստր

րաննիսի

Լւ խեթական

արշավանքի

վրա

Ւնչ

սլիտի միջև,

լինել՛.

З О Г р . К а п а н ц я н .

կում թե

առանձին որսլես

չէ

վանդ, գեսվ,

այս

էր

Հա-

սլիտի

Մանանգյանր,

(Վանա

լճից

Д Я Н.

Նշվ-

մինչև.

թական

տարածք

աշխ.,

Եվւրատի 76)'.

Համարվող

որ ինչ-որ

այլ

բան,

տարածքի

խեթա-

կարգավիճակն

ավելի

ն ույնի

ուշ)'.

մեկ

KUB

ա սլա այն է,

գար էին

ար-

ճշգրտությունը

միայն

Թ ուգխալիյաս

տեքստին,

զգա լի ո ր են

սկ «միջին

Եթե

այգսլես

վա ր չաք

\-ն

ժամանակաՀատ-

ըն գմիջում,

Հայասայի որ երկու որսլես

ինչսլես

մյուս

Հայասայի

վերին

Նրա

ավելի

խեթական» է, ա սլա

որի

երկու

ընթացք

ում

լուրջ

տե-

ա ղաք ա կան

երկրի»

KUR

մասին URU

տեք и տ եր ո ւմ կանոն,

Այս

առկա

ինքնուրույն

Հարցում

նման

երկրներից չէր

կազմում՛.

մոտեցումր

9՝ր.

և Ղա~

առկա

րնգունում գտնվել

լիներ՛.

է «արի»

մասին

իր

կերսլ

մեծ

զան-

են և. սլարզ

բացառություն

Հետո,

որևէ

տեղանունների միավորներ

տեղագրության Կումմախան

ա եղե կո ւթյ ո ւն ր

KlimiTiahaZ K U R URUHaiaSaZ-^

քաղաքից»՝.

Հոսանքներր),

կարծիքով,

«Վերին

լինելու

որ այստեղ

Լւ Կումմախայի Հենվելով

է£

նշանակի

մեկնաբանության

միավորներ

երկրներր,

Հայասայի

սլաՀակր»,

Х а й а с а . . . , с. 4 7 с л . : К В о II 9-ի և K U B X V 34-/, Հայասայի

քանի

որ Կում մախա յի ց Հետո, Հ.

որ

՝.

կարող

գտնելով,

բոլոր

թե

ե շր^ա Լլա

Հնարավոր քիչ

«Կումմախայիգ

արգարացնել,

Հազիվ

Դժբախտաբար,

շուրջ

քաղաքական

չէր րնգունում,

Հիշատակվող ինչու

Կա֊

է,

գտն վո ղ

Կումմախայի

ի լի и III

գա и I կամ

ղաշարժեր

րնկալել

ամրոց,

է ա ռա^ին

առկա

լեռան

մերձաԼլայքում

Կումմախայի

սլա տ կան ի,

տարածաշրջանում

Հնարավոր

արքա

Հնարավոր

«Կումմախայի

տվյալների

քննարկվող

սլիտի

Համար՛.

Հայասայի

գտնվելր

Խա թթուս

(Արն ո լվան

փանցյանր

որ

նշել,

ժա մ ան ա Լլա վո ր ա սլե и նվաճվել

թվագրումից՛.

վեր ա բեր ո ւմ

տեքստերի

Կումմախայի

Հի-

Հարկ

մասին՛.

քաղաքի

սլա Հ ին տակ

գրանց

շր^ա^ի

փուլին

արշավանքի մասին

ենթագրության

մոտ

Հանգիսլման

տարածաշրջանում

թվագրվում

վաղ

Հայասական

նման

որ

ենթադրության

ճակատամարտի

տալիս

սաՀմանային

կազմման

աղբյուրների

վածով'

111-ի

Կումմախայի

Հիշատակվող

գտնվող

Հստակ

էի

п ր սլե и Հիշյալ

գերիշխանության

կախված

մ տ ա յն ո ւթյ ո ւն ր,

Այ и առնչությամբ

Կումմախան

վերինեվյրատյան տացոլող

Հիմք

քաղա-

ՀետազոտություննեԱյսսլիսի

ունեցած

1 1 , յՓՅ):

զորքերի

տեքստում

տեքստի

կան

երկրների

կողմից՛.

մեկնաբանել

քան

ինքնու-

այլ

է ինքնուրույն

է այն

մասրՍ՝.

տեղի

է միայն

նախօրեին

Երկրորգ լեռան

XIX

եղել

արմատացել

Թ ուդխալիյաս

որ1ւէ

Հիշատակվում

է որսվես երեք

Հայագիտական

Հայասայի մոտ

(KUB

թվարկվում

լեռնաշխարՀի

Կումմախան

սկսած,

կազմեր

Այստեղ

յ ա и ա ց ին ե ր ի

որ

սակայն

ծառայել

Հստակ

Հայասա)'.

նկատել,

Կումմախայի

շատակություն

սլիտի

խի,

и վերր),

սլի տ ի

րնթացքում

4բ)

Հա յ կա կան

՞Լափանցյանից

Կումմախան

քաղաքական

չարքում

(4ա

բայաձԼւր՝.

տեսակետի

այ ն ( Я . М է Հայասային

а н а н Հարող

չէ,

ՄանաՒ վրա խե-

Անի-Կամախը խեթական դարաշրջանում Կ ո ւմ մ ախ ա յ ի կարգավիճակը լորր

որևէ

տեղեկություն

վորի

տարածքի,

լուսաբանող

չեն

այնպես

տեքսաերր,

պաՀպանել

էլ տեղական

ինչպես

ն ա Լւ մնացած

այս

իշխանության

Կ ո ւ մ մ ւ ս խ ա Ն 1ա b յ^ւսկաՆ տ ե ր ո ւ ^ յ ա Ն

237 բո֊

ք ա ղաք ա կան

բնույթի

միա-

մասին՛.

ա ր Լ ւ ե լ յ ա Ն ք ա ւ լ ա ք ւսԼլաՆ ո • JcJ՜ յ աՆ

K U B Х Х Ш 7 2 + (1) K U B X I X 11 (3) IBoT I 36 (2) Առածին

տեքստում

րության վել

քաղաքական

էր

շաՀերի

Պախխուվայի

որ վերջինս տեղին

Երկրորգ

Կումմախան

Հոսանքների

տեքստի

լրացնում

Հայասայի

միջե

Երրորգ րապետության

տակ

(այն

«թշնամական»

պաՀպանության

Համար

Թերես,

Հնարավոր

ունեցած

որոշակի и

կարելի

գերազանցապես

րր,

նշել

րածք» '.

էր,

որ

րական

ուղի

Հա լի սի

ափերով

Հարավ,

Հետո

դեպի

Եփ ր ա տի

ղությունր շրջաններր

վերին

կարող Ւսուվան

Հետ Հա-

սլալատի Հավաքագրվում՛.

ն կա տ մ ա մբ

դեպի

Զարա,

միջե՝.

խեթերի

երկուսն

այն ո ւՀետ

ժամանակակից

Ղեռ դեպի

արեելք,

Կ ան դա լ

էին. բ)

— Ղի վրի ղի

կան կող-

ժա մ ան ա կին

ա)

J^ . ֊

Հարցե-

Հայասայի

Եփ ր ա տ ի ավազան

արեելք,

խ ե թա մյուս

տեղագրության

Հարավից

Վերին

նկատմամբ (Հարավից),

տարածաշրջանի

դարպաս

բնօրրանից

տա-

ռա ղմ ա վաԱեբաստիայից

Աեբաստիայից

քիչ

— Պին գան,

որից

երկաթգծով՛. արտակարգ

Հոսանքների էր թույլ

Ւսուվայի

Հայասայի

սույն

Կումմախան

Խ ա թթի ի

Կումմախան

էին

ան '. տի-

արքայական

Կ ո ւմ մ ա խ այ ի

Սեռ աստիայից դեպի

սակայն

Կումմախայի

կողմից

Աեբա и տ ի ա — Կ ե մ ա խ

Այսպիսով, ներ

մի

«Կումմախան

ներր,

էականո-

ազդեցություն:

թշնամական

Խ եթա կան

Խ ա թթի ի ե

են թա գր ո ւթյ

տեքստում

զինվորներ

պատկերացնել

քննարկելով

ղորքի

Խ ա թթի ի անմիջական

Խեթական

Կումմախայից

փաստր

4՝արստանդր,

ապա Հայասային

խեթական

Կումմախան

երկիր»),

ո ւն ե ց ել.

միայն

էր

Հետեյալ

գտն վել

կասկերին'.

են թա գր ել

էր Լլաղմում,

էր՛.

է «գրսի չի

քաղաքական

վերաՀսկողության մից

կո չվում

չի

ենթարկունենանք,

վերաբերյալ,

ո ւն ր.

Հօգուտ

օրոք

տե-

Հյուսիս մոտ

ճակատամարտի վայրն

որր

նկատի

Հարում

Ւսուվայից

վկայել

գա и 1-ի

Ւնչպե

Հարաբերություններ

կադրված

մասն

տ ե ղե կո ւթյ

շփման

կարող

Արն ո լվան

թշնամական

միջե

ան մի^ա կան

տեքստր

Կումմախան

Հայասայի

Կումմախայի

տեքստի

Խ ե թա Լլան

ք ա ղաք, Եթե

շրջանում

Կարաննիսի

գտնվող

որպես

Հարձակմանր՝. անմիջականորեն

վկայությունր

է առածին

է գալիս

կենտրոնում

Հիշատակվող

որ

Հա յ աս այ ի արքա

Հանգես

Արխիտայի

Հետագայում

է նկատել,

Եփ ր ա տ ի վերին

րեն

Կ ո ւմ մ ա խ ան

տալ

կարեոր

ռազմավարական

շրջանում, զսպելու

ե Հա յ ա и ան՛.

Խեթական

որի

դետից

գիրք

նկատմամբ Հյուսիս

պաՀակակետի

ու-

վերաՀսկոՀարավ

րնկած

առկայությու-

31 J. G a r s t a n g . Hittite Military Roads in Asia Minor - "American Journal of Archaeology", 1943, p. 50.

Ա ր ւ ս մՔ ո ս յ ա ն

238 նր

Կումմախայի

քր

սլիտի

լեռան

կազմեր

վրա

Կումմախայի (նաե.

առայժմ

տ ե ղա գր ո ւթյ

վաղ

Հայկական

Եփրատի նի

երկու

բարան՛. րոցը

ափերին Անին են

է,

քանզի

բնակավայր) տի

ափին,

որ սրանք

երկու

արգեն

ստիսլում

կի

կարող

ափերին

բնակավայր)

չր^ան

ներառել

տեղագր

Արգյոք

որ

Եփրատի

գար աչր^ան

Ծիսասլաշտամունքային

սովոր

խնգիրն

ափերին

կերսլ

է.

(քաղաք

գեկամ

որն

ինքնին

մի

որոշա-

կենտրոնր

եղել

Կում մ ախա

սլարզ

ական

այլ

րնկած

որի

որևէ

Ղարանաղիին,

Հակ-

տրամաբանական թե

միավորի

ում

մ ի ա սն ո ւթյ ո ւն '.

Այստեղ

միավորր,

ամ-

վերջին

են թա գր ո ւթյ ո ւն ր,

սաՀմաններր

Հայկական

մեկ ամրոց,

երկու

զամ-

ե արքայական

ավելի

վարչական

\].Նրեմյա-

արքա յ ական

ձախ33.

են

արքունական

խեթական միավորի

Հետագայի

կազմել

մեկ

որսլես

միավորներ՛.

գա մ բա ր ան ր

մասին

այն

է գիտել

Կամ ախր

գամ բար անլil

ված

է ր նգունել, կազմեր

վարչաքաղաքական Հեռվել

գա

քաղաքր՛. Կումմախայի

առաջարկվել

բնականաբար,

առկայության

սլիտի

Կումմախան՛.

(լինի

վար-

այս

ուսումնասիրություններում

է, որ սրբավայրր

նախասլես

գիրքի

դարաշրջանի

իսկ

տեսակետր,

չէր

փոքր

գտնում

տարած-

որ տարածքի

կազմեր

ինքնուրույն

է սրբավայր,

գետի

բնակավայրր

սլիտի

խեթական

տեղագրված

Ո. Հարությունյանի

է ծագում

Անի-Կամախր

յանր

է ենթագրելու,

չէ

որ այս

1ւ ռազմավարական

խՀյգիր

Հայագիտական

եղել

Р՝. Հարություն գտնվել

ված

սլա ր զ ո ւն ր՛.

մասին, սաՀմանլ7.*

կենտրոնր

աղբյուրների

կարծիքով3՜

այն

կարգավիճակի մի կարևոր

սլաշտամունքային)

Ղժբախտաբար, ստույգ

է վկայել

վերահսկողության

ինքնուրույն

խն գի րն եր ի առնչությամբ չական

կարող

խ ե թա կան

կենտրոնով

կարող

էին

զուգա-

չէ34'

դործոՆ

K U B X L 83 (5) K U B L V 1 (6) Ш о Т I 33 (7) K U B x x x v n i 12 ( 8 ) Դժբ ախտաբար, կա

Կ ո ւմմ ախ այի

տեղեկությունները

լիովին ունեցել

բավարար

KUB Լ V ժայռափոր նշվում

սույն

սաՀմանափակ

ենթադրելու,

որ

են,

քաղաքր

չնայած կարևոր

մասին

առ-

սլաՀսլանվածն

գերի

էլ

նշանակություն

ասսլարեզում՝. 1 ֊ ո ւմ

Հիշատակվում

տաճարր է

ծի и ա սլաշտ ա մ ո ւնք ային

խիստ

նաև.

արոտավայրր'. ասլացուցվում

տաճարին

է Կ ո ւմ մ ա խ այ ո ւմ

hcklirj,

որտեղ

կից

«ւզ^ալատին»

Կ ո ւմ մ ա խ այ ո ւմ է նաև.

32 Ս. Ե ր ե մ յ ա ն . 3 3 Բ. Հ ա ո ո լ. թ մակարգն րստ «ԱշխարՀա 3 4 Ղարանաղյաց

(՝

հշ!(1Մ֊-^7

Հնագիտորեն՝.

Հայաստանը , ո լ ն ցույցի».

գավաո.ի

թեր ա ցել

ըստ

սաՀմանների

ա ռկա յ ո ւթյ

«Աշխարհացույցի».

մասին

Պ ի ր վա

աստծուն

տե и նույն

գաշտր

ո ւն ր,

Հնարավոր

Կեմ ախի

ամրոցի

Երևան,

1963,

վարչա՜քաղաքական 62: տեղում,

Լւ է, տա-

35—36՝. բաժանման

է£

աստծո

երկրսլագել,

սլա տ կան п ղ մշակովի

Ժամանակակից

I ա 1ւ. Մեծ Հ այքի Երևան, 2001,

գտն վո ղ

են

61—65՝.

Հա-

Անի-Կամախը խեթական դարաշրջանում ր ածք ո ւմ

Հայտնի

թամբել,

ЬекиГ աստծո

Խեթա

տում,

կան

1 -ում

ներով,

թե

Հիշատակվող

է Խա թթո

մախային՛. ա ռկայ

յից

Հարավ

թերես,

Պիրվա

նրա

որ գոլ

սույն տաճար֊

գեսլ,

Պիրվայի

Հայտնի

տեքս-

պատկանող

տաճարր

տ եք и տ ր վերաբերում

աստծո

KUB

hckui'-^r

Հարցում

պայմանականորեն

նաե,

տեքստերում,

որ

թվագր-

IV-ի

պիտի

լավ

ունենալով

Թ ուդխալիյաս

է նշել

նման

Նկատի

К В о V I 2 8 + ֊ / յ նույնպես Հարկ

են֊

ժա մ ան ա կ-

վերաբերի

Պիրվայի

Կում֊

պաշտամուն-

վկայված

Կումմախա-

Ւսուվայում37'.

к и в XXXVIII

ռ ֊ ր

ներառված

վկայում

է եղել

է այն

Խ ե թա կան

Համակարգում՛.

Հարեան

ասել՛.

ո ւն ր (տեքստր

ո ւն ր խ եթա կան

գտնվող

մունքային

որ

են՛.

Վ^րոՀիշյալ

գժվար

կամ

առնչությամբ

ո ւթյ

աստվածր

ո է,

Կումմախայի

ւսի լի и III-ի

Այս

քի

Արգյոք

վկայում

ւս ի լի и 111֊ի

hckui՝֊^/

ում՛.

քանի

քիչ

Խ ա թթո

Պի ր իա յ ի

մ տ ա Հ ո գո ւթյ

տե ս վերր),

մասին,

կարելի

փուլ

Կ ո ւմ մ ա խ այ ո ւմ

մասի ն36'.

արքայի

и ր րա վայ ր35.

խ ե թա կան

բավական

Հրովարտակ

տաճարին,

խեթական

ո ւթյ ո ւն ր

Հիշատակվում

աղատելու

Կումմախայի

վաղ

տարածվածության տերությունում

Հենց

Հարկերից

ժայ ռափոր

ավելի

ա ռկայ

բա ղմ ի գ и

որր

վում

է նաե

տաճարի

heklir֊£

ուրարտական

գործել

պաշտամունքի

ներր A

որ այն

239

Ւ գեպ,

U.GLTR֊ £

Հայասայի

մասին,

որ

Կումմախայի

տ եր ո ւթյ

ան

պաշտոնական

նման

կարգավիճակ

Ներգ ալ)

Ամպրոպի պա

են

և «Հայասայի

շտա-

ունեցել

նաե

Ամպրոպի

աստ-

վածր38'. ՎերոՀիշյալ են

երկու

Հօգուտ

այն

տեքստերր,

են թա գր ո ւթյ

րստ

ան ^,

ա մ են այն ի,

որ

խ եթա կան

լավագույն

ապացույցն

տեքստերից

բա ր ձր ա-

35 F. I § ւ k. Die offenen Felsheiligtiimer Urartus und ihre Beziehungen zu denen der Hethiter u n d P h r y g e r . R o m a , 1 9 9 5 , S . 15f.: Բնութա րածված էրզր

են

վերինեփրատյան

ումէ,

վայէ

Ումուգումէ,

րազմաթէվ

գոտում, ՀԼեն գեր լէ է

այլ

и ր րա վայ ր եր

36 К В о VI 28 + K U B գէտական

են մասնագէտական G

բոլոր

Հեո-ավոր ՀարԼւաններէ

մտյան

շրջաններ

Պէրվա

մէ

քաղաքներում,

շարք

նականությամբ, թյան

մասէն,

վեր^էններ

տեքստը

կարԼւոր

առայժմ

չունի

Հատվածներ

տեքստն

է, որէ

(Թուգխալէյաս

որոնց

թվում

Ւ и ո լվան

Հէշատակելէ

գտնվեէն

ՐՈ£

Սա այն

օրոք

Ւ и ո ւ-

ամբոխական

կանոնավոր

էէն

и առ.ա յժմ մ.թ.ա.

XIII

Լա յ կական

Լւ Արմատանան

նվէրված

սկղրում

Հղվում

տեղա

տերության

վրա

լեռ.նաշխարՀԷ

արԼւ-

որտեղ

Ւս ուվայէ

ծէ սա կա տ ա րո ւթյ

չեն

Հէշատակվում

I I I ) Խեթական

է I B o T I I \3\-ր,

սլաշտամունքէն

սլէտէ

սլա տ մա կան

գր վո ւմ,

Ո.. Իսուվայէ

արքան

ո ւնն եր է

սակայն,

Հան

գես

առնչությամբ

ա մեն այն

թագավորության

Հավա֊ ենթակայու-

տակ՛. 38 K U B

քուրմ կամ

աստծու

րնկած

տա-

Ալթրնթեփեի,

մեշ (E. F о г г е г. Forschungen. I. 1, 1926, Տ. 35ff.; A.

Աղզէն,

Ղր ան ց է ց Հատկասլես

է գալէս

8 8 ) . այս

գրա

մեկէ

Հարձակման է երկրներր

Հարավ

լայնորեն

Երղնկայէ,

աշխատության):

48 (= C T H

գրականության

սրրավայրերր

Պերտեկէ,

ավելէ

նույն

սակայն

նախնէներէց

է, որ նման

գրանցէց

Լւ Հատկասլես

(րստ

0 e է Z e . K i z z u w a t n a , p . 2 I f f . և այլն):

արքայէ

րէ

XXVI

Հրատարակություն,

գրական

նշենք

XII 2

Վաննէէ մոտակա

Ղ4

2 4 . այստեղ

Հետ էնչ-որ

ծէ и ա կան

մէասէն խոշոր

«Հայասայէ

Ամսլրոսլէ

Հէշատակվում սլա շտ ա մո ւնք

է այէն

աստծո»

խեթական կենտրոնում

արձանէկր

մայրաքաղաք գտնվող

սսլասարկող Խա թթո

l l U W a S l կո է վ

ւս ա и ո ւմ ո

տաճա-

էնվենտարում:

39 В я ч. В с. И в а н о в. П и р в а . - В к н . : " М и ф ы н а р о д о в м и р а " , т. 2, М . г 1 9 8 8 (II и з д . ) , с . 3 1 3 , նաև С . Л . Н и к о л а е в , А . Б. С т р а х о в. К н а з в а н и ю б о г а - г р о м о в е р ж ц а в и н д о е в р о п е й с к и х я з ы к а х . — В сб.: " Б а л т о - с л а в я н с к и е исследования" րոսլական 1997,

էշ

1985,

М.,

1987,

С.

աո-ասսլելաբանության 149-150

(այլ

կարծէքներէ

160.

Ա.

Պ ե տ ր ո ս յ ա ն .

Համատեքստում Հղումներով):

Լւ Հայոց Պէրվա յէ

Արամէ

առասսլելր

Հնգեվ֊

աղգածագման

խնգիրր.

ԵրԼւան,

մասէն

խեթական

տեքստ

եր է

ԱրւսմՔոսյան

240 քանդակներից (Պիրվայի

Հա յ ան ի սրբազան

թե ր են ո ւմ

արլկա

սրբավայրի» ին,

Հին

Հա^որ ինչ-որ

տեքստը

նշանակություն

(գուցե

( Т В о Т I 33)

անձի

Հանդեսլ

տեքստը

տեղ

գոյ ությ

ունեցած

կական

Ա նի-Կամախում (տե и Հոդվածի

Այսպիսով, տալիս

յակի

քական

և սլաշտամ

է նաև

ունենար

դրա

Հոգևոր-սլաշտամ

երկ-

է ունենալ սլաշտամ Հիշել

այս-

ունքա վաղ

դամբարանի աեղեկ

յին Հայ-

առկայության

յին

մ.թ.ա.

շատ մեկր,

որն

վաղ)

Հանդի-

կարևոր

քաղա-

նշանակությու-

Գտնվելով

վերինեփրատ-

միավորների

մերձակցությամբ,

այն

Հայա-

սլիտի

գործընթացում,

բն ա գա վա ռո

զգալի Հատկասլես

ւմ4°՝:

АНИ-КАМАХ В ХЕТТСКИЙ АРАМ

Հազարամ-

իր

քաղաքական

ձևավորման

թույլ

ավելի

Հատվածի

ժամանակներում՛.

էթնոսի

ություններր

առնվազն

ա ր ևմ տյ ան

առաջատար

ունքա

ուղ-

տառում

ներկայացուցիչ-

չի լինի

աղբյուրների

ան մ իջա կան

Հա յ կական

ավելորդ

կենտրոններից

Հետ ա գա

Ւ и ո լվա յ ի

դեր

KUB XL 83֊£

առնչվող

Ա ն ի ֊ Կամ ախր

յին

երկու

կարևոր

գտն վո զ ան

կարող

Հավանականությամբ,

ունքա

գտն վո զ

գո ր ծ ո զո ւթյ ո ւն ր՛. Այս

արքայական

լեռնաշխարՀի

տարածաշրջանի

ս ա-Ազզի

որ

*PerU֊nOS~

•

սեպագիր

(ա մ են այն

նը սլաՀսլանել յան

Հայոց կիղբը)

խեթական

Հայկական

Իսկ

մի շարք

մ ոգության

Թերևս,

խե֊

«ժայռափոր

արդյունքները

նշանակություն

մասին՛.

եզրակացնելու,

կեսերից

սացել

սև

է է Հ.—ե.

Կ ո ւմ մ ախ այ ո ւմ

Համար՛.

անդրաշխարՀին

ան

փաստը

է որի

արքայատոՀմի

կատարված

կեն տ ր ոն ի առկա յ ությ

են

խեթական

Հեծած,

РбГ11П~£7.'

Հիշատակում

առանձնաՀատուկ ուն

ՀամաՀունչ Հանգում

աստված

արքայի

ատրիբուտները է ձի

է Կ ո ւմ մ ա խ այ ի մոտակայքում

սլուրակ)

րորդ

որ

անունր

գուշակություն,

խեթական

աստծու,

պատկերված

բաււր,

Պիրվայի

կա տ ա ր ված

ունեն

Ամսլրոսլի է, նա

Ամսլրոսլի

Հիշատակում նաև

ների

Հետ):

սլավոնական

տ աճա ր ո ւմ

զակիորեն

ունի

արծիվն

է рСПШЗ.- «ժայռ.»

երևույթի

որից

Պիրվան

թռչունր

ПЕРИОД

КОСЯН

Р е з ю м е Статья

посвящена

христианской

древнейшей

Армении

— города

тельствован

в хеттских

контекстах

— политическом,

истории Ани

клинописных

важного

(позже

текстах

культового

Камах).

Этот

XV-XIIIBB. д о . н . э . , в

административном

и культовом.

центра

город

до-

засвиде-

различных

Процитирован-

н ы е к о н т е к с т ы и з х е т т с к и х к л и н о п и с н ы х т е к с т о в , у п о м и н а ю щ и х Кум-маху (арм. Камах),

свидетельствуют

существовании

комплексных

взаимоотношений

между этим городом и Хеттской империей. Куммаха являлась важной

полити-

վկայությունների Համար տես՝ Н. О է է շ п. Pirwa. der Gott auf dem Pferde.- "Jahrbuch fiir kleinasiatische Forschung" II, 1952-53, S. 62ff. 4 0 Անի-Կ ամա էյ է ն Նվիրված Հա մա սլար փակ ո ւս ո ւմն ա иիր ո ւթյ ո ւն ր Հա մ աՀեզին ակո ւթյ ա մբ լույս կտեսնի առաջիկայում՛.

ԼԼ. Ե•

Պետրոսյանի

Անի-Կամախը խեթական դարաշրջանում

241

ческой единицей и культовым центром, н а х о д и в ш е м с я м е ж д у двумя наиболее влиятельными странами в е р х н е е в ф р а т с к о й долины — Х а й а с о й - А з з и и Исувой (арм. Цопк). Источники д а ю т некоторое основание для восстановления роли города К у м м а х а в военно-политической и культовой ж и з н и региона. Г A N I - K A M A K H IN T H E H I T T I T E P E R I O D ARAM

KOSYAN

S u m m a r y The paper deals with the earliest history of the city of Ani (later Kamakh) - the prominent cult center of pre-Christian Armenia. This city is attested to in the Hittite cuneiform texts of the 15th18th c. B.C. in different contexts - political, administrative and cultic. The quoted passages from Hittite cuneiform texts referring to Kummaha (= Armenian Kamakh), illustrate the existence of complex relations between this city and the Hittite Empire. Kummaha was an important political unit and cult center, situated between two most influential countries of the Upper Euphrates valley - Hayasa-Azzi and Isuwa (Arm. Tsopk). The extant sources give some clue for reconstruction of the role of Kummaha in the military-political and cultic life of the region.